ministry of education · ministry of education namibia senior secondary certificate ... litopa ze...

Republic of Namibia

MINISTRY OF EDUCATION

NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC)

FOR IMPLEMENTATION IN 2006 FOR FIRST EXAMINATION IN 2007

DEVELOPED IN COLLABORATION WITH UNIVERSITY OF CAMBRIDGE INTERNATIONAL EXAMINATIONS

SILOZI FIRST LANGUAGE SYLLABUS

HIGHER LEVEL

SYLLABUS CODE: 8307

GRADES 11 - 12

Republic of Namibia

MINISTRY OF EDUCATION

NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC)

SILOZI FIRST LANGUAGE SYLLABUS

HIGHER LEVEL

SYLLABUS CODE: 8307

GRADES 11 - 12

Ministry of Education National Institute for Educational Development (NIED) Private Bag 2034 Okahandja Namibia © Copyright NIED, Ministry of Education, 2006 First Language Silozi Syllabus Higher Level Grades 11 - 12 ISBN: 99916-69-42-6 Printed by NIED Publication date: December 2006

ZE MWAHALI

1. Makalelo.............................................................................................................................1

2. Muhupulo Wa Butokwa .......................................................................................................2

3. Milelo.................................................................................................................................2

4. Mukoloko Wa Ze Itutwa ......................................................................................................3

4.1 Kuteeleza/Kubulela ............................................................................................................. 3

4.2 Kubala Ni Kuñola................................................................................................................ 7

4.3 Litilica/Ze Mwalibuka....................................................................................................... 14

5. Kutatuba (Assessment) ......................................................................................................17

5.1 Milibo Ya Kutatuba........................................................................................................... 17

5.2 Mukwa/Mulelo Wa Kutatuba Ni Mo Kubeelwa Linepo Za Mapampili ........................... 18

5.3 Toloko Ya Mapampili ....................................................................................................... 19

5.4 Mibamba Ye Pumahana Ye Supeza Kalulo Ni Kalulo...................................................... 22

5.5 Litoloko Za Mayemo A Linepo......................................................................................... 23

Ñambeko Ya A: Linaneho Kamo Ku Bonelwa Musebezi O Ñozwi (Mapampili Ya 1)................25

Ñambeko Ya B: Linaneho Kamo Ku Bonelwa Likande (Pampili Ya 2).....................................26

Ñambeko Ya C: Ku Bonelwa Kwa Ze Mwalibuka Kalulo Ya Pampili Ya 3 ..............................28

Ñambeko Ya D: Linaneho Kamo Ku Tatubelwa Kalulo Ya Kuambolisana Ka Ze Mwalibuka (Pampili Ya 3)..............................................................................................29

NSSCH Silozi 1st Language Syllabus NIED 2006 1

1. MAKALELO

Masilabasi a Namibia Senior Certificate of Education (NSSC) a lukiselizwe kosi ya tatubo ye tanda lilimo ze peli kasamulaho a kufeza Junior Secondary Certificate. Masilabasi a lukiselizwe kutaleleza ze tokwa ki Sikuka sa Mukoloko wa ze Itutwa za Tuto ya Likolo ze Pahami mwaNamibia (Curriculum Guide for Formal Senior Secondary Education in Namibia) mi a lumelezwi ki ba Katengo ka za Litatubo za Sicaba ni Mañolo a Bupaki (National Examination, Assessment and Certification Board [NEACB]). Masilabasi a Namibia Senior Certificate Ordinary Level (NSSCO) ni Namibia Senior Certificate Higher Level (NSSCH) a ikabela milelo ye miñata ye swana kungelela cwalo ni milibo ya mo kutatubelwa, kono tatubo i yemela kekezotuna mwabupala ni butungi bwa mungendenge wa NSSCH. Litokwahalo ze ekelizwe za NSSCH li fumaneha mwabutungi bwa mukoloko wa ze itutwa, ku ze ekelizwe kwamayemo a kutatafala kwa ze itutwa, ka za mukwa mo ku ñolelwa ni ze tokiwa ki misebezi ye ñolwa, ku ze ekelizwe hahulu kwa kuituta ze mwalibuka ni tokwahalo ye beilwe ki mukwa kamo kutatubelwa. Silabasi ya mutomo wa Lipuo za Pili i fa sikukanyana ka za mutomo o swanelwa kulatelelwa ki Masilabasi kaufela a NSSCH a Lipuo za Pili mi ha i si ka lelelwa kusebeliswa mwakilasi. Masilabasi a libani ni puo ye ñwi ni ye ñwi a ta fiwa kwalikolo. Likalulo za butokwa za silabasi ki: • Milelo • Ze Itutwa • Tatubo • Toloko ya Mayemo a Linepo Likuka za ze Itutwa za Sicaba (National Curriculum Guidelines) ze sebeliswa famayemo a Tuto ya Litopa ze Pahami (Litopa za 11 ni 12) ni za mayemo a likanelela ni ona a lituto za ba bahulu, kuba kalulo ya kuituta kwa kuya kuile. Kulemuha butokwa bwa muituti ni kukumalela famutomo wa tuto ye itingile kumuituti. Likuka za ze Itutwa za Sicaba sa Namibia li lela: • kulemuha kuli tuto i ngelezi kubupa mikwa ni maikuto hamoho cwalo ni liseli ni zibo;

• kuzwisezapili buitemuho ni kutwisiso ya mikwa, maikuto ni tumelo ya ba bañwi mwasicaba sa lipuo ni lizo ze shelana-shelana;

• kususueza kukuteka liswanelo za buntu ni bulukuluhi bwa kuipulelela; • kufa zibo ni kutwisiso ya litaba za lifasi za butokwa i li mwalifasi le liakufa kucinca i li ze luba-

luba mipilelo sakata ya batu; ncwa ya butuku bwa AIDS; kucisa kwa lifasi, kukutiseza mayemo a silalanda fafasi, kusaaba kaswanelo sifumu sa naha, kuatisa ni kuekeza kwamifilifili ya kuitwanisa, kuzwisezapili bumapanga-panga ni kuekeza swalisano;

• kulemuha kuli, sina zibo ya litaba kamifuta ya zona ha i nze i fumanwa kabuñata, baituti ba tokwa kuzwisezapili zibo ya bona ya kualuhanya lika, kuli toloka ni kunyakisisa sebeliso ya litaba ze ba fumani kaswanelo;

• kubata kushemaeta ni kususueza baituti kuli ba fite fa kusebelisa ngana/zibo ye ba na ni yona i li kualabela kaswanelo kuamana ni za silalanda, sifumu sa naha ni sicaba.

Kacwalo masilabasi a sicaba sa Namibia a swanela kufa sibaka sa kuhulisa zibo ya butokwa kuamana ni za mifuta-futa ya lika ze ba swanela kuituta. Zibo ye cwalo ha i koni kuhuliswa kabuñwi mi i kona kushelana kakuya ka ze itutwa za mayemo a shelana-shelana. Puo i ekeza kwa zwelopili ya zibo ya butokwa ye swailwe ka*. • Zibo ya linombolo • Zibo ya kuambolisana * • Zibo ya kufana mañusa/litaba * • Zibo ya tatululo ya butata * • Zibo ya Mayemo a Mubili • Zibo ya Buikamaiso ni Zibo ya Buiswalo * • Zibo ya Swalisano ni Mipilelo ya Batu * • Zibo ya Kusebeza ni Kuituta* • Kunyakisisa Kabutungi ni Buikupuleli bo Butezi *


2. MUHUPULO WA BUTOKWA

Mayemo a puo mwaNamibia, i li kutalusa litukiso za simubuso ni kalulo ye bapalwa ki puo, a cincize hahulu kuzwelela fo lu fumanezi tukuluho. Licinceho ze li taba ni sa kueza kuamana ni kuluta lipuo, kacwalo ticele wa puo u ka talimana ni licinceho ze nca. Ki kalibaka leo ha ku li kwa butokwa kuutwisisa kuli ki kabakalañi licinceho zeo ha li bile teñi ni kuli ki licinceho mañi ze nca. Tuto mwaNamibia i libani hahulu ni mungendenge o zwelapili kuambolwa za ona nako ni nako, kunyakisiswa ni kutahisa licinceho ze nca kamuliko wa kufa tuto ya mayemo a pahami kwabatu ba Namibia. Ki kakuya kamayemo a cwalo ha ku fumanwi kuli Masilabasi a Puo ya Pili a mbweshafazwa ni kukala kusebeliswa ki Likolo la Tuto kamulelo wa kunanula mayemo ni kulikanelela kwa tuto. Mungendenge wa tundululo ni kubupa sinca masilabasi a li teñi a, u eziwa kanzila ye zwelapili kuba ni kalulo ya kueza ku ze ezwa kaufela, kuambolisana kakubata kulumelelana ni swalisano mwahal'a baituti, maticele ni batu ba bana ni kabelotuna ya kueza kuli ku fitiwe familelo ye fitiswa ki silabasi. Mayemo a Sibupeho kamukana a amana ni za puo ni sizo a itingile ka se sibulezwi mwaKalulo ya 3 ni ya 19 ya Mutomopuso wa Naha Namibia. Kuekeza kuzeo, kutahisa mayemo a kunga kuli Lipuo za Pili li be famayemo a likanelelezi, Mutomopuso hape u sa zwelapili kutahisa likalulo ze nca ze swanelwa kubapalwa ki lipuo ze mwahal'a sicaba sa Namibia. Likalulo ze bapalwa zeo li kona kutaluswa kakuya ka ze filwe mwatasi. • butokwa bwa mutomo wa mo kulutelwa kuli i be sisebeliso sa kulutisa. • kusebeliswa mwamayemo a simubuso mwamisebezi ye cwale ka: kamaiso ya likiliti, za milao ni

likatulo ncc. • butokwa wa mukwa wa kufana mañusa ni kuambolisana ni lisebeliso za kufitisa kazona za sizo. Kakuya ka ze filwe fahalimu ne ku ta ba kwa butokwa ha ne ku ta itusiswa mitomo ye mibeli ye ngelezi ze amana ni za zwelopili ya ze swanelwa kuitutwa. Mutomo wa pili u amana ni kalulo ye bapalwa ki Puo ya Pili mwamayemo a kubupa sicaba kaufela mi ha ne li mutomo wa bubeli u amana ni mayemo a kubupa mutu kasibili. Kacwalo silabasi i lika katata kuzwisezapili temuho ya kubeya butokwa bwa puo ya mutu famayemo a likanelela ha ku bapanywa ni lipuo za ba bañwi. Maikuto a cwalo a kona kubupwa kakutahisa mayemo a mande a amana kaza butokwa bwa mutomo wa mayemo a mo kulutelwa.

