m i n i s t r y o f e d u c a t i o n · pdf fileiii) amâna shishinumô ni sa, ......

57
i MINISTRY OF EDUCATION TEACHING SYLLABUS FOR GHANAIAN LANGUAGES (GA) (SHS 1 - 3) Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to: The Director Curriculum Research and Development Division (CRDD) P. O. Box 2739 Accra Ghana. Tel: 021-683668 021-683651 September, 2010 Republic of Ghana

Upload: nguyenhanh

Post on 01-Feb-2018

319 views

Category:

Documents


14 download

TRANSCRIPT

Page 1: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

i

M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N

TEACHING SYLLABUS FOR GHANAIAN LANGUAGES

(GA)

(SHS 1 - 3)

Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to:

The Director Curriculum Research and Development Division (CRDD) P. O. Box 2739 Accra Ghana.

Tel: 021-683668 021-683651

September, 2010

Republic of Ghana

Page 2: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

ii

GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUMI SILABÔSI NAATSÔÔMÔ (NÔ NI SA NI TSÔÔLÔ LÂ ALE DANI NIKASEMÔ AYA NÔ) HIÂGBELEMÔ: The New Educational Reform Syllabus Review Committee (NERSRC) lâ damô hiâtsakemô nitsumô ni New Education Reform Implementation Committee (NERIC) ku lâ tsu kâtsô CRDD nitsumô ku lâ nô lâ. NERIC repôôtu ni je kpo lâ bi ni akâ nikasemô kâ nitsôômô he gbâjianôtoo ni damô silabôsi baaha ni nikasemô kâ nitsôômô anyâ aya hiâ ni anyâ ni akâmômô naagbai anaa bô ni afee ni mâi ana he sââ. Yiåtoo nââ biô silabôsi ni baaha kaselôi anyâ ajwâå kâya shôåå, koni amânyâ amâkpa nibii amli kâha ni amânilee ashâ shôåå. NÔ HEWÔ NI SA AKÂ ATSÔÔ GA WIEMÔ KÂ KUSUMI LÂ Wiemô jeee nô ko ni atsôô nô kâhaa shââ pâ, eji nilee toohe ni akâ nibii tamô kusumi kâ nifeemôi, hemôkâyeli, gbâjianôtoi kâha nifeemôi, tsofa kâ tsofai ahe nitsumôi fââ toô. Wiemô ji teemôå nii ni haaa ni wôsââ gbâ alaaje wô, ni haa anaa nô nyo ni mô ko ji, ni no nôåå nô adamôô kâjieô wôkusumi lâ kpo kâjâ yinô kâyashi yinô. Kusum haa anaa bô ni mâi ji, bô ni amâyôô kâ bô ni amâbaaji wôsââ. No hewô lâ, Ga wiemô kâ kusumi kasemô lâ baaha ni:

i) Kaselôi lâ anaa atse yâ Ga wiemô lâ kasemô mli koni ewo amâ obô yâ naatselâ kâ nifeemôi amli. ii) Kaselôi ajwâåmôi amli agbele ni amânyâ amâkâ åaaå nilee ni amâna yâ Ga wiemô lâ kasemô mli lâ aha nikanemô kâ niåmaa aya nô be fââ be. iii) Amâna shishinumô ni sa, ni baaha ni amânyâ amânya amâkusumi kâ subaåi kpakpai ahe kâha kusumi lâ anôyaa kâ amâyibaamô. iv) Kaselôi anyâ amô naagbai ni kwamaå shihilâ, shika he nitsumôi kâ maå muu fââ kâbaaba lâ naa. v) Kaselôi ana bulâ kâha mâi krokomâi ni amânya mâi lâ awiemôi kâ amâkusumi ahe.

OTII: Ato nikasemô lâ he gbâjianô koni enyâ eye ebua kaselôi lâ:

i) Kâna shishinumô krâdââ yâ wiemô lâ he, bô ni atsâô wiemôi lâ kâ bô ni asôô amâ ahaa. ii) Kâna shishinumô krôåå ni baaha ni amânyâ amânya Ga wiemô kâ kusumi lâ ahe. iii) Kânya wiemô lâ diâåtsâ, blema saji kâ kusumi ni agbo ashi wô lâ he. iv) Kâtsake susumô ni yôô mâi ayitsei amli akâ Afrikabii anifeemôi fââ ehiii lâ. v) Kâha ni ayôse akâ nikasemôi ni åaaå saji kâbaa lâ feô subaå tsakemô shishijee, ni haa mâi komâi asubaåi saa mâi ahiâ yâ maå. vi) Kâha ni amânyâ ni amâsaa amâkwâ ni kâji eeehi lâ amâtsake nifeemôi kâ kusumi lâ ekomâi ahiâ koni esa yinôbii ahiâ.

SILABÔSI LÂ GBÂJIANÔTOO KÂ SHIKAMÔ Silabôsi lâ mli nitsumô kâha afi muu fââ afi muu mli lâ hiâ mlijaa kui ejwâ agbânâ. MLIJAI MLIJAA 1: Fônôlôji MLIJAA 2: Nikanemô kâ saneshishinumô MLIJAA 3: Niåmaa MLIJAA 4: Jeånilee kâ kusumi kâ amâhe nikasemôi Nâkâ mlijai nââ haa wônaa åaa kâ nilee ni sa ni kaselôi lâ ana yâ Ga wiemô lâ kâ kusumi akasemô mli.

Page 3: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

iii

SINIÔ HAI SKUL GA WIEMÔ KÂ KUSUM (ELECTIVE) SILABÔSI

SÂI ENYÔ (SHS 2) SÂI ETÂ (SHS 3) SÂI EJWÂ (SHS 4)

MLIJAA 1: FÔNÔLÔJI KU 1: Wiemô Ku 2: Gbââfeemô Nibii – Gbômôtso kâ hei Ku 3: Kônsonantii Gbââmôi kâ niåmaa okadii Ku 4: Vaolii (gbââmôi kâ niåmaa okadii Ku 5: Vaolii kâ kônsonantii agbâ yâ wiemôkuli mli.

MLIJAA 1: FÔNÔLÔJI Ku 1: Vaoli asusumô kâ tsôômô Ku 2: Vaolii abajee (kâ eyâ Ga mli) Ku 3: Kônsonantii asusumô kâtsôômô Ku 4: Wiemôblawa Ku 5: Gbee

MLIJAA 1: FÔNÔLÔJI Ku 1: Daaå, gugôå kâ gugôjiaå gbââmôi Ku 2: Gbââmô nônyââ Ku 3: Hei-enyô gbââmôfeemô, Gbââmô hesaamô Ku 4: Vaoli miimô (Vaoli pâ)

MLIJAA 2: NIKANEMÔ KÂ NIÅMAA Ku 1: Nikanemô Åmiiåmi

(a) Hiâhiâ nikanemô (b) Nikanemô vii

Ku 2: Yitso lâ kâ sanemuji ni yeô buaa Ku 3: Heåôômôwolôi Ku 4: Saneshishitsôômô

MLIJAA 2: NIKANEMÔ KÂ SHISHINUMÔ Ku1: Nikanemô åmiiåmi Ku 2: Nikanemô gbajaa Ku 3: Sane shishitsôômô

MLIJAA 2: NIKANEMÔ KÂ SHISHINUMÔ Ku 1: Nôtswiamô

(a) Hiâhiâ nikanemô he nitsumô (b) Nikanemô åmiiåmi he nitsumô

Ku 2: Nô doomô Ku 3: Wiemô debifeemô

MLIJAA 3: NIÅMAA Ku 1: Wiemô wekui Ku 2: Wlemô muji srôtoi Ku 3: Sanefa Ku 4: Wiemôpiifeemô Ku 5: Wiemôsôô Ku 6: Niåmaa mli kadimôi Ku 7: Nô ko feemô saneåmaa Ku 8: Gbaa senaåmaa

MLIJAA 3: NIÅMAA Ku 1: Feemôwiemô henôi Ku 2: Feemô wiemô (Amrôbe ehobe, jeeåmôbe, baababe, daabe) Ku 3: Gbâi sanekuku Ku 4: Feemôwiemô sanekuku Ku 5: Feemôwiemô nta Ku 6: Feemôwiemô Mligbalalô sanekuku Ku 7: Sutsôôlôi/Kadilôi Ku 8: Wiemôwekui bibii akasemô mlibotemô vii (boo nômimaa, gbâhe, tsalôi kn. kn.) Ku 9: Saneåmaa

i) Gbaa Saneåmaa ii) Susumôkâtsôômô iii) Nô ko Feemô iv) Kadaagbamô v) Woloåmaa (Naanyo)

MLIJAA 3: NIÅMAA Ku 1: sanefa Ku 2: Sanemuu kâ henôi ni yôô Ku 3: Sanemuu mlibotemô (SVO kn.kn) Ku 4: Mô naa wiemô Ku 5: Saneåmaa

i) Gbaa, susumô kâ tsôômô, kadaagbamô, nô ko feemô.

ii) Wiemô Amaniâbôô iii) Woloåmaa (Naanyo/ nô ni ka

/agwaseaå teå.) iv) Kadaagbamô v) Mâi enyô sanegbaa vi) Adafitswaa wojiaå saji

Page 4: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

iv

SÂI ENYÔ (SHS 2) SÂI ETÂ (SHS 3) SÂI EJWÂ (SHS 4)

MLIJAA 4: JEÅNILEE/KUSUMI KÂ AMÂKASEMÔ Ku 1: Hiâgbelemô kâha jeånilee/Åaaå saji

i) Naatsôômô ii) Henôi (Wojiaå/Åaaå iii) Sui (åaaå/wojiaå) iv) Mlinibii

Sane pôtââ,oti, sane lâ shikwââhe shwâbilôi, sane lâ tsârâmô, nifeemôi ni tsôô hiâ

Ku 2: Wiemô Heåôômôwolôi: noni, tamôno, Gasââsââ, fôåwiemô, oookââ gbômô knkn Ku 3: Adesa Ku 4: Jeånifeemô (otofoshii) Ku 5: Jeåba kpakpa (Môbuu kâ heshibaa)

MLIJAA 4: JEÅNILEE/KUSUMI KÂ AMÂKASEMÔ Ku 1: Yarawoo Lalai Ku 2: Ajenui kâ Alabaaloo Ku 3: Blema saji Ku 4: Lalai - Abifabii awôlemô lalai, nitsumô lalai, tayaa lalai. Ku 5: Aahi kâ kitashaa Ku 6: Saneyeli henôi Ku 7: Nôyeli Ku 8: Sanegbaa

i) Minôwiemô/Zailofon/Tutuluutu wiemô

ii) Okadii kâ samai iii) Gbômôtso lâ tsôômô wiemô

Woji Ni Ahala

i) Afoata ii) Shwâmô iii) Lalawiemô

MLIJAA 4: JEÅNILEE/KUSUMI KÂ AMÂKASEMÔ Ku 1: Abâi Ku 2: Åkpaiyeli (sôlemô) Ku 3: Walashihilâ mli naagbai (mâi kâ sharamô, subaå, shika gbâjianôtoo) Ku 4: Gbalashihilâ, emlibotemô kâ gbalafitemô WOJI NI AHALA

i) Afoata ii) Shwâmôi iii) Lalawiemôi

MLIJAA 1: FÔNÔLÔJI Mlijaa nââ mlai kôô mlai ni yôô daå wiemôi ahe kâ gbâjianôtoo komâi ni jeô kpo yâ daaå wiemô mli. MLIJAA 2: NIKANEMÔ KÂ SANESHISHINUMÔ Mlijaa nââ tsuô nii yâ hiâhiâ nikanemô kâ vii nikanemô kâ saneshishitsôômô he. Yiåtoo lâ ji koni anyâ ana nibii ni ale momo yâ nikanemô kâ shishinumô lâ mli. Esa ni wôyôse akâ saneshishitsôômô ni akâfata mlijaa nââ he lâ ja, ejaakâ nikanemô kâ shishinumô yeô bua saneshishitsôômô. MLIJAA 3: NIÅMAA Mlijaa nââ kôô grama kâ saneåmaa he. MLIJAA 4: JEÅNILEE/KUSUMI KÂ AMÂHE NIKASEMÔI Mlijaa nââ kôô yitsei ni yôô åaaå saji/kusumi kâ amâmli nikasemôi kâ amâhenôi saji ahe. Agbeleô woji akanemô hiâ ahaa kaselôi ni atsôô amâ gbâi anô ni amâbaatsô kânya woji ni amâkaneô lâ, kâ gbâ nô ni atsôô kâkwâô wojiaå saji amli.

Page 5: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

v

NITSÔÔMÔ GBÂJIANÔTOO Yâ silabôsi nââ mli lâ susumôi ni haa nikasemô lâ damôô kaselô lâ nô lâ jeô kpo yâ Tsôôlô/Kaselôi anifeemôi lâ amli. (T/LA). Kâfata he lâ, ato gbâjianô aha ninenaa nitsumôi yâ nô hee ni akaseô lâ he, ni anyâ akâto jeåshihilâ nilee he. Tsôôlôi yâ hegbâ ni amâdamôô nikasemô gbâ nô kâtsuô nii bô ni afee ni kaselôi anyâ amâkâ amâhe awo nikasemô lâ mli vii kâtao nibii anaa. SILABÔSI LÂ MLI NIBII ATSÔÔMÔ HE ÅAAWOO YIÅTOO GBAJAA Mlijaa fââ mlijaa jeô shishi kâ yiåtoo gbajaa ko. Yiåtoo gbajaa lâ tsôô nilee pôtââ kâ åai kâ sâânamôi kpakpai ni ataoô ni kaselô lâ ale ni ekâtsu nii yâ nikasemô lâ naagbee. Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa lâ, kuusââ ni okane yiåtoo gbajaa lâ nô ekoåå ni ona nômimaa akâ otsu yiåtoo lâ he nii fââ yâ nitsôômô be ni ato lâ mli. MLIJARAMÔI KÂ KUI Ato silabôsi lâ naa kâwo mlijaai kâ kui amli. Akâ afi muu fââ afi muu nitsumô ewo mlijaai amli. Ku fââ ku hiâ nikasemôi kâ åaaå nilee ni kâ amâhe sharaa yâ gbâi srôtoi anô. Mlijaa fââ mlijaa hiâ ku, ni ku fââ ku hu hiâ nikasemô kâ åaa ni kâ amâhe sharaa. Ajara silabôsi lâ mli kâwo kui enumô mli: Kui, Yiåtoo krâdââ, mlinii, Tsôôlô kâ kaselôi Anifeemôi, kâ Nitsumôhamô. Bô ni ato mlijaai lâ anaa aha lâ nâ: Mlijaa 1: Kui: kui ni yôô mlijaa 1 lâ mli lâ kôô nikasemôi ni yôô mlijaa lâ mli lâ he. Aakpa gbâ akâ onyiâ kui lâ asââ bô ni ato amânaa lâ pâpââpâ bô ni ato naa lâ. Shi kâji oyôse akâ yits ko he nitsumô baaye abua oklasibii lâ, aakpa gbâ akâ otsôô no dani otsôô nô ni tsa nô lâ. Mlijaa 2 - Yiåtoi krâdââ: Mlijaa 2 lâ damô shi kâha yiåtoo krâdââ ni yôô kâha yitso fââ yitso. Yiåtoo krâdââ lâ haa anaa nilee kâ åai ni akpaa gbâ akâ ana yâ nikaselô ko he, yâ nitsôômô kâ nikasemô be krâdââ ko mli. Akâ yibôi tamô 1.3.5 aloo 2.2.1 jeô yiåtoo krâdââ lâ åmaa shishi. Bô ni atsâô yibôi nââ ji: “Syllabus Reference Numbers.” Klâåklâå mlijaa lâ damô shi kâha yitso, be mli ni mlijaa ni ji etâ nô lâ tsôô gbâjianôtoo ni ka shi kâha yiåtoo krâdââ lâ. Tamô 1.3.5. nâkâ lâ, eshishitsôômô ji, mlijaa 1, ku niji 3 (yâ mlijaa 1 lâ mli) kâ yiåtoo krâdââ ni ji 5. Yâ gbâ kroko nô lâ, 1.3.5. tsôô yiåtoo krâdââ ni ji 5. Yâ gbâ kroko nô lâ, 1.3.5. tsôô yiåtoo krâdââ 5, ni yôô ku 3, ni yôô mlijaa 1 lâ mli. Nakai nôåå hu ni silabôsi yibô ni aha ni ji 2.2.1. lâ tsôô akâ yiåtoo krâdââ ni yibô ji 1, ni yôô ku ni ji 2 lâ mli, yâ mlijaa niji 2 lâ mli. Silabôsi yibôi lâ kâ nitsumô yeô buaa tsôselôi krokomâi yâ amâsanegbaa mli. Ehaa ni sanebimôi ahalamô kâha kaafeemô feô mlâo. Wôbaanye wôkô lâ hu akâ ku ni ji 2 ni yôô mlijaa ni ji 2 lâ mli lâ hiâ yiåtoi krâdââ enumô: 2.2.1 – 2.2.5. Tsôôlô ko baasumô akâ sanebimôi kâha kaa ni ebaafee lâ ajâ yiåtoo krâdââ 2.2.3 kâ 2.2.4. lâ mli ni ekâ yiåtoi krokomâi lâ tsuuu nii kwraa. Yâ no feemô mli lâ, tsôôlô lâ baakwâ yiåtoi srôtoi ni yôô kui kâ mlijai srôtoi lâ amli, bô ni afee ni sanebimôi ni ekâbaafee kaa lâ anyâ aha ana åaalee ni etsô nô kâtsôô nii lâ anyâ ana he sââ.

