ministry of education, arts and culture · (litopa za 1 ni 2) ni 9 (sitopa sa 3) linombolo za...

Republic of Namibia

MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE

JUNIOUR PRIMARY PHASE

FOR IMPLEMENTATION: 2015

FIRST LANGUAGE SYLLABUS

GRADES 1 – 3

SILOZI VERSION

Ministry of Education, Arts and Culture National Institute for Educational Development (NIED) Private Bag 2034 Okahandja Namibia © Copyright NIED, Ministry of Education, Arts and Culture 2015 First language Syllabus Grades 1 – 3 ISBN: 978-99945-2-052-7 Printed by NIED Website: http://www.nied.edu.na Revision date: 2014

MUKOLOKO WA ZE MWAHALI

1. Makalelo .......................................................................................................................... 1

2. Muhupulo wa butokwa ..................................................................................................... 1

3. Milelo ............................................................................................................................... 1

4. Tuto yengelezi likalulo kaufela ......................................................................................... 2

5. Zekopanyizwe kwalituto zeñwi ni kufumanwa mwalituto kaufela ...................................... 3

6. Mikwa ya Mokulutelwa ni Mokuitutelwa ............................................................................ 4

7. Ze swanelwa kuitutwa kwa mafelelezo a silimo ................................................................ 6

8. Butungi ni Tatelelano – Babaitukiseza ku kala sikolo ku isa sitopa 3 ................................ 8

9. Mukoloko Wazeitutwa .................................................................................................... 23

10. Tatubo ........................................................................................................................... 60

10.1 Libaka ya Litatubo ...................................................................................................... 60

10.2 Likalulo za tatubo ....................................................................................................... 60

10.3 Aluhanyo ya Litopa ..................................................................................................... 61

10.4 Sikuka sesitezi sesi amana ni Litatubo ze Zwelelapili (butungi bwa litaba bukona ku fumananwa mwa Litopa zaKwatasi mwa Mulao wa Sicaba wazelelilwe ku ezwa) ...... 61

Silambasi ya Nied: 2014

1

1. Makalelo

Silambasi ye ibonisa zelelezwi kuituta ni kutatubwa mwaPuo yapili (Silozi) mwalitopa za 1 kuisa ku 3 mwalikalulo zalitopa zenyinyani. Sina haili tuto, Puo yapili (Silozi ki Puo yeitutwa ni kuba ni zibo ya Zemwalibuka’’kalulo ya mukoloko walituto zena ni kulutiwa, ni litoho zalitaba ze ngungekilwe kwalituto zeñwi zefumaneha Kaufela. Milelo, milibo ye itutwa, ni zibo ye swanela kufitwa kuyona yekopanela mwahalaa lituto zeñwi ni kulutiwa. Ki kwabutokwa kuli ni hakukaba ni mayemo amufuta ufi kapa ufi, tuto ye ikatokwa 10 (litopa za 1 ni 2) ni 9 (sitopa sa 3) linombolo za mizuzu kaviki.

2. Muhupulo wa butokwa

Kalilimo zapili zetalu zakukena sikolo simubuso, baituti baswanela kulutwa mwalituto kaufela mwa lilimi la sibupeho sa bona, Silozi. Mutomo wo talimezwi hakulutiwa Silozi mwanako ya Litopa za kwatasi ki kubonisa kuli baituti kaufela bafumana zibo ye kafa mutomo wotiile wakuziba kubala ni kuñola, kubulelisana, kuba ni mutomo wazibo yalipalo. Ze kaufela ki zabutokwa mwatuto ya muituti mwamazazi akwapili sina nzila ya kuluta lituto kayona haikaba mwamayemo a Sikuwa. Likalulo zabutokwa zaPuo yapili (Silozi) ina ni likalulo zaizibo zene zapuo ze cwale ka kuteeleza ni kubulela, kubulela ni kuambolisana, kubala ni kubatisisa, ni kuñola. Mutomo wa buketalizoho mwamayemo a puo, tutopuo ni sebeliso ya puo zeo kaufela likopanyizwe mwalizobo zene kukona kuzwisezapili baituti mwasebeliso ya Sikuwa. Tiisezo mwakalulo ye ki kuituta puo mwakuambolisana, kubala kakutwisiso, ni zelukisizwe hande ni buikupuleli mwakuñola.

3. Milelo

Milelo ya Silozi ya Pili (Silozi) ki ku:

Kukonisa baituti kuambolisana kaswanelo mwakubulela, kubala ni kuñola mwaSilozi.

Kukonisa baituti kutahisa maikuto, muhupulo, zibo ni buiswalelo zeo likalulo zabutokwa mwazwelopili yamutu.

Zwisezopili yazibo mwaSikuwa sina haili Puo ya simubuso kwalineku latuto ni mipilelo ya sicaba.


2

4. Tuto yengelezi likalulo kaufela

Tuto yengelezi likalulo ifa tukelo kumituti ku mutusa kuhulisa kalulo yakueza musebezi kapa kukona kueza sika se sifilwe mwamukoloko wo lukisizwe wa mapulongilamu alikolo, tuto ni lisebelezo ze filwe ki balikolo la tuto kanzila ye sebaliswa ki likolo. Ki mutomo wo ama mulao akutusa ni kutabela shutano ye fumanwa mwhala baituti kaufela ni kufelisa lisitataliso ze kona kutahela baituti kaufela. Tuto ya makalelo itusa kulukisa sicaba se sina ni muhupulo wapono ya 2030 mwaNamibia ili kukona kuhulisa buikupuleli. Baituti baba fumana butata mwakuituta ba ba nani butokwi bo buñwi ni bona bakakenyelezwa kwalikolo libutokwi bwabona bukayotalimwa kakuya kalinzila ze shelana shelena za milutelo ni kalisebelizo ze ka batahala. Baituti bani baba kafumaneha kuli bona luli ha bakoni kuituta se sinwi kwalikolo za mayemo a bona, bakatusiwa kakuya kabutokwi bwa bona ki basikwata se situsa mwakuituta, sikwata sa lisebeliso kapa likolo ze nani lisebeliso kufitela nako yeo ba ka kona kutusa kwalikolo za baituti ba bacwalo. Mukoloko wa lituto ze na ni kuitutwa, mikwa ya kuluta ni lisebeliso za fumanelwa baituti ba ba mwa likalulo zecwalo. Tuto ye itingile kumuituti ha kuna ze kulutwa ki yona ya butokwa hahulu kwabaituti ba ba na ni butokwa mwakuituta kakuli ki mulutelo wo ama hahulu seo muituti a zibile kale ni seo a kona kueza, mi cwale kona ba katuswa kufumana liseli ni zibo yenca. Mutomo wa mukoloko walituto ze na ni kulutiwa mwa tuto ya ba ba na ni butokwi ibonisa seo muituti a swanela kuziba. Ku bamulelo wakutusa muituti ni muituti ya na ni butokwa kwa kuituta. Likezo zeñwi fa ba bana ni mulelo wa kuituta ni wa kuluta mwa likolo za baituti baba na ni butokwi likona kufumaneha mwa mukoloko wa ze swanelwa kulutwa mwa likolo za baituti ba ba na i butokwi wa silimo sa (2012). Likelezo ze likatusa ku fa baituti kaufela liseli, zibo ni maikuto a kona kubatusa kuzwelapili mwalifasi le liekezeha kwabupilo bo butata, ni kuncinca nako ni nako le lifumile kwamañusa mane ni kwa tekinolonji ya kuambolisana. Litopa za kwatasi li hulisa mayemo a likanelela mwahala baana ni basali kubakonisa kaufela bona kuitenga mwa misebezi ka kulikanelela. Maticele baswanela kuziba ni kutwisisa ka mo baswanela kutokomela baituti bao ka kulikanelela, mi lisebeliso kaufela liswanela kutusa baana ni basali kusina ketululo. Basizana ba bonahala kuziba hande puo kufita bashimani mwalitopa za kwatasi mi basizani ni bashimani bashutana kamukwa mo basebeliseza puo. Ona shutano yeo i konwa kuitusiswa ka kuata kwa zona kubeya basizani ni bashimani mwalikwata ze swana kanako ya lituto za puo. Litaba za buiswalo ze cwale ku zibahala, ku ba ni maikuto, buiketelo ni kusalumelelana hañata za ikambotwa mwanako ya tuto ya puo. Maikuto, buiketo ni kabaka la buiswalo ili ao a kona kuhulisa mihupulo yabashimani ni basizana akona kutisa ngambolo ya butokwa mwakilasi.


3

5. Zekopanyizwe kwalituto zeñwi ni kufumanwa mwalituto kaufela

Likalulo za butokwa ze fumaneha mwalituto kaufela ze nngelezi kuituta za Silalanda; HIV ni AIDs; Tuto ya Palo ya Batu; tuto ya liswanelo za Bantu ni puso ya Tato ya Sicaba (TLBPTSS); Mañusa ni Tekinolonjiyakuambolisana (MTK); ni silelezo ya fa Mukwakwa. Lika ze kaufela liekelizwe ku ze swanelwa kuituta mwalikolo za mubuso kakuli yeñwi ni yeñwi ya likalulo ze I talimani ni likozi ni butata mwa sicaba sa luna sa Namibia. Baituti baluna kaufela baswanela kuziba:

kuutwisisa mifuta ya likozi, ni

kuutwisisa susuezo ya zona mwahala sicaba sa luna.

Kuutwisisa butata ni likozi ka mo liswanela kusebelezwa mwa mayemo a bona. Likozi ni butata bo butuna bo bukile bwa fumanwa ki bo bulatelela:

Kutokomela ni kubabalela limbule za luna za neheni

Manyando a tiswa ki HIV ni AIDS

Butata bwa makete bo bu kopani ni kusilafazwa , minsi ya bomapangapanga,kutokwa tulimbalimba ni mezi akenile,mane ni lisinyehelo zeñwi

Mipilelo ye maswe ya batu ye tiswa ki kusaikolwisisa ni mibuso ye sa tokomeli buikalabelo ni litukelo za yona.

Sebeliso maswe kuamana ni lisilelezo za lifasi kaufela.

Lituto zeñwi liswanela feela kusebeliswa kakulikopanya ni likalulo zeñwi ze fumaneha mwa lika ze ama lituto kaufela. Mwa Silambasi ye kuna ni mitala ye miñata ye ikopanyizwe mwalika ze ama lituto kaufela, kono ki mutala u limuñwi feela o filwe kwatasi walika ze ama lituto kaufela.

Kuituta Silalanda

Tuto ya za HIV ni Aids

Tuto ya Puo ya Batu

Liswanelo za buntu ni puso ya tato ya sicaba

Mañusa ni Tekinolonji ya kuambolisana

Silelezo ya fa Mukwakwa

Sitopa sa 1 Lifolofolo Ňola likande kuamana ni nja

Sitopa sa 2 Kubulela ni kuambolisana: kandeka ka mo ukubabalela mutu ya kula.