3. MILELO

Milelo ki ye swana kwabaituti kaufela. Milelo i beilwe mwatasi i li kutalusa butokwa bwa kosi ya tuto ya Puo ya Pili ya tatubo ya NSSCH. Milelo ki ya: • kukonisa baituti kuli ba ambolisane kaswanelo, ni kakuutwahala ha ba bulela ni kuñola; • kukonisa baituti kuli ba alabele ku ze ba utwa, kubala, kubona ni ze ba zibile kale; • kususueza baituti kuli ba ikole ni kuamuhela licinceho za puo; • kususueza baituti kuikola kubala ze mwalibuka ni mifuta ya ze ñwi ze ñozwi ni kutatuba lika ze

ñwi ze ama kamunu mwalifasi kamukana; • kuhulisa ni kususueza mikwa ya buikupuleli, buikezezi ni kuzibahaza makande a sizo a sicaba sa

Namibia; • kususueza baituti kuli ba batisise libaka ze amana ni buino bwa batu ni kufumana zibotuna ya

litaba za butokwa za lifasi; • kuekeza ku ze ñwi za kalulo ye ba ituta baituti kakuzwisezapili zibo ya bona ya kusebelisa ze

cwale ka (shangululo, kubupamoho, kufita fabuniti kapa zibo ya se siezahala); • kuzwisezapili buitemuho ni kutwisiso ya mikwa ya baituti, maikuto, mikwa ni tumelo ya ba

bañwi mwasicaba sa lipuo ni lizo ze shelana-shelana;


4. MUKOLOKO WA ZE ITUTWA

4.1 KUTEELEZA/KUBULELA

ZIBO MILIBO

Baituti ba ta: ZIBO YE SWANELA KUFITWA KUYONA

Baituti ba ta kona: 1. Kuteeleza katokomelo teeleza katokomelo kwa mañusa a

amana ni za mifuta-futa kuzwelela kwalitimana ze ñozwi

• kuteeleleza kuli ba tabele ni kuikola (mikanga, makande a makuswani, ncc.) • kusupeza/kubonisa kutwisiso • kutaluhanya tatelelano • kutaluhanya se sitisa cwalo ni se sita ezahala • kusebelisa ni kuitusisa liñusa le liutwilwe • kutoloka ni kubeya mañusa hamoho (ze cwale kakutahisa kuswana ni

kushutana, bunde ni bumaswe bwa lika) • kuakaleza ze kona kuezahala mwalitimana ze bulezwi • kuitusisa liñusa/litaba ze liutwilwe i li kufeleleza musebezi • kuñola za butokwa kuzwelela ku ze utwilwe

2. Kulatelela litaelo. teeleza kwalitaelo ni kuliutwisisa • kutaluhanya ni kutoloka manzwi a butokwa mwalitaelo, kmt.: - kubapanya - kuambolisana - kutalusa - kufa shutano ya lika ze peli ni kufita - kufa kakutala - kutatuba/kunyakisisa - kutahisa maikuto

• kubonisa/kusupeza kutwisiso ya ze ambolwa mwakilasi ni tatubo 3. Kutwisiso taluhanya mwahal'a lipuzo ze peli

ze shutana ni kualaba kaswanelo • kualaba kakutala ni kakuya kapuzo kuama sibeli sa lipuzo i li mufuta o sa

tokwi maikuto kapa muhupulo wa mutu, i li ze bata feela buniti ni mufuta o bata maikuto ni muhupulo wa mutu

• kulemuha lipuzo ze fa susuezo kapa za butokwa • kualaba mifuta-futa ya lipuzo


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: kuutwisisa litaba kapa mañusa a zwelela kwalimbule ze shelana-shelana i li kuli li sebeliswe mwalika ze ketezwi cwalo

• kusebelisa mikwa mo si swanela kuezezwa sika ni kuñola ze zamaelela ni musebezi

• kubupa maikuto kuzwelela ku ze utwilwe • kutahisa maikuto a mafelelezo ni kutaluhanya sizwale se si mwahal'a

mihupulo ye zwelela ku ze ba utwile • kubapanya ni kufumana shutano ya lika ze ñozwi. • kubiha ka ze ambozwi • kusupeza kutwisisonyana ya mulelo wa mubuleli haiba ki swanelo • kubonisa zibo ya shutano ya lika za butokwa ze ñozwi

taluhanya za butokwa mwapulelo kapa ngambolo

• kuketa lika za butokwa ze swanela se siezwa • kutoloka mubulelelo wa mubuleli • kulemuha milelo, maikuto, mayemo a mutu ni butungi/mutomo wa taba

tatuba hande ze ba utwa • kunyakisisa sa talusa sibuabui ni kufita kwamafelelezo a mwa hupulela • kufa katulo kuamana ni ze utwilwe • kutaluhanya mwahal'a mañusa/litaba za butokwa ni ze si za butokwa ku ze ba

utwile • kufa maikuto a swanela ni a tatuba za butokwa

4. Kuambolisana/kufana maikuto

fitisa liñusa/litaba ni maikuto • kuzwisezapili ngambolo sakata • kufitisa liñusa/litaba ni za butokwa kakutala • kubupa ni kutahisa maikuto kanzila ye kolohanyizwe hande ni kakutamana

hande • kuutwisisa ni kufitisa ze kananwa ni maikuto • kuhupula ni kukandeka likezahalo ze mwalitimana ze ñozwi.

5. Kubulela kabukwala, kalinzwi le liutwahala ni kuhatisa manzwi

bulela kakuutwahala ni kakusebelisa linzwi le liutwahala ni kuhatisa linzwi

• kusebelisa mubizezo wa manzwi ni mubulelelo wo swanela kufitisa toloko ye utwahala.

• kufitisa mayemo a mutu kasebeliso ya linzwi le liswanela ni kuhatisa linzwi.

6. Sebeliso ya mukoloko sakata wa zibo ya manzwi

sebelisa zibo ya manzwi mwalikalulo ze shutana-shutana i li kuli ba fumane manzwi a swanela ni mubizezo o lukile

• kusebelisa zibo ya manzwi a mifuta-futa • kutalusa manzwi ni lipulelonyana kakuya kamo li sebeliselizwe • kusebelisa libupeho za puo ze lukile • kusebelisa manzwi ni makabisapuo a lukile

7. Kualaba kanzila ye swanela.

alaba kaswanelo kakubulela kakuya kamo li sebeliselizwe lika kakushutana-shutana

• kubonisa kukona kucinca ha ba talimani ni litaba ze nca za maikuto • kubuza lipuzo ze swanela kutalusa hande se siutwilwe • kubonisa kuli ba na ni zibo ya ba baliteñi /bateelezi/ba babulelwa kubona


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: • kunga nzila kapa mukwa o swanela ba baliteñi /bateelezi/ba babulelwa

kubona • kufitisa maikuto fahalimu a puisano kapa ngambolo • kufitisa maikuto fangambolo • kusebelisa sibupeho sa puo ni zibo ya manzwi kaswanelo • kuketa manzwi ni makabisapuo a swanela • kuutwisisa butungi bwa taba, litoho za butokwa ni butokwa bwa zona • kutokola litaba ze tokwahala ni liñusa ni kulisebelisa kaswanelo

8. Tahiso hulisa zibo ya kutahisa lika kakuambola.

• kubonisa zibo ya ze swanela kuezwa mwamifuta-futa ya ze kubulela kmt. kualaba lipuzo ze amana ni litoho kakuya kanzila ye tokwahala

kusebelisa manzwi ni mubizezo wa manzwi kaswanelo

• kualabela fahalimu a mifuta-futa ya misebezi ya kuambola kmt. mañusa a libuabui, lipiho, litoloko/litaluso, lipuzo ze lika kufumana zibo ya na ni yona mutu (tiko), lipuisano, lipapazo/kufundota, lipina, tuñolonyana to tuya kwamitende, mikanga, ze tokozwi kwamisebezi ye zwa mwalibuka ze swanela kuitutwa

• kutahisa mañusa a libuabui ni lipiho • kubulela fataba mutu a si ka itukiseza

9. Kutahisa buineelo ni maikuto

sebelisa puo kufitisa ni kutalusa maikuto kapa buineelo bwa mutu

• kufitisa maikuto a kulumela kapa kuhana • kuhana kalikute • kufitisa maikuto kapa muhupulo • kufitisa maikuto ni kufelisa kusaikutwa hande • kubonisa ciseho ni kutabela kukolwisisa yo muñwi

10. Kuambolisana ni ngambolo ya kukangisana

felisa litaba kakuambolisana ni kalingambolo za kukangisana

• kuyemela maikuto a mutu kakutala • kutalimana kapa kushemaeta maikuto a ba bañwi • kufelisa kukananisana • kulika kufumana tatululo kwabutata tenyene bo buliteñi kapa bo butahisizwe • kubonisa kuli mutu u kona kucinca muhupulo

11. Ngambolo za kulika kufita fatumelelano

sebelisa zibo ya lingambolo za kulika kufita fatumelelano

• kufitisa maikuto a mutu kaswanelo • kukutela kufitisa maikuto a batu ba bañwi i li kubonisa kutwisiso • kufitisa muhupulo o tahisa maikuto a manca • kuamuhela maikuto a batu ba bañwi • kufelisa ze kananwa kakufita fatumelelano

12. Toloko kuhulisa ni kusebelisa zibo ya kutoloka (kakuitatelela ni kanako i li ñwi ye swana)

• kutoloka kaswanelo ni kakutamahana hande se ba utwa kuzwa mwapuo ye ñwi kuisa mwapuo ya sipepo sa mutu


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: • kusebelisa zibo ya manzwi ye swanela ba babulelwa kubona

13. Lipuzo ze lika kufumana zibo ya na ni yona mutu (tiko ya zibo)

kuhulisa ni kusebelisa zibo ya lipuzo ze lika kufumana zibo ya na ni yona mutu

• kufa likalabo ze swanela lipuzo za tiko ya zibo ya mutu • kuzamaisa lipuzo za tiko ya zibo ya mutu kakubuza lipuzo ze swanela.

