Mar- Political Sci. 11th_12th

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

इयतता अकरावी

राजयशासतर

शासन ननरणय करमाक : अभयास-2116/(पर.कर.43/16) एसडी-4 निनाक 25.4.2016 अनवय सापन करणयात आललया समनवय सनमतीचया निनाक 20.6.2019 रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक सन 2019-20 या

शकषनरक वराणपासन ननराणररत करणयास मानयता िणयात आली आह.

आपलया समाटरफोनवरील DIKSHA App �ार पा�पसतकाचया पिहलया प�ावरील Q.R. Code �ार िडिजटल पा�पसतक, तया पाठासबिधत अधययन-अधयापनासाठी उपयकत दक -�ा�य सािहतय उपलबध होईल.

(B)

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळाकड या पसतकाच सवमि हकक राहतील. या पसतकातील कोणताही भाग सचालक, महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ याचया लखी परवािगीनशवाय उद धत करता यणार िाही.

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण ४११ ००४.©परथमावतती : २०१९पिममिदरण : ऑकोबर २०२०

राजयशासतर नवषय सनमती

डॉ.शीकात पराजप, अधयकषडॉ.परकाश पवार, सिसयडॉ.मोहन खडस, सिसयडॉ.अभय िातार, सिसयपरा.सगीता आहर, सिसय

परा.अनजकय गायकवाड, सिसयडॉ.नीता बोकील, सिसयशी.मोगल जारव, सिसयवराण सरोि, सिसय-सनिव

डॉ.परनवर भागडीकरपरा.सनगता िीनकषतपरा.राजदर इगळपरा.वीरा किीडॉ.रोनहिास मढडॉ.वयकटलकमी पररशटीवार परा.अररा खामकरपरा.पीताबर उरकड

परा.निलीप कडडॉ.निनकशोर बोकाडडॉ.रामिास ढगडॉ.बालाजी कतरवारडॉ.परभाकर लोढशी.रनवदर नजिशी.सभार राठोडशीमती मगरा महाबळ

राजयशासतर अभयासग सनमती

शरी. वििक उततम गोसािरी, नियतरकपाठयपसतक निनममिती मडळ, परभादवी,

मबई-२५.

डॉ.शीकात पराजपडॉ.परकाश पवार

डॉ.अभय िातारडॉ.सनहता जोशी

लखक

अकषरजळणी : मदा नवभाग, पाठयपसतक मडळ, पण

कागद : ७० जी.एस.एम.नकरमवोवहमदरणादश :

मदरक :

परकाशक सयोजक

सौ. वरामि सरोदसाहाययक नवशरानधकारी, इनतहास व िागररकशासतरपाठयपसतक मडळ, पण.

शी. सचचितािद आफळ, मखय निनममिती अनधकारी

शी. परभाकर परब, निनममिती अनधकारी

शी. शशाक कनणकदळ, साहाययक निनममिती अनधकारी

निनममिती

मखपषठ व सजाव

शरी.मकीम शख

िकाशाकार

शरी.रविवकरण जाधि

भाषातरकार

परा.सनगता िीनकषतशीमती मगरा महाबळ

परा.वीरा किी

N/PB/2021-22/Qty.- 30,000

M/s. Kanta Printers, Nagpur

पणनदिाक : २० जि २०१९भारनतय सौर नदिाक : ३० जयषठ १९४१

(डॉ.सनिल मगर)सचालक

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती वअभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

परसताविा

नवदाथी नमतानो,इयतता नववी व िहावी या इयततामधय तमहाला राजयशासत या नवरयािी तोडओळख

झालली आह. पनरणनित अभयासकरम २०१२ नसार अभयासकरम बिलातील उि निष डोळासमोर ठवन इयतता ११ वी चया पाठयपसतकािी रिना करणयात आली आह. इयतता अकरावीि पसतक तमचया हाती िताना आमहाला आनि वाटतो.

इयतता अकरावीचया पाठयपसतकात िार नवभाग कल आहत - राजकीय सकलपना, तलनातमक शासनससा, लोकपरशासन आनर आतरराषटीय सबर. या परतयक नवभागािी सरवात तया सबनरत नवरयाचया परसतावनन करणयात आलली आह. या कषतातील महतवाचया सकलपनािी तोडओळख करन िर हा यामागील उदश आह. या सवण सकलपना भारताचया सिभाणत अभयासायचया आहत.

अधययन अनरक सलभ, रजक व कतीयकत होणयासाठी तमहाला मानहतीपर िौकटी, नवनवर कती, कय.आर.कोडवर िणयात यरार सानहतय यािा ननशिति उपयोग होईल.

राजयशासत या नवरयािा अभयास का करावा? याि उततर तमहाला या पाठयपसतकाचया अधययनान जरर नमळल. जगाकड बघणयािा एक दशषकोन या नवरयाचया अभयासान नमळल. हा नवरय भारताचया अभयासाबरोबरि बाहरचया जगाशी िखील तमिी ओळख करन िईल. भारतािी शासनससा कस काम करत, शासनससचया कामकाजात नागररक महरन तमिी भनमका काय असावी, तमचया आजबाजला नवनवर सतरावर घडराऱया घटनाकड पाहणयाि, अनभवणयाि आनर तया घटनाि नवलरर करणयाि सारन या नवरयामळ तमहाला परापत होईल. हा नवरय सकषम नागररक बनवल जयामळ तमही िशासाठी िागल काम करणयास परररत वहाल. नवदारयााना सकषम होणयासाठी पाठयपसतकातील आशय उपयकत आह.

नवरय सनमती, अभयासगट, लखक आनर नितकार यानी अनतशय आसन आनरपररशमपवणक ह पसतक तयार कल आह. मडळ या सवााि मनःपवणक आभारी आह.

तमचया सिना, अनभपराय आमहास जरर कळवा. िागलया सिनाि आमही ननशिति सवागत कर.

नवदाथी, नशकषक व पालक या पसतकाि सवागत करतील, अशी आशा आह.

राजयशासतर ११ िरी विषयाचया अधयापनाचा दषटिकोनइयतता ११वी आनर १२वी चया अभयासकरमाबाबतिा दशषकोन सवणवयापी आनर एकातम आह. इयतता ११वी चया

नवदारयााना राजयशासताचया नवनवर उपघटकािी तोडओळख करन िणयात आलली आह. इयतता १२वी ि पसतक समकालीन राजयशासतातील घटनाशी सबनरत असल.

राजकीय सकलपना, तलनातमक शासन आनर राजकारर, लोकपरशासन आनर आतरराषटीय सबर या उपघटकािा ११वी चया राजयशासताचया पसतकात समावश कला आह. जरी ह सवण उपघटक सवतत नवरय असल तरी त परसपराशी जोडलल आहत. महरनि ह उपघटक नशकवताना यातील परसपर सबर लकषात घऊन नशकवर गरजि आह. उिाहरराण, पनहलया भागातील समता आनर नयाय या सकलपना तलनातमक शासनािा अभयास करताना महतवाचया ठरतात. तसि या सकलपना नवकास परशासनािा अभयास करतानाही महतवाचया ठरतात. यािपरमार जवहा आपर शवटचया भागात आतरराषटीय घटनािा अभयास करतो तवहा तलनातमक शासन या भागातील नवनवर शासन परकाराचया मानहतीिा उपयोग होतो.पारपररक िगग अधयापनाबाहररील उपकरम :

• उपकरम : राजय ही सकलपना अमतण आह, परत शासन ही मतण सकलपना आह महरनि या िोनहीतील फरक समजनघर महतवाि ठरत. भारतातगणत राषट ओळखा. ती राजय का नाहीत यािा शोर घया.

• वगण ििाण : भारतातील नवनवरतवर ििाण घडवन आरा. ही नवनवरता रमण, परिश आनर भारा इतयािीचया सिभाणतसपष करा.

• सािरीकरर : सवाततय, हकक, समता आनर नयाय यापकी कोरतीही सकलपना घया. भारतीय सिभाणत तयािा अणआनर अमलबजावरी यावर तकता तयार करा.

• नकाशािा वापर : तलनातमक शासन आनर आतरराषटीय सबर या िोनही नवभागासाठी नकाश ह महतवाि उपयोगी सारन आह ह लकषात घऊन तयािा उपयोग करा.

• तलनातमक तकत : नवदारयााना तीन िशाबाबत तलनातमक तकत करायला सागर उपयकत ठरल.• कषत भट : शासनाि परशासकीय कायण समजन घणयासाठी कोरतयाही शासकीय कायाणलयाला भट िर उपयकत

ठरल.• सानघक उपकरम : एखादा नवदाथी गटाि मनतमडळ तयार करन सदशसतीतील नवरयावर रोरर नननमणती

करन घर.• अनभरप सयकत राषट : कोरतीही आतरराषटीय समसया घया. मलाना नवनवर िशाि परनतनननरतव करायला सागन

तयानसार समसयावर भनमका माडायला सागा.• काही महतवािी सकतसळ या पषावर तसि परतयक पाठाचया शवटी परक मानहतीसाठी websites िणयात

आलया आहत.भारतरीय शासनससा : https://www.india.gov.in/

अमररकन शासनससा : https://www.usa.gov./

यनायटड वकगडमचरी शासनससा : https://www.gov.uk/

सयकत राटिट : https://www.un.org/en/index.html

- नशकषकासाठी -

कषमता नवधािकर. घटक कषमता

१. राजकीय सकलपना

• राजय आनर आरननक राजयससिा उिय या सकलपना सपष करतायर.

• सवाततय, समता, हकक व नयाय या राजकीय सकलपना जारन घर.• या राजकीय सकलपनािा भारतातील सामानजक नवकासावर होरारा

पररराम जारन घर.

२. तलनातमक शासन आनरराजकारर

• अमररका, इगलड व भारताचया राजकीय वयवसतील सामय वफरकाि मद सपष करता यर.

• राजकीय पकष आनर िबाव गट यािी सामानजक व राजकीय बिलआनर आनणक नवकासातील भनमका सपष करता यर.

• भारतीय नयायमडळािी बिलती भनमका सपष करता यर.

३. लोकपरशासन

• भारतीय परशासकीय सविी मळ िौकट/सरिना सपष करता यर.• नवकासाचया परनकरयत लोकपरशासनािी भनमका सपष करता यर.• लोकाि परन आनर परशासनािी बिलती भनमका यातील परसपरसबर

सागता यर.• इ-शासनाि महतव सागता यर.

४. आतरराषटीय सबर

• आतरराषटीय सहकायण आनर आतरराषटवािाि महतव सपष करतायर.

• समकालीन काळातील परािनशक सघटनाचया उियामागिीकाररमीमासा करर.

• भारताचया अनलपततावािाचया रोररातील दशषकोन सपष करतायर.

अिकरमनणकाजगाचा नकाशा

भाग १ : राजकीय सकलपना

परसतावना .................................................................................

१. राजय ............................................................................२

२. सवाततय आनर हकक .............................................................९

३. समता आनर नयाय ............................................................. १८

भाग २ : तलनातमक शासन आवण राजकारण

परसतावना .................................................................................

४. सनवराननक शासन ............................................................. २८

५. परनतनननरतवािी सकलपना ...................................................... ३६

६. नयायमडळािी भनमका ......................................................... ४४

भाग ३ : लोकपशासन

परसतावना .................................................................................

७. लोकपरशासन .................................................................. ५३

८. नवकास परशासन ............................................................... ६२

भाग ४ : आतरराटिटरीय सबध

परसतावना .................................................................................

९. १९४५ नतरि जग – I ......................................................... ७२

१०. १९४५ नतरि जग – II ...................................................... ८२

• S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2019. (2) The responsibility for thecorrectness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelvenautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab areat Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines ofIndia agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh,Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings ofnames in this map, have been taken from various sources.

• या पाठयपसतकातरील राटिटधिजाच रग पमावणत रगछटापमाण नसलयास त तावतरक मयागदामळ झाल आहत.

विषय पिश...

यावरथी, परमि आपर राजयशासत हा एक सवतत नवरय महरन अभयासरार आहात. शाळत तमही हा नवरय ‘इनतहास आनर नागररकशासत’ आनर ‘इनतहास आनर राजयशासत’ महरन अभयासला होता. नागररकशासत या नवरयात तमही वयकतीि हकक आनर कतणवय यानवरयी मानहती करन घतली आह. राजयशासत या नवरयात राजकीय वयवसा आनर सनवरानािा अभयास कला आह.

आता आपर राजयशासतािा सवतत नवरय महरन अभयास करताना तयाचया वगवगळा नमती समजन घणयािी गरज आह. अकरावी आनर बारावीत यािा परामखयान नविार करायिा आह. अकरावीचया अभयासकरमात राजयशासताचया या घटकािा अभयास कला जाईल : (i) राजयशासतातील महतवाचया सकलपनािी ओळख, (ii) तलनातमक शासन आनर राजकारर,(iii) लोकपरशासन, (iv) आतरराषटीय सबर. नवरयाचया वयापतीिा समगर दशषकोनातन अभयासकरणयासाठीिा पाया या पसतकादार तयार कला जारार आह.

या पसतकात िार भाग आहत. राजयशासताचया पारपररक कषताशी ह िार नवभाग सबनरत आहत. परतयक नवभागात सवतत परसतावनचया मितीन तमहाला तया कषतािी ओळख करन निली आह, ती जरर अभयासा. यामळ तमहाला नवरय अनरक िागलया पदधतीन समजणयास मित होईल. परतयक पाठात तमहाला काही कती करणयास/शोर घणयास सिवल आह. या कती जरर करन पहा.

इयतता बारावीत, या कषतात घडन आलल नवीन बिल आपर अभयासरार आहोत. उिा., जागनतकीकरर, मानवतावािाि आसि नवरय, पयाणवरर, िाररदरय इतयािीसारखया सकलपना अभयासरार आहोत. शासन आनर लोकपरशासन या कषतात आपर सशासन आनर राषटीय एकातमता याचयाशी सबनरत बाबी अभयासरार आहोत. आतरराषटीय सबर अभयासताना १९९१ नतरि जग परामखयान अभयासरार आहोत.

या िोन वराात आपर नवरयाचया नमती व नवरयािी परानमक ओळख याचयाही पलीकड जार अपनकषत आह. नवरयातील काही सकलपना तमही िननिन वयवहारात वापरर अपनकषत आह. यामळ तमहाला उचच नशकषरासाठी कोरत कषत ननवडाव, याि मागणिशणन नमळल. तमही सवाभावी कायण वा सामानजक कायण कर इशचछिता नकवा सपराण परीकषािी तयारी कर इशचछिता, तयासाठी तमहाला राजयशासतािा अभयास ननशिति फायदािा ठरल. तमही आयषयात पढ काय कर इशचछिता, ह ठरवणयासाठी ननयोजन करणयात तमहाला राजयशासत नवरयािी ननशिति मित होईल.

या अभयासाकड जगाला सामोर जाणयाचया मागाणतील एक पायरी महरन बघा. खप शभचछिा !

1

परसतावनता

आपण आपल कटब, समाज, परदश, दश इतादीबाबत बोलत असतो. तातील काही सामाजजक, तर काही राजकी सवरपाचा ससा आहत. राजकी ससा ा शासनाशी सबजित असतात. तात ससद, मजरिमडळ, नामडळ इतादीचा समावश होतो. आपण एका दशाच नागररक महणन आपलाला काही हकक असतात आजण आपली काही कततवदखील असतात. ती सजविानात आजण कादात नमद कलली असतात. आपण ह जनम पाळण अपजषित असत. एखादा परदशी वकीलादखील तो जा दशात राहतो, तील जनम पाळाव लागतात.

एक नागररक महणन आपण काही परशनाना सामोर जात असतो. मी राजाचा जनमाच पालन का कराव? वककक सवातताचा कोणता मातदा असतात ? मला ना कठ जमळ शकतो? अनक जवचारवतानी ासारखा परशनाची उततर दणाचा परतन कला आह. वकी आजण राजससा (शासन) ाचातील सबि समजन घणाचा तानी परतन कला आह.

समाजात आजण राजससत वकीच कात का असाव ह समजणासाठी जवचारवतानी आपल जवचार माडल आहत. आपण भारती जवचारवत पाजहल तर ‘कौजटल’ ाच राजसबिाबाबत,

महातमा गािीच सवराज ा जवचाराबाबत जकवा डॉ.बाबासाहब अाबडकराचा सामाजजक ना ाची उदाहरण दऊ शकतो. तसच पाकशचमात जवचारवतामध नागररकतवाबाबत ॲररसटॉटल, लॉक ाचा हककाबाबतचा जसदानत, सवातताबाबतच जमलच जवचार, कमयजनझमबाबत मारसत ाची माडणी जकवा जॉन रॉलस ाच नााचा जसदानतावरील जवशलषण ही उदाहरण घता तील. ा व इतर जवचारवताचा ोगदानाचा आिारच आपण सवातत,

समता, ना, लोकशाही इतादी सकलपनाचा अत समज शकतो. राजकी जवचाराचा जवशलषणाचा आिारच आपलाला राजकी जसदानताचा आजण सकलपनाचा अभास करता तो.

ा जवभागामध आपण काही महतवाचा राजकी सकलपनाचा अभास करणार आहोत. तात सवातत, समता, हकक आजण ना तसच राषटर व राषटरवाद ा सकलपना आहत.

ा भागातील तीन परकरण खालीलपरमाण आहत :

परकरण १. रताजय : राषटर, राषटरवाद, राज आजण शासन ा सकलपनावर ा परकरणात चचात कली आह. ा सकलपनादरमानच सबि समजन घणाचा परतन कला आह.

परकरण २. सवतातय आणण हकक : ा परकरणात सवातत आजण हकक ा सकलपना साजगतला आहत. ा सकलपना समाजातील वकीचा सानाबाबत आहत.

परकरण ३. समता आणण नयताय : ह परकरण समता आजण ना ावर लषि कजरित करत. ा सकलपनाचा सबि सामाजजक ववसशी तो.

ा सवत सकलपनाची चचात भारताचा सदभातत दखील कली गली आह.

णवभताग १ : रताजकीय सकलपनता

2

आपण शाळत नागररकशासरि आजण राजशासरिाचा अभास कला आह. नागररकशासरिाचा रोख हा नागररकावर होता, तर राजशासरिाचा राज, सरकार आजण परशासन इतादीवर होता. ा परकरणात आपण राजशासरिाचा काही मलभत सकलपनाचा अभास करणार आहोत. ा सकलपना महणज राषटर, राषटरवाद, राज आजण शासनससा.

खतालील वताकयय वताचता.(१) माझा एक जमरि पजाबी तर दसरा मजणपयरी

आह.(२) माझ दोन वगतबि इराणी आहत.(३) आमही रोज राषटरगीत महणतो. मला आपला

राषटरगीताचा अजभमान आह.(४) मला शासकी काातलात जाऊन माझा

जनमदाखला घाचा आह.वरील परतक वार कोणतातरी जनकशचत

घटकाशी सबजित आह. पजहल वार ता वकीची ओळख सागत. ही ओळख महणज एखादी वकी ही पजाबी, तजमळ, मराठी, तलयगय इतादी असलाची ओळख आह. ही ता वकीची परादजशक पातळीवरची ओळख आह. दसर वार ती वकी कोणता दशाची आह ह दाखवत. ती वकी इराणी, शीलकन, अमररकन इतादी अस शकत. ता वकीच त राषटरीतव असत. राषटरगीताबाबतच वार ह ता राजाचा सदभाततील आह. आपलाला राषटरगीताबाबत अजभमान आह ह राषटरवादाचा भावनच परतीक आह. जनमाचा दाखला घण ही शासनससचा सदभाततील बाब आह. ा सवत सकलपनाचा आपण ा परकरणात अभास करणार आहोत.

रताषटरराषटर महणज का? सामाजजक, सासककजतक,

राजकी पातळीवर सवतःची समान ओळख असणार लोक आपल सवतरि अकसततव जनमातण करणाचा परतन करतात तवहा ताला ‘राषटर’ अस महणतात. सासककजतक, वाजशक, िाजमतक, भाजषक, ऐजतहाजसक इतादी पातळीवर इ एक भावजनक एकातमतची जाणीव असत. ह लोक एका जनकशचत भौगोजलक परदशात राहत असतीलच अस नाही.

आपण भारत, पाजकसतान, चीन इतादीचा उलख करताना ‘दश’ हा शबद वापरतो. किी किी आपण ताना ‘राषटर’ जकवा ‘राज’ महणन दखील सबोजित करतो. ा सगळा शबदाचा अत जरी सारखा असला तरी ताजरिकदषटा ा शबदामध फरक आह. सासककजतक, वाजशक, िाजमतक, भाजषक, ऐजतहाजसक पातळीवर समानता असल तर मानजसक पातळीवर ऐराची भावना तार होत. अशा वळी ताला ‘राषटर’ महणन सबोिल जात. एखादा राषटराला राज होणासाठी पयढील घटकाची आवशकता असत : सावतभौमतव, सवतरि शासनससा, जनकशचत भपरदश आजण लोकसखा. परतषिात रोजचा ववहारात आपण सावतभौम शासनससा असलला सवतरि दशाच वणतन करताना ‘राज’ ा शबदाऐवजी ‘राषटर’ हा शबदपरोग करतो. राजशासरि ा जवषाचा अभास करताना मारि आपण सावतभौम शासनससा असलला दशाला ‘राज’ अस सबोितो.

मताही आहय कता महतालता ?

१. रताजय

3

वहाव ही भावना जनमातण होत. सवजनणताचा जाजणवतन ह जवचार पयढ तात. ातनच राजकी पातळीवरील सवशासनाची मागणी जनमातण होऊ शकत.

रताषटरवतादभारताला जरिजटश वसाहतवादापासन सवातत हव

होत. हा राजकी सवजनणताचा लढा होता. भारताचा सवाततलढातन भारती राषटरवादाची भावना वक होत होती.

राषटरवाद ही एक परकारची राजकी अकसमता असत. त आपला राषटरावरच परम असत. लोक आपला राषटराशी भावजनक पातळीवर जोडलल असतात. ा बिनातन ताचात सवत:ची ओळख आजण अजभमान जनमातण होतो आजण आपला राषटरासाठी काहीतरी करणाची पररणा जनमातण होत. ा भावनाच परदशतन आपलाला अनक परसगातन जदसन त. उदा., आपला राषटराचा जरिकट टीमचा जजकार करताना, राषटरगीताचा वळी उभ राहताना जकवा यदादरमान आपला सनादलाला पाजठबा दताना. राषटरवाद हा लोकाना दशाशी राजकी पातळीवर एकजनषठ करणारी शकी आह.

अननसट बताककर यतानी रताषटरताची कलयली वयताखयता पढीलपरमताणय :

एका जनकशचत परदशात, जरी वगवगळा वशाच लोक असल तरी ऐजतहाजसक परपरदार समान जवचार आजण भावना, समान िमत आजण भाषा असलल लोक महणज राषटर.

रताषटरताची वणिषटय कताय आहय ?(i) लोकसखयता : राषटराला लोकसखा असण

आवशक आह. ा लोकामध आपापसात काही साम असत. ह साम भाजषक, वाजशक, िाजमतक तसच समान ऐजतहाजसक जकवा सासककजतक पातळीवरील अनयभवातन ऊ शकत. ा वाजशक, ऐजतहाजसक आजण सासककजतक ऐराचा दकषकोनातन आपण एक राषटर आहोत, हा समज जनमातण होतो.

(ii) सतामदताणयक ऐकयताची भतावनता : लोकामिील सासककजतक समानततन, आपण एक असलाची मानजसकता जनमातण होत. हा भावजनक पातळीवरचा जवचार आह. ता समयदााचा हा दकषकोन आह.

(iii) रताजकीय वयगळयपण : सामाजजक, सासककजतक, िाजमतक जकवा भाजषक समानता असलल लोक जवहा एका जनकशचत भपरदशात राहतात तवहा ताचात आपण राजकी पातळीवर वगळ

राषटर ा शबदाला इगरजीत Nation अस महणतात. Nation ा शबदाच मळ लजटनमिील Nasci ा शबदात आह. Nasci चा अत ‘जनमाला ण’ असा आह. महणनच अस मानल जात की एखादा राषटराचा लोकामध वाजशक आजण सासककजतक सबि आहत.

मताही आहय कता महतालता ?

रताषटरवताद

रताषटरवतादताची कताही वणिषटय :(i) राषटरवाद ही एक अशी शकी आह की जी

एकता जनमातण कर शकत. तसच ती एखादा गोषीचा नाश दखील कर शकत. ताच

4

परागजतक राषटरवाद आजण आरिमक राषटरवाद अस वणतन कल जात. समाजाला एकजरित करन जवकास साध करणाची षिमता परागजतक राषटरवादामध असत, तर आरिमक राषटरवाद लोकामध तढ व दरावा जनमातण करतो.

(ii) राषटरवाद हा सामाजवाद जकवा वसाहतवादजवरोिी असतो. कोणताही षिरिावर परकी ताबा असणाचा तो जवरोिात असतो. जगातील सवातताच लढ ा सकलपनतन जनमातण होताना जदसन तात. राषटरवाद हा सवजनणताचा हककाचा पयरसकार करतो.

(iii) राषटरवाद जवजवितला परोतसाहन दऊ शकतो. भारतात िाजमतक, वाजशक, भाजषक, परादजशक इतादीची जवजविता जदसन त. तरीही आपण भारती राषटरवादाबाबत बोलतो. ‘जवजवितत एकता’ हा भारताचा राषटरवादाचा गाभा आह.

पजहला महायदानतर यरोप, अमररका आजण जगात जचरकालीन शातता आजण सत जनमातण वहाव ासाठी अमररकन राषटराधषि वडटरो जवलसन ानी चौदा मयद दाची माडणी कली.

मताही आहय कता महतालता ?

राषटरवादाकड जवहा आपण राजकी दकषकोनातन बघतो तवहा ताच वगवगळ परकार जदसन तात.(i) उदतारमवतादी रताषटरवताद : उदारमतवादी

राषटरवादाचा उगम हा फच राजरिातीत झाला. राषटराधषि वडटरो जवलसन ाचा ‘चौदा मयद दा’मध दखील हा जदसन तो. राषटर आजण सावतभौमतवाची सागड राषटरवाद घालन दतो. परतक राषटराला सवातत आजण सावतभौमतवाचा अजिकार आह, ह उदारमतवादी राषटरवाद मानतो.

(ii) परपरतावतादी रताषटरवताद : हा राषटरवाद समाजाला अतमयतख करणारा आह. राषटर आजण समाज ाच सबि अजतश जवळच आहत अस तो मानतो. सवदशाजभमानाला हा राषटरवाद खप महतव दतो.

(iii) परसतारवतादी रताषटरवताद : हा राषटरवाद आरिमक सवरपाचा असतो. ‘राषटरी गौरवा’साठी राषटर आरिमक होतात आजण सामाज जनमातण करणाचा परतन करतात. वसाहतवाद ह परसारवादी राषटरवादाच एक उदाहरण आह.

(iv) वसताहवतादणवरोधी रताषटरवताद : हा राषटरवाद राषटराचा सवाततलढाचा सदभातत बजघतला जातो. भारताचा सवाततादरमान भारतान ा राषटरवादाचा अनयभव घतला आह.

रताजयभारताचा सजविानाचा सरनामात ‘सावतभौम,

लोकशाही, परजासतताक’ अस शबदपरोग आहत. इ सावतभौमतव महणज राषटराला सवतरिपण जनणत घणाचा अजिकार आह, ह अजभपरत आह. महणजच, ह राषटर कोणताही इतर राषटरावर जनणत घणाबाबत अवलबन नाही. ह राषटर सवतःच जनणत सवतरिपण घऊ शकत तसच ताला आपल काद करणाचा आजण राज करणाचा अजिकार आह. जवहा एखाद राषटर सावतभौम होणाची इचा दशतवत तवहा त सवजनणताचा हककाची मागणी करत असत.

जवाहरलाल नहर ाचा ‘जडसकवहरी ऑफ इजडा’ ा पयसतकातील ‘भारतमाता’ आजण ‘भारतातील जवजविता आजण एकता’ ही परकरण वाचा. नहरचा जलखाणाचा सदभातत भारती राषटरवादावर चचात करा.

चचताचा करता.

5

सवातत ा शबदाऐवजी दखील वापरला जातो.सावतभौमतव हा कादाचा चौकटीतील शबद आह, तर सवातत ा शबदाच सवरप राजकी आह. राज ह कादशीरदषटा सावतभौम असत आजण ताला सवतःच सजविान असत. उदा., भारत १९४७ साली राजकीदषटा सवतरि झाला आजण १९५० साली सजविान अमलात आणलानतर सावतभौम राज झाल.

(ii) ितासनससता : परतक सावतभौम राजाला सवतःची शासनससा असण आवशक असत. शासन ह सावतभौम आजण सवतरि असण गरजच आह. उदा., जरिजटश राजवटीत भारतात शासनववसा होती, परतय ती सवतरि व सावतभौम नवहती. महणनच सवाततपरापीचा आिी भारत ह राज नवहत.

राजाचा ससा ा सावतजजनक सवरपाचा असतात. ा सावतजजनक ससामध कातकारी मडळ,

ॲररसटॉटल (३८४ BCE-३२२ BCE)

पराचीन गरीक ततवजञ, अभासक

जा बाडीन (१५३०-१५९६) फच कादपजडतआजण जवचारवत

वडटरो जवलसन (१८५६-१९२४)

अमररकन मयतसदी आजण अभासक तसच अमररकच अठाजवसाव राषटराधषि

हरॉलड लासकी(१८९३-१९५०)

जरिजटश राजकी जवचारवत

राजकी सवजनणताचा हककाचा आगरह हा एखादा राषटराला राजाचा जदशन घऊन जातो. एखाद राषटर, राज कवहा होत? राषटराला राजाचा दजात पराप होणासाठी सावतभौमतव, सवतरि शासनववसा, भपरदश आजण लोकसखा ह घटक आवशक असतात.

राजाला राजकी समयदा महणन सबोजित कल जात. राजाच अकसततव आपलाला साततान जाणवत असत. जशषिण, समाजकलाण, सरषिण, कादा आजण सयववसा ासारखी काय राज करत असत. ताचबरोबर जनम-मतची नादणी, पन काडत जकवा आिार काडत जमळवण, लगाची नोदणी ासारखी वककक कायदखील राजातफफ कली जातात. राज ह हकक परदान करत, ना दत, समानता ठवत आजण सवातताची हमी दत.

रताजयताचय घटक(i) सतावचाभौमतव : किी किी सावतभौमतव हा

ॲररसटटॉटल : राज हा पररपणत आजण सवावलबी आयष असलला कटबाचा आजण खडाचा सघ असतो. ात आनदी आजण परजतकषठत आयष असण अपजषित आह.जता बोडीन : राज ह कटबाच अस सघटन आह, की जात कटब आजण ताचा मालकीची सािन सववोचच शकीन तसच तकातन शाजसत असत.वडटरो णवलसन : एका जवजशष भपरदशात कादासाठी सयसघजटत कलल लोक महणज राज हो.हरटॉलड लतासकी : वाटन जदलला भौजतक षिरिात, सवत ससावर शषठतवाचा दावा करणार लोक आजण शासन ात जवभागलला भपरदशातमक समाज महणज राज हो.

रताजयताचयता कताही वयताखयता

6

रताजय आणण ितासनससताआपण सािारणत: राज आजण सरकार ा

शबदाचा परोग करताना तातील फरक लषिात घतोच अस नाही. ा दोनही वगवगळा सकलपना आहत. सवतसामान जनतचा गरजा भागवणासाठी जनमातण कलला राजकी ससा महणज राज हो. राजाचा जो काही सकलप आह ताला आकार दण, तो

(iii) भपरदयि : राजाचा सीमअतगतत असलला भौगोजलक परदश महणजच भपरदश हो. राजाला जनकशचत भपरदश असण आवशक आह. जा भपरदशावर राजाला शासन करणाचा अजिकार आह ताला ताच अजिकार षिरि महणतात. अजिकार षिरिाबाबत राजाला जनणत घणाचा कादशीर अजिकार असतो.

भपरदयि महणजय कताय?

भपरदशाच तीन घटक असतात : (i) राषटरी सीमातगतत असलली परतषि भमी (ii) जकनारपटीलगतचा सागरी परदश हा जकनारपटीपासन 12 नॉजटकल मल (22.2 जकमी जकवा 13.8 मल) असतो. (iii) आपला भपरदशावरील आकाशाचा भाग. (आकाशात जकती उचीपयत आपला परदश असल ाबाबत आतरराषटरी कादात उलख नाही.)

करन पहता : राषटर आजण राजाचा वजशषटामिील समानता आजण फरक दाखवणारा तका तार करा.

(iv) लोकसखयता : राजाचा अकसततवासाठी लोक आवशक असतात. लोकामध कोणताही परकारची जवजविता अस शकत. ती भाजषक, िाजमतक, सासककजतक, वाजशक इतादी सवरपाची अस शकत. महणजच एखादा राजात अनक ‘राषटराचा’ समावश अस शकतो. उदाहरणात, सोकवहएट रजशात अनक राषटरी लोकाचा समावश आह. उदाहरणात, रजशन जलयआजनन, लाटजवन, इसटोजनन, यरिजनन इतादी. तसच यनाटड जकगडममध इगलड, सकॉटलड, वलस आजण उततर आलयड ा राषटराचा समावश होतो.

कादमडळ व नामडळ, नोकरशाही इतादी शासनववसचा घटकाचा समावश होतो. िोरणजनजमतती, काद करण, जनणत घण आजण ताची अमलबजावणी ही जबाबदारी सावतजजनक ससाची असत. आपण सावतजजनक ससा आजण खासगी ससा ात फरक करतो. खासगी ससा ा नागरी समाजाचा भाग असतात. उदा., खासगी ववसा, मडळ इतादी. तात सावतजजनक ससानाच राजाचा नाव कात करणाची अजिमानता असत.

सवत नागररक ह राजाच सभासद असतात. राजाच जनणत जनजहताचा दषीन होत असतात. जनणत घणाचा अजिकाराला अजिमानता अस महणतात. राजाला जनजहतासाठी जनणत घणाची अजिमानता असत.

मताही आहय कता महतालता ?

पलयसटताईन : पलसटाईनचा जनतच अजिककत परजतजनिी महणन पलसटाईन मयकी सघटनला (PLO) मानता आह. तानी गाझा आजण वसट बक हा परदश पलसटाईनचा भपरदश महणन जाहीर कला आह. परतय पलसटाईनच सावतभौम सरकार नाही. हा परदश इसाएलचा अजिकारषिरिात तो. महणन पलसटाईन ह राषटर आह पण राज नाही. परतय २०१२ सालापासन पलसटाईनला सयक राषटरात ‘सभासद नसलला जनरीषिक’ दजात दणात आला आह. तसच स यक राषटराचा शभरहन अजिक राषटरानी पलसटाईनला राजाचा दजात जदला आह.

मताही आहय कता महतालता ?

7

शासनामाफफत कली जातात. शासनससाची तीन अग असतात. कातकारी मडळ, कादमडळ आजण नामडळ. शासनससा ा सकलपनबाबत अजिक जवसतत माजहती ा पयसतकाचा दसऱा भागात जदली आह.

वक करण आजण तो परतषिात आणणाच कात ता राजाचा परजतजनिी महणन शासन करत असत.