Page 6: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

vi

Obaayôse hu akâ yiåtoo krâdââ lâ damôô nô ni kaselô lâ baanyâ efee yâ nitsôômô kâ nikasemô be ni yôô ku lâ mli lâ nô. No hewô lâ, akâ wiemôi tamô: kaselô lâ banyâ .....” jeô yiåtoo krâdââ lâ åmaa shishi. Enâ tsôô akâ esa akâ tsôôlô lâ anyâ ana tsabaa kâha kaselô fââ kaselô nikasemô mli naagbai. No tsôô akâ oåmâ gbâ ni kaselôi lâ titri anyâ ana ale yiåtoi ni ku fââ ku ni yôô silabôsi lâ mli lâ hiâ. Mlijaa 3 – Mlinii: Mlinii ni yôô mlijaa ni ji etâ nô yâ silabôsi lâ mli lâ, mli eyi kâ nilee srôtoi ni he baahia bo kâbastsôô nakai yitso lâ. Bei komâi lâ, mlinii lâ he nitsumô yafeô tôlâ kâ deåme. Bei krokomâi amli hu onyâô okâ bo diâåtsâ onilee fataa nô ni yôô mlinii lâ mli lâ he, be mli ni okâ yitso lâ toô shihilâ mli saji ahe lâ. Mlijaa 4 – Tsôôlô kâ kaselôi Anifeemôi (T/LA): Akâ nifeemô ni baaha kaselôi lâ kâ amâhe awo nikasemô lâ mli lâ tsuô nii. Bôô môdâå ni okanyâ kaselôi lâ anô doo kâkase nii, moå åmââ kaselôi lâ gbâ ni amâkâ amâhe awo mli, yâ be ni sa mli. Ooonyâ otsake tsôôlô kâ kaselôi anifeemôi lâ hiâ koni kâ eeehi lâ kaselôi ana nikasemô lâ he sââ jogbaåå. Wôna wôle momo akâ yiåtoo pôtââ ni yôô nitsôômô kâ nikasemô sââ ji akâ kaselôi kâ nilee ni amânaa lâ amômô naagbai ni teô shi yâ amâshiai amli kâ nikasemôhei lâ fââ naa. Yâ Ga wiemô kâ kusumi akasemô mli lâ, nô pôtââ ni he hiaa ji naatselâ yâ wiemô lâ mli kâ Ga kusumi lâ ahe nilee. Yâ yitsei lâ ekomâi ashishi lâ, esa akâ otsake yiåtoi krâdââ lâ, bô ni afee ni nikasemô lâ aye emuu. Mlijaa 5 - Nitsumôhamô: Susumôi kâ nitsumôi ni akâkaa kaselôi yâ yitsei ni amâkase nii yâ he lâ ji nô ni yôô Mlija 5 lâ mli. Nitsumôhamô nyâô jeô kpo yâ gbâi srôtoi anô, tamô sanebimôi ni abiô kâjâô naabu, kai bibii, klasi nitsumôi, saneåmaa srôtoi, sanebimôi ni ato naa, kâ nitsumôi krokomâi. Sanebimôi ni akâwoô biâ nââ waaa tsô. Aakpa gbâ akâ bo tsôôlô lâ hu osô sanebimôi krokomâi ni baaha ni kaselôi lâ ana ale åai kâ nilee ni ajie kpo yâ yiåtoo krâdââ ni yôô yitso lâ mli lâ kpo. Naagbee lâ, na ole akâ akâ silabôsi lâ damôôô nitsumô he gbâjianôtoo lâ najiaå, no hewô lâ, ehe hiaa akâ ofee mlinii halamô kâ nitsôômô he gbâjianôtoo ni okâbaatsôô yitsei ni yôô silabôsi nââ mli lâ bo diâåtsâ. PROFAI DAIMÂNSHÂÅ SHISHITSÔÔMÔ Susumô ni damô shi kâha profai daimânshâå lâ, ajie lâ kpo yâ silabôsi woji ni afee kâjâ afi ni ji 1998 lâ sââ. Daimânshâå ji jwâåmô gbâ ko nô ni atsôô kâsusuô nikasemô su ko kâtsôô. Anaa daimânshâå srôtoi babaoo yâ profai kome mli. Abaanyâ ni aha yiåtoo krâdââ ko, ni akâ feemôwiemôi komâi tamô: kaselô lâ baanyâ esusu .........kn.kn. Akâ kaselô lâ baanyâ esusu nô ko etsôô yâ nikasemô be lâ sââ tsôô akâ kaselô lâ ena “nilee” ko. Kâji kaselô lâ baanyâ egbala nô ko mli etsôô, edoo nô ko nô, eha nôkwâmô nii kn. kn. lâ, no tsôô akâ kaselô lâ enu nikasemô lâ shishi jogbaåå. Nakai nôåå hu kâji kaselô lâ nyâ efee nô ko, eto gbâjianô ko, emô naagbai komâi anaa, etswa nô ko ema shi kn. kn. lâ, no tsôô akâ kaselô lâ baanyâ ekâ nilee ni ena lâ atsu nii yâ gbâ hee kroko ko nô. Yiåtoi krâdââ fââ yiåtoo krâdââ ni yôô silabôsi lâ hiâ “Feemôwiemô” krâdââ ko ni asusuô nô ni kaselô lâ baafee kâtsôô akâ ena “nilee”, “ele nô ko feemô” kn.kn. ji oti ni sa akâ adamô nô kâha nitsôômô kâ nikasemô yâ nikasemôhei lâ. Ayôse akâ sukui komâi ka he kâmiitsôô nii bô ni kaselôi lâ naaa hegbâ kâjwâå bô ni sa kâna nilee kâ nii ashishinumô ni sa, ni amâshiô åai gbâi ni baaha kaselôi lâ ajwâå lâ moå sââ. Nitsôômô gbâjianôtoo ni akâfôô nitsôômô be pii lâ damôô nileenamô kâkâ nô, no haaa kaselôi lâ ana hegbâ ni amâkâ nilee lâ atsu nibii, loo amâkâtao nibii anaa kn.kn. kâji nifeemô nââ yafa fe nine yâ wônikasemô hei lâ, nô ni baaba ji akâ kasebôi lâ baabô môdâå yâ atsâ ni aåma sanebimôi amli shi amâbôå môdâå yâ sanebimôi ni haa ajwâåô kâyaa shôåå lâ mli, taakâ akpaa gbâ ni afee yâ mlai ni yôô kâha Ga wiemô lâ åmaa he lâ. Kâji tsakemô kpakpa ko baaba mâi ni atsôseô yâ wônikasemô hei lâ ahe lâ, no lâ, esa akâ awo kaselôi hewalâ ni amâkâ nilee ni amâna lâ atsu nii, ni amânyâ amâna amâle åaa gbâi anô ni atsôô akâsusuô nibii ahe, amâle bô ni atoô gbâjianô, bô ni ajieô susumôi hee ni akâfeô nibii kpo, bô ni afee ni amâkâ nilee ni amâna lâ atsu nii yâ gbâi srôtoi anô, kâwie, kâåma lalawiemôi, shwâmôi kâ wiemô kasemô he woji krokomâi.

Page 7: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

vii

Kanemô yiåtoi lâ eko fââ eko ojogbaåå kâle Profai daimânshâå nô ni obaatsô kâtsôô nii. Profai daimânshâå susuô jeåbai srôtoi ni akâtsôô nii, kaseô nii, ni akâkaa mô lâ etsôô. Yâ Ga wiemô kâ kusumi kasemô mli lâ, profai daimâåshâåi enyô kâ åaaålee ejwâ pâ yôô kâha nitsôômô, nikasemô kâ kaa. Profai daimânshâåi ni yôô ji: Nilee kâ niashishinumô = 30% Nilee kâ nitsumô = 70% Åaaå nilee ejwâ hu nâ: Sanetoiboo = 10% Nikanemô kâ shishinumô = 20% Wiemô (daaåwiemô he åai) = 30% Niåmaa = 40% Afeô profai daimânshâå kâ åaaålee lâ ekome nâkâ: Toiboo – Nilee kâ niahishinumô Nikanemô - Nilee kâ Niashishinumô Wiemô - Nilee kâ Nitsumô Niåmaa - Nilee kâ Nitsumô Wiemô kâ kusumi kasemô haa ni aleô nibii enyô ni ji; nyâmôi loo jeåbai. Nomâi ji nilee kâ nibii ahishinumô, kâ bô ni akâ nilee tsuô nii ahaa. Anyâô atsôô nilee kâ niashishinumô nô kâtsôô toiboo kâ nikanemô mli, ni akâ nilee tsuô nii kâtsôô wiemô kâ niåmaa nô. Toiboo kâ nikanemô lâ eji nilee nôåôô åaaålee ni wiemô kâ niåmaa lâ ji nileekpojiemô åaaålee. Yâ Ga wiemô kâ kusum kasemô mli lâ kâji afô kaselô lâ awo wiemô kâ kusum lâ mli lâ anyâââ ‘toiboo’ nô tsô titri lâ kâha kaselôi ni hiâ efa ni yôô SHS. Aakpa gbâ akâ be ni kaselôi lâ a aagbe ‘Junior High School’ lâ naa lâ, kaselôi lâ a he baakpô yâ “toiboo” mli, akâ nâkâ åaa nââ baahia nikasemô be 10% pâ. Enâ hewô lâ, “wiemô,” “nikanemô” kâ “niåmaa” lâ pâ nô mi amaa yâ silabôsi nââ mli. Wiemô fââ wiemô kâ kusum yâ gbâjianôtoo ko ni atsôô nô kâhaa shishinumô srôtô ko baa wiemô lâ mli kâtsô gbômôtso lâ he tsômômô he, kâ gbee ni kaa wiemô nô lâ. Atsâô enââmâi akâ kinâsiki (Kinestics) kâ “paralang’ yâ wiemô lâ mli Enââmâi ji åaaålee nibii ni sa ni akwâ ni atsôô yâ wiemô lâ toiboo kâ saneshishinumô mli, titri lâ kâha shishijee maåoo/sâi gbekâbii bibii lâ. Susumôi kâ åaaåbii lâ, aha eko fââ eko ohamliyaa tsiimô ko ni sa ni eje kpo yâ nitsôômô kâ nikasemô kâ kaa mli. Tsiimôi kâ åaaålee ni aåmala yâ baafa ni eho lâ mli lâ tsôô nômimaa ni sa ni tsôôlô lâ kâtsu nii yâ nitsôômô kâ nikasemô kâ kaa gbâjianôtoo lâ mli. Kâji anyâ afee susumôi kâ åaaålee ejwâ nââ fââ ekome yâ nitsôômô kâ nikasemô gbâjianôtoo lâ mli lâ, no baaha efee faåå akâ aatsôô ni aakase Ga wiemô lâ kâ kusumi lâ he nii jogbaåå yâ skul. Nilee kâ Nibii Ashishinumô: Nibii enyô ni haa enyâô etao nibii anaa ni haa enyâô etsiô mâi atƒ, ni haa enyâô etsôô mlai ni yôô ni haa enyâô enaa susumôi yâ nibii krokromâi ahe lâ he ewieô lâ etsôô.

Page 8: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

viii

Nilee kukufoo kâkâ ji akâ onyâ okai nô ko ni okase momo, ni no kwraa ji nikasemô shishijee. Nibii Ashishinumô: Shishinumô ni haa anyâô agbalaa nibii amli kâdoô nibii anô, tsôô wiemô shishi, niåmaa hiâtsakemô, sane nô kukufoo, nôkwâmô nô hamô, kutuu niahesusumô, yiåtoo kâha hetoo ko gbâkpamô. Bei pii lâ nishishinumô feô nyâmô ni haa hegbâ ni haa aleô shishinumô kâhaa nibii tamô daaå wiemô, mfonirishamô, loo samai akpojiemô.

NILEE KÂ NITSUMÔ Nâkâ daimâåshâå nââ hu anyâô atsâô lâ akâ aplikeshâå. No ji nilee kâ nitsumô mliwoo taakâ atsôô shishi yâ silabôsi nââ mli lâ hiâ jeåba srôtoi yâ ålâi srôtoi anô. Ålâi anô nââ ekomâi ji nilee kâ nitsumô, nii kâ niahetoo, nibii ashikpamô kâ nitsumôhamô. Anyâô ajaraa enâmâi amli yâ nitsôômô ni atsôô shi moå ahaa sui enyô lâ eko fââ eko he jeô kpo pâpââpâ yâ nitsumô lâ mli. Daimânshâå ni ji “Nilee kâ Nitsumô” lâ eji daimânshâå lâ nô doomô kâha nikasemô ålâi anô ejwâ lâ fââ. Mlibotemô vii ni yôô kâha ålâi anô hei ejwâ lâ fââ nâ: Nilee he nitsumô (Aplikeeshâå): Jwâåmô ni haa anyâô akâ mlai gbâjianôtoi kâ akpôi komâi tsuô nii yâ nifeemôi hee ni mô ko shi lâ mli. Anyâô awoô mô hewalâ hu kâfeô nii, amômôô naagbai anaa afeô nibii, atoô gbâjianô, kâtsôô nibii ni akâtaoô nibii anaa kn. kn. Mligbâlâmô (Analisis): Jwâåmô ni haa anyâô agbâlâô shi kâboteô nibii amli yâ kui kui amli, kâtaoô srôtoi ni yôô amâmli, kâ nii kâ nii ahetoo, kâ nibii yoomô kâ nibii akpojiemô, nibii amlijaramô, kâjie nibii ni he hiaa kpo, kâyoo susumôi ni yôô jwâåmôi amli kâ wiemô hesaamô kâna srôtoi ni yôô yiåtoo kpojiemô fôå ko kâ yiåtoo kpakpa mli. Sintâsis: Jwâåmô ni anyâô akâbuaa nibii ni agbâlâ mli anaa kâfeô lâ nô muu hee. Ekôô jwâåmô kâha nii ahefatamô, nii anôshimô, nisôô, mlitaomô, gbâjianôtoo, mlikpaa kn. kn. Nitsumôhamô: Jwâåmô ni haa anyaa nibii ahe ni haa akâ nibii toô nibii srôtoi krokomâi ahe kâha susumô, loo kojomô, kâwieô shiô, kânaa jalâ, kâfiô nô ko sââ, kâgbaa sane kâmaa nô ko nô mi kâtsôô nifeemô kn. kn. Nitsumôhamô damô shi kâha shifimô ni anaa kâ kpaa nô ko shi ahaa kânaa bô ni nô lâ shikamô yôô haa be mli ni akâtoô nô ko pôtââ ko he. Mfoniri ni yôô biâ lâ miitsôô tsakpaa ni yôô profai daimânshâå kâ nikasemô he åaaålee ejwâ lâ ateå. Tsakpaa ni ka Profai Daimânshâå kâ Nikasemô åaaåbii Ateå.

PROFAI DAIMÂNSHÂÅ NILEE NÔÅÔÔ ÅAAÅLEE NILEE KPOJIEMÔ ÅAAÅLEE

YIBÔ KUTUU TOIBOO NIKANEMÔ NIÅMAA WIEMÔ

NILEE KÂ SHISHINUMÔ 10 20 - - 30

NILEE KÂ NITSUMÔ - - 40 30 70 YIBÔ KUTUU 10 30 30 30 100

Page 9: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

ix

Nilee kâ shishinumô hiâ tsiimô ni ji ohamlijaa 30 ni nilee kâ nitsumô hiâ tsiimô ni ji ohamlijaa 70 yâ bô ni ejieô kpo yâ mfoniri lâ naagbee he lâ. Naagbee ku ni yôô mfoniri lâ mli lâ tsôô tsiimô 100%, no ji nômimaa ni sa akâ aha åaaålee sui ejwâ lâ eko fââ eko yâ nitsôômô kâ nikasemô gbâjianôtoo lâ mli. Nilee kpojiemô Åaaålee lâ hiâ tsiimô ni ji ohamlijaa 70 shi nilee nôåôô åai lâ hiâ tsiimô ni ji oha mlijaa 30. Shishitsôômô kâ wiemôi ni shishinumô bâ faåå ni akâtsu nii yâ profai daimânshâå lâ mli lâ nâ. Obaayôse kâjâ nô ni otsô hiâ okane lâ mli akâ nitsumôhamô ji nô ko ni haa jwâåmô mli kpaa kâyaa shôåå ni no haa efeô su ko ni he yôô ahuåtoo. Enâ eha ni kaselôi kâ mâi krokomâi ni tsômôô kai amli lâ ebôôô môdâå lâ. Tamô bô ni atsô hiâ awie momo lâ, jee åaaålee nââ he nitsumô shishi mra yâ kaselôi lâ amli be mli ni ahaa amâ hegbâ ni amâjwâå kâsusu nibii ahe kâshâ shôåå yâ Ga wiemô lâ kasemô be lâ mli lâ. KUDÔMÔ GBÂI KÂHA BEI AMLI KAI (NÔTSARAMÔ KAA) Akâ nikasemô mli kaa gbâjianôtoo hee ni ji kaa ni damôô skulyaa nô (SBA) ni be ko ni eho lâ atsâ lâ ‘nôtsaramô kaa’ (Continuous Assessment) lâ baabôi nitsumô kâjâ Gbo nyôôå yâ afi 2008 lâ mli. Kâji akâ SBA nââ tsu nii jogbaåå lâ ebaaye ebua nitsôômô kâ nikasemô bô ni sa. SBA ni ji gbâjianôtoo hee kâha kaafeemô lâ haa nikasemôhei lâ naa hegbâ kâfeô kaa lâ amâ diâåtsâ bô ni eeeye ebua amâ kâna yiåtoi nââ.