14. Puo ni sebeliso sebelisa libupeho za puo kaswanelo ha ku bulelwa

• sebeliso ya mayemeli kaswanelo • sebeliso ya mabizo a mwabuñwi ni mwabuñata kamaezi a swanela/lukile • sebeliso ye lukile ya maezi a linako • sebeliso ya mabupi a liyemo kaswanelo • sebeliso ya matauli/maketi ni matalusi kaswanelo • sebeliso ya makopanyi mwalipulelonyana ni lipulezwako kaswanelo • sebeliso ya kanala (mukwa wa kusiya kalulo ye ñwi ya mulumo wa linzwi

kakubiza linzwi sina (musal'a ka ye ne li 'musali wa ka') kusufazo ya linzwi, kutakutelo ni limakalo kaswanelo mwalipulelo

• sebeliso ya mifuta-futa ya libupeho za puosebeliso ya linguli ni makabisapuo


4.2 KUBALA NI KUÑOLA Ze mwahali li zwakanyizwe- zwakanyizwe mwamapampili kamukana a litatubo. Ha ku nze ku lutwa B (Kubala ni Ketelelo ya Kuñola) ni C (Makande a Kuñola) likalulo kamukana za A (Ze amana ni za kamita) li na ni kukopanywa-kopanywa ni kusebeliswa.

ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: A: Ze amana ni za kamita 1. Kuutwisisa ni kulatelela

litaelo

bala ni kutalusa litaelo

• kualaba kaswanelo litaelo ze ñozwi • kuutwisisa ni kufitisa liñusa kakualaba manzwi a butokwa a cwale ka:

- toola/taluhanya - talusa - kolokisa (bupa) - talusa kakubonisa - shashulula - talusa/kandeka - bonisa - toloka - fumana/singanyeka - bupa hamoho - kutahisa kemelo/kufa kemelo - kufumana shutano/kutaluhanya - kushangulula - batisisa - kusufaza - bapanya - kandeka - tatuba - tahisa maikuto


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: 2. Kutwisiso supeza zibo ya kukona

kutaluhanya lika kapa litaba za butokwa ze zwa mwamifuta-futa ya litimana

• kusinganyeka taluso tenyene ya timana (se sibalilwe) • kutoloka liñusa le liketilwe (la butokwa) • kusufaza, talusa ni kusinganyeka (timana) lika ku ze balilwe • kubapanya ni kufumana shutano kakusebelisa timana (ze ñozwi) ye fitelela i li

ñwi kapa kalulo ya yona • kubonisa kuli ba kona kuutwisisa muhupulo wa butokwa mi ba kona kufumana

mafelelezo/kusinula ze kona kufumanwa/kuyemela maikuto a zwa mwatimana (ku ze ñozwi)

• kuziba mayemo a muhupulo wa muñoli i li ze fitisizwe hande ni ze si ka fitiswa kakutala kapa kuutwahala

• kulemuha ni kutalusa za buikupuleli ni mashendekela • kusupeza zibo ya kukona kutokola liñusa/litaba za butokwa ze tokwahala

kuzwelela ku ze ñozwi ze cwale ka: - tubuka twa mañusa - lipiho - makandenyana a zwa (mwamitende, magazini (magazine) ncc) - kukutela kunyakisisa - buka ya makande - mikanga - papali - kufundota/kubapaza

3. Kubala kakulalaula kapili /bukwala kwa kubala.

sebelisa zibo ya kubala ye shutana-shutana

• kubala kaluutuko mifuta-futa ya ze ñozwi i li kulika kuutwisisa feela • kubala katokomelo i li kulika kufumana liñusa le litokwahala • kubala hahulu/katata kuli mutu a utwisise • sebelisa mifuta ya lisebeliso za butokwa kaswanelo i li ze cwale ka;

- buka ya toloko ya manzwi ya misebezi ye shutana-shutana - buka mo kufumaneha lika za butokwa ni mañusa a mañwi a butokwa a

amana ni se sibatahala - sebeliso ya intaneti ya kompyuta (computer)

• kufumana ni kulemuha se siezahala kuzwelela fatimana (se sibalilwe) • kubona kuswana ko kuli mwahal'a litimana ze shutana • kunyakisisa timana ni kufitisa maikuto kakukanana kakukolwisisisa ni

kakubeya hande lika • kutahisa muhupulo ni maikuto bakeñisa zo balile


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: 4. Kubala hahulu kakufitisisa bala hahulu kakufitisisa kuli

ba fumane zibotuna or kuitabisa/kuikatulusa hamohocwalo ni kuzwisezapili sizo sa kubala

• kubala ni kuutwisisa litimana ze ñozwi ze shutana-shutana kuzwelela mwamagazini a swanela, mitende, lipiho ni mapampili a kuoda kaposo

• kuutwisisa, kubeya lika kakuitatelela ni tahisa lika ze utwahala, mihupulo ni maikuto

• kubiha ka ze ba balile kubonisa kuli ba utwisisa ni kukona kufitisa mañusa/litaba ze swanela

• kubala litimana ze shutana-shutana i li kubata litaba ze swanela ni kufumana zibo ya lika

• kubala, kuutwisisa ni kuamuhela litimana ze zwelela kwamifuta-futa ya libuka (ze cwale ka makande, makande a makuswani, lipapali ni mikanga) ni kualaba za butokwa ze cwale ka nako ni sibaka ko ku ezahalela likezahalo ze mwabuka ni mulelo wa muñoli

• kusupeza kuli ba kona kuutwisisa tatelelano ni kutahisa lika za niti, muhupulo ni maikuto a butokwa

• kubalela kufumana liñusa la butokwa ni kufumana zibo ye swanela • kubala, kuutwisisa ni kutabela ze ñozwi kuzwelela kwalibuka ze shelana-

shelana ze cwale ka libuka za makande a kubala, makandenyana, lipapali ni mikanga

• kutaluhanya mikwa ya sizo ye swana ni ye shutana-shutana 5. Kubala kabutungi ni

buikupuleli bala kabutungi ni buikupuleli kuzwelela mwalimbule za libuka ze shelana-shelana

• kutaluhanya mwahal'a niti, ze si za niti kapa maikuto • kulemuha milelo ya muñoli, sebeliso ya silibonda kapa kuyendamena lineku • kuipumanela buniti kuzwelela timana kapa ze ñozwi kapa ze balilwe • kubona swalisano ye mwahal'a ze ñozwi ze shutana-shutana • kushangulula kapa kunyakisisa timana kapa ze ñozwi ni kukona kukanana

kanzila ye utwahala ni ye bonisa ngana ni tatelelano ya lika • kutahisa maikuto ni buineelo bo bubonisa zibo

6. Kusufazo Kuituta kuhulisa zibo ya kusufazo

• kubala katokomelo kuli ba kone kutokola liñusa la butokwa, kulukisa hande ze tokwahala ni kulifitisa kanzila ye filwe

• kunyakisisa liñusa/litaba ni kuketa ze swanela kusebeza mwamayemo a tokwahala kapa a ketilwe

• kufumana buniti ka sa balile, kunyakisisa, kubapanya, kushangulula ni kubeya lika hamoho i li ze fumanwi ku ze ñozwi


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: 7. Kutahisa likalulonyana ze

ñozwi kakulukiswa hande ni kutamahana kaswanelo.

Kutahisa ni kulukisa mihupulo mwalipulelo ze tamahani, mwalitimana kaufela.

• kusebelisa lipulelo ze tezi mwatimana i li kutalusa maikuto/mutomo o tokwahala

• kusebelisa litimana za makalelo, mubili ni za mafelelezo • kutomahanya ni kuzwisezapili maikuto • kulela, kutahisa sibupeho sa ze ta ñolwa, kushanga-shanga kuñola ni kutongola

mafosisa a musebezi o kalezwi kuñolwa pili mutu a si ka lika kale kuñola za mbuwa

• kuñola mukoloko wa manzwi wo swanela ba bali teñi/bateelezi 8. Mukwa kamo kuñolelwa utwisisa, taluhanya mwahal'a

lika ni kusebelisa mikwa ya kuñola ni kubulela

• kusebelisa lipulelo za kuñola ze bupehile hande kamo ku swanehelela • kusebelisa makabisapuo ni buikupuleli ha ku ñolwa ni kuama cwalo kwangana

ya mutu • kusebelisa mikwa ye miñwi ya bukwala ha ku ñolwa (kutokola) lipuzo za kulika

kufumana zibo ya na ni yona mutu (tiko ya zibo), tuñolonyana to tuya kubamitende, lipiho ncc.