शासनससा हा राजाचा एक मयख घटक आह. ताच मयख सवरप ह परशासकी असत. कादा आजण सयववसा राखण, जनकलाण इतादी राजाची महतवाची काय असतात. ही काय

रताजय आणण ितासनससता यताचयताील कताही फरक

रताजय ितासनससताराज ही अमतत सवरपाची सकलपना आह. शासनससा मतत सवरपाची असत.शासनससपषिा राजाच सवरप अजिक वापक आह. तात सवत सावतजजनक ससा तसच समाजातील सवायचाच नागररक महणन समावश होतो.

शासनससा हा राजाचा एक भाग आह.

राज ह कामसवरपी असत. शासनससा ही जनकशचत कालाविीसाठी असत. शासनववसत बदल होऊ शकतो. सरकार बदल शकत.

राज ह वककजनरपषि असत. त राजकीदषटा तटस असत.

शासनससला जवचारपरणालीवर आिाररत अजडा असतो. तानयसार ताना िोरणाची अमलबजावणी कराची असत.

राज ह सावतभौम असत. शासनाला राजाकडन अजिकार पराप होतात. राजाचा अजिकाराची परतषि अमलबजावणी शासनससा करत.

Please see the following websites for further information:

The Discovery of India Jawaharlal Nehru The Discovery of India (Delhi : Oxford University Press, 1985 )Chapter: 'Bharat Mata' Page: 59 Chapter: The Variety and Unity of India Page: 61

https://archive.org/stream/TheDiscoveryOfIndia-Eng-JawaharlalNehru/discovery-of-india_djvu.txt

आपण ा परकरणात राषटर, राषटरवाद, राज आजण शासनससा ा सकलपनाचा अभास कला. पयढील दोन परकरणात आपण सवातत, हकक,

समानता आजण ना ा सकलपनाचा अभास करणार आहोत. ा सकलपना राजाचा काातशी जनगजडत आहत.

8

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. इगरजीतील Nation हा शबद लजटन शबद ......... पासन जनमातण झाला आह.

(Nasci, Natio, Natalis, Nauto) २. उदारमतवादी राषटरवादाचा उगम हा ..........

राजरिातीत झाला. (अमररकन, रजशन, फच, जरिजटश)

(ब) चकीची जोडी दरस करन णलहता. १. (i) ॲररसटॉटल - जमतन जवचारवत (ii) जा बोडीन - फच जवचारवत (iii) वडटरो जवलसन - अमररकन जवचारवत (iv) हरॉलड लासकी - जरिजटश जवचारवत

(क) णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता.

१. लोकाना दशाशी राजकी पातळीवर एकजनषठ करणारी शकी -

२. जा भपरदशावर राजाला शासन करणाचा अजिकार आह -

पर.२ खतालील णवधतानय चक की बरोबर सकतारण सपष करता. १. परागजतक राषटरवाद लोकामध तढ जनमातण कर

शकतो.

२. सावतभौमतव महणज दशाला सवतरिपण जनणत घणाचा अजिकार

३. पलसटाईन ह राज आह. ४. परसारवादी राषटरवाद हा आरिमक राषटरवादाचा

परकार आह.

पर.३ आपलय म नोदवता. भारत एक राज आह.

पर.४ पढील परशनताची उतरय णलहता. १. राषटराची वजशषट काणती आहत ? २. राषटरवाद महणज का ह सागन ताच जवजवि

परकार सपष करा.

पर.५ खतालील परशनताचय उतर णदलयलयता मद दताचयता आधतारय णलहता.

राजाच खालील घटक सपष करा. (अ) सावतभौमतव (ब) शासनससा (क) लोकसखा (ड) भपरदश

उपकरम सवायत लहान भपरदश व सवायत मोठा भपरदश असलली

राज जगाचा नकाशा आराखडात दशतवा.***

सवताधयताय

9

थॉमस हॉबज : ाचा मत ‘सवातत हा मनयषाचा नसजगतक अजिकार आह’. एखादी ककती

करणासाठी वकीवर कोणतही बिन नसण महणज सवातत हो. त महणतात की मनयषाला सवाततपरापीसाठी भीती आजण गरज ा गोषी पररणा दतात. तानी बिनाचा अभाव महणज

सवातत असा अत साजगतला आह.जॉन लॉक : लॉक ाचा मत, सवातत हा

मनयषाचा नसजगतक अजिकार आह. तानी नजतकतचा आिार सवातताची सकलपना माडली. नजतकदषटा वकीन इतराचा जीजवत व सवातताचा हककास हानी पोहचव न. परतकान समतचा ततवाच उलघन न करता सवातताचा उपभोग घावा. सवातत ह मनयष जीवनाच अजभनन अग आह. लॉक ानी सवातताला जासत महतव जदल. ताचा मत, परतक वकी जववकी आह. महणन तानी सदसद जववकबयदीन सवातत उपभोगणाच समतन कल. मारि ताना अमातद सवातताची सकलपना मान नवहती. ताचा सवातताचा सकलपनत बिनाचा अभाव आजण जनवडीच सवातत ा दोन ततवाचा समावश आह.

लोकशाहीमध नागररकाना काही हकक आजण कततव असतात. जवहा ा हककाच आजण कततवाच रषिण कल जात तवहा लोकाना सवातत जमळत, अस मानल जात. हकक महणज लोकाना शासनामाफफत जमळालल जवशषाजिकार हो. सवातत ह लोकशाहीच महतवाच वजशषट आह.

सवतातयसवातत आजण हकक ा पाठात आपण बिनाचा

अभाव, जनवडीच सवातत, अनयकल पररकसतीची उपलबिता आजण सयखपरापी ा सदभातत सवातताचा अत समजन घणार आहोत. तसच सवातताच नकारातमक आजण सकारातमक ह दोन पल आजण भारती सजविानानयसार सवातत आजण हकक ा सकलपना समजन घऊ.

सवातत ा सकलपनच मयकता जकवा सवराज असही अत अस शकतात. सवतरि असण महणज मयक असण. गयलामजगरीतन मयकता, जयलमी राजवटीपासन सयटका, परकी सततचा जोखडातन मयकता महणज सवातत हो. सवातत ह वकीच, समाजाच व राषटराच असत. वकी जवकासासाठी आवशक असलला सामाजजक, आजतक आजण राजकी हककानाही सवातत अस महटल जात.

जटॉन लटॉक (१६३२-१७०४)एक णरिणटि तवजञपरकी सततपासन समाज मयक असण महणज

राषटरी सवातत हो. आपला सवायगीण जवकास घडवन आणणासाठी वकीला आवशक असलल सवातत महणज वककसवातत हो. हा राषटरी सवातत व वककसवाततातील फरक आह.

माहीत आह का तमहााला?

टॉमस हटॉबज (१५८८-१६७९) एक णरिणटि तवजञ

सवतातयताचय सवरप : ‘सवातत’ ा सकलपनच सवरप समजन घताना पयढील जवचारवताची मत अभासावी लागतील.

२. सवतातय आणण हकक

10

सवातत आजण सयख ाचा परसपराशी सबि जोडला. सयख पराप होणासाठी आजण दःख टाळणासाठी सवातत आवशक आह, असा जवचार तानी माडला.

जा जकवस रसो : रसो ानी सवातताचा सामजहक दकषकानातन जवचार कला आह. ताचा मत, वकीन सपणत समाजाचा जहतासाठी सवतःचा सवात बाजला ठवला पाजहज. ताची सवातताची सकलपना समाजातील वकीला वगतववसा आजण

जवषमतपासन सवातत दणारी आह. ताचा मत, जवषमता हा सवाततपरापीतील अडळा आह. तसच, नागरी आजण राजकी समाजाचा उदामयळ जनमातण झालला अडळातन वकीला मयकता जमळण महणज सवातत हो. ह अडळ पयढील दोन परकारात माडल आहत. (i) वकीला सावतजजनक जहताचा जवचार करणास रोखणार अडळ. (ii) समाजातील जवषमतमयळ जनमातण होणार अडळ.

‘‘मनयष हा जनमतःच सवतरि आह. परतय ता सवतरि शखलामध बजदसत आह.’’ अस रसो ाच मत आह. रसो ाचा जनम जजनीवहामध झाला. ताना फच राजरिातीचा जनक मानतात.

जररमी बमचा जवचारात ‘अजिकतम लोकाच अजिकतम सयख’ हा मलमरि होता. ास नकारातमक सवातत अस महटल जात.

जता जकवयस रसो (१७१२-१७७८)

एक णजनीवहन तवजञ

जटॉन सटअटचा णमल(१८०६-१८७३)

एक णरिणटि तवजञ

जयरयमी बम (१७४८ -१८३२)एक णरिणटि तवजञ

इसतायता बणलचान (१९०९-१९९७)रणियन-णरिणटि तवजञ आणण

इणहतासजजञ

रसो ानी हॉबज आजण लॉकपरमाण सवातताला नसजगतक अजिकार मानल नाही. समाज एकजरित ऊन नागररकाचा जीजवताच व जहताच सरषिण करतो. महणन रसो ानी सामाजजक जवषमतपासन मयकतचा सवाततावर भर जदला. ताचा मत सवातताचा सकलपनत पात जनवडणाच सवातत आजण अनयकल पररकसतीची उपलबिता महतवाची आह.

जरमी बथम : जरमी ब म ानी सयखपरापीचा दकषकोनातन सवातताचा अत सपष कला. तानी

जॉन सटअट ममल : जमल ानी सवातताचा सकलपनत वकीचा सवातताच समतन कल आजण राजाचा अमातजदत अकशाचा जवरोि कला. तानी जदलली सवातताची सकलपना महणज ‘सवतःवर

(वककशः), सवत:चा शरीरावर आजण बयद िीवर (मन) वकीचा पणत अजिकार आह.’ जमलच सवाततावरच मयद आजही समपतक आहत. ताचा सवाततजवषक जवचार ‘ऑन जलबटटी’ (On Liberty) ा गरात पाहाला जमळतो.

सवतातयताचयता दोन सकलपनता इसाा बजलतन

ानी १९५८ मध परकाजशत कलला ‘सवातताचा दोन सकलपना’ (Two Concepts of Liberty) ा जनबिामध नकारातमक व सकारातमक सवातत

रसो

11

ा दोन सकलपना माडला आहत. सकारातमक सवातत ही सकलपना आियजनक उदारमतवादी जवचारपरणालीमिन घडलली आह, तर नकारातमक सवातत ही सकलपना अजभजात उदारमतवाद आजण नवउदारमतवाद ा दोन जवचारपरणालीचा परभावातन घडलली आह. इसाा बजलतन ाचा मत, सवातत बिनजवरजहत असत.

राजससन वकीचा जीवनात हसतषिप करणास नकारातमक सवातत जवरोि करत. राजससा सामाजजक, आजतक ववहारात हसतषिप करत नाही ह नकारातमक सवातताच वजशषट ठरत. वककसवातत बिनामयळ िोरात त. ासाठीच िाक, दहशत, जबरदसती, राजससचा हसतषिप ाना ही सकलपना जवरोि करत.

जवचाराच सवातत ह नकारातमक सवातताचा आिार आह. जरमी ब म ानी नकारातमक सवातताचा पयरसकार कला आह. वकीला आपल जहत चागल समजत. तामयळ राजान तामध अडळ आण नत, अस ततव बम ानी माडल. ‘मनयअल ऑफ पॉजलजटकल इकॉनॉमी’ ा गरात तानी मयक आजतक ववहार ह ततव माडल. ताचपरमाण ज.एस.जमल ानी ‘ऑन जलबटटी’ ा गरात नकारातमक सवातताची सकलपना माडली आह. जमलन सामाजजक, राजकी ववसचा हसतषिपापासन सवातताचा सरषिणाचा पयरसकार कला. ाजशवा जमल ानी जवचारसवातत व ककजतसवातत ातील आतरसबि सपष कल. वकीचा जवकासासाठी जमलन वककसवातताचा पयरसकार नकारातमक सवातत महणन कला, परतय तानी सवातताचा पररणामाच मोजमाप कल. ताचा मत कोणताही ककतीचा वकीपषिा समाजावर गयणातमक पररणाम अजिक होतो. अशा पररकसतीत जमलन नकारातमक सवातताची सकलपना नाकारली. महणन जमलची नकारातमक सवातताची सकलपना इसाा बजलतनपषिा वगळी आह.

इसाा बजलतन ाचा मत ककती करणाच सवातत महणज नकारातमक सवातत हो. ा ततवानयसार ककती दयम ठरत आजण ककती करणाची सिी जासत महतवाची ठरत. ा ततवानयसार ककतीचा पररणाम महतवाचा ठरत नाही; तामयळ ताच मोजमापही कल जात नाही. ामयळ ही सकलपना गयणवततला महतव दत नाही. उदा., ही सकलपना

कताही सकलपनताचय ोडकयता वणचान :• उदारमतवाद ही एक राजकी जवचारिारा आह.

वककवाद हा ा जवचारिारचा गाभाशी आह. वककवाद, जववकवाद, सवातत, ना आजण सजहषणयता ही उदारमतवादाची मलभत मल आहत.

• अजभजात उदारमतवाद हा ‘जकमान शासन’ ा कलपनवर आिारलला आह. ात सरकारी हसतषिप हा कादा आजण सयववसा तसच वककक सयरजषितता ापयरता मातजदत असतो.

• आियजनक उदारमतवाद महणज राजाला वकीचा जीवनात हसतषिप करणास जदलली मानता हो. राजससा कलाणकारी िोरणादार सामाजजक जवषमता दर करन आजण तादार वकीच सवातत राखणासाठी व ताचा जवसतार करणासाठी ोगदान दऊ शकत.

• नवउदारमतवाद मयक बाजारपठ व मयक वापाराचा पयरसकतात आह. खासगीकरण, कलाणकारी ोजनावरचा खचातत कपात, खासगी कापवोरट कपनाना करात जवशष सवलत इतादीना नवउदारमतवादी िोरणात महतवाच सान असत.

माहीत आह का तमहााला?

नकतारतातमक सवतातय : नकारातमक सवातत ही सकलपना अजभजात उदारमतवाद आजण नवउदारमतवाद ा दोन जवचारपरणालीमिन उदास आली आह. ज.एस.जमल, इसाा बजलतन, फडररक हाक, रॉबटत नॉजझक ा जवचारवताचा लखनामध नकारातमक सवातताची सकलपना माडली आह. नकारातमक सवातत सवाततावरील सवत बिनाना नाकारत.

12

फडररक हताययक (१८९९-१९९२) अगलो-ऑससटटरयन तवजञ

रटॉबटचा नटॉणिक (१९३८-२००२)अमयररकन तवजञ

सवत:चा आवडीनयसार जशषिण घण, नोकरी करण, उपासमार सहन करण ा तीन गोषीमध गयणातमक फरक करत नाही. ोडरात, ताचा मत ककतीचा पररणामापषिा ककतीची सिी जमळण जासत महतवाच आह.

इसाा बजलतन ानी नकारातमक सवातताची पयढील वजशषट नोदवली आहत.

(i) वकीला पात जनवडीच पणत सवातत असल पाजहज. पात जनवडीवर बिन अस न. अशा अडळास जवरोि ह नकारातमक सवातताच वजशषट आह.

(ii) नकारातमक सवातत ही सकलपना नवउदारमतवादी जवचारावर अािाररत आह.

फडररक हाक, रॉबटत नॉजझक ानी नकारातमक सवातताची सकलपना सपष कली आह. फडररक हाक ह नवउदारमतवादी जवचारवत होत. त वककवादी जवचाराच पयरसकतय होत. तानी सवातत महणज कोणताही सवरपाचा अडळा नसलाची कसती अस वणतन कल आह. आजतक वककसवातताचा तानी पयरसकार कला. ताचबरोबर वककजीवनातील राजाचा हसतषिप अमान कला. ताचा मत, आजतक सवातत हच खर सवातत आह. खऱा सवाततावर जनरिण जकवा बिन नसाव.

वकीच सवातत अडचणीत त. ामयळ सवातत बिनापासन सयरजषित ठवल पाजहज. राज, समाज आजण आजतक बिनापासन वकी सवतरि असावी, अशी ताची भजमका होती.

इसतायता बणलचान यताचय नकतारतातमक सवतातयताणवषयीचय णवधतान : ‘मी कोणताही वकीचा गयलाम नाही.’ इसतायता बणलचान यताचय सकतारतातमक सवतातयताणवषयीचय णवधतान : ‘मीच माझा मालक आह’.

सकतारतातमक सवतातय : सकारातमक सवातताचा पयरसकार मयखतवकरन रसा आजण हबतट मारयतझ ानी कला. सकारातमक सवातताची सकलपना आियजनक उदारमतवादातन उदाला आली आह. नकारातमक सवातत सकलपनतन सवातताची सकलपना पररपणत होत नाही. आियजनक उदारमतवादानी सवातत, समता, ना, बियभाव आजण सामजहक जहत ा सकलपनामध सहसबि असलाचा जवचार माडला. त असही महणतात, की सवातताचा पररणाम समता आजण नाावर होतो.

सकारातमक सवाततानयसार कादा वकीला मागतदशतन करतो. कादाचा मदतीन वकीच वककमतव अजिक समद होत. रसो ानी सकारातमक सवातताची सकलपना माडली आह कारण ताचा मत, नजतक कादाचा पालनातन वकीला अजिक सवातत जमळ शकत. तानी समाजाचा जववकपणत ‘सामजहक इचाचा’ही सवीकार कला. राज ही एक सावतभौम सतता आह जी ‘सामजहक ईहा’ ा सकलपनच परजतजनजितव करत, महणनच त वकीवरील राजाच जनरिण मान करतात. महणन राजान वकीवर बिन घालावीत ा जवचाराच रसो समतन करतात.

हबतट मारयतझ ह नवमारसतवादी जवचारवत होत. तानी सकारातमक सवातताचा पयरसकार कला. ताचा मत कामगार वगातला ताच ध आजण

रॉबटत नॉजझक ह नवउदारमतवादी जवचारवत महणन ओळखल जातात. ताचा मत वकीला मान नसलली बिन ताचावर लादली गली की

13

गरजाची जाणीव नसत. महणनच ताना सवाततपरापीसाठी रिाजतकारी शषठीजनाकडन मागतदशतन जमळण आवशक आह. ‘One Dimensional Man’ व ‘Eros and Civilisation’ ा पयसतकातन मारयतझ ानी सकारातमक सवातताबदलची ताची मत माडली.

त महणतात, की जवजञान आजण तरिजञानामयळ लोकाच राहणीमान तर सयिारल परतय जवषमता कमी झाली नाही. ामयळ समाजाचा सासककजतक जवकासात अडळा आला. मारयतझ ाचा मत, अमररकन समाजातील वककसवातत आजण सवतव हरवल आह.

सकारातमक सवातताबदल यककवाद करताना त अस महणतात, की मनयष सोनाचा जपजऱातील पकापरमाण आह जो मोकळा आकाशात झप घणाची षिमता हरवन बसला आह. ताला जनखळ सवातताचा अनयभव नसलामयळ तो रिातीचा जवचार दखील कर शकत नाही. सामजहक जीवनात सामजहक जनरिण आवशक असत, ह सकारातमक सवातताच ततव आह अस तानी माडल आजण महणनच तानी राजससचा हसतषिपाला मानता जदली. उदाहरणात, परदषणमयक वातावरण काम राखणासाठी सवायनी जमळन सामजहक जहतासाठी परतन करावा. तासाठी बळाचा वापर करावा लागला तरी तो समहाचा जहतासाठी उजचत असतो.

सवतातयताबताबची भतारीय सकलपनताभारतात सवातताचा सकलपनला मयकी ही

सकलपना वापरली जात. परपरागत अातन मोषि जकवा पयनजतनमाचा चरिातन सयटका महणज मयकी असा अाधाकतमक अत आह, महणन मयकी ही अाधाकतमक सकलपना आह; मारि आियजनक काळात, सामाजजक बिनातन मयकी असा सवातताचा

अत घतला जातो.जरिजटशकालीन भारतात सवातताची सकलपना

तीन पदतीनी आकाराला आली.(i) जरिजटशानी वकीच अजिकार व सवातत

सयरजषित राखणासाठी काही काद कल. उदाहरणात, सती बदीचा कादा. तसच तानी पाकशचमात जशषिणाचा परसार व परचार कलामयळ सवातताचा पाकशचमात जवचार भारतात आला. पररणामतः, भारती सवातताची चळवळ आजण समाज सयिारणा ा जवचारानी परभाजवत झाली.

(ii) महातमा फल आजण डॉ. बाबासाहब आबडकरानी भारती समाजाचा सदभातन सवातताचा अातच जवजवि पल साजगतल. पजहला अत महणज, जाती जवषमततन मयकी महणजच सवातत हो. ाचबरोबर, सामाजजक बिनापासनच सवातत हा पल दखील तानी महतवाचा मानला. ाजशवा काही वकीना समाज जीवनात दयमतवाला सामोर जाव लागत होत, ा दयमतवाचा अत हाही सवातताचा पल हो असही तानी माडल. उदाहरणात, अपमान आजण अवहलनचा अत, सरिी-पयरष जवषमतचा अत आजण उचच-नीचतचा अत, जाती वचतसवापासन जनमन जातीची मयकी असा सवातताचा अत तानी साजगतला.

महतातमता जोीरताव फलय (१८२७-१८९०)

भतारीय समताजसधतारक आणण णवचतारव

डटॉ.बताबतासताहयब आबयडकर(१८९१-१९५६)

भतारीय नयतायितासतरजञ, अचाितासतरजञ आणण समताजसधतारक

हबचाट मताकयचाि (१८९८-१९७९)

जमचान-अमयररकन तवजञ

(iii) महातमा गािीनी सवाततासाठी ‘सवराज’ ही सकलपना सवीकारली. ही सकलपना तानी

14

महतातमता गताधी(१८६९-१९४८)

भतारीय सवतातयचळवळीचय नयय

‘जहद सवराज’ ा पयसतकातन माडली. सवराज ा सकलपनत ‘सव’ आजण ‘राज’ अशा दोन

सकलपनाचा समावश कला आह. सवतःवर राज महणज सवराज. ताची ‘सवराज’ ही सकलपना वापक होती. ताना कवळ जरिजटश सततपासन सवातत अपजषित नवहत, तर पाकशचमात सासककजतक

वचतसवापासन मयकी असाही सवातताचा अत अपजषित होता. सवराज महणज मानवी मल पादळी तयडवणाऱापासन सवपरजतषठा परत जमळवण हो. ा सकलपनत सवशासन, सवजशसत, मानवी मल ा गोषीना अजिक महतव होत.हककमनयषाला जगणासाठी काही हककाची

आवशकता असत. तसच, उचचतम वककमतव जवकासासाठी काही जवजशष हकक आवशक असतात. हरॉलड लासकी ाचा मत, ‘हकक महणज, सामाजजक जीवनातील अशी पररकसती, की जाचाजशवा कोणतीही वकी सवतःच जीवन उततम परकार जग शकणार नाही.’

हककाच खालीलपरमाण वगटीकरण करता ईल.(i) नसणगचाक हकक : नसजगतक हकक ह मानवी

सवभावाच आजण जववकाच अजभनन अग आह. ताच सवरप सावतजरिक आह. जीजवताचा हकक आजण सवातताचा हकक ही नसजगतक हककाची उदाहरण आहत.

(ii) नणक हकक : नजतक हकक वकी आजण समाजाचा सदसद जववकबयदीवर आिारलल असतात. उदाहरणात, जशषिक आजण वडीलिाऱा वकीना आदर जमळण हा ताचा नजतक हकक आह.

(iii) वधताणनक हकक : विाजनक हकक राजाकडन लोकाना जदल जातात. सािारणतः ता हककाच कादाचा भाषत सजहतीकरण कलल असत. ा हककाच सवरप सावतजरिक नसत. वगवगळा दशातील वगवगळ शासन ताचा जनतला कोणत हकक दाच त ठरवतात. विाजनक हककाची अमलबजावणी कादादार कली जात.

विाजनक हककाच दोन परकार आहत, त खालीलपरमाण-(अ) नागरी हकक : नागरी हकक वकी आजण

वकीची मालमतता ाचाशी सबजित असतात. नागरी हककामध जीजवताचा हकक, सवातताचा हकक, समतचा हकक आजण मालमततचा हकक ाचा समावश होतो. राजाकडन नागरी हककाच सरषिण कल जात.

(ब) राजकीय हकक : राजकी हकक वकीना राजकी परजरित सजरि सहभाग घणाची सिी दतात. मतदानाचा हकक, जनवडणक लढवणाचा हकक, सावतजजनक पदगरहण करणाचा हकक, शासनावर टीका आजण जवरोि करणाचा हकक इतादीचा समावश राजकी हककामध होतो. सामानतः लोकशाही राजात नागररकाना राजकी हकक जमळतात.

अमयररकन सवतातयताचयता जताणहरनतामयताचता सरनतामता : आमही ह सवजसद सत उचलन िरतो, की सवत वकी जनमतः समान आहत. जनमाततान ताना जहरावन घता न णार हकक जदल आहत. जामध जीजवताचा हकक, सवातत आजण सयखपरापीच हकक ाचा समावश होतो.

मतानवी हककपरतक वकीला मानव महणन काही मलभत

हकक जमळतात, ाना मानवी हकक महणतात. ह हकक आपलाला जनमतःच जमळतात. त

15

जशषिणाचा अजिकाराचा समावश मलभत हककाचा ादीत २००२ साली झालला ८६ वा घटना दरसतीन करणात आला. परतषिात ा कादाची एजपरल २०१० पासन अमलबजावणी सयर झाली.

माहीत आह का तमहााला?

भारताचा मळ सजविानात सपततीचा हककाचा समावश होता. १९७८ साली झालला ४४वा घटना दरसतीन सपततीचा हकक मलभत हककामिन वगळणात आला आह. आता कलम ३०० (क) नयसार ताला विाजनक हककाचा दजात दणात आला आह.

माहीत आह का तमहााला?

करन पहता.मानवी हकक उलघनाचा उदाहरणाची

चचात करन उदाहरण नोदवा.

आपलापासन कोणीही जहरावन घऊ शकत नाही. त आपलाला कोणा समाजान अवा राजकतातन जदलल नसतात, महणजच मानवी हकक आपलापासन जवलग करता त नाहीत. मानवी हकक ह नसजगतक असतात. त नाावर आिाररत असतात. मानवी हकक सावतजरिक आहत आजण सामाजजक भदभाव न करता सवत मानवाना ह हकक जदल जातात. माणसातील मानवी गयणाचा, बयद जिमततचा व कौशलाचा जवकास होणासाठी ा हककाची गरज असत. तसच माणसाची व मानवी आयषाची परजतषठा आजण मल ाच सवितन होणासाठी ह हकक असण आवशक मानल आहत.

मानवी हककामध जीजवताचा, उपजीजवकचा, अजभवकी सवातत ाबरोबरच सघटना सापनच सवातत ाचाही समावश होतो. ह हकक काळानयसार जवकजसत होणार आहत महणनच आज आपण कवळ नागरी आजण राजकी हककाचा जवचार करत नाही तर माजहतीचा अजिकार आजण परदषणमयक पातवरणाचा अजिकार ासारखा हककाची चचात करतो.

१० जडसबर १९४८ रोजी, स यक राषटरान मानवी हककाचा वकशवक जाजहरनामा घोजषत कला. ा जाजहरनामात नसजगतक आजण नागरी हककाचा समनव सािणाचा परतन कला आह. जशवा मानवाला आवशक असलल सवातत, समता, ना आजण बियभाव ाचा समावश कला आह.

जातीचा आिारावर भदभाव कला जात असलाच जदसन त. अनक दशात कसरिा आजण बालकाची कसती दनी आह. ताना ताच हकक मानवी हकक जाजहरनामापरमाण जमळत नाहीत.

करन पहता.मानवी हककाचा वकशवक जाजहरनामात

समाजवष असलला हककाची ादी करा.

मानवी हककाची अमलबजावणी करणासाठी सामाजजक, राजकी आजण आजतक पररकसती अनयकल असण गरजच असत. मानवी हककाची अमलबजावणी करण अवघड असत. महणन जगात अनक दशामध मानवी हककाची पामली होताना जदसत. अमररकत अजनही ककषणवणटी लोक समान दजात जमळवणासाठी लढत आहत. भारतात अजनही

भतारीय सणवधतानताील हकक आणण सवतातयताची सकलपनता

भारती सजविानाचा जतसऱा भागात मलभत अजिकार सपष कल आहत. ह मलभत अजिकार खालीलपरमाण -

• समानतचा हकक• सवातताचा हकक• शोषणाजवरदचा हकक• िाजमतक सवातताचा हकक• सासककजतक व शषिजणक हकक• घटनातमक उपाोजना करणाचा हकक

16

भारती सजविानात सकारातमक आजण नकारातमक ा दोनहीही सवातताचा समनव सािला गला आह. सजविानाचा १९वा कलमात जवजवि सवातताचा उलख करणात आला आह. ाचबरोबर २१वा कलमात सवाततावरील मातदा सपष करणात आला आहत. २१वा कलमानयसार कादान जनकशचत कलला कातपदतीखरीज कोणताही वकीच जीजवत जकवा वककसवातत जहरावन घतल जाणार नाही अस सपष कल आह. ा कलमान वककसवातताला मानवी हककाचा दजात पराप करन जदला आह, कारण ा कलमानयसार त सवातत पराप करणासाठी कोणताही अपवाद जकवा पारिता सागणात आलली नाही. तामयळ ा कलमानयसार भारतीासोबतच परकी नागररकानासयदा जीजवताच सवातत जमळ शकत.

भारती नामडळान जवजवि खटलाच जनणत दताना हकक आजण सवातत ा सकलपनचा अनवात लावला आह. सवातत परतषि ववहारात उतरवताना नाववसन लावलला अनवात जासत महतवाचा ठरतो. उदाहरणात :• १९६३ साली ‘खडकजसग जवरद उततरपरदश

सरकार’ खटलात सववोचच नाालान सपष कल, की वकीला भारतभर सचार सवातत राहील.

• १९८१ साली ‘फाकनसस कोरॉली मयजलन जवरद जदली करिशाजसत परदश’ ा खटलात सववोचच नाालान सवातताचा अजिक वापक अत सपष कला आह. जीजवताचा अजिकाराचा अत तानी मानवी परजतषठचा अजिकाराशी जोडला. पोषक आहार, वसरि, जनवारा, अजभवकी सवातत आजण सचार सवातत इतादीचा जीवनाचा मलभत अजिकारात समावश करणात आला.

• १९८४ साली ‘बियवा मयकी मोचात जवरद भारत सरकार’ खटलाचा जनणतात सववोचच नाालान राजाचा मागतदशतक ततवाचा सदभातत २१वा कलमाचा अत सपष कला. नाालान परजतषठन जगणाचा अजिकारात शजमकाचा आरोगाची दखभाल, बालकाची शारीररक ळापासन मयकी, जवकासाची सिी व सयजविा, उततम शषिजणक सयजविा, माततवाची दखभाल आजण कामासाठी पोषक वातावरण जनजमतती ा सवायचा समावश सवातताचा सकलपनत कला.

• १९८९ मध ‘रामशरण जवरद भारत सरकार’ ा खटलाचा जनणत दताना सववोचच नाालान परत एकदा २१वा कलमाची वापी वाढवली. मनयषाचा जीवनाला अत पराप करन दणाऱा परपरा, ससककती, वारसा आजण ताच पणत सरषिण ा गोषी तानी सवातताचा कषित समाजवष कला.

• २०१७ साली, ‘पयटासवामी जवरद भारत सरकार’ ा खटलात सववोचच नाालान खासगीपणाचा हकक (Right to Privacy) हा वकीचा मलभत हकक असलाच नमद कल.

• ानतरचा काळात सववोचच नाालान सवच आजण परदषणमयक पाणी आजण हवा जमळणाचा अजिकाराला सवातताचा सकलपनत समाजवष कराव अस सपष कल.

आपण भारताचा सदभातत जवहा मानवी हककाचा जवचार करतो तवहा खालीलपकी कोणता हककाना आपण जासत महतव दऊ? राजकी आजण नागरी हकक जकवा अनन, जनवारा, वसरि, आरोग आजण जशषिण ह हकक.

चचताचा करता.

17

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. ऑन जलबटटी’ हा गर ......... ानी जलजहला. (रॉबटत नॉजझक, ॉमस हॉबज, ज.एस.जमल,

इसाा बजलतन) २. ‘सवराज’ ही सकलपना .......... ानी माडली

आह. (महातमा गािी, महातमा फल, डॉ.आबडकर,

डॉ.राजरि परसाद)

(ब) योगय कतारण णनवडन णवधतान पणचा करता. राजान सवाततामध अडळ आण नत अस

ततव जरमी ब म ानी माडल. कारण- (अ) राज आपलाला सवातत दत नाही. (ब) वकीला आपल जहत चागल समजत. (क) सवातत ही अडळा नसलाची कसती

असत.

(क) णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता. १. ८६ वा घटना दरसतीमाफफत भारताचा सजविानात

समाजवष करणात आलला मलभत हकक- २. वकी आजण समाजाचा सदसद जववकबयदीवर

आिारलल हकक-

ा परकरणात आपण सवातत आजण हकक ाचा अत बजघतला तसच भारताचा सदभातत ताचा अत समजन घतला. पयढचा परकरणात आपण समता आजण ना ा दोन सकलपना अभासणार आहोत.

करन पहता : भारतीाच हकक आजण सवातत ावर सववोचच नाालात झालल वगवगळ खटल शोिा. तावर वगातत चचात करा.• मी माझा घराची रोज सवचता करन

कचरा रसतावर टाकतो.• मी परदशी परवाशाच ताना परवानगी

जवचारलाजशवा फोटो काढतो.• काही परषिक जचरिपटगहात ियमपान करतात.

वरील परतक वारावर सवातताचा हककाचा सदभातत चचात करा.

पर.२ (अ) पढील सकलपनताणचतर पणचा करता.

पर.३ खतालील णवधतान चक की बरोबर सकतारण सपष करता. विाजनक हकक ह सावतजरिक नसतात.पर.४ सहसबध सपष करता. १. ॉमस हॉबज आजण जॉन लॉक ाची सवातताची

सकलपना २. मानवी हकक आजण विाजनक हकक.पर.५ पढील परशनताची उतरय णलहता. १. महातमा गािीचा सवातताचा जवचार सपष करा. २. मानवी हकक ा सकलपनची चचात करा. ३. इसाा बजलतन ाचा सवातताचा जवचार जवशद करा.पर.६ णदलयलयता मद दताचयता आधतारय पढील परशनताचय सणवसर

उतर णलहता. हककाची सकलपना जवशद करा. (अ) हककाचा अत आजण वगटीकरण (ब) विाजनक

हकक (क) मानवी हककउपकरम भारतातील नागरी हककाची ादी करा.

भतारीय सणवधतानताीलमलभ हकक

समतचा हकक

सासककजतक व शषिजणक हकक

सवताधयताय

चचताचा करता.

खालील वार वाचा.

18

ा परकरणात आपण समता आजण ना ा दोन सकलपना समजन घणार आहोत. कादासमोर समानता, राजकी समता, समान सिीच ततव ह समतच जवजवि अत समजन घणार आहोत. तसच ा परकरणात समतच परकार सपष कल आहत. ाजशवा विाजनक ना, नसजगतक ना व सामाजजक ना ा नााचा सकलपना दखील समजन घणार आहोत.