Sitopa sa 3 Kuñola: Ňola mi utaluse ka zalubasi lwahao

Sitopa sa 1 Kuteeleza ni kualaba:Teeleza kwabaituti ha ba bulela mwalipuo ye shutanashutana

Sitopa sa 2 Itususe intaneti kufumana mañusa

Sitopa sa 3 Kubala ni kubona: kubatisisa bala milao ya ba liyemisa la fa Mukwakwa nimitututu


4

6. Mikwa ya Mokulutelwa ni Mokuitutelwa

Mikwa ya mokulutelwa ni mokuitutelwa itingile feela fa mulelo wa tuto ye itingile kumuituti (TIK) ye talusizwe mwa pampili ya butokwa ya mulao walikolo ni mulelo wo lukisizwe ka mo kukasebelezwa. Mukwa wo ubonisa mayemo apahami a kuituta haiba mulao inge u sebeliswa kaswanelo. Kwapili azeo, mukwa wa kuluta watoho yataba/ zekopanyizwe u siyala ku ba kalulo ya butokwa mwakuluta ni kuituta kwa Litopa za kwatasi. Mulelo ki kuhulisa kuituta ka kutwisiso.ni liseli, lizibo ni maikuto a ekeza kwa kuzwelapili kwasicaba. Muituti ni muituti u tisa kwasikolo zibo ye fumile ni zibo ya fumani kuzwelela ku balubasi,ni basilalo sa habo,ni kakukopanya ni silalanda mwapila. Kuituta kwasikolo kuswanela kukopanyeleza, kuhulisa, kuekez ili kushemaeta zibo yakale ni liseli leo muituti anani ni lona. Baituti baituta hande ha ba itengile, ni kuba ni kalulo ku ze itutwa kwamayemo a pahami kueza ze sebezwa. Muituti ni muituti u ikemezi kabuyena mwabutokwi bwahae,mukwa wa ituta kaona,zibo yakale ya na ni yona ni kukona kueza lika. Ticele u swanela kukona kufa se siñwi fa butokwi bwa baituti ni kubupa zibo ye baitutile ka mokuswanelela. Milelo ya kuluta ye kona kucincwa iswanela kuba teni, kakuya katatelelano ye lukisizwe hande ya lituto. Nihaike zibo ni zibo yapuo ikauhanyizwe mwasilambasi ye, maticele baswanela kulemuha kuli ona mifuta yazibo ni zibo yeo iswanelwa kulutwa kanzila ya kukopanywa. Maticele baswanela kuhupula, kaswalisano ni milibo ye itutwa ni zeswanelwa kuzibwa kuli baituti balizibe, haiba ki kwabutokwa kuluta linaneho kuli liutwahale; mi inge kuswanela kuli baituti bakone kufumana mañusa bona beni; ha ba tokwa tiisezo kapa kekezo ya zibo mwakuituta; haiba kuna ni zibo yenwi ye bonahala kuzibwa kapa liñusa le li tokwahala kulatelelwa; kapa haiba baituti baswanela kusuezwa kufumana linzila za bona kakuya ka toho ya taba kakuya ku se si mwabuka. Kusebeza kalikwata, kabubeli, kabuñwi, kapa inge ili kilasi kaufela kanako ya puo ya pili kwaswanela, nihakulicwalo, kuswanela kulukisiwa ni kutokomelwa. Kubonisa swalisano ni kusebeza hamoho, mwakuta kuswanelwa kususuezwa haiba kwakonahala. Kamutala, mwendi kuna ni linzila zeñwi za kufelisa butata mi baituti baba ituti kalikwata bakaituta ku babanwi. Butokwa ki kuli, misebezi ye filwe iswanela kuba ni taluso ilikuli baituti ba bone butokwi bwayona. Sina baituti ha banze bazwisezapili buntu bwabona, kuituta ku babanwi ni zibo ya kuambolisana, bakona kufiwa kabunya musebezi wa kuitenga mwakulela ni kunyakisisa misebezi ya bona, kaketelelo ya ticele. Baituti ba bañata bao silozi ki yona puo ya bona ya sipepo ba se bafumani lizibo zeñata za puo ni zibo ya manzwi a mañatanyana pili basi kakala sikolo. Kono kwabaituti ba banwi ha kuna kuba cwalo. Mwamayemo afi ni afi sebeliso ya milumo i kasebeliswa ha kunze kulutwa puo ya pili ili kuzwisezapili kubulela kabukwala ni ka kuankufisa. Baituti ba bañwi ni bona bakafumana likalulo kaufela za tutopuo ze li mwapuo, kono ba bañwi bakafumaneha kuli ba saeza mafosisa ha banze balika kulukisa mihupulo ya bona ya kuli kanti puo i sebeza cwani. Maticele baswanela kuekeza ku seo baituti baziba ni ku sebakona kueza, nikubaluta kusebelisa likalulo za puo kaswanelo, ni ku zwisezapili maata a bona a kusebeza puo kamayemo a pahami. Kuluta silozi kuswanela kukopanyela zibahazo ya kuli kuna ni mayemo apahami a fumaneha mwakuñola ili mwalikalulo zelukisizwe hande, sina puo ye bulelwa haikalela mwalika ze lukisizwe hande ni mwapuo ye na ni likuta kwapuo ya kuipulelela ni ya busuleni ni mubulelelo wa siñete.


5

Kilasi i swanela kuba ya puo, ili ya sibaka se si kabisizwe hande kalika zeñozwi. Kilasi ni kilasi ibe ni sikutwana sa kubalela ko kuna ni lika zeñozwi zakubala; makande a mwasibaka se ba pila; mikanga ni tukandenyana to tuñozwi kakuikopanya ni sicaba se sipilwa ni sona, ni zeo baituti bañozi kazibo ya bona, mane ni maposita a ñozwi kamihupilo ye ekelizwe kuona. Mitende ye shutana i swanela kuitusiswa kuli ietelele lingambolo, lipapali ni zeñozwi ka kuikupulela. Kuzwela fandu yamoya ye liteni mwasibaka seo, maswaniso a sina manzwi, litaba za sizo sabanana. Nihaike ki likolo zenyinyani ze na ni makomputa ebaitusisa baituti, maticele baswanela kuhulisa zibahazo ka kufu mañusa amipilelo ya kacenu ya tekenolonji mwahala kalulo ya baituti ba litopa za kwatasi. Manzwi a kusebelisa a teni, mi likolo ze na ni makomputa liswanela kubeya manzwi ao kuli maticele ni baituta baitusise ona ka kuñola tutimana. Zibahazo ya mañusa a tekinolonji akona kutiisezwa ka kuambola fo baituta inge batalimezi komputa ni kuzibahaza yona tekinolonji yeo mwa silalanda sa bona, ni kuli si sebeliswa kwani, ni kubala makande kapa kaumbola za maswaniso ka za mañusa a tekinonji. Bao ba ba na ni kalulo kwa makomputa baswanela kususuezwa kusebeza ni babañwi ni kuikabela zibo ye bafumani ni balikani ba bona. Ze latelela ki zona mikwa yeswanela kuhupulwa hakulutwa lizibo za puo ya pili (silozi) Kuteleza ni kualaba Puo ye sikalukiswa hande ni ye itusiswa kasiwela iswanela kususueza kanako ye ili kuhulisa zwelelopili ya puo. Baituti baswenela kuzibahazwa kwalika zende zeñata ku no teeleza kwamakande, kupeta tukanganyani ni lipina, ni kuipangela makande, mikanganyana ni lipina bona bani.baswanela kuhulisa zibahazo ya likalulo za zibo ya manzwi ya puo ya silozi ni kuhulisa zibo yetiile ya pupo ya manzwi. Ye iswanela kuba ni libaka zende zeñata zeo ba ka bonisa kutwisiso ha baalaba. Kubulela ni kuambolisana Baituti baswanela kuziba kuambolisana kamulelo wa kuitusisa silozi se si lumelezwi kamulao. Baswanela kuitusisa likalulo za puo hande ni kubasusueza ku ambolisana kanako ni nako, kakuisepa ni kahupula hande. Kubala ni kubatisisa Kubala kizibo ya bubaituta ya butokwa hahulu mwa kuzwisezapili puo mi ki ya butokwa kwabaituti ba kwamukunda. Baituti baswanela kunga nako inge baituta zibo,milumo ya manzwi,zibo ya manzwi,mafoniki,ni kuba ni mikwa yaku ba ni kutwisiso kuli ku konwe kubalwa kusakakanywi mi inge kuna ni taluso. Zibahazo ya kubala I ba yeutwahala ha se bakala kuziba mulumo wa manzwi kaswalisano ni (mafoniki.). kuituta mafoniki ki mukwa wa kubala mi kuswanelwa kulutwa ka mo kuswanelelwa kulutwa ka mo kuswanelelana ni ka ku latelelana mwalitimana. Nihakulicwalo, kuluta kubala hakuswaneli kukalwa, kufitela baituti se bana ni zibo ya milumo ya manzwi aSilozi ni ku kona kusebelisa (milumo ya puo kaswanelo). Baituti baswanela kususuezwa kubala ni kunyakisisa mifuta ya sebeliso zeli zaniti ni ze isi zaniti ni kuitusisa intaneti ni litekinolonji zeñwi haiba inge li li teni. Ki kwabutokwa kwamaticele kubupa twaelano ya kubala ni kuhapeleza baituti kutabela kubala. Nako ya kubala ye beilwe mwalika ze swanelwa kuitutwa, iswanela kusebeliswa kaswanelo ili kuhulisa sizo sakubala hamoho cwalo ni kususueza kubala ka “kusaiseza pilu” ili kuba ni kutabela mwakubala. Kuñola


6

Kazazi ni zazi baituti baswanela kuñola lika ze na ni taluso mwaSilozi kutahisa zibo yende ya kuñola,mikwa ye swanela ya kuñola,linzila ze swanela za mupeletelo wa manzwi,buikupuleli,ni kubalukisa ka za litokwahalo za silimo ze latelela. Baswanela kuituta kubalulula lika ze bañozi ni kuzwisa musebezi womunde wo bañozi. Muñolo uswanezi kulutwa nako ni nako hañata kalinako zatuto ya mañolo ni zibo iswanela kutalimisiswa mwalituto zengelezi lika kaufela ka kuya ka mokuswanelela. Sibupeho sa Puo, Tutopuo ni ssebeliso ya puo Mayemo ni mulao wa puo ya Silozi kungelela cwalo ni kusebelisa maswayo a kubala ni tutopuo, likalulo za pulelo. Linako za puo,pupo ya manzwi/ pulelo,zibo ya manzwi ni mubizezo wa ona,mafoniki,zibo ya kuituta mazwi,mulao ni mukwa wa mupeletelo wa manzwi. Mwalikalulo zeñata, baituti baswanela kutokomela milao ye ilikuli ba be ni zibo yetezi ya kukona ku isebelisa mwalituto za bona zapuo za kazazi. Nihakulicwalo,ki kwabutokwa kubona kuli kuituta ki kuikola,kuitabisa ni ku ba ni tuso ni kuli mulao wa Sliozi,ha se uitutilwe,wa kona kusebeliswa kanzila ya ku uzwkanya.

7. Ze swanelwa kuitutwa kwa mafelelezo a silimo Ze swanela ku ezwa mafelo a silimo kwaku kena mwa sitopa sa 1 mwa Litopa zakwatasi, baituti kaufela ba libelelwa kuikopanya nia babañwi, maikuto kuhupula ni sebeliso ya mubili baitukiseze kukala ku ituta Silozi simubuso. Liviki liketazoho za sitopa sa 1 liswanela ku ama ahulu misebezi ya makalelo a Sikolo Kaku feleleza sitopa 3 sasilozi mwa litopa zakwatasi, baituti ba hupulelwa ku kona ku bonisa ze swanela ku ezwa ze latelela. Kuteeleza ni kualaba Baituti bateeleze ahulu, babe ni ma nyamenyame ni mayemo abutokwa kwaku bulela sesi ñozwi ni ku alaba mwa linzila ze shutana-shutana kubonisa ku utwisisa ni kuitumela. Ba bonisa ku tabela ni ku kuteka sibuwi-buwi ni miinelo ya mubili kusina likezo zaku bulela /maikuto. Kubulela ni ku ambolisana Baituti ba ambolisana kakuutwahala ka mihupulo ye kolohanyizwe kaku itusisa mifuta-futa ya Zibo ya manzwi, tutopuo ye lukile pupo ya lipulelo, mupeletelo o lukile nimu bulelelo o shutana-shutana. Ba tahise pulelo ye kuswani ye lukisizwe, kufa tatelelano ya butokwa, kuba ni muhupulo wa libaka wasesi bulelwa ni bateelezi. Ba bulela Kwangambolo kakucincana mañusa, kuikabela muhupulo.ku tahisa maikuto, ku buza lipuzo ze swanela ni kuitenga kusesiezwa. Ba bonise zibo ye swanela ni mayemo sakata kakufumana nako yaku bulela ni kaku kuteka maikuto ayo muñwi. Kubala ni ku nyakisisa Baituti ba bala makande a shutana –shutana ni mañusa a ñozwi kabulukuluhi akuitabisa, liñusa ni zwelopili ya mutu. Baka fumana tupulelonyana ni tutangu totu itusisizwe mwa timana kubupa taluso, kuitabisa ni kuba ni maikuto. Baka fumana likezo zaba bapali ni kufa maikuto kuamana ni babapali ni li kezahalo.