• kusebelisa mutala o swanela i li kumbweshafaza kapa kunanula kutwisiso • kusebelisa mubizezo wa manzwi a swanela mwamayemo a simubuso ni ao isi a

simubuso • kusupeza zibo ya manzwi a si ka lumelelwa mwapuo, manzwi a sebeliswa

mwalibaka ze shutana-shutana za misebezi, mufuta wa puo o bulelwa mwasibaka se siñwi i li shutano ya manzwi ni mubizezo ni sebeliso ya mukwa o lumelezwi

• kutokomela mayemo a linzwi, kuisa linzwi mwahalimu ni fafasi ni kuitusisa linzwi kuhatelela sika

• kusebelisa ni kulemuha puo ye fitisa maikuto a tiile 9. Toloko ye kuswani ye

utwahala hande supeza kukona kucinca ha ku ñolwa kalika za niti, mihupulo ni maikuto

• kuisa muhupulo ku se sitaluswa ki toho ya taba i li kufa ketelelo ku za kuñola • kufa litaba ze bonisa kuba ni ngana/niti • kutahisa mihupulo ni maikuto, kakusebelisa mifuta-futa ya manzwi • kuyemela maikuto ni mihupulo kakubonisa ngana ni kukolwisisa, kmt. kuñola

mañusa a sibuabui/kukangisana kwa mwakilasi • kusebelisa zibo ya kushangulula/kunyakisisa ni kushashulula hande kakuya

katimana kapa ze ñozwi ze filwe


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: 10. Kupeletela ni maswayo a

kuñola bonisa zibo sakata ya sebeliso ya mo ku peletelelwa, maswayo a kubala

• kusebelisa mutomo wa kubala kaswanelo o cwale ka: - kuto

- felwani - kwala ni kwalula - liswayo la puzo - liswayo la makalo - kanala - litaku ze tuna

• kusebelisa kaswanelo maswayo a kubala a mayemo a pahami i li kuli ba fite famukwa o lukile wa kuñola - kutwana - fiyelo - dashi - tulaka - haifeni - tudoti

• kubonisa kutwisiso ni sebeliso ya mutomo sakata wa milao ya mo ku ñolelwa manzwi a puo - sebeliso ye lukile ya linuku za manzwi - kuñolwa kwa manzwi a beilwe haifeni - liluwi - maswanamulumo/maswanataku - shutano ya manzwi kamulumo ni kasebeliso - ze kona kusebeliswa

11. Puo ni sebeliso kusebelisa sibupeho sa puo se siswanela ha ku ñolwa

• kusebelisa manzwi kaswanela • kutaluhanya shutano ye li mwahal'a mabizo feela ni mabizo tota • kusebelisa mayemeli kaswanelo • kusebelisa maezi a lukile ha itusiswa ni mabizo ni mayemeli a li mwabuñwi ni

buñata • kusebelisa linako za maezi ze lukile kamo ku swanehelela • kusebelisa mayemo a libupi a lukile kaswanelo • kusebelisa ni kubeya matauli ni matalusi fa swanela kaswanelo • kubupa lipulelo ze bunolo ha ku ñolwa • kusebelisa lipulelonyana kaswanelo • kusebelisa makopanyi kaswanelo ha ku ñolwa lipulelo ze tatafalizwe ni

lipulelozwako


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: • kusebelisa lipulelo ze tatafalizwe ni sibupeho sa puo • kusebelisa mulao o amana ni mautwanyi • kusebelisa maezi a lisebeliso • kusebelisa pulelo ya sibuabui ni pulelo ya piho • kuziba linako kaufela ni sebeliso ya maezi • kusebelisa mayemo a mutu wa pili, wa bubeli ni wa bulalu • kusebelisa pulelonyana ya liamanyi • kusebelisa linguli ni mashitanguti • kulemuha ni kuutwisisa kukalima kwa manzwi

12. Sebeliso ya zibo ya manzwi

sebelisa hande zibo ya manzwi kakutala mwamayemo a shelana-shelana a swanela

• kusebelisa zibo ya manzwi a sa utwahali hande • kusebelisa manzwi a swanela mwamanzila a amana ni za mutu kasibili, za

mipilelo ya batu ni za tuto • kusebelisa zibo ya manzwi ye swanela kubonisa maikuto a mutu • kusebelisa manzwi a matuna ni a mifuta-futa kutalusa lika ni kukanana • kusebelisa manzwi a bonisa kuba ni liseli ni zibo ya manzwi a swan mufuta wa

se siezwa • kufumana zibo ya manzwi a mufuta o kona kusebeliswa mwalikalulo ze

shelana-shelana za bupilo • maswanataluso, malatulanyi ni maswanamulumo

13. Kubapanywa kwa litimana ze peli

kulemuha kuswana/ kushutana ni kufa buniti kapa bupaki bo butisa cwalo/mitala

• kulemuha kuswana ni kushutana ko kuli mwalitimana ze peli • kufa bupaki/mitala ya kuswana ni kushutana ko kucwalo

B. Ketelelo ya Kuñola 14. Kuñolela kuamana ni nto

ye filwe.

ñola ze amana ni mifuta-futa ya lika

kuñola: • mañolo e si a simubuso/ silikani • mañolo a simubuso

- za kupo ya misebezi - mañolo a ya kuba mitende - lipilaelo - mañusa a ikabelwa ki batu ba bañata ba basebeza hamoho

• tuñolonyana to tuya ku ba mitende, magazini a sikolo • lipiho

- likozi - bukebenga - sitatimende sa bupaki


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: - libaka za maikatulusezo - lipiho ze ya kwabazamaisi

• piho ya mitende • kubihela bahatisi ba makande (ba mitende, mawayilesi a mazimumwangala ni

mawayilesi a kamita) • maikuto a muhatisi wa pampili • kuñola buka ya za katiso ya za kazazi • ze ñozwi kaza bupilo ni tuto ya mutu (CV) • mukoloko wa ze ta ambolwa famukopano • ze ñozwi ka ze ambozwi famukopano • mañusa a fanwa mwahal'a batu ba basebeza hamoho • lingambolo za simubuso ni ze si za simubuso • lipuzo ze lika kufumana zibo ya na ni yona mutu (tiko ya zibo) • mañusa a e-melu • mañusa a fakisi

C: Kuñola Makande Kuñolwa mifuta-futa ya makande a amana ni likalulo za lituto za kuituta ze tatama:

- Zwelopili ni sebeliso ya Sayansi ni Bumapanga-panga

- Limbule za lifasi mubu ni Silelezo ya zona

- Za Bukwala, Kuitabisa/ Kuikatulusa ni Lipapali

- Buiswalo, Mipilelo ya BMaikuto a Litaba za N

- Litaba za Kale, Sizo ni P

fitisa kamo ba bonela ni maikuto a bona kuamana ni buniti bwa lika

• ñola:

- makande a kutalusa ni bonahaza se siezahala/ maikuto - m akande a kukanana


4.3 LITILICA/ZE MWALIBUKA

ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: 1. Zibo ye na ni

kutwisiso ba ni zibo ni kutwisiso ya mifuta ya libuka ze shutana-shutana:

- Libuka za makande - Libuka za lipapali - Libuka za mikanga

• kuhupula ni kukandeka likezahalo ze mwalitimana ze itutilwe • kulemuha ni kutalusa mutomo wa ze ba balile • kufitisa butungi bwa za nako ni sibaka ko ku ezahalela likezahalo ze mwabuka • kutalusa taluso tota ya linzwi (mwatimana) kakuya kamo li sebeliselizwe • kuketa za butokwa ze zamaelela ni misebezi ye ketilwe ni kusebelisa mukwa wa

kutokolwa kaswanelo • kuutwisisa milelo ya muñoli • kubapanya timana ni linako za kale

2. Kutoloka kabutungi lemuha ni kutoloka sibupeho sa mukanga

kutaluhanya ni kuutwisisa: • makabisapuo kmt.

- papiso - papisano - mutufazo - pitelezo - ndefazo

• mufuta wa timana - ki ya mibamba ye mine - ki ya mibamba ye lishumi ka ye mine - likandenyana le litaluswa katimana - mukanga o fitisa muhupulo ni maikuto a muñoli kuamana ni mutu kapa nto

ye ñwi - mukanga kapa pina ye fitisa maswabi, sihulu mo ku hupulwa mutu ya

shwile kapa nto ye ñwi ye ne kile ya ezahala kwamazazi a kwamulaho • milumo ye ya kamihato ni mukanganyana sihulu wa banana ba banyinyani

- mukanga mo ku sebeliswa hahulu matumamoho (consonants) a swana kwamulumo kwamakalelo a manzwi a bapani

- mukanga mo ku na ni kutakutelo ya matumanosi (vowels) - mukanganyana mo ku na ni sibupeho sa milumo ye ya kamihato

kulemuha ni kutoloka sibupeho

sa lika ze li mwalikande

• kulemuha ni kuutwisisa: - sibaka ko ku ezahalela likezahalo ze mwabuka ni nako - ze lelilwe - litaba kabutungi


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: kulemuha ni kutoloka sibupeho

sa lika ze li mwalikande

• kulemuha ni kuutwisisa : - babapali - mukandeki ni maikuto a za kandeka - kubapanya butungi bwa litaba ni ze ezahala luli mwabupilo - mo ku sebelisezwa ze bupahala mwalikande, masetela, mo li tahisezwa ni

nako ye fita mwahali - ze yemelwa ki ze ñwi

kulemuha ni kutoloka mikwa ya ze fumaneha mwalikande

• kutaluhanya puo ya ze mwalibuka ha ba nze ba nyakisisa timana ye ba itutile kakutala - buikupuleli - lishendekela - lisomo - nyeliso - lishea

• kulemuha puo ya maikuto a tiile: - mañusa a si a niti kapa a sikulula - maikuto a butuku/tabo - maikuto

fa shutano mwahal'a makande na shutana-shutana

• kulemuha sibupeho likande sina mo li fezwi kuli li itutwe, kmt. - makande a makuswani - se siñozwi kapa sa kuñola - makande

kulemuha ni kutoloka sibupehosa lika ze li mwapapali

• kutaluhanya ni kuutwisisa: - ngambolo - kuputuluha kwa se silelilwe - mifilifili - mubapali - sibupeho (likezahalo ze libisa famasetela, mo li tahisezwa ni nako ye fita

mwahali)


ZIBO MILIBO


Baituti ba ta kona: 3. Kuatula ni kufa maikuto a mu kulemuha ni kutoloka sibupeho

lika ze li mwapapali • kuamuhela litimana ze itutilwe, kufumana buniti ku ze balilwe, kubapanya,

kutatuba ni kutalusa • kufitisa maikuto a bona beñi kuamana ni litimana ze balilwe • kuambolisana kaza kuswana ko kuli mwalitimana ze balilwe • kushashulula hande ni kuambolisana kaza likakalezo ze ba fitile kuzona,

maikuto ni buineelo • kubapanya ni kufa shutano ya mitomo ya ze balilwe, babapali ncc • kuhupula lika ze ñwi ze mwamayemo a pahami hahulu • kubonisa niti ya kukona kuikupulela ni kuatula kabulukuluhi