समता मानवी समाजाच समता ह महतवाच मल

आह. समता महणज सारखपणा नवह, परतय सगळी माणस समान आहत, अस जवहा महटल जात तवहा सवत माणसाना समान वागणक जमळावी असा अत अजभपरत असतो. पराचीन काळात ॲररसटॉटलचा जवचारात समतचा सकलपनचा जवचार मातजदत अातन आला आह, मारि आियजनक काळात समतचा अत अजिक वापकपण घतला जातो. सयख-दःख कळणाची षिमता, सजहषणयतची वागणक, आतमसनमानाची इचा अशा सदभातत समतचा जवचार माडला जातो. महणजच समतला नजतक आजण सामजहक अशा बाज आहत. ाजशवा आियजनक काळात समतचा जवचार एक राजकी ध महणन दखील कला जाऊ लागला.

जगात असख परकारचा असमानता आहत. काही असमानता नसजगतक तर काही मानवजनजमतत आहत. नसजगतक असमानता महणज वणत, उची, बयद जिमतता, शारीररक बळ, अानयवजशकता इतादीमिील फरक हो. मानवजनजमतत असमानता जात, पसा, िमत इतादीचा आिारावर जनमातण कलला असतात. परतकाची ोगता, षिमता आजण दकषकोन वगळा असतो ह सवतशयत आह, मारि ताना ताचा कौशल आजण बयद जिमततनयसार जवकासाची समान सिी जदली पाजहज. समाजातील सामाजजक,

राजकी आजण आजतक ववसामध समता असण आवशक आह. ना, सवातत ा सकलपना समतचा कसोटीवर माडला जातात. महणन समतची सकलपना बयद जिपरामाणवादी आह.

समयचता इणहतास : राजकी ततवजञानाचा इजतहासात समता ही सकलपना गरीकाचा काळापासन अभासली जात. जयलम, अजनजरित राजशाही, असमान सामाजजक पररकसती अशा ता वळचा सघषाततन समतचा सकलपनचा जवकास झाला. ॲररसटॉटल, हॉबज, रसो, कालत मारसत, टॉककवहल ा जवचारवतानी समता ा सकलपनचा जवकास कला.

ॲररसटॉटल ानी पराचीन गरीक नगरराज पदतीमध समतची सकलपना माडली होती. ॲररसटॉटल ाची समतची सकलपना नगरराजामिील नागररकापयरती मातजदत होती. ताचा समतचा सकलपनचा जवकास शासक आजण शाजसत ाचा सदभायत झाला. तानी बौद जिक आजण परशासकी षिमतामिील जवषमता गहीत िरन शासक आजण शाजसत ह नसजगतकरीता असमान आहत अस परजतपादन कल. नागररक ा सकलपनतन अनसमिील परकी, गयलाम आजण कसरिा ाना वगळल होत. तानी राजघटनमाफफत सामाजजक जवषमता कमी करणाचा परतन कला. तानी जवशष दजातचा सकलपनच जनमतलन करन कादापयढील समानता हा जवचार माडला. ॲररसटॉटल ानी ताचा ‘द पॉजलजटरस’ ा गरात ना आजण समता ाचातील परसपरसबि सपष कल.

ॉमस हॉबज ानी ‘लकवहएन’ ा गरात नसजगतक समतचा जवचार माडला. शारीररक आजण बौद जिक जवषमता असली तरी हॉबज ाचा मत, वकीमध समानता असावी. परतक वकीस मनयषपराणी महणन काही हकक असण उजचत आह.

३. समता व नयताय

19

शासनससला ह हकक वकीकडन काढन घता त नाहीत. हा नसजगतक समतचा जवचार हॉबज ानी माडला.

रसो ानी ककजरिम आजण नसजगतक जवषमताच जवशलषण कल. समहजीवनामध सयखाची कलपना बळावली तामयळ मनयष इतरावर वचतसव जनमातण कर लागला. मनयषाचा सवाटी परवततीतन खासगी मालमततची सकलपना उदाला आली. तसच समाजात शमजवभाजन सयर झाल. खासगी मालमतता आजण शमजवभाजन ामयळ गररबाच शोषण सयर झाल. ा परजरितन शीमत वगातन ककजरिम जवषमता जनमातण कली. तसच रसो ाचा मत शरीररचना आजण षिमता ामयळ वकी-वकीमध जवषमता जनमातण होत. रसो ानी नसजगतक कादामाफफत समता जनमातण करणाचा जवचार माडला.

कालत मारसत ानी उदारमतवादी समतची सकलपना नाकारन समाजवादी समतची सकलपना माडन वगतजवजहन समाज जनमातण करण महणज समता जनमातण करण हो असा जवचार माडला. कामगाराची शोषणातन मयकी, उतपादन सािनाच समान जवतरण ा सकलपनाना तानी महतव जदल. ामयळ परसाजपत होणारी समता उदारमतवादी समतपषिा वगळी असल असा जवचार कालत मारसत ानी माडला.

टॉककवहल ानी अमररकन राजरिातीचा अभासावर आिाररत समतची सकलपना माडली. सरजामशाही ववसा जाऊन लोकशाही ववसा ण ा परजरित सामाजजक समतची सकलपना जवकजसत होत असा जवचार तानी माडला. परावलबीतव आजण गयलामजगरीतन मयकी जमळवणासाठी टॉककवहल समतचा पयरसकार करतात. ताचा मत, लोकशाहीत लोक सवाततापषिा समतला अजिक महतव दतात; ाचा अत असा नवह की, सवातताची गळचपी करन समतचा पयरसकार करण ोग आह.

समयचय महतव : जवषमता कमी करण ह समतच मयख उद जदष असत. आपलाला समतची गरज

पयढील कारणासाठी आह.(i) नाय कसती जनमातण होणासाठी समता

आवशक आह. समाजातील मलभत गरजाचा पतततसाठी ससािनाच नाय जवतरण ह ततव सवीकारणाची गरज आह.

(ii) जवहा समाज, सामाजजक आजण भौजतकदषटा जवषम असतो तवहा वकीला आतमसनमान जमळत नाही महणन वकीचा आतमसनमानासाठी समतच ततव आवशक आह.

(iii) समाजात परसपरापरजत सनमान राखणासाठी समतची गरज असत. वकीला जवकासाची समान सिी जमळणासाठी परसपराचा आदर करण महतवाच आह.

(iv) सामाजजक समतमयळ बियभाव जनमातण होतो. सवातत आजण समता ा दोनही सकलपना बियभावामयळ परतषि अकसततवात तात.समयचय महतवताचय पल : समतच पल

खालीलपरमाण आहत.(i) कतायदतापढील समता आणण कतायदताचय

समतान सरकषण : सवत नागररकाना कादा समान मानतो व तामयळ तो सवायना एकाच परकार लाग करणात तो. शीमत व गरीब जकवा समाजातील बजलषठ व कमकवत गटातील वकीना ह ततव परतषिात आणणाची समान ताकद असत, अस मानता णार नाही. नाालात शीमत-गरीब ाबदल समान वागणयकीचा एकच मापदड असावा असा दावा कला जातो. नादानाचा परजरित काळा-गोरा, गरीब-शीमत असा भदभाव होता कामा न महणन कादापयढ सवायना समानता असावी आजण कादाच समान सरषिण असाव असा दावा कला जातो.

(ii) समतान सधीचय तव : सवत नागररकाना ताचा अगभत गयणाचा जवकास करणास व पारिता सपादन करणास समान सिी असावी, परतय

20

समयचय परकतार : समता ा सकलपनच पाच परकार आहत.(i) नसणगचाक समता : नसजगतक समतनयसार जनसगततः

सवत माणस समान आहत. नसजगतक समतचा ततवाचा अत जनसगातन सवत माणसाना सारखीच षिमता व गयणवतता बहाल कली आह असा नवह, मारि उपजत कमी-जासत षिमताचा आिार भदभाव कला जाऊ न व सवायना अजिकाजिक आतमजवकासाची सिी समाजात उपलबि वहावी ह अजभपरत आह.

पटो आजण ॲररसटॉटल ाना नसजगतक समतची सकलपना अमान होती, मारि पाकशचमात करिशचन जवचारवतानी सवत माणस एकाच ईशवराची लकर

आहत अस मानल. आियजनक काळात, हॉबज, लॉक, रसो ा जवचारवतानी राजपवत (State of Nature) अवसतील माणसामिील नसजगतक समतची सकलपना माडली.(ii) नतागरी समता : नागरी हकक सवत लोकासाठी

समान असावत. सवत लोक कादापयढ समान आहत. वश, वणत, जात, िमत, जलग ा आिार लोकामध भदभाव कला जाऊ न. सवायना समान गयनहयासाठी समान जशषिा, सवायना कादाच समान सरषिण, जवजशष समाज घटकाला झयकत माप दणारा कादा न करण महणज नागरी समता हो. ामध कसरिा, मयल, मागास जाती-जमाती, जदवाग वकी ाना जवशष सवलती दणारा कादा कला गलास नागरी समतचा ततवाला बािा त नाही; कारण ा समाजघटकाची सपिात शकी कमी असत.

(iii) रताजकीय समता : परतक नागररकाला शासनववसत सहभागी होणाची समान सिी जमळण महणज राजकी समता हो. कवळ लोकशाहीतच अशी राजकी समता अनयभवता त, मारि राजकी समता समाजात रजवणासाठी जाणीवपवतक परतन कराव लागतात. ा समतचा अभावी समाजात असतोष जनमातण होऊ शकतो. सावतजरिक परौढ मताजिकार व परजतजनजितवासबिीच काद राजकी समतच आिार आहत.

(iv) आणचाक समता : आजतक समता हा राजकी समतचा पाा असतो. आजतक जवषमतमयळ समाज दभगला जातो. आजतक समता महणज सवतःचा सवायगीण जवकासासाठी सवायना समान सिी असण, लोकाच आजतक शोषण न होण, सपततीचा करिीकरणाला परजतबि करण आजण सवायना अतावशक वसत व सवाची उपलबिता असण हो. हरॉलड लासकी ाचा मत, जीवनाचा जकमान अतावशक वसतबाबत

करन पहता.अमतत सन ानी समतबाबत माडलला

दकषकोन वाचन चचात करा.

समता सकलपना कशी असावी हा राजकी ततवजञानातील मधवतटी जवष आह. ा सदभातत समतच तीन मापदड आहत.• कलाणकारी समता : वकीला जकती सािन

जमळाली ापषिा वकीचा गरजा पणत होण अजभपरत आह.

• सािनाची समता : सािनाची समता महणज सािनाच समाजात नाय पदतीन जवतरण वहाव.

• कातषिमताची समता : लोकाकड जकती सािन आहत, ापषिा लोक ता सािनाचा कसा उपोग करतात ह महतवाच आह.

माहीत आह का तमहााला?

शषिजणक आजण सामाजजक कलाणाची ववसा असली तरच मागास गटातील वकीना परगत गटातील वकीशी खऱा अातन समान पातळीवर सपिात करता त. महणन समान सिीच ततव हा समतचा आिार मानला जातो.

21

आजतक समता असावी. अनयसट बाकफर ाचा मत, राजससा सवायना मालमततचा समान हकक दत महणजच जतन सवायचा वाटाला समान मालमतता उपलबि करन दावी अस नवह, तर सवायना ताचा पारितनयसार मालमतता जमवणाचा समान हकक असण हो.

समता परसाजपत करणासाठी जवशष परतन कराव लागतात. जाजतववसा सामाजजक समतपयढील महतवाचा अडळा ठरली आह. सामाजजक व आजतक समतसाठी एकाच वळी परतन कराव लागतात. ताचपरमाण वकीच सवातत परतषिात साकारणासाठी समतची सापना होण आवशक असत.

भारती समाज हा वणत आजण जाती ाचा उतरडीमध जवभागलला आह. तसच भारतात सरिी-पयरष असमानता आढळत. भारतातील पयरषसतताक पदती ही सरिी-पयरषामध सामाजजक, आजतक व राजकी जवषमता जनमातण करत. ाबरोबर भारतात आजतक सािनसपततीच जवतरण दखील जवषम झालल आह. तामयळ भारतात महातमा फल, ताराबाई जशद, ना.रानड, डॉ.बाबासाहब आबडकर ानी सािनसपततीच समान आजण नाय जवतरण झाल पाजहज असा आगरह िरला.

वठजबगारी पदत जवरोिी कादा, १९७६ ा कादाजवषी तपशील गोळा करा व वगातत ताबाबत पररसवाद आोजजत करा.

(v) सतामताणजक समता : जात, िमत, वणत, ववसा, जलग इतादी आिारावर लोकामध भदभाव न करण महणज सामाजजक समता हो. परतक समाजघटकाकडन समाजाचा जहतासाठी शमसवा अपजषित असत. समाजात शमाची परजतषठा कमी-जासत नसत ह आपण मान कल पाजहज. अस असनही आजही भारतात जाती, िमत, वश, जलग इतादी आिारावर भदभाव कलला जदसन तो. तसच दजषिण आजफकत आजण अमररकत वाजशक भदभाव जदसन तो.

भारतात महातमा फल आजण डॉ. बाबासाहब आबडकरानी सामाजजक समतवर जवशष भर जदलला जदसन तो. दबतल, मागासलला जातीतील समाज बािवाची अकसमता जागी करन ताना जीवनात परजतषठा जमळवन दणाचा तानी परतन कला.

सवत समाजघटकाना समान सामाजजक दजात, समान सामाजजक हकक उपलबि करन दण ह राजससच कततव आह. कादाचा माधमातन सामाजजक जवषमता जनजरित कली जात. उदाहरणात, भारतात असपशता जनवारणासाठी काद करणात आल.

भतारताचयता सदभताचा समताभारतासारखा वजवधपणत समाजात सामाजजक

भतारीय णवचतारव ताचयता मय समयचय कताही पल

महतातमता जोीरताव फलय(१८२७-१८९०)भारती समाजसयिारक आजण जवचारवत. जाती भदभाव आजण सरिी-पयरष भदभाव दर करणावर भर.

नयतायमती महतादयव गोणवद रतानडय(१८४२-१९०१)अभासक व समाजसयिारक.भारती राषटरी कागरसच ससापक सदस आजण समाजसयिारक. बालजववाह, जविवा पयनजवतवाह, कसरिाच हकक ासबिी कात.

चचताचा करता.

22

तारताबताई णिदय (१८५०-१९१०)सरिीवादी सयिारक. जाजतववसचा बिनातन मयकता. नयताय

मानवासाठी सामाजजक व राजकी जीवनात ना ही सकलपना महतवाची आह. राजससा एक सामाजजक-राजकी ससा आह. ना ही सकलपना पराचीन आह. सॉरिजटस ानी ना हा राजकी सदयण मानला. ताचा मत, चागला समाज व नाय समाज ा समानाटी सकलपना आहत. पटो ाचा ‘द ररपकबलक’ ा गरामध नााची सकलपना माडली आह. तानी मनयषाचा गयणापकी ना हा एक गयण मानला. ॲररसटॉटल ानी समाजात समता, परमाणबदता आजण सतयलन जनमातण कलास ना जनमातण होईल अशी वाखा कली. ा नााचा वाखा गरीक काळातील आहत. आियजनक काळात नााचा वाखा नसजगतक ना, विाजनक ना, सामाजजक ना आजण जलगभावातमक ना ा पदतीन जवकजसत झाला आहत.

जॉन रॉलस ाचा मत, कोणताही सामाजजक ससचा ‘ना’ हा पजहला सदयण असला पाजहज. सािनाची जवपयलता नसलामयळ नााची सकलपना वकीचा ककती आजण गरजामिन जनमातण होत. सािनाच वाटप करताना कोणाला का व कवहा जमळत हा नाातील महतवाचा मयदा आह.

नयतायताचय परकतार(i) नसणगचाक नयताय : मनयषाचा अकसततवाशी

नसजगतक नााची सकलपना जोडली गली आह. मनयष जनसगातचा घटक आह महणन ताला ोग-अोग, ना-अना ा सकलपना समज शकतात. नसजगतक नााचा ततवावर करणात आलला ना ह सवत ववसाच अजतम उद जदष आह अस जगभरात मानल जात. पराचीन गरीक आजण रोमन

आजतकदषटा दबतल कटबातील मयला-मयलीचा जशषिणासाठी तयमही का मदत कराल?

महतातमता गताधी(१८६९-१९४८) : भारती सवातत चळवळीच नत.सामाजजक, आजतक, राजकी आजण सरिी-पयरष समानतवर भर.

डटॉ. रताममनोहर लोणहयता (१९१०-१९६७) समाजवादी राजकी नत.इगरजी भाषा, जात आजण

डटॉ. अमतयचा सयन (१९३३-) अततजजञ आजण ततवजञ. वकीचा कातषिमताचा जवकास घडवणावर भर.

डटॉ. बताबतासताहयब आबयडकर (१८९१-१९५६)भारती कादतजजञ, अततजजञ आजण समाजसयिारक.

सामाजजक, आजतक, राजकी आजण सासककजतक जवषमताचा जनमतलनावर भर आजण जाती अताचा जवचार.

पयरष ाचा वचतसवाचा जनमतलनावर भर.

चचताचा करता.

23

ततववतानी नसजगतक नााचा सकलपनचा पयरसकार कला. कोणता गोषी नाय आहत व कोणता अनाय ह कोणताही मनयषास सहजपण समज शकत महणन मानवजनजमतत कादाची गरज भासत नाही, अशी नसजगतक नााची सकलपना आह.

(ii) वधताणनक नयताय : नााचा अमतत सकलपनची वावहाररक पातळीवर कादाचा रपान अमलबजावणी होत तवहा ताला विाजनक ना अस महटल जात. जॉन ऑकसटन ानी कादा ह नााच व दषककत दडपन टाकणाच सािन आह, असा जवचार माडला. नााचा ततवाखरीज कादा कवळ दडपणयकीच सािन बनतो, महणन कादा ही सकलपना नाावर अवलबन आह.

परजरिातमक ना आजण सामाजजक ना ह नााच दोन दकषकोन आहत. परजरिातमक नााचा सकलपनत कादजवषक परजरिाचा समावश होतो. कादाचा ोग अत लावन खटला चालवणाची रासत पदत अवलबन एखादा परकारचा नाजनवाडा करण व कादासमोर सवत समान आहत अस मानण हा परजरिातमक नााचा अत होतो. ना हा कवळ वकीचा वककमतवाशी सबजित नसन समाजाशी सबजित आह. रॉबटत नॉजझक ानी परजरिातमक नााच जववचन कल तर कालत मारसत, डॉ.बाबासाहब आबडकर आजण जॉन रॉलस ानी सामाजजक नााच जववचन कल.

मारसतवादी जवचारानयसार राजससा ही कामगारवगातच शोषण करणाच सािन असत. ह सािन भाडवलदाराचा हाती असत. राजच काद करन राबवत असलामयळ सवाभाजवकच त काद भाडवलदाराच जहत सािणार असतात. मारसत ाचा मत, सािनसपततीचा नाय जवतरणाची खारिी असावी ासाठी भाडवलशाही ववसच समाजवादी ववसत रपातरण होण आवशक मानल गल. समाजवादी ववसा ‘आहर’ वगातचा मालमततचा हककापषिा ‘नाहीर’ वगातचा समतचा व नााचा हककाना परािान दत. महणन समाजवादी कातरिम राबवण महणज ना अशी भजमका मारसत ाची होती. मारसतवादी दकषकोनातन नााल समाजवादाशी बाजिलकी मानणार असाव.

विाजनक नाात पयढील गोषीचा समावश होतो.(i) नादान करणारी रिणा जनभटीड, जनःपषिपाती

आजण सवातत असण.(ii) नादानाची परजका तणावमयक वातावरणात

पार पडण.(iii) नादानासाठी जनकशचत जनम आवशक

असण.(iv) आरोपीला ताचावर ठवला गलला

आरोपाची सपणत माजहती असण.(v) आरोपाबाबत सवतःची बाज माडणाच

सवातत आरोपीला असण.

माहीत आह का तमहााला?

(iii) सतामताणजक नयताय : सामाजजक ना महणज वसत व सवा ाच रासत व समतचा ततवावर आिाररत वाटप करण. तसच समाजातील कमकवत गटाना तातील ोग वाटा जमळण आवशक असत. महणनच सामाजजक नााला जवतरणातमक ना असही महणतात.

आहर वगत : आहर वगत महणज असा वगत जाचाकड उतपादन सािनाची मालकी आह.

नाहीर वगत : नाहीर वगत महणज असा वगत जो मयखतवकरन कामगार आह.

माहीत आह का तमहााला?

कतालचा मताकसचा (१८१८-१८८३)जमचान तवजञ

24

जॉन रॉलस ह सामाजजक नााच पयरसकतय होत, तानी जवतरणातमक नााचा जसदानत माडला. वकीला अनक इचा असतात. तापकी कोणता इचा नाय आहत ह सागणारा

सामाजजक नााचा जसदानत रॉलस माडतात. ‘अ जअरी ऑफ जकसटस’ ा पयसतकात रॉलस महणतात, की सवातत आजण समता ाना परसपरापासन जवलग करता त नाही. ना खऱा अातन नाय होणासाठी, सवायना कादातगतत समान हकक जमळण आवशक आह, अस त परजतपादन करतात. रॉलस ानी सामाजजक नााची दोन ततव साजगतली आहत : (अ) मलभत हकक व कततव समान असावीत. सवायत तळाशी असललाना फादा होणार असलली ववसाच नाय मानली जावी. (ब) सवत सावतजजनक पद सवायसाठी खयली असावीत. तसच ताना पराप करणासाठी सवायना समान सिी असावी हा रॉलस ाचा वाजवी नााचा जसदानत आह.

नयतायताची भतारीय सकलपनताभारतात जवजवि परकारचा जवषमता आहत.

उदाहरणात, जाजतववसा, पयरषसतताक ववसा इतादी. डॉ. बाबासाहब आबडकरानी वरील दोनही ववसामिील सरचना आजण मलववसमध बदल महणज ना अशी वाखा कली. तसच तानी सामाजजक जवषमताचा जनमतलनाबरोबर सािनसपततीचा जवतरणाशीही सामाजजक नााचा जसदानत जोडला. भारती सजविानात ना परसाजपत करणाच परजरिातमक ना आजण सामाजजक ना अस दोन मागत आहत. ह शषिजणक, आजतक जवकास आजण आजतकदषटा मागासवगटीाच आजतक सषिमीकरण ादार साध कल जात. ाची अमलबजावणी खालील बाबीदार कली जात.

(अ) आरषिणाच िोरण(ब) दबतल वगातसाठी जशषवतती, अनयदान,

कजत, आरोग सवा इतादी उपलबि करन दण.(क) मागासवगटीाच शोषण करणाऱा

भदभावपणत सामाजजक व आजतक पराच जनमतलन करण.

भारती सजविानाचा सवीककतीचा वळी झालला चचयला उततर दताना डॉ.बाबासाहब आबडकर ानी माडलला जवचाराची नोद घण महतवाच ठरल. त महणाल, ‘जर आपलयाला लोकशाही कवळ नावापरती नाही तर खऱया अराथान साभाळायची असल तर आपण काय करणयाची गरज आह? आपली सामाजजक व आजरथाक धयय साधय करणयासाठी आपण पररमतः सजवधाजनक मागााचा अवलब कला पाजहज.’ त पयढ असही महणतात, ‘आपण आपलया राजकीय लोकशाहीला सामाजजक लोकशाहीदखील बनवल पाजहज. सामाजजक लोकशाहीचा पाया असलयाजशवाय राजकीय लोकशाही उभी राह शकत नाही. सामाजजक लोकशाही महणज काय? सवाततय, समता व बधता ही जगणयाची ततव महणन असण गरजच आह.’

ोडरात ना आजण समता ही मल राजससचा आिार आहत.

खालीलपकी कोणता घटना समता व ना ा ततवाला द दणाऱा आहत त सपष करा.(i) बस आजण रलवमिील मजहलाचा

जागाच आरषिण.(ii) बस आजण रलवमिील जदवाग

वकीचा जागाच आरषिण.(iii) उतपननावरील कर भरण.(iv) सवसत िान दकानामिील सवलती.

घर सोडन पळन गलला मयलाचा समसावर चचात करा.

जटॉन रटॉलस (१९२१-२००२)अमयररकन तवजञ

चचताचा करता.

चचताचा करता.

25

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. राजकी समतचा ....... हा पाा असतो. (लोकशाही, अजिकारशाही, लषकरी राजवट,

राजशाही) २. जॉन रॉलस ह ....... नााच पयरसकतय होत. (जवतरणातमक, राजकी, आजतक,

जलगभावातमक)

(ब) णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता.

१. वकीचा वककमतव जवकासाकररता परतकाला सिी जमळण आवशक आह अस मानणार समतच ततव -

२. परतक नागररकास राजकारभारात सहभागी होणाचा अजिकार आह असा समतचा परकार-

३. आजतक शोषणाचा अभाव -

(क) योगय कतारण णनवडन णवधतान पणचा करता. १. भारतात असपशता जनवारणासाठी काद

करणात आल. कारण....... (अ) असपशता ही राजकी सकलपना आह. (ब) असपशता ही कादशीर सकलपना आह. (क) कादाचा माधमातन सामाजजक जवषमता

जनजरित कली जात.

पर.२ पढील सकलपनताणचतर पणचा करता.

पर.३ खतालील णवधतानय चक की बरोबर सकतारण सपष करता. १. लोकशाहीमध समता नाकारली जात. २. समानता ह राजकी ध आह. ३. सामाजजक लोकशाही ही राजकी लोकशाहीचा

पाा आह.

पर.४ सहसबध सपष करता. १. समता व ना २. विाजनक ना व सामाजजक ना

पर.५ आपलय म नोदवता. सामाजजक समतमध जाजतभद अडळा ठरतो.

पर.६ पढील परशनताचय उतर णलहता. नााची भारती सकलपना सपष करा.

उपकरम मजहलाना सयरजषितपण कामासाठी जाता ईल, ासाठी

उपा सयचवा. ***

समानतच परकार

सामाजजक समानता

करन पहता.सामाजजक ना आजण सषिमीकरण मरिालाचा सकतसळावर जाऊन दबतल वगायसाठी असलला

जवजवि िोरणाचा अभास करा.

सवताधयताय

26

तयलनातमक शासनामध कादमडळ, कातकारी मडळ, नामडळ व नोकरशाही ासारखा औपचाररक राजकी ससाचा अभास कला जातो. तयलनातमक राजकारणात ा राजकी ससाच कामकाज परभाजवत करणाऱा इतर घटकाचाही जवचार

कला जातो. ा ससाच कात कस चालत ाच जवशलषणही ात कल जात.

ोडरात, तयलनातमक राजकारण व शासन ामध सजविान, कातकारी मडळ, कादमडळ, नामडळ, परजतजनजितवाची पदत, राजकी पषि,

परसतावनताशासनाचा तीन शाखा

दयि

कतायदयमडळकाद तार करत.

कतायचाकतारी मडळकादाची अमलबजावणी करत. (राजकी कातकारी मडळ आजण नोकरशाही)

नयतायमडळकादाचा अत लावत व नादान करत.

भतार ससद

लोकसभा

राजसभा

रताजकीय कतायचाकतारी मडळराषटरपती (राजाचा परमयख)परिानमरिी (शासनाचा परमयख)आजण मजरिमडळनोकरिताहीपरशासकी रिणा

सववोचच नाालउचच नाालदयम व इतर नााल

यनतायटयड णकगडम ससद

हाऊस ऑफ कॉमनस

हाऊस ऑफ लाडत स

रताजकीय कतायचाकतारी मडळराजशाही (राजा/राणी)(राजाचा परमयख)परिानमरिी (शासनाचा परमयख)नोकरिताहीपरशासकी रिणा

सववोचच नााल व इतर नााल

अमयररकता(य.एस.ए.)

कतागयसहाऊस ऑफ ररपरझनटजटवहजसनट

रताजकीय कतायचाकतारी मडळअधषि (राजाचा आजण शासनाचा परमयख) आजण सजचवनोकरिताहीपरशासकी रिणा

सववोचच नाालराजाच सववोचच नााल व इतर नााल

णवभताग २ : लनतातमक ितासन आणण रताजकतारण

27

दबावगट इतादी ससाच पररषिण कल जात. ा पाठातन जवदारायना खालील गोषी समजतील.

(i) महतवाचा शासकी ससा, ताची सरचना व काय, ा ससाची जनजमतती कशी झाली ह जवदारायना समजल. जगातील इतर राजकी पदतीचासयदा ताना पररच होईल. उदा., भारतातील शासनपदती ही अमररका जकवा यनाटड जकगडम ील शासनपदतीपषिा वगळी आह. ा सवायमिील साम व फरक कोणत आहत हही समजल.

(ii) शासनाची जनजमतती कशी होत? नताची जनवड जकवा जनवडणक कशी होत? जहतसबिी गट, राजकी पषि, दबावगट ाच शासनाचा जनजमततीमध का महतव आह? ह समजल.

ा भागातील तीन परकरण खालीलपरमाण आहत.परकरण चतार : सणवधताणनक ितासन : सजविान

महणज का? सजविान महणज अशी राजकी ततव जाचा आिार दशाचा कारभार चालतो. ामध लोकाची व शासनाची कततव आजण अजिकार साजगतलल असतात. राजाची सरचना, तातील जवजवि ससा, ा ससाच परसपराशी व नागररकाशी असलल सबि सजविान जनकशचत करत. ामध करि व राज ामिील सतता जवभाजनही नमद कलल असत. (सघराजवाद)

परकरण पताच : परणणनणधतवताची सकलपनता : तयमही भारतातील ससद वा जवजिमडळ सदस, महानगरपाजलकतील नगरसवक जकवा गरामीण भागातील गरामपचात सदस कस जनवडल जातात ह पाजहल आह. आपण ताना आपल परजतजनिी महणतो. आपण ताना आपला वतीन जवजिमडळ वा ससदमध बोलणाचा अजिकार दतो. तानी लोकजहत जपाव अशी अपषिा असत. त सततािारी पषिात जकवा जवरोिीपषिात असल तरीही तानी लोकजहत जपाव ही अपषिा असत. राजकी पषि

सरकार सापन करतात. तामयळ परजतजनजितव जमळवणात राजकी पषिाचा महतवाचा वाटा असतो. किी किी एखादा समाजघटकाचा समसकड शासनाच लषि विन घणासाठी जहतसबिी गट जकवा दबावगट सापन कल जातात. ह गट ताचा समसा शासनापयत पोहचवतात व शासनावर दबाव आणतात. ही सवत परजतजनजितवाची माधम आपण ा पाठात अभासणार आहोत.

परकरण सहता : नयतायमडळताची भणमकता : सजविानाचा अत लावणाच काम नामडळ करत. कादशीर जववाद सोडवणाचा अजिकार नामडळाला असतो. आियजनक लोकशाहीमध नामडळ हा सवतरि व अराजकी शासन जवभाग आह. नामडळाकड नाालीन पयनजवतलोकनासारखा महतवाचा अजिकार असतो. ा अजिकाराचा वापर करन सववोचच नााल ह ससद, कातकारी मडळ अवा परशासनाकडन सजविानाच उलघन होणार नाही ाची दषिता घत. ा पाठात तयमही नामडळाचा अजिकाराचा तसच नाालीन पयनजवतलोकनाचा अभास करणार आहात.

यनाटड जकगडम ह चार भौगोजलक परात जमळन बनल आह : इगलड, सकॉटलड, वलस आजण उततर आलयड. भौगोजलकदषटा इगलड, सकॉटलड आजण वलस ह गरट जरिटन ा बटाच भाग आहत. उततर आलयड आजण आलयडच परजासतताक ह एका वगळा बटावर आहत. ातील उततर आलयड हा यनाटड जकगडमचा भाग आह, तर आलयडच परजासतताक हा एक वगळा दश आह. यनाटड जकगडम ा नावाऐवजी जरिटन जकवा इगलड हही शबद वापरल जातात.

माहीत आह का तमहााला?

28

राजकी सकलपना ा जवभागात तयमही राषटर, राज ा सकलपना अभासला आहत. तसच हकक, सवातत, ना ा सकलपनाही अभासला आहत. ह हकक परतक नागररकाला जदलल असतात. ह हकक नागररकाना कोण दत? दशाच सजविान नागररकाना हकक दत व ताच सरषिण करत.

सणवधतान महणजय कताय?सजविान हा एक जजवत दसतऐवज आह. दशाचा

कारभार कसा चालवावा ह ात नमद कलल असत. सजविानामध तीन महतवाच परसपरसबिी घटक असतात.(i) णनयमताचता सच : सजविानात कादमडळ,

कातकारी मडळ, नामडळ ा शासनाचा तीन जवभागाची सरचना, ताच अजिकार, काय व ताची कततव ासबिीच जनम असतात. परतक शासन जवभाग हा ताना नमन जदलला अजिकारकषित काम करल ाची दषिता सजविान घत. ाकररता इतर दोन शासन जवभागाना जतसऱा जवभागावर जनरिण ठवणाच अजिकार जदलल असतात. उदाहरणात, अमररकत अधषि वा ताच अजिकारी ानी ताचा अजिकाराच उलघन कलास ताना पदचयत करणाची तरतद करणात आली आह. तसच शासन का कर शकत जकवा का कर शकत नाही ावरही सजविान मातदा घालत.

(ii) अणधकतारताचता सच : सजविान नागररकाच हकक व कततव नमद करत. तसच ा हककाच सरषिण करत. परतक नागररकाला सवतरि, सनमानान व परजतकषठत आयष जगता ाव ासाठी जवजवि अजिकार जदलल असतात, मारि ा अजिकाराना मातदा

असतात. तावर काही बिन घातलली असतात. उदाहरणात, भारती सजविानात नागररकाना मलभत हकक जदल आहत, पण ताचबरोबर तावर मातदाही घातला आहत. कवळ अजिकार दण पयरस नसत, तर ताचा सरषिणाची ववसा करणही गरजच असत.

भारती सजविानात लोकाचा अजिकाराच सरषिण करणासाठी जवजवि मागत नमद कल आहत. नागररकाचा अजिकाराच सरषिण करणाची जबाबदारी परामयखान नामडळाला जदली आह. अशा पदतीन ा दोन घटकामयळ शासन, समाज व वकी ाच परसपरसबि जनकशचत करणारी एक चौकट तार होत.(iii) उद णदषय व मलयताचता सच : सजविानात

उद जदष व मलही नमद कलली असतात. ावरन सजविान जनजमततीमागील उदश सपष होतो. उदाहरणात, जगातील सवायत जयना सजविानापकी एक असलला अमररकन सजविानात ताचा जनजमततीमागील उदश घोजषत कला आह. ा सजविानादार ‘ना परसाजपत करावा, दशातगतत शातता आजण सरषिण दाव, सावतजरिक लोककलाण साध कराव, आमहाला व आमचा वशजाना सवातताच वरदान जमळाव’ ासाठी ह सजविान अकसततवात आल आह. अशाच परकारचा उद जदषानी भारती सजविानाचाही पाा रचला आह.

जगातील बहताश सजविान जलकखत सवरपात आहत. एकाच जलकखत दसतऐवजात वरील तीनही घटक समाजवष कलल असतात. सामानतः सजविान जनजमततीसाठी सापन कलला जवजशष गटातील दीघत आजण सखोल चचयअती सजविानाची जनजमतती होत. उदाहरणात, अमररकतील सजविाजनक पररषदन ताच

४. सणवधताणनक ितासन

29

सजविान जनमातण कल. तसच भारतातील घटना सजमतीन भारती सजविानाची जनजमतती कली आह.