Ålâ kome nô damômô kaafeemô yâ nikasemôhei ni yôô maå muu lâ fââ mli. Koni etse kaafeemô nitsumô tsiimô lâ nô yâ nikasemôi ni yôô siniô Hai Skul (SHS) lâ eko fââ eko mli. Ekudô tsôôlôi yâ sanebimôi kâha kaafeemô kâ kaafeemô he nitsumôi krokomâi lâ fââ mli. Kâtsôô ålâi anô môdâåbôô kâha nikasemô fââ nikasemô yâ klasi fââ klasi yâ nikasemô hei lâ amli. Kâha gbâtsôômô yâ kai loo sanebimôi akadimô kâ yibôihamô kâ nitsumôi krokomâi ni kôô kaafeemô he. Kâha ni tsôôlôi; akadimôi kâ yibôi hamô yâ kaa mli ahi ålâ kome nô ni srôtoi akaba mli kâha emuuyeli Kâwo tsôôlôi åaa yâ gbâi anô ni amâbaatsô kâtsôô nibii ni shishinumôi eyafeee faåå haaa kaselôi yâ silabôsi lâ mli koni eye ebua kaselôi lâ

amôdâåbôô. SBA kaa gbâjianôtoo hee lâ hiâ kai 12 shi emomo lâ hiâ kai 33 yâ be be amli kai lâ mli. (Nôtsaramô kaa). No baagbô nitsumô tsiimô ni yôô mli lâ nô oha mlijaa 64 kâji akâto tsutsu nô lâ he lâ. Bô ni ato kai 12 lâ naa ji Nitsumô 1, Nitsumô 2, Nitsumô 3, kâ Nitsumô 4. Abaatsu Nitsumôi 1-4 lâ fââ yâ Tââmi l lâ mli, Nitsumôi 5-8 lâ baaba nô yâ Tââmi 2 lâ mli kâkâ lâ Nitsumôi 9-12 lâ etee nô yâ Tââmi 3 lâ mli. Abaatsu Nitsumô 1 lâ akâ aåkro aåkro loo mô kome mô kaa nitsumô ni no baaba nô yâ klâåklâå nyôôå ni yji tââmi lâ naagbee mli. Nitsumô 1 lâ he nô baatamô Nitsumô 5 kâ Nitsumô 9 ni abaatsu he nii yâ Tââmi 2 kâ Tââmi 3 ni nyiânyiâ sââ lâ amli. No ji kai Nitsumôi 1, Nitsumô 5 kâ Nitsumô 9 lâ baahiâ su kome. Abaaha Nitsumô 2 lâ yâ ku ku feemô mli ni no baahiâ yiåtoi srôtoi enyô loo etâ ni tsôôlô lâ le akâ nomâi atsôômô kâ kasemô mli wa. Yiåtoo ni abaahala lâ hu baanyâ afee nô ni sâânamô yôô he ni he hiaa akâ kaselôi kâ hiâdôô awo amâkasemô mli. Abaaha Nitsumô 2 lâ yâ nyôå ni ji enyô lâ naagbee yâ tââmi lâ mli. Nitsumô 3 lâ tsôôlô lâ diâåtsâ baakwâ etsumô nô. Eji mô kome mô kome mô kaa ni sa ni eba nô yâ otsi ni ji 11 aloo 12 lâ nô yâ tââmi lâ mli. Nitsumô 4 (agbânâ hu nitsumô 8 kâ Nitsumô 9) lâ baafee shifintimô nitsumô ni abaatsu yâ tââmi muu lâ fââ mli koni akâha yâ tââmi lâ naagbee. Abaaha skul fââ skul shifintimô nitsumôi yitsei 9 ni ajara mli kâwo yitsei etâ yâ tââmi fââ tââmi mli. Aakpa gbâ akâ kaselôi ahala shifintimô nitsumô kome kâha tââmi fââ tââmi. Esa akâ shifintimô nitsumôi anyâ akanya kaselôi koni amânyâ amâkâ nilee kâ åaaålee ni amâna yâ tââmi lâ mli lâ anyâ ana nibii amli pââmô kâ taomô wolo aåma lalawiemô 9 (tamô bô ni hiaa yâ Blôfo kâ Ga wiemô lâ mli lâ) anyâ akâ jeåshikpamô kâ akôntaabuu anyâ akâ mômô naa aloo anyâ afee ninenaa

Page 10: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

x

nitsumôi kâ “Natural Science” ni ji adebôô jeåshikpamô lâ. Yâ SBA gbâjianôtoo lâ sââ lâ aakpa gbâ akâ tsôôlôi aåô klasi kâ shia nitsumôi akâ gbâi anô ni aatsô kâka kaselôi la môdâåbôô yâ klasi, kâ kanyamô ni baaha nôyaa aba nikasemô mli. SBA NITSUMÔI AKADIMÔ Yâ JHS kâ shishijee nikasemôhei lâ fââ lâ aakpa gbâ akâ kaselôi kâ amâhe awo nibii anaataomô kâ niåmaa ni sââ jâkâ kn. kn,. yâ Blôfo wiemô lâ mli. Gbâtsôômôi ni akâha nitsumôi tamô nomâi akadimô nâ: i) Hiâgbelemô - 20% ii) Niåmaa lâ diâåtsâ – Susumôkâtsôômôi mfoniri - 60% iii) Naamuu - 20% Esa akâ atsôô kaselôi bô ni akâ mfoniri tsuô nii ahaa yâ amâniåmai lâ amli Esa akâ atsôô amâ bô ni ajeô niåmaa shishi kâ bô ni amuô niåmaa naa hu ojogbaåå. Yibôi ni anaa kâjâô shifintimô nitsumôi amli nyôji lâ anaagbee kai kâ shia nitsumôi ni aje gbâ afee. Kâha SBA gbâjianôtoo lâ atswa ama Nitsumô Kai oha mlijaa 60 lâ nô. Nômimaa nââ miihia kaselôi kâha nikasemô nôyaa kâ kanyamô kâha saneåmaa lalawiemô kâ niåmaa krokomâi kâ shwâmôi aåmalamôi No hewô lâ SBA lâ baahiâ mlijaramô nââ:

Nyôôå naagbee kai Shia nitsumôi (nô ni aje gbâ afee kâha SBA lâ) Shifintimô nitsumô

Mlai krokomâi ni yôô kâha SBA kaafeemô mli lâ baashâ nikasemôhei lâ kâjâ GES. SBA Kadimôi kâ Tââmi Naagbee Kaa Kadimô Naabuamô SBA Kaafeemô gbâjianôtoo hee lâ he hiaa jogbaåå kâha kaselôi askulyaa môdâåbôô mli. Enâ hewô lâ tsiimô 60 ni SBA kadimô lâ hiâ lâ abaagbô nô kâbashâ 50. Yibôi kutuu ni anaa yâ tââmi naagbee kaa lâ mli lâ hu nô baagbô kâba 50 dani abaafee SBA yibôi kâ tââmi naaghee kaa yibôi lâ ekome kâna kaselôi lâ atââmi nitsumô lâ naamuu, SBA kâ tââmi naagbee kai amli yibôi lâ bafee 50: 50 pâpââpâ. Enâ tsuô nii yâ nikasemôhei akaafeemô mli pâ. No tsakeee SBA kaa mli yibô ni ji oha mlijaa 30 lâ ni WAEC kâtsuô nii kâha kaselôi anaagbee kaa nitsumô hetoo yâ WASSCE lâ.

Page 11: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

xi

NIKADIMÔ NÔKWÔLÂ HE GBEJIANÔTOO Kâha ni hiâyaa aba kaafeemô kadimô kâ kadimô nôkwôlâ amli koni ekomefeemô aba yâ nikasemôhei lâ amli lâ abi akâ nikasemôhei lâ aåô gbâjianôtoo nââ kâha kadimô nôkwôlâ lâ: Nôkwôlâ A: 80 – 100% Môdâåbôô jogbaåå diâåtsâ Nôkwôlâ B: 70 – 79% Môdâåbôô jogbaåå Nôkwôlâ C: 60 – 69% Môdâåbôô kâkâ Nôkwôlâ D: 45 – 59% Hi bô ni sa Nôkwôlâ E: 35 – 44% Paasi Nôkwôlâ F: < - 35% Feeli Ehiaa jogbaåå akâ afee nikadimô gbâjianôtoo kâkadi klasibii akaa woji lâ. Tamô bô ni ale lâ nikadimô gbâjianô hiôô kpôi naajiemô ni ja fe fââ kâha saneåmaa loo sanebimôi kukuji kâ yibô loo tsiimô ni akâfôô naajiemô fââ naajiemô ni kaselô lâ baaha kâ yibô ni fe fââ ni akâha sanebimô lâ. Akô lâ akâ kâji sanebimô ko hiâ yibôi 10 ni aakpa najiemôi kpôi 4 gbâ yâ najiemô ni ja fe fââ mli lâ, abaanyâ aha yibôi enyô (marks) (aloo emlijaa) be mli ni okwâô naajiemô lâ mlitsiimô ni kaselô lâ eha lâ, ni fââ afee yibôi 8 koni no sââ lâ akâ yibôi 2 loo emli eko aha naajiemôi lâ anaatoo kâha yiåtoo kaa woji. Abaanyâ ni ato kadimô lâ he åaa kâha ni kadimô lâ aya nô oyaiyai. Kadimô Nôkwôlâ he gbâjianôtoo ni akâtsôô yâ åwâigbâ lâ miitsôô niåmaa åaaåbii kâ amâkadimô yibôi ni akâwo oha mlijaa mli. Kâji akadi kaselôi akaa loo nitsumô ko lâ abaanyâ akâ kadimô nôkwôlâ kâ ehewôå gbâtsôômô ni yôô åwâi gbâ nââ atsu nii. Gbâtsôômô tamô (môdâåbôô jogbaåå diâåtsâ, Môdâåbôô jogbaåå kn.kn) lâ tsôô kadimô nôkwôlâ lâ eko fââ eko shishi. Nôkwâmô nô ji kadimô kâha “Môdâåbôô jogbaåå diâåtsâ” ni hiâ yibôi kâjâ 80 - 89 lâ. Kâ oåma oha mlijaa 80 (80%) kâkâ ni otsôôô kadimô nôkwôlâ gbâtsôômô lâ no ji “môdâåbôô jogbaåå diâåtsâ” kâkâ faaa bô ni kaselô lâ baanyâ lâ diâåtsâ ena emôdâåbôô yâ kaafeemô lâ mli,. No hewô lâ esa akâ oåma kadimô yibô ni kaselô lâ na kâ eshishitsôômô lâ fââ shi kome. Yâ kadimô yibô kâ shishitsôômô lâ sââ lâ ebaahia hu akâ aåma nô kô fioo hu yâ kpôi ni sa akâ kaselô lâ akwâ he bô ni afee ni enyâ ebô môdâå yâ kai krokomâi ni baaba lâ mli. Abaanyâ akâ wiemôi tamô enâmâi atsu nii: Yaa nô nakai Nôyaa eba Obaanyâ otsu fe nâkâ Oobô môdâå Ohiâ edôko yâ klasi Ha ohiâ adô Ha ni ale hu akâ kadimô nôkwôlâ gbâjianôtoo nââ gbâi kroko ji kadimô nôkwôlâ nôfoo yibôi. Kâji aåô nâkâ kadimô nôkwôlâ nôfoo gbâjianôtoo lâ no tsôô akâ akâ “Criterion referenced grading system” lâ miitsu nii Gbâjianôtoo nââ baaha ni kaselô ko ana yibô tsiimô ko dani ena kadimô ni yâ bô ni sa. Nâkâ kaa kadimô nôkwôle gbâjianôtoo nââ feô mpoatswaa kâ haa kaselôi ni haa amâkaseô nii waa kânaa kadimô nôkwôlâ kpakpai. No hewô lâ eyâ sâânamô waa kâha nôyaa kaa kâ kadimô nôkwôlâ mli.

Page 12: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

xii

Kaa kadimô shikamô ni yôô wolo nââ baafa ni baaba lâ ji kudômô gbâ ko kâha tsôôlô `lâ yâ esanebimô ahalamô mli kâha tââmi naagbee kaa woji lâ. Mligbalamô kâha kaa kadimô shikamô ni yôô wolo nââ åwâigbâ lâ nâ: Pepa 1: Pepa 1 baahiâ mlijai ejwâ ni eko fââ eko baabi sane yâ hei srôtoi ni yôô nikasemô lâ mli nâkâ: Mlijaa A (40) Nâkâ mlijaa nââ hiô sanebimôi 40 kâ amâhe naajiemôi ni kaafeelô lâ baahala nô ni ja yâ mli; ni ji: Åaaå saji Kusumi kâ amâhe nikasemôi “Syntax” Esa akâ ajie sanebimôi (40 lâ fââ naa yâ minitii (50) mli. Mlijaa B: (15) mlijaa B hiâô sanebimôi (5), eko fââ eko yibô naa shâô (30 ni fââ naabuamô feô (15). Mlijaa C: (25) Esa akâ akadi Fônôlôji kâ yibô (25). Ehiâ sanebimôi enyô shi kaafeelô lâ baahala emli ekome. Mlijaa D: (20) Esa akâ saneshishitsôômô hiâô yibôi (20). Kutuu yibôi ni Pepa 1 hiâô ji Oha (100) ni atseô nô kâbaa oha mlijaa 60 (60%). Pepa 2: Pepa 2 sanebimôi lâ damôô nilee kâ nitsumô nô titri. Bô ni akadiô mlijai ni ehiâ lâ nâ: Mlijaa A: Mlijaa nââ hiâô saneåmaa, woloåmaa mô naawiemô loo adafitswaa woji amli saneåmaa. Kaafeelô lâ baahala amâmli ekome pâ ni eåma nii yâ he (Yibôi 50). Mlijaa B: Nikanemô kâ shishinumô ni damô niåmaa ko nô (Yibôi 20) Mlijaa C: Mlijaa nââ biô saji yâ nilee ni kaafeelô ena yâ woji komâi ni ekane lâ amli (Yibôi 30). Pepa 2 kadimô lâ baadamô yibôi oha nô, ni abaatse nô kâba oha mlijaa 40 (40%). Esa akâ tsôôlô ni tsôô nii yâ SHS 4 lâ awo ekaselôi lâ shi yâ WASSCE kaafeemô he kâsaa amâhe. Nô ni ji enyô lâ esa akâ kâji okâ kaafeemô shikamô gbâjianôtoo nââ tsu nii lâ, okaselôi lâ baabô amâhe môdâå yâ WASSCE kaa lâ mli.

Page 13: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

xiii

Kaa Kadimô Shikamô Ni miitsôô Kaa Woji, Profai Daimânshâåi, Tsiimôi kâ Yibôi

Daimânshâåi

Pepa 1

Pepa 2

Yibôi Kutuu

Daimânshâå Tsiimô

Nilee kâ Shishinumô

Mlijaa A: Objâktivi sanebimôi (40) i) åaaå saji ii) Kusumi kâ Amâkasemô iii) Sintax

Mlijaa B: Sanebimôi yâ sintax nô (5) Mlijaa C: Fônôlôji Mlijaa D: Saneshishitôômô

100

60%

Nilee kâ Nitsumô

Mlija A: Saneåmaa (50) Mlijaa B: Saneshishinumô Mlijaa C: Åaaå saji ahenyamô 1) Gbaa sane (Ashiii sââ) 2) Lalawiemô/shwâmô (Halamô emli ekome)

100

40%

Yibôi Kutuu 100 100 200 - Tsiimô oha mlijaa (5) yâ kaa lâ mli 60 40 100 100

Page 14: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

1

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 1 - SÂI KOME

MLIJAA I: GA WIEMÔ KÂ KUSUMI (ELECTIVE) GA KASEMÔ SILABÔSI FÔNÔLÔJI

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ : i) ena nilee yâ nô ni wiemô ji kâ nibii kômâi ni kôô wiemô he ii) enu gbââmô feemô nibii, gbââmôi, niåmaa okadii lâ mli åaaåbii kâ bô ni abuaa amânaa kâtsuô nii shishi

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1:

WIEMÔ

KU 2:

GBÔMÔTSO LÂ HEI NI AKÂSÔÔ GBÂÂMÔI

Kaselô lâ baanyâ:

1.1.1. egbala wiemô mli etsôô

1.1.2. etsôô wiemô nitsumôi etâ

1.2.1 egbala mli ni etsôô nibii niakâfeô gbââmô, ni etsôô emli ejwâ.

Wiemô ji gbââmôi ni adesai tsôô nô kâ amâhe sharaa.

Wiemô he nitsumôi etâ Sanegbaa Kusumi ayibaamô Kusumi anôtsamô

Gbââmôsôô Hei: - Gbômôtso lâ hei srôtoi ni yeô buaa kâhaa wiemô sôô; tamô: naabu shishi kâ åwâi, lilâi, nyanyôji, sâå, kn, kn. gbââmôfeemô nibii yeô buaa kâfeô gbââmôi krâdâi komâi. Eko ji, lilâi, naabu, seå, nyanyôjikuku.

Tsôôlô lâ anyiâ kaselôi ahiâ kâka amâjwâåmô yâ wiemôfeemô, gbââmôi, kâ sharamôi he.

Tsôôlô kâ kaselôi awo kui amli kâtao koni amegba wiemô nitsumôi krokomâi he sane.

Tsôôlô agbala, gbââmôsôô mli koni enyiâ kaselôi ahiâ kâtsâ. Kônsonantii gbââmôi ni kaselôi lâ ayoo hei ni asôô nakai gbââmôi lâ yâ; tamô

/p, b, m, s, t/

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâtao srôtoi ni yôô wiemôfeemô sôô hei krâdââ lâ teå.

Kaselôi agbala wiemô mli ni amâtsôô henôi ni yôô.

Kui srôtoi lâ mli bii agba sane kâtôô nô ni amâna yâ klasi.

Kaselôi atsôô nô ni ji wiemô koni amâtsôô henôi lâ.

Kaselôi kâ amârepôôtu aba koni agba he sane.

Tsôôlô aåmala gbââmô okadii komâi yâ tao lâ nô koni kaselôi anâ ayoo hei ni akâfeô gbââmôi lâ.

Page 15: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

2

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 3

VAOLI GBÂÂMÔ

FEEMÔ

TSÔÔMÔ SRÔTOI NI YÔÔ GBÂÂMÔ OKADII KÂ NIÅMAA OKADII LÂ ATEÅ

KU 4:

VAOLII:

HEI NI AFEÔ VAOLI GBÂÂMÔI LÂ YÂ

Kaselô lâ baanyâ

1.3.1 etsôô srôtoi ni yôô Vaoli gbââmôi kâ vaoli niåmaa okadii lâ teå.