5. KUTATUBA (ASSESSMENT)

5.1 MILIBO YA KUTATUBA Bunde bwa mulutelo wa puo wa kuambolisana ha ku lutwa ki wa kuli zibo ya puo ye swanelwa kuzibwa li lutwa kanzila ye ngelezi mikwa kaufela sina nzila mo lu sebeliseza puo mwabupilo tenyene bwa kazazi ni zazi. Kacwalo kulutwa kwa puo ha ku konahali kualulwa mwalikalulo ze shutana-shutana. Milibo ya Kuteeleza/Kubulela li kubukanyizwe hamoho mi Kubala ku tahisizwe sina Kubala ni Kualaba. 5.1.1 KUTEELEZA/KUBULELA

Baituti ba ka kona: AO1 kuutwisisa, kubeya lika kakuitatelela ni kulitahisa kakubonisa ngana,

muhupulo ni maikuto sakata; AO2 kualaba kaswanelo ha ba fiwa litaelo ni likuka ze swanelwa kulatelelwa

kakubulela; AO3 kunyakisisa liñusa/litaba ni kuketa ze swanela kusebeza mwamayemo a

tokwahala kapa a ketilwe; AO4 kubulela hande kazibo ya kale ye ba na ni yona ni kutahisa maikuto,

mihupulo ni za buikupuleli; AO5 kulemuha litaluso za manzwi a sa utwahali hande ni buineelo bwa

mutu; AO6 kuambolisana kakutala, kaswanelo ni kuutwahala hande; AO7 kulatelela hande za kukananisana kamulomo, kulika kufumana buniti

bwa taba ni kufumana mafelelezo a yona. 5.1.2 KUBALA NI KUALABA

Baituti ba ka kona: R1 kuutwisisa ni kubapanya mañusa/litaba ze utwahala ni litaluso; R2 kualaba kaswanelo ha ba fiwa litaelo ni likuka ze swanelwa kulatelelwa

kakuñola; R3 kufumana, kunyakisisa ni kuketa litaba ze swanelwa kusebeliswa

kanzila ye tokwahala kapa ye ketilwe; R4 kulemuha litaluso za manzwi a sa utwahali hande ni buineelo bwa

mutu; R5 kunyakisisa se sitaluswa ki manzwi, litabanyana ni makabisapuo; R6 kulatelela maikuto a fitisizwe ki muñoli i li kulika kufumana buniti bwa

taba ni kufumana mafelelezo a yona; R7 kulemuha bañoli mo ba kona kufitisa ze ba tokwa; R8 kulemuha ni kubatisisa kamo puo, sibupeho ni pupo li konezi kutahisa

se siñwi kwataluso ya litimana ze balilwe; R9 kubatisisa kamo puo, sibupeho ni mukwa li fa se siñwi kwa taluso ya

timana. 5.1.3 KUÑOLA

Baituti ba ka kona: W1 kubeya lika kakuitatelela ni kulitahisa kakubonisa ngana, muhupulo ni

maikuto sakata; W2 kualaba kaswanelo kuamana ni mañusa/litaba, maikuto ni buineelo bo

butahisizwe ki timana ye balilwe; W3 kuñola hande kazibo ya kale ye ba na ni yona ni kutahisa maikuto,

mihupulo ni za buikupuleli; W4 kuambolisana kakutala ni kaswanelo ni mufuta wa bateelezi kapa

babali ba bafilwe; W5 kulukisa hande ni kufitisa liñusa kanzila ye filwe kakusebelisa litimana

ni mifuta-futa ya libupeho za lipulelo;


W6 kusebelisa kaswanelo peletelo, maswayo a kubala ni likalulo kaufela ze amani ni puo ni muñolelo;

W7 kuñola kabuikupuleli misebezi kaufela ya kuñolela kufitisa maikuto; W8 kuñola kabuikupuleli kakutahisa musebezi wa ngana wa kuñola o ama

za mifuta-futa. 5.1.4 ZE MWALIBUKA

Baituti ba ta kona: L1 kusupeza kutwisiso ya ze mwalibuka; L2 kulemuha kamo bañoli ba sebeliseza puo i li kuli ba fumana lika za

butokwa mwa kulika kuyepa butungi bwa ze ñozwi; L.3 kusupeza kutwisiso ya zibo ya ze mwalibuka; L.4 kuambolisana kaza sebeliso ya puo ye mwalitimana ze balwa

kakubulela se siñwi kasebeliso ya buikupuleli, butali bwa manzwi ni mashendekela;

L.5 kusebelisa puo ya mayemo a shutana-shutana i li ye zamaelela ni toho ya ze bulelwa;

L.6 kuambolisana ni kufitisa kalabo ya maikuto a mutu; L.7 kunyakisisa litimana ze balwa ze fumaneha mwalibuka za mifuta ye

shutana-shutana.

5.2 MUKWA/MULELO WA KUTATUBA NI MO KUBEELWA LINEPO ZA MAPAMPILI Mapampili a amana ni za mukwa wa kutatuba a lukisizwe sina cwana: Pampili ya 1 ni ya 2 a swana mwaLipuo za ba Basweu ni ba Bansu. Pampili ya 3 i tahisa mihato ye shutana kuamana ni ze itutwa mwalibuka ni tatubo ya kubulela kono li nze li nga buima bo buswana bwa Lipuo za ba Basweu ni ba Bansu.

Pampili Kalulo (Component) Nako Linepo

Mayemo a

Kualulwa kwa

Linepo

1

Kubala ni Ketelelo ya Kuñola Lipuo za ba Bansu ni ba Basweu

2 lihola ni mizuzu 30

60 ÷ 3 x 2 = 40

40%

2 Makande Lipuo za ba Bansu ni ba Basweu

1 hola ni mizuzu 45

30 30%

3

Ze mwaLibuka Lipuo za ba Basweu: Kalulo 1: Musebezi wa Kueza wa ze mwalibuka Kalulo ya 2: Kuambolisana za litimana za mwalibuka

Ha ku na nako

Mizuzu ye bata kuba 15

20 x 2 ÷ 10

20 30%

Lipuo za ba Bansu: Kalulo 1: Ze mwaLibuka ze Tatubiwa Kwande a Sikolo Kalulo ya 2: Kuambolisana ka ze Mwalibuka

2 lihola

Mizuzu ye bata kuba 15

40 ÷ 2 = 20

10 30%


5.3 TOLOKO YA MAPAMPILI Lipuo za ba Bansu ni za ba Basweu

Pampili/Kalulo Mufuta wa Lipuzo Linepo Nako

Pampili ya 1

Kalulo ya 1 Puzo ya 1 ni ya 2: Baituti ba ta bala makande a mabeli a na ni lika ze konwa kubapanywa. Lipuzo ze peli ki ze ta buzwa, ye ñwi kuzona i konwa kualulwa mwalikalulonyana. Puzo ya pili i ta tatuba zibo ya baituti ya kukona kuketa, kubapanya, kulwanisana ni kukusufaza litaba ze filwe kapa kukanana ka ze zwile famakande. Puzo ya bubeli i ta buza lipuzo ze zwelela famakande i li za mifuta-futa, ze cwale ka liñolo, piho, pampili fo ku na ni liñusa/litaba, tupampilinyana, kuñola ngambolo kapa patalazo, katiso ya likezahalo za kazazi, zwelopili ya kufitisa muhupulo kuzwelela famakande.

[20]

[20]

Kubala ni Ketelelo

ya Kuñola

Kalulo ya 2 - Puzo ya 3 Puzo ye yona i ta tatuba zibo ya muituti ya kukona kusebelisa ni kucinca liñusa kapa litaba ze filwe kuliisa mwamufuta o muñwi.

[20] 60 ÷ 3 x 2 = 40 2hrs 30 min

Pampili ya 2

Makande a Kuñola

Ku ta fiwa litoho za lika za kamita ze silezi za kuiketela za (kukanana ni kutalusa). Baituti ba ta ñola likande la manzwi a mwahal'a 500 kuisa ku 700 kuamana ni toho i li ñwi mi ba ta tatubiwa kuamana ni zibo ya bona ya kukona kubupa hande ni kuzwisezapili muhupulo kakufa lika kakutamana hande, kakufitisa maikuto ni mo ba bonela lika. Ze ta fitiswa ki lipuzo ni ze swanela kuitutwa ki baituti ba baituta lituto za mayemo a pahami NSSCH. Ze taluswa ki ze: • Za zwelopili ni sebeliso ya Sayansi ni

Bumapangapanga (Tekinoloji) • Limbule za Lifasi mubu ni Silelezo ya zona • Za Bukwala, Kuitabisa/Kuikatulusa ni Lipapali • Buiswalo, Mipilelo ya Batu ni Maikuto a Litaba

za Naha • Litaba za Kale, Sizo ni Puo [30] 1hr 45 min

Lipuo za ba Basweu


Pampili ya 3

Kalulo ya 1: Musebezi wa kuikezeza wa

ze mwaLibuka

Muituti u ta tahisa misebezi ya kuikezeza ye mibeli ya kuiñolela a nosi (manzwi a bata kueza 800 ye ñwi ni ye ñwi) i li ze ta ama mukoloko wa ze balilwe ze aluzwi mwalikalulo ze talu: libuka za mikanga, libuka za makande ni libuka za lipapali. Baituti ba na ni kuñola misebezi ya bona ya kuikezeza kuamana ni libuka za mifuta ye mibeli – mikanga i ta ba kapelezo. Misebezi ya kuikezeza i tatubelwa fasikolo ki ticele (kakusebelisa pampili ya kubonela ya Ñambeko ya C) ni kuyo nyakisiswa kwande a sikolo. Ticele u ta fa baituti misebezi ye zwelela falitimana ze ba iketezi. Ticele u na ni kuikolwisisa kuli litimana ze zwa mwalibuka ze ketilwe li ama mifuta ye milalu kamukana ya libuka. Kufitisa maikuto a mutu kuamana ni lika ze cwale ka mubapali, nako ni sibaka ko kuezahalela likezahalo ze mwabuka, butungi bwa taba ni mukwa ki ze ta tokwahala. Misebezi ya kuikezeza i tameha kufiwa [20 ÷ 2 = 10]



kwamafelelezo a temu ya bubeli ya sitopa sa 12 i li kufa sibaka kwamaticele kuitukiseze za tatubo ya kukandekisana.