काही दशामध सजविान अजलकखत असत. उदाहरणात, यनाटड जकगडम. अजलकखत सजविानातही काही भाग जलकखत सवरपात असतात, तर इतर भाग ह सजविाजनक पाड वा सकतानी पाळल जातात. अातत, त एकाच दसतऐवजात जलजहलल नसतात. उदा., यनाटड जकगडमचा राजा/राणीला परिानमरिी जनयकीचा असलला अजिकार. ासबिी कोणतही जलकखत जनम नाहीत, परतय जा पषिाला हाऊस ऑफ कॉमनसमध बहमत असल ता पषिाचा नताची जनयकी परिानमरिी महणन कली जात.

सणवधतानवतादसजविानवाद महणज शासनाच अजिकार मातजदत

असण. शासनावरील मातदा सजविानात नमद कलला असतात जकवा ता परपरन चालत आलला असतात.

सजविानवादाची सयरवात सतरावा शतकातील जॉन लॉक ा जरिजटश जवचारवताचा सामाजजक कराराचा जसदानतातन (social contract theory) झालली आढळत. ताचा जवचारानयसार शासन चयकीचा गोषी कर शकत नाही आजण जर ता गोषी शासनान कला तर लोकाना त शासन बदलणाचा अजिकार असतो.

जॉन लॉक ाचापवटी १२१५ मध मगाकाटात व १६८९ मध जरिजटश ससदन समत कलला जबल ऑफ राईट स माफफत राजकतायवर बिन घातलली होती. ा दोनही परतनातन शासनाचा नवह तर राजाचा अजिकारावर बिन घातली गली. कारण ता काळात सतता ही परामयखान राजाचा हातात होती. जा वळस सतता जवभाजनातन शासनाच तीन जवभाग जनमातण झाल ता वळी शासनावर जनरिण आणणाची कलपना पयढ आली. हाच आियजनक काळातील सजविानवाद हो.

आियजनक सजविानवाद परम अमररकन

सजविानातन माडला गला. अमररकन सजविानाचा परम दहा दरसताना एकजरितपण जबल ऑफ राईट स अस सबोिल जात. ातनच शासनावर जनरिण आणल गल. उदा., परम सजविान दरसतीनयसार वकीचा बोलणाचा सवाततावर आजण वततपरि सवाततावर बिन घालणास मजजाव कला. भारतातही सजविानान वकीचा मलभत हककावर बिन घालणास शासनास मजजाव कला आह. शासनाचा अजिकारावर जनरिण आणलाची ही काही उदाहरण आहत.

िोधता पताह !भारती सजविानान नागररकाना कोणत

मलभत हकक जदलल आहत?

भतारीय घटनता सणमी

अमयररकन सणवधतानतावर सवताकषऱयता करतानता

अजलकखत सजविान असलला दशामध का होत? अलीकडचा काळापयत यनाटड जकगडममध

30

ससदचा सावतभौमतवाचा जसदानत अकसततवात होता. तामयळ तील ससदला कोणताही कादा बनवणाचा अजिकार होता महणजच शासनावर कोणतही जनरिण नवहत. तरीही जवहा ससदन अनाकारक व अजनजरित काद बनवल तवहा त सवत काद सतकफ लोकमतापयढ जटकल नाहीत. पवटीसारख आज त ससदला सावतभौमतव नाही. ाच एक कारण अस, की आज यनाटड जकगडम वगवगळा आतरराषटरी सघटनाचा सदस आह आजण तानी अनक आतरराषटरी करार कल आहत, जामध तानी वकीचा हककाची हमी जदली आह. ा हककामयळ शासनाचा अजिकारावर जनरिण आल आह.

जा सजविानान शासनाच अजिकार जनजरित कल ता सजविानात दरसता करन शासन ही जनरिण काढ शकत. बऱाचशा सजविानात बदलाना वाव जदलला असतो. मग शासनान सजविान दरसता करन ही सवतच जनरिण काढन टाकली तर? अशी पररकसती भारतात १९७० चा दशकात उदभवली. ता वळचा शासनाला सजविानान घातलली बिन महणज दशाचा परगतीचा मागाततील अडसर वाटल आजण महणन तानी सजविान दरसतीची मागणी कली. परतय कशवानद भारती ा परजसद खटलात (१९७३) सववोचच नाालान शासनाचा सजविान दरसतीचा अजिकारावरच जनरिण आणल. नाालान अस सपष कल, की भारती सजविानाला एक मळ सरचना (basic structure) आह आजण ती कोणताही पररकसतीत बदलता णार नाही, शासन इतर कोणतही बदल कर शकत. ालाच मळ सरचना ततव (basic structure doctrine) अस महणतात.

िोधता पताह !• आतापयत भारती सजविानात जकती वळा

दरसता झाला आहत ?• सवायत अलीकडची घटनादरसती कोणती?

लोकशाहीमध सजविानवाद महणज कवळ शासनाचा अजिकारावर जनरिण एवढच नवह तर सजविानाचा भावनच (Spirit of Constitution) पालन करण हो. जी ततव सजविानाची पााभत ततव आहत ती सततवर असणाऱानी पाळली पाजहजत. ालाच ‘सजविाजनक नजतकता’ (Constitutional Morality) अस महणतात.

डटॉ.बताबतासताहयब आबयडकरताचय घटनता सणमीील भताषण :

सजविाजनक नजतकता ही नसजगतक भावना नाही. ती रजवावी लागल. आपला लोकाना ती जशकावी लागल.

लोकिताही ितासनताचय महतवताचय परकतारलोकशाही ही अशी ववसा आह जात लोक

आपल राजकतय जनवडतात, परतय लोकशाहीमध एकाच परकारची शासनववसा नसत. ातील दोन परमयख परकार महणज ‘ससदी पदत’ व ‘अधषिी पदत’. भारत आजण यनाटड जकगडममध ससदी पदत आह, तर अमररकमध अधषिी पदत आह. ा दोनही परकारात कादमडळ व कातकारी मडळ ातील परसपरसबि जभनन असतात. कादमडळ व कातकारी मडळ ातील परसपरसबिावरन ह दोन परकार पडतात.

ससदीय पदध : ससदी पदतीत राषटरपरमयख व शासनपरमयख जभनन असतात. राषटरपती अवा यनाटड जकगडममिील राजा जकवा राणी ह राषटरपरमयख असतात, तर परिानमरिी ह शासनपरमयख असतात. राषटरपती वा राजा, परिानमरिी आजण मजरिमडळ ाच जमळन कातकारी मडळ बनत. राषटरपती अवा राजा ह नामिारी परमयख असतात, परतय वासतजवक सतता ही परिानमरिी व मजरिमडळाकड असत.

ससदी पदतीत दोन कातकारी परमयख असतात. एक नामिारी परमयख व एक वासतव परमयख. दशाचा

31

भतारीय ितासन वयवसता (ससदीय पदधी)राषटरपती (राजाचा परमयख)

कतायचाकतारी मडळ कतायदयमडळ नयतायमडळ (साऊ बलॉक) (ससद भवन) (सववोचच नााल)

परिानमरिी (शासनपरमयख) ससद सववोचच नााल आजण मजरिमडळ लोकसभा आजण राजसभा

ितासनवयवयसता : यनतायटयड णकगडम (ससदीय पदधी)राजशाही (राजा/राणी) (राजाचा परमयख)

कतायचाकतारी मडळ कतायदयमडळ नयतायमडळ (ससद भवन )

परिानमरिी (शासनपरमयख) ससद सववोचच नााल आजण मजरिमडळ हाऊस ऑफ कॉमनस हाऊस ऑफ लॉडत स

कारभार हा नामिारी परमयखाचा नावान व आजञन चालत असला तरी परतषि जनणत ह वासतव परमयख घत असतात. नामिारी परमयखाच अजिकार नावापयरतच असतात. नामिारी परमयख कोण आहत ावरन ससदी पदतीच दोन परकार पडतात. (१) सजविाजनक राजशाही (२) परजासतताक

जा जठकाणी नामिारी परमयख हा वशपरपरन जनवडला जातो ताला सजविाजनक राजशाही अस महणतात, तर जा जठकाणी नामिारी परमयख हा जनवडन जदला जातो, ता परकाराला परजासतताक अस महणतात. परजासतताकाचा परमयखाला राषटरपती अस महणतात. त नामिारी परमयख असतात अाजण त दशाचा राजकी ववसच दखील परमयख असतात.

32

अधयकषीय पदध : अधषिी पदतीत कातकारी परमयख ह मातजदत काळासाठी लोकाकडन जनवडल जातात. ा कातकारी परमयखाना अधषि अस महणतात. महणन ा पदतीला अधषिी पदत अस महणतात. राषटरपरमयख व शासनपरमयख ही दोनही पद अधषि भषवतात. अधषिाना सजविानान अजिकार जदलल असतात. कादमडळाकडन बनवलला कादानयसार शासनाचा कारभार चालवण हा ताचा परमयख अजिकार आह. अधषि ताचा इचनयसार मरिी अवा राजदत ाची अजिकारी महणन जनयकी करतात. ा पदतीमध कातकारी मडळातील सदसाना कादमडळाच सदस होता त नाही. उदा., मरिी (अमररकत ताना सजचव महणतात.) ह कागरसच सभासद नसतात.

अमयररकन ितासनवयवसता (अधयकषीय पदध)

(सतता जवभाजनातगतत असलल शासनाच तीन घटक)

कादमडळ कातकारी मडळ नामडळ

कागरस राषटराधषि सववोच नााल हाऊस ऑफ रपरझनटजटवह उपराषटराधषि इतर नााल जसनट सजचव (मजरिमडळ)

मजरिमडळाचा परमयखाला परिानमरिी महणतात. ससदमध बहमत असलला वकीला परिानमरिी महणन जनयक करतात. परिानमताची जनयकी राषटरपती अवा राजा करतो. परिानमताचा इचनयसार राषटरपती अवा राजा इतर मताची जनयकी करतात. मताचा मदतीन परिानमरिी शासनाचा कारभार चालवतात महणन ताना शासनपरमयख अस महणतात. अधषिी पदतीत शासनाचा कारभार अधषि चालवतात महणन राषटरपरमयख व शासनपरमयख दोनहीही तच असतात.

ससदमध बहमत असपयत परिानमरिी व मजरिमडळ सततत असतात. बहताश ससदी पदतीत ससदची दोन सभागह असतात. उदा., यनाटड जकगडममध ससदची हाऊस ऑफ लॉडत स आजण हाऊस ऑफ कॉमनस ही दोन सभागह आहत. भारती ससदत लोकसभा व राजसभा ही दोन सभागह आहत. हाऊस ऑफ कॉमनस आजण लोकसभा ही लोकानी जनवडन जदलली सभागह आहत. ाच सभागहातील बहमतामयळ कातकारी मडळ सततवर राहत.

िोधता पताह !सवाततपरापीनतरचा भारतातील सवत

परिानमरिी व ताचा कातकाळाचा तका तार करा.

33

कादमडळ ह लोकाकडन जनवडल जात. सजविानान ताना काद करणाचा अजिकार जदला आह, परतय हा अजिकार मातजदत आह. कारण अधषिाचा मजयरीनतरच ह काद समत होतात. कादमडळाच काद नाकारणाचा अजिकार अधषिाना असतो. ाला नकाराजिकार (veto power) अस महणतात. एखादा समसच जनराकरण करणासाठी कातकारी मडळान परसताजवत कलला कादा मजर करणाची जवनती त कादमडळाला कर शकतात. अधषिानी सजविानाच उलघन कल तर कादमडळ ताना पदचयत कर शकत. वसतयतः लोकशाही ववसमध अशी वळ अभावानच त. सततवर राहणासाठी अधषिाना कादमडळातील बहमताची गरज नसत. कादमडळात बहमत नाही महणन ताना राजीनामा दणाची गरज नसत, परतय ताना कादमडळात बहमत नसल तर शासनाचा कामकाजात अडळ ऊ शकतात. कारण ता पररकसतीमध कादमडळ व कातकारी मडळ एकमकाची सतत अडवणक कर शकतात.

सघरताजय पदधकाही दश आकारान मोठ असतात व तात

अनक परदश असतात. अशा दशामध एका

शासनामाफफत सपणत दशाचा कारभार चालवण अवघड असत. महणन ा दशामध शासनववसा द जवसतरी असत. एक शासन राषटरी सतरावर व दसर शासन परादजशक सतरावर असत. ा परदशाना जकवा घटकाना ‘राज’ अवा ‘परात’ अस महणतात. सततच जवभाजन ा दोन शासनामध कल जात. करिी सतरावरील शासनाला राषटरी शासन, करिशासन, सघी शासन जकवा सघराज शासन असही महटल जात, तर परादजशक सतरावरील शासनाला राजशासन अस महणतात. जा दशात अशी द जवसतरी रिणा असत ताना सघराज पदत जकवा सघराज ववसा अस महणतात.

ज दश आकारमानान लहान असतात ता दशात करिसानी एकच शासन असत, ा पदतीला एकातम पदत अस महणतात.

करिशासन व राजशासन ामिील सततच जवभाजन ह अौपचाररक असत. सजविानात सतताजवभाजन सपषपण नमद कलल असत. उदा., अमररकन सजविानात करिशासनाच अजिकार सपषपण नमद कलल आहत. भारतातही सजविानाचा सातवा पररजशषात करिशासन व राजशासनाच अजिकार सजचबद कल आहत. ा सतताजवभाजनात बदल कराच असलास दोनही शासनाची समती आवशक असत.

मधयगातील यरोपात सघराजाच ऐजतहाजसक सदभत सापडतात. त परबळ शरिचा सामना करणासाठी जकवा सामाजक समसा सोडवणासाठी काही घटक एकरि आल. ा ववसत अनक शतक बदल होत गल व अजतमतः एक एकसि राजकी ववसा तार झाली. ाच उततम उदाहरण महणज कसवतझलयड. काही जठकाणी पररपणत सघराज पदती अलपाविीत तार झाली. उदा., अमररका. ा जठकाणी तरा सवतरि जरिजटश वसाहतीनी अठरावा शतकात सवाततासाठी यनाटड जकगडमजवरद लढा जदला व सवातत जमळवल. ह सवातत जटकवणासाठी

िोधता पताह !अमररकतील ररपकबलकन पषि आजण डमोरिरजटक

पषिाचा परतकी चार अधषिाची नाव जलहा.

अधयकीय पदधत असलल दश : अमररका, मकरसको, रिाझील, अजजजटना, दजषिण आजफका इतादी.

ससदीय पदधत असलल दश : भारत, यनाटड जकगडम, जमतनी, इटली, जपान, करनडा, ऑसटटरजला इतादी.

माहीत आह का तमहााला?

34

आजतक व तरिजञानातील बदलामयळ करिशासनाचा अजिकारात वाढ झाली आह.

ा पाठात आपण सजविानाच महतव व सजविानाचा चौकटीत राहन शासन कस काम करत त पाजहल. आपण जवजवि परकारचा शासनपदतीही अभासला. पयढील पाठात आपण लोकशाही ववसत शासन कस बनत ह पाहणार आहोत.

सवायनी एकरि ण गरजच आह ाची जाणीव ताना झाली महणन त एकरि आल व एक नवीन दश अकसततवात आला. तो दश महणज अमररका. अशा परकार अकसततवात आलला सघराजाना ‘एकरिीकरणातन आलल’ (coming together) सघराज अस महटल जात. करनडा आजण ऑसटटरजला ा दशातील सघराज ववसा अशाच परवततीतन अकसततवात आली आह.

भारताला सवातत जमळाल ता वळस अनक ससान व जरिजटश अमलाखाली अनक परदश अकसततवात होत. आज जी राज आपण बघतो ती सवाततानतर भाषचा आिारावर तार कली गली. महणजच वसाहतीचा एकरिीकरणातन अमररकन सघराज तार झाल, तर भारतात करिी सततन नवीन राज तार कली. ाजवरद काही दशात एककरिी पदत बदलन नवीन ‘राज’ अवा परात तार कलान सघराज अकसततवात आली. ाना एकरि िरन ठवणारी सघराज पदती (holding together) महणतात. ा पदतीत दशाची एकातमता जटकवणासाठी करिी सततच जवभाजन कल जात. यनाटड जकगडममध एककरिी शासनपदती आह, परतय आज तील सकॉटलड, वलस व उततर आलयड ाना काही परमाणात सवाततता जदली आह आजण तामयळ ताची सवतरि जवजिमडळ आहत.

भारतात सतताजवभाजनामध करिशासनाला अजिक अजिकार जदल आहत. महणन भारती सघराजाला सघराजसदश सघराज (quasi-federation) अवा एकातमतकड झयकणार सघराज अस महटल जात. भारती सघराजाचा परवास सजमश आह. सवाततानतर राजाना वाढीव अजिकार दणात आल, परतय तानतरचा काळात

भारतीय समवधानातील सातव पररमशषट - सातवा पररजशषात करिसची, राजसची व समवतटी सची अशा तीन सचीचा समावश आह. करिसचीतील जवषावर करिशासन, राजसचीतील जवषावर राजशासन व समवतटी सचीतील जवषावर दोनही शासन काद कर शकतात. समवतटी सचीतील जवषावर करि व राज ा दोहोनी कादा बनवलास करिाचा कादा जटकन राहतो आजण राजाचा रद होतो. आवशकता पडलास राजशासन राजसचीतील जवषावर काद करणाची जवनती करिाला कर शकत.

माहीत आह का तमहााला?

करन पहता : भारती सजविानाचा सातवा पररजशषातील खाली नमद कलला जवषाच करिसची, राजसची, समवतटी सचीमध वगटीकरण करा.(१) कादा व सयववसा (२) अणयऊजात (३) बजकग षिरि (४) ककषी (५) पोलीस (६) वीज (७) जशषिण

35

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. अजलकखत सजविान ......... ा दशात आह. (यनाटड जकगडम, भारत, दजषिण अजफका,

अमररका) २. ससदी पदतीमध कादमडळात व कातकारी

मडळात अजिकाराच .......... आह. (जवभाजन, समनव, जवलीनीकरण, करिीकरण) ३. अमररकन सजविानाचा परम दहा दरसताना

एकजरितपण ........... सबोिल जात. (जबल ऑफ राईटस, मगाकाटात, मळ ततव,

मलभत हकक)

(ब) चकीची जोडी दरस करन णलहता. (i) मगाकाटात - इगलड (ii) नकाराजिकार - यनाटड जकगडम (iii) कशवानद भारती खटला - मळ सरचना

(क) गटता न बसणतारता िबद ओळखता. १. इगलड, सकॉटलड, वलस, आलयडच

परजासतताक २. भारत, ऑसटटरजला, करनडा, अजजजटना

पर.२ खतालील णवधतानय चक की बरोबर सकतारण सपष करता. १. भारती सघराजाला सघराजसदश सघराज

महटल जात.

२. अमररकत ससदी पदत अकसततवात आह.

पर.३ सहसबध सपष करता. १. ससदी शासनपरणालीतील कादमडळ आजण

कातकारी मडळ. २. अधषिी पदतीत अधषि आजण कादमडळ.

पर.४ पढील परशनताची उतरय णलहता. १. सजविानवाद व सजविाजनक नजतकता ा दोन

सकलपना सपष करा. २. भारती सघराजाच सवरप सपष करा.

पर.५ णदलयलयता मद दताचयता आधतारय पढील परशनताचय सणवसर उतर णलहता.

सजविान व सजविानातील परसपरसबिी घटक सपष करा.

(अ) सजविान महणज का ? (ब) जनमाचा सच (क) अजिकाराचा सच (ड) उद जदष व मलाचा सच

उपकरम अमररकन सजविानातील जबल ऑफ राईट समध

कोणत हकक नमद कल आहत?***

Please see the following websites for further information:

(1) Constituent Assembly of India Debates (Proceedings) - Volume XI, 25th Nov. 1949 The Constituent Assembly of India met in the Constitution Hall, New Delhi, at Ten of the Clock,

Mr. President (The Honourable Dr.Rajendra Prasad) in the Chair. Reply to the Debate: Dr. B.R.Ambedkar

http://cadindia.clpr.org.in/constitution_assembly_debates/volume/11/1949-11-25

(2) Former Presidents of India https://presidentofindia.nic.in/former-presidents.htm

सवताधयताय

36

आपण ‘परजतजनिी’ हा शबद ससदच सदस, जवजिमडळाच सदस, महानगरपाजलकतील नगरसवक, वा गरामपचातीतील सदसासाठी वापरतो. परजतजनजितवाची सकलपना लोकशाहीत महतवाची आह. परजतजनिी महणज का? त कोण असतात? त परजतजनिी कस होतात? ा पाठात आपण लोकशाहीतील परजतजनजितवाची सकलपना अभासणार आहोत.

परणणनणधतव महणजय कताय?आज लोकशाहीमध लोक ताचा कारभार

चालवणासाठी ताचातील काही जणाची जनवड करतात, ताना परजतजनिी अस महणतात. अशा लोकशाहीला ‘अपरतषि लोकशाही’ अस महणतात. कारण ा जठकाणी लोक सवतःचा कारभार सवतः न करता ती जबाबदारी तानी जनवडन जदलला परजतजनिीकड सोपवतात. पवटी लोक सवतःचा कारभार सवतः चालवत होत. ता ववसला ‘परतषि लोकशाही’ अस महणतात. पराचीन गरीसमध अनस ा नगरराजात परतषि लोकशाही होती. अशाच परकारचा ववसची उदाहरण पराचीन भारतातही आढळतात. ता ववसत सततत सहभागी होणाचा अजिकार सवायना जदलला नवहता. सामानतः मजहला व गरीब ाना वगळल जात होत.

भौगोजलकदषटा लहान व कमी लोकसखा असलला राजात परतषि लोकशाही अकसततवात होती. ता जठकाणी सवत लोकाना एकरि ऊन ताच जनणत घण शर होत, परतय आियजनक काळात राजाचा जवसतार व लोकसखतील वाढ ामयळ लोकाना सवतःचा कारभार सवतः पाहण शर नसत. ातनच ‘अपरतषि लोकशाही’ उदास आली. ात लोकाचा कारभार हा परजतजनिीमाफफत चालवला जातो

महणन ाला पराजतजनजिक लोकशाही असही महणतात. ा शासन परकाराला ‘जबाबदार शासन’ असही महणतात. कारण परजतजनिी ह लोकाना जबाबदार व उततरदाी असतात.

रताजताचता दवी अणधकतार पराजतजनजिक लोकशाहीची सयरवात मधयगातील

यरोपात झाली. तजजञाचा मत अशीच ववसा भारतातही अकसततवात होती. मधयगापयत जगात सवतरि राजशाही अकसततवात होती. राजाची लोकावर जनरकश सतता होती. काही जठकाणी राजाला दवाचा परवीवरील परजतजनिी मानल जात होत. लोकावर राज करणाचा अजिकार ताला दवान जदला आह अस राजा मानत अस. ालाच राजाचा दवी अजिकार अस महणतात.

हळहळ राज चालवण खजचतक होत गलान राजानी लोकावर कर लावणाच ठरवल. लोकाची मानता जमळालास कर जमा करण सोप झाल असत, परतय ाकररता सवत लोकानी एकरि ण जकवा वगवगळा जठकाणी एकरि जमन कराना मानता दण शर नवहत. महणन अनक राजानी राजाचा जवजवि भागातन लोकानी जनवडन जदलला वकीना राजिानीत सभसाठी एकरि बोलवल व ा सभमध कराच परसताव समत करणाच ठरवल. ा सभाना ‘परजतजनिी सभा’ अस सबोिल गल. यनाटड जकगडममिील ‘हाऊस ऑफ कॉमनस’ ही अशीच एक पराचीन परजतजनिी सभा आह.

परणणनधी सभता परजतजनिी सभानी जनणत परजरित ताचा सहभाग

असावा अशी मागणी कली. ाला राजानी जवरोि कला. दोघामिील हा सघषत काही जठकाणी अतगतत वादाला कारणीभत ठरला. १६४० चा दशकात

५. परणणनणधतवताची सकलपनता

37

झालल इकगलश ादवी यद आजण १७८९ मिील फच राजरिाती ही ाची दोन उततम उदाहरण आहत. ातील पजहला घटनमयळ यनाटड जकगडम सजविाजनक राजशाहीचा मागातवर गला, तर दसऱा घटनमयळ १९वा शतकात फानस परजासतताक झाल. अशा सघषातमध राजशाहीचा पराभव झाला आजण त परजतजनिी सभानी सपणत कारभार आपला हाती घतला. ा परजतजनिी सभामिील सदसाना ‘राजकी परजतजनिी’ अस महटल गल. तानी सामजहकरीता शासनाचा कारभार चालवला. ालाच ‘राजकी परजतजनजितव’ अस सबोिल गल.

राजकी परजतजनजितव महणज का? परजतजनजितव महणज जा लोकानी ताना परजतजनिी महणन जनवडन जदल आह ताचा मागणा व परशन माडण व ताचा जहताच रषिण करण हो. राजकी परजतजनजितवाच कात वर उलख कलला परजतजनिी सभामध चालत.

आियजनक काळात १९वा शतकानतर ‘राजकी परजतजनजितवाची’ ही कलपना यरोपसजहत जगाचा इतर भागामध पसरली. तोपयत बऱाच यरोपी दशानी आजशा आजण आजफका खडात ताचा वसाहती सापन कला होता. ा सवत घडामोडीनी परभाजवत झालला अाजशा आजण आजफकतील लोकानी ताचा दशातील जनणत परजरित ताचा सहभाग वाढावा ाची मागणी कली. अशी मागणी करणाऱा पजहला काही दशामध भारत होता.

भतार१८५७ चा घडामोडीचा पाशवतभमीवर जरिजटशानी

भारतीाना जनणत परजरित सहभागी करन घणाच ठरवल. तानयसार १८६१ मध काही भारतीाना राषटरी सतरावर तर काहीना पराती सतरावर काद मडळामध जनयक कल. ह भारती जनवडन जदलल नवहत तर ताचा जनयरता कला होता. ताची जनवड लोकाचा मजटीन नवह तर जरिजटशाचा इचन झाली होती; परतय तरीही ताना ‘परजतजनिी’ समजल

गल. ानतर जा भारती लोकाच परजतजनजितव त करतात ताची जनवड भारती लोकानी करावी अशी मागणी करणात आली.

ही मागणी कालातरान पणत करणात आली. ‘१९३५ चा भारती शासन कादा’ हा ा परजरितील एक महतवाचा टपपा हो. ा कादानयसार पराती सतरावर लोकजनयक सदसाचा परजतजनिी सभाची सापना करणात आली. पराती सरकारामध ससदी शासनववसा परसाजपत करणात आली. ही परजरिा १९५० त १९५२ मध पणत झाली अस महणता ईल कारण १९५० मध भारत ससदी लोकशाही असलला परजासतताक दश झाला, तर १९५१-५२ मध भारतात ससदचा व जवजिमडळाचा पजहला सावतजरिक जनवडणयका घणात आला.

भतारताील परणणनधी सभयसताठीचय महतवताचय कतायदय :१८६१ : Indian Councils Act 1861 - भारतात कादमडळाची सापना व तावर भारतीाचा नमणयका.१८९२ : Indian Councils Act 1892 - कादमडळाचा जवसतार व परजतजनजितवाचा जनवडणयकाना सयरवात.१९०८-०९ : Morley-Minto reforms and the Indian Councils Act, 1909 - कादमडळाचा आणखी जवसतार व परजतजनिीचा परमाणात वाढ. १९१८-१९ : Montague-Chelmsford Reforms and Government of India Act, 1919 - कादमडळाचा जवसतार आजण तात लोकजनयक सदसाच बहमत.१९३५ : Government of India Act 1935 - पराती कादमडळ ह लोकजनयक सदसाच झाल.

38

परकार पडतात. (अ) एक सदसी मतदारसघ : ात एका

मतदारसघातन एकच उमदवार जनवडला जातो.

(ब) बहसदसी मतदारसघ : ामध एका मतदारसघातन एकापषिा अजिक उमदवार जनवडल जातात.

(ii) एका मतदारसघातन जनवडन णासाठी मताची असलली आवशकता. ाच तीन परकार असतात. (अ) अनकतव (ब) बहमत

(क) परमाणशीरसामानतः अनकतव व बहमत पदती

एकसदसी मतदारसघासाठी वापरली जात. अनकतव पदतीत जा उमदवाराला सवायत जासत मत जमळतात तो जनवडन तो. ा पदतीत उमदवाराला बहमत जमळवण आवशक नसत. उदाहरणात, िावणाचा शततीत जो सपितक परम अजतम रषा पार करतो तो सपिात जजकतो, ताला अजतम रषा पार करणासाठी जकती वळ लागला ह महतवाच नसत. महणनच ा पदतीला परम पोहचणारा जवजी (First past the post) अस महणतात. भारतात लोकसभा व जविानसभचा जनवडणयका ा पदतीन होतात.

बहमत पदतीमध उमदवाराला बहमत जमळवण महणजच ५०% पषिा जासत मत जमळवण आवशक असत. भारतात राषटरपती व उपराषटरपती ाचा जनवडणयकीसाठी ही पदत वापरली जात.

परमाणशीर पदत सामानतः बहसदसी मतदारसघामध वापरली जात. ा पदतीत राजकी पषि ताना जमळालला मताचा परमाणात ताच उमदवार पाठवतात. उदा., पाच सदसी मतदारसघात एका राजकी पषिाला ४०% मत जमळाली तर ता पषिाच ता मतदारसघातन २ उमदवार जनवडन तात. भारतात ही पदत अकसततवात नाही. परमाणशीर पदतीचा आणखी एक उपपरकार आह. ताला

परणणनणधतवताचयता पदधीपरतक लोकशाही दशामध दशाचा कारभार

चालवणाऱा परजतजनिी जनवडीचा वगवगळा पदती असतात. ा पदतीना परजतजनजितवाचा पदती महणतात. ा पदती खालीलपरमाण :(i) णनवडणक : लोकाना ताच परजतजनिी

ठरवणाचा अजिकार असतो. जनवडणयकीचा माधमातन लोक परजतजनिी सभमध आपल परजतजनिी कोण असावत ह ठरवतात. कारण ा परजतजनिी सभाकड जनणत घणाचा सववोचच अजिकार असतो. मारि जनवडणयकीची एकच पदत नसन ताचा अनक पदती आहत.

(ii) नयमणक : ा पदतीत वगवगळा पदाकररता परजतजनिीची जनवड, जनयकी अवा नमणक कली जात. ा पदतीन जवजवि शासकी अजिकारी व इतर शासकी आसापनामिील सदस कोण असावत ह ठरवल जात.

(iii) णबगरितासकीय : ा पदतीत नागरी समाज लोकाच परजतजनजितव करणाचा परतन करतो. ह परजतजनजितव जवजवि जहतसबिी गट व दबाव गटाचा माधमातन कल जात.

सामानतः परजतजनिी सभसाठी जनवडणक ही भौगोजलक आिारावर घतली जात. दशाच वगवगळ जवभाग अवा मतदार सघ तार कल जातात. ता ता मतदार सघात राहणाऱा लोकाना ताचा जवभागाच परजतजनजितव करणाऱा वकी जनवडणाचा अजिकार असतो. लोकाना मतदानाचा हकक असतो. जा वकी जनवडणक लढवतात ताना उमदवार अस महणतात. परतक मतदारसघातन जकती उमदवार जनवडाच ती सखा परतक दशात वगवगळी असत.

णनवडणक पदधीचय वगतीकरण दोन परकतारता होय.(i) एका मतदारसघातन जनवडलला उमदवाराची

सखा : ा आिारावरन मतदारसघाच दोन

39

एकल सरिमणी मतदान पदत अस महणतात. ा पदतीत मतदार मतदानाचा वळस उमदवाराना पसतीरिम दतात. ही पदत भारतात राजसभा व जविान पररषद जनवडणयकीसाठी वापरली जात.

मदतानताचता हककलोकशाहीत परौढ मताजिकार जदलला असतो.

महणजच परतक परौढ नागररकाला मताजिकार जदलला असतो. हा अजिकार जलग, वश, अाजतक वा सामाजजक दजात हा भदभाव न करता जदला जातो. महणनच परतक परौढ नागररकाला ताच परजतजनिी कोण असावत ह ठरवणाच सवातत जमळत. परतक दशात मतदाराच जकमान व वगवगळ असत. भारतात १८ वषय पणत झालला नागररकाला मतदानाचा हकक पराप होतो.

मागील पाठात महटलापरमाण पवटी मजहला व गरीब ाना मतदानाचा हकक नवहता पण जशी लोकशाही परगलभ होत गली तसच बहसखाकाना मताजिकारापासन वजचत ठवण अवघड होऊ लागल आजण मग सवत पयरषाना मतदानाचा हकक जमळ लागला. मजहलाना हा अजिकार जमळवणासाठी अजिक सघषत करावा लागला. २० वा शतकाचा मधात बहताश दशात मजहलाना हा अजिकार पराप झाला. भारतात मारि १९५० पासनच मजहला व पयरष ाना समान मताजिकार दणात आला.

परणणनणधतवताची मताधयमय आणण सर

भतारताील मणहलता मदतार

भतार णनवताचाचन आयोग - पोसटताचय णकीट

राजकी पषि हा राजकी परजतजनजितवाच महतवाच आजण पराजमक माधम आह, पण राजकी पषि महणज का? समजवचारी लोकाचा सघजटत गट महणज राजकी पषि हो. आपला राजकी जवचार व ोजनाची अमलबजावणी वहावी ासाठी ताना राजकी सतता हवी असत.

लोकशाहीत राजकी पषि जनवडणयकीचा माधमातन सतता हसतगत करतात. जवजवि पषिाच सदस ताचा पषिाच उमदवार महणन जनवडणक लढवतात. राजकी पषिाचा जवचाराना एकजरितपण ता पषिाची जवचारसरणी अस महणतात. जनवडणयकीचा काळात राजकी पषि ताचा जवचारसरणीनयसार

मजहलाना मतदानाचा अजिकार किी जमळाला?अमररका : १९२०यनाटड जकगडम : १९२८फानस : १९४५जपान : १९४५इसाएल : १९४८भारत : १९५०कसवतझलयड : १९७१

माहीत आह का तमहााला?

िोधता पताह !तयमचा मतदारसघातील खासदार व

आमदाराची नाव जलहन, त कोणता राजकी पषिाच आहत त जलहा.

40

जवजवि कातरिम मतदारासमोर माडतात आजण सततवर आलास त कातरिम राबवणाच वचन दतात. जा पषिाच कातरिम मतदाराना ोग वाटतात ता पषिाचा उमदवाराला लोक मतदान करतात. अशा परकार राजकी पषिाचा माधमातन मतदाराचा इचा व आकाषिाच परजतजनजितव जनणत परजरित कल जात.

जनणत ह जवजवि सतरावर घतल जात असतात. भारतासारखा सघराज ववसत जनणत ह करि व राज अशा दोनही सतरावर घतल जातात. भारतात गरामपचात, नगरपाजलका, महानगरपाजलका ासारखा साजनक शासन ससानाही सजविाजनक दजात दणात आला आह. ताना दणात आलला जबाबदाऱा व अजिकार सजविानात नमद कल आहत. ाचाच अत जनणत ह साजनक सतरावरही घतल जातात. ा तीनही सतरावर परजतजनिी सभाचा जनवडणयकाही होतात आजण राजकी पषि ा जनवडणयका लढवतात. महणनच ा जतनही सतरावर परजतजनजितवाची माधम महणन राजकी पषि काम करतात.