1.3.2 etsôô srôtoi ni yôô kônsonanti gbââmôi kâ kônsonantii niåmaa okadii lâ ateå. 1.3.3. etsôô srôtoi ni yôô kônsonanti gbââmôi kâ kônsonantii niMmnaa okadii lâ atâå.

1.4.1 egbala vaoli gbââmôi ni yôô wiemô lâ mli ni enyâ esusu amâ etsôô

Hei ni afeô vaoli gbââmôi yâ. Naabu:- Naabu tako kokroobôô, åwâi kâ shishi naabu kpee, daaågbââ kn. kn. Lilâi:- Lilâi hiâ/naa, Lilâi teå Lilâi sââ

Vaolii Niåmaa Okadii Vaolii Gbââmôi Okadii a /a/ e /e/ â /â/ i /i/ o /o/ u /u/ Kônsonantii Kônsonantii Niåmaa Gbââmôi Okadii Okadii p /p/ b /b/ t /t/ s /s/ k /k/ Gbââmôi ni kâji aafee lâ atsiii kôôyôô lâ naa yâ daaå.

Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô amâ naabu hei srôtoi ni afeô vaoli gbââmôi lâ yâ.

Tôôlô akudô kasebôi koni amânyâ amâtâå vaoli adeka lâ.

Tsôôlô kâ kaselôi agba sane koni amâna amâle vaolii gbââmô okadii ni no nôåå damôô shi akâ niåmaa okadii lâ

Tsôôlô kâ kaselôi agba vaoli gbââmôi ni hiâ niåmaa okadii srôtoi he sane.

Kâ kônsonanti gbââmô okadii kâ niåmaa okadii lâ hu afee nakai nôåå.

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgbala vaoli mli etsôô amâ.

Kaselôi atâå vaoli adeka lâ.

Tsôôlô aha kaselôi wiemô kulibii komâi ni afolô vaolii lâ shishi koni kaselôi atsôô bô ni aåmalaa gbââmôi lâ ahaa.

atade

kane

wolo

Kaselôi lâ asusu vaoli gbââmôi ejwâ ni yôô wiemôkulibii komâi amli, yâ Ga wiemô lâ mli amâtsôô.

Page 16: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

3

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 5: HEI NI VAOLII HIÔ YÂ WIEMÔKULIBII AMLI

Kaselô lâ baanyâ: 1.5.1 eyoo hei srôtoi ni vaoli gbââmôi hiô yâ wiemôkulibii amli.

Gbââmôi ni jeô wiemô shishi, nô ni hiô teå kâ nô ni gbeô naa.

Tsôôlô aåô wiemôkulibii komâi kâgbala yiåtoo ni yôô hei ni vaolii hiô yâ wiemô mli lâ mli. Tsôôlô kâ wiemôkulibii agbala mli etsôô kaselôi ni amâle shishijee gbââmôi, teå gbââmôi kâ naagbee gbââmôi, lâ.

MFONIRI WS WT WN

Kaselôi aha ni mfoniri nââ aye emuu be mli ni amâkâ wiemôi ni hiâ gbââmôi yâ gbâhei ni sa lâ.

/á, ô, o, ä, I, e, u/

Page 17: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

4

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 1 - SÂI KOME

MLIJAA 2: GA WIEMÔ KÂ KUSUMI (ELECTIVE) SILABÔSI NIKANEMÔ SHISHINUMÔ

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ: i) ena åaa ni yôô nikanemô shishinumô mli ii) eyoo fôåwiemôi ni akâtsu nii jogbaåå iii) ena saneshishitsôômô he åaa

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: NIKANEMÔ ÅMIIÅMI

a) HIÂHIÂ NIKANEMÔ

b) VII NIKANEMÔ

KU 2: YITSO LÂ KÂ SANE MUJI NI WAA LÂ

Kaselô lâ baanyâ: 2.1.1 ekane wolo fââ wolo kâji aye abua lâ aloo ayeee abuaaa lâ.

a) eyoo otii pôtââ ni yôô wolo lâ mli.

b) ekane wolo lâ

åmiiåmi ni ejie sanebimôi anaa.

2.2.1 eyoo yitso he ni

awieô lâ yâ paragrafi fââ paragrafi mli.

2.2.2 eyoo sanemuu ni

yeô buaa yitso ko yâ paragrafi ko mli.

Akane shââ sane, woloå sane fioo ko, wolo muu. Yitso kâ sanemuji ni wieô yitso lâ he.

Tsôôlô aye abua kaselôi koni amânyâ amâkâ woji agbâii, yitsei, mfonirii, kn. Kn. atsôô saji ni yôô woji amli. Tsôôlô atsô sanegbaa nô kâtsôô wiemôkulibii, sanefai, fôåwiemôi kâ heåôômôwolôi krokomâi ni yôô wolo lâ mli lâ. Kaselôi akane nii awo amâyitsoå. Tsôôlô lâ aåma sanemuu ko yâ tao lâ nô. Kaselôi akââ loo aåma nô ko kâshi loo kâpia sane lâ. Yâ nôkwâmônii a aafee etâ aloo ejwâ sââ lâ tsôôlô lâ agbala nô ni yitso kâ yitso he wiemô lâ ji.

Kaselôi ajie sanebimôi anaa kâjâ wolo lâ mli. Kaselôi atao yitso kâ ehewiemô yâ paragrafi loo niåmaa ko mli.

Page 18: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

5

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 3: HEÅÔÔMÔWOLÔI KU 4: SANESHISHI TSÔÔMÔ

Kaselô lâ baanyâ: 2.3.1 etsôô nô ni fôåwiemô

ji, eha nôkwâmô nii koni akâtsu nii yâ sanemuji amli.

2.4.1 egbala saneshishitôômô mli ni ana ale åaagbâi komâi ni atsôô nô kâtsôô sanemuji kâ paragrafii ni waaa.

Ñôåwiemô nôkwâmô nibii yâ Ga wiemô lâ mli. Gbâ nô ni atsôô kâtsôô sane ko shishi kâjâô wiemô ko mli kâyaa wiemô ko mli. Klâåklâå wiemô. Wiemô ni ji enyô. Nilee ni yôô wiemôi lâ atsârâmô kâ shishinumôi ni amâhiâ lâ amli. Nileenamô yâ klâåklâå kâ naagbee wiemôi lâ fââ he Nilee yâ wíemôi enyô lâ fââ akusumi ahe Esa akâ saneshishitsôômô adamô shishinumô krôåå ni yôô wiemô lâ mli nô.

Tsôôlô aha fôåwiemô ko ni egbala mli etsôô kaselôi. Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâha fôåwiemôi. Tsôôlô aha kaselôi aha fôåwiemôi ni kôô maåtsâ gbele he kâ nô ni kôô môkpôå hu he kâ nibii krokomâi hu ahe. Tsôôlô lâ aye abua kaselôi kâtsôô Blôfo. Gbâiwiemôi, sutsôôlôi Najiaågbâii kâ feemôwiemôi komâ ashishu kâba Ga. Tsôôlô aha nitsumôi babaoo yâ sane kukuji, sane muji kâ paragrafii ashishitsôômô mli.

Kaselôi atsôô Blôfo sanemuji kâ paragrafii ashishi kâba, Ga mli, kâ kâjâ Ga mli kâya Blôfo mli.

Page 19: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

6

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 1 - SÂI KOME

MLIJAA 3 (ETÂ) GA WIEMÔ KÂ KUSUM (ELECTIVE) SILABÔSI NIÅMAA

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ: i) emô koni enyâ ekâ grama ni yôô Ga wiemô lâ mli lâ atsu nii. ii) ena ele åai ni yôô saneåmaa mli.

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: WIEMÔ WEKUI

Kaselô lâ baanyâ: 3.1.1 eyôse ni egbala wiemô wekui lâ amli etsôô 3.1.2 ejara wiemôwekui lâ

amli kâwo ewuji kâ bibii amli.

Wiemô Wekui: Gbâiwiemôi, Feemôwiemôi, sutsôôlôi, mligbalalôi, gbâhegbâi, Tsalô, knkn. Wiemô wekui wuji kâ bibii 1) EWUJI 2) BIBII Gbâiwiemô Gbâhegbâi Feemôwiemô Tsalô, Mligbalalô Boo Sutsôôlô Knkn

Tsôôlô aye abua kaselôi kâtsô sanebimôi kâ amânaajiemôi anô kâyôse wiemô weku ko. Nôkwâmô nô; Mâni gbâi akâhaa wiemôi ni haa anaa gbâi, anaa hei, mâi, kooloi, susumôi, nibii, knkn. Mâni gbâi akâhaa wiemô ni tsôô nifeemô, gbâjianôtoo, nifeemô ko ni eho kâ nikââmô? Te wôtsâô wiemôkulibii ni åôô be tâåå? Te wôtsâô wiemô ni susuô gbâiwiemô lâ tâåå? Tsôôlô aye abua kaselôi kâyoo wiemô weku wuji kâ bibii lâ,

Tsôôlô aåmala wiemôkulibii komâi ni yôô. Gbâi wiemôi , feemôwiemôí sutsôôlôi, Mligbalalôi k.nk.n amli koni kaselôi ajara wiemôi lâ amli kâya amâwiemô wekui lâ amli. Kaselôi lâ ato wiemôkulibii lâ awo wiemô weku wuji kâ bibii amli.

Page 20: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

7

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 2: WIEMÔMUJI SRÔTOI KU 3: SANE FA

Kaselô lâ baanyâ ni 3.2.1 eyôse sanemuji srôtoi lâ yâ amâshidamô kâ amâshidamômô amli kâ amânitsumôi amli. 3.1.1 eyôse sane fa srôtoi

ni yôô kâ amânitsumôi

Wiemômuu srôtoi Shidamômô:

i) Wiemômuu ganee/huyââ/folo ii) Wiemômuu nta iii) Wiemômuu haåtsii

AMÂNITSUMÔI

i) sanekââmô ii) sanebimô iii) Famô iv) Boo./Henumô

Sanefa srôtoi: Gbâi sane Fa Mligbalalô sane Fa Sutsôôlô sane Fa, kn. Kn.

v)

Tsôôlô kâ kaselôi ati sane Fa nikasemô lâ mli kâha ni kaselôi ana ale akâ wiemômuu folo/ganee/huyââ lâ nôåå ji sane fa oti lâ. Tsôôlô aåmala wiemômuji nôkwâmô nii srôtoi koni eye ebua kaselôi kâyoo srôtoi lâ fââ kâ amânitsumôi. Amânitsumôi

I) Nô ni kâô sane II) Nô ni biô sane III) Nô ni faa mô

Nô ni hâleô mô shi/loo ehaa anaa henumô ko kn kn. Kâ/ be ni/ ni /nôåå/ + Kofi gbe onufu lâ srôtoi baanyâ ahi gbâ nô ni atsôô kâtsakeô sane oti kâfeô sane kpasalô lâ mli yâ wiemôi srôtoi lâ amli. Taomô hewôå wiemôi nââ koni otsôô loo okâ kaselôi atsu he nii. i) Tsôôlô adamô nitsumôi ni sane

Fa tsuô lâ nô kâyebua kaselôi kâyebua kaselôi kâyôse e.g. Gbâi sanefa, mligbalalô sanefa kâ sutsôôlô sanefa.

Amâha amâhi sane muji nta kâ haåtsi amli. Kaselôi aåmala wiemô muji srôtoi enyô eko fââ eko ahiâ: i) Gbâi sane nta ii) Sutsôôlô sane nta iii) Mligbalalô sane nta Kaselôi aåmala sane muji ganei nyôåma

Page 21: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

8

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 4: WIEMÔ PIIFEEMÔ KU 5: WIEMÔSÔÔ

Kaselô lâ baanyâ: 3.2.1 egbala piifeemô mli Kâtsôô. 3.2.2 eyôse afisii ni feô wiemô pii yâ Ga wiemô lâ mli. 3.4.1 egbala mli kâtsôô bô

ni wiemôkulibii ashikamô yôô kâ bô ni asôô wiemô yâ Ga mli.

Ekome: Ni ji ekome. Pii: No ji efa fe ekome. Gbâiwiemôi ni amâpiifeemô tsakeee. Tamô: Nu, la, omô, fô, åshô, kn.kn. Wiemôkulibii asôô: Tsaramô, ntafeemô, wiemôåôô,

Tsôôlô aåmala gbâiwiemôi yâ amâ ekome kâ piifeemô mli ni eye ebua kaselôi kâna srôtoi ni yôô enyô lâ mli. Tsôôlô aha kaselôi ale akâ ekome damô shi kâha nô ko mlijaa kome ni pii hu damô shi kâha mlijaa ni faa fe ekome. Tsôôlô agbala bô mli etôô, bô ni asôô wiemôkulibii kâtsô enâmâi anô: i) Tsaramô ii) Ntafeemô iii) Gugôjiaå iv) Gbee ni ka wiemô nô

mlitii

Tsôôlô lâ aåmala gbâiwiemôi komâi koni kaselôi lâ aåmala nomâi apii. Tsôôlô atsô gbâ ko nô kâwa kaselôi kâyôse gbâiwiemôi ni åôô piifeemô. Kaselôi aåmala nôkwâmô nii enyô yâ wiemôkulibii hee ni asô kâtsô; tsaramô, ntafeemô, gbee ni ka wiemô nô, mlitii gugôjiaå, kn. kn. nô.

Page 22: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

9

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 5: NIÅMAA MLI KADIMÔ KU 6: GBAA SANEÅMAA SUSUMÔ KÂ TSÔÔMÔ NÔ KO FEEMÔ

Kaselô lâ baanyâ: 3.5.1 ekâ omashi, sanebimô okadi, oma shi oma shi kâ alôgô, atsu nii jogbaåå yâ niåmaa mli 3.6.1 egba aloo eåma sane ko ni ato naa jogbaåå be mli ni akâ feemôbei ni sa lâ miitsu nii jogbaåå. 3.6.2 esusu nô ko aloo nifeemô ko yâ naatoo kpakpa gbâ nô etsôô 3.6.3 ekâ wiemô ni ja agbala bô ni afeô nô ko mli

Niåmaa Mli Okadii

i) sanebimô (?) ii) omashi omashi (:) iii) alôgô (, ) iv) omashi (. )

Susumôi lâ anaatoo pâpââpâ bô ni nô lâ tee nô ha. Feemôbe kâ nitsumô yâ naatoo nija mli Tsuishitoo kâ nô ko susumô kâ tsôômô be mli ni akâ wiemôi ni sa miitsu nii. Nô ko feemô mligbalamô ekome komei kâ wiemô ni ja kâ nitsumô e.g. Bô ni ahoô åkatiâ wonu ahaa.

Tsôôlô lâ agbala gbâii anô ni atsôô akâ okadii nââ tsuô nii kâtsôô kaselôi, kâtsô sanebimôi kâ amânaajiemôi kâ tao nô niåmaa nô. Tsôôlô aye abua kaselôi kâgba sane ko ni eho. Tsôôlô lâ hiâ aya sane lâ naatoo nô bô ni sane lâ tee nô ha lâ Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgba sane, kâsusu nibii, gbômâi nifeemô, kn.kn. atsôô Tsôôlô ahala yitso ko ni ekâ kaselôi, atsô mli, koni aåmala gbâ nô ni atsô lâ yâ tao lâ nô.

Tsôôlô lâ aåmala sane muji fioo ko loo sanekuku ji koni akâ okadi lâ awo mli Kaselôi aåma gbaa sane ko ni mli wiemôkulibii yibô ashâ ohai enyô kâ nyômai enumô Kaselôi aåma nii yâ susumôkâtsôômô yitso ko nô. Kaselôi aåma nii yâ yitso ko nô. Efalâ ashâ wiemôkulibi (350)

Page 23: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

10

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 1 – SÂI KOME

MLIJAA 4:

GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUM (ELECTIVE) SILABÔSI

SAJI KÂ SHIHILÂ GBÂJIANÔTOO KÂ EMLI AKPÔI

SAJI

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ:

i) ena nilee yâ sane fa kâ ehewôå lâ baa: ii) ena åaa ni akâåmaa wiemô kâ mô naa wiemô iii) ena niåmaa saåå bô ni baaha ni åai ni ena yâ saneåmaa mli lâ aya hiâ

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: JEÅNILEE HIÂGBELEMÔ

Kaselô lâ baanyâ : 4.1.3 eyôse nibii ni jieô

amâhe kpo yâ åaaå kâ wojiaå saji fââ amli

Nibii ni yôô mli

i) Yitso ii) Oti iii) Shwâbilôi iv) Sane lâ shikwââ v) Sane lâ hâlâmô vi) Koåduå vii) Nifeemô ni etsô hiâ k.n.k.n

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâka amânilee yâ mlinibii lâ ahe.

Kaselôi atao ni amâåmala mlinibii nââ yâ adesa ko mli: Shwâbilôi, sane lâ hâlâmô, shikwââhe.