Kalulo ya 2: Kuambolisana

ka za ze zwa

mwaLibuka

Tatubo ya kukandekisana i inga mizuzu ye bata kueza ye 15 mi i ta ama ze cwale ka ngambolo ni kukandekisana ze amana ni sibeli sa misebezi kuikezeza ye itukiselizwe. Mutatubi u ta buza lipuzo ze amana ni musebezi o ñozwi ni kutahisa kuli ku be ni sibaka sa kuli muituti a bupe hande za kueza i li kuli a fitise muhupulo ni maikuto. Kutuhafo ngambolo i ta hula kunga butuna bwa tatubo ya ze balilwe. Muituti u kulubelwa kubonisa zibo ya ze mwabuka ya balile ni kufa likalabo ze bonisa maikuto a hae kabutunginyana ni kufitisa maikuto ka mwa bonela kabukuswani. Mu bone Ñambeko ya D kuamana ni mukwa mo ku bonelwa ze ezizwe. Ticele yo muñwi ni yo muñwi u ta tameha kuhatisa (record) palonyana ya lingambolo ni kulumela mitala ye kuli ku yo ba ni nyakisiso ya lika mo li zamaezi ki DNEA.

[30 x 2÷ 3 = 20] 15 min

Lipuo za ba Bansu


Pampili ya 4

Kalulo ya 1: Pampili ya ze

mwaLibuka ye Tatubiwa

Kwande a Sikolo

Kalulo ya 1 ya Pampili 4 i ta tatubiwa kuzwelela kwande a sikolo mi i ta bonelwa/ kulaitelwa fasikolo. Mapampili a likalabo za banana kaufela a tameha kulumelwa kwaDNEA kuli li yo nyakisiswa ka mo li laitezwi. Tatubo ya kuñola i ta buzwa famifuta ye milalu ya libuka: Libuka za Mikanga, Libuka za Makande ni Libuka za Lipapali. Kuamana ni Libuka za Mikanga ku ta buzwa puzo i li ñwi ya (linepo ze 20) ye ama lipuzo ze bata likalabo ze kuswani ni puzo i li ñwi ya (linepo ze 20) ya mufuta wa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande, baituti ba tameha kuketa puzo i li ñwi. Kuamana ni Libuka za Makande ni Lipapali, ku ta ba ni lipuzo ze peli za mufuta wa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande famufuta ni mufuta i li (linepo ze 20 o muñwi ni o muñwi mufuta) i li mo mutatubiwa a tameha kualaba puzo i li ñwi famufuta ni mufuta. Likalabo za mufuta wa likande li ta bonelwa kakulatelela mulaitelelo wa pampili ya Ñambeko ya C. Palo kamukana ya lipuzo ze 3 i ta alulwa ka 3 kuli ku fumanwe nepo ya mafelelezo ye ya fa 20. Lipuzo ze ha li na kutatuba se si mwabuka kono li ta ama hahulu kaza kutwisiso ya ze mwalibuka. Lipuzo ze li ta tatuba zibo ya muituti ya kukona kutoloka kabutungi, kukona kuatula kapa kufitisa maikuto kuamana ni timana kuama lika ze cwale ka mubapali, nako, mukwa, sibaka ko kuezahalela likezahalo ni butungi bwa taba. Mungendenge wa kuluta u ta ama mikanga ye 20, libuka ze 2 za makande ni libuka ze 2 za lipapali. Mikanga ni libuka ze swanelwa kuitutwa li ta tumuswa kapampili ya mubuso kuzwelela ku ba NIED kasamulaho a lilimo ze talu. [20]



2) KALULO A MIKANGA (Alaba Puzo ya 1 kapa ya Puzo ya 1: Puzo ye tokwa likalabo ze kuswani famukanga u li muñwi (1) (linepo 20) Puzo ya 2: Puzo ye tokwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande (baituti ba ñola manzwi a 350 kuisa ku 500) famukanga o muñwi kwande a wo buzizwe faPuzo ya 1 (linepo 20)

[20] NI

KALULO B LIBUKA ZA MAKANDE (Alaba Puzo ya 3 kapa ya 4) Puzo ya 3 ni ya 4 sibeli sa zona li ta ba mufuta wa lipuzo ze tokwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande. Baituti ba ta ñola likande li li liñwi la manzwi a eza 350 kuisa ku a 500. (linepo ki 20) KALULO B LIBUKA ZA MAKANDE (Alaba Puzo ya 5 kapa ya 6) Puzo ya 5 ni ya 6 sibeli sa zona li ta ba mufuta wa lipuzo ze tokwa kalabo ye telele ya kukandeka kapa kufitisa maikuto kalikande. Baituti ba ta ñola likande li li liñwi la manzwi a eza 350 kuisa ku a 500. (linepo ki 20)

[20]

[60 ÷ 3 = 20]

2hrs 30 min

Kalulo ya 2:

Kuambolisana (ku tatubelwa

fasikolo)

Kuambolisana ku ta zamaiswa ki mutatubi (ticele) kakusebelisa mukwa wa kutatuba o fumaneha faÑambeko D ye mwapampili ye. Tatubo ya kuambolisana i ta ba teñi kwamakalelo a temu ya bulalu, kulatelela tatubo ya kuñola, i li yeo i ta ñolwa kwamafewlelezo a temu ya bubeli. Tatubo ya kuambolisana i ta nga mizuzu ye 15 mi baituti ba tatubiwa a li muñwi ka a li muñwi. Baituti ba ta keta ni kuambola kaza toho/mufuta u li muñwi o amana ni likalabo ze ba ñozi mwatatubo. Ngambolo HA I NA kusupa hahulu famusebezi wa ñozi muituti kono i ta singanyeka li sili ku ze itutilwe. Kutuhafo ngambolo i ta hula kunga butuna bwa tatubo ya ze balilwe ni kuitutwa i li mo muituti a kulubelwa kubonisa zibo ya ze mwabuka ya balile ni kufa likalabo ze bonisa maikuto a hae kabutunginyana ni kufitisa maikuto ka mwa bonela kakunyakisisa lika kabutungi. Ticele yo muñwi ni yo muñwi u ta tameha kuhatisa (record) palonyana ya lingambolo ni kulumela mitala ye kuli ku yo ba ni nyakisiso ya lika mo li zamaezi ki ba DNEA. [10]


5.4 MIBAMBA YE PUMAHANA YE SUPEZA KALULO NI KALULO

Mibamba ye Pumahana ya Kutatuba Lipuo za Pili (NSSCH) Milibo ya Tatubo Pampili ya 1 Pampili ya 2 Pampili ya 3

AO1 √ AO2 √ AO3 √ AO4 √ AO5 √ AO6 √ AO7 √ R1 √ R2 √ √ R3 √ R4 √ √ R5 √ √ R6 √ √ R7 √ R8 R9

√ √

W1 √ √ W2 √ √ W3 √ √ W4 √ √ W5 √ √ √ W6 √ √ √ W7 √ √ √ L1 √ L2 √ L3 √ L4 √ L5 √ L6 √ L7 √


5.5 LITOLOKO ZA MAYEMO A LINEPO

Litoloko za mayemo a linepo li fezwi kufa katulo ya mayemo a linepo a 1 kuisa ku 4 i li kufa kutwisiso ya mayemo sakata a konile kufitiswa/kuboniswa ki muituti ya filwe linepo ze cwalo. Litoloko li tameha kutaluswa kakuya kaMilelo ya Tatubo ye shashuluzwi hande mwaKalulo ya 5 ya silabasi ye, kono ku nze ku tokomezwi kuli baituti ba ngile tuto ye famayemo a Puo ya Pili. Litoloko za mayemo a linepo ha li ami feela linepo za kalulo ye ñwi ni ye ñwi ya tatubo i nosi. Baituti ba na ni tukelo ya kufiwa linepo za mayemo a 1, 2, 3 ni 4. Mayemo a linepo za mafelelezo ze filwe a ta itinga famusebezi kaufela o ezizwe mwalikalulo kamukana za tatubo. Kusafumana hande mwalikalulo ze ñwi za tatubo ku kona kukutisezwa fafasi ki kueza hande mwalikalulo ze ñwi mi toloko ya mayemo a linepo i ta fitisa mayemo a swanela. Muituti wa Mayemo a 1 u kulubelwa: 1. Kuutwisisa ni kufitisa maikuto kakusebelisa mayemo a tatafezi hahulu; 2. Kuutwisisa hande buniti bwa buñata bwa ze eziwa, mihupulo ni maikuto, ni tatelelano

ni kulifitisa kakuutwahala ni kakunepahala kakubulela ni kuñola; 3. Kufumana ze tokwahala kakufana maikuto kuamana ni timana ye ñozwi ni ze bulezwi i

li kukona kuketa, kutahisa ni kunyakisisa kakutala se sizamaelela ni ze fitisizwe kapa ze tokwahala;

4. Kubulela kabukwala ni kubonisa zibo ya kale kakubonisa butungi ni kunyakisisa hande kakutala kuamana ni mo ba ikutwela ni moba hupulela;

5. Kulemuha litaluso ze si ka namuluha hande ni maikuto a fitiswa ki muñoli kapa sibuabui ni kunyakisisa litaluso za manzwi, lipulelonyana ni makabisapuo;

6. Kubonisa hande zibo ya ba babulelwa kubona ni kutwisiso ya sebeliso ya puo ye swanela;

7. Kuñola kalitimana ze bupehile hande, sebeliso ya sibupeho sa lipulelo ze ngelezi likalulo kalulo ze swanela ni kubonisa kukona kupeletela hande, kubeya maswayo a kubala ni likalulo kamukana ze libani ni puo ni muñolelo wa manzwi (orthography);

8. Kubulela kakuutwahala ni kabuisepo ha ku bulelwa ni libuabui ze ñwi ni kuli haiba a kupiwa kutoloka mwahal'a batu ba babeli a eze cwalo.