रताजकीय पकषताचय वगतीकरण भारतात राजकी पषिाच वगटीकरण राषटरी पषि

व परादजशक पषि अस कल जात. राषटरी अाजण परादजशक राजकी पषिाच जनकष जनवडणक आोग ठरवतो.

राजकी पषिाला राषटरी पषि महणन मानता जमळवणासाठी जनवडणक आोगान खालील जनकष ठरवल आहत :

(i) ता पषिाला लोकसभा जकवा जविानसभचा जनवडणयकीत चार जकवा जासत राजात ६% पषिा जासत मत जमळाली पाजहजत.

(ii) कोणताही एका जकवा जवजवि

राजातन जमळन ताना लोकसभमध जकमान ४ जागा जमळाला पाजहजत.

जकवालोकसभत जकमात ३ राजातन २%

जागा महणज (५४३ जागापकी जकमान ११ जागा) जमळाला पाजहजत.

भतारताील रताषटरीय पकष• भारती राषटरी कागरस• भारती कमयजनसट पषि• भारती जनता पषि• भारती कमयजनसट पषि (मारसतवादी)• बहजन समाज पषि• राषटरवादी कागरस• तणमल कागरस(जनवडणक आोग : न.56/2018/PPS-III जदनाक : १३ एजपरल २०१८)

िोधता पताह !महाराषटरातील चार व इतर राजातील सहा

परादजशक पषिाची नाव जलहा.

रताजकीय पकषताचता उगमराजकी पषि कस अकसततवात आल ह जाणन

घण कतहलाच आह. परजतजनिी सभचा सापननतर राजकी पषि उदास आल. ा परजतजनिी सभाना

41

तवहा ताना दबाव गट अस महणतात. ह गट परतषि जनवडणक लढवत नाहीत. तामयळ सरकार जकवा जवरोिी पषिात त सहभागी नसतात. त बाहरन शासनावर दबाव टाकन शासकी िोरण परभाजवत करतात. अशा दबाव गटाना ‘परचार गट’ (लॉबी) असही महणतात. कामगार सघटना, शतकरी सघटना, जवदाटी सघटना ही दबाव गटाची उदाहरण आहत.

दबाव गट ह राजकी पषिापषिा जभनन असतात.(i) राजकी पषि ह शासकी परजरिचा एक घटक

असतात. त शासकी िोरणावर शासनातगतत परभाव टाकतात, तर दबाव गट शासनावर बाहरन परभाव टाकतात. त जनवडणयका लढवत नाहीत महणन कादमडळात ताच परजतजनिी नसतात.

(ii) राजकी पषिाचा आवाका जवसतत असतो. त राजकी, सामाजजक, आजतक, सासककजतक अशा जवजवि षिरिात लोकाच परजतजनजितव करतात. ाउलट दबाव गटाच उद जदष सीजमत सवरपाच असत. शासनावर परभाव टाकन जवजशष गोषी साध करन घण ह ताच ध असत. दबावगट सामाजजक चळवळीपषिा जभनन

असतात. दबाव गटाची सरचना अजिक औपचाररक असत. सामानतः सामाजजक चळवळीची औपचाररक सरचना अवा सघटना नसत. त एखादा जवजशष जवषाचा पाठपयरावा करतात. उदा., जचपको आदोलन. महणनच दबाव गटाना ‘सघजटत जहतसबिाच परजतजनिी’ असही महणतात.

सभतील समजवचारी सदसाच गट तार झाल व त एकरि ऊन िोरणावर परभाव टाक लागल. ा गटाना राजकी पषि अस महटल गल.

परजतजनिी सभाचा हातात सतता आलानतर जाना ा परजतजनिी सभत बहमत असल तच कातकारी परमयख होणार ह जनकशचत झाल. ातनच सघजटत गटाची गरज जाणवली. कारण ा सघजटत गटामयळच परजतजनिी सभत मातजदत काळासाठी बहमत जटकवन ठवण व राजाला सत दण शर झाल. ही परजरिा यनाटड जकगडम आजण इतर अनक दशात १८वा शतकात घडली. जसजसा मताजिकार अजिकाजिक लोकाना जमळाला तसतस राजकी पषिानी आपल सदस वाढवल व सघटना अजिक सयववकसत कली.

भारतात जरिजटश सततजवरद लढत असताना राजकी पषिाचा उद झाला. १८८५ मध भारती राषटरी कागरस हा राजकी पषि परम अकसततवात आला. पयढ सवातत चळवळीनी वग घतला आजण मयकसलम लीग, जहद महासभा, यजनजनसट पषि, भारती कमयजनसट पषि, सवतरि कामगार पषि ासारखा इतर अनक पषिाची सापना झाली. सवातत जमळालानतर शतकरी कामगार पषि, रिजवड मयनरि कळघम, जनसघ, समाजवादी पषि, भारती ररपकबलकन पषि, जशवसना इतादी अनक पषि अकसततवात आल. समाजातील काही घटकाना जा वळी अस वाटत की अकसततवात असलल राजकी पषि आपला आकाषिा पणत कर शकत नाहीत ता वळी नवीन राजकी पषि सापन कल जातात. भारतात आजण जगातील इतर दशात नवीन राजकी पषि असच तार झालल आहत.

णहसबधी गट आणण दबताव गटजहतसबिी गट आजण दबाव गट ही लोकाच

परजतजनजितव करणारी अनौपचाररक माधम आहत. शासकी िोरण आजण लोक ाना परभाजवत करणासाठी जवहा जहतसबिी गट सघजटत होतात

भतारताील कताही णहसबधी गट/दबताव गट :(i) वयतावसताणयक कषयतर : फडरशन ऑफ इजडन चबर ऑफ कॉमसत अड इडसटटरी (FICCI), कॉनफडरशन ऑफ इजडन इडसटटरी (CII) इतादी.

42

अितासकीय ससता (NGOs)अशासकी ससा ा परजतजनजितवाच आणखी

एक माधम आहत. ा ससा सामानतः खासगी व अवावसाजक सवरपाचा असतात. ता अजहसक मागातन उद जदषपतटी करतात. जवजशष उद जदष रषिणाकररता ताच कात चालत. ता षिरिातील तजजञ वकी ताचाशी जोडलला असतात.

वर उलख कलली सवत माधम लोकाचा आकाषिाच परजतजनजितव करतात.

ा पाठात लोकाच परजतजनजितव जवजवि माधमातन कस कल जात त आपण पाजहल. लोकशाहीचा शात ा परजतजनजितवाला महतव असत. पयढील पाठात नामडळ ा शासनाचा आणखी एका महतवाचा भागाचा अभास करणार आहोत.

(ii) कतामगतार सघटनता : भारती राषटरी कामगार सघटना (INTUC), ऑल इजडा टटरड यजनन कागरस (AITUC), भारती मजदर सघ (BMS), जहद मजदर सघ (HMS) इतादी.(iii) ियकरी सघटनता : अकखल भारती जकसान सभा, भारती जकसान यजनन, शतकरी सघटना इतादी.(iv) णवदताती सघटनता : नशनल सटडट स यजनन ऑफ इजडा (NSUI), अकखल भारती जवदाटी पररषद (ABVP), ऑल इजडा सटडट फडरशन (AISF), सटडट फडरशन ऑफ इजडा (SFI) इतादी.

अमयररकील कताही दबताव गट :अमररकन चबर ऑफ कॉमसत, अमररकन जसकवहल जलबटटी यजनन, नशनल ऑगतनाझशन फॉर वयमन, अमररकन मजडकल असोजसएशन, अमररकन फडरशन ऑफ लबर अड कागरस ऑफ इटरनशनल ऑगतनाझशन (AFL-CIO), नशनल असोजसएशन फॉर ॲडवहानसमट ऑफ कलडत जपपल.

िोधता पताह !तयमचा पररसरातील सामाजजक जवकास,

मजहला, मयल अवा पातवरण षिरिात कात करणाऱा अशासकी ससाची नाव व ताचा काातजवषी माजहती जमळवा व जलहा.

Please see the following websites for further information:

Representation

Edmund Burke, Speech to the Electors of BristolRepresentation Vol. 1, Page 391, 3 Nov. 1774 Works 1:446--48

http://press-pubs.uchicago.edu/founders/print_documents/v1ch13s7.html

43

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. पराचीन गरीसमध ......... होती. (हकमशाही, परतषि लोकशाही, अपरतषि

लोकशाही, राजशाही) २. जगातील सवायत पराचीन परजतजनजिक सभा

......... आह. (हाऊस ऑफ कॉमनस, हाऊस ऑफ लॉडत,

जसनट, हाऊस ऑफ ररपरझटजटवह)

(ब) णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता. राजकारभार चालवणासाठी लोक काही जणाची

जनवड करतात ती पदत महणज.....

(क) गटता न बसणतारता िबद ओळखता. भारती राषटरी कामगार सघटना, अकखल

भारती जकसान सभा, नशनल सटडटस यजनन ऑफ इजडा, इजडन नशनल कागरस

पर.२ पढील सकलपनताणचतर पणचा करता.

पर.३ सहसबध सपष करता. शासकी आजण जबगरशासकी सघटना

पर.४ आपलय म नोदवता. दबाव गट ह राजकी पषिापषिा जभनन आहत.

पर.५ णदलयलयता मद दताचयता आधतारय पढील परशनताचय सणवसर उतर णलहता.

परजतजनजितवाचा अत सागन परजतजनजितवाचा पदती सपष करा.

(अ) परजतजनजितवाचा अत (ब) जनवडणक (क) नमणक (ड) जबगर शासकी

पर.६ मदतारतानता मदतानतासताठी किता परकतारय परोतसताणह करता ययईल, यतासताठी उपताय सचवता.

उपकरम भारतातील कोणताही एका राषटरी पषिाचा इजतहास

जलहा.***

भारतातील राषटरी पषि

सवताधयताय

44

ा पाठात आपण नामडळाची सरचना व काय अभासणार आहोत. लोकशाहीत ससदी अवा अधषिी, परजासतताक अवा सजविाजनक राजशाहीत, नामडळ ह शासनाचा इतर दोन जवभागापासन सवतरि असत व तासाठी सजविाजनक व कादशीर तरतयदी कलला असतात. नामडळातील नाािीश नाालाच सवातत जटकवन ठवणासाठी सतकफ असतात; परतय ाचा अत नामडळावर जनरिण नसत असा नाही. नामडळान ताचा अजिकाराच उलघन कर न ासाठीही सजविानात व कादात तरतयदी कलला असतात.

नयतायमडळताचय सवतातयनामडळाला कोणत अजिकार जदल आहत?

नामडळाच सवातत महतवाच का आह? नामडळाच पराजमक कात ह अजभजनणत (adjudication) ह आह. नामडळ वाद जमटवणासाठी कादानयसार जनणत घत व ता जनणताची अमलबजावणी वहावी ासाठी आदश दत. अनकदा ा वादामध कातकारी मडळ जफातदी अवा परजतवादी असत. शासनाच अजिकार जवचारात घता, नागररक व शासन ाचातील वाद हा असमान पषिातील वाद असतो. शासन ताचाकडील अजिकाराचा वापर ताना अनयकल जनणत जमळवणासाठी कर शकत. ा जठकाणी नामडळाचा सवातताला महतव त. सवतरि नामडळ ताचा समोरील परतकाला समान वागणक दत व कादानयसार ना करत.

नामडळाच सवातत ही एक आियजनक सकलपना आह. राजशाहीमध नामडळान राजाचा आजञनयसार कात कराव अशी राजाची इचा अस. लोकशाही जशी अजिकाजिक दढ होत गली तस नामडळाच कातकारी मडळ व काद मडळापासन

सवातत ही कलपनाही बळकट होत गली.नामडळाचा सवाततासाठी सजविानात सपष

तरतद करणारा पजहला दश महणज अमररका. अमररकत सववोचच नााल व इतर कजनषठ नाालातील नाािीशाची नमणक अधषि करतात, परतय ा नमणयकाना जसनटची मजयरी आवशक असत. नाािीश तहहात पदावर राहतात. ताचा इचनयसार त पदताग कर शकतात. नाािीशानी सजविानाच अवा कादाच उलघन कलास ताना पदचयत करता त. ा परजरिला ‘महाजभोग’ (Impeachment) अस महणतात. नाािीशाचा पदचयतीचा परसतावाला कागरसची मानता आवशक असत.

भारती सजविानानही नामडळाला सवातत जदल आह. नाािीशानी कादाच उलघन कल आह ह जसद झालाखरीज ताना पदचयत करता त नाही. नाािीशाचा पदचयतीचा परसतावावर ससदन मानता जदलाखरीज कातवाही करता त नाही.

भतारताील नयतायवयवसतानामडळाची सरचना सजविानात नमद कली

आह. सववोचच नााल ह भारतातील सवतशषठ नााल आह व सरनाािीश ह ताच परमयख आहत. सववोचच नाालाचा खालोखाल उचच नााल असतात. मयख नाािीश ताच परमयख असतात. सामानतः परतक राजाला सवतरि उचच

६. नयतायमडळताची भणमकता

45

नााल असत, परतय काही जठकाणी दोन-तीन राजाना जमळन एक उचच नााल आह. ा नाालाना व नाािीशाना सजविाजनक सरषिण असत. उचच नाालाचा खाली परतक जजलहयात एक जजलहा नााल असत. सवायत जनमन सतरावर दयम गयनहयााशी सबजित नााल असतात. जा नागररकाना ा नाालाच जनणत मान नसतात त वररषठ नाालात पयनजवतचारासाठी अपील कर शकतात. उचच नााल इतर सवत कजनषठ नाालावर जनरिण ठवत. महानगरामध कौटजबक जववादासाठी सवतरि कटब नााल असतात.

(collegium) सापन कल. ह मडळ सववोचच नााल व उचच नाालातील नाािीशाची नाव राषटरपतीना सयचवतात. ा परजरिमयळ नाािीशाचा जनयकी परजरितील शासनाचा सहभाग कमी झाला.

वर उलख कलला नाालाखरीज काही जवजशष सवरपाच वाद जमटवणासाठी करि व राजशासन लवादाची जनयकी करतात. उदा., सशसरि सना टटराबयनल, आकर अपील टटराबयनल, राषटरी हररत लवाद इतादी. महाराषटर शासनान जनयक कलला काही लवादाची उदा., महाराषटर परशासकी नााजिकरण, महाराषटर महसल लवाद इतादी. ा लवादाना नासदश महणतात व ताचा सचलनासाठी वगळा कादा आह. ा लवादामध जनवतत नाािीश व ता जवषातील तजजञ वकीची जनयकी कली जात. उदा., सशसरि सना टटराबयनलमध सशसरि सना दलातील जनवतत अजिकाऱाचा तजजञ महणन समावश कलला असतो. ह सवत लवाद, इतर नाालापरमाणच सववोचच नाालाचा अजिकाराखाली असतात.

नयतायमडळ व तयताची कतायनलोकामिील वाद जमटवण ह नामडळाच

पराजमक कततव आह. मग कोणताही परकारच वाद नाालात सोडवल जातात का? नााल का करतात? ताची काय कोणती?(i) परतक नााल जवजशष षिरिाशी जनगजडत

खटलाची सयनावणी करतात व त सोडवतात. ाला नाालाच अजिकारषिरि अस महणतात. ह अजिकारषिरि दोन परकारच असत.

(अ) मळ अजधकाररता : काही जवजशष बाबीशी जनगजडत खटल/दाव ह जवजशष नाालातच परम दाखल कल जातात. तालाच ता नाालाची मळ अजिकाररता अस महणतात. उदा., सववोचच नाालाचा परारजभक

सववोचच व उचच नाालातील नाािीशाचा नमणयकाची परजरिा सजविानात नमद कली आह. ताची जनयकी सरनाािीशाचा सललानयसार राषटरपती करतात. उचच नाालाचा नाािीशाचा जनयकीवळी ता राजाचा राजपालाचा सलाही घतला जातो. १९९० चा दशकापयत नाािीशाचा नमणयका, सरकारचा व सरनाािीशाचा सललान, राषटरपती करत असत. १९९० चा दशकात सववोचच नाालान ा तरतयदीचा अत लावताना अस महटल, की नाािीशाचा जनयरतामध नामडळाची भजमकाही महतवाची असली पाजहज. ा जनणतानयसार सववोचच नाालान सरनाािीश व इतर चार जषठतम नाािीशाच एक मडळ

सववोचच नााल (फक एक)

उचच नााल(परतक राजासाठी एक)

जजलहा नााल(परतक जजलहयासाठी एक)

46

अजिकारषिरिात, दोन घटक राजातील जववाद, भारत सरकार जवरद घटकराजातील वाद, राषटरपती व उपराषटरपती ाचा जनवडणयकीशी सबजित जववाद तात. ा जववादाशी जनगजडत खटल फक सववोचच नाालातच दाखल होऊ शकतात. महणनच ाला सववोचच नाालाची मळ अजिकाररता अस महणतात आजण अस अजिकार इतर कोणताही नाालाला नाहीत.

(ब) अपील अजधकाररता : काही जनवाडाजवरोिातील अपील काही जवजशष नाालातच दाखल कल जात. तालाच ता नाालाच अपील अजिकाररता अस महणतात. उदा., उचच नाालाचा जनणताजवरोिात सववोचच नाालात अपील करता त. ामध अनक जवषासबिीच अपील समाजवष आहत. जजलहा नाालाचा जनणताजवरदच अपील उचच नाालात कल जात.

(ii) सववोचच नाालाला सलादाी अजिकाररता (Advisory jurisdiction) आह. भारताचा राषटरपतीनी जाबाबत सला माजगतला असल ताबाबत सववोचच नााल सला दत.

(iii) सववोचच नााल व उचच नााल इतर अनक काय करतात. तातील एक महतवाच महणज सजविानाचा व इतर कादाचा अत लावणाच कात. सवत खटलामध नााल ह पडताळन पाहत, की सबजितानी कलली ककती ही सजविान अवा कादानयसार आह जकवा नाही. ा सदभातत नााल सजविानाचा अत लावत. उदा., सववोचच नाालान ‘जगणाचा अजिकार’ महणज कवळ जजवत

असण असा नाही तर ‘परदषणमयक पातवरणात जगणाचा अजिकार’ असा लावला.

(iv) सववोचच नााल व उचच नााल आणखी एक महतवाच कात करतात. त महणज सजविानान जदलला मलभत हककाच सरषिण. वकीला सनमानान जीवन जगणासाठी ह हकक आवशक असतात. महणन ताना मलभत हकक अस महणतात. ससदन कलला कादानही काही अजिकार भारती नागररकाना जदल आहत. ता अजिकाराना ‘कादशीर हकक’ अस महणतात.

भारती सजविानान सववोचच नााल व उचच नााल ाना मलभत हकक व कादशीर हककाचा सरषिणासाठी जवशष आदश महणजच ‘ररटस ’ (writs) जारी करणाचा अजिकार जदला आह. नागररकानी ताचा हककाच उलघन झालाची तरिार कलास असा आदश जदला जातो. भारती सजविानात दहोपकसती, परमादश, परजतषि, अजिकारपचा आजण पराकषतण ह पाच ररटस जदल आहत.

भतारीय सणवधतानताील ररटस (कलम 32(2))

(१) दहोपकसती (Habeas Corpus) : ानव एखादा वकीची अटक ही कादशीर आह की नाही त तपासणासाठी नााल शासकी अजिकाऱाना अवा इतर वकीना अटक कलला वकीस, नाालात हजर करणाचा आदश दतात.

(२) परमादश (Mandamus) : ानयसार नााल शासकी अजिकाऱास अवा शासकी जवभागास ताच काम करणाचा आदश दतात.

(३) परजतषि (Prohibition) : कजनषठ नाालाकडन ताचा अजिकारषिरिाच उलघन

47

नयतायतालयीन सणकरयता (Judicial Activism) : सामानतः नाालात णार खटल ह बाजित वकीनी सवतः कलला तरिारीचा जकवा ाजचकचा रपात दाखल होतात, परतय गला काही दशकात पररकसती बदलली आह. भारती नामडळान ताचा काातची वापी वाढवली आह. उदा., सावतजजनकदषटा महतवाचा जवषात कोणताही वकीला ाजचका दाखल करणास नाालान परवानगी जदली आह. ता जवषाशी परतषि अवा अपरतषि जनगजडत नसलली वकी ही ाजचका दाखल कर शकत. अशा ाजचकाना ‘जनजहत ाजचका’ महणतात. काही वळा नाालान कोणतीही तरिार अवा ाजचका दाखल नसताना सवतः सावतजजनक जवषाची दखल घत दावा दाखल कला आह.

झालास वररषठ नााल ताना तो खटला चालवणास मजजाव करणाचा आदश दतात.

(४) अजिकारपचा (Quo-warranto) : ा आदशादार सदर अजिकारपदावर राहणाचा आपणास अजिकार आह का हा परशन नााल जवचारत.

(५) पराकषतण (Certiorari) : ा आदशानव वररषठ नााल एखादा खटलासबिीची कागदपरि कजनषठ नाालकडन सवतःकड मागव शकतात.

खतालील उदताहरणताची चचताचा करता. ही नयतायतालयीन सणकरययची उदताहरणय आहय कता?

१. भारती जरिकट जनामक मडळात सयिारणा : भारती जरिकटमिील भरषाचार, मच जफरसीग व घोटाळाचा पाशवतभमीवर सववोचच नाालान लोढा सजमतीची सापना कली आजण ता माधमातन जरिकट जनामक मडळाचा कारभार सयिारणाचा परतन कला.

२. जसनमागहामध राषटरगीत : २०१६ साली सववोचच नाालान जदलला जनकालात महटल आह, की : (i) भारतातील सवत जसनमागहामध जचरिपट सयर होणापवटी राषटरगीत वाजवल जाव व (ii) जसनमागहातील उपकसत सवायनी उभ राहन राषटरगीताला मानवदना दावी.

िोधता पताह !जनजहत ाजचकदार दाखल कलला काही

ाजचकाची उदाहरण तयमही शोिा. ातील एखादा ाजचकची वगातत चचात करा.

मडळ ताचा अजिकाराचा वापर कसा करत आह ाकड पवटी नामडळ जवजशष मातदपलीकड लषि दत नस. उदा., एखादा राजात राषटरपती राजवट घोजषत कली, राजपालानी मयखमरिी महणन कोणाची जनयकी कली तर ासारखा गोषीमध नामडळ हसतषिप करत नस, परतय गला काही वषायत नाालीन सजरितमयळ कातकारी मडळान घतलला अनक जनणताचा कादशीरपणा नामडळ तपासत आह. अनक वळा कातकारी मडळान जनिातररत कालाविीत कोणती आजण कशी कातवाही करावी ासाठीही नाालान जनदयश जदल आहत.

नाालीन सजरितवर बरीच चचात झाली आह. काही जणाचा मत, कातकारी मडळ ताची काम ाोग पदतीन करत नसलामयळ नामडळाला हसतषिप करण भाग पडत; तर काही जणाचा मत, नामडळ ताचा अजिकाराची सीमा पार करन कातकारी मडळाचा अजिकारषिरिात हसतषिप करत आह.

नाालान घतलला ा पयढाकाराला ‘नाालीन सजरिता’ अस महणतात. कातकारी

48

नयतायतालयीन पनणवचालोकनजलकखत सजविान हा दशातील सववोचच कादा

असतो. ससदन तार कलला कादाचा दजात हा दयम असतो. ससदच काद ह सजविानानयरप असल पाजहजत, परतय त जर सजविानानयरप नसतील तर का होईल? काद सजविानाशी सयसगत नसतील तर सजविानातील तरतयदी आजण मल जनरतक ठरतील. महणनच ससदच काद ह सजविानानयसार आहत की नाहीत ह तपासणासाठी एखादी ससा असण गरजच आह. सजविानानयरप नसलल काद अवि घोजषत करन ताचा कातवाहीस मनाई करणाचा अजिकारही ा ससस असला पाजहज. तरच सजविानाच उलघन करणार काद ससद तार करणार नाही. जलकखत सजविान असलला लोकशाही दशात हा अजिकार नामडळाला जदलला आह. नाालीन पयनजवतलोकन महणज ससदन बनवलला कादा सजविानाशी सयसगत आह की नाही त तपासन पाहण आजण सजविानाशी सयसगत नसलला कादा घटनाबाह घोजषत करणाचा नामडळाला असलला अजिकार हो.

नामडळाला हा अजिकार का आह? कादा करणाचा परजरित कातकारी मडळ व ससद ा दोनहीचा सहभाग असतो. तामयळ कादाची तपासणी करणाचा अजिकार कातकारी मडळ वा ससदस दण ोग ठरणार नाही. ा बाबतीत ताच पवतगरह अस शकतात. नामडळ कादा करणाचा परजरित सहभागी नसत, त सवतरि असत महणनच हा अजिकार नामडळाला दणात आला आह.

नाालीन पयनजवतलोकनाची सयरवात १८०३ मध अमररकत, मारबरी जवरद मडीसन ा खटलात झाली. ा खटलात अमररकतील सववोचच नाालान परमच कागरसन कलला कादा घटनाबाह महणन घोजषत कला. खर पाहता, अमररकन सजविानात नाालीन पयनजवतलोकनाचा अजिकाराचा सपषपण उलख कलला नाही. परतय तो सजचत (implied)

कलला आह. अमररकत सववोचच नाालाचा ा पयनजवतलोकनाचा अजिकाराला आजपयत कोणीही आवहान जदलल नाही. कारण सजविानाच शषठतव अबाजित राखणासाठी असा अजिकार सववोचच नाालाला असण गरजच आह.

अमयररकचय सववोचच नयतायतालय

मतारबरी णवरदध मडीसन : जवलम मारबरी ा अमररकन उदोजकाची जनयकी अधषि जॉन ॲडम ानी नाववसत कली. नतर झालला जनवडणयकीत अधषि ॲडम पराभत झाल. तानतर सततवर आलला ॉमस जफरसन ा नवीन अधषिानी, जनयरताची काम पाहणाऱा ताचा मडीसन ा मताला मारबरी ाची जनयकी न करणाच आदश जदल. मारबरी ानी मडीसन ाचा जवरोिात सववोचच नाालात दावा दाखल कला. मारबरी ाना जनयकी परि दणाच आदश शासनाला दावत अशी जवनती मारबरी ानी नाालाला कली. ता वळी सववोचच नाालाच सरनाािीश असलला जॉन माशतल ानी मारबरी ाची जनयकी कादशीर असलाच सागन ताना जनयकीपरि दणाचा आदश जदला. ताचबरोबर जा कादाचा आिार मारबरी कजनषठ नाालात न जाता ट सववोचच नाालात गल तो कादाच नाालान घटनाबाह ठरवला.

49

जा दशात अजलकखत सजविान आह, उदा., यनाटड जकगडम, ता दशात नाालीन पयनजवतलोकनाचा अजिकार नामडळाला नसतो. कारण ता दशात एकच कादा सववोचच नसतो महणन ससदच काद सववोचच कादाशी सयसगत आहत की नाहीत त तपासण शर नसत.

भारती सजविानातही नाालीन पयनजवतलोकनाचा अजिकार सपषपण नमद कलला नाही, परतय अमररकपरमाणच हा अजिकार सजचत कलला आह. सववोचच नाालान अनक परकरणामध ससदच काद सजविानाशी सयसगत नाहीत अस ठरवन ताना घटनाबाह घोजषत कल आह.

भारती सजविानासदभातत सजविान दरसता ा घटनाबाह ठरवता तात का हा महतवाचा मयदा आह आजण हा मयदा सववोचच नाालान कशवानद भारती खटलातील जनकालान सपष कला आह. ा जनकालात नाालान भारती सजविानाला ‘मळ सरचना’ असलाच सपष कल. तसच ससदन कलला सजविान दरसता ा मळ सरचनशी सयसगत असला पाजहजत व जर ता सजविानानयरप नसतील तर सववोचच नााल ताना घटनाबाह घोजषत कर शकत. सजविान दरसताना घटनाबाह ठरवणाचा सववोचच नाालाचा अजिकार आता सवतमान झाला आह.

नागररकाचा दषीन नामडळ हा शासनाचा सवायत महतवाचा जवभाग असता. हा जवभाग सजविानाच व नागररकाचा मलभत हककाच सरषिण करतो. सामान माणस ना जमळवणासाठी नामडळावर अवलबन असतो. ना दणासाठी नामडळ सषिम आह ही भावनाच नागररकाना सयरजषित करत. ततपर आजण जनःपषि नाावरच लोककलाण अवलबन असत.

किवतानद भतारी खटलता (१९७३) : कशवानद भारती जवरद करळ सरकार खटलात (जो मलभत अजिकाराचा खटला महणन दखील ओळखला जातो.) सजविानाचा चोजवसावा घटना दरसतीला आवहान जदल गल होत. ा घटना दरसतीन ससदला मलभत हककामध सशोिन करणाचा हकक जदला गला होता. ससदला सजविानाचा मलभत घटकाना तसच मलभत तरतयदीमध सशोिन करणाचा अजिकार आह का ह सववोचच नाालाला ठरवाच होत. सववोचच नाालान असा जनणत जदला की ससदला मलभत हककासकट सवत तरतयदीच सशोिन करणाचा अजिकार आह, परतय ताला सजविानाची मलभत चौकट बदलता णार नाही.

Please see the following websites for further information:

(1) Parliament and the Judiciary

Parliament and the Judiciary: Parliament and the Judiciary (PRS Legislative Research Institute

for Policy Research Studies , New Delhi) November 29, 2016

https://www.prsindia.org/sites/default/files/parliament_or_policy_pdfs/Parliament%20and

%20Judiciary.pdf

(2) Public Interest Litigation

Supreme Court of India

Compilation of Guidelines To Be Followed For Entertaining Letters/Petitions Received In This

Court As Public Interest Litigation.

https://www.sci.gov.in/pdf/Guidelines/pilguidelines.pdf

50

ररट स

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. नामडळाचा सवाततासाठी सजविानात सपष तरतद करणारा पजहला दश महणज ......... .

(भारत, अमररका, यनाटड जकगडम, सोकवहएट रजशा)

२. नामडळाच पराजमक कात .......... आह. (कादा करण, कातवाही करण, अजभजनणत,

नमणयका करण)

(ब) चकीची जोडी दरस करन णलहता. (i) जलकखत राजघटना - भारत (ii) नाालीन पयनजवतलोकन - यनाटड

जकगडम (iii) सवतरि नामडळ - अमररका

(क) णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता.

१. सावतजजनकदषटा महतवाचा जवषासदभातत दाखल कलली ाजचका-

२. नाािीशाना बडतफफ करणाची परजरिा- ३. जवजशष बाबीशी जनगजडत खटल जवजशष

नाालात दाखल करता णाच अजिकारषिरि-

पर.२ (अ) पढील सकलपनताणचतर पणचा करता.

पर.३ खतालील णवधतानय चक की बरोबर सकतारण सपष करता. १. अमररकत नाािीशाचा नमणयकीला जसनटचा

समतीची गरज नसत. २. भारतात नामडळ सवतरि आह.

पर.४ सहसबध सपष करता. १. नामडळ आजण कातकारी मडळ २. सववोचच नााल आजण उचच नााल.

पर.५ आपलय म नोदवता. १. नामडळाची नाािीशाचा नमणक परजरित

महतवाची भजमका असण आवशक आह. २. नाालीन सजरिता आजचा काळात

महतवाची आह.

पर.६ णदलयलयता मद दताचयता आधतारय पढील परशनताचय सणवसर उतर णलहता.

नाालीन पयनजवतलोकन परजरिा सपष करा. (i) नाालीन पयनजवतलोकनाचा अत (ii) आवशकता (iii) सयरवात किी आजण कोठ झाली? (iv) भारती सदभत

उपकरम भारतातील नाालीन सजरितचा उदाहरणाची ादी

करा.

***

सवताधयताय

51

णवभताग ३ : लोकपरितासन

राजशासरि आजण लोकपरशासन ाची समान ध आहत. दोनही जवषामध समाजातील राजकी, सामाजजक आजण आज तक बाबीचा अभास होतो आजण ा जञानाच समाज कलाणासाठी उपोजन कल जात. राजशासरिात िोरणजनजमतती कली जात आजण लोकपरशासनात िोरणाची अमलबजावणी होत. करि, घटक राज व साजनक शासनससाचा कारभारजवषक रिणस ‘लोकपरशासन’ महणन ओळखल जात.

मग लोकपरशासन महणज का? लोकपरशासनाबदल दोन दकषकोन आहत.

(i) एक महणज सामान दकषकोन. ामध पयढील बाबीवर भर जदला जातो.

• काातच जनोजन व रपरषा तार करण.• जनणताचा अमलबजावणीसाठी सघटनची रचना

करण.• काय पणत होणासाठी लोकाची जनयकी करण.• काय ोगरीता पणत होणासाठी समनव सािण.• काातसाठी जवतत परदान करण.(ii) दसर महणज जवशष दकषकोन. ामध अनक

जवशष काायचा समावश आह. कादा व

परसतावनता

52

सयववसा राखण, जशषिणाची तरतद करण, सावतजजनक आरोग राखण, ककषी षिरिाला उततजन, सामाजजक सयरजषिततची शाशवती, इतादी. ातील परतक कात जवशष आह आजण तासाठी जवशष कौशलाची आवशकता असत. उदा., सावतजजनक आरोग राखणासाठी डॉरटर, तर कादा व सयववसा राखणासाठी पोजलसाची आवशकता असत. ही दखील लोकपरशासनाचीच काय आहत.

ा काायच परशासन (ववसापन) जवहा शासन करत, तवहा ‘लोकपरशासन’ हा शबदपरोग कला जातो. खासगी ससा जकवा अशासकी सघटनाचा सदभातत ‘खासगी परशासन’ जकवा ‘वावसाजक परशासन’ अस शबदपरोग कल जातात. तामयळ जजलहाजिकारी, तहसीलदार, गटजवकास अजिकारी, पोलीस अजिकारी, अगणवाडी कमतचारी इतादी ह भारतातील लोकपरशासनातील जवजवि कमतचारी आहत.

लोकपरशासन ा अभासशाखचा उद अमररकत झाला. वडटरो जवलसन ानी लोकपरशासन जवषाचा अभासावर परम भर जदला. शासनान कस कात कराच आजण दशाच परशासन कस असाव ाबदलच भारतातील सदभत पराचीन काळातही आहत. उदा., कौजटलाच अतशासरि, रिपती जशवाजी महाराजाच आजञापरि तसच मयघलाच परशासन. जरिजटशानी भारती नागरी सवा सयर कली व भारती परशासकी ववसा सापन झाली. सवतरि भारतात भारती परशासकी सवा आजण राज परशासकी सवा आहत.

आज शासनातील जजटलता वाढली आह. परशासनाचा सामान दकषकोनापलीकड जाऊन

अनक काय हाती घतली जातात. शासकी काय अभासणाचा नवीन दकषकोनाला सावतजजनक िोरण (Public Policy) अस महटल जात. भारतासारखा जवकसनशील दशामध लोकपरशासन आजण सावतजजनक िोरण ामध अनक बदल झाल आहत. जवकासाचा मयद दावर भर जदला जात आह. ा नवीन दकषकोनाला ‘जवकास परशासन’ अस महणतात. जवकास परशासनात दशाचा सामाजजक, राजकी आजण आजतक जवकासावर लषि कजरित कल आह.

जवकासाच उद जदष गाठणासाठी जवजवि जवकासातमक परकलप, कातरिम व ोजना ावर भर जदलला जदसन तो.

ा भागातील दोन परकरण खालीलपरमाण आहत.