7

Ba kafa zibo yafoniki, lizibo zakunuha mutala wa mayemo kamosi bonahalela sika, zibo yaku taluhanya manzwi, kubala ni mukwa waku bala n iku fumana manzwi amwahali. Ba bala ka nako ye ñata kusa eza mafosisa,kusa kakanya ni kuba ni zibo ya manzwi kutusa kutwisiso,mi ba bala kaku utwahala ni mubizezo olukile wa manzwi ni taelo,ku tahisa maikuto,muhato ni mulumo wa manzwi. Ba sebelisa ku ipuza lipuzo, kui sikulula, ku kuza hanyinyani niku kutela mukwa wakubala ka tokomelo ku fumana kutwisiso. Ba kutela, kaku latelela, maikuto abutokwa mwa kalulo ye ñozwi, ni ku fumana mutomo wa butokwa wa likande. Baka fumana mañusa afa taluso tota, kufa taelo ye pahami. Baka talimisisa mukoloko wa lisebeliso ze cwale ka libuka, libuka za maswaniso,mitende,magazine,dayagilamu,litafule,limapa,maDVD,mazimumwangala,sinema ni intaneti (koifumaneha) ka maikuto,ka kutwisiso ni zibahazo ya butokwa. Kuñola Baituti bañola litaka ni lonombolo ze lukile kuitusisa sibaka sesiswana ni se si likanelezi, ku supeza muzamaisezo wa manzwi ka mihato, ku ankufa ko kunde, muinelo o swanela ni muswalelo wa siñoliso. Bañola mukoloko wa tutimana twakuikupulela totuswanela ni totuna ni butokwa kwa bateelezi kakuitusisa mihupulo ni lizibo zakale ze zibahala, k hulisa mikwa ni kuitusisa likande kubonisa makalelo ni mafelelezo. Bañola mukoloko watutimana totulukiselizwe bateelezi totuna ni butokwa, miba sebelise mulao ofilwe n imu peletelo olukile. Pupo ya puo, Tutopuo ni Sebeliso ya puo Baituti ba sebelise litaka ze tuna ze lukile, kuto, puzo ni makalo (!) ba itusise kanala ku bonisa kusufazo ya linzwi ni liluwi lelibunolo, ni lifelwani ku kauhanya mukoloko wa manzwi. Libizo, ku fumana fokuswanela kusebelisa felwani, mabizotota, sesi konwa ku balwa ni sesisakonwi kubalwa ni mabizo feela, maezi, matauli ni matalusi. Ba sebelise nako ya cwale, nako ye zwelelapili, nako ye felile ni nako yesa taha kamoku swanehela mi baitusise tupulelonyana! lipuzo nikukwala ni kukwalula. Baipangele tupulelozwako kaku sebelisa makopanyi a shutana, ni ku sebelisa zibo ya manzwi azamaela ni tuto kamokuswanelela ni mubizezo wa mazwi olukile. Ba bonise zibo ya bona ya kale kwa mafoniki, ku ituta zibo ya manzwi ni mukwa wa mulao wamupeletelo.


8

8. Butungi ni Tatelelano – Babaitukiseza ku kala sikolo ku isa sitopa 3 Kaku bonisa zwelopili ya lizibo, liseli ni mikwa ye ingelela litopa zakwatasi butungi ni tatelelano za latelela I kalela ku baba itukiseza ku kala sikolo ku isa kwa sitopa 3. Nihakulicwalo, ze swanela kuitutwa kubaba itukiseza kukala sikolo haisika kopanyelezwa mwa pampili kono ikona ku fumanwa feela mwaSilambasi ya babaitukisza ku kena sikolo.

KUTEELEZA NI KUALABA

Ba baitukiseza ku kala sikolo

SITOPA 1 SITOPA 2

SITOPA 3

KUTEELEZA HAHULU NI KUALABA KASWANELO

Kuteeleza kwa makande, kwa milumo ya mihato ye zamaela ni kwa lipina ili kaku itabisa ni ku – alaba koku swanela.

Kuteeleza ka swanelo kwa makande, milumo ya mihato ye zamaela, ni lipina kaku itabisa ni ku alaba ka buitumelo, ku bonisa maikuto abona kwakualabela kwaba bapali ni likezahalo.

Kuteeleza ka swanelo kwa makande, milumo ya mihato ye zamaela, ni lipina kakuitabisa ni ku alaba ka buitumelo, ku bonisa maikuto abona kwakualabela kwababapali ni likezahalo.

Kuteeleza ka swanelo kwa makande, milumo ya mihato ye zamaela, ni lipina, mayumbo ni za lisheya kaku itabisa ni ku alaba ka buitumelo, ku bonisa maikuto a bona kwaku alabela kwaba bapali ni likezahalo.

Kukutela ku bulela kalulo ya likande ka manzwi a bona.

Kukutela ku bulela likande kufa mutomo wa likande.

Kukutela kubulela likande kufa muhupulo ka butungi ni maikuto

Kukutela ku bulela likande kufa muhupulo ka butungi ni maikuto

Kuteeleza ni kualaba kwa litaelo zakubulela.

Kuteeleza ni ku alaba kwa litaelo zakubulela,mañusa, lizibiso ni li zibahazo.

Kuteeleza ni ku alaba kwa litaelo zakubulela,mañusa , lizibiso ni li zibahazo.

Kuteeleza ni kualaba kwa litaelo zakubulela zelatelelana,mañusa, lizibiso nili zibahazo.

Kutela tatelelano ya manzwi amalalu kapa amane

Teeleza mi ukutele kaku bulela tatelelano ya mibamba ya mibamba yemibeli ye bunolo ya manzwi a 4 kapa 5.

Teeleza mi ukutele kaku bulela tatelelano ya mibamba ye 3 ye bunolo kapa mubamba 1 ona ni lika zeñata.

Teeleza mi kutele kaku bulela tatelelano ya mibamba ye 4 ye bunolo kapa mubamba 1 ona ni lika zeñata ni mubamba 1 obunolo.

Alaba kakuswanisa, likanyisa nikubapala.

Alaba kakuswanisa, likanyisa ni kubapala.

Alaba kakuswanisa, likanyisa ni kubapala.

Supeza kuamuhela mukwa wakuteeleza kaku litela nako ya hao yaku bulela usika hanisa yo muñwi.

Supeza ku amuhela mukwa wakuteeleza kaku litela nako ya hao yakubulela usika hanisa yo muñwi nikualaba ka mukwa a likuta.

Supeza ku amuhela mukwa waku teeleza kaku litela nako ya hao yakubulela kak bonisa kamoku swanehela pulelo ya mubili, buza lipuzo zakuutwisisa mi ufe maikuto a hao.

Supeza ku amuhela mukwa waku teeleza kaku litela nako ya hao yaku bulela kaku bonisa kamoku swanehela pulelo ya mubili, fa maikuto mi u bonise muhupulo wa hao kaku lumela kapa kakusa lumela.


9

KUBULELA NI KUAMBOLISANA

SITOPA 1 SITOPA 2 SITOPA 3

KUSAKAKANYA KUISEPA NI KUAMBOLA KA MUNAHANO

Ambola taba ye sika itukisezwa mi kakuisepa bona bañi ni za silalanda sa bona.

Ambola taba ye sika itukisezwa mi kakuisepa



Itusise puo yakazazi usahakanyehi kakuhupula,ku tahisa maikuto,mubulelelo oswanela ni mubizezo olukile wa manzwi kakusebelisa zibo ya tutopuo ni zibo ya manzwi.

Itusise puo yakazazi usahakanyehi kakuhupula,kutahisa maikuto,mubulelelo oswanela ni mubizezo lukile wa manzwi kakusebelisa zibo ya tutopuo ni zibo ya manzwi.

Itusise puo yakazazi usahakanyehi kakuhupula,ku tahisa maikuto,mubulelelo oswanela ni mubizezo olukile wa manzwi kakusebelisa zibo ya tutopuo ni zibo ya manzwi.

Itusise mukwa wa likute laku bulela hau lumelisa, haukupa sibaka, hauitumela ni hauinyanza.

Itusise mukwa wa likute laku bulela haulumelisa,hau kupa sibaka,hau itumela Nihau inyanza mi ui zibahaze wena muñi

Itusise mukwa wa likute kaku bulela hau lumelisa,haukupa sibaka,hauitumela ni hauinyanza mi uizibahaze wena muñi

Itusise mukwa wa likute laku bulela hau lumelisa,haukupa sibaka,hauitumela ni hauinyanza mi uizibahaze wena muñi

MULELO WA PUO

Kandeka likande Kandeka likande u sebelise mibamba ye bunolo ni sebeliso ye lukile ya manzwi.

Kandeka likande lelilukisizwe ni lelisikalukiswa kaku sebelisa Mibamba yebunolo yena ni manzwi amañata ni sebeliso ye lukile ya puo

Kandeka likande lelilukisizwe ni lelisikalukiswa kaku sebelisa mibamba ye bunolo yena ni manzwi amañata ni sebeliso ye lukile ya puo

Bulela mikanga yemikuswani niku opela lipina

Bulela mikanga yemikuswani ni kuopela lipina

Bulela mikanga yemikuswani pwetele ni ku opela lipina.

Bulela mikanga yekuswani mayumbo ni zalisheya,peta pwetele,opela lipina mi mu eze pulelo ye bunolo.

Mamela/hupula zibo ya hao ya kale.

Mamela/hupula zibo ya hao ya kale.

Mamela/hupula makande a ezahalanga kamita.

Mamela/hupula zibo ya kale mi ufe maikuto ni minahano.

Toloka nto ye ñwi, sika folofolo, kapa kezahalo/ zibo

Toloka nto ye ñwi, sika, folofolo, mutu kapa kezahalo/ zibo.

Toloka nto ye ñwi, sika, folofolo, mutu kapa kezahalo/ zibo.

Talusa kalulo ye bunolo Lika moli sebeleza.

Talusa kamolika moli sebeleza.

Talusa ka bunolo linzila mo lika lisebeleza; fa taelo.

Zibisa kakubulela mikwa ye bunolo.

Zibisa kaku bulela mikwa

Batisisa kakubuza lipuzo kuli ufumane litaba/mañusa

Batisisa kakubuza lipuzo kuli ufumane litaba/mañusa

Batisisa kaku buza ka batu kaku fumana mulelo.

Alaba lipuzo kuitusisa lipulelo ze bunolo ni sebeliso ye lukile ya puo.

Alaba lipuzo kuitusisa lipulelo ze bunolo zena ni manzwi amañata ni

Alaba lipuzo kuitusisa lipulelo ze bunolo zena ni manzwi amañata ni


10

sebeliso ye lukile ya puo.

sebeliso ye lukile ya puo.

Talusa maikuto a utwahala mi ufe tiisezo ya ona.

Talusa maikuto a utwahala mi ufe tiisezo ya ona.

Fa taelo

MULELO NI TAHISO YA MAÑUSA

Lukisa ni kutahisa poniso ye bubebe ni ku talusa.

Talusa ni kutahisa makande aka zazi ku bonisa kimañi, Cwañi, lili ni kakai.

Talusa niku tahisa pulelo ye Bubebe ye bonisa kimañi,cwañi,lili,ka kai ni kiñi, ni makalelo,fahali ni mafelelezo

Lukisa pulelo ye kuswani ye Bonisa mañi,cwañi,lili,kai,ni kiñi.makalelo, fahali ni mafelelezo; lisebeliso ze bonisa; mukwa waku patehisa ba teelezi.


11

KUBALA NI PONAHAZO

ZIBO YA TEMUHO YA LIKA

Supeza sika sesi bonahala si beiwe mwahala a lika zeñwi kono si lemusehe.




BONISA NI KUBULELA MULUMO WA TAKU

Lemuha mwanzwi amwa pulelo

Bala niku fumana manzwi a bunolo mwa pulelo mi u bale kalulo ni kalulo (syllables) ya manzwi abunolo.

Fumana mabizo mwa pulelo, mi u bale ku fumana kalulo ni kalulo (syllables) ya manzwi a bunolo.

Ekeza lipulelo kaku kopanya kwateñi tutabanyana, mi u bale niku fumana kalulo ni kalulo ya manzwi a shutana.

Fumana manzwi mwa mukanga omukuswani.

Fumana manzwi mwa mukanga omukuswani mi u kauhanye mwahala milumo yemi telele ni yemikuswani ya manzwi.

Fumana manzwi mwa mukanga omukuswani mi ukauhanye mwahala milumo yemitelele ni yemikuswani ya manzwi.

Fumana ni kucincanisa manzwi amwamukanga womukuswani mi u kauhanye mwahala milumo yemitelele ni yemi kuswani ya manzwi.

Lemuha milumo ya makalelo (Phonemes- nto yeli teñi) ka manzwi a bunolo.

Lemuha n iku fumana milumo yamakalelo (phonemes) mwa manzwi a bunolo.

Lemuha ni ku fumana milumo yamakalelo niya mafelelezo (phonemes) mwa manzwi a bunolo.

Lemuha ni ku fumana milumo a makalelo, yafa mafelelezo (nto yeli teñi mi ye konwa ku bonwa) mwa manzwi a bunolo.

Lemuha mi u bupe milumo ya manzwi a kuta-kutela akuikupulela.