Page 24: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

11

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: SAJI AHE NIKASEMÔ SHISHIJEE KU 2: WIEMÔ HEÅÔÔMÔ WOLÔ1 KU 3: ADESATAMÔ

Kaselô lâ baanyâ : 4.1.4 eyôse nibii ni jieô

amâhe kpo yâ åaaå kâ wojiaå saji fââ amli

4.2.1 eyôse wiemô heåôômôwolôi komâi ni yôô niåmaa kâ wiemô mli 4.3.1 egbala mli kâtsôô nô ni adesatamô ji 4.3.2 esusu adesa lâ shikamô atsôô

Nibii ni yôô mli

(i) Yitso (ii) Oti (iii) Shwâbilôi (iv) Sane lâ shikwââ (v) Sane lâ hâlâmô (vi) Koåduå (vii) Nifeemô ni etsô hiâ k.n.k.n

Wiemô Heåôômôwôlôi

i) Noni ii) Tamôno iii) Oookââ gbômô iv) Wiemô sââsââ kn. kn

Adesa ji sane ko ni kooloi ni yôô mli feô amahe tamô adesai koni anyâ akâtsôô jeåba kpakpa ko Shikamô

i) Shishijee wiemôi (toi nô womô, nôheremô)

ii) Adesa lâ diâåtsâ iii) Naamuu iv) Mlifoo lalai

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâka amânilee yâ mlinibii lâ ahe. Tsôôlô aha nôkwâmô nibii kâgbala heåôômôwolôi nââ amli. Tsôôlô ata adesa koni ebi kaselôi lâ hu ni amâha amânô. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô amâ sâânamôi ni yôô adesa mli he fââ he be mli ni ataa kaselôi adesa lâ eko lâ

Kaselôi atao ni amâåmala mlinibii nââ yâ adesa ko mli: Shwâbilôi, sane lâ hâlâmô, shikwââhe. Kaselôi hu aha heåôômôwolôi komâi ni aha lâ nôkwâmô nô. Kaselôi aåmala adesai komâi, akwâ mli ni akâkpâtâ nikasemô tsui lâ amli

Page 25: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

12

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 4: JEÅ NIFEEMÔI (OTOFOSHII) KU 5: SU KÂ JEÅBA KPAKPA (SU KPAKPA KPOJIEMÔ)

Kaselô lâ baanyâ : 4.4.1 esusu bô ni afeô jeånii atsôô 4.4.2 etsôô sâânamô ni yôô jeånifeemô mli yâ Gamâi asateå. 4.5.1 etsôô nibii etâ ahewô ni sa akâ ajie su kpakpa kpo 4.5.2 eyôse gbâi etâ nô ni

abaanyâ atsô kâjie môbuu kpo atsôô

Tsôômô jeå nifeemô shishi Eji kusum ni wôbanina. Ehaa anyâô ayoô mâi ni feô kusum lâ Gbâi anô ni atsôô kâjieô su kpakpa kpo Daaå wiemô Wiemô shishijee kâ môbulâ wiemô tamô “ofai nâ, miikpa bo fai”. Gbômôtso lâ hetsôômô kâha wiemô i) mlidôô kâ mô ko nô ko hamô loo nô

ko hemô yâ mô ko dâå ii) shidaamô iii) Dioofeemô iv) Åmôlô mugââ k.n.k.n.

Subaåi Kpakpai i) okadi ni tsôô tsôsemô kpakpa ii) Mâi kâ mâi asharamô kpakpa iii) Haa onaa bulâ kpakpa kn.kn.

Tsôôlô lâ baanyâ efô nine kâtsâ mô ko ni he ekpô yâ nifeemô lâ mli koni ebawie jeå niifeemô he. Tsôôlô ato gbâjianô kâha kadaagbamô yâ yitso nââ he: ‘Ani jeånifeemô he hiaa lolo yâ wôåmânâåmânâ hiâgbelemô jeå nââ mli lo? Tsôôlô kâwo shwâmô kuku ko mli kâjie nibii nââ kpo a. wiemôi ni esaaa b. nifeemôi ni ejaaa loo kaaa

gbâ Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgba sane yâ shwâmôi srôtoi enyô lâ he. Akanya kaselôi koni amâ hu amâtsôô wiemôi kâ nifeemôi komâi ni ehiii lâ. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâkwâ nô ni abuuu mô subaåi kâbaa:

i) Mô ni ebuuu mô lâ nô ii) Mô ni atô (enô) lâ iii) Mô ni ebuuu mô

wekumâi iv) Maåmuu fââ

Kaselôi kâ jeånifeemô ko awo shwâmô mli. Kaselôi ato gbâjianô kâgba kadaa yâ yitso ni aha lâ he. Kaselôi a åmala gbâi etâ nô ni atsôô kâbiô nii yâ bulâ gbâ nô Kaselôi aåmala sanemuji etâ kâtsôô bô ni akwaa nô ko ahaa. Kaselôi atsôô nô ni mô afee kâji mô ko wo emli la.

Page 26: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

13

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 2 - SÂII ENYÔ

MLIJAA I: GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUMI (ELECTIVE) SILABÔSI FÔNÔLÔJI

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ:

(i) eesôô bô ni afeô gbââmôi lâ (vaoli kâ kônsonantii)ni egbala mli etsôô bô ni vaolii gbââmôi lâ kâ amâhe sharaa amâhaa (ii) enu yiåtoo ni yôô blawa fâmôi lâ amli koni egbala mli yâ Ga wiemô lâ mli (iii) eyoo ni egbala gbââmôfeenoô ni jeô kpo yâ wiemô kâ niåmaa mli lâ etsôô

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: VAOLII NI KÂ AMÂHE SHARAA KÂ VAOLI GBÂÂMÔ MIIMÔ

Kaselô lâ baanyâ ni: 1.1.1 egbala bô ni vaoli

srôtoi lâ kâ amâhe sharaa amehaa.

1.1.2 Eyôse bô ni vaolii kâ

amâhe sharaa yâ wiemô mli kâ wiemôi amli.

Be mli ni vaoli nyiâ vaoli sââ ni kônsonanti ko efooo amâteå Nôkwâmô nô Vaolii lâ fââ eko nyâô ekuô ebôô he Nôkwâmô nô: - a - baa o - loo ô - bôôlu u - buuluu i - bii e - fee â - bââmô vaolii naatoo yâ wiemô mli ae - aekoo ao - abifao ai - fai oa - asomoaå oô - boô, loô oi - foi ôa - môa ôi - bôi ua - yebua

Tsôôlô awa kaselôi kâtsô sanegbaa nô koni amâtsôô nô ni vaoli naatoo´ji. Tsôôlô lâ afee ni

Tsôôlô ajara kaselôi amâwo kui amli koni amâåmala wiemô kulibii nyôåma ni miitsôô vaoli naatoo yâ wuenô kuhbii amli.

Page 27: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

14

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

VAOLI NAATOO KÂ EMIIMÔ KU 2: KÔNSONANTI HEI NI KÔNSONANTII GBÂÂMÔI HIÔ YÂ WIEMÔ MLI

1.1.3 etsôô nô ni ji vaoli

miimô

1.2.1 esusu kônsonanti gbââmôi ni yôô Ga wiemô lâ mli lâ etsôô

uo - wuo uô - wuô ui - wui ia - liamô io - bibioo ôi - biô eô - leô ei - lei âo - fâo k.n. Be mli ni vaaoli gbââmô ko elaaje loo emii yâ wiemô ko tsâmô mli. Nôkwâmô nô mi + atade mitade ntade Mi + adeka mideka ndeka kn. Kônsonanti gbââmô yâ wiemô shishijee, eteå kâ enaagbee (yâ Ga wiemô mli lâ ‘m ´kâ å´pâ ji kônsonanti ni gbeô wiemô naa) Kaselôi ayôse hei ni afeô kônsonanti gbââmôi lâ yâ

(a) gbââmô-feemô (b) he ni afeô yâ (c) bô ni afeô lâ

Tsôôlô aha nôkwâmô nô koni no awa kaselôi ni amâna vaoli miimô yâ wiemôi amli kâji aawie Kaselôi ale akâ vaoli miimô tsuô nii yâ wiemô mli pâ, shi jeee eåmaa mli Tsôôlô aha kaselôi nôkwâmô nii ni kônsonanti jeô shishi, nô ni eyôô teå kâ nô ni eyôô naagbee. Tsôôlô lâ afee ni kaselôi lâ ana ni amâyôse hei srôtoi ni afeô gbââmô srôtoi lâ yâ. Gbee kpaa ni kpokpoô kâ nô ni gbee kpaa kpokpooo kâ srôtoi ni yôô mli.

Kaselôi aåma wiemôi loo wiemôfafai ni vaoli miimô yôô mli Kaselôi atsôô hei etâ ni vaolii miimô nyâô ebaa yâ.

shishi jee

Teå naagbee

Kaselôi kâ kônsonanti nââ afee wiemôi awo adekai lâ amli /b, d, g, m/k.n.

Page 28: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

15

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 3: DAAÅ, GUGÔÅ KÂ GUGÔJIAÅ GBÂÂMÔI KU 4: BLAWA FEEMÔ

Kaselô lâ baanyâ ni 1.1.1 esusu kâtsôô bô ni

afeô daaå, gugôå kâ gugôjiaå gbââmôi.

1.1.2 eyoo guaôjiaå gbââmôi

1.1.3 eyoo nitsumôi srôtoi ni gugôå gbââmôi tsuô yâ wiemô lâ mli.

1.3.1 eyôse ni egbala wiemôi ejwâ mli ewo blawai amli. 1.3.2 ni ekwâ blawai ajebô yâ Ga wiemô lâ mli.

Daaågbââmôi: kôôyôô ni kâ wiemô lâ baa lâ tsôô daaå gbâ pâ. /a, e, I, o, ô, u, e/ Gugôå gbââmôi Kôôyôô ni kâ wiemô lâ baa lâ tsôô gugôå gbâ pâ, tamô: - /m, n, å/ Gugôjiaågbââmôi: - Kôôyôô ni kâ wiemô lâ baa lâ tsôô daaå kâ gugôå gbâ fââ. Vaolii pâ ni jeô kpo kâjâô gugôjiaå. Tamô; /a, i, e----------/ Gugôågbââmôi anitsumôi: – i. akâsôô wiemô hee. ii. ehaa anaa srôtoi ni yôô wiemô henôi lâ

amli. Blawai lâ: - Blawa jebôi ni yôô: - V KV KKV KVV K

Tsôôlô afee gbââmôi srôtoi etâ lâ ni egbala mli kâtsôô srôtoi ni yôô eko fââ eko mli. Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâha ni amânyâ amâtsâ kônsonantii komâi kâtsô amâgugôå Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâfee gugôjiaågbââmôi tamô /a (á), â (›), I (i) ô, (Ÿ), u (u)/ Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâye bua amâ koni amânyâ amâåmala gugôå abââmôi nitsumôi komâi. Tsôôlô kâ wiemôi ni aåmala atsôô kaselôi koni amâtsâ. Amâåmâ amâtsui shi kâtsâ koni fâmôi lâ aje kpo jogbaåå. Tsôôlô aha kaselôi atsâ wiemôi pii.

Tsôôlô aka akaselôi be mli ni amâfeô wiemôi kâjâô amâdaaå, gugôå kâ gugôjiaå lâ. Kaselôi abo tsôôlô toi koni amâåmala gugôå aloo gugôjiaå wiemôi ni tsôôlô lâ baatsâ eha amâ lâ. Kaselôi ahi kui srôtoi amli, amâtao ni amâåmala wiemôkulibii nyôåmai enyô ni tsôô gugôå gbâ. Kaselôi aha amâdiâåtsâ amâwiemôi koni amâjara mli amâwo blawai amli. Tsôôlô aåma wiemôi lâ yâ tao lâ nô koni kaselôi le aåmala ni amâtsôô fâmôi.

Page 29: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

16

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 5:

GBEE

Kaselô lâ baanyâ ni: 1.4.1 egbala nô ni gbee ji mli etsôô. 1.4.2 eyoo gbee srôtoi ni yôô Ga wiemô lâ mli 1.4.3 åmalamô gbee nitsumôi enyô loo etâ

Gbee yâ enâ mli lâ miitsôô gbee ni yaa åwâi loo baashi ni ka wiemôkuli, wiemôkuku, loo wiemômuu nô.

Gbee srôtoi lâ ji nô ni yaa åwâi, nô ni ka teå kâ nô ni baa shi. Amenitsumôi:-

(i) Etsôô mligbalamôi ni yôô wiemôi srôtoi amli

(ii) Koni amâna srôtoi ni yôô wiemô enyô ni hiâ niåmaa kome he.

(iii) Koni amâna srôtoi ni yôô wiemô, sanekuku kâ sanefa ni hiâ naatsôômôi srôtoi yâ grama mli.

Tsôôlô aåmala wiemôi ni hiâ gbee walâ srôtoi koni ekâ kaselôi abote mli ni amâna gbee ni tee åwâi, nô ni ka teå kâ nô ni baa shi.

Tsôôlô atsâ wiemôi komâi ni gbee kamô nô. Efee egbee taakâ bô ni ataoô lâ ni shishinumô lâ aje kpo faåå ni kaselôi ana gbee srôtoi lâ fââ, nô ni tee åwâi, nô ni ka teå kâ nô ni baa shi.

Kâtsô sanegbaa mli lâ, tsôôlô awa akaselôi koni amâyôse gbee nitsumôi yâ wiemô mli.

Ha amâ nitsumôi pii ni no awa amâ kâna naa.

Tsôôlô aåma wiemôi kpaanyô yâ tao lâ nô, kaselôi aåma awo amâwoji amli ni amâkâ gbee ni sa lâ aåmâ nô.

Page 30: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

17

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 2 - SÂI ENYÔ

MLIJAA 2: GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUMI (ELECTIVE) SILABÔSI NIKANEMÔ KÂ SHISHINUMÔ

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ: (i) Ena nikanemô kâ niashishinumô mli åai babaoo (ii) Ena saneshishitsôômô mli åai babaoo

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1

NIKANEMÔ ÅMIIÅMI

KU 2

WOJI KROKOMÂI KANEMÔ

KU 3

WIEMÔMUU OTI KÂ WIEMÔMUU KPASALÔI (YÂ SANEMUU MLI)

Kaselô lâ baanyâ ni

2.1.1. ekane wolo kâ yelikâbuamô, loo ni yelikâbuamô jâââ he ko kwraa kâbaaa.

2.2.1 ekâ nikanemô he nilee ni ena lâ akane laibre woji, shââ woji bibii, kâ adafitswaa woji kn.kn. 2.3.1 eyoo wiemômuu yâ paragrafi mli. 2.3.2 eyôse wiemô muu oti yâ paragrafi mli.

Kanemô shââ sane ko, sanemuu loo wolo muu fââ.

Ye obua kaselôi kâhala woji ni sa kâjâ laibre leå.

Wiemômuu oti kâ wiemômuu kpasalô

Tsôôlô, aye abua kaselôi ni amâkâ gbâii, yitsei, mfonirii kn.kn ni yôô woji amli lâ anyâ atsôô nibii ni yôô woji lâ amli. Agba wiemôkulibii, fôåwiemô, wiemôfa kâ heåôômôwolôi krokomâi ni yôô wolo lâ mli lâ he sane. Kâji ebaahi lâ akane wolo lâ waa. No sââ lâ akane awo yitsoå.

Tsôôlô atsôô kaselôi gbâi anô ni amâtsô kâkane woji lâ.

Tsôôlô lâ aåma sane ko yâ tao lâ nô. Kaselôi lâ aåma nô ko yâ sane lâ he kâtsôô akâ amâfiô sââ loo amâfiii sââ.

Kâji ana nôkwâmô nôi etâ loo ejwâ lâ tsôôlô lâ agbala nô ni ji wiemômuu otikâ wiemômuu kpasalô mli etsôô kaseôi.

Kaselôi ajie sanebimôi ni jâ woji lâ amli lâ anaa.

Kaselôi aåmala repôôtui yâ woji srôtoi ni amâkaneô lâ ahe.

Kaselôi ayôse wiemômuu oti yâ paragrafi loo sane muu mli.

Page 31: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

18

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 4

WIEMÔ HEÅÔÔMÔWOLÔI YÂ SANE MLI

KU 5

SANESHISHITSÔÔMÔ

Kaselô lâ baanyâ ni

2.4.1 egbala wiemô- heåôômôwolôi amli etsôô eha nôkwâmô nô, koni amâkâtsu nii yâ wiemômuu mli. 2.5.1 ekâ nilee ni ena yâ sane shishitsôômô mli lâ atsôô sane shishi kâjâ Blôfo wiemô mli kâba Ga wiemô mli, aloo kâjâ Ga mli kâya Blôfo mli.

Wiemô heåôômô wolôi komâi nâ: no ni, Tamô no, Atsake ogbâi, åkwaåbi oookââ – eenu, aayeohefâo Atimli, aashikôå, kn.kn.

Gbâi anô ni atsôô shishi kâjâô wiemô ko mli kâyaa ekroko mli.

Wiemô mli ni shââ wiemô lâ yôô.

Wiemô mli ni atsôô shââ wiemô lâ shishi kâyaa.

Nilee ni oyôô yâ wiemôi enyô nââ ashishimumô mli kâ kusumii kâ shihilâ mli.

Sane shishitsôômô lâ adamô bô ni aåma wiemô lâ nô (shishinumô ahi mli)

Tsôôlô aha sane muu koni ekâ wiemô heåôômôwolôi nââ ekomâi awo mli.

Tsôôlô awa kaselôi koni amâha heåôômôwolôi nââ ekomâi.

Tsôôlô lâ awa kaselôi koni amâtsôô saji pii ashishi.

i. Tsôôlô awa kaselôi koni amâha gbâi henôi kâ shishinumô ni yôô gbâiwiemôi, mligbalalôi, kadilôi, feemôwiemôi komâi amli kâjâ Blôfo wiemô mli kâba Ga mli.

ii. Tsôôlô aha nitsumôi babaoo yâ wiemôkuli, wiemôfa, wiemômuu kâ paragrafi shishitsôômô he ni ekâ kaselôi afee.

Kaselôi aha heåôômô wolôi enumô koni amâkâtsu nii yâ wiemô muji amli.

Kaselôi atsake wiemômuu kâ paragrafi kâjâ Blôfo wiemô mli kâba Ga mli, kn.kn.

Page 32: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

19

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 2 - SÂII ENYÔ

MLIJAA 3: GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUM (ELECTIVE) SILABÔSI NIÅMAA

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ: i) ena nilee babaoo yâ grama mli ii) ena åai srôtoi ni baawa lâ kâåma saji srôtoi

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: FEEMÔWIEMÔ NI ÅÔÔ WIEMÔ KÂ FATAA HE FEEMÔWIEMÔ NI EÅÔÔÔ WIEMÔ KROKO KÂ NÔ NI ÅÔÔ WIEMÔ KO

Kaselô lâ baanyâ ni: 3.1.2 eyoo srôtoi ni yôô

feemôwiemô ni åôô yigblelô kâ feemô wiemô ni eåôô yigblelô ko.