परकरण सता : लोकपरितासन : ामध लोकपरशासन जवषाचा पररच जदलला आह. राजशासरि आजण लोकपरशासन ाचातील सबि सपष कला आह. लोकपरशासनाचा अभासाची वापी आजण सावतजजनक िोरण ा सकलपनची ओळख जदलली आह.

परकरण आठ : णवकतास परितासन : पारपररक लोकपरशासनात जनम, काद, पदसोपानरचना ाची बाजिलकी जदसन त. हा दकषकोन चयकीचा नाही, पण किी किी ामयळ वळचा अपव आजण अडळ जनमातण होऊ शकतात. ाला ‘लाल जफत’ जकवा ‘दफतर जदरगाई’ अस महणतात. सामाजजक बदल घडवणासाठी नवकलपनाची गरज भासत. ा दकषकोनाला जवकास परशासन महणतात. भारतातील जवकास परशासनाची अमलबजावणी कशी होत, ावरही ा परकरणात चचात करणात आली आह.

53

ा परकरणात आपण लोकपरशासनाचा अत, लोकपरशासनाची उतपतती, ताची भजमका, महतव आजण वापी समजन घणार आहोत. भारतातील परशासकी ववसचा अभासही ा परकरणात करणार आहोत.

आपण काही परशनानी सयरवात करा. आपण राजशासरिात कशाचा अभास करतो? परशासन महणज का? खासगी आजण सावतजजनक परशासनात का फरक आह?

राजशासरिात राज आजण शासन ाचा अभास कला जातो. साजनक, राज, राषटरी आजण आतरराषटरी पातळीवरचा राजकारणाचा अभास कला जातो. समाज सवतःच परशासन कस करत हही अभासल जात. लोकपरशासन हा राजशासरिाचा एक भाग आह. ‘ककजतशील शासन’ अस आपण जाला महण ावर लोकपरशासनाचा भर असतो. लोकशाही पदतीनी घतलला जनणताची अमलबजावणी करणाची गरज असत. ह कात शासनाच कातकारी मडळ करत, ताला लोकपरशासन अस महणतात.

शासनाचा तीन शाखा आहत : कादमडळ, कातकारी मडळ आजण नामडळ. शासनाचा कातकारी मडळाच दोन परकार आहत.(अ) राजकी कातकारी मडळ : जामध

जनवातजचत मताचा समावश असतो.(ब) कामसवरपी कातकारी मडळ : नोकरशाही

ाची जनयकी करिी लोकसवा आोग (UPSC) जकवा महाराषटर लोकसवा आोग (MPSC) इतादीनी आोजलला सपिात परीषिामिन होत.

परशासन ही परजरिा रोजचा जीवनात सवतरि आढळत. परजरिा महणन परशासन सावतजजनक व खासगी दोनही ससामध जदसन त. ‘परशासन’ ा सजञचा अत जवजवि घडामोडीच ववसापन. ह ववसापन सावतजजनक जकवा खासगी षिरिामध अस शकत. लोकपरशासन ा जवषात शासनाचा जरिा व परजरिाचा अभास कला जातो.

लोकपरितासनताची वयताखयताशासनान तार कलली उद जदष पणत करणासाठी

मानवी व भौजतक ससािनाच सघटन व ववसापन महणज लोकपरशासन.

लोकपरशासनाचा काही वाखा :हबचाटचा सतायमन : सामान मानतनयसार

लोकपरशासन महणज राषटरी, परादजशक व साजनक शासनाचा कातकारी मडळाची सवत काय.

ड वताईट वटॉलडो : लोकपरशासन महणज राजाचा घडामोडीसाठी उपोजन कलली ववसापनाची कला आजण शासरि.

लयर गयणलक : लोकपरशासन महणज परशासनाचा शासरिाचा तो भाग आह जो शासनाचा काातशी महणजच परामयखान कातकारी मडळाचा काातशी जनगजडत असतो.

रताजयितासतर आणण लोकपरितासन यताचयताील परसपरसबध

वरील चचयपरमाण, सावतजजनक िोरण आजण काद कस तार कल जातात ाबदलचा अभास राजशासरिात कला जातो. ा जवषात राजकी पषि आजण इतर सघटना, इतर शासकी ससा, उदाहरणात, ससद, जनवडणक आोग इतादीचा अभास कला जातो. लोकपरशासन ा सावतजजनक िोरणाची व कादाची अमलबजावणी करत.

७. लोकपरितासन

54

शासनाला अनक जवशष काय करावी लागतात. जस, की कादा व सयववसा राखण, जशषिणाची तरतद करण, सावतजजनक आरोग राखण, ककषी षिरिाला उततजन दण, सामाजजक सयरजषितता राखण, सामाजजक कलाण, सवचता, दळणवळणाची सयजविा इतादी परतक कात ह जवशष आह. तासाठी तजजञता आवशक असत. उदाहरणात, सावतजजनक आरोगासाठी डॉरटर, कादा आजण सयववसा राखणासाठी परजशजषित पोलीस. शासन जवहा ा काायच परशासन सवतः करत जकवा शासकी ससामाफफत करत, तवहा ही काय लोकपरशासनाचा वापीत समाजवष होतात. तामयळ जजलहाजिकारी, तहसीलदार, गटजवकास अजिकारी, पोलीस अजिकारी, अगणवाडी कमतचारी इतादी ह सवत भारतातील लोकपरशासनाच घटक आहत. शासनाचा जवजवि ोजना आजण कातरिमाचा अमलबजावणीत त शासनाला मदत करतात. जवहा वरील काही काय (उदा., जशषिणाची तरतद जकवा आरोग सवा) ही खासगी ससा जकवा अशासकी ससा ा ससाकडन पणत कला जातात, ताला खासगी परशासन जकवा वावसाजक परशासन अस महणतात.

सतामतानयः लोकपरितासनता पढील बताबीचता समतावयि होो.• शासनाची काय : परामयखान कातकारी मडळाची

काय• सावतजजनक घडामोडी आजण काायच ववसापन• लोककलाण आजण सावतजजनक जहत.

लोकपरितासनताची वयतापीलोकपरशासनाची वापी ही सजषिप आजण

वापक अशा दोन परकारचा दकषकोनातन बघता त.

(i) सणकषप दसषकोना दकषकोनात फक शासनाचा कातकारी

मडळाचा काातवर भर जदलला जदसन तो. गयजलक

आजण उजवतक ा दोघानी POSDCORB ा परजसद सषिपामाफफत हा दकषकोन माडला. ा दकषकोनात लोकपरशासनाचा वापीमध पयढील बाबीचा समावश कलला आह.

P-Planning (णनयोजन) : परशासनातील पजहला टपपा हा जनोजनाचा असतो. जामध वापक आराखडा जकवा रपरषा तार कली जात. ती राषटरी, राज आजण साजनक ा जतनही सतरावर होत उदा., नीती आोगान ‘बॉटम-अप ॲपरोच’चा अवलब कला आह. जामध साजनक पातळीवर जनोजन आिी होत आजण नतर वरील सतरावर जनोजन कल जात.

O-Organisation (सघटन) : जनोजजत उद जदष, ध पणत करणासाठी शासकी सघटना, रिणा तार कली जात जामाफफत काातच ववसापन व समनव सािला जातो. उदा., अकखल भारती सवा, करिी, राज व साजनक सवा.

S-Staffing (कमचाचतारी भरी) : मानवी ससािन हा परशासकी ववसचा कणा असतो. परशासकी रिणमध सजरि सहभाग घणाऱा

रताषटरीय भतार पररवचान ससता : नीती आोग ही करिी मजरिमडळाचा परसतावान १ जानवारी २०१५ रोजी सापन झालली ससा आह. सावतजजनक िोरणाजवषी मागतदशतन करणारी व सला दणारी ही ससा आह. भारत सरकारचा ‘जवचार गट’ (Think Tank) अस ताला समजल जात. दीघतकालीन ोजना, कातरिम तार करताना ‘नीती आोग’ भारत सरकारला तसच राज सरकारला आवशक ती ताजरिक मदत करत.

माहीत आह का तमहााला?

55

कमतचाऱाची भरती कली जात व ताना परजशषिण घाव लागत. ताचासाठी अनयकल पररकसती जनमातण करण ह दखील महतवाच आह. उदा., करिी लोकसवा आोग आजण राज लोकसवा आोग ाचामाफफत कली जाणारी भरती.

तामयळ लखापरीषिण, करजनोजन आजण तावरील जनरिण अदाजपरिकामाफफत ठवल जात.

D-Directing (मतागचादिचान) : परशासन ह एक अजवरत कात आह. तामयळ जनणत घण आजण ता जनणताना सामान व जवजशष आजञा, जनदयश ाचाशी जोडणही आवशक आह.

CO-Coordination (समनवय) : परशासन ही एक कलिष आजण परसपरसबिी परजरिा आह. ताकररता सघटनच जवजवि शाखा, जवभाग, गट ाचा काातमध समनव सािण आवशक आह. कामामध एकसरिता आणणासाठी आजण सघषत टाळणासाठी समनवाची मदत होत.

R-Reporting (अहवताल यतार करणय) : परशासनात सयर असलल काम तसच पणत झालली काम ाबदलचा अहवाल वररषठासमोर सादर करण महतवाच आह. तामयळ परशासनात उततरदाजतव आजण जबाबदारीची भावना जनमातण होत.

B-Budgeting (अदताजपतरक) : परतक काातमध आजतक बाब महतवाची भजमका बजावत.

करन पहता.तयमहाला तयमचा महाजवदालात जरिकट

सामना आोजजत कराचा आह. जवदारायनी गट तार करावत. परतक गटान पयढील कात कराव.

गट अ : कातरिमाच जनोजन-तारीख ठरवण, सळ जनकशचत करण इतादी.

गट ब : सामनासाठी कोणी कोणती जबाबदारी घाची ह जनकशचत करण. परतक काातसाठी ोटा सजमता तार करण.

गट क : महाजवदालातील अजिकाऱाशी समनव सािण. (जशषिक, पराचात, इतर कमतचारी)

गट ड : ा काातसाठीच अदाजपरिक तार करण.

भारतातील करिी सतरावरील भरती करणारी ससा महणज करिी लोकसवा आोग (UPSC). अकखल भारती सवा आजण गट अ, गट ब करिी सवा ासाठीचा परीषिा व जनयकी ाची जबाबदारी ा ससची आह.

महाराषटरातील परशासकी अजिकाऱाचा भरतीसाठी महाराषटर राज लोकसवा आोग (MPSC) ही ससा जनमातण कली आह.

माहीत आह का तमहााला?

(ii) वयतापक दसषकोनलोकपरशासनाचा वापक दकषकोनात

शासनाचा जतनही शाखाचा काायचा समावश होतो. फक कातकारी मडळाचा काातवर भर दणाऱा सजषिप दकषकोनापषिा वापक दकषकोन वगळा आह. लोकपरशासनाचा वापक दकषकोनात

56

कादमडळ, कातकारी मडळ, नामडळ ाच कात व ताचातील परसपरसबि ाचा समावश कला जातो. सहकारातमक साजघक परभाव महणन ाकड बजघतल जात. ामध िोरण जनजमततीवर लषि जदल जात. तामयळ एका वापक राजकी परजरिचाच तो एक भाग होतो.

वापक सवरपामध लोकपरशासन ह खासगी ससा व वकी ाचाशी सवाद व सहोग करत जामयळ मलभत सयजविाचा ोग पयरवठा करता ईल. ामध शासनाचा जवशष काायचा समावश कला जातो. उदा., सरषिण, जवतत पयरवठा, जशषिण, आरोग सवा इतादी. ाचा अत लोकपरशासनाचा वापक दकषकोनात POSDCORB सारखा परशासनाच तरि तसच इतर मलभत बाबीचा जवचार कला जातो.

ह दखील परशासनासदभाततील गर आहत, पण लोकपरशासनाचा पदतशीर अभासाच श अठरावा शतकातील जमतनी व ऑकसटटरा ील करमरजलझमचा (cameralism) परणालीला जदल जात. ा परणालीत शासकी ववहाराचा पदतशीर ववसापनावर भर जदलला होता.

लोकपरितासनताचता णवकतासपराचीन काळापासन अनक जवचारवतानी

परशासकी जवचार आजण ववहारामध आपल ोगदान जदल आह. कौजटलाच ‘अतशासरि’ ह पराचीन भारतातील परशासनाजवषी आह. ॲररसटॉटल ाच ‘पॉजलजटरस’ आजण मजकावली ाच ‘द जपरनस’

लोकपरशासन ा जवदाशाखचा जनम अमररकत झाला. वडटरो जवलसन ानी पजहलादा लोकपरशासनाचा अभासाची गरज माडली. ‘लोकपरशासनाचा अभास’ ा ताचा १८८७ सालचा शोिजनबिान लोकपरशासन शासरिाचा पाा रचला. शासनाची कातषिमता वाढवणाची गरज आह अस परजतपादन करणार त परम राजकी नत होत. शासनाचा अजवभाज भाग, पण सगळात कमी जाची चचात होत त परशासन आह अस तानी माडल.

आज परशासनाची वापी जवसतारली आह आजण तयलनातमक लोकपरशासन, जवकास परशासन, नव लोकपरशासन, नव लोकववसापन, सावतजजनक िोरण आजण सयशासन ा षिरिाचा ात समावश झाला आह. लोकपरशासनाचा वापीत सावतजजनक िोरण ह सवायत नव षिरि समाजवष झाल आह. आियजनक काळात लोकपरशासन फक अमलबजावणीपयत मातजदत नसन ताचा भर िोरण जनजमततीवरही आह.

उदोगताचय सतामताणजक उतरदताणयतव (Corporate Social Responsibility) :

कपना आपला ववसाामध सामाजजक आजण पातवरणजवषक जाजणवा सामावन घणाचा परतन करतात. CSR महणज दानिमत करण नवह, तर तो समाज सयिारणाचा एक परतन आह. जवकसनशील दशामध परदषण रोखण, आपतती शमन, सवच पाणी, शषिजणक कातरिम इतादीचा CSR मध समावश कला जातो.

माहीत आह का तमहााला?

कमयरणलिम : सतरावा व अठरावा शतकातील ‘शासरिाचा’ परणालीला करमरजलझम अस सबोितात. जमतनी आजण ऑकसटटरा ील समाटाचा परशासकी रिणा सयिारणासाठीच ह परतन. ातील महतवाच सदभत आजही लोकपरशासनासाठी उपयक आहत.

माहीत आह का तमहााला?

57

सतावचाजणनक धोरणवाढता परसपर सपकफ, तरिजञानातील शोि,

जागजतकीकरण आजण तामयळ उद भवणारी आवहान ामयळ आज शासनववसा गयतागयतीची झाली आह. तामयळ सावतजजनक षिरिामध शासन आज काायचा सामान परशासनापलीकड जाऊन अनक का य करत. आज शासन परामयखान जनकलाणासाठी सावतजजनक िोरण जनजमतती व अमलबजावणी ाकड लषि दत आह. शासनववसा समजन घणाऱा ा नवा दकषकोनाला सावतजजनक िोरण अस महणतात.

भारतात गरामीण षिरिात वीज उपलबिता ही मोठी समसा आह. तामयळ ा षिरिामध वीजपयरवठा करण ह सरकारच कात आह. ासाठी भारत सरकारन ‘राजीव गािी गरामीण जवदयतीकरण ोजना’ तार कली. भारतात वीज नसलला षिरिामध वीजपयरवठा करणासाठीच ह सावतजजनक िोरण आह. सावतजजनक िोरणाच दसर उदाहरण महणज ‘आयषमान भारत’. कोणालाही आजतक अडचण न होता सवायना चागला दजातची आरोग सवा उपलबि वहावी ह ा ोजनच उद जदष आह.

सावतजजनक िोरण ह तीन टपपातन समजन घता ईल.(i) धोरणताची णनवड : नागररकाचा जहतासबिीच

जवजवि परशन असतात. ता परशनाची परािानरिमान जनवड मरिी, राजकारणी, ससद सदस, नोकरशाह जकवा इतर अजिकारी करतात. तानतर ह परशन कस सोडवाच ाबदलचा जवजवि पाताची चचात होत. उदा., शहरात पाणीपयरवठा कसा कराचा जकवा मलररा जवरोिी कातरिम कस राबवाच ा चचयचा आिार एखादी ोजना जकवा कातरिम जनकशचत कला जातो.

(ii) धोरणताची णनषपती : ा टपपात परतषि िोरण अमलबजावणी होत, जामिन िोरणाची जनषपतती जदसन त.

करन पहता.तयमचा पररसरात कचरा ववसापन कस

होत ह शोिा.

(iii) धोरणताचता पररणताम : जतसऱा टपपात िोरणाचा पररणाम समजन घतला जातो. ामध िोरणाच मलाकन होत. िोरणाची उद जदषट आजण िोरणाच पररणाम तपासल जातात.

खालील उदाहरणातन आपण सावतजजनक िोरण जनजमतती आजण ताची अमलबजावणी समजन घऊ. कचरा ववसापन आजण कचऱाचा जवजनोग ा षिरिामध तयमचा भागातील साजनक शासनाला समसा भडसावतात. सवचता आजण सावतजजनक आरोग ाबदल गभीर समसा आहत. लोकाच परजतजनिी (नगरसवक, गरामपचातीच पदाजिकारी व सदस इतादी), शासकी अजिकारी (वॉडत अजिकारी) आजण साजनक रजहवासी ाचात चचात होत आजण कचऱाचा जवजनोगासदभातत सावतजजनक िोरण जनकशचती होत.

समजा, कचरा जनजमततीचाच जठकाणी जवभागला गला आजण तो ता जवभागलला अवसत गोळा करन तावर परजरिा करणाच ठरवल तर मग ा जनणताचा अमलबजावणीचा पदतीच जनोजन कराव लागल. ही झाली िोरणाची जनवड.

दसरा टपपा महणज िोरणाची अमलबजावणी महणजच िोरणाची जनषपतती. ा जनणताचा अमलबजावणीत शासकी तसच अशासकी ससाचा सहभाग घता तो.

जतसरा टपपा आह िोरणाचा पररणाम. जामध अपषिपरमाण पररणाम झाला का ह तपासल जात. हा मलाकनाचा टपपा आह.

अमलबजावणीतील समसा समजन घऊन पयढील काळात ता दरसत करता तात.

58

भतारताील परितासकीय परणताली : जरिजटशानी आपला काळात जनमातण कलला ससा आजण आराखडा ाचा परभाव भारताचा परशासनावर जदसतो. जरिजटशाचाही आिी भारतात सरजचत परशासकी ववसा अकसततवात होती. समाट चरिगयप मौत ाचा काळातील परशासनासबिी कौजटलाचा अतशासरिात सदभत आढळतात. गयप राजवश, मयघल राजघराण आजण रिपती जशवाजी महाराज ाच परशासकी परणालीतील ोगदान महतवाच आह. जरिजटशानी करिान जनजरित कलली परशासकी ववसा भारतात आणली. ाची अमलबजावणी अनक महतवाचा कादातन करणात आली आह. उदा., भारत सरकार कादा १९०९, भारत सरकार कादा १९१९ आजण भारत सरकार कादा १९३५.

सवातत, समता, ना, बियता आजण िमतजनरपषिता ही ती मल आहत.

भारतातील परशासनाची सामान रपरषा समजन घऊा.

भारती परशासन दोन सतरावर समजन घाला हव.

१. भारताची सघराज शासनववसा जामध जरिसतरी परशासकी सरचना जदसत - राषटरी, राज आजण साजनक सतर.

२. शासनाचा तीन शाखा : कादमडळ, कातकारी मडळ आजण नामडळ. परिानमरिी आजण मजरिमडळ ाचा कातकारी मडळात समावश होतो. ह मरिी जवजवि मरिाल व जवभाग साभाळतात.

लताल बहतादर ितासतरी रताषटरीय परितासन अकतादमी, मसरी भतारताील परितासकीय सरचनता

राषटरी (करि सरकार)

परादजशक/राज (राज शासन)

साजनक शासन

शहर परशासन

महानगरपाजलका/नगरपाजलका/नगरपररषद/

कटक मडळ

गरामीण परशासन

जजलहा : जजलहा पररषद

बलॉक/गट : पचात सजमती

गाव : गरामपचात

सवाततानतर भारतान आपण राजाचा सघ आहोत अस जाहीर करन सघराज शासनववसचा सवीकार कला. भारतान ससदी लोकशाही शासनपदतीचा सवीकार कला. भारताचा सजविानात जदलला वापक मलावर व उद जदषावर भारताची परशासकी ववसा अवलबन आह. राजकारणी, मरिी, नोकरशाह आजण परशासन परजरित सहभागी असलला सगळाना ध, जदशा दाखवणाच काम ही मल करतात.

कादमडळाच (करिात ससद आजण राजात जवजिमडळ) कात ह काद तार करण आजण कातकारी मडळावर जनरिण ठवणाच आह. कादाचा अत लावण आजण नादान करण ह नामडळाच कात आह.

59

परितासन कतायचा कसय करय?(i) राषटरी पातळीवर करि सरकारची काय ही

जवजवि मरिालामाफफत (जवभाग/खात) होतात. उदा., ककषी मरिाल, आरोग, गह, सरषिण इतादी. मरिालात परतक खातासाठी मरिी असतात. मताचा नततवाखाली नोकरशाह जकवा परशासकी रिणा असत. मरिालावजतररक जनवडणक आोग, करिी लोकसवा आोग, मागासवगायसाठीच राषटरी आोग, नीती आोग इतादी ससा आहत. ासाठीही परशासकी अजिकारी जकवा नोकरशाह ाची आवशकता असत.

(ii) राज सतरावर दखील जवजवि मरिाल आजण आोग शासनाच काम करतात. करि सरकारपरमाणच राजाच मरिालही मताचा नततवाखाली असत आजण ा सतरावर दखील नोकरशाहाची आवशकता असत.

(iii) साजनक सतरावर दोन परकारच परशासन आह. शहर आजण गरामीण परशासन. जजलहा सतरावर जजलहाजिकारी सववोचच पदावर असतात. मोठा शहरामध महापाजलका आयक ह

महानगरपाजलकच नततव करतात. गरामीण भागामध तालयका सतरावर तहसीलदार ह परशासक असतात. (iv) राजकी नततव आजण परशासकी रिणा ाचात जवळच सबि आहत. करि आजण राज सतरावर मरिाल व जवभाग मताचा नततवाखाली

असतात. साजनक सतरावर दखील राजकी नत व परशासकी रिणा ाची जवळीक असत. उदा., गरामीण भागात जजलहा पररषदच अधषि, पचात सजमतीच सभापती जकवा गरामपचातीच सरपच ह परशासनाचा सतत सपकातत असतात. शहरी भागात महानगरपाजलका व नगरपाजलकत जनवातजचत सदस परशासनाचा सपकातत असतात.

(v) परशासनातील परतक सतरातील अजिकाऱाची भरती ही शासनान घतलला सपिात परीषिामिन होत. करि सरकारचा पातळीवर करिी लोकसवा आोग (UPSC) आजण कमतचारी जनवड आोग (Staff Selection Commission) ा दोन ससा परीषिा आोजजत करतात. राज सतरावर ा परीषिा राज लोकसवा आोगामाफफत घतला जातात.

(vi) नोकरशाह ह राजकी तटसतचा जसदानताच पालन करतात. ताची बाजिलकी ही सजविानाशी आह. राजकी पषिाशी नाही.

पयढील परकरणामध आपण जवकास परशासनाबाबत अजिक माजहती घणार आहोत.

मतरतालय, मबई

करन पहता : तयमचा घर/शाळा/महाजवदालाजवळील कोणताही सरकारी काातलाला भट दा. जस, की पचात सजमती काातल, जजलहा पररषद, महानगरपाजलका इतादी. त चालणाऱा कामाच जनरीषिण करा. काातलीन कमतचाऱाशी सवाद सािा. तयमहाला आलला अनयभवावर वगातत चचात करा व तावर माजहती जलहा.

60

णजलहता परितासन (गतामीण)

रताजकीय परितासकीय परितासकीय नयतायमडळ (णवकतासतातमक)

जजलहा पररषद मयख कातकारी जजलहाजिकारी जजलहा नाालअधषि अजिकारी महसल परशासन कादा व सयववसा भिारण

पचात सजमती गट जवकास अजिकारी तहसीलदार/तलाठीसभापती (BDO)

गरामपचात गरामसवक सरपच (गरामपचातीच सजचव महणन कात)

णजलहता परितासन (िहरी)

रताजकीय परितासकीय महतानगरपताणलकता महतापताणलकता आयकत णजलहताणधकतारी महतापौर महसल, परशासन, कादा, (लोकसखा व सयववसा, भिारण ३ लाख त अजिक) नगरपताणलकता (पाजलकचा अधषि)

कटक मडळ (परशासक महणन सनादलाचा अजिकारी)

Please see the following websites for further information:

The Study of Administration: Woodrow Wilson Source: Political Science Quarterly, Vol. 2, No. 2 (Jun., 1887), pp. 197-222Published by: The Academy of Political Science Stable URL: Quarterly.http://www.jstor.orgVolume II. June, 1887. Number2. Political Science Quarterly. http://www.iupui.edu/~spea1/V502/Orosz/Units/Sections/u1s5/Woodrow_Wilson_Study_of_Administration_1887_jstor.pdf

सताणनक परितासन वयवसता

61

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. परशासकी ववसचा .......... हा कणा असतो.

(भौजतक ससािन, मानवी ससािन, नसजगतक ससािन, भौगोजलक ससािन)

२. POSDCORB हा सषिप गयजलक आजण .......... ानी माडला.

(वडटरो जवलसन, हबतट सामन, उजवतक, ड वाईट वालडो)

(ब) चकीची जोडी दरस करन णलहता. (i) कौजटल - अतशासरि (ii) ॲररसटॉटल- द पॉजलजटरस (iii) मजकावहली - ररपकबलक

(क) णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता.

१. अठरावा शतकातील जमतनी व ऑकसटटरा ील शासकी ववहाराचा पदतशीर ववसापनाची परणाली -

२. कपनानी सामाजजक आजण पातवरणजवषक जाजणवा सामावन घणाचा कलला परतन -

पर.२ खतालील णवधतानय चक की बरोबर सकतारण सपष करता. १. परशासनातील पजहला टपपा हा कमतचारी भरतीचा

असतो. २. लोकपरशासन ा जवदाशाखचा जनम भारतात

झाला.

पर.३ सहसबध सपष करता. १. परशासनाचा सजषिप आजण वापक दकषकोन २. राषटरी पातळीवरील परशासन व राज

पातळीवरील परशासन

पर.४ पढील परशनताची उतरय णलहता. १. परशासनाच कात कस चालत त सपष करा. २. सावतजजनक िोरण जनजमततीच टपप सपष करा.

पर.५ णदलयलयता मद दताचयता आधतारय पढील परशनताचय सणवसर उतर णलहता.

लोकपरशासनाची वाखा जलहन ताची पयढील मयद दाचा आिार वापी सपष करा.

(i) सजषिप दकषकोन (ii) वापक दकषकोन

उपकरम भारत सरकारचा गहमरिालाचा अलीकडचा वाजषतक

अहवाल पहा. तातील ठळक काातची नोद करा.

***

सवताधयताय

62

ा परकरणात आपण जवकास परशासनाची चचात करणार आहोत. जवकास परशासनाची उतपतती, अत, वापी आजण भारतातील जवकास परशासनाची चचात करणार आहोत.

आपण काही परशनानी सयरवात करा. जवकास महणज का? जवकास परशासनाची गरज का आह? जवकास परशासनाचा अत आजण महतव का?

जवकास ही एक गयतागयतीची सकलपना आह. सवतसामान अातन जवकास महणज जवसतार, बदल, वाढ जकवा सयिारणा. एका अवसतन दसऱा अवसत जाताना झालली सयिारणा जकवा बदल महणज जवकास. हा बदल, ही सयिारणा आजतक, सामाजजक, सासककजतक अशा सवत षिरिामध जदसन त. सामान लोक आपल आयष अजिक चागला परकार जग शकतील ाचाशी जनगजडत ही सयिारणा आह. आिीचा परकरणात आपण लोकपरशासनाचा अभास कला ज ककजतशील सरकारशी जनगजडत आह. लोकपरशासनात कादमडळ, कातकारी मडळ आजण नामडळ ा सरकारचा जतनही शाखाचा काायवर अापण लषि कजरित कल. जवहा लोकपरशासन जवसतार जकवा जवकासासाठी ककजतशील सरकारचा अभास करत तवहा त जवकास परशासन बनत.

उतपती आणण अचा तयमही कलाणकारी राज ा सकलपनजवषी

वाचल असल. एखाद राज जवहा नागररकाचा आजतक व सामाजजक जहताचा पयरसकार करणासाठी पयढाकार घत, ता राजाला ‘कलाणकारी राज’ अस महणतात. अस राज नागररकाचा मलभत गरजाकड लषि दत. उदा., अनन, वसरि, जनवारा, जशषिण व आरोग.

जवसावा शतकाचा सयरवातीला जवकासाचा सकलपनत कलाणकारी राजाला महतव जदल गल.

ाचा पररणाम पारपररक लोकपरशासनावर झाला. शासनाचा जनजमत काायपलीकड जाऊन आता एकजरित, सघजटत आजण सचजलत शासकी ककतीतन बदल घडवणाच परतन सयर झाल.

दसऱा महायदानतर आजशा आजण आजफका ा खडातील अनक दश सवतरि झाल. ा नवान सवतरि झालला दशासमोर राषटर उभारणीच मोठ आवहान होत. ताना शासनान नहमीचच परशासकी कात कराव अस वाटत नवहत. जवकासाची परजरिा सयर करणासाठी ह दश उतसयक होत. ा दशामिील समाज हा गयतागयतीचा आजण जवजभनन होता आजण ा दशातील अतववसा कसर होणासाठी झगडत होता. जवकजसत दशानी ा दशाचा जवकासासाठी कलली मदतोजना पयरशी ठरली नाही. ा दशानी नवीन दकषकोनातन जवचार करण आवशक होत. तस झाल तरच सामाजजक असमानता, दाररदरय इतादी समसा, ताची आवहान पलण शर होणार होत. ा जाजणवतन ‘जवकास परशासन’ ा सकलपनचा उद झाला.

ा दशातील जवकास आजण बदलाच परमयख सोत, तील सरकार होत. ा नवीन राजातील सामाजजक-राजकी पररकसतीमयळ जवकासाचा सकलपनची पररभाषा जनकशचत करण आजण पयनरतचना करण आवशक झाल. जवकासाचा सपणतपण नवान जवचार झाला. जवकास महणज फक आजतक वाढ नाही तर सामाजजक बदल, राजकी जवकास आजण सासककजतक सयिारणा दखील आह, असा जवचार माडला गला. तापरमाण ा दशातील सरकारानी अनक महतवाची काय हाती घतली - करिी आजतक जनोजन, जवकास कातरिम आजण परकलपाची आखणी व अमलबजावणी, औदोजगक जवकासाच ववसापन आजण नागररकाचा मलभत गरजाची

८. णवकतास परितासन

63

पततता, आजतक सिी दण व इतर सामाजजक कलाण कातरिमातन ह परतन झाल. जनोजजत बदल आजण लोकसहभाग ातन अनक जवकसनशील दशानी जवकास सािणाचा परतन कला. ामयळ अभासाचा जवष महणन आजण जवकास सािणाचा मागत महणन जवकास परशासनाच महतव वाढल.

वयताखयताएडवडचा वयडनर : ‘‘एखादा सघटनन अजिककतपण

जनकशचत कलली परगजतशील राजकी, आजतक आजण सामाजजक उद जदष पणत करणासाठीची परजरिा.’’

मयलचा फअरसोल : ाचा मत, ‘‘जवकास परशासन महणज नावीनपणत मलाच वाहक, आियजनकता आजण औदोजगकीकरणाची सयरवात करणासाठी जवकसनशील दशानी अवलबलली नवीन कातपदती.’’

पारपररक लोकपरशासनात जनम आजण पदसोपानरचना एकमकाशी जोडल गल आहत. हा दकषकोन चयकीचा नाही, पण किीकिी ामयळ वळचा अपव होतो आजण अडळ जनमातण होऊ शकतात. ाला ‘लाल जफत’ जकवा ‘दफतर जदरगाई’ अस महणतात. समाजात बदल घडवणासाठी नावीनपणत जनोजनाची आवशकता असत. बदल आजण जवसतार ावर आिाररत ा दकषकोनाला जवकास परशासन महणतात.

जवकास परशासनामयळ झालल बदल समजन घणासाठी पारपररक लोकपरशासन समजन घण

गरजच आह. पारपररक लोकपरशासनात पयढील बाबीचा समावश जदसन तो.(i) शासकी रिणच सघटन : ामध शासनाची

रचना, जवजवि जवभाग, मरिाल आजण ताचाशी जनगजडत सघटनाचा समावश होतो. उदा., मरिालाची रचना जामध सजचव आजण इतर अजिकारी, पीएससी सारखी जवजवि मडळ, जनवडणक अाोगासारख इतर आोग इतादीचा समावश होतो.

(ii) जवजवि काायच ववसापन : जवजवि जवभागामिील नततव, जनोजन आजण समनव ावर लषि जदल जात. उदा., नीती आोग.

(iii) सवक वगत परशासन : ामध भरतीची परजरिा, परजशषिण व इतर सलग काायचा समावश होतो. उदा., करिी लोकसवा आोग जकवा राज लोकसवा आोग ाचामाफफत भारतात भरती कशी होत, ताच परजशषिण, पदोननती, वतन इतादी जवषाच ववसापन.

(iv) आजतक परशासन : अतसकलप जनजमतती परजरिा, ससदचा आजतक सजमता आजण लखापरीषिण ावर लषि कजरित कल जात. उदा., ससद खचातवर जनरिण कस ठवत, लोकलखा सजमती, अदाज सजमती इतादी.

(v) परशासकी कादा : ससदन पाररत कलला कादानयसार जनम तार कल जातात. वाद सोडवणासाठी लवाद (tribunals) दखील आहत. उदा., आकरजवषक वाद सोडवणासाठीच लवाद.

शासकी परशासनात जवहा जनम, काद,

परजरिा ामयळ अनावशक जदरगाई होत, तवहा

माहीत आह का तमहााला?

ताला ‘लाल जफत’ जकवा ‘दफतर जदरगाई’ अस महणतात.

• दफतर जदरगाई ाबाबत तयमहाला आलला जवजवि अनयभवावर चचात करा.

64

वर नमद कलली लोकपरशासनाची पारपररक काय ही जवकसनशील दशातील महतवाची काय आहत, पण जवकसनशील दशामध जवकासासदभातत काही जवशष समसा आहत. ा दशानी वसाहतवाद अनयभवला आह. त सवतः जवकासाचा सवतरि असा दकषकोन तार करणाचा परतन करत आहत. आजतक व सामाजजक ना आजण राजकी आियजनकीकरण ावर आिाररत हा दकषकोन आह. नवीन तरिजञानाशी जयळवन घणही आवशक आह. तामळ लोकपरशासनाचा पारपररक दकषकोनात बदल करण गरजच आह. परशासनाचा ा परकारात परशासनाचा माधमातन जवकासाची उद जदष जनकशचत करण व ती साध करण ाबाबत परतन कला जातो.