Muituti wa Mayemo a 2 u kulubelwa: 1. Kuutwisisa ni kufitisa liñusa kungelela mayemo a sa lyanganisi i li a namalalile feela ni

mayemo a batile kutatafaliswa; 2. Kuba ni kutwisiso ya buñata bwa lika ze na ni taluso, mihupulo ni maikuto ni kulifitisa

kanzila ya mayemo a utwahala ni kunepahala ha ku bulelwa ni kuñolwa; 3. Kufumana ze tokwahala kakufana maikuto kuamana ni timana ye ñozwi ni ze bulezwi i

li kukona kuketa ze zamaelela ni ze fitisizwe kapa kutokwahala; 4. Kubulela kabukwala ni kubonisa zibo ya kale ni kufitisa hande kamo ba ikutwela ni mo

ba hupulela; 5. Kukona kulemuha litaluso ze si ka namuluha hande i li ze sa lyanganisi hahulu ni

maikuto a fitiswa ki muñoli kapa sibuabui ni kubonisa zibonyana ya litaluso za manzwi ni lipulelonyana;

6. Kubonisa hande zibo ya ba babulelwa kubona ni kutwisiso ya sebeliso ya puo ye swanela;

7. Kuñola kalitimana, sebeliso ya mifuta-futa ya lipulelo ni kubonisa tokomelo ya kupeletela hande manzwi ni muñolelo wa manzwi;

8. Kubulela kakuutwahala ni kabuisepo ni kubonisa kuitukiseza kuteeleza ku ba bañwi ni kualaba kaswanelo.


Muituti wa Mayemo a 3 u kulubelwa: 1. Kuutwisisa ni kufitisa liñusa la mayemo a sa lyanganisi i li a namalalile feela; 2. Kuba ni kutwisisonyana ya buñata bwa lika ze na ni taluso, mihupulo ni maikuto ni

kulifitisa kanzila ya mayemo a utwahala ni kunepahala hanyinyani ha ku bulelwa ni kuñolwa;

3. Kufumana ze tokwahala kakufana maikuto kuamana ni timana ye ñozwi ni ze bulezwi i li kukona kubulela hanyinyani ku ze zamaelela ni ze fitisizwe kapa kutokwahala;

4. Kutalusa zibo ya kale ya na ni yona mutu kamanzwi a tiile ni kufitisa ze utwilwe ni kuhupulwa kangana;

5. Kulemuha litaluso za manzwi a utwahala ni maikuto a utwahala a fitiswa ki muñoli kapa sibuabui kazibonyana ya kufumana buniti bwa se siezahala kapa se siezahezi;

6. Kubonisa zibo ya kuli puo i sebeliswa kalinzila ze ñata-ñata mwamayemo a shelana-shelana;

7. Kulika kuñola kakusebelisa lipulelo ze bunolo - mayemo a fokola a sebeliso ya peletelo ya manzwi ni maswayo a kubala ni kupalelwa kutahisa lipulelozwako kwa iponahaza, kono ha li koni kupaleliswa kufitiswa kwa maikuto kapa kufana maikuto;

8. Kubulela kakuutwahala, kusakona kutahisa ketelelo ku ze bulelwa kono u kona kualaba kakuya kaketelelo ya libuabui zeñwi.

Muituti wa Mayemo a 4 u kulubelwa: 1. Kuutwisisa ni kufitisa liñusa la mayemo a sa lyanganisi i li a namalalile feela; 2. Kutwisiso ya mutomo wa buniti, mihupulo ni maikuto, ni kulifitisa kanzila ye utwahala

ha ku bulelwa ni kuñolwa; 3. Kukona kuketa za butokwa ze likani mwalitimana ze ñozwi ni ze bulezwi ni kukona

kutahisa maikuto a mayemo a likani kuzona; 4. Kutalusa zibo ya kale ya na ni yona mutu kamanzwi a tiile ni kufitisa ze utwilwe ni ze

hupulwa kamukwa wa mayemo a pili; 5. Kulemuha litaluso za manzwi a utwahala ni maikuto a utwahala a fitiswa ki muñoli

kapa sibuabui; 6. Kubonisa zibo ya kuli puo i sebeliswa kalinzila ze ñata-ñata mwamayemo a shelana-

shelana; 7. Kulika kuñola kakusebelisa lipulelo ze bunolo - mayemo a fokola a sebeliso ya peletelo

ya manzwi ni maswayo a kubala ki ze iponahaza, kono kufitisa maikuto kwa petehala ni ha kuna ni lisitataliso ze cwalo;

8. Kubulela kakuutwahala, sihulu ha ku alabelwa faketelelo ya libuabui ba bañwi.


ÑAMBEKO YA A: LINANEHO KAMO KU BONELWA MUSEBEZI O ÑOZWI (MAPAMPILI YA 1)

1 2 3 4 5 NSSCH

Puo ya Pili: Silozi

Linepo: 20

Ze Mwahali ni Sibupeho

Mukwa kamo ku ñolelwa ni Kunepahala

• Sebeliso hande ya mo kuñolelwa.

• Ze ñwi li hande • Sebelisotuna ya puo ye

swanela • Ze nepahezi kakutala • Ze tabisa kulibala

• Li bata li ba ze sebelisizwe kamukwa o munde

• Sebeliso hande ya zibo ya manzwi

• Mafosisa a likani kapa ha kuna mafosisa (li bata kuba ze sina mafosisa)

• Zibonyana ya mo kuñolelwa ni busafanyana, fa ni fani

• Sebeliso ya zibonyana ya manzwi

• Puo ha i tamani hande • Kulyangana hanyinyani ha

ku taha kwamafosisa

• Muñolelo o namalalile; ze fitiswa ha li beiwi kaswanelo

• Zibonyana ya sebeliso ya manzwi kono isi kaswanelo

• Palonyana ya mafosisa

• Muñolelo ha u swaneli; hañata ha u bonahalisi hande

• Zibo ye fokola ya puo; ha fitisi litaluso za manzwi kaswanelo

1

• Zibotuna ya se siezahala • Punonahalo ya zibo ya kubeya lika ze

tokwahala • Tokomelo ya mo ku tahisezwa maikuto• Ponahalo ya sibupeho se silukile

20-19 18-17 16-15 (14-12) (11-9)

2

• Ze zwa fatimana li batisiswa kanakonyana ye telele

• Tokomelo ya lika kakulitahisa kakutala• Sibupeho se sinde ( makalelo a konwa

kusebeliswa)

18-17 16-15 13-12 11-9 (8-7)

3 • Ze zwa fatimana za lemuhiwa, kono ha

li sebeliswi kaswanelo • Sibupeho se sitabisa (makalelo a na ni

tuso)

16-15 14-12 11-9 8-7 6-5

4

• Lipuzo li utwahezi kono li na ni kono • Ha kuna tatelelano hande ya mo li

tahisezwa lika • Sebelisonyana ya ze zwila fatimana • Sibupeho ni tatelelano ha li bonisi kuba

ni zibo

(14-12) 11-9 8-7 6-5 4-3

5

• Ha kuna se siezahala kaswanelo • Maikuto a mañwi ha fumanehi • Ze ikopezi/ ze si na mayemo sakata • Sibupeho se sifokola • (ha kuna litimana)

(11-9) (8-7) 6-5 4-3 2-1

Ku tokwahala mibamba ye 8 kuli ku eziwe musebezi wo.


ÑAMBEKO YA B: LINANEHO KAMO KU BONELWA LIKANDE (PAMPILI YA 2)

NSSCH Mukwa 1 2 3 4 5

Puo ya Pili

Linepo Kamukana: 30

Ze mwahali ni Sibupeho

Kamo

ku

Ñolelwa

ni

Kunepahala

Hande

• Mukwa o swanela, o kolwisisa ni kususueza ni o na ni zibotuna ya ba bali teñi kapa ba teelezi ni ba bali

• Ze simulula ni se sitahisizwe kaswanelo

• Zibo ya manzwi ye zwile mubano

• Mafosisa a kona kuba teñi fa ni fani

• Mukwa o itatelela hande ni kutahiswa hande za bonahala

• Lipulelo ze na ni sibupeho se sitabisa

• Makalelo a na ni kamaisonyana ya zibo ya manzwi

• Mafosisa a likani, sihulu peletelo ya manzwi a tata hahulu

• U sebelisa hande zibo ya manzwi mi u bonisa swaneloyana ya sebeliso

• Lipulelo li bupehile hande. Kubonisa hanyinyani zibo ba bali teñi

• Zibo ya manzwi ye li fahali-hali

• Kubonahala mafosinsanyana kono i li a mufuta wo swanela kuba teñi famayemo a pahami a kuñola

• U kona hanyinyani kufitisa maikuto

• Ha na zibo ya ba bali teñi • Zibo ye likani ya sebeliso

ya manzwi • Buñatanyana bwa

sibupeho sa lipulelo kono li shambwalikani

• Mafosisa a mañatanyana kono ha paleliswi kubala

• Kufitisa kwa maikuto ku batile kusaba teñi

• Zibo ya sebeliso ya manzwi ye fokola

• Lipulelo li bonahala kuba ze bunolo hahulu

• Mafosisa a mañata hahulu i li a palelwisa kubala kabunolo

1

• Kamaiso sakata ya ze ñolwa ni kubonisa kuikola kulinamulula hande kakulisebelisa kaswanelo

• Kayona nako ye kutata kukauhanya sibupeho ni ze ñolwa za teñi

30-27 26-24 23-21 20-17 16-14

2

• Ku bonahala muhupulo wa makalelo mi u ñola kakutalusa hande maikuto

• Kubonisa zibo ye utwahala ya butungi bwa taba ye na ni litimana ze swalani hande ni buñata bwa likalulo. Litimana li bupehile hande

26-24 23-21 20-17 16-14 13-10

3

• Mihupulo ye swanela hande ku sina simuluho hande. Li zwelapili ni kutaluswa hande kakutabisa ni kuutwahala

• Li bupehile hande. Lisupo za kuziba se siezahala kakutomahanya litimana. Zibotuna ya butungi bwa taba ya iponahaza hande

23-21 20-17 16-14 13-10 9-7


4

• U bonisa kufeza hande musebezi; muhupulo o muñwi ni o muñwi wa supezwa kono isi kakukolwisisa hande

• Kuna ni lisupo za buitukiso sakata. Mwalibaka ze ñwi zwelopili ya kukanana i bonahala kusaya kaswanelo