Zwakanya niku kauhanya kalulo iliñwi ya manzwi

Zwakanya niku kauhanya kalulo iliñwi (one syllable) ye zwakanywa ka litaka zepeli.

Zwakanya niku kauhanya kalulo iliñwi (one syllable) ye zwakanywa ka litaka zetalu.


12

MUTOMO WA KUHATISA KOPANYO YA MANZWI A KALULO YA BUTOKWA

Kubala kakusaitekela ni kulemuha kuli kubala ku kalela kwanzohoto kuya kwasilyo ni kukalela kwa halimu kuisa kwatasi, ku bonisa maswaniso ni kuhatisa manzwi a nani litalusa a kauhanyweka kusiya sibaka.

Lemuha kuli hatiso ya kubala i kalela kwa nzohoto ni kuya kwasilyo ni kukalela kwahalimu kuisa kwatasi, kubonisa maswaniso ni ku hatisa manzwi ana kauhanyweka kusiya sibaka.

Bonisa kuli kubala manzwi a hatisizwe ku kalela kwanzohoto kuya kwa silyo, ni kukalela kwahalimu ni kuisa kwa tasi.

Bonisa kuli kubala manzwi a hatisizwe ku kalela kwanzohoto kuya kwa silyo, ni kukalela kwahalimu ni kuisa kwa tasi.

Bonisa mukwa wo munde wa kuswala buka kakuinanula buka mwa halimu ni kulemuha fapili ni kwamulaho wa kaba.

Bonisa mukwa wo munde wa kuswala buka kaku nanulela buka mwa halimu ni ku lemuha fapili ni kwamulaho wa – kaba,ni libizo la buka

Bonisa mukwa wo munde wa kuswala buka kaku nanulela mwahalimu ni kulemuha fapili ni kwamulaho wa kaba, ni libizo la buka ni muñoli.

Bonisa mukwa wo munde wa kuswala buka kaku nanulela buka mwahalimu ni kulemuha fapili ni kwamulaho wa kaba, ni libizo la buka, muñoli ni muswanisi wa maswaniso.

MILUMO

Kakusaitekela lemuha mi u bulele alufabetiya mulumo u limuñwi.

Lemuha mabizo a litaka ni milumo ya litaka, ni tatelelano ya li alufabeti.

Lemuha mabizo a litaka ni milumo ya litaka, ni tatelelano ya li alufabeti.

Lemuha mabizo a litaka ni milumo ya litaka,ni tatelelano ya li alufabeti

Bala litaka ze na ni manzwi a malalu ni matumanosi (vowel) a milumo ye mikuswani

Bala litaka ze na ni manzwi a malalu ni matumanosi (vowel) a milumo ye mikuswani

Bala manzwi a mayemo a utwahala a kalisa kapa kufela ka litaka zepeli ze zwakani.

Bala manzwi a mayemo a utwahala a kalisa kapa kufela ka litaka zepeli ze zwakani.

Bala manzwi a mayemo a pahami a kalisa kapa kufela ka litaka zepeli ze zwakani.

Bala manzwi a mayemo a pahami a kalisa kapa kufela ka litaka zelalu ze zwakani.

Bala manzwi a mayemo a pahami a kalisa kapa kufela ka litaka ztlalu ze zwakani.

Bala manzwi a mayemo a pahami anani dayagilamu ya matumamoho ni movawelu (vowel)

Bala manzwi a mayemo a pahami anani dayagilamu ya matumamoho ni mavawelu (vowel)

Bala manzwi a mayemo a pahami anani dayagilamu ya matumamoho a litaku ze sa utwahali ni dayagilamu ya mavawelu.

Bala manzwi a mayemo a pahami anani sikwata salitaku zetalu ze yemela mulumo u li muñwi

Bala manzwi a mayemo a pahami anani sikwata salitaku zetalu ze yemela mulumo u li muñwi

Hupula mayemo a zibo ya Hupula mayemo a zibo ya Hupula mayemo a zibo


13

manzwi ni temuho ya manzwi.

manzwi ni temuho ya manzwi

ya manzwi ni temuho ya manzwi

MUKWA WA KUFUMANA LIÑUSA

Fumana libuka za maswaniso ka kubala ni ka kutahisa makande




Fumana litimana ze bunolo kaku sebelisa zibo ya kunuha ni zibo ya manzwi a kale anani mulumo uli muñwi.

Fumana manzwi a sa swani ni litimana kakusebelisa zibo ya manzwi yakale ya mafoniki (phonics)

Fumana manzwi a saswani ni litimana ka ku sebelisa zibo ya kunuha,mutala ka mokufelwa taluso ni zibo ya kale ya mafoniki (phonics)

Fumana manzwi a saswani ni litimana ka ku sebelisa zibo ya kunuha,mutala ka mokufelwa taluso ni zibo ya kale ya mafoniki (phonics)

Sebelisa, kutelo ya kubala ni mukwa wa kubala kufumana manzwi ni litimana ze sa zibahali hande.

Sebelisa, kutelo ya kubala ni mukwa wa kubala kufumana manzwi ni litimana ze sa zibahali hande.

Sebelisa mukwa wa kubala kakutwisiso kutahisa taluso, sebelisa mutala wa kufumana siswaniso, hatisa lizibo za hao zakale.

Sebelisa mukwa wa kubala ka kutwisisso kutahisa taluso, sebelisa zibo yahao ya kale, ni zibo ya kufa mutala ka siswaniso ni mabizo a se si balwa ni litoho za zona.

Sebelisa mukwa wa kubala kakutwisiso kubuluka taluso, sebelisa zibo yahao ya kale ni zibo ka kufa mutala ka siswaniso, hatisisa lipuzo ze ubuzize ni ze ulukisize kuza hanyinyani mi u kutele kubala.

Sebelisa mukwa wa kubala kakutwisiso kubuluka taluso, sebelisa zibo yahao ya kale ni zibo ka kufa mutala ka siswaniso, hatisa lipuzo ze ubuzize ni ze ulukisize kuza hanyinyani mi u kutele kubala.

KUBALA kAKUTWISISO

Bala buka ya maswaniso haufeza u kandeke kapa u bapale kubonisa kutwisiso ya se u balile.

Bala likande le libunolo haufeza u likandeke kapa kulibapala kubonisa kutwisiso yase u balile.

Bala likande haufeza u likandeke kapa kulibapala kubonisa kutwisiso yase u balile

Bala makande, mi kanganyana ni lipwetele (poems) cwale u likandeke kapa kulibapala kubonisa kutwisiso ya se u balile.

Kamokuswaneleha u beye maswaniso ka kulatelelalana mi u kutele kukandeka likande.

Beya maswaniso ka kulatelelana mi u ñole lipulelo ze bunolo ku panga likande.

Kakulatelelana u beye mañusa a cwale ka maswaniso ni lipulelo ze beiwa mwa mukoloko wo lukile kutahisa talusa.

Ka kulatelelana u beye mañusa a cwale ka maswaniso, madayagilamu (diagrams) ni ze itusiswa kwa kuapeha (receipes) mwa mukoloko wo lukile kutahisa taluso.

Talusa ka za makande mi ulabe lipuzo ze na ni litaluso ze utwahala.

Alaba lipuzo ze bunolo ze nani litaluso ze utwahala kanzila yebunolo ye lukile (zecincana) lipuzo ze zwelela fa timana ye kuswani.

Alaba lipuzo ze bunolo ze nani litaluso ze utwahala kanzila yebunolo ye lukile (zecincana) lipuzo ze zwelela fa timana ye

Alaba lipuzo ze bunolo ze nani litaluso ze utwahala kanzila yebunolo ye lukile (zecincana) lipuzo ze zwelela fa timana ye


14

kuswani mi ufe maikuto kuamana ni likezahalo ni mikwa ya ba bapali.

kuswani mi ufe maikuto ni likatulo kuamana ni likezahalo ni mikwa ya ba bapali.

Fa kabukuswani kusufazo ye bunolo ya kalulo ya sesiñozwi


15

KUBALELA MWATASI NI KAKUTIISA KAMUHUPULO NI KAKUTWISISO

Tokomelo butokwi ni takazo ya kubala

Bonisa butokwi ni takazo ya kubala

Bonisa butokwi ni takazo ya kubala ka bulukuluhi

Bonisa butokwi ni takazo ya kubala ka bulukuluhi

Ikesize inge “ya bala”libuka za maswaniso ze na ni sesiñozwi kapa ze sina se siñozwi kamuhupulo ni ka kutwisiso.

Bala mifutafuta ya litimana za mayemo a utwahala ze isi zaniti ka kubalela mwatasi kapa kakutiisa kamuhupulo ni ka kutwisiso.

Bala mifutafuta ya litimana za mayemo a utwahala ze isi zaniti ka kubalela mwatasi kapa kakutiisa ili ka kuankufisa koku swanela, ka muhupulo ni ka kutwisiso.

Bala mifutafuta ya litimana za mayemo a utwahala ze isi zaniti ka kubalela mwatasi kapa kakutiisa ili ka kuankufisa koku swanela, ka muhupulo ni ka kutwisiso.

Bala mifutafuta ya litimana za mañusa a mayemo a utwahala ni li itusiso ze bonahala kufumana ni kutoola mañusa a ketilwe



Bala litimana ze itukisizwe za mayemo a utwahala kakutiisa ni kakutiisa ni kakutwisiso, mupeletelo wa manzwi wo lukile, kubala ka kusa kakanya, ku tahisa maikuto, kakusaba ni mafosisa ni kakutalimisisa, mulao wo tomilwe.

Bala litimana ze itukisizwe za mayemo a utwahala kakutiisa ni kakutiisa ni kakutwisiso, mupeletelo wa manzwi wo lukile, kubala ka kusa kakanya, ku tahisa maikuto, kakusaba ni mafosisa ni kakutalimisisa, mulao wo tomilwe.

Bala litimana ze itukisizwe za mayemo a utwahala kakutiisa ni kakutiisa ni kakutwisiso, mupeletelo wa manzwi wo lukile, kubala ka kusa kakanya, ku tahisa maikuto, buñata bwa zebalwa, nako ya kubala, kusaba ni mafosisa ni kakutalimisisa, mulao wo tomilwe.

Bala buka ye sika itukisezwa kakutiisa ka kuba ni kutwisiso, kusaba ni mafosisa, kusa kakanya ni kutahisa maikuto.

Bala buka ye sika itukisezwa kakutiisa ka kuba ni kutwisiso, kusaba ni mafosisa, kusa kakanya ni kutahisa maikuto. Bala buka ye sika itukisezwa kakutiisa ka kuba ni kutwisiso, kusaba ni mafosisa, kusa kakanya ni kutahisa maikuto.

KUBALA NI ZE MWALIBUKA

Fumana mikwa ya babapali ni likezahalo za butokwa

Fumana mikwa ya babapali,nako ni libapalelo ni likezahalo za butokwa

Fumana mikwa ya babapali,nako ni libapalelo ni milelo ya bona ye bunolo

Fumana makalelo asesi ñozwi makalelo ni mafelelezo

Fumana makalelo asesi ñozwi makalelo ni mafelelezo

Fumana litaba ni lipulelonyana mwa maikuto a fitisizwe.


16

MUŇOLO

KUÑOLA

Supeza makalelo ni zwelopili ya kamaiso ni swalisano ya mazoho/meto, ni katelelo ya sebeliso, ya lizoho, muswalelo wa siñoliso nimuiinelo wo swanela.