भारतासारखा जवकसनशील दशातही लोकपरशासन आजण सावतजजनक िोरणाचा दकषकोनात काही बदल झाल आहत. जवकासाचा परशनावर लषि कजरित झाल आह. ासाठी वापरणात आलला रचनला ‘जवकास परशासन’ अस महणतात. सामाजजक-राजकी आजण सामाजजक-आजतक जवकासावर लषि कजरित करणार ह परशासन आह. जवकासाच उद जदष पणत करणाऱा परकलपावर, कातरिमावर व ोजनावर भर जदला जातो.

जवकास परशासनाच दोन महतवाच पल आहत.(१) जवकासाच परशासन - जवकासाची उद जदष

जनकशचत करण ह परम कात आह आजण दसर कात, ही उद जदष साध करणाचा परतन करण.

(२) परशासनाचा जवकास - जवकासाची उद जदष

साध करणासाठी परशासनाचा परचजलत ववसत सयिारणा करणाची गरज आह.

णवकतास परितासनजवकास परशासनाची परमयख वजशषट

(i) बदलताणभमख - पारपररक परशासनात कसरता आजण जस कसती असणावर भर होता. जवकास परशासनात बदल करणाचा आजण जवकासातमक उद जदषाकड वाटचाल करणाचा परतन होतो. दसऱा महायदानतरचा काळात आजशा व आजफकत जवहा जवजवि राषटर सवतरि झाली तवहा जवकासाचा परजरिला उततजन दण ह शासनासमोरील सवायत महतवाच व मोठ कात होत. शासनाची आजतक, सामाजजक आजण राजकी अशा सवत षिरिामध सयिारणा करणाची इचा होती. ा इचाची पततता होणासाठी पररवततन, नावीनपणत उपरिम आजण जवकास ावर शासनान लषि दण आवशक होत.

सवाततोततर भारतात शासनासमोरील मोठ आवहान दाररदरय, उपासमार आजण आजतक मागासलपणा ह होत. तामयळ शासनान फक अतववसचा पारपररक षिरिाकड महणजच ककषी षिरिाकड लषि न दता हतयपयरससर औदोजगकीकरण, िरण बािणी, जलजवदयत परकलपाची उभारणी अशा सावतजजनक षिरिामध गयतवणक कली व जवकास करणाचा परतन कला. पजडत नहरनी ा परकलपाना ‘आियजनक भारताची मजदर’ अस सबोिल आह.

िोधता पताह?भारती परशासनातील अकसततवात असलला

कोणताही चार लवादाची नाव व ताच कातषिरि जलहा. हय करन पहता.

तयमही राहत असलला भागातील समसाचा शोि घऊन ता समसाच जनराकरण कस करता ईल आजण तयमचा भागाचा जवकास कसा सािता ईल ावर चचात करन उपा जलहा.

65

(iii) लोकसहभताग - जवकास ही सामाजजक व आजतक बदलाची परजरिा आह. तामयळ लोकाचा सजरि सहभाग महतवाचा आह. जर जवकासाची परजरिा तळागाळातील लोकाशी जोडलली नसल तर ती अकसततवात ण कठीण आह. तामयळ जनोजन, अमलबजावणी आजण मलमापन ा परजरिामध लोकाचा सहभाग आवशक आह.

भारतासारखा बहजवि दशामध लोकसहभाग आवशक आह. जवजवि परदशातील लोकाचा गरजा, आवशकता, जनवड ा वगवगळा असतात. भारत सरकारन १९५२ मध सामजहक जवकास कातरिम आजण १९५३ मध राषटरी जवसतार सवा सयर कला. ाच उद जदष गरामीण व दरस षिरिामध जवकास करणाचा आह. ा कातरिमामयळ गरामीण भागावर शासनान लषि कजरित कल आजण ७३ वा व ७४ वा सजविानातमक घटनादरसतीन गरामीण आजण शहरी भागातील लोकाचा सहभाग वाढवणात आला.

णभलताई पोलताद परकलप

(ii) उतपतादनताणभमख - जवकास परशासनाच उद जदष ह जनषपतती आजण पररणाम साध करण आह व तासाठी कामाच मलमापन कराच जनम तार कल आहत. ह जनम सािारणतः सखातमक सवरपाच असतात. जर जवकास परशासनाच उद जदष बदल घडवण ह असल तर तो बदल घडवणासाठी काही लक (ध) ठरवण आवशक आह. ामयळ परशासकी जवभाग अपजषित ध गाठ शकतात. ा धावर भर जदलास परशासन अपजषित बदल साध कर शकतात. उदा., जवहा शासन ठरवत की अतववसा वाढीचा दर परजतवषटी ८ त १०% असावा, तवहा वाजवी आजण साध करता णाजोगी उद जदषट सरकार ध महणन समोर ठवत.

१९९२ चा ७३ वा घटनादरसतीन पचाती राजससाना घटनातमक दजात जदला. तळागाळातील लोकशाही रिणचा जवकासामध हा कादा महतवाचा आह. ७४ वा घटनादरसतीन नगरपाजलकाना घटनातमक दजात जदला. शहरी शासनववसा दढ करणासाठी ा कादाची मदत झाली.

माहीत आह का तमहााला?

(iv) सतावचाजणनक बताणधलकी - नोकरशाह, परशासकी अजिकारी ाची बाजिलकी, सहभाग आजण काळजीची अपषिा जवकास परशासन करत. जवकासाचा वाटत,

भताकरता-नतागल धरण

भतारीय औदोणगकीकरणताची उदताहरणय

66

भारतातील दाररदरय जनमतलनाचा जवजवि उपाावर चचात करा.

कातरिमाचा अमलबजावणीत अनक अडळ आहत, आवहान आहत, तामयळ नोकरशाहाना जवकासातमक उद जदष गाठणासाठी आपयलकी, बाजिलकी आजण राषटरी काातबदल उतसाह असण अपजषित आह.

भतारताील णवकतास परितासन जवकास परशासन ह बदलाजभमयख आह. ह जस

कसतीचा जवरोिातील आह. परतक जवकास कात ह उद जदष पणत करणासाठी आह. उदा., आजतक जवकासाच उद जदष लोकाच जीवनमान सयिारण आह. ामध दरडोई उतपनन वाढवण, साषिरतचा सतर वाढवण, आयमातन उचावण आजण दाररदरय कमी करण इतादीचा समावश आह. ही उद जदष साध करणासाठी जनोजन, सघटन आजण ससािनाचा ोग वापर आवशक आह. जनोजनामयळ उद जदष साध करणासाठी लागणारी ससािन तार करण व लक ठरवन काम वळत पणत करणास मदत होत.

तामयळ मानवी ससािनाचा जासतीत जासत वापर होऊन रोजगाराची सिी उपलबि होणार होती. ातन अतववसच आियजनकीकरण होऊन राषटरी उतपननात वाढ होण अपजषित होत.

(ii) जमीन सधतारणता : भारताला सवातत जमळाल तवहा जजमनीची मालकी ही फक काही जमीनदाराकड होती. ही समसा सोडवणासाठी जमीन सयिारणा करणात आला.

(iii) कषीकषयतर : ककषी उतपादनात वाढ करणासाठी उचच उतपादन जबाणाचा (सकररत जबाण) वापरावर भर जदला गला. जामयळ मागासलला भागामिील आजण गरामीण षिरिातील दाररदरय कमी करणासाठी ाचा उपोग होईल.

(iv) आतमणनभचारता : भारत हा वसाहतवादापासन मयक झाला होता. तामयळ परकी परभावापासन ताला दर राहाच होत. औदोजगक जवकासासाठी भारतान परकी मदत सवीकारली. पण परकी भाडवलावर भारताला अवलबन राहाच नवहत.

(v) सतामताणजक नयतायतावर आधतारर समताजवतादी आकणबध : कलाणकारी राजाचा सकलपनवर आिाररत समाजवादी अतववसचा सवीकार कला गला. ामाग उतपनन आजण सपतती ातील असमानता कमी करणाच उद जदष होत. नागररकाना सवत कलाणकारी सयजविा पयरवणाच कात शासनान हाती घतल. ा िोरणात जनोजन महतवाच होत. तासाठी भारतान ोजना आोगाची सापना कली, जाची उद जदष पयढीलपरमाण होती - दशातील सािन ससािनाचा वापर करन लोकाच जीवनमान सयिारण, ताचबरोबर उतपादन वाढवण आजण सामाजजक काातमध रोजगाराची सिी उपलबि करन दण.

सवतरि भारताची सयरवात एक नवान सवतरि झालला गरीब आजण अजवकजसत दश महणन झाली. आपल मयख उद जदष भतकाळातील परजतषठा आजण समदी जमळवण ह होत. वसाहतवादामयळ भारताच शोषण झाल होत आजण भारत तातन सावरणाचा परतन करत होता. भारतान जवकास आराखडासाठी काही महतवाच जनणत घणाची गरज होती, जाचा एक राषटर महणन अवलब करणात ईल.

सवतातय कताळतापतासन भतारताची णवकतासताची उद णदषय पढीलपरमताणय आहय.(i) अचावयवसयचय आधणनकीकरण :

औदोजगकीकरणावर लषि कजरित कल गल. औदोजगकीकरणामयळ रोजगार उपलबि झाला.

चचताचा करता.

67

नीण आयोगदशातील सववोचच जनोजन रिणा महणन

जनोजन आोगाची सापना करणात आली. पचवाजषतक ोजनामाफफत दीघतकालीन आजण अलपकालीन जवकासाची ध ठरवणात आली. पचवाजषतक ोजनामध ककषी, जसचन, वीज पयरवठा, औदोजगकीकरण, दाररदरय जनमतलन, खाद उतपादन, पोषण, सामाजजक सयरषिा इतादी जवषावर लषि कजरित करणात आल.

१९९० चा दशकात भारतान उदारीकरणाच नव आजतक िोरण सवीकारल. ा नवा ववसत जनोजनाचा दकषकोन बदलणाची आवशकता होती. २०१४ साली जनोजन आोगाचा जागी ‘नीजत आोगा’ची सापना करणात आली. ा आोगाचा सापनदार भारतान ोजनाचा करिीकरणाकडन ोजनाचा जवकरिीकरणाकड वाटचाल सयर कली. तळागाळापासन, गावातन, गटातन, जजलहयाातन ोजना करन, राजपातळीवर एकसि ोजना तार करणाचा मानस नीजत आोगाचा आह. राजपातळीवरील ोजनाचा राषटरी ोजनमध जवचार कला जाईल आजण ादार सपणत दशाचा जवकास सािला जाईल.

िोधता पताह.नीजत आोग ( National Institution

for Transforming India (NITI) ाच अधषि व सदस कोण आहत त शोिा.

णवकतास कतायचाकरमजवकास परशासन सकलपनची अमलबजावणी

करणासाठी जवकासाच ध डोळासमोर ठवन जवजशष ोजना आजण कातरिम तार करण आवशक असत.

भारत सरकारन जवकास परशासनातगतत तार कलल काही कातरिम पयढीलपरमाण -(i) १९५२ : सामजहक जवकास कातरिम -

गरामीण षिरिाचा सवायगीण जवकास आजण लोकसहभागाचा पयरसकार करणासाठीचा कातरिम.

(ii) १९६६-६७ : हरीत रिाती - ककषी उतपादन वाढवणासाठीचा कातरिम.

(iii) १९७५ : जलपरदा षिरि जवकास कातरिम - जसचन षिमतचा ोग उपोग करणासाठी.

(iv) १९७५ : वीस कलमी कातरिम : दाररदरय जनमतलन आजण जीवनमान उचावणाच उद जदष.

(v) १९८० : एकाकतमक गरामीण जवकास कातरिम गरामीण भागातील दाररदरय कमी करणासाठीचा सवायगीण कातरिम.

(vi) १९८९ : जवाहर रोजगार ोजना - गरामीण बरोजगाराना रोजगार उपलबि करन दणासाठीची ोजना.

(vii) १९९५ : माधानह भोजन ोजना - पराजमक

नीण आयोग - कतायताचालय

शदा (YASHADA) : शवतराव चवहाण जवकास परबोजिनी, पयण ही परशासकी परजशषिण दणारी ससा आह.

ाच दोन जवभाग आहत : परशासकी परजशषिण ससा आजण राज गरामजवकास ससा.

68

शाळतील जवदारायचा पोषणासाठी, जवदाटी पटसखा वाढवणासाठी ोजना व गळती ाबवण आजण उपकसती वाढवण.

(viii) २००० : परिानमरिी गराम सडक ोजना - सवत गावाना जवळील पररा रसताशी जोडणासाठी.

(ix) २००५ : जवाहरलाल नहर राषटरी शहरी पयनजनतमातण ोजना - शहरातील पााभत सयजविा सयिारणासाठी.

(x) २००५ : महातमा गािी राषटरी गरामीण रोजगार हमी ोजना (मनरगा) : हा एक भारती कादा आह आजण सामाजजक सयरषिचा दषीन महतवाचा आह. ा कादान ‘रोजगाराचा हककाची’ हमी जदलली आह.

(xi) २००९ : आिार - यजनक आडजटजफकशन ॲॉररटी ऑफ इजडाची जनजमतती जाच उद जदष भारतातील परतक रजहवाशाला एक (यजनक आडजटजफकशन) अद जवती ओळख रिमाक दण हा आह. ह एक सजविाजनक पराजिकरण आह - टारगटड जडलीवहरी ऑफ फानाकनशअल अड अदर सबजसडीज बनीजफट स अड सकवहतसस ॲरट २०१६ महणजच आिार कादा हो.

(xiii) २०१४ : सवच भारत अजभान - महातमा गािीच सवच आजण जनरोगी भारताच सवपन पणत करणाच उद जदष.

(xiv) २०१७ : उडाण ोजना - मयलीना उचच ताजरिक जशषिणामध परोतसाहन ह ताच परमयख उद जदष आह. जवदाजतनीच सषिमीकरण करण आजण ताना जशषिणाचा सिी उपलबि करन दण, हाही उदश ामाग आह.

महतारताषटर रताजय मकत णवदतालय मडळ : शाळाबाह वकी, जदवाग, कलाकार, खळाड, गजहणी, कामगार, अजतपरगत जवदाटी इतादी शाळचा जनजमत परवाहापासन दर असलला घटकाना जनजमत जशषिणाची सिी उपलबि वहावी, ासाठी महाराषटर शासनान २०१७ साली महाराषटर राज मयक जवदाल मडळाची सापना कली.

माहीत आह का तमहााला?

(xii) २०१४ : परिानमरिी जन िन ोजना - भारतातील सवत कटबाना आजतक सवा पयरवण आजण ताच आजतक समावशन करणाच उद जदष.

सामाजजक आजण आजतकदषटा मागासलला घटकाना ा ोजनानी व कातरिमानी मदत करणाचा परतन कला आह. अस कातरिम नोकरशाह व नागररक दोघाचाही सजरि सहभागामयळच शसवी होतात. आज परशासकी परजरित नागररक सजरि सहभाग घताना जदसन तात. ाच एक कारण महणज माजहती तरिजञानाचा रिातीमयळ जनमातण झालली जागती हो.

69

पर.१ णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता. १. नागररकाचा आजतक व सामाजजक जहताचा

पयरसकार करणासाठी पयढाकार घणार राज - २. परशासकी कामकाजातील जदरगाई -

पर.२ पढील सकलपनताणचतर पणचा करता.

पर.४ सहसबध सपष करता. जनोजन मडळ व नीजत आोग

पर.५ पढील परशनताची उतरय णलहता. १. पारपररक लोकपरशासनात समाजवष असणाऱा

कोणताही चार षिरिाची चचात करा. २. नीजत आोगाची ोडरात माजहती जलहा.

पर.६ आपलय म नोदवता. जवकास परशासनात लोकसहभाग आवशक आह.

उपकरम कोणताही एका जवकास कातरिमाचा जवसततपण

अभास करा. ताची अमलबजावणी कशा परकार झाली तावर वगातत चचात करा.

***

णवकतास परितासनताची परमख वणिषटय

पर.३ खतालील णवधतानय चक की बरोबर सकतारण सपष करता. १. बदल आजण जवसतार ावर आिाररत

दकषकोनाला जवकास परशासन महणतात. २. सवाततोततर भारतात शासनान हतयपयरससर

सावतजजनक षिरिामध गयतवणक कली. ३. ७३ वा घटनादरसतीन नगरपाजलकाना घटनातमक

दजात जदला.

Please see the following websites for further information:

An Overview of the Sustainable Development Goals

NITI Aayog (National Institution for Transforming India), Government of India http://www.niti.gov.in/content/overview-sustainable-development-goals

सवताधयताय

बदलताणभमख

70

णवभताग ४ : आररताषटरीय सबध

तयमही वततमानपरिात वाचल असल, की भारताच परिानमरिी अमररकचा राषटराधषिाची अवा रजशाचा अधषिाची भट घत आहत. परदशी उचच पदसाचा भारत-भटीबदल दखील बातमी वाचली असल. ह महणज आतरराषटरी सबि हो, परतय ा सवत दरवर घडणाऱा गोषी वाटतात. तयमहाला असही वाटल, की ा सगळाचा तयमचा वककक जीवनाशी काहीही सबि नाही, पण परत एकदा जवचार करा.

जवहा भारतातील पटटरोल आजण जडझलचा जकमतीत वाढ होत तवहा तयमहाला परशन पडतो, की पटटरोलची जकमत का वाढत? वततमानपरि तयमहाला सागतील की पकशचम आजशा भागातील तणाव ह ताच कारण आह. आपण पटटरोजलम पदात आात करतो आजण जा भागात उतपादन कल जात ता

परसतावनता

भागात सघषत सयर असतील तर ताचा पररणाम पयरवठावर होतो. पररणामतः पटटरोलची जकमत वाढत. कदाजचत, काकशमर सीमवर तयमचा ओळखीतील भारती लषकरातील जवानान ताच पराण पणाला लावल असतील. ा अशा बातमा महणज फार दरवर घडणाऱा घटना नवहत. ाचा तयमचा दनजदन जीवनाशी सबि आह. हा सवत आतरराषटरी सबिाचाच भाग आह.

इणहतास आणण भगोलआतरराषटरी सबि समजन घणासाठी इजतहास

आजण भगोल महतवाच आहत. जगाचा नकाशाकड पहा. जगाचा नकाशा तयमहाला दशाची भौगोजलक सान दाखवल. जगाचा नकाशावर भारत कठ आह आजण ताची शजारील राषटर कोणती आहत ाची माजहती तयमहाला नकाशादार जमळल. तसच, तयमहाला

71

यरोपातील दश, अमररका, चीन, रजशा ाची भौगोजलक सान दखील समजतील. इजतहास महणज कवळ घटनाचा कालगणनारिम नवह तर इजतहास आपलाला जगात जवजवि जठकाणी घडलला घटना समजन घाला मदत करतो. यद, राजन, तह, करार इतादीचा अभास महणज दखील इजतहास. ह सवत आतरराषटरी सबिाचा भाग आहत.

आररताषटरीय सबधताचता आिय :आतरराषटरी सबि सवतरि जवष महणन

कवहापासन अभासला गला ? पजहला जागजतक महायदान खप मोठा परमाणावर जवधवस पाजहला. भजवषकालीन सघषत टाळाची आवशकता जनमातण झाली आह ाची जाणीव लोकाना वाट लागली. यदात मतयमयखी पडलला सजनकाचा समरणात यजनवहजसतटी कॉलज ऑफ वलस (सधाच ॲबररजसवि यजनवहजसतटी, यनाटड जकगडम) ानी १९१९ मध आतरराषटरी सबिावर अभास सयर कला. सयरवातीचा काळात यद कशी टाळावीत आजण शातता परसापन ा जवषावरच लषि कजरित कल गल. नतर मारि, सरषिण समसापलीकड करि जवसतारन राजकी, आजतक, सामाजजक-सासककजतक समसाचा अतभातव करणात आला.

आतरराषटरी सबि जा काही महतवाचा परशनाची उततर दाचा परतन करत, त महणज राषटर ज करतात तस त का करतात? ा परशनाच उततर

अस, की दश ताचा जहतसबिाची जपणक होईल अस जनणत घतात. त ताचा राषटरी जहताची जपणक करतात. दशाच परराषटरी िोरण ताचा राषटरी जहतसबिावर अवलबन असत.

ा जवभागात दसर महायद सपलानतरचा काळातील काही महतवाचा घटनाच सवयषिण पाहाला जमळल. दसऱा महायदापासन दशाची िोरण समजन घणाचा हत ा माग आह. ात आपण शीतयद आजण अजलपतावाद ासारखा सकलपना समजन घणार आहोत. ात सयक राषटराचा भजमकवर दखील परकाश टाकला जाईल.

ा भागातील दोन परकरण खालीलपरमाण आहत.परकरण ९ : १९४५ नतरच जग - I ा

परकरणात दसऱा महायदाचा समापीपासन त १९५९ पयतचा घटनाचा समावश आह. शीतयद आजण ताचबरोबर आजशा व आजफका खडातील वाढता परादजशकतावाद ह ा परकरणाच करि आह.

परकरण १० : १९४५ नतरच जग - II ा परकरणात १९५९ त १९९१ पयतचा काळावर भाष कल आह. १९६० चा दशकात झालला बदलाची माजहती घतली आह. अजलपतावादाची वाढ आजण शीतयदाचा काळात झालला बदलाचा ामध समावश करणात आला आह. ह परकरण १९९१ चा सोकवहएट रजशाचा जवघटनापयत ऊन ाबत. १९९१ नतरचा घटना इतता बारावीचा अभासरिमात घतला आहत.

72

९. १९४५ नरचय जग (I)

पजहला महायदाचा समापीनतर (१९१९) पासन दसऱा महायदाचा सयरवातीचा (१९३९) काळ हा आतरराषटरी सबिात बदलाचा काळ होता. ा काळात जगात शातता व सयववसा सापन करणासाठी राषटरसघाची जनजमतती कली गली; परतय यरोपमिील सघषत सपल नाहीत आजण जगान पयनहा एकदा यद अनयभवल.

दसऱा महायदानतर जागजतक राजकारणात अनक बदल घडन आल. ताच आज दखील महतव जाणवत. ा बदलानी महायदोततर काळातील जागजतक ववसचा पाा तार कला. ा काळात ‘शीतयदा’ची सयरवात झाली. ा परकरणात आपण १९४५ नतरचा घटनाचा आढावा घणार आहोत.

दसऱयता महतायदधताचय पररणताम दोनही यदादरमान ज बदल सयर झाल होत

ताना दसऱा महायदानतरचा काळात जनकशचत सवरप पराप झाल. ह बदल खालीलपरमाण :(i) यरोपकणरि रताजकतारणताचता ियवट :

एकोजणसावा आजण जवसावा शतकापयतचा काळ हा यरोपकजरित कालखड मानला जातो. दसऱा महायदादरमान जमतनी, फानस आजण इटली ही यरोपमिील महतवाची राषटर पराभत झाली होती. यनाटड जकगडम उद धवसत झाल होत. दसरीकड, अमररका आजण सोकवहएट रजशा ा बडा सतता महणन उदास आला. यरोपी सतताच महतव कमी झालामयळ आता जग ह यरोपकजरित राजहल नाही. अमररका आजण सोकवहएट रजशा ाच महतव वाढलामयळ यरोपी राषटराच महतव कमी झाल.

(ii) यरोपची णवभतागणी : दसऱा महा यदादरमान

सोकवहएट रजशाचा सनान पवत यरोपचा परदश वाप कला होता. पकशचम यरोपवर अमररका, फानस व यनाटड जकगडम ा पाशचात राषटरानी ताबा जमळवला होता. जमतनीचा पराभवानतर दोनही बाजना आपापला परदशावर ताबा काम ठवाचा होता. महणनच यद सपल तवहा यरोपच पवत आजण पकशचम अस जवभाजन झाल.

(iii) णवचतारपरणतालीचय कतायचा : रजशातील १९१७ चा बोलशजवक रिातीन आतरराषटरी सबिात जवचारपरणाली हा एक नवीन घटक आणला होता. ा रिातीनतर सोकवहएट रजशाची सामवादी राषटर महणन जनजमतती झाली. सोकवहएट रजशाचा अाजिपताखाली असलला पवत यरोपी राषटरानी सामवादी जवचारपरणाली मान कली तर अमररकचा परभावाखाली असलला पकशचम यरोपी राषटरानी भाडवलशाही ववसा मान कली. आता यरोपचा जवभागणीला जवचारपरणालीच एक नवीन अग पराप झाल होत.

(iv) सयकत रताषटरताची सतापनता : १९४५ मध सयक राषटराची सापना ही एक महतवाची घटना होती. शातता व सत राखणासाठी ा आतरराषटरी सघटनची जनजमतती कली गली होती. आता राषटरसघाचा जागी सयक राषटर ह कात करणार होत.

(v) आणियताचता उदय : ा काळातील आणखी एक महतवाचा परवाह महणज आजशा व आजफकतील वसाहतवादजवरोिी जकवा सवातताचा लढाच श. तातनच पयढ आजशा व आजफकतील दश सवतरि होऊ लागल.

73

सयकत रताषटरताची भणमकता(i) आररताषटरीय िताता व सवयवसता

रताखणय : १९४५ साली सयक राषटर एका मधवतटी धान परररत होऊन अकसततवात आली. त ध महणज आतरराषटरी शातता व सयववसा राखण, सघषातला पाबद घालण, सघषातत सहभागी झालला राषटराना शातता परसापनत मदत करण, शातताम पररकसती जनमातण व वद जिगत करण.

सयकत रताषटरताचयता मखय िताखता :(i) आमसभता : आमसभा ही सयक

राषटराची जवचारजवजनम करणारी, िोरण जनजमतती करणारी, पराजतजनजिक सवरपाची सघटना आह. सयक राषटराचा आमसभमध सवत सभासद राषटर परजतजनिी असतात.

(ii) सरकषता पररषद : आतरराषटरी शातता व सयरजषितता परसाजपत करणाची जबाबदारी मयखतवकरन सयरषिा पररषदची आह. ामध १५ सभासद राषटर असतात. (ापकी ५ काम सदस राषटर आजण १० असाी सदस राषटर आहत.)

(iii) आणचाक आणण सतामताणजक पररषद : राषटराराषटरात समनव सािण, िोरणाचा आढावा घण, िोरणजवषक वचाररक आदान-परदान, आजतक-सामाजजक व पातवरणी समसावर सचना करण, आतरराषटरी मानतापराप जवकासाचा उद जदषाची शसवी अमलबजावणी करण ासाठी मयखतः आजतक आजण सामाजजक पररषद जबाबदार आह.

(iv) णवशवस पररषद : जवशवसत पररषदची सापना ११ जवशवसत परदशावर आतरराषटरी दखरख ठवणासाठी करणात आली. ा जवशवसत परदशाना सवशासनासाठी, सषिम आजण सवतरि होणासाठी जवशवसत पररषदन पयढाकार घतला. १९९४ पयत सवत जवशवसत परदश सवशाजसत आजण सवतरि झाल. १ नोवहबर १९९४ रोजी जवशवसत

माहीत आह का तमहााला? पररषदन आपल उद जदष साध करन, कामकाज सपयषात आणल.

(v) आररताषटरीय नयतायतालय : आतरराषटरी नााल ही स यक राषटराची नाालीन शाखा आह. ताच मयखाल जपस पलस ‘द हग’ (नदरलडस ) आह.

(vi) सणचवतालय : सजचवालात सरजचटणीस आजण कमतचारी वगत दनजदन कामकाज पाहतात. सरजचटणीस हा स यक राषटराचा सजचवालाचा परमयख परशासकी अजिकारी असतो. ाची नमणक सयरषिा पररषदचा जशफारशीवरन आमसभा पाच वषायसाठी करत.

हय िोधता.(१) सयक राषटराच एकण सभासद जकती आहत?(२) सयरषिा पररषदच काम सदस दश कोणत

आहत?(३) सयक राषटराच मयख काातल कोठ आह?(४) आतापयत होऊन गलला सरजचटजणसाच

नाव व कालखड ाची ादी करा.

74

िीयदधयरोपचा पवत-पकशचम जवभागणीन अमररका व

सोकवहएट रजशा दरमान तणाव जनमातण झाला. ा तणावातनच पयढ शीतयदाची सयरवात झाली. अमररका व सोकवहएट रजशा दरमान ा सबिाच वणतन करताना शीतयद हा शबदपरोग वापरला जातो. ा सघषातच अनक पल आहत.(i) रताजकीय : आपला ताबात असलला

परदशावर राजकी परभाव ठवणासाठी कलल परतन हा पजहला पल होता. सोकवहएट रजशाचा परभावाखाली पवत जमतनी, पोलड, चकोसलोवहाजका, हगरी, रमाजना, बलगररा आजण अलबाजना ह दश होत, तर नदरलड, डनमाकफ, बकलजम, पकशचम जमतनी, फानस, इटली, सपन, गरीस आजण यनाटड जकगडम

(ii) मतानवी हककताचय सरकषण : मानवी हककाच सवितन आजण सरषिण हा सयक राषटराचा महतवाचा उदश व मागतदशतक ततव आह. १९४८ साली सयक राषटरान मानवी हककाचा जाहीरनामा घोजषत कला.

(iii) मतानवतावतादी मद परवणय : आजतक, सामाजजक, सासककजतक आजण मानवतावादी सवरपाचा आतरराषटरी समसाचा सोडवणयकीसाठी आतरराषटरी सहकात साध करण हा सयक राषटराचा महतवाचा उदश आह. नसजगतक व मानवजनजमतत आपतती काळात, मानवतावादी मदत काातत समनव सािणासाठी आतरराषटरी समयदा सयक राषटरावर अवलबन आह.

(iv) िताशव णवकतास सवधचान : जवकासाची जागजतक सकलपना काळानयरप बदलली आह. आजतक जवकासाची सिी आजण समदीच जतन, वापक सामाजजक कलाण आजण पातवरणाच सरषिण ासारखा शाशवत जवकासाचा सवितनासाठी स यक राषटर कजटबद आहत.

(v) आररताषटरीय कतायदताचय उननयन करणय : आतरराषटरी कादाचा जवकास करण व आदर राखण ह सयक राषटराच महतवाच कात आह. नााल, लवाद, बहसतरी करार व सयरषिा पररषद ामाफफत ह कात चालत.

िोधता पताह?शातता व सयरषिा राखणासाठी सयक

राषटराची शाजतसना महतवाच कात करत. भारतान सयक राषटराचा शाजतसनत भाग घऊन कोणता दशात सशसरि सना पाठवली ?

अमररकच राषटराधषि फरकजलन डी.रझवलट ानी ‘United Nations’ ह नाव जदल. दसऱा महायदाचा दरमान, १ जानवारी १९४२ चा सयक राषटराचा जाहीरनामात ह नाव पजहलादा वापरल गल. १९४५ साली सनफाकनससको मध ५० परजतजनिी राषटराची आतरराषटरी सघटना सबिीची पररषद झाली. तामध स यक राषटराची सनद तार करणात आली. भारत हा सयक राषटराचा ससापक सदस होता. भारतान ऑरटोबर १९४५ मध सदसतव घतल.

माहीत आह का तमहााला?

75

ह अमररकचा परभावाखाली होत. अमररका व सोकवहएट रजशादरमान सघषत होऊ न महणन जफनलडवर तटसता लादली गली.

(ii) णवचतारपरणताली : सोकवहएट रजशाचा परभावाखाली पवत यरोपी राषटरानी सामवादी ववसा सवीकारली व सामवादी सरकार सापन कली. पकशचम यरोपी राषटरानी अमररकचा परभावाखाली भाडवलशाही ववसा सवीकारली व त लोकशाही सरकार सापन कली गली.

(iii) आणचाक : सामवादी सरकार असलला पवत यरोपी राषटरानी सामवादी अतववसा

माहीत आह का तमहााला?

बणलचानचय भौगोणलक सतान दताखवणतारता नकतािता

बणलचानची णवभतागणी : दसर महायद सपल तवहा पवत जमतनीवर सोकवहएट रजशाचा तर पकशचम जमतनीवर अमररका, यनाटड जकगडम आजण फानसचा ताबा होता. ाला जमतनीच जवभाजन महणतात. जमतनीची राजिानी असलला बजलतन शहराची दखील पवत आजण पकशचम अशी जवभागणी झाली होती. पवत

बजलतनवर सोकवहएट रजशाची सतता होती, तर पकशचम बजलतनवर अमररका, यनाटड जकगडम व फानसची सतता होती. बजलतन शहर ह पवत जमतनीचा परदशात आह. तामयळ पकशचम बजलतनचा परदश सवत बाजनी पवत जमतनीन वाप कला आह.

सवीकारली. ाचाच अत जत सरकारी उदोगिदाना महतवाच सान असणार होत, तर लोकशाही ववसा असलला पकशचम यरोपी राषटरानी भाडवलशाही अतववसा अमलात आणली. ा राषटरामध खासगी उदोगिदाना महतव असणार होत.

(iv) सरकषता : राषटराची सयरषिा राखणासाठी यरोपमध लषकरी गट तार कल गल. पकशचम यरोपला सोकवहएट रजशा व पवत यरोप पासन असलला िोरापासन सरषिण करणासाठी १९४९ मध उततर अटलाजटक लषकरी गटाची (The North Atlantic Treaty Organisation-NATO) जनजमतती कली गली. तसच पकशचम यरोपी व

76

पोलतादी पडदता : जरिटनच माजी परिानमरिी जवनसटन चजचतल ानी १९४६ मध अमररकत फलटन ील वसटजमजनसटर महाजवदालातील भाषणात यरोपमिील पररकसतीच वणतन कल. त महणाल, ‘‘बाकलटकमिील सटटीनपासन ॲजडटरॲजटकमिील जटटरसटपयत यरोप खडात एक पोलादी पडदा पडला आह.’’ ह भाषण यरोपची पवत-पकशचम जवभागणी दशतवणार पजहल वकव होत.

माहीत आह का तमहााला?

अमररकपासनचा सभाव िोराना सामोर जाणासाठी १९५५ मध वॉसात करार कला गला.

अमररका व सोकवहएट रजशा दरमान परतषि यद नसल तरी सतत तणाव होत. ा पररकसतीच वणतन करताना ‘शीतयद’ हा शबदपरोग वापरला जातो. तात तणाव आहत, परतय परतषि यद नाही. मारि दोनही परजतसपिटी सभाव यदाचा तारीत होत.

आता आपण १९४५ नतरचा महतवाचा घटना आजण परवाहाचा अभास करणार आहोत.

िीयदधताचय कतालखड कतालखड १९४५ य १९४९-५० (सरवताीचता

कताळ) : ा सयरवातीचा काळात शीतयदाला जनकशचत सवरप पराप होत. ा काळात राजकी, जवचारपरणाली, आजतक व लषकरी पलवर यरोपची जवभागणी कली गली. तात राजकी पल हा यरोपचा जवभाजनाचा होता; जवचारपरणाली ही राषटराचा

धाबाबत आजण आकाषिाबाबत होती; आजतक जवभाजन अतववसबाबत होत आजण लषकरी घटक हा लषकरी गटाबाबत होता. ा दोन गटातील जवभागणीला पवत-पकशचम जवभागणी असही महटल जात. सोकवहएट रजशा आजण पवत यरोपचा उलख पवत महणन तर अमररका आजण पकशचम यरोपीन राषटराचा उलख पकशचम महणन कला जातो.

दसऱयता महतायदधतानरचय यरोपचय णवभताजन

77

लषकरी गट : नताटो आणण वटॉसताचा करतार

िोधता पताह !नाटोची सभासद राषटर कोणती आहत?

ाच दरमान आजशात काही महतवाचा घटना घडला.