3.1.2 ekâ feemô wiemô ni

åôô yigblelô kâ feemô wiemô ni eåôôô yigblelô atsu nii yâ wiemô kâ niåmaa mli.

Feemô wiemô ni åôô wiemô ko kâ feemô wiemô ni eåôôô wiemô ko Feemôwiemô ni åôô yigblelô Ye, åmaa, shâ ofô, kwâmô. Feemôwiemô ni eåôôô wiemô ko wô, sere, fliki,

Tsôôlô atsô sanebimôi anô kâha kaselôi aha saji nââ ahetoo.

i) Mâni oye nyâ gbâkâ? ii) Mââ be owô nyâ? iii) Namô okâkpe be mli ni

obaa skul lâ? iv) Te ofee tâåå oba

sukuu åmânâ? Tsôôlô aåmala kaselôi asaji ahetoi lâ yâ tao lâ nô kâtsôô srôtoi ni yôô feemô wiemô ni åôô wiemô ko kâ feemô wiemô ni eåôôô wiemô ko kâtsô sanegbaa mli. Tsôôlô aåmala wiemô muji srôtoi enyô nyôô nyô yâ tao lâ nô. Ekâ fââ eko awo amrôbe kâ ehobe mli.

Kaselôi lâ eko fââ eko afee wiemô muji enumô enumô kâ feemô wiemô ni åôô nô ko kâ feemô wiemô niåôôô wiemô ko.

Page 33: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

20

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 2: BE AMRÔBE, EHOBE, DAABE, JEEÅMÔBE, BAABABE. KU 3: GBÂIWIEMÔ SANE KUKU KU 4: FEEMÔWIEMÔ SANE KUKU

Kaselô lâ baanyâ ni: 3.2.1 eyôse be henôi srŸtoi lâ ni ekâtsu nii jogbaåå. 3.3.1 esusu gbâi sane

kuku etsôô. 3.3.2 eyôse nibii ni yôô gbâiwiemô sane kuku mli. 3.3.1 eyôse gbâiwiemô

sane kuku gbâhe yâ sane fa mli ni esusu enitsumôi ahe

3.4.1 eyôse feemôwiemô sane kuku

I) Amrôbe II) Ehobe III) Daabe IV) Baababe V) Jeeåmôbe

Gbâiwiemô sanekuku ji wiemôkulibii loo wiemôkulibii ni hiô ku kome mli ni anaa yâ gbâiwiemô sane fa mli. Wiemô kuli gbâiwiemô sane kuku: Ayite, Ayele. Gbâi wiemô sane kuku ni fa:- Gbekâ nuu lâ, minyâmi yoo, gbekâ nuu ni kwô lâ, gbekâ yoo kpitioo lâ. Asusu feemôwiemô sane kuku he.

i) Feemôwiemô shishifa: ii) Feemôwiemô walô +

feemôwiemô oti

Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô amâ srôtoi ni yôô amrô kâ ehobe mli. Feemô nakai nôåå hu yâ feemô bei krokomâi lâ ahe koni ogbala nibii amli ojogbaåå. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô nô ni gbâi wiemô sane kuku ji. Tsôôlô aåmala wiemômuji komâi yâ tao lâ nô, eha kaselôi atao gbâiwiemôi ni yôô mli koni amâwie amânitsumôi ahe yâ gbâhei ni amâ yôô lâ mli.

i) Ayite tsâ Ayele ii) Gbekâ nuu lâ tsâ

minyâmi yoo lâ. iii) Gbekâ nuu ni kwô lâ

miitsâ gbekâ yoo kpitioo lâ.

Tsôôlô aåmala sane muji komâi yâ tao lâ nô akâ nôkwâmô nô ni eye ebua kaselôi kâyoo feemôwiemô sanekukuji koni akwâ amâshidaamô kâ amâgbâhe.

Kaselôi aåmala wiemômuji srôtoi enyô kâ feemôwiemô ni abaaha amâ lâ. Kaselôi aåmala wiemôkulibii etâ kâha gbâiwiemô sane/wiemô kuku kâ gbâi wiemô/sane kuku ni hiâ wiemô ni fa fe ekome. Kaselôi atsôô gbâiwiemô sane kukuji anitsumô yâ sane muji ni aha mli. Kaselôi afee feemôwiemô sanekukujii ekpaa kâgbe gbâiwiemô sane kukuji ni afee yâ nikasemô momo lâ mli lâ.

Page 34: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

21

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 4: (NÔTSAMÔ) KU 5: MLIGBALALÔ SANEKUKU

Kaselô lâ baanyâ ni: 3.4.2 eyôse nibii ni yôô

feemôwiemô sanekuku mli.

3.4.3 eyoo feemôwiemô

sane kuku gbâhe yâ sane fa mli.

3.6.1 egbala mligbalalô sanekuku mli etsôô. 3.6.2 eyôse sane kukuji komâi hu ni tsuô nii akâ mligbalalôi.

Feemôwiemô shishifai: Ayite tsâ Ayele Feemô wiemô walô + feemô wiemô oti. Gbâkâ nuu lâ miitsâ gbekâ yoo kpitioo lâ. Mligbalalôi pâ, mligbalalô + mligbalalô Mligbalalô + mligbalalô + mligbalalô (he ni akâtsuô nii yâ).

Tsôôlô aåmala sanemuji komâi yâ tao lâ nô akâ nôkwâmô nô ni eye ebua kaselôi kâyoo feemôwiemôi lâ. Tsôôlô aåmala wiemô muji komâi yâ tao lâ nô koni ebi kaselôi ni amâtao mligbalalô sane kuku ni yôô mli ni amâwie eshidamômô, entisumô kâ egbâhe he.

Kaselôi afee feemôwiemô sanekukuji ekpaa kâgbe gbâiwiemô sanekuku ni afee yâ nikasemô momo lâ mli lâ yi. Kaselô aåmala mligbalalô sane kukuji ekpaa kâtsa feemôwiemô sane kukuji ni amâåmala yâ nikasemô ni eho momo lâ mli.

Page 35: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

22

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 6: KU 7: SUTSÔÔLÔ/ KADILÔ KU 8: WIEMÔWEKUI BIBII LÂ AKASEMÔ VII (TSALÔI, NOMIMALÔI, GBÂHE GBÂI).

Kaselô lâ baanyâ ni: 3.6.3 eyôse ni ekâ

mligbalalô sane kukuji atsu nii jogbaåå

3.7.1 eha sutsôôlô/kadilô shishinumô yâ nitsumô loo gbâhe mli. 3.7.2 eyôse

sutsôôlô/kadilôi henôi ni yôô

3.7.3 ekâ sutsôôlôi/kadilôi

henôi enyô ni yôô lâ eko fââ eko atsu nii jogbaåå

3.8.1 eyôse wiemôwekui

bibii lâ anitsumôi.

Nitsumô:- Sutsôôlôi susuô bô ni gbâiwiemôi yôô haa etsôô. Nô ni damô gbâhe nô:

i) Sutsôôlô ni nyiâ gbâiwiemô sââ tuuntu.

ii) Sutsôôlô ni nyiâ feemôwiemô walô lâ sââ.

Wiemôwekui Bibii:- Tsalôi, nômimalôi, Henumô gbâi, kadilôi Walôi, gbâhe gbâi kn.kn.

Tsôôlô lâ adamô yelikâbuanmô ni jâô gbâiwiemô sanekuku kâ sane fa lâ nô kâha kaselôi lâ anyâ ayoo: i) gbâhe kâ nitsumô ni sutsôôlô ni nyiâ egbâiwiemô sââ tutuuntu tsuô yâ sane kuku mli. ii) gbâhe kâ nitsumô ni sutsôôlô ni nyiâ feemô wiemô walô lâ sââ lâ tsuô. Tsôôlô atsô sanegbaa nô yâ wiemômuji komâi feemô ahe koni eye ebua kaselôi koni amâle nitsumôi ni wiemô wekuibibii lâ eko fââ eko tsuô.

Kaselôi afee sane muji ejwâ ni hiâ sutsôôlô kadilô ni nyiâ gbâi wiemô sââ tutuuutu. Kâ sane muji ejwâ ni nyiâ feemôwiemô walô lâ sââ. Tsôôlô lâ aåmala sanemuji nyôåma ni hiâ wiemôwekui bibii ni afolô amâshishi. Kaselôi, atao nitsumôi ni wiemô weku bibii lâ tsuô.

Page 36: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

23

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 8:

(NÔTSAMÔ) WIEMÔWEKUI BIBII LÂ AKASEMÔ VII (TSALÔI, NÔMIMALÔI GBÂHE GBÂI.) KU 9: SANEÅMAA SUSUMÔ KÂ TSÔÔMÔ, NÔ KO FEEMÔ. (NÔTSWIAMÔ) Kadaagbamô

Kaselô lâ baanyâ ni: 3.9.1 ekai åai anô ni atsôô kâåmaa Gbaa Saji Susumô kâ tsôômô kâ Nô ko Feemôsaneåmaa. 3.9.2 enyâ ejie susumô kpo kâha aloo kâshi sane pôtââ ko feemô saneåmaa

Gbaa sane, susumôkâtsôômô, Nô ko feemô. Kadaagbamô kâfi aloo kâ shi susumô ko sââ.

Nôkwâmônô ji: kâ, shi, aloo

i) kâ: Akâ enâ tsôô hefatamô.

(Nk) Oko kâ Akwele ii) kâ; akâ no miitsôô

natoo iii) Akâ miitsôô srôtoi

(Nk) ediå loo eyâå

iv) Shi: akâmitsôô srôtoi enyô

(Nk) Ama tee paati lâ shi Esi eyaaa

v) Gbâhe gbâi: etsôô gbâhe/tsakpaa

Nôtswiamô: Kwâmô (SHS) 2 mlijaa 3 ku 6. Tsôôlô ajale nibii amli eha kaselôi koni no sââ lâ ebi sane tamô nâkâ yâ tao lâ nô: “Yei ahe yâ sâânamô ñe hii”.

Kaselôi aåma nii yâ yitso ko ni aha he. i) Kaselôi abua amâhe naa kâha kadaagbamô ii) Tsôôlô aha yitso ko.

Page 37: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

24

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 9: SANEÅMAA SUSUMÔ KÂ TSÔÔMÔ NÔ KO FEEMÔ (NÔTSWIAMÔ) Kadaagbamô WOLOÅMAA (OMAÅFO/NAANYO WOLOÅMAA)

Kaselô lâ baanyâ ni: 3.9.3 eåma naanyo/

omaåfo woloåmaa be mli ni ekâ gbâjianôtoo kâ wiemô ni sa tsuô nii lâ

Omaåfo/Naanyo: Gbee kâ wiemôi lâ bâ keketee ko. Omaåfo/ Naanyo woloåmaa shikamô

Tsôôlô atsôô kaselôi åai anô ni amâtsô kâjie amâsusumôi akpo kâ wiemôi ni sa kâ nitsumô. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâna gbâjianôtoo ni yôô.

i) Adrâsi/ sââtsôômô ii) Deeti/Gbi nô iii) Hiâgbelemô/Åamô iv) Sanetso v) Naamuu vi) Gbâi

Kaselôi ahala Kadaagbamô yitso ko ni kaselôi aåma nii yâ nô. Kaselôi aåma naanyo/omanfo wolo yâ yitso pôtââ ko he.

Page 38: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

25

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 2 - SÂII ENYÔ

MLIJAA 4:

GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUM (ELECTIVE) SILABÔSI SAJI KÂ SHIHILÂ MLI GBÂJIANÔTOO KÂ EMLI AKPÔI

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ: i) ena shishinumô ni enya kusum kâ amâ mli nifeemôi anaatoo ni yôô akutso lâ mli lâ. ii) eto åaa ni akâkwâô woji amli, koni ebôi kanemô woji ni ahala lâ kanemô.

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: YARAWOO LALAI KU 2: AJENUI KÂ ALABAALOO

Kaselô lâ baanyâ ni: 4.1.1 egbala yarawoo lalai amlijelâ kâ amâsu mli etsôô. 4.1.2 tsôô sâânamô ni maåmuu naa yâ yarawoo lalai ahe. 4.2.1 etsôô srôtoi ni yôô ajenu kâ alabaaloo teå 4.2.2 etsôô ajenu kâ alabalooa he sâânamôi.

Nibii Ahe Ni Asusu

i) Wiemô lâ /heåmôômôwolôi/ åaaå saji amli wiemôi tamô atimli

ii) Mlifolômôi, lalô lâ hetsimô kâ henumô ni toibolôi naa.

SÂÂNAMÔ:- a) Akâwoô gbonyo lâ hiâ nyam. b) Ehaa lalô lâ he saa yâ lamô mli c) Efeô nikasemô ehaa gbekâbii d) Ehaa atsaa kusum nifeemôi anô e) Eji be ni akâwieô nishafeelôi ahiâ f) Ewoô yarabii amumô nô.

Ajenui ji Gamâi ashwâmôi ko ni akâkaa môjwâåmô mlikwôlâ. Gbekâbii titri gbaa Sane hetoo ni ahaa lâ feô nô ni jwâåmô yâ mli loo nô ni jwâåmô bâ mli.

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ yâ sanegbaa mli kâtao nô hewô ni asôô yarawoo lalai ni amâlaa lâ. Tsôôlô aye abua kaselôi kânya wiemô pôtââ ko he yâ yarawoo lala ko mli. (Tsôôlô baanyâ efô nine etsâ mô ko ni he ekpô yâ yarawoo lala mli ni ebagbala nibii amli). Tsôôlô aye abua kaselôi kâna srôtoi ni yôô ajenu kâ alabaaloo teå. Tsôôlô agba ajenui komâi koni kaselôi aha hetoo. Tsôôlô/kaselôi agba ajenui ni kaselôi aha hetoo.

Kaselôi aåmala yarawoo lala kuku, aafee liamôi kpaanyô.

Page 39: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

26

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 2: AJENUI KÂ ALABAALOO (NÔTSAMÔ) KU 3: BLEMA SAJI KU 4: LALAI (ABIFAO NITSUMÔ TAYAA)

Kaselô lâ baanyâ : 4.3.1 eyôse blema saji komâi ni awie amâhesâânamôi ahe. 4.4.1 egbala lalai lâ amli etsôô ni etsôô amâhe sâânamôi kâha maåbii.

Alabaaloo:- Eji gbaa shwâmô ni hiâ jwâåmô mlikwôlâ waa. SHIDAAMÔ:-

i) hiâgbelemô ii) sane lâ iii) sanebimô

BLEMA SAJI Sane ko ni agbaa yâ Gamâi ahe yâ nibii komâi ni tee nô yâ blema lâ Lalai

i) Abifao wôlemô lalai ji lalai ni alaa ahaa abifabii kâshâjeô amâmii koni akâwôle amâ ni amâwô

ii) Nitsumô lalai ji lalai ni alaa kâji aatsu nii.

iii) Tayaa lalai – lalai ni alaa kâji aaya ta loo kâji hiiåmâitsuu ba

Afee nakai nôåå aha alabaaloo Tsôôlô aye abua kaselôi ni ayoo srôtoi ni yôô ajenui kâ alabaaloo mli. Tsôôlô agba ajenui kâ alabaaloo bô ni amâ yôô. Tsôôlô aha nôkwâmô nô, koni eha kaselôi hu agba nô ni amâle yâ Gamâi loo mai krokomâi ahe. Blema saji lâ gbaa feô tamô åaaå saji anifeemô ko. Tsôôlô aye abua kaselôi kâyôse ni amâåmala blema saji ahe sâânamôi. Tsôôlô aha nôkwâmô nô komâi ni aha kaselôi hu aha amânô Tsôôlô ahala lalai komâi ni ekâ klasi lâ agba amâhe sane.

Tsôôlô ato gbâjianô ni kaselôi anyâ ashi akaå yâ ajenu/alabaaloo gbamô mli Kaselôi ayatao Gamâi ashikwââ Kaselôi aåmala lalai lâ ahenô srôtoi.

Page 40: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

27

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 5: AAHI KÂ KITASHAA

Kaselô lâ baanyâ: 4.5.1 egbala aahi mli etsôô ni ayoo amâ. 4.5.2 eha nibii etâ hewô ni

sa akâ akâ aahi nifeemôi nibii nââ tsuô nii.

Sâânamôi:- Tsôôlô aha kaselôi ahala nibii bibii komâi ni awieô kâ nô ni awieee ni amâjara amâ awo amâkui lâ amli, daaå wiemôi kâ nifeemôi mli. Aahi Srôtoi Ni Yôô”-

i) Nôkwâmô nô, åa loo wu hiâshiswiemô yâ mâi ahiâ.

ii) Gbekâ ni miitsâ enyâ loo etsâ ayâ.

iii) Atsâââ mô gbâi nyôå teå kn.kn Nifeemôi Ni Aahi Nôkwâmô nii: Akâ

- Mô ko kâ ebôô baawo mô ko nu loo niyenii mli.

Wu baakumô åa latâ ni efite enihoomô nibii/kukwâi.

- Akâ nuu kâ lâ diâåtsâ emusuåbi ana bôlâ.

- Akâ yoo ana bôlâ be ni etee tsui asââ loo yâ jwâiaå.

- Atsuuu nii yâ gbi krâdââ ko nô. - Awaaa awooo faa mli kâ gbatsui

amli. - Henôyeli yâ jeåba kâ subaå kpakpa mli - Gbômôtsoå hewalânamô - Shihilâhei ayibaamô kâ akutseiaå ayibaamô kn. kn.