Supeza kamaiso ni swalisano ya mazoho/meto,ni katelelo ya sebeliso ya lizoho, muswalelo wa siñoliso ni muinelo wo swanela

Supeza mukwa o lukile waku swala siñoliso ni muiinelo wo swanela

Supeza mukwa o lukile waku swala siñoliso ni muiinelo wo swanela

Supeza makalelo ni zwelopili yaku ñola manzwi ka mihato ya pina,kakunyanganya ku sebelisa nzohoto,-kuya kwasilyo,ni zibahazo yakwa halimu- ku kuta- kwatasi

supeza lizibo zeñwi zakuñola kaku ankufa ku sebelisa nzohoto-kuya-kwa silyo,ni zibahazo ya kwahalimu-ku kuta-kwatasi

Supeza manzwi amuhato wo zamaelela ni kaku ankufa haku ñolwa

Supeza manzwi amuhato wo zamaelela ni kaku ankufa haku ñolwa

Kopisa niku ñola libizo la hao

Hatisa litaka zamanzwi a litaba ni linombolo ka bukwala ni kaku bonahala ka liñusa lelilukile,kaku sebelisa saizi ni sibaka sesi likanelela



SIBUPEHO SA MUŇOLO

Supeza butokwi ni takazo ya kuñola




Ňola mubizezo wa manzwi a 2 abunolo a litaba ze 4.kuisa ku 5

Ňola mubizezo wa litaba 3 ze bunolo kapa mibamba ye mibeli ye kopani

Ňola mubizezo wa litaba ze bunolo hahulu kapa lipulelo ze ñatanyana ze kopani

Ňola makande aku ikupulela amibamba ye bunolo ye

Ňola makande aku ikupulela amibamba ye bunolo ye 5 kapa 6 ya mibamba ye kopani yna ni libizo labuka,makalelo ni mafelezo

Ňola makande ak ikupulela ana ni mibamba ye 6 ye bunolo hahulu yena ni libizo la buka,makalelo,fahali ni mafelelezo,babapali,nako ni libapalelo

Ňola kaku kutela kubala/hupula zibo ya hao fo kuna ni makalelo ni mafelelezo a bunolo,mi usebelise sitatimende ka kuitusisa mañi (who) kiñi (what) ni lili (when)

Ňola kak kutela kubala/hupula zibo ya hao fo kuna ni makalelo ni mafelelezo a bunolo,mi usebelise sitatimende ka kuitusisa mañi (who) kiñi (what) ni lili (when)

Ňola kaku kutela kubala/hupula zibo ya hao kapa zibo ya piho yena ni makalelo,fahali ni mafelelezo kaku sebelisa mañi,kiñi,lili,kakai,sitatimende sa kabakalañi (why) ni cwañi (how)

Ňola taba ya niti mi uitaluse kaku sebelisa mibamba ye 4-5 ye bunolo

Ňola taba ya niti mi uitaluse kaku sebelisa mibamba ye 4-5 ye bunolo

Ňola taba ya niti mi uitaluse kaku sebelisa mibamba ye 5-6 ye bunolo,sebelisa toho ya mubamba


17

Ňola litoloko ze bunolo ze bonisa lika kamolisebeleza kakuitusisa mibamba y 3 kapa 4 ye bunolo

Ňola litoloko ze bunolo ze bonisa lika kamolisebeleza kakuitusisa mibamba ye bunolo ye 4 kapa 5 ye kopani

Ňola litoloko ze bunolo ze bonisa lika kamolisebeleza kakuitusisa mibamba ye bunolo ye 5 kapa ku fitelela ye kopani.

Ňola lipuzo ze bunolo ku fumana liñusa kaku itusisa ‘mañi,(who) kiñi,lili ni kai

Ňola lipuzo ze bunolo ku fumana liñusa kaku itusisa ‘mañi,(who) kiñi,lili ni kai

Ňola lipuzo ze lika ku fumana zibo yana ni yona mutu(interview) ku fumana liñusa kakuitusisa mañi,kiñi,lili ni kai

Ňola masitatimende a bunolo a bonisa maikuto kapa balukuluhi

Ňola masitatimende a bunolo a bonisa maikuto kapa balukuluhi

Ňola kadi ni memo ye bunolo



Ňola liñolo la silikani u bonise lizazi,litumeliso,mubili, mafelelezo ni libizo

MUKWA WA KUWISEZAPILI MUŇOLO

Ňola ka bukwala ni ku bonahalisa kalulo yamafelelezo kwakuñola u sebelise mukwa waku nyakisisa wena muñi kamo manzwi a ekelizwe ku zwisezapili taluso,litaka ze tuna ni kuto lisebelisizwe ka swanelo nimupetelo wa manzwi a fosahalilie a lukizwe

Ňola ka bukwala ni ku bonahalisa kalulo yamafelelezo kwakuñola u sebelise mukwa waku nyakisisa wena muñi kamo manzwi a ekelizwe niku zwiswa niku hulisa taluso,maswayo a mañwi akubala ni puo lisebelisizwe kamoku swanelela ni mupeletelo wa manzwi a fosahalile a lukisizwe

LITAKA ZE TUNA NI MASWAYO A KUBALA

Ňola ka litaka ze tuna linzwi lapili la mubamba, liyemeli ‘’NA’’ ni mabizo a limunanu ni a batu.

Ňola ka litaka ze tuna linzwi lapili la mubamba,liyemeli ‘’NA’’ ni mabizo a limunanu ni a batu,mazazi a viki,likweli za silimo,ni linzwi la pili la libizo la buka

Ňola ka litak ze tuna linzwi lapili la mubamba,liyemeli ‘’NA’’ ni mabizo a limunanu nia batu,mazazi a viki,likweli za silimo,ni linzwi lapili la libizo la buka,manzwi a butokwa fa mabizo,mazazi abutokwa ni lipimulo,litolopo,mileneñi ni linaha,mabizo a batu a kusufalzwe,mishobo ni lipuo

Sebelisa ya kuto kwa mafelelezo a mubamba

Sebeliso ya kuto kwa mafelelezo a mubamba ni puzo kwa mafelelezo a mubamba wa puzo

Sebeliso ya kuto kwa mafelelezo a mubamba ni puzo kwa mafelelezo a mubamba wa puzo ni makalo ku bonisa maikuto


18

Sebeliso ya tunala kubupa manzwi a bunolo

Sebeliso tunala ku bonisa liluwi lelibunolo kmt:Buka Y’a Njoni

Sebeliso felwani ku kauhanya mukoloko wa lipulelo

Sebeliso felwani ku kauhanya mukoloko wa lipulelo

LIKALULO ZA PULELO

Sebelisa libizo feela ni libizo tota

Fumana,libizo mi u sebelisa libizo feela ni libizo tota

Fumana,libizo mi u sebelise mabizo a konwa kubalwa ni mabizo a sa konwi kubalwa ni mabizo

Sebelisa mayemeli a cwale ka:na,wena,yena,sona,luna,bona,zona



Sebelisa liyemeli la liluwi a cwale ka: ki saka,kisahao,ki sahae,sa bona

Sebelisa liyemeli la liluwi a cwale ka: ki saka,kisahao,ki sahae,sa bona

Sebelisa liyemeli la liluwi a cwale ka: ki saka,kisahao,ki sahae,sa bona,sa luna,za bona

Sebelisa maezi a zibahala

Fumana,mabizo niku sebelisa maezi a zibahala

Fumana,mabizo niku sebelisa maezi a zibahala

Sebelisa mabupi a - bunolo



Sebelisa matalusi

abunolo

Sebelisa matalusi sina

manzwi a talusa mabizo

Fumana,libizo ni matalusi a talusa mabizo

Sebelisa matauli sina manzwi atalusa maezi


19

NAKO YACWALE YE BUNOLO NI NAKO YEFELILE YEBUNOLO

Chinca nako ya cwale ye bunolo ni nako ye felile ye bunolo (kwaku bulela fela)ku talusa likezahalo kusebelia maezi a sebeliswa kamita ni asli akamita

Chinca maezi akamita kuazwisa mwa nako ya cwale kuaia mwa nako ye flilie kmt: tula/tulile bulela/bulezi

Chinca mazi akamita kwazwisa mwa nako ya cwale kuaisa mwa nako ye felile kmt: tapa/tapile buza/buzize

Chinca maezi akamita kwazwisa mwa nako ya cwale kuaisa mwa nako ye felile kmt: yema/ yemile mema/memile

Chinca pulelo ya kanyezo ya mazi akamita kua zwisa mwa nako ya cwale kuisa mwa nako ye felile



Chinca maezi asali akamita kua zwisa mwa nako ya cwale kuaisa mwa nako ye felile kmt: ca/ cile wa/ ba

Chinca maezi asali akamita kua zwisa mwa nako ya cwale kuaisa mwa nko ye felile kmt: opela/opezi eza/ ezize

Chinca maezi asali akamita kuazwisa mwa nako ya cwale kuisa mwa nako ye felile kmt: luta/ lutile Nina/ nibile

Chinca maezi a kanyezo esi akamita kuazwisa mwa nako ye felile



NAKO YA CWALE YE ZWELAPILI

Sebelisa maezi a zibahala (kwa kubulela feela) ku talusa se siezahala kanako yeo kapa bukaufi ni nako ya cwale kmt: Na swanisa (o na fa)

Sebelisa maezi a zibahala (kwa kubulela feela) ku talusa se siezahala kanako yeo kapa bukaufi ni nako ya cwale kmt: Na swanisa (ona fa) Ha ni bali (o nafa)

Sebelisa maezi a zibahala (kwa kubulela feela) ku talusa se siezahala kanako yeo kapa bukaufi ni nako ya cwale kmt: u lobezi (onafa) Ha sika lobala (o nafa)

Sebelisa maezi a zibahala (kwa kubulela feela) ku talusa se siezahala kanako yeo kapa bukaufi ni nako ya cwale kmt:Paulusi wa eza/ Haezi musebezi wa hae (onafa)

Sebelisa maezi azibahala ku talusa kezahalo ya nako ye sataha kmt: Ni ka potela bokuku viki ye taha

Sebelisa maezi azibahala ku talusa kezahalo yanako ye sataha kmt: Bo ndate baka funduka kanako ya musihali

Sebelisa maezi kutalusa kezahalo ya nako ye sataha kmt: kezelaka u ka apeha kacenu mazibuana


20

NAKO YE SATAHA

Sebelisa maezi a zibahala (kwa kubulela feela),kmt: Ni kaya kwandu ya bokuku kamuso

Sebelisa maezi a zibahala kmt: Lukabonana /Haluna kubona bondate viki ye taha

Sebelisa maezi a zibahala kmt: lifolofolo li ka nwa/ ha lina kunwa kwa siliba

Sebelisa maezi a zibahala kmt: silimo se sitaha,ni kaba (ha nina kuba mwa sitopa sa bu e ni kezelaka uto inelela

PUPO YA LIPULELO,MAYEMO SAKATA NI MILAO

Kopanya lipulelo ka kuitusisa ‘’ ni ‘’ (kwakubulela feela)

Bupa lipulelo ze bunolo mi usebelise likopanyi ‘’ ni ‘’ ni ‘’kapa

Bupa lipulelo zwako ze bunolo ka kukopanya lipulelo ni kuitusisa makopanyi;’’haiba;’’cwale;’’kono’’ni’’kakuli’’

Bupa lipulelo zwako ze bunolo ka kukopanya lipulelo ze bonisa nako/tatelelano(sapili,sesitatama, cwale,onafo,kwapili, kasamulao

Sebelisa tumelelano ya mitai ya maezi kmt: musizana wa bapala;Basizana ba bapala

Sebelisa tumelelano ya mitai ya maezi kmt: nja I lobala fabulilo;linja lilobala fa bulilo

Sebelisa tumelelano ya mitai ya maezi kmt: tou I zukuza munwana wa yona,litou lizukuza minwana ya zona

Sebelisa linzwi le’’nakona’’ ku bonisa mukwa wa kukona ni ‘’na swanela’’ ku kupa kulumelelwa

sebelisa linzwi le ‘’ na kona’’(ku kona kueza sika), ‘’na swanela’’ ku lumelelwa) ni ‘’na lukela’’ ku bonisa butokwi

sebelisa linzwi le ‘’ na kona’’ ‘’na swanela’’ ‘’na lukela’’ ‘’kwakonahala’’ ‘’kwa swanela’’ ‘’kwa lukela’’

Sebelisa mitai ya matauli a bunyinyani,buñata, butuna bwanana

Sebelisa mitai ya matauli a bunyinyani,buñata, butuna bwanana,buñata, buñatanyana,zeñwi, se siñwi,batili

Sebelisa mitai ya matauli a bunyinyani,buñata, butuna bwanana,buñata, buñatanyana, zeñwi,se siñwi,batili,kaufela, se siñwi,zeñwi,ote

Sebelisa masupi a :se,sani,ze,zani



ZIBO YA KUITUTA MANZWI

Lemuha kalulo iliñwi ya linzwi ni likalulo zepeli za manzwi

Lemuha kalulo iliñwi ya linzwi ni likalulo zepeli za manzwi

Fumana manzwi abunolo ili a swana kwa mibizezo kono inge afa litoloko zesa swani, mi ube nubuiketelo bobulukile hau ñola makande/ pizezo kmt: lata misizana yo, lata masila ao.