(i) १९४७ मध भारताला सवातत जमळाल. आजशातील वसाहतवादाजवरोिी चळवळीच ह श होत.

(ii) १९४९ मध माओ झडाग ाचा नततवाखाली चीन कमयजनसट राषटर झाल. १९५० मध चीनन सोकवहएट रजशाबरोबर लषकरी करार कला.

कतालखड १९४९-५० य १९५९ (आणियतामधील िीयदध) : चीनमध सामवादी सरकार आलानतर आजशात बदल होऊ लागल. १९५० मध कोररात यद सयर झाल. उततर

िोधता पताह !कोररन यदात भारतान सहभाग घतला

होता का? भारताचा सहभाग कशा सवरपात होता?

कोररान दजषिण कोररावर आरिमण कलान यद सयर झाल. दजषिण कोररान स यक राषटराकड मदत माजगतली. सयक राषटरानी दजषिण कोरराचा सरषिणाकररता सन पाठवल. कोररन यद १९५० पासन १९५३ पयत चालल आजण कोरराची उततर व दजषिण अशी जवभागणी होऊन यद ाबल.

आजशात अनक लषकरी गट तार झाल. ह गट पयढीलपरमाण : - ANZUS (1952) : ऑसटटरजला, नझीलड,

अमररका- SEATO (South East Asia Treaty

Organisation) (1954) : ालड,

78

जफलीपाईनस, ऑसटटरजला, नझीलड, फानस, यनाटड जकगडम, अमररका

- CENTO (Central Treaty Organisation) (1955) : तयकफसतान, इराक (१९५८ मध सदसतव सोडल), इराण (१९७९ मध सदसतव सोडल), पाजकसतान

- सोकवहएट रजशा आजण चीन सयरषिा करार (१९५०)

- यरोपमध वॉसात करारामयळ (१९५५) वॉसात गट जनमातण झाला. तात अलबाजना (१९६८ मध सदसतव सोडल), बलगररा, चकोसलोवहाजका, पवत जमतनी, हगरी, पोलड आजण रमाजना

१९५० चा दशकात सोकवहएट रजशात दखील बदल झाल. १९५३ मध जोसफ सटजलनचा मतनतर जनजकता रिशचवह सततवर आल. रिशचवह ानी सोकवहएट रजशाचा िोरणात बदल घडवन आणल. तानी ‘शातताम सहजीवना’चा िोरणाची सकलपना माडली. सोकवहएट सामवादी ववसा आजण अमररकन भाडवलशाही ववसा ा दोनहीना शाततत नादाव लागल अस त सागत होत. सहजीवनाला पात नवहता. कारण जर दोघामध आकणवक यद झाल तर त सहारक असल, ाची जाणीव ताना होती.

ा कालखडातील आणखी एक परवाह हा आजशा व आजफकतील परादजशकतावाद हा होता. १९४७ मध भारतान पजहली आजशाई पररषद घतली. आजशातील सवाततलढाच नत ा पररषदत सहभागी झाल होत. आजशातील २५ राषटराचा परजतजनिीनी तात भाग घतला. ा पररषदची पयढील उद जदष होती. (i) आजशातील सामान जनतचा समान परशनाचा अभास करणासाठी ह नत एका वासपीठावर आल होत. (ii) आजशाई दशातील

परतादयणिकतावताद महणजय कताय?एखादा भौगोजलक षिरिातील राषटर

परादजशक सघटना तार करतात. आपल राषटरजहत एकजरितपण साध करणासाठी ह गट तार कल जातात. ह गट सवतःची सवतरि अकसमता परसाजपत करणाचा परतन करतात. परादजशक पातळीवरील ा सहकाातला परादजशकतावाद महणतात. भौगोजलक जवळीक जशी महतवाची असत तसच काही जनकशचत काातसाठी दखील गट तार होतात. तामध दळणवळण, ऊजात, आरोग ासारखी कात अस शकतात. परादजशकतावादाची सयरवात आपापसातील राजकी सवादातन होत. ा सवादातन एखादी सघटना तार होऊ शकत. यरोजपन यजनन (EU), ASEAN (Association of South East Asian Nations) जकवा साकफ (South Asian Association for Regional Cooperation, SAARC) ही काही उदाहरण आहत.

माहीत आह का तमहााला?

सामाजजक, आजतक आजण सासककजतक समसावर लषि विणाची गरज होती. (iii) एकमकाशी परसपर सबि परसाजपत करन सपकफ आजण सामजस वाढवण. ही पररषद महणज आजशाई परादजशकतावादाची सयरवात मानली जात.

ा पररषदनतर १९५५ मध इडोनजशात बाडग पररषद घतली गली. परादजशकतावादाला अजिक वापक करणासाठी आजफकला समाजवष करन बाडग पजहली आजशाई-आजफकी पररषद घतली गली. बमात (आता मानमार), सीलोन (आता शीलका), भारत, इडोनजशा आजण पाजकसतान ानी

79

आफो-आणियताई पररषदयचय णठकताण, बताडग

आणियताई पररषदय पणड जवताहरलताल नयहर, महतातमता गताधी आणण खतान अबदल गफतार खतान

आणियताई पररषदयचय णठकताण, णदली

ा पररषदच मयख हत पयढीलपरमाण होत-(i) सद भावना व सहकाातला परोतसाहन दण.(ii) आजशा व आजफकतील जनतचा सामाजजक,

आजतक आजण सासककजतक परशनाची चचात करण.

(iii) आजशा आजण आजफकच जागजतक सान का आह ह पाहन जागजतक शाततसाठी का परतन करता ईल त बघण.

बाडग पररषद ही ऐजतहाजसकदषटा महतवाची होती. आजशा व आजफकत परादजशकतावाद पसरवणाची तान कामजगरी कली होती.

परादजशकतावादान पकशचम यरोपमध वगळ सवरप घतल. त आजतक सहकात हा परादजशकतावादाचा पाा होता. १९५१ मध यरोपी कोळसा व पोलाद समहाचा जनजमततीपासन ताची सयरवात होत.

यरोपी राषटराना आजतक व राजकी ववसा आजण शातता परसाजपत करणासाठी यरोजपन यजननची जनजमतती झाली. यरोजपन ससद आजण यरोजपन कमयजनटीची जनजमतती करन परादजशक एकातमतचा जदशन यरोजपन राषटरानी पावल उचलली.

आतरराषटरी सबिामध जवहा राजाच परमयख अवा शासनाच परमयख ताचा दशातील समसावर चचात करणासाठी भटतात तवहा अशा भटीसाठी ‘जशखर पररषद’ हा शबदपरोग वापरला जातो.

माहीत आह का तमहााला?

पयरसककत कलला ा पररषदत ाचा वजतररक इतर २४ राषटर सहभागी होती.

अमररकन राषटराधषि आसनहॉवर आजण सोकवहएट रजशाच परिानमरिी जनजकता रिशचवह ाची १९५९ मध करमप डकवहड भट झाली. अमररका व सोकवहएट रजशा ामिील हा सवादाचा पजहलाच

80

कमप डयसवहड (१९५९) ययय रताषटरताधयकष ड वताईट आयसयनहटॉवर आणण परधतानमतरी णनकीता करशचयवह

Please see the following websites for further information:

(1) World After World War II COEP History Club COEP (College of Engineering Pune) History Club arranged the last

lecture of its eighth lecture series on the topic of “World After World War II”. https://www.youtube.com/results?search_query=shrikant+paranjpeThe World after

World War II (in Marathi)

(2) UN Peacekeeping

UN Peacekeeping is the largest and most visible representation of the United Nations. It is a collective investment in global peace, security, and stability.

https://peacekeeping.un.org/en/india

परामाजणक परतन होता. महणनच शीतयदाचा इजतहासात ही भट महतवाची होती.

१९५९ नतर का बदल झाल ह आपण पयढचा परकरणात पाह.

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. १९४९ मध .......... ाचा नततवाखाली चीन कमयजनसट राषटर झाल.

(रिशचवह, माओ झडाग, जोसफ सटजलन, हो जच जमनह)

२. शातताम सहजीवनाची सकलपना .......... ानी माडली.

(आसनहॉवर, जोसफ सटजलन, रिशचवह, जवाहरलाल नहर)

(ब) णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता.

१. यरोपी सतताचा वचतसवाचा काळ-

२. अमररका-सोकवहएट रजशा दरमान तणाव-

(क) गटता न बसणतारता िबद ओळखता. १. हगरी, रमाजना, बलगररा, फानस २. इटली, पोलड, सपन, गरीस

पर.२ (अ) पढील सकलपनताणचतर पणचा करता.

सयकत रताषटरताचयता मखय िताखता

सणचवतालय

सवताधयताय

81

(ब) दसऱयता महतायदधतानरचय यरोपचय णवभताजन यता नकतािताचय णनरीकषण करन खतालील परशनताची उतरय णलहता.

१. पवत यरोपातील सोकवहएट रजशाचा परभावाखालील दोन दशाची नाव जलहा.

२. पकशचम यरोपातील अमररकचा परभावाखालील दोन दशाची नाव जलहा.

पर.३ खतालील णवधतानय चक की बरोबर सकतारण सपष करता. १. बोलशजवक रिातीनतर सोकवहएट रजशाची

भाडवलशाही राषटर महणन जनजमतती झाली. २. बाडग पररषदन अाजशा खडात शीतयद

आणल.

पर.४ पढील परशनताची उतरय णलहता. १. परादजशकतावाद ही सकलपना सपष करा. २. सयक राषटराचा भजमकबाबत चचात करा.

पर.५ णदलयलयता मद दताचयता आधतारय पढील परशनताचय सणवसर उतर णलहता.

शीतयदाच पल जवशद करा. (अ) राजकी (ब) जवचारपरणाली (क) आज तक (ड) सयरषिा

उपकरम जगातील जवजवि परादजशक सघटनाची ादी करा.

***

82

१०. १९४५ नरचय जग (II)

मागील परकरणात आपण १९४५ नतर झालल बदल अभासल. यरोपात शीतयदाला कशी सयरवात झाली व आजशा खडातील बदल पाजहल. आता आपण १९५९ नतर झालल बदल अभास.

कतालखड १९५९ य १९६२ (िीयदधताील बदलताचता कताळ)

करमप डकवहड जशखर पररषदनतर शीतयदात एका नवा यगाला सयरवात झाली. ा भटीमयळ शीतयदातील दोन जवरोिकामध एकमकाबदल सदभावना जनमातण होण अपजषित होत, परतय अमररका व सोकवहएट रजशा ा दशामध तणाव उततरोततर वाढतच गला. १९६१ मध सोकवहएट रजशान बजलतनची जभत उभाराला सयरवात कली. ा जभतीमयळ पकशचम बजलतन ह शहर उवतररत दशापासन अषिरशः तयटल. लोक पवत आजण पकशचम बजलतनमिन परवास कर शकत नवहत. कटब आजण जमरिपररवार एकमकापासन जवलग झाल.

१९६२ मध रयबा षिपणासरि पचपरसग उद भवला. ही घटना शीतयदाचा काळातील सवायत महतवाचा घटनापकी एक होती. सोकवहएट रजशान रयबामध षिपणासरि तनात कली. जामयळ अमररकला ट िोका जनमातण झाला. उततरादाखल अमररकन रयबाची सागरी नाकबदी कली. शीतयदातील परजतसपिटी अशा परकार परमच एकमकासमोर उभ ठाकल. १९४५ नतर पजहलादाच अमररका आजण सोकवहएट रजशाच नौदल समोरासमोर आल आजण यदाची शरता बळावली. अस यद झालच तर त अणययद ठरल, ही भीती जनमातण झाली होती. तामयळ ा दोन दशावर तणाव कमी करणासाठी दबाव टाकणात आला. सोकवहएट रजशान रयबातन षिपणासरि काढन घतलावर पररकसती जनवळाला सयरवात झाली.

बणलचानची णभ

सागरी नाकबदी महणज जहाजाना बदरात अवा दशात परवश करणास रोखण. ह नौदलाचा साहायान कल जात. अमररकचा नौदलान रयबा ा बटाचा भोवताली नाकबदी कली; जणकरन कोणतही आषिपाहत शसरि रयबात जाणार नाही.

सतागरी नताकबदी महणजय कताय?

अमयररकता आणण कयबताचय भौगोणलक सतान

83

१९६० चा दशकात जतसऱा जगात अनक महतवाचा घडामोडी घडला. १९६१ साली पजहली अजलपतावादी पररषद बलगरड भरवणात आली. अजलपतची सकलपना दोन महतवाचा ततवावर आिारलली आह : जागजतक घडामोडीबाबत सवतरि दकषकोन आजण शाततचा दकषकोन. महणनच अजलपतावादी दशानी शीतयद काळातील यतीपासन सवतःला लाब ठवल. कालानयरप जवहा नवीन दश सवतरि होऊन अजलपतावाद सवीकार लागल तवहा अजलपतावाद ही एक चळवळ महणन उभी राजहली. अजलपता महणज आतरराषटरी राजकारणात राजानी अजरिाशील व तटस राहाव अस नवह. उलटपषिी, शातता आजण जवकासाच सवितन करणासाठी राजानी जागजतक घडामोडीत सहभाग नोदवण अपजषित आह.

भारताच जवाहरलाल नहर, इजजपच गमाल अबदल नासर, घानाच काम नरिमा, इडोनजशाच सयकानवो, यगोसलाकवहाच जोजसफ रिॉझ जटटो ह अजलपतावादी चळवळीच ससापक होत.

अणलपतावतादी चळवळीचय ससतापक (डतावीकडन) पणड जवताहरलताल नयहर, कतामय नकरमता, गमताल अबदल नतासयर, सकतानवो, जोणसफ णटटो

आजशा, आजफका आजण दजषिण अमररकतील दशासाठी एकजरितपण वापरली जाणारी सकलपना महणज ‘णसरय जग’. ातील बरचस दश पवटी वसाहती होता. ा दशाच वणतन जवकसनशील, कमी जवकजसत जकवा जकमान जवकजसत दश अस दखील कल जात. ाची महतवाची कारण महणज औदोजगकीकरणाचा हळवार वग, साषिरतच परमाण कमी असण आजण लोकसखच परमाण जासत असण. अशा अनक दशानी अजलपतावादी चळवळीत सहभाग घतला. शीतयदाचा काळात, पाकशचमात भाडवलशाही अतववसा असलला दशानी अमररकसोबत यती कली. ताना ‘पजहल जग’ अस सबोिल गल. पवयकडील सामवादी अतववसा असणाऱा दशानी सोकवहएट रजशासोबत यती कली ाना ‘दसर जग’ महटल गल.

माहीत आह का तमहााला?

िोधता पताह !१९६१ पासन झालला सवत अजलपतावादी

पररषदाची ादी करा. ही समलन किी आजण कोठ झाली तसच समलनात कोणत महतवाच जवष चजचतल गल, त जलहा.

गला ५० वषायत अजलपतावादी चळवळ वाढली. ा चळवळीन जवकसनशील दशाना आजतक व राजकी हकक जमळवन दणास मदत कली. आज ही चळवळ अनक आवहानाना तोड दत आह. ामध अजतसहारक शसरिाच जनमतलन, दहशतवादाजवरोिात लढा दण, मानवी हककाच रषिण, सयक राषटराना अजिक पररणामकारक करणासाठी परतनशील राहण इतादीसारखा आवहानाचा समावश होतो.

पजहला बलगरड पररषदपासन चळवळीचा जनजमतपण जशखर बठका होत असतात. बलगरड १९६१ साली २५ सदसासोबत ा चळवळीला सयरवात झाली. आज सदससखा १२० वर जाऊन पोहचली आह.

84

कोणतयता दयितानता अणलपतावतादी दयि महणन मतानयता णमळ िकय?

१९६१ सालचा बलगरड पररषदत पयढील जनकषाना मानता जमळाली.(i) असा दश जान वगळा राजकी व

सामाजजक रिणसह राजाचा सहअकसततवावर आिाररत सवतरि िोरण अवलबल असल.

(ii) राषटरी सवाततचळवळीना पाजठबा दणारा दश.

(iii) शीतयदाचा सदभातत कोणताही बहपषिी करारात सदस नसणारा दश.

(iv) महासततावादाशी जनगजडत कोणताही द जवपषिी लषकरी करार अवा परादजशक सरषिण करार न कलला दश.

(v) लषकरी तळ कोणताही जवदशी सततचा जवशषतः महासततचा परजतसपिटी दशाचा हाती न दणारा दश.

परजरिची सयरवात ा महतवाचा भटीन झाली. ा भटीदरमान आकणवक षिपणासरिाचा सखवर मातदा घालणासाठी दोनही राषटरानी करार कल. १९७२ चा मॉसको जशखर समलनान तणाव जशजलन (दतात) पवातला सयरवात झाली. ‘दतात’ महणज ताणतणाव कमी करणाची परजरिा. अमररका व सोकवहएट रजशान परसपरामिील ताण-तणाव कमी करणाच परतन सयर कल.

िोधता पताह ?भारत आजण पाजकसतानातील नतामध

जशखर समलन गला काही वषायत किी झाली त शोिा. कोणता नतानी ात सहभाग नोदवला होता? ही समलन किी व कोठ झाली ?

१९७२ मधयय अमयररकचय रताषटरताधयकष ररचडचा णनकसन आणण सोसवहएट रणियतामधील सतामयवतादी पकषताचय जनरल सयकरटरी णलओणनड रियिनयवह मटॉसकोमधयय भयटलय.

ा काळात घडलली अजन एक महतवाची घटना महणज अमररका आजण चीन ाचातील सयिारलल सबि. १९४९ साली झालला जचनी राजरिातीपासन अमररकन चीनचा सामवादी शासनाला मानता जदली नवहती. १९७२ मध अधषि ररचडत जनरसन ानी चीनला भट जदली. चीनला भट जदलामयळ १९७२ मध अमररकन चीनचा सामवादी शासनाला मानता जदली. चीनन सामवाद सवीकारलानतर अमररकन अधषिामाफफत जदली गलली ही पजहलीच भट होती.

कतालखड १९६२ य १९७२ (दयताचता पतायता)रयबातील षिपणासरि पचपरसगाचा शीतयदाचा

ियमशचरिीत परचड पररणाम झाला. ा पचपरसगामयळ दोन अणवसरििारी राषटर समोरासमोर उभ ठाकणाची शरता वाढली आजण तणाव कमी करणाची गरज परकषातन भास लागली. अमररका आजण सोकवहएट रजशा ानी द जवपषिी करारादार तणाव कमी करणासाठी अनक परतन कल. दोन राषटराना एकमकाशी ट सवाद सािता ावा ासाठी दरधवनीची ‘हॉटलाईन’ तार करणात आली.

अणवसरि कमी करणासाठी अनक करार दखील कल गल.

१९७२ मध अमररकच राषटराधषि ररचडत जनरसन आजण सोकवहएट रजशामिील सामवादी पषिाच जनरल सरिटरी जलओजनड रिझनवह मॉसकोमध भटल. दोनही राषटरातील तणाव कमी करणाचा

85

इसाएल आजण अरब जगातील तणाव कमी करणाच परतन करणात आल.

कतालखड १९७२ य १९७९ (दयताचय पवचा)दतात महणज मरिी नवह. ही कवळ ताण कमी

करणाची परजरिा आह. ा परजरिला हळहळ सयरवात झाली. अमररका आजण सोकवहएट रजशा ानी तणाव कमी करणासाठी बरच पयढाकार घतल. ामध पयढील बाबीचा समावश होता :(i) १९७३ साली पररस पररषद घऊन

कवहएतनाम यद ाबवणाच परतन करणात आल.

(ii) १९७५ साली आोजलल ‘अपोला सोयझ’ स यक अतररषि उडाण करणात आल.

(iii) पवत आजण पकशचम यरोजपन दशामिील तणाव कमी करणासाठी सरषिण ा जवषावर यरोपमध हलजसकी पररषद (१९७५) घणात आली. (अमररका आजण सोकवहएट रजशा सोबतच एकण ३५ यरोजपन राषटरानी ा पररषदत सहभाग नोदवला होता.)

(iv) अरब-इसाएल वाद सोडवणासाठी अमररकन १९७८ मध करमप डकवहड पररषद आोजजत कली. अमररकन अधषि जजमी काटतर, इजजपच अधषि अनवर अल-सदात, आजण इसाएलच परिानमरिी मनकन बजगन ानी ‘मध पवयतील दशासाठी शाततचा सरचनवर’ सवाषिरी कली. ा पररषदमाफफत

‘अपोलो सोयि’ सयकत उडताण सताजरय करणतारय पोसटताचय णकीटचयअरमन मताओ ियडताग आणण अमयररकचय रताषटरताधयकष ररचडचा णनकसन (१९७२)

ा कालखडात इतरही अनक महतवाच बदल पाहाला जमळाल. ा बदलाना आजतक महतव होत.• १९७३ मध अरब-इसाएल यद झाल.

इसाएलवर दबाव टाकणासाठी अरब राषटरानी तलाच उतपादन कमी करणाच ठरवल. पररणामतः तलाची जकमत अचानक वाढली. ह सवत पटटरोजलम जनाततदार दशाची सघटना (OPEC) ा ससमाफफत करणात आल. ामयळ सपणत जगातील तलाचा जकमतीत वाढ झाली.

• अजन एक घटना महणज अजलपतावादी दशानी घतलला पयढाकार. अजलपतावादी गटान ‘नवीन आतरराषटरी आजतक ववस’ची मागणी कली. गरीब दशाना जागजतक आजतक जनणत परजरित सहभाग घता ावा हा ा मागणीमागचा उदश होता; कारण ा जनणत परजरिवर काम शीमत दशाच वचतसव राजहल आह.ा कालखडात आतरराषटरी सबिात आजतक

समसाना जमळणार वाढत महतव पाहाला जमळाल. एकीकड, अमररका आजण सोकवहएट रजशा ाचातील राजकी वाद जनवळत होत. दसरीकड जतसर जग मागणा माडताना अजिक सजरि झालल पाहाला जमळत होत. ाच कालखडात नवीन पररभाषा वापराला सयरवात झाली. जगाच जवभाजन करताना

86

आता, त उततर-दजषिण जवभाजन अस रखाटल गल. उततर गोलािाततील शीमत दशाची गणती उततर जवभाजनात कली गली. (जस, की सोकवहएट रजशा, यरोप आजण उततर अमररका). दजषिण गोलािाततील गरीब दशाची गणती दजषिण जवभाजनात कली गली. (आजशा, आजफका आजण दजषिण अमररकतील दश)

हा कालखड आजतक परसपरावलबनाचा दखील होता. मयखतः आजतक समसाबाबतीत समनव सािला गला. आजतक समनवासाठी सघटना जनजमततीचा टपपा महणन ाकड आपणास पाहता ऊ शकत. समनवाचा हत साध करणासाठी आजतक सघटनानी वापारावर लषि कजरित कल. सीमा शयलकासारख वापारी अडळ काढन टाकणाचा ा मागील जवचार होता. वसतचा अजनबयजित वापारामयळ लोकामध एकमकापरजत सदभावना व समनवाची भावना जागत होईल. ‘मयक वापाराचा’ कराराना मानता दऊन ह कल गल. ा सघटनाना ‘वापारी गट’ अस दखील महटल जात. उदा., दजषिण-पवत आजशाई दशाची सघटना (ASEAN) आजण यरोजपन यजनन. ा दोनही परादजशक सघटनानी ‘मयक वापाराच’ करार कल आहत. वापार गट महणन नाफटा (North American Free Trade Agreement-NAFTA) ची सापना करणात आली. ात करनडा, अमररका आजण मकरसको ा दशाचा समावश होता.

वयतापतार गट महणजय कताय?जवहा राषटर ताच आजतक सबि जवशष

करारामाफफत जपतात तवहा वापारी गट जनमातण होतात. ह करार सामानतः वापारातील अडळ कमी करण अवा काढन टाकण ावर कजरित असतात. सवतरि आढळणार वापारी अडळ महणज जकात (आातीवरील कर) आजण कोटा (आातीचा परमाणावर जनबयि).

दणकषण आणियताई परतादयणिक सहकतार सघटनता - सताकक (SAARC)

दजषिण आजशाई परादजशक सघटनची सापना १९८५ मध झाली. साकफमध एकण ८ सदसराषटर आहत. अफगाजणसतान, बागलादश, भटान, भारत, मालदीव, नपाळ, पाजकसतान आजण शीलका. साकफच मयखाल काठमाड आह.

साकफची उद जदष :(i) दजषिण आजशातील लोकाच कलाण

करण आजण ताचा जीवनमानाचा सतर उचावण.(ii) ता भागातील आजतक परगतीची गती

वाढवण, सामाजजक परगती व सासककजतक जवकास सािण.

(iii) एकमकापरजत जवशवास वाढीस लागल तसच परसपराचा समसा समजन घणाचा परतन करण.

(iv) आजतक, सामाजजक, सासककजतक, ताजरिक आजण वजञाजनक षिरिात सजरि सहोग आजण परसपर साहायाच सवितन करण तसच इतर जवकसनशील दशासोबतच सहकात दढ करण.

ाजशवा अशा काही परादजशक सघटना आहत जाची जनजमतती सवादाला उततजन दणाचा आजण दढ परादजशक वातावरण जनजमततीसाठी करणात आली आह. आजतक व वापारजवषक समनवाला उततजन दणासाठी सघटनाची जनजमतती झाली आह. उदा., दजषिण आजशाई परादजशक सहकार सघटना (SAARC), अमररकन सटट स सघटना (OAS), आजफकन यजनन (AU).

कतालखड १९७९ य १९८५-८६ (नवीन िीयदध)

१९७९ मध घडलला दोन घटनानी दतातला

87

वगळच वळण जदल. इराणमध रिाती झाली आजण इराणचा ‘शाह’ची

हकालपटी करणात आली. रिाजतकारी इसलामी नता अाातोला खोमनी ाचा नततवाखाली इराण इसलाजमक राज बनल. ा नवान परसाजपत झालला सरकारन अमररकसोबत कलल सवत करार सपवल आजण जशवा सनटो (CENTO) ा लषकरी सघटनमिन दखील बाहर पडल.

अफगाजणसतानमध, सोकवहएट रजशाचा मदतीन बारिाक कारमाल ानी राजाचा परमयख महणन अफगाजणसतानवर जनरिण जमळवल. अफगाजणसतान हा समाजवादी दश महणन उदाला आला जाच सोकवहएट रजशासोबत अजतश घजनषठ लषकरी करार आहत.ा घटनामयळ दतातच पवत सपयषात आल.

तानतर नवान सयर झालला यगाला ‘नवीन शीतयद’ अस सबोिल गल; कारण शीतयदाचा काळात अमररका व सोकवहएट रजशामध असलल तणाव पयनहा जनमातण झाल.

कतालखड १९८५ य १९९१ (गोबताचाचयवह यताचय यग)

ा टपपात सोकवहएट रजशाचा िोरणात काही महतवाच बदल पाहाला जमळतात. सोकवहएट रजशाच नवीन नत जमखाईल गोबातचवह ानी दशाचा िोरणात काही महतवपणत बदल कल. ताचा परसरिॉइका व गलासनोसत ा सकलपनामयळ व परराषटर िोरणाचा नवीन दषीमयळ सोकवहएट रजशाचा दकषकोन बदलला. गोबातचवह ाचा नवा परराषटर िोरणाची वजशषट पयढीलपरमाण :

(i) चीनसोबत सवाद (ii) शसरिजनरिण व जनःशसरिीकरणावर लषि कजरित (iii) अफगाजणसतानातन माघार (iv) भारतासोबतच सबि सयिारण.

णमखताईल गोबताचाचयवह : सोसवहएट कमयणनसट पकषताचय महतासणचव आणण सोसवहएट रणियताचय अधयकष

परसरिॉइका महणज पयनरतचना. सोकवहएट रजशाचा परसाजपत राजकी व आजतक ववसची पयनरतचना करण. मयक जनवडणयकासारखा लोकशाही पदतीची ओळख आजण सोकवहएट रजशाचा सामवादी पषिाची मकदारी सपयषात आणण महणज राजकी बदल हो. आज तक बदल महणज सोकवहएट रजशाचा अतववसवर असणार करिाच जनरिण सपवण. अतववसच जवरिदीकरण करण. गलासनोसत महणज खयलपणा. ामयळ सोकवहएट रजशामिील लोकाना अजभवकी सवातत जमळाल. लखक आजण परिकाराना आता शासनाचा िोरणावर टीका करता णार होती.

माहीत आह का तमहााला?

गोबातचवह ाचा नवा िोरणाचा पररणाम दशाचा अतगतत राजकारणात पाहाला जमळाला. लोकाना सरकारचा िोरणावर टीका करणाचा अजिकार जमळाला होता. सोकवहएट रजशाचा सामवादी पषिाच जनरिण सपयषात आल.

ाच काळात पवत यरोपात काही महतवाच बदल झालल जदसन तात. सोजवहएट रजशाचा बदललला िोरणाचा पररणाम पवत यरोपातील

88

दशाचा राजकारणावर झाला. लोक अजिक राजकी सवातताची मागणी कर लागल. १९८९ मध पवत यरोपातील सामवादी सरकाराजवरोिात जनउठाव करणात आल. पवत यरोपात झालला ा रिातीमयळ पोलड, चकोसलोवहाजका, हगरी, रमाजना, पवत जमतनी आजण बलगररा ील सामवादी पषिाची सतता सपयषात आली. नतर ा दशामध लोकशाही शासनपदती अकसततवात आली.

पवत यरोपातील बदलाच वार सोकवहएट रजशामध दखील जशरल. २५ जडसबर १९९१ रोजी गोबातचवह ानी सोकवहएट रजशाच अधषि महणन राजीनामा जदला. दसऱा जदवशी ‘सयपरीम सोकवहएत’न (सोकवहएट ससद) मतदानामाफफत सोकवहएट रजशाच दश महणन असणार अकसततव सपवल. सोकवहएट रजशाच जवघटन झाल आजण नवीन दश अकसततवात आल.

िोधता पताह?सोकवहएट रजशाचा जवघटनानतर जनमातण

झालला दशाची नाव शोिन ादी तार करा.

जमतनी ह एक राषटर महणन जनमातण वहाव ासाठी १९९० मध पवत व पकशचम जमतनीच एकरिीकरण झाल. चकोसलोवहाजकाच मारि दोन दशात जवभाजन करणात आल : सलोवाजका आजण चक ररपकबलक. यगोसलाकवहाच दखील सजबता, रिोएजशा, बोकसना आजण हझयगोजवना, मसडोजना, सलोवजना, कोसोओ आजण मॉटजनगरो ा दशामध जवभाजन झाल. ामयळ आपलाला आता यरोपमध आजण पवातशमीचा सोकवहएट रजशाचा भागात अनक नवीन दश पाहाला जमळतात.

शीतयद महणज अमररका व सोकवहएट रजशा ाचातील सघषातची कसती हो. सोकवहएट रजशाचा

सवतर रताषटरताचय रताषटरकल (Commonwealth of Independent States-CIS)(1991)

१९९१ मध सोकवहएट रजशाचा जवघटनानतर ाची जनजमतती करणात आली होती. सोकवहएट रजशाचा जवघटनानतर सवतरि झालल दश CIS च सदस आहत.

ससापक सदस : रजशा, यरिन आजण बलारस

तानतरच सहभागी झालल सदस : अामयजना, अझरबजन, जॉजजता, कझाकसतान, जकरजगझसतान, मालडोवहा, ताजजजकसतान, तयकफमजनसतान, उझबजकसतान.

कात : बहपषिी व आतरराजी सतरावरन समान जहताचा घडामोडीकड पाजहल जात. लषकर, परराषटरसबि आजण आजतक सहकाातबाबतीत सरचना पयरवणाच काम कल जात.

जवघटनामयळ शीतयदाच पवत सपल. १९९१ नतरचा जगाच वणतन करताना दोन नवीन शबदपरोग वापरल गल. ‘सोकवहएट रजशानतरच यग’ आजण ‘शीतयदाततर यग’. ा नवीन पवातत चीन आजण भारत, रिाझील, दजषिण आजफका ासारखा दशाचा उद झालला पाहाला जमळाला. जागजतक वापार सघटना (WTO), G-20, जरिरस (BRICS - रिाझील, रजशा, भारत, चीन, दजषिण आजफका) ासारखा सघटना जागजतक घडामोडीमध महतवाची भजमका वठव लागला.

ह व ासारख इतर बदल आपण पयढील इततत अभासणार आहोत.

89

Please see the following websites for further information: (1) History and Evolution of Non-Aligned Movement, Ministry of External Affairs, Government of India,

August 22, 2012 https://mea.gov.in/in-focus-article.htm?20349/History+and+Evolution+of+NonAligned+Movement(2) India and United Nations Peacekeeping Operations January 26, 2014 By Lt Gen Satish Nambiar (Retd) Ministry of External Affairs, Government of India https://mea.gov.in/articles-in-indian-media.htm?dtl/22776/India+and+United+Nations+Peacekeeping+

Operations

सोसवहएट रणियताचयता णवघटनतानरचय दयि

आजचता पवचा यरोप

90

सवतर रताषटरताचयता रताषटरकलताचय ससतापक सदसय

पर.१ (अ) णदलयलयता पयताचायतापकी योगय पयताचाय णनवडन णवधतान पणचा करता.

१. १९६२ मध .......... षिपणासरि पचपरसग उदभवला.

(अमररका, रयबा, रजशा, चीन) २. अरब इसाएल वाद सोडवणासाठी अमररकन

१९७८ मध ........... पररषद आोजजत कली.

(करमप डकवहड, हकलसकी, पररस, जजनीवहा)

(ब) पढीलपकी परतययक गटताील चकीची जोडी दरस करन पनहता णलहता.

(i) इराण - अाातोला खोमनी (ii) अफगाजणसतान - बारिाक कारमाल (iii) सोकवहएट रजशा - ररचडत जनरसन

(क) णदलयलयता णवधतानतासताठी समपचाक सकलपनता णलहता १. जहाजाना बदरात अवा दशात परवश करणास

रोखण - २. सोकवहएट रजशाचा परसाजपत राजकी व

आजतक ववसची पयनरतचना -

पर.२ (अ) पढील सकलपनताणचतर पणचा करता.

(ब) आजचता पवचा यरोप यता नकतािताचय णनरीकषण करन खतालील परशनताची उतरय णलहता.

१. सोकवहएट रजशाचा जवघटनानतरचा कोणताही चार दशाची नाव जलहा.

२. हगरीचा शजारील दोन राषटराची नाव जलहा.

पर.३ खतालील णवधतानय चक की बरोबर सकतारण सपष करता. १. अजलपतावादी दशानी नाफटाची (NAFTA)

मागणी कली. २. प.जवाहरलाल नहर ह आजसान च ससापक

होत.पर.४ सहसबध सपष करता. शीतयद आजण अजलपतावादी चळवळ

पर.५ पढील परशनताची उतरय णलहता. १. नवीन शीतयदाची सकलपना सपष करा. २. वापारगट महणज का?

पर.६ आपलय म नोदवता. शीतयद काळात भारतान महतवाची भजमका

बजावली.

पर.७ णदलयलयता मद दताचयता आधतारय पढील परशनताचय सणवसर उतर णलहता.

दतात पवत जवशद करा. (अ) अत (ब) तणाव कमी करणासाठी महासततानी

कलल परतन

उपकरम साकफचा सवत जशखर पररषदाची ादी तार करा.

***

सवताधयताय

Mar- Political Sci. 11th_12th