Tsôôlô abi kaselôi ni amâtsôô aahi komâi koni amâjara amâ kâwo daaå wiemôi kâ nifeemô amli. Tsôôlô kâ kaselôi agba aahi nifeemôi lâ ashikwââ mli saji. Tsôôlô abi kaselôi ni amâtsôô aahi nibii komâi ni amâle yâ Gamâi ateå. Tsôôlô awa kaselôi kâjara aahi kâwo daaå wiemô kâ nifeemô kui amli. Tsôôlô kâ kaselôi agba aahi shikwââ mli saji. Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgba aahi nifeemô nibii ahe saji.

Kaselôi aåmala nibii ejwâ ni awieô kâ naabu ni aahi yâ Gamâi asateå. Kadaagbamô yâ yitso nââ he “Aahi he sâânamôi” loo akâ yitso lâ aha kaselôi akâ nitsumô ni amâfee

Page 41: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

28

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 5: (Nôtsamô) KU 6: SANEYELI GBÂJIANÔTOI

Kaselô lâ baanyâ: 4.5.3 eyôse ni agbala kita

shaa komâi amli kâtsôô.

4.5.4 eyôse ni ewie

toigbalamôi kâha kitashaa ni yôô lâ he.

4.5.5 eyôse nô ni kâ

amâhe hâlâô kâ srôtoi ni yôô.

4.6.1 eyôse gbâi anô ni

atsôô kâyeô sane.

Kita ni ashaa kâhaa maå, nifeemô ko aloo sâi ko kn.kn. lâ haa kitashalô lâ hiâ dôô yâ shi ni ewoô yâ sane ko he. Yâ shia, yâ kutso mli, yâ maå muu lâ mli, yâ kutso akutsei ateaå. Mô ko kâ akutso lâ, kutso mli kâ maå kâ, kutsei enyô ateå, mô ko kâ jaku maå muu lâ fââ,

Tsôôlô aye abua kaselôi kâjara aahi nibii amli kâwo nô ni kâ toigbalamô baa kâ nô ni akuô hiâåmâi afôô nô ni amâwie sâânamôi ni yôô mlijaramô lâ he. Tsôôlô atao aahi nibii enyô komâi ni ekâ kaselôi abote amâmli jogbaåå kâto åmânâåmânâ nifeemôi ahe. Tsôôlô lâ baanyâ ni efô onukpa ko nine kâjâ maå lâ mli koni ebawie aahi nibii ahe. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane yâ toigbalamô ni yôô kitashaa he. Tsôôlô aye abua kaselôi kâyôse hehâlâmôi srôtoi ni fôô kaa yâ ålâi srôtoi amli ni awie he momo yâ mlinii lâ mli lâ.

Kaselôi lâ eko fââ eko aåmala kitashaa srôtoi enyô kâha wôji, nifeemôi loo sâi (emli nô ni amâsumôô). Kaselôi aåmala kitashaa srôtoi enyô kâ amâhe toigbalamôi.

Page 42: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

29

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 6: Nôtsamô KU 7: GBÂNAA

Kaselô lâ baanyâ: 4.6.2 etsôô sâânamôi etâ

ni yôô Gamâi asaneyeli mli.

4.7.1 egbala nôyeli mli ni

etsôô nôyeli nôkwôlâi srôtoi ni yôô.

4.7.2 eåmala aafee

nitsumôi etâ ni mâi ni hiâ gbânaa yôô.

4.7.3 etsôô nibii enumô

hewô ni sa akâ abu mâi ni hiâ gbânaa.

Ekâ ekomefeemô baa. Afiteee Shika tsô. Atsôô nô kâkaseô bô ni amôô bei bei anaa. Gbânaa. Eji bô ni akâ hewalâ ko woô mô dâå ni ekâkulaa mâi ni ekâ toiåjôlâ kâ nônyaa baa. Gbânaa Nôkwôlâ i) Shia ii) Sukuu iii) akutsoå iv) Nitsumô he v) Jakumaå

i) amâkwâ ni mâi aye mlai kâ akpôi anô ii) Amâkwâ akutsoå saji amli kâha

toiåjôlâ kâ nôyaa. iii) Amâkwâ maåbii asaji blublu knkn

- Ekâ toiåjôlâ baa. - Ekâ môbuu baa. - Efaa mâi ahe ni - efoô môhe afabaå - Ehaa aåkroaåkro tsuô amâgbâfaå

nitsumôi - Ehaa anyâô akwâô maåbii anô

jogbaåå Ehaa gbânaa hiâlô lâ naa shifimô kâtsuô enitusmô jogbaåå.

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgba naagbai kâ sâânamôi ni yôô Gamâi asaneyelihei lâ ahe.. Tsôôlô atsô sanebimô kâ naajiemôi anô kâka kaselôi ajwâåmô yâ nôyeli he Nôkwâmô nô Namô hiâ gbânaa yâ: shia skul akutsoå Nitsumô he Jakumaå Tsôôlô kâ kaselôi agba sane yâ gbânaa nitsumôi ahe. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâye abua amâ kâtsôô nô hewô ni sa - akâ akâ bulâ aha gbânaahiâlôi.

Kaselôi agba kadaa yâ enâ he. “shia saneyeli hi fe kôôtu saneyeli”. Kaselôi agbala mli kâtsôô nô hewô ni fôlôi kudôô shia saji. Kaselôi agbala mli kâtsôô nô hewô ni skul nukpa yeô skul lâ nô lâ. Kaselôi atsôô nitsumôi enumô kâha mâi nââ: i) Kaselôi anô nukpa ii) Nikasemô nukpa iii) Maåtsâ iv) MP/DCE/ Assembly member kn.kn.

Kaselôi aåmala nibii enumô hewô ni sa akâ amâye sukuu mlai anô.

Page 43: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

30

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 3 - SÂII ETÂ

MLIJAA I: GA WIEMÔ KÂ KUSUMI (ELECTIVE) GA KASEMÔ SILABÔSI FÔNÔLÔJI

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ: (i) Eyoo ni egbala gbââmôfeemô ni jeô kpo yâ wiemô kâ niåmaa mli lâ etsôô.

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 4:

GBÂÂMÔMII (VAOLII PÂ)

KU 2

WIEMÔ MIIMÔ KÂ WIEMÔ SHARAMÔ

Kaselô lâ baanyâ ni: 1.4.1 etsôô hei ni anyâô amiô vaolii yâ wiemô lâ mli. 1.2.1. eha wiemô kulibii kâ wiemô kukuji ni wiemômiimô kâ wiemô sharamô yôô amâmli.

1. Mi + akutu

mikutu

2. E + awale

ewale

3. Mi + abele

Mibele

Wiemô miimô:

Gbââmôi srôtoi enyô ni hâlâô amâhe.

Tsôôlô aha nôkwâmônii kâye bua kaselôi koni amâna vaolii ni anyâô amiô yâ wiemô mli.

Abô kaselôi kôkô ni amâna amâle akâ amiô vaolii yâ wiemô mli kâji aawie shi aåmaaa.

i. Tsôôlô aha nôkwâmô nô ni gbââmôi etâ ni miihâlâ amâhe.

ii. Tsôôlô adamô wiemôi komâi anô kâtsôô kaselôi nô ni wiemô sharamô ji.

iii. Tsôôlô aha agbââmôi srôtoi enyô ni nyâô tsakeô kâfeô gbââmô kroko.

iv. Kaselôi ana ale akâ wiemôi ni kâ amâhe hâlâô jeô kpo yâ wiemôi komâi amli.

v. Tsôôlô aåô nilee nââ kâgbala awiemô sharaamô mli etsôô kaselôi.

Kaselôi aåmala wiemôkulibii aloo wiemô kukuji ni amiô vaolii yâ mli.

Kaselôi ayôse wiemôi etâ komâi amli ni abaanyâ ami vaoli lâ.

Kaselôi aåmala wiemôkulibii aloo wiemô kukuji enumô ni asharaa aloo amâhâlâô amâhe

Page 44: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

31

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ

MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 3

GBÂÂMÔ NTA KÂ GBÂÂMÔ HAAJI

Kaselô lâ baanyâ ni: 1.3.1 eha nôkwâmônii kâha gbââmô nta aloo gbââmô haaji.

vi. gbââmôi ni hiâ kônsonantii enyô

/kp, gb, åm/.

Tsôôlô atsâ gbââmôi ni hiâ kônsonantii enyô kâfee wiemô

i. Kaselôi aåmala wiemôkulibii ekpaa ni hiâ kônsonantii gbââmô nta.

ii. Kaselôi aåmala wiemôkulibii ekpaa kâtsôô gbââmô haaji.

Page 45: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

32

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 3 - SÂII ETÂ

MLIJAA 2:

GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUM (ELECTIVE) SILABÔSI NIKANEMÔ

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ: i) ni ekâ nikanemô åai ni emômô lâ atsu nii bô ni sa ii) ni ena nôdoomô åmaa he åai iii) ni ekâ saneshishitsôômô he åai ni emômô lâ atsu nii bô ni sa

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: a) HIÂHIÂ NIKANEMÔ

NÔTSWIAMÔ b) NIKANEMÔ VII (NÔTSWIAMÔ) KU 2: NÔDOOMÔ KU 3: SANESHISHITSÔÔMÔ (NÔTSWIAMÔ)

Kaselô lâ baanyâ: 2.1.1 ekane nii babaoo 2.1.2 ekane nii babaoo kâtao adafitswaa loo otii komâi 2.2.1 ena åai ni akâdoô niåmaa nô. 2.2.2 etsu nitsumô babaoo yâ nôdoomô niåmaa he. 2.3.1 ena åai srôtoi babaoo kâtsôô sane shishi tamô eyôô yâ SHS 3 Ku2 lâ mli lâ.

Kanemô niåmaa/ loo wolo ko. Tii åai kâ gbâjianôtoi lâ amli koni oya nô kâtsôô saji babaoo shishi.

Tsôôlô aye abua kaselôi kâkane klâåklâå paragrafi lâ kâ klâåklâå liamôi enyô ni yôô paragrafii ni tsaranô lâ mli kâwo amânikanemô lâ mli hewalâ. Tsôôlô akudô kaselôi kâkane niåmaa lâ fââ kâya naagbee koni amâåmâ amâtsui shi kâtao otii komâi. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô amâ gbâ nô ni atsôô kâtaô yitso lâ he wiemô muu kâ wiemô muji krokomâi ni yeô buaa lâ. Tsôôlô aye abua kaselôi ni amâtsô gbâi srôtoi anô kâjie yiåtoo kome kpo. Tsôôlô aye abua kaselôi kâtsôô saji babaoo shishi yâ paragrafii kâ niåmaa krokomâi anô.

Kaselôi akane niåmaa ni amâkâ kpeko pâå ni amâjie sanebimôi anaa. Kaselôi akane niåmaa ko ni amâdoo nô. Kaselôi atsôô Blôfo niåmaa kuku ko shishi kâba Ga wiemô lâ mli.

Page 46: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

33

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 4: WIEMÔMUJI (SHIDAAMÔ) KU 5: FEEMÔ WIEMÔ NTA YÂ WIEMÔMUU MLI

Kaselô lâ baanyâ: 3.4.1 eyôse gbâi srôtoi anô ni akâ grama etsu nii eha yâ sanemuu kâ wiemômuji amli. 3.4.2 ejara sanemuji amli

kâwo amâkui srôtoi lâ mli.

3.5.1 egbala bô ni feemôwiemôi nyâô tsaraa nô yâ sane muji amli etsôô. 3.5.2 Efee feemôwiemô

fafai ni hiâ feemô wiemôi ntai ni eyôse feemôwiemô ntai nô yâ mli.

GRAMA NITSUMÔ:- Subject (s) Feelô Verb (v) Feemôwiemô Object (o) Hewielô Complement (c) Yigbelô Adjunct (A) Tsalô. Feemôwiemôi enyô, etâ ni tsaraa nô yâ sane nta ko mli ni tsalô ko kwraa efooo amâteå.

Tsôôlô aye abua kaselôi kâyôse nibii srôtoi nââ yâ wiemô fa mli be mli ni emâboteô wiemômuji srôtoi babaoo mli lâ. (NK) Kofi gbe (s ) ( v ) Kofi gbe onufu lâ (s) (v ) ( o ) Nyâ lâ wôkâ hiânyiâlô lâ kpe (s ) ( o ) ( v) Gbekâ nuu ni wo shââti buluu lâ ju ( s ) ( v) Niåmaa tso lâ ( o ) Tsôôlô aåmala nôkwâmô nii yâ tao lâ nô kâye abua kaselôi kâyôse feemôwiemô nta, ni amâ hu amâkâtsu nii yâ sanemuji amli.

Tsôôlô aåma sanemuji enumô koni kaselôi agbala tsei awo he kâtsôô (SVO) srôtoi ni yôô mli lâ. Kaselôi aåmala sane muji enumô ni feemôwiemô ntai nô yôô mli.

Page 47: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

34

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 6: WIEMÔ DABIFEEMÔ

KU 3: MÔ NAAWIEMÔ

3.3.2 ena srôtoi ni yôô hââ

kâ dabi wiemô/ saji muji amli.

3.3.3 eyôse bô ni afeô

sane dabi yâ Ga wiemô lâ mli.

3.3.1 eyôse srôtoi ni yôô mô ko wiemô kâ mô naawiemô mli.

Hââ sanemuu. Dabi sanemuu. Nibii ni haa tsakemôi baa Ga wiemô lâ mli kâfeô wiemôi dabi. Mô naawiemô:-

- wiemô lâ diâåtsâ - akâ mô naawiemô - okadii tsuô nii - omashi omashi okadi lâ tsuô nii

Mô ko naa wiemô:-

- Tsakemôi baa he, najiaågbâi, mligbalalôi kâ he pôtââ lâ mli

- Akâ mônaawiemô okadii tsuô nii

Tsôôlô lâ aåmala feemôwiemôi yâ bei srôtoi lâ amli koni eye ebua kaselôi kâåmala, nomâi yâ amâdabifeemô mli. Tsôôlô aye abua kaselôi kâyôse saji ni afee amâ dabi yâ sane muji srôtoi lâ amli. Tsôôlô anyiâ keselôi ahiâ kâha sanemuji yâ mô naawiemô mli e.g i) Mafa gbâ wô. “Mafa gbâwô ii) Hômô miiye wô. Ekâ, “Hômô miiye wô”. Tsôôlô akudô kaselôi kâtsake sanemuji lâ kâjâ mônaawiemô mli kâba mô ko naa wiemô mli i) Ekââ (akâ) ebaafa gbâ ii) Ekââ (akâ) hômô miiye amâ

Kaselôi atsake saji ni yôô hââ mli kâya dabi saji amli. Tsôôlô aåmala wiemômuji komâi yâ mô naawiemô mli ni kaselôi aåmala nomâi yâ mô ko naa wiemô mli.

Page 48: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

35

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 5: SANEÅMAA I) GBAA SENEÅMAA II) SUSUMÔKÂ TSÔÔMÔ SANEÅMAA III) NÔ KO FEEMÔ SANEÅMAA IV) KADAAGBAMÔ SANEÅMAA V) MÔ NAA SANEÅMAA WOLOÅMAA (agwaseiaå woloåmaa) Teåkamô woloåmaa

Kaselô lâ baanyâ: 3.5.1 ekai åaa gbâi anô ni etsôô kâåmaa gbaa, susumôkâtsôômô, Nô ko feemô kâ kadaagbamô saji. 3.5.2 eto gbâjianô kâha mô naa saneåmaa. 3.5.3 eåma mô naawiemô Ojogbaåå. 3.5.3 eto gbâjianô kâha

agwaseiaå woloåmaa.

3.5.4 ekâ wiemôi ni ja

aåma agwaseiaå wolo.

3.5.5 eåma agwaseiaå

wolo yâ yitso fââ yitso nô.

Gbaa saneåmaa susumôkâtsôômô saneåmaa Nô ko feemô Saneåmaa Kadaagbamô Saneåmaa. Esa akâ mô naa sane ahiâ:

i) yitso ii) Hiâgbelemô (Falamô: afalaa mâi

lâ yâ nôkwôlâ naa) iii) Sanetso iv) Naamuu

Naamuu wiemôi kâ bô ni akâtsuô nii ahaa. e.g. Tswa ni omanye aba Gbâjianôtoo:-

a) Adrâsi b) Deeti c) Helô adrâsi d) Åamô e) Yitso f) Sanetso g) Naamuu h) Shââyeli i) Gbâitsuu j) (Gbâi)

Nôtswiamô-kwâmô SHS 3, mlijaa 3, ku 9. Tsôôlô abi kaselôi kâji amânu loo amâkane mô naa wiemô koni edamô amânaajiemôi lâ nô kâje sanegbaa shishi yâ mô naa wiemô åmaa he. Tsôôlô kâ kaselôi awie nibii ni yôô mlinii lâ he. Tsôôlô aha yitso ko ni awie he Tsôôlô kâ kaselôi agba gbâjianôtoi lâ ahe sâânamôi ahe sane.

Kaselôi aåma nii yâ yitso ko nô Kaselôi aåma nii yâ yitso ko nô Kaselôi aåma nii yâ yitso ko nô

Page 49: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

36

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 8: SANEGBAA KU 9: WOJIAÅ SAJI (AFOATA SAJI KÂ SHWÂMÔ)

Kaselô lâ baanyâ ni 4.8.1 eyôse ni atsôô gbâi krokomâi anô ni atsôô akâwieô ni jeee nabu. 4.8.2 efee ni etsôô, kâtsô nifeemôi komâi anô kâwie ni jeee daaå wiemô. 4.9.1 eyoo srôtoi ni yôô afoata saji kâ shwâmô teå.

Gbômôtso lâ tsôômô kâ okadii ni wieô. Mi/zailofon/tutuluutu/bâlâ nô wiemôi. Akâtswaa adafi akâjieô mô yi akâbua mâi anaa kn.kn. Afoata Saji kâ Shwâmô Afoata sane: Niåmaa ni akâwo yitsei kâ pragrafii amli.

Shwâmô: Niåmaa ni akâwo shwâmô mli Atoô he gbâjianô kâwoô nifeemô mlijaramô amli yâ be kâ jaramôi amli.