Fumana manzwi abunolo ili a swana kwa mibizezo kono inge afa litoloko zesa swani,mi ube nubuiketelo bobulukile hau ñola makande/ pizezo kmt: toza,taza,taba

Fumana maswanataku abunolo mi uasebelise ka swanelo

Fumana manzwi abunolo asiina

Fumana manzwi abunolo asiina niasisali a sebeliswa

Fumana manzwi abunolo asiina niasisali a sebeliswa


21

niasisali mwa lubasi kwa batu nikwa lifolofolo

Shangela maekezi a: ‘’nyana,’’ ‘’tota’’ fo mupeletelo wa linzwi hau cinci kmt: taunyana,lilundutota

Shangela liekezi le ‘’ nyana’’ (bukanyana) ‘’fenyene’’ (mulozitenyene) ‘’luli’’ mumatiluli ‘’ana’’ (nukana) ‘’wana’’ (pulwana)

Fumana mi u bapanye maswanataluso abunolo ni malatulanyi abunolo



Peletela maamanyi ka swanelo kmt: ya bina.ba bina,o tuka, ye tuka

Talusa mi u sebelise linguli ze bunolo kmt: hupula pili u sika bulela

Isa mabizo a zibahala mwa buñata kaku ekeza linzwi le: ‘’bo’’



isa mabizo feela mwa buñata kmt: Muuna (baana)mwanana (banana)

isa mabizo feela mwa buñata kmt: Muuna (baana),ngu (lingu),mukeke (mikeke),ndume(lindume); kalibe (likalibe); licika (licika)

MIKWA YA MUPELETELO

Fa mulumo wa manzwi

abunolo sebelisa zibo

ya hao ya kale ya

litaka/swalisano ya

milumo

Fa mulumo wa manzwi

abunolo sebelisa zibo ya

hao ya kale ya

litaka/swalisano ya milumo

Fa mulumo wa manzwi

abunolo sebelisa zibo ya hao

ya kale ya litaka/swalisano ya

milumo

Sebelisa kalulo ya

manzwi likale ni kufela

ka litaka ze kopanyizwe

Sebelisa kalulo ya manzwi

likale ni kufela ka litaka ze

kopanyizwe ni kalulo ya

manzwi

Sebelisa kalulo ya manzwi

likale ni kufela ka litaka ze

kopanyizwe ni kalulo ya

manzwi

Tahisa mupeletelo wa

manzwi a cincana ku keta ze

lukile

Kutela kwa dikishinari‘’ ye upangile’’ ‘’ ube ni ‘’ buka ya

kuñolela cati

yamanzwi,ze ñozwi kale

ni kupotolohiswa kilasi,

mi u kupe tuso kuticele

ni kwaba batu bañwi ba

Kutela kwa dikishinari‘’ ye upangile’’ ‘’ ube ni ‘’ buka ya kuñolela

cati yamanzwi,ze ñozwi

kale ni kupotolohiswa kilasi,

mi u kupe tuso kuticele ni

kwaba batu bañwi ba

bahulu

Kutela ‘’ u be ni’’ buka ya

kuñolela,dikishinari ye

bunolo,cati ya manzwi ni ze

ñozwi kale ni kupotolohiswa

kilasi, mi u kupe tuso kuticele

ni kwaba batu bañwi ba

bahulu ni ku bo mubapala ni

bona


22

bahulu

U sebelise mukwa wo cwale ka: bona,bulela,kwahela,bonisisa,ñola,tatuba, ku ituta manzwi ka nako

ye cincana

U sebelise mukwa wo cwale ka: bona,bulela,kwahela,bonisisa,ñola,tatuba, ku ituta manzwi ka nako ye

cincana

U sebelise mukwa wo cwale ka: bona,bulela,kwahela,bonisisa,ñola,tatuba, ku ituta manzwi ka nako ye

cincana

SEBELISO YAMUPELETELO

‘’U yazwa fateni halusebelisa ‘’wana’’ kmt: (komu) (komwana)

’U yazwa fateni halusebelisa ‘’wana’’ kmt: pulwana

‘’A’’ yesa utwali fahala

linzwi litisa mulumo wo

mutelele wa litumanosi

kmt: maabani

‘’A’’ yesa utwali fahala

linzwi litisa mulumo wo

mutelele wa litumanosi kmt:

baana

‘’Mu’’ ya ekezwa kwa

makalelo a linzwi,(alula) mi

‘’a’’ ya mafelelezo yazwa

kwateni ku kena ‘’i’’ mi

linzwi libizwa kmt: mualuli

Ekeza liekezi kakufeleleza ka manzwi a ‘’ nyana’’ tuna’’ kmt: nama,

namanyana,buka,bukanyan

a, bukatuna


23

9. Mukoloko Wazeitutwa

Baituti ba sitopa/ ba swanela ku zibahazwa hakukonahala mwa liviki liketalizoho kwa misebezi yaku itukiseza sikolo mwa Temu 1 pili ku ituta simubuso kusika kala kale. Muketele kwa pampili ya simubuso kalulo yakuitukiseza sikolo / pulongilamu ya Buitukiso (liviki ze 5), ne izibahalizwe ki ba NIED ka silimo sa 2011


ZIBO/TOHO SITOPA SA 1 SITOPA SA 2 SITOPA SA 3

Kuteeleza ka tokomelo ni ku alaba ka swanelo Kuteeleza katokomelo ni kualaba kswanelo

Zibo ya mukoloko wa manzwi a swanela ku itutwa ki manzwi a 2,000



Milibo ya ze itutwa Baituti baka teeleza kaku tokomela niku bonisa kutwisiso mwa ku alaba ko ku swanela

Ze swanela ku itutwa Baituti ba swanela ku:



Ku teeleza kaku tokomelo kwa makande a swanela,mikanga ni lipina ka ku itabisa ni ku alaba ka buitumelo,ku bonisa maikuto a bona mwaku alaba kwa aba bapali ni kwa likezahalo

Kandeka ni ku alaba lipuzo zezwa fa makande,fa mikanga ni fa lipina

Kutela ku kandeka likande le u ziba ku kopanyeleza cwalo ni likalulo za likande ka ku bulela mañusa,lizibiso ni zibo ya litaba

Kutela mukoloko wa mibamba ye mibeli ye na ni manzwi: a 4 kapa 5 a bunolo


Kandeka ni ku alaba lipuzo zezwa fa makande,fa mikanga ni fa lipina


Kutela mukoloko wa mibamba ye 3 ya pulelo zwako kakuluka kmt: Nina ni kaze, libizo la yona ki


Kandeka litimana,alaba lipuzo ufe mañusa ka mukwa wo bunolo ni lipulelo zwako

Teeleza kwa wayalesi ni mazimumwangala(ku ba banana zona)


Kutela mukoloko wa mibamba


24



Kuteeleza mi cwale u alabe kaku swanisa,ku likanyisa ni ku bapala

Bonisa kamuhelo mwa buiswalo bwaku teeleza

Teeleza kumubuleli ka likute usike wamukena mwa hanu; mi u zwelepili ku swalisana ka meeto

- Hupula maikuto a babañwi mi u u alabe ka mukwa wa tokomelo

- ikopanye ni babañwi kaku kandeka,kaku bapala, kaku kopisa,kaku bulela, kaku sebelisa linzila ze swanela,kmt: kuipa linako za ku bulela

Fuseki. I ca lipeba. Nina ni kaze ye bizwa Fuseki mi ica lipeba



Teeleza kumubuleli ka likute, bonisa pulelo ya mubili ka swanelo ni ka maikuto mi u zwelepili ku swalana ka meeto

- Hupula maikuto a babañwi

ka kufa maikuto a hao ka mukwa wa tokomelo

- ikopanye ni babañwi kakukandeka, kakubapala, kaku kopisa,kakubulela, kaku sebelisa linzila ze swanela,kmt: kuipa linako za ku bulela, ku buza lipuzo zakubata kuutwisisa

- bonisa kuba ni masisi kwa

litukelo ni maikuto a babañwi, u lumele kapa u hanyeze ka likuta,ufe maikuto / ni ku tahisa maikuto

ye 4 ya pulelozwako ni litaba ze bunolo ze lukile, kmt: Mwa nzila ya kuya kwa hae seinela. Litino zaka ne li kolobile. Neni utwa salami. Seni tapa mezi a cisa

Mwa nzila ya kuya kwa hae seinela mi liapalo zaka seli koloba. Neni shwile salami



Teeleza kumubuleli ka likute, bonisa pulelo ya mubili ka swanelo ni ka maikuto mi u zwelepili ku swalana ka meeto

- Hupula maikuto a babañwi mi u alabe ka ku lumela kapa kaku hanyeza mi u tokomele maikuto a bona

- ikopanye ni babañwi kaku kandeka, kakubapala, kaku kopisa,kaku bulela, kaku sebelisa linzila ze swanela,kmt: kuipa linako za ku bulela, ku buza lipuzo za ku bata ku utwisisa, ni kufa maikuto kusesi utwilwe

- bonisa kuba ni masisi kwa litukelo ni maikuto a babañwi, u lumele kapa u hanyeze ka likuta,ufe maikuto / ni ku tahisa maikuto kapa kutaleleza kwa maikuto asesi bulezwi


25

KUBULELA NI KUAMBOLISANA


Kusakakanya,ku sepa ni ku hupula mwa ku ambolisana

Milibo ya ze itutwa Baituti baka teeleza kaku tokomela niku bonisa kutwisiso mwa ku alaba ko ku swanela




kuambolisana isi ka kapelezo ni ka kuisepa, kutahisa maikuto ahao,buiketelo ni zibo yaku sebelisa ze u tabela,toloko ye zamaelela ni likezo ka manzwi

- zwisezapili ya maata alulimi kmt: silyo nzohoto kuya silyo,ni kamaiso ya kuzwa kwa halimu ku kuta fafasi

- sebelisa mikwa ya kusa bulela (ku talimana ka meeto,muinelo wa mubili wo lukile)ku ambolisana ka swanelo, ku tokomela lifapano za sizo

sebelisa puo yakazazi usa kakanyi ni kamaikuto, nimu bulelelo wo lukile wa ku isa linzwi mwa halimu ni ku likutisa fafasi nimubizezo o lukile wa manzwi

- sebelisa mayemo a zibo yakale mwa tutopuo ni mwa zibo ya manzwi hau bulela

- kaliketa sebeliso ya manzwi a manca

- yema kwa mafelelezo a mubamba / lipulelo hau bulela

- sebelisa mi u taluse taba ye sika tomama ‘’ye’’ ni ‘’ma’’ hande; kmt: ‘’ye’’ kwa mafelelezo a mulumo wa litomamoho (buka ye ni ‘’ma’’ kwa makalelo a

kuambolisana isi ka kapelezo ni ka ku isepa, ku tahisa maikuto a ho,buiketelo ni zibo yaku sebelisa ze u tabela,toloko ye zamaelela ni likezo ka manzwi

- sebelisa mikwa ya kusa bulela (ku talimana ka meeto,muinelo wa mubili wo lukile)ku ambolisana ka swanelo, ku tokomela lifapano za sizo

sebelisa puo yakazazi usa kakanyi ni kamaikuto, nimu bulelelo wo lukile wa ku isa linzwi mwa halimu ni ku likutisa fafasi nimubizezo o lukile wa manzwi


- kaliketa sebeliso ya manzwi a manca mi u toloke litaluso ka mukwa wo utwahala


- isa linzwi mwa halimu hau u buza puzo

- kuza hainyinyani ni hau bulela tatelelano ya lika

kuambolisana isi ka kapelezo ni ka ku isepa, ku tahisa maikuto a ho,buiketelo ni zibo yaku sebelisa ze u tabela,toloko ye zamaelela ni likezo ka manzwi

- sebelisa mikwa ya kusa bulela (ku talimana ka meeto,muinelo wa mubili wo lukile)kuambolisana ka swanelo, ku tokomela lifapano za sizo

sebelisa puo yakazazi usa kakanyi ni kamaikuto,ni mu bulelelo wo lukile wa ku isa linzwi mwa halimu ni ku likutisa fafasi nimubizezo o lukile wa manzwi


- kaliketa sebeliso ya manzwi a manca mi u toloke litaluso ka mukwa wo utwahala


- isa linzwi mwa halimu hau u buza puzo

- kuza hainyinyani ni hau bulela tatelelano ya lika zefa mukolokoli

- cinca linzwi ku isa kwa halimu / fafasi kubonisa ni /kapa maikuto


26



litumanosi (ma apule) - sebelisa mi u taluse taba ye sika

tomana ‘’i’’ yeli hande, kmt: ‘’i’’ kwa makalelo a mulumo wa litomaho (libuka) mi ‘’li’’ (libizwa) ‘’ma’’ kwa mafeleezo a mulumo wa litomanosi (ma apule)

zefa mukoloko - sebelisa mi u taluse taba ye

sika tomana ‘’si’’ ni ‘’li’’ hande, kmt: ‘’si’’ kwa makalelo a mulumo wa litumamoho (siñoliso) ni ‘’li’’ kwa makalelo a litumanosi (lii)