20-17 16-14 13-10 9-7 6-4

5

• Maikuto a mañwi a hupuzwi kakunopakwa-nopakwa feela, mi a zwiselizwepili kono i li kamukwa o likani

• Litimana li kona kuba za butelele bo busalikaneleli. Li bonahala kuba inge ze kolokisizwe munyololo isiñi ze tahisizwe kuaba kalulo i li ñwi feela

16-14 13-10 9-7 6-4 3-1


ÑAMBEKO YA C: KU BONELWA KWA ZE MWALIBUKA KALULO YA PAMPILI YA 3

(Puo ya ba Bansu: Mufuta wa likalabo za likande linepo li ya fa20. Mufuta wa likalabo ze kuswani linepo li ya fa10 (Kalulo ya A: Mikanga), mu sebelise mukwa o swana ni kualula linepo ka 2. Likalabo ze fitelela palo ya manzwi a filwe ha li swaneli kubeiwa famayemo a fitelela 13 kuisa ku 16) (Lipuo za ba Basweu: Musebezi wa kuikezeza linepo li ya fa20) Linepo Kutwisiso ya ze balilwe Kutwisiso ya musebezi Kuyemela bupaki bo

buzwa ku ze balalilwe Kufitisa maikuto a hae

mutu Kamuhelo ya tunangu to tuitusisizwe mwalibuka

17-20 U bonisa kutwisisotuna ya ze ketilwe kuamana ni se sibalilwe mwalibuka mi u na ni zibo ya kutoloka ni kunyakisisa mitomo ni maikuto a amana ni sika

U bonisa kutwisisotuna ya musebezi wa filwe kueza; u kona kualaba kangana ni kabuikupuleli

U kona kufumana bupaki bo buswanela i li bo buzwelela ku ze balilwe kuyemela maikuto a hae kakukolwisisisa

U kona kutahisa maikuto a hae a utwahala kuamana ni za balile kapa za itutile

Temuhotuna ni kamuhelo yakamo muñoli a itusisa babapali, sibupeho ni puo

13-16 U bonisa kutwisiso ye tezi ya ze ketilwe kuamana ni se sibalilwe mwalibuka, u supeza zibonyana ya kutoloka ni kunyakisisa mitomo ni maikuto a amana ni sika

U bonisa kutwisiso ye tezi ya musebezi wa filwe kueza mi u kona kuualaba kamayemo a lukile

U kona kufumana bupaki bo buswanela kuzwelela ku ze balilwe kuyemela maikuto a hae

U kona kutahisa maikuto a hae kuamana ni za balile kapa za itutile

Temuho ni kamuhelo ya kamo muñoli a itusisa babapali, sibupeho ni puo

9-12 U bonisa kutwisiso ya ze ketilwe kuamana ni se sibalilwe mwalibuka, u supeza kutwisisonyana ya mitomo ni maikuto a amana ni sika

U bonisa kutwisiso ya musebezi wa filwe mi u kona kuualaba

U kona kufumana bupakinyana bo buzwelela ku ze balilwe, kono ha bu si ka kazingwa hande

U kona kutahisa kalabo ye supeza kuli u lemuhile ze ñwi

Temuhonyana ya kamo muñoli a itusisa babapali, sibupeho ni puo

5-8 U bonisa kutwisisonyana ya se siketilwe kuamana ni se sibalilwe mwalibuka

U bonisa kutwisisonyana ya musebezi wa filwe

U kona kuama ku ze balilwe, nihaike ha bu kolwisisi kakutala

U kona kutahisa mutomo wa maikuto kuamana ni ze balilwe

Temuhonyana ye likani ya kamo muñoli a itusisa babapali, sibupeho ni puo

0-4 Kutwisiso ya se sibalilwe ye si ka fitiswa hande kaswanelo

U bonahala hahulu kuba ni kutwisiso ye likani. U lemuha feela ze mwalikande

Ha koni kuama ku ze balilwe

Ha na maikuto a kona kufitisa

Ha na temuho ya kamo muñoli a itusisa babapali, sibupeho ni puo

Ku na ni kuhatelela hahulu kamo a tolokela mutu maikuto a ya kalile kutahisa muhupulo. Muituti u na ni kufiwa sibaka sa kufitisa maikuto a hae.


ÑAMBEKO YA D: LINANEHO KAMO KU TATUBELWA KALULO YA KUAMBOLISANA KA ZE MWALIBUKA (PAMPILI YA 3)

Mu fe linepo ze ya fa10 mwa kalulo ni kalulo, Kutuhafo mu li ikopanya moho kufumana nape ye ya fa30. Lipuzo za ba Basweu: 30x2÷3 = 20. Lipuo za ba Bansu: 30÷3=10

Linepo Zibo ni Kuambolisana (10) Kuambolisana ka za mwabuka (10) Kukona kwa mubuleli ni sebeliso ya Puo (10)

9-10

U bulela kaza timana kakuiziba mi u kona kutahisa maikuto a hae kasibili kanzila ye nca. U nga ze tabisa za kukanana kazona kuzwelela ku za na shanga-shangile mwapampili ya pili mi kasepo u fita famayemo a kuambolisana i li kuli ku be ni zwelopili ni cinceho.

U kona kukanana za butokwa ze amana ni kunyaza kanako ye telelenyana mi u ba ni kalulo ya kueza mwangambolo mane inge mutu ni mulikani kakutahisa lipulelo za maikuto a hae kabupilo. Hañata u shemaeta ticele kakubuzaka lipuzo ni kucinca ze bulelwa mwangambolo.

U zwile mubano kuamana ni sebeliso ya puo. U zwile mubano kuamana ni kualaba lipuzo ze libani ni puo. U kona kucinca ku sina butata mwahal'a ngambolo, ni kuhatisa lika ni kusebelisa lilama kutusa kufitisa maikuto. Muituti u bulela hande ku sina kukakanya.

7-8

Wa ziba ni kuikutwa ya lukuluhile kuamana ni timana. U kona kufa mitala kabutungi ni kutusa kuza pupo ya ngambolo (nihaike kuli ha bonisi maata a kutiyela kuyona.) U nga takazo ye tiile ya kunanula za shanga-shangile kueza mwapampili ya pili.

U kala kunga takazo ye tiile kuamana ni lika ze tata ze ama taluso ye ipatile ni sebeliso ya puo.

U sebelisa zibo ya manzwi kakutala mi u lika kufumana manzwi a sili kutahisa mihupulo ye tata. Kuambolisana kwa tiisezwa. Hañata u nga maikuto ku si ka itekelwa cwalo mi u tahisa nzila ye nca ye swanela kunga ngambolo. U bulela kakuisepa mi hañata u bonisa ciseho ni kukona kucinca linzwi.

5-6

U bonisa zibo ni liseli hande la timana mi u kala kukanana kakuya kaza butokwa bwa za na shanga-shangile mwapampili ya pili.

U tahisa ze ñata kabutungi kuamana ni mubapali, nako ni sibaka ko kuezahalela likezahalo ze mwabuka ni mulelo, mi u bonisa kutwisisonyana ya butungi bwa litaba ni litaluso. U tahisa maikuto a likani kuamana ni mukwa mo li ñolezwi lika.

U na ni zibonyana ya sebeliso ya manzwi mi u lika kubonisa keto ya manzwi. U kala kubonisa tokomelo ya kufitisa lika ze utwahala. U bulela kakuutwahala hande ni kusakakanya mi hañata u bulela nako ye telele haiba u filwe puzo ye tokwa maikuto a mutu. U bapala kalulo ye swana mwangambolo mi u kala kutahisa muhupulo u li muñwi kapa ye mibeli kususueza kuteeleza kwa ticele

3-4

U bonisa zibo ni liselinyana la timana mi u kona kutalusa za butokwa za na shanga-shangile mwapampili ya pili za tahisize. U bonisa kukala kutahisa maikutonyana, nihaike a ki hahulu.

U teeleza kuticele katokomelo mi u alaba hande ha buziwa puzo ni kufa maikuto. U kona kutahisa maikuto kuamana ni mubapali, nako ni sibaka ko kuezahalela likezahalo ze mwabuka ni mulelo, ni maikutonyana kaza butungi bwa taba ni maikuto a muñoli.

U na ni zibo ya sebeliso ya manzwi ye kona kumutusa kutalusa maikuto a mañwi a tatafalizwe. U na ni kutwisiso nako ni nako. U bulela hande hanyinyani. Mi u sa kona cwalo kubapala kalulonyana mwangambolo kono likalabo ha li zamayi hahulu kwahule.

0-2

Liseli la ni lona muituti kuamana ni timana ha ki lona hande mi hañata ki kukandeka feela. Kuambolisana kuamana ni ze fumaneha mwatimana ni mukwa mo i ñolezwi li felela feela ku ze bunolo. U kona kufitisa maikuto a namalalile ni kubulela hanyinyani kaza kukutela kushanga-shanga.

U kona kubulela maikuto a namalalile ni kubulela hanyinyani kaza kukutela pampili ya na kalile kushanga-shanga. U kona kualaba lipuzo za ticele ni kufa maikuto a bunolo.

U sebelisa puo ye bunolo kutalusa maikuto mi hañata u tahisa maikuto kanzila ye namalalile. Wa teeleza. U hanelela kunga kalulo ye likani mwangambolo. U bulela hande kono ha lalauli hande.

TOKOMELA: i) Mwalikalulo ze peli za pili, ku ta tatubwa zibo ya muituti mwa bonela ni kuambola ka za musebezi wa ze mwalibuka, mi ha ne li mwakalulo ya bulalu (3rd ), ku ta hatelelwa hahulu fazibo ya na ni yona muituti sina ha li sibuabui ni fasebeliso ya puo.

ii) Kalulo ye i shutana ni ya NSSCO bakeñisa kuli ze mwalibuka mwakalulo ya tatubo ya NSSCH li tatafalizwe, li bukiti.

The National Institute for Educational Development P/Bag 2034 Okahandja NAMIBIA Telephone: +64 62 502446 Facsimile: + 64 62 502613 E-mail: [email protected] Website: http://www.nied.edu.na © NIED 2006

ministry of education · ministry of education namibia senior secondary certificate ... litopa ze...

Documents