Tsôôlô lâ anyiâ kaselôi ahiâ kâyôse gbâi krokomâi anô ni atsôô akâwieô ni ejâââ daa mli. Tsôlôô kâ kaselôi afee nifeemôi ni wieô ni âtsôô amâ shishi. Tsôôlô akudô kaselôi kâtsô sanebimôi kâ amânaajiemôi anô kâyôse mi nô wiemô anitsumôi komâi. Tsôôlô aye abua kaselôi kâtsôô afoata woji komâi ni yôô Ga wiemô lâ mli. Tsôôlô aye abua kaselôi kâtsôô shwâmô woji komâi. Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâtao sui pôtââ ni haa anaa srôtoi ni yôô afoata sane kâ shwâmô teå.

iii.

Tsôômô okadii kâ samai ni wieô ejwâ yâ Ga wiemô lâ mli kâ amâshishi tsôômôi.

Kaselôi aåmala suisrôtoi enyô ni haa anaa srôtoi ni yôô afoata sane kâ shwâmô mli.

Page 50: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

37

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 3 - SÂII ETÂ

MLIJAA 3: GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUM (ELECTIVE) SILABÔSI NIÅMAA

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ:

iv) ena nilee yâ sane fa kâ ehewôå lâ baa: v) ena åaa ni akâåmaa wiemô kâ mô naa wiemô vi) ena niåmaa saåå bô ni baaha ni åai ni ena yâ saneåmaa mli lâ aya hiâ

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 4: JEÅ NIFEEMÔI

Kaselô lâ baanyâ: 4.4.1 etsôô nô ni abâ ji. 4.1.2 etsâ abâ jebô kâ sui

ni anaa yâ a mâhe. 4.1.3 eyôse ni egba srôtoi

ni yôô abâi amli lâ he sane.

4.1.4 etsôô sâânamô ni

anaa yâ abâ he.

Jeånilee ji åaa gbâi anô ni atsôô kâtsôseô mâi krokomâi kâtsôô nilee wiemôi amli. Abâ ji:-

a. Wiemô kuku b. Jwâåmô yâ mli c. Nikasemô yâ mli d. Shishinumô bâ faåå kn. kn.

Otii amli ni ajaraa abâi awoô. Akâ:-

- Foô sane nô kuku - Woô wiemô okâse - Kaseô nii - Tsôseô mô - Egbalaa bulâ ehaa mâi ni buô lâ - Shâjeô mii

Tsôôlô abu abâ ni waaa ni eye ebua kaselôi kânu shishi. Tsôôlô abu abâi ni eye ebua kaselôi lâ kânu shishi. Tsôôlô abu abâi ni eye ebua kaselôi lâ kâna nifeemôi amli ni akâ nomâi tsuô nii yâ. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô amâ abâ shikamô tamô bô ni awie he yâ mlinii lâ mli lâ. Tsôôlô abi kaselôi ni amâbu abâi srôtoi koni eye ebua amâ ni amâkâ wo otii srôtoi lâ amli.

i) heshibaa ii) amiåyeli iii) tsuishitoo iv) atuatsemô kn.kn.

Tsôôlô kâ kaselôi agba abâi ahe sâânamôi ahe sane.

Kaselôi lâ eko fââ eko aåma abâi enyô ni amâtsôô be mli ni akâ nomâi tsuô nii. Kaselôi lâ eko fââ eko aåmala abâi enyô koni amâtsôô nikasemô ni yôô mli. Kaselôi aåma abâi enyô yâ heshibaa kâ amiåyli nô. Kaselôi aåmala nibii enumô ni akâ abâi feô.

Page 51: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

38

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 5: c) Teåkamô woloåmaa D) MÔ JWÂÅMÔ TSÔÔMÔ YÂ SANE KO HE

Kaselô lâ baanyâ: 3.5.7 ekâ wiemôi ni ja aåma Teåkamô wolo. 3.5.8 eåma gbâjianôtoo ni

ka shi kâha mô jwâåmôtsôômô saneåmaa.

3.5.9 eåma mô

jwâåmôtsôômô sane yâ yitso ko nô.

3.5.10 etsâ ni etsôô

gbâjianôtoi ni yôô kâha mâi enyô saneåmaa ni enyâ ekâtsu nii.

Eji woji ni aåmalaa kâhaa mâi ni ye wô onukpa, wekumâi, kâ/aloo mâi ni wôle shi wôkâ amâ bâ sharamô kpakpa ko tsô Gbâjianôtoo:- Adrâsi Deeti Åamô Sanetso Wiemôi ni miijie sui kpakpai kpo Naamuu Shââyeli (Esaa ni gbee ni akâwieô lâ feô agwaseiaå tsô). Gbelemô + nô he ni abaawie, wiemô sââfimô kâ wiemô ni teô shi eshiô, hinaanôi atoi asââtsâmô kpitioo kpitioo, wiemô ni he tse. Ha naa muu wiemôi kâfi he ni odamô lâ sââ aloo kâshi onaanyo lâ. Gbâjianôtoo:- Wielô lâ gbâi Nôni mô lâ kââ lâ pâpââpâ Milfolômô wiemôi.

Tsôôlô kâ kaselôi awie gbâjianôtoo tamô ohâlâå, kâ teå saneåmaa shikamô. Tsôôlô lâ aha yitso ko ni kaselôi awie kâshi aloo kâfi sââ. Tsôôlô lâ aha sane ko ni kaselôi enyô kâwo shwâmôfeemô mli. Klasibii lâ awie nô ni mâi lâ wie lâ pâpââpâ.

Kaselôi aåma nii yâ yitso ko nô. Kaselôi aåma jwâåmôtsôômô wolo yâ yitso ko nô. Kaselôi lâ aåma amâ diâåtsâ amino.

Page 52: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

39

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 3 – SÂII ETÂ

MLIJAA 4: GA WIEMÔ LÂ KÂ KUSUM (ELECTIVE) SILABÔSI

SAJI KÂ JEÅSHIHILÂ GBÂJIANÔTOO KÂ EMLI AKPÔI

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ:

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 1: ABÂI

Kaselô lâ baanyâ: 4.4.1 etsôô nô ni abâ ji. 4.1.5 etsâ abâ jebô kâ sui

ni anaa yâ amâhe. 4.1.6 eyôse ni egba srôtoi

ni yôô abâi amli lâ he sane.

4.1.7 etsôô sâânamô ni

anaa yâ abâ he.

Eji wiemô kuku ni jwâåmô yâ mli ni kâ nikasemô baa. Abâ ji:-

e. Wiemô kuku f. Jwâåmô yâ mli g. Nikasemô yâ mli h. Shishinumô bâ faåå kn. kn.

Otii amli ni ajaraa abâi awoô. Akâ:-

- Foô sane nô kuku - Woô wiemô okâse - Kaseô nii - Tsôseô mô - Egbalaa bulâ ehaa mâi ni buô lâ - Shâjeô mii

Tsôôlô abu abâ ni waaa ni eye ebua kaselôi kânu shishi. Tsôôlô abu abâi ni eye ebua kaselôi lâ kânu shishi. Tsôôlô abu abâi ni eye ebua kaselôi lâ kâna nifeemôi amli ni akâ nomâi tsuô nii yâ. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô amâ abâ shikamô tamô bô ni awie he yâ mlinii lâ mli lâ. Tsôôlô abi kaselôi ni amâbu abâi srôtoi koni eye ebua amâ ni amâkâ wo otii srôtoi lâ amli.

v) heshibaa vi) amimyeli vii) tsuishitoo viii) atuatsemô kn.kn.

Tsôôlô kâ kaselôi agba abâi ahe sâânamôi ahe sane.

Kaselôi lâ eko fââ eko aåma abâi enyô ni amâtsôô be mli ni akâ nomâi tsuô nii. Kaselôi lâ eko fââ eko aåmala abâi enyô koni amâtsôô nikasemô ni yôô mli. Kaselôi aåma abâi enyô yâ heshibaa kâ amimyli nô. Kaselôi aåmala nibii enumô ni akâ abâi feô.

Page 53: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

40

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 2: ÅKPAIYELI (SÔLEMÔ)

Kaselô lâ baanyâ: 4.2.1 egbala åkpaiyeli mli atsôô. 4.2.2 eyôse nifeemôi amli ni ayeô åkpai yâ. 4.2.3 etsôô åkpaiyeli he sâânamôi.

Gamâi asôlemô ni haa anaa hemôkâyeli ni mli wa. Nifeemôi amli ni ayeô åkpai yâ:- - gbalamlibotemô, bikpojiemô, gbele kâ yarafeemô, åshôbulemô, helatsamô, afiyeli, kn.kn.

Tsôôlô ato gbâjianô kâha åkpaiyeli koni no sââ lâ eye ebua kaselôi kâgba wiemôi ni je kpo lâ ahe saji. Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô amânifeemôi amli ni ayeô åkpai yâ.

Kaselôi atsi abâåkâ onukpai kâkase åkpaiyeli mli saji ni amânyâ amâåma amânô. Kaselôi aåmala nifeemôi nyôåma mli ni ayeô åkpai yâ.

Page 54: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

41

SENIOR HIGH SCHOOL - YEAR 3 - SÂII ETÂ MLIJAA 4:

GA WIEMÔ KÂ KUSUMI (ELECTIVE) GA KASEMÔ SILABÔSI SAJI/KUSUMI KÂ AMÂHE GBÂJIANÔTOI

Yiåtoo Gbajaa: kaselô lâ baanyâ:

(i) Ena ele saji srôtoi abô ni yôô kâ amâmli saji.

(ii) Ena shishinumô ni sa yâ woji krâdââ komâi ni ebaakane lâ mli.

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 3:

YARAFEEMÔ HE KUSUMI KÂ AMÂSÂÂNAMÔI

Kaselô lâ baanyâ ni

1.1.1 etsôô nibii etâ hewô ni afeô yara yâ ekutso lâ mli.

1.1.2 ekâ yarafeemô be ko ni eho lâ ato åmânâåmânâ yarafeemô he.

1.1.3 Egbala mli kâtsôô

gbele shishi bô ni ale kâjâ blema.

1.1.4 Egbala amli kâtsôô

gbelei srôtoi abô ni yôô.

Kaselôi agba sane yâ sâânamôi ni yôô yarafeemô he kusumi lâ ahe.

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgba sane yâ yarafeemô be ko ni eho kâ yarafeemô amrô nââ he. Amâ kâ eko ato eko he.

Kaselôi ahi kui srôtoi amli kâgba bô ni afeô yara blema kâ åmânâåmânâ he sane.

Ku fââ ku mli bii aåma nô ni amâmô lâm, ni amâkane koni agba he sane.

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgba gbelei srôtoi lâ ahe sane.

(Abaanyâ afô nine kâtsâ mô ko ni ale).

Kaselôi ahi kui amli kâtao nibii enyô komâi ahewô ni afô yara koni amâåma kâshi aloo kâfi sââ.

Kaselôi agba kadaa yâ åmânâåmânâ yarafeemô kâ yarafeemô be ko ni eho lâ he.

Kaselôi ahi kui amli kâtao gbâi anô ni gbele nyâô naa hewalâ yâ wônô lâ.

Kaselôi aåmala nibii enyô ni baaha mô ko agbo Nyôåmôå gbele ni afeee eyara. Nibii enyô ni kâ oshara gbele baa, ni afeô he

yara.

Page 55: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

42

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 4: GBOSHINII

Kaselô lâ baanyâ ni: 4.1.1 etsôô nô ni gboshinii

ji. 4.1.2 etsôô ni egbala

gboshinii henôi enyô ni ayeô yâ Ghana koni eha nôkwâmô nii.

4.1.3 egbala gboshinii shishi

etsôô yâ kusum naa. 4.1.4 etsôô gbâ nô ni atsôô

kâjaa mô ko ni egbo ni efeee shamanshoo nibii yâ PNDC LAW 111 lâ shishi koni ekâto jeå kusum nô lâ he.

Mô ko jwetri ni ashiô ahaa mô ni kwâô esââ yâ mô lâ gbele sââ. Nifeemô ni haa aåôô mô ko ninamô kâ egbânaa fââ ahaa esââkwâlô. Tsâ sââ gboshinii Nyâ sââ gboshinii Sââyelô halamô sâânamôi kâ naagbai ni gboshiniyeli yâ kusum naa kâbaa. PNDC LAW 111 sââbanôi kâ naagbai.

Tsôôlô kâ kaselôi agba sane kâtsôô kaselôi nibii komâi ni ashiô ahaa mô ko akâ gboshinii. Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâyoo srôtoi ni yôô tsâ sââ gboshiniyeli kâ nyâ sââ gboshiniyeli teå. Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgba sane kâkwâ gbâ nô ni atsôô kâhalaa sââyelô. Tsôôkô kâ kaselôi agba sâânamôi kâ naagbai ni ekâbaa lâ he sane. Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâgba sane yâ sâânamôi kâ naagbai ni yôô mla ni kôô gboshinii he lâ. Kwâmô PNDC Law 111.

Kaselôi aåmala gboshinii etâ komâi ni amâ le. Kaselôi kâ amâhe awo kui amli ni amâgba gboshiniyelii srôtoi enyô lâ he sane. Kaselôi abote kui srôtoi amli kâgba sâânamôi kâ naagbai lâ ahe sane koni amâkâ nô ni amâbaana lâ fââ afô klasi muu lâ hiâ ni agba he sane. Kaselôi agba kadaa yâ yitso nââ he “PNDC LAW 111” gboshinii jaa hi fe kusum naa gboshinii jaa, tsôômô ojwâåmô.

Page 56: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

43

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 5: (NÔTSAMÔ) MÂI KÂ SHARAMÔ KÂ SHIKA HE NAAGBAI KU 4: GBALAMLIBOTEMÔ KÂ GBALAFITEMÔ

Kaselô lâ baanyâ: 4.3.2 eyôse nibii ni kâ naagbai lâ ekomâi baa kâ nô ni naagbai lâ feô mâi. 4.3.3 etao ni ewie gbâi anô ni abaatsô kâmômô naagbai lâ anaa. 4.4.1 egbala nô ni gbalashilâ ji mli kâtsôô koni etsôô esâânamôi.

Nô ni kâ naagbai lâ ekomâi baa:

- Ohia - Nitsumô ni bâ - Fôlôi ni kwâââ bii - Shijee - Naanyo Fôåbôô kn.kn.

Naamômô:- Fôlôi akwâ amâbii Woloåtsôsemô Mâi ni hiâ subaå kpakpa kasemô kn.kn. Gbalashihilâ:- Eji nuu kâ yoo ekomefeemô akâ wu kâ åa, ni nuu kâ yoo lâ fââ wekumâi aye he odase ni afee kusumi ni sa lâ fââ ojogbaåå. Sâânamôi:-

- Shwieiiwoo - Wu kâ åa pâ bôlânamô - Nyamwoo - Yelikâbuamô/naanyobôô - Kusumnifeemô naa gbalashihilâ - Kôôtumra naa gbalashihilâ

Kaselôi atao nô ni kâ naagbai ni atsi ta nââ ekomâi baa. Kaselôi baanyâ amâjara amâhe amâwo kui amli kâwie nibii ni kâ naagbai lâ baa lâ he. Gbaa gbâi anô ni abaatsô kâmômô Nâkâ åmânâåmânâ naagbai nââ anaa. Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâyoo nô ni atsâô lâ gbalashishilâ yâ Gamâi ateå.

Kaselôi ajie amâninamôi lâ akpo yâ amâkuikui anitsumô feemô lâ mli yâ nô ni kâ naagbai nââ baa. Kui kui Nitsumô: Kaselôi ahi kui amli kâhala naagba ko ni amâwie nô ni kâbaa, nô ni efeô mâi kâ gbâi anô ni abaatsô kâmô naa. Kaselôi kâ gbalashihilâmlibotenå awo shwâmô nifeemô mli.

Page 57: M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N · PDF fileiii) Amâna shishinumô ni sa, ... Kanemô yiåtoo gbajaa lâ jogbaåå dani obôi nitsôômô lâ, kâji ogbe nitsôômôi lâ anaa

44

KU YIÅTOI KRÂDÂÂ MLI NII NITSÔÔMÔ KÂ NIKASEMÔ NIFEEMÔI

NITSUMÔHAMÔ

KU 6: (NÔTSAMÔ) GBALAMLI BOTEMÔ KÂ GBALAFITEMÔ

Kaselô lâ baanyâ: 4.4.2 eyôse gbalashihilâi Srôtoi. 4.4.3 eåmala gbâi kpakpai

anô ni atsôô kâtao hefatalô.

4.4.4 eyôse nibii ejwâ ni kâ

gbalafitemô baa.

- Kristofoi aloo Muslimbii agbalashihilâ.

Nibii Ni Sa Ni Akwâ:-

- Afii abô ni mô lâ eye - Nibii ahe ni mô lâ hiâ mâô - He ni mô lâ jâ - Jamô mli ni mô lâ yôô - Mô lâ subaå kn.kn.

Nibii komâi ni kâ gbalafitemô baa:- - Yoo kâ nuu ni yeee hegbô - jwâåmô mli ni esako - shika sane - jamôi srôtoi - juu - Fômô ni baaa - shishinumô ni baaa yâ bôlânamô mli - atuatsemô.

Tsôôlô anyiâ kaselôi ahiâ kâyôse gbalashihilâi srôtoi ni yôô Gamâi asateå. Tsôôlô lâ anyiâ kaselôi ahiâ kâgba sane kâtsôô nibii ni sa akâ akwâ dani abote gbalashihilâ mli. Tsôôlô aye abua kaselôi kâwie nibii ni kâ gbalfitemô baa.

Kaselôi aåmala kusum naa gbalashihilâ mli botemô nôkwâmô nii enumô ni yôô amâkpokpaa lâ nô. Kaselôi ajara amâhe kâwo kui amli kâtao nibii enumô ni sa akâ akwâ dani abote gbalashiihilâ mli. Kaselôi lâ aåmala gbâi ekpaa nô ni abaanyâ atsô nô kâmô gbalafitemô naa.