- sebelisa mi u taluse taba ‘’si’’ ni ‘’t’’ hande, kmt: ‘’si’’ kwa makalelo a litumanosi (Sicalano) ni ‘’t’’ kwa makalelo a litumanosi (tou)

- tulusa makopani a lukile mwa pulelo feela kmt: kono, kakuli, hakuli

- Sebelisa maikuto a likute kwaku lumelisa,haukupa sibaka,ku itumela,kuinyanza niku izibahaza

- sebelisa mi utaluse taba ye sika tomama ‘’mu’’ hande, kmt: ‘’mu’’ itaha kwa makalelo a mulumo wa litumamoho (mukima) mi ‘’ba’’ itaha kwa makalelo a litumanosi (bahulu)

- talusa makopanyi a lukile mwa pulelo feela, kmt: hakicwalo, ni haili, haisicwalo


- sebelisa mi utaluse taba ye sika tomama ‘’bu’’ hande, kmt: ‘’bu’’ itaha kwa makalelo a mulumo wa litumamoho (buheha) mi ‘’se’’ itaha kwa pili a mulumo wa litunosi (sebeha)

- tuhela taba ye sika tomana mi u yolise libizo feela

- (luna lu boni ñanda) - talusa makopanyi a lukile mwa

pulelo feela, kmt: kuzwafoo, ilikuli,nihaili

- haiba linzwi liiswa mwa nako ye felile liezi la cinca, kmt:

zuma – zumile mata – matile yaha – yahile lima – limile

- litaelo likana zafiwa kumutu alimuñwi kapa ba babañata, mwa buñwi liezi halicinci kono cinceho imwa buñata kmt: yema – yemeñi,

- kama – kameñi, - bona – boneñi, - laha – laheñi - haiba libupi la sibaka lifela ka

‘’o’’ kapa ‘’u’’ ha kuna kutula


27



kutula ko kubateñi, ‘’w’’ ya bupeha haku bulelwa,kono hai supezwi haku ñolwa kmt: kwatiko akoto,fahalimu atafule



28

Mulelo wa puo

SITOPA SA 1 SITOPA SA 2 SITOPA SA 3

Milibo ya ze itutwa Baituti ba kasebelisa puo kaswanelo kamabaka a shelana




Kandeka likande kaku itusisa lipulelo ze bunolo ni mayemo a puo a lukile

- Mwa nako ye felile ye bunolo

Bulela mikanga ni ku opela pina - Bapala lipapali za puo, kmt: Simone

uli

Bala / hupula, zibo ya hao yakale - Sebelisa nako ye felile ye bunolo - Talusa likezo ni sesi fumanehile

fateni kmt: ni cile hahulu (kezo) kacwalo ni kulile (sesi fumanwi)

Talusa kaza folofolo,mutu kapa kezahalo / zibo ya kale

- bonisa ni kubulela; makande akazazi

- Sebelisa nako ya cwale ye bunolo, kmt: ye ki kulu yaka. Libizo la yona ki Tomasi. Ica muloho

- Talusa kuswana ni ku shutana,kmt: litali le lina ni mubala wo swana ni lale

- Sebelisa nako ya cwale ye zwelelapili, kmt: Ni kaba ni mukiti wa kupepwa mafelo a viki

- Sebelisa nako ye bunolo, kmt: Ni boni tapi. Neli ye tuna

- Sebelisa nako ye sataha, kmt: Ni kaba ni lilimo ze supile kamuso

Toloka mi u bulele ka mukwa wo bunolo lika molisaebelezwa

- Sebelisa nako ya cwale ye bunolo, kmt: Mota ya ka yaku bapalisa

Kandeka likande leli itukiselizwe ni lelisika itukisezwa kakusebelisa lipulelozwako ze bunolo mi mayemo a puo a lukile

- Mwanako ye felile ye bunolo

Bulela mikanga,lipwetele ni tatezo ya lulimi,ni ku opela lipina

- Bapala lipapali za puo

Bala / hupula, zibo ya hao yakale ni likezahalo ze ñata zenca

- Sebelisa nako felile ye bunolo - Talusa sesitiswa ni sesi

fumanwa (muhupulo wa kuli nto yeñwi itisa sika sesiñwi), kmt: nja itafunile sikatulo saka (kezo) ka cwalo nina ni ku leka sikatulo sesinca (sesi tahiswa ki kezo ye ezizwe)


- Bonisa ni ku bulela makande akazazi

- Sebelisa nako ya cwale ye bunolo

- Talusa kuswana ni ku fapana,

kmt: Munyanaka una ni milili ye mi telele ye swana ni yaka ki ye minsu

- Sebelisa nako ye felile ya cwale

Kandeka likande leli itukiselizwe ni lelisika itukisezwa kaku sebelisa lipulelo zwako ze bunolo mi mayemo a puo a lukile

- Mwa nako ye felile ye bunolo

Bulela mikanga,mayumbo niza lisheya,peta lipwetele,opela lipina,mi mu eze ngambolo ye bunolo (dialogue)

- Bapala lipapali za puo - Eza ngambolo ye bunolo, kmt:

ngambolo mwahala batu bababeli

Bala / hupula, zibo ya hao yakale ni likezahalo ze ñata zenca, bonisa maikuto mihupulo ku zona

- Sebelisa nako felile ye bunolo - Talusa sesitiswa ni sesi fumanwa

(muhupulo wa kuli nto yeñwi itisa sika sesiñwi), kmt: halusika fumana pula ye ñata (kezo) kacwalo halusikaba ni kutulo ye nde (sesi tahiswa ki kezo ye ezizwe)


- Makande akazazi - Sebelisa nako ya cwale ye bunolo - Talusa kuswana ni ku shutana kmt:

Pofu ibatoswana ni kwalata kono yona ki ye tuna mi za shutana kwa manaka


29

Mulelo wa puo



inyanganya feela ha niikasha.Ina ni mawili a zamaya ka ku potoloha

Batisisa kaku buza lipuzo kuli u fumane litaba

- Sebelisa nako ye felile ye bunolo kakubuza lipuzo ze cwale mañi, kiñi, lili, nikai

Alaba lipuzo kakusebelisa litaba ze bunolo ni mukwa wa puo ye lukile

- Panga lipuzo za likalabo za eni / awa, likalabo ni lipulelo za kanyezo, kmt: wa lata maswiti? Eni, na lata maswiti Batili, ani lati maswiti

ye zwelelapili, kmt: Luka potela bokuku viki ye taha

- Sebelisa nako ye felile ye

bunolo, kmt: Maabani, ne ni ile kwandu ya Maria

- Sebelisa nako ye sat aha, kmt: Ni kamata mwa kwinano kamuso

Toloka mi u bulele lika molisebelisezwa

- Sebelisa na ya cwale ye bunolo, kmt: Mututu u zamaya ha ukasha padulu mi mawili a zamaya ka ku potoloha.

Talusa mi u bulele kamukwa o bunolo

- Sebelisa nako ye felile ye bunolo, kmt: ni bata kuku bulelela moicalaelwa peu ya sicalano / ku panga keke / kubapala papali

Batisisa sa kaku buza lipuzo kuli u fumane litaba

- Sebelisa nako ye felile ye bunolo kaku buza lipuzo ze cwale mañi, kiñi, lili, ni kai

Alaba lipuzo kakusebelisa litaba za mabizozwako ze bunolo ni mukwa wa puo ye lukile

- Panga lipuzo za likalabo za eni / awa, likalaboni lipulelo za kanyezo, mwa nako ya cwale ye

- Sebelisa nako ya cwale ye zwelelapili, kmt: Luka potela bokuku viki ye taha

- Sebelisa nako ye sat aha, kmt: Lu

kaya kwafamu kamuso

Toloka nzila ye bunolo, kamo li sebelezwa kapa ufe litaelo

- Sebelisa nako ya cwale ye bunolo, kmt: ye ki yona nzila katwa ka libepa moka sebeleza------------- ye ki yona nzila mo ni fitezi kwahae ----- 8

Talusa mi u bulele mukwa - Sebelisa nako ye felile ye bunolo,

kmt: se kisesiezahala kwa makaza hau a futumaza

Batisisa mi u buze lipuzo ku fumana zibo kwabatu (interview) kalibaka labutokwa

- Sebelisa nako ye felile ye bunolo kmt: buza batu kwahae kamoku bulukelwa lico

Alaba lipuzo kakusebelisa litaba za mabizozwako ze bunolo ni mukwa wa puo ye lukile

- Panga lipuzo za likalabo za eni / awa, likalabo ni lipulelo za kanyezo mwa nako ya cwale ye bunolo


30

Mulelo wa puo



bunolo ni mwa nako ye felile ye bunolo, kmt: U matezi kwahae? Eni, ni matezi kwahae Batili, hani sika matela kwahae

Bulela maikuto - Sebelisa nako ya cwale ye

bunolo mi ufe mabaka, kmt: Ni lata (mulikanaka) kakuli (u bapala nina)

nimwa nako ye felila ye bunolo

Bunolo Bulela maikuto - Sebelisa nako ya cwale ye bunolo

mi ufe mabaka, kmt: Ni lata (mai) kakuli (amunati mi ki lico kuna)

- Na hupula (luswanela ku buluka mezi) kakuli madamu aluna (sabata kuba mukungulu

Fa taelo - Zamaya uyo bapala fande - Ni tuhele nilinosi - Kenisa kilasi pili usikaya kwa hae


31

ZIBO / TOHO SITOPA SA 1 SITOPA SA 2 SITOPA SA 3 Baituti ba ka lela ni kutahisa litaba

Kulela ni kutahisa litaba

Zeswanelwa kuitutwa Baituti ba ka:


Ze swanelwa kuitutwa Baituti ba ka:

Lukisa ni kuhatisa makande akazazi kaku bonisa mañi,kiñi,lili,ni kai, kmt: Ndate nina (mañi)neluile kwahae (kai) viki ye felile (lili) mi lwayokuta ni saka ye tezi ya mbonyi (kiñi)

Lukisa mi u hatise pulelo ye bunolo kaku bonisa mañi,kiñi,lili,kai,lañi,nimakalelo,fhali, ni mafelezo

- sebelisa litoho ze ketilwe

Fa likande lelikuswani leli itukiselizwe bonisa mañi,kiñi, lili, kai, lani; makalelo, fahali ni mafelelezo, lisebeliso ze bonahala; milelo ya makalelo ye patehisa ba teelezi, kmt: kutalimana ka meeto ni cc


32

KUBALA NI KUBATISISA

ZIBO /TOHO SITOPA SA 1 SITOPA SA 2 SITOPA SA 3

Milibo ye itutwa Baituti baswanela kusupeza temuho ya lika

Zibo ya temuho ya lika Supeza temuho ya lika ze bonwa

Ku taluhanywa ze bonwa

Tatelelano ye bonahala

Taluhanyo ya lika

Sibupeho sesisacinci

Kuhupula ze bonwa

Pono ya taluhanyo yaku u bea mañusa

Supeza tomahanyo ya lika

Taluhanya lika ze bonwa

Taluhanya lika ze fa mukoloko

Taluhanyo ya ze hupulwa

Taluhanyo ya mafelelezo a siswaniso

Taluhanyo yaku bea mañusa

Taluhanyo ya lika ze peli ze bonwa

Supeza temuho ya lika ze bonwa



Taluhanyo ya lika


Kuhupula ze bonwa

Pono ya taluhanyo yauk bea mañusa








Supeza temuho ya lika ze bonwa



Taluhanyo ya lika


Kuhupula ze bonwa

Pono ya taluhanyo yaku bea mañusa









33

ZIBO /TOHO SITOPA SA 1 SITOPA SA 2 SITOPA SA 3 Milibo ya ze itutwa Baituti ba kasupeza zibahazo ya milumo ni ku bulela kabukwala



Ze swanelwa kuitutwa Baituti ba ka:

Zibahazo ya kuituta mi lu mo ni kubulela ka bukwala

Bala nombolo ya manzwi mwa pulelo, mi utule kapa u yolise kwa manzwi a inzi mwa pulelo, Ni matela kwa hae (u yolise kumata ni ku tula)

Kamba ni kubala takani taka ya linzwi

Fumana manzwi mwa mikanga n imwa lipina,kmt:Jeke ni Jimu ba pahami fa lilundu

Fumana milumo ye mikuswani ya matumanosi ili taka iliñwi ya linzwi,kmt: muuna, potoloto, poto, li za zi

Fumana mulumo wo mutelele wa litumanosi kmt: kweli, litali,bapala,bonisa

Fumana makalelo a milumo (nto yeliteni) mwa taka iliñwi ya manzwi mi u yolise taka yeliteni kupanga linzwi lelinca, kmt: bulela linzwi le ‘’loba’’ mwa sibaka saku bulela ‘’I’’ bulela ‘’t’’ (toba)

Lemuha mi u pange makutela a milumo ya manzwi akalisa kmt: noha itapa ka bunya

Zwakanya ni ku kauhanya makalelo a manzwi, kmt: n-

Yolisa mabizo mi u cince linzwi mwa mukoloko wo mwa mubamba ku cinca taluso,kmt: Musali ya nyemile u matisa kanjanana. Nja ye nyemile imatisa musalinyana.

Fumana ni kubala litaka mwa manzwi a bunolo

U zwise uyolise litaka za manzwi kutahisa sesinca kapa linzwi lelisa utwahali hande,kmt: Bulela”potoloto” cwale u bulele linzwi leo hape uzwise kwateñi “lolo” (Poto) kmt: bulela “potoloto” kono kwande akubiza “lolo” bulela “tuna” (Pototuna)

Fumana nikupeta manzwi amwa mikanga ni lipina ,kmt:ñwi peli tama sikatulo saka

Fumana shutano mwahala mulumo wo mukuswani ni wo mutelele taka iliñwi ya manzwi,kmt: soka(kiye kuswani) s o k i l e ( kiye telele) b a t a (kiye kuswani) b a t i w a (kiye telele)

Fumana makalelo a milumo (nto yeliteni)mwa taka iliñwi ya manzwi mi u yolise taka yeliteni kupanga linzwi

Teelefaza lipulelo, kakuekeza litabanyana/ze filwe ka butungi kmt: U lobala fa mumbeta. Nako kaufela u lobala fa mumbeta wo mutuna mwandu yaka.

Fumana niku bala litaka za manzwi a ñozwi halalu kmt: (nya)

Uzwise mi uyolise litaka za manzwi kutahisa sesinca kappa linzwi lelisa utwahali hande

Fumana ni ku yolisa manzwi akupeta mwa mikanga ni lipina,kmt: Jeke ni Jimu ba pahami lilundu. Jeke ni Bilu (Silu, Minu, Nunu

Fumana shutano mwahala mulumo wo mukuswani ni wo mutelele taka iliñwi ya manzwi kmt: mu u na ‘’uu’’ ki yetelele mata: ;;a;; ki ye kuswani mi maata; ‘’aa’’ ki ye telele

Lemuha mi u panga makutela a milumo nia manzwi, kmt: Simana Sita Sico Seo mi u Sice Sisa cisa

Zwakanya ni ku kauhanya makalelo mnzwi ku kopanyeleza litaka za manzwi amalalu, kmt: nga-


34

ja,m- uuna lelinca, kmt: bulela linzwi le ‘’lata’’ mwa sibaka saku bulela ‘’I’’ u bulele ‘’y’’ (yata) u bulele linzwi le ‘’sita’’ mwa sibaka sa ‘’S’’ bulela ‘’I’’ (lita)

Lemuha mi u pange makutela a milumo ya manzwi akalisa kmt: Lobati u matela buse bwa silyo fa mukwakwa

Zwkakanya ni ku kauhanya makalelo a manzwi ku kopanyeleza ni manzwi a litaka zepeli, kmt: ng –oma;

nj -oko

nga; nya - mbo


35

ZIBO /TOHO SITOPA SA PILI SITOPA SA 2 SITOPA SA 3

Milibo ya ze itutwa Baituti bakabonisa kutwisiso ya kopano ya kalulo ya butokwa ya mutunumeko

Kopano ya kalulo ya butokwa ya Mutunumeko

Ze swanelwa kuitutwa Baituti baswanela ku:



Latelela manzwi kukala kwa nzohoto – kuya kwasilyo, kukala kwa – halimu kukutisa fafasi,ni likepe – ka likepe

Kaliketa ku sebelisa lilama zameeto

Lemuha kuli manzwi amutunumeko afitisa taluso,ye mwala puo ye bulelwa mi manzwi akauhanya ka libaka

Lemuha libizo la hao ni temuho ya manzwi a bunolo,ni (‘’ku bala’’) isi kakuitekela,manzwi a zwelela mwa silalanda sabona, kmt: Liyemisa lafa mukwakwa,libapazo

Lemuha kauhanyo ya kalulo ya butokwa mwa taba,kmt: kala linzwi ka taka yetuna,mi u feze ka ku bea liswayo la kubala

Fumana libizo la buka

Bonisa mukwa wo lukile waku babalela libuka,kmt: swala buka hande, u lemuhe kwapili ni kwa mulaho wa kaba,apula makepe ka tokomelo




Lemuha mutomo wa maswyo akubala mwa litaka za mutunumeko

Fumana libizo la buka,maswaniso,libizo la muñoli ni muswanisi





Lemuha mutomo wa maswyo akubala mwa litaka za mutunumeko

Sebelisa pulelo ya mayemo apahami a cwale ‘’ka’’ mukoloko wa linaneho tatelelano ya litoho za

Litaba ni litohonolonyna za lipulelo /litaba

Fumana libizo la buka,masaniso,libizo la muñoli ni muswanisi



36


Milibo ya ze itutwa Baituti ba ka fitisa mukwa wo butali wakufumana taluso ya liñusa le lifilwe ha ba bala (ha basebeza taluso ya maswaniso ni mabizezo wamanzwi / taluso ya mnzwi a sa zibahali hande

Mukwa wobutali wakufumana taluso ya liñusa le li filwe




Mupange makande ku zwelela mwa buka ya maswaniso, kmt: ‘’bala’’ bala buka mi upanga likande kaku itusisa mutala wa siswaniso

Talima kwa maswaniso u lemuhe lika ze zibahala ni zo uziba

Sebelisa zibo ya mafoniki haubala manzwi asazibahali kmt: fumana mulumo wa taka iliñwi ni litaka ze zwakani,likwata za litaka zepeli ni litaka za milumo ye kopanyizwe

Sebelisa mikwa ya makalelo ya mulumo ulimuñwi, kmt: k

- aze, t –au, p –eba, s-ika, f-eela

Mupange makande ku zwelela mwa buka ya maswaniso, kmt: ‘’bala’’ bala buka mi upanga likande kakuitusisa mutala wa siswaniso

Sebelisa mutala kamo siezahalela lika ni zibo yaku kopanya manzwi asazibahali kwa maswaniso. Kmt: Likande le li ama mayemo alihalimu. Linzwi le ama mayemo alihalimu. Linzwi le libonahala kuswana inge ‘’lizazi’’ likande le lifa kutwisiso ha nili bala ‘’lizazi’’?

Sebelisa zibo ya mafoniki haubala manzwi asazibahali kmt: fumana mulumo wa taka iliñwi ni litaka ze zwakani,likwata za litaka zepeli ni likwata za litaka zetalu ni litaka za milumo ye kopanyizwe

Sebelisa mikwa ya makalelo ya milumo ya litaka zepeli, kmt: mw –ati, cw –ale,

sw –ala, w – eek

Sebelisa mukwa waku balulula ni kubala kmt:

Balulula kaku kutela likalulo za litaba ku fumana litaluso

Mupange makande ku zwelela mwa buka ya maswaniso, kmt: ‘’bala’’ bala buka mi upanga likande kaku itusisa mutala wa siswaniso

Sebelisa mutala kamosiezahalela sika ni zibo yak u nuha ku kopanya manzwi sazibahali kwa maswaniso, kmt: Likande le li amana ni lifolofolo. Linzwi le libonahala kuswana inge’’tou’’ Likande le lifita kutwisisp ha nili bala ‘’tou’’?

Sebelisa zibo ya mafoniki haubala manzwi asazibahali kmt: fumana mulumo wa litaka ze zwakani litaka za milumo zemibeli,litaka za milumo yemilalu,ni sikwata sa litaka ze yemela mulumo ulimuñwi ni litaka za milumo ye kopanyizwe

Sebelisa mikwa ya makalelo ya milumo ya litaka zetalu, kmt: nkw – na, shw –aula, mpy – e

Sebelisa mukwa waku balulula ni kubala kmt:

Balulula kaku kutela likalulo za litaba ku fumana litaluso mi utuse ka ku lemuha


37

mi utuse ka ku lemuha manzwi

Bala kaku tula manzwi atata / asazibahali mi u bale kuisa kwa mafelelezo a pulelo,sebelisa linzwi ku fumana taluso ya liñusa lelifilwe; balulula pulelo

manzwi

Bala kaku tula manzwi atata / asazibahali mi u bale kuisa kwa mafelelezo a pulelo,sebelisa linzwi ku fumana taluso ya liñusa lelifilwe; balulula pulelo


38


Milibo ya ze itutwa Baituti ba ka tahisa mikwa ya kubala ka kutwisiso,kuli bautwisize kalulo ye ñozwi

Mikwa yakubala kakutwisiso




Tahisa mikwa ya kupanga taluso

- Sebelisa liseli le u na ni lona ni zibo ya hao yakale

- Sebelisa lisupo ze cwale ka libizo labuka, litoho za litaba,ze kutela mwa buka ni maswaniso kunuhuleza ni mañusa a litaba ze ñozwi

Tahisa mikwa ya kubuluka /mamela taluso



- Sebelisa mukwa waku buza lipuzo wena,muñi,ku itatuba wena muñi,litela hainyinyani nikubala sifiha ka libaka laku buluka taluso

Tahisa mikwa ya kubuluka /mamela taluso



- Sebelisa mukwa waku buza lipuzo wena,muñi,ku itatuba wena muñi,litela hainyinyani nikubala sifiha ka libaka laku buluka taluso


39


Milibo ya ze itutwa Baituti ba ka bonisa kutwisiso ka kualaba kaswanelo kwalitimana ze ñozwi zaniti kapa zeisi za niti ni sebeliso ze bonahala (PP – litimana libalelwe baituti,litopa 1 -3 litimana likabalwa ki:----------- ni kwabaituti




Bala likande lelibunolo (laniti) mi ulikande kubonise kutwisiso

Bala likande lelibunolo (laniti) mi ulibapale ku bonisa kutwisiso

Bea maswaniso kaku itatelela ni lipulelo ze bunolo ze ñozwi kutahisa likande leli utwahala

Alaba (kakubulela ni kakuñola) buza lipuzo ze amana ni makande (aniti) ni litimana zefa mañusa (esinati), kmt: lipulelo ze cwale ka mañi, kiñi ni lili

Alaba kakubulela nikakuñola ka nzila yaku buza lipuzo ze bunolo kaku itatelela (fa lika ze ezahala / zesaezahali) kaku buza lipuzo ze amana ni pulelo kmt:, lipuzo ze cwale ka cwañi,ka baka lañi

Bala likande lelibunolo (laniti) mi ulikande kubonise kutwisiso


Bea mañusa kaku itatelela ka mukwa wo utwahala, kmt: lipulelo /maswaniso ku panga likande



Fumana ze tahisizwe ni sesiezahala mwa likande (kika baka lañi nto ye hai ezahalile cwana)

Alaba fa pulelo kakufa maikuto abunolo ku amana ni likezahalo niba bapali, kmt: ni hupula kuli neli

Bala likande,mikanga ni mapwetele mi ulikandeke kubonisa kutwisiso


Bea mañusa kaku itatelela ka mukwa wo utwahala, kmt: lipulelo,maswaniso,nyalaniso ya manzwi,mihato ye swanela,mikwa yaku apeha lico,ni cc



Fumana ze tahisizwe ni sesiezahala mwa likande (kika baka lañi nto ye hai ezahalile cwana)

Alaba fa pulelo kapa fa lisebeliso zeñwi ze bonahala ka kufa maikuto ni likatulo ze bunolo ku amana ni likezahalo


40

kokunde kakuli musizani ubapalile ni kasizananyana

nib a bapali, kmt: hani lati mushimani kakuli ki mutimani ku mulikana hae. U swanela kuba ni sishemo ku mulikana hao

Fa ka bukuswani pulelo ye bunolo kaku bulela kap kakuñola


41

ZIBO /TOHO SITOPA SA 1 S

ministry of education, arts and culture · (litopa za 1 ni 2) ni 9 (sitopa sa 3) linombolo za...

Documents