Muimi

UTOONI DEVELOPMENT ORGANIZATION

Museo Muimi Museo

UTOONI DEVELOPMENT ORGANIZATION

Waw’o

muimi museo

Muimi Museo Waw’o

UTOONI DEVELOPMENT ORGANIZATION2011

muimi museo

MUVEA

Muandiki Kikamba: Stephen Musyoka

Musoli: Gideon Mukula Shem

Mulungalya Maundu (editor): Alvera Stern Ed.D.

KUTUNGA MUVEA

Ivuku yii ni kwondu wa Utooni Development Self help group ala methitwe meuthukuma kukilya mathayu ma andu na misyi yoo ukambani.

Utooni Development Organization ni kikundi kitekya silikali na kithukumaa na ikundi syandithikitwekukiya maundu ma kiwu. Liu, na ukwati museo nthini wa kisiokya umilioni wa sua, kenya.

ii

muimi museo

KINYUVYO Mwambililyo ............................................................. 1

I. Muimi museo niaubanasya kiw’u ....................... 2

II. Muimi museo ni uuvandaa miti ........................... 4

III. Muimi museo ni winzaa mitau ......................... 10

IV. Muimi museo nuvandaa maliu ala maumisyaa syua kute mbua .............................. 14

V. Muimi museo nutumiaa mbolea ....................... 16

VI. Muimi museo ni utumiaa uithya wa musyi ........ 20

VII. Muimi museo atumia uimi wa kusuvia muthanga ......................................................... 26

Kithimo : Wikuliwa We wi muimi museo?............... 35

iii

muimi museo

MWAMBILILYO

We wi muimi museo? Kila umwe nutonya kitwika muimi museo. Ve maundu muonza ala utonya kwika muundani wakuukatwika muunda museo vyu. Maundu asu nimaeletwe ivukuni yii. Nimo aa:

1. Ketha na uitea kiw’u kya mbua kila kisilaa muundani waku. 2. Vanda miti miingi muno muundani waku.3. Inza mitao na mbenzi muundani waku na ui suvia mbenzi

isu. 4. Vanda maliu ala maumisyaa syua.5. Tumia vuu (mbolea) ya indo na ya miti na mavuti.6. Ithya indo syaku musyi kwa kuia nyumba.7. Vanda vate kuima, ndukaime na mulau, ikia muthanga

muunyi na suvia muthanga nesa.

1

muimi museo

I. MUIMI MUSEO AUMBANASYA KIW’U

Katika kivalo kitu, mbua ndiuwaa nesa. Kiw’u kyalea ukwatwa na mituki, nikitheea syimani na kukua muthanga, na kutia nthi yi nyumu na itena muthanga wa iulu. Wia witu ni kukwata kiw’u na kwia muthanga. Twikaa uu kwa kusiia mbua ndikakakue muthanga muno na kutea kiwu kitanamba uthi ukangani wa (INDIAN OCEAN). Aindi.

1. Siia kiwu kikakue muthanga muno kwa kuvanda. a) Miti na ikuthu.b) Maliu ala mauvwikaa muthanga – matambaa iulu wa muthanga. c) Kwikia muthanga munyi kwa kuvwika na nyIki nyumu kana mavuti ma miti.

2. Kusiia kiw’u kikatwae muthangani kwa kuvanda. a) Miti na ikuthu.b) Maliu ala mauvwikaa muthanga.c) Kwikia muthanga munyi kwa kuvwika.d) Kwinza mitau ya ukwata kiw’u.e) Kwinza mitau minene ya ukwata kiw’u.

3. Kutea na kuumbanya kiw’u kuma:a) Kuma siala sya syumba kulika matangini.b) Kuma mukaoni kulika maimani na mitauni yila yi vakuvi na miti.c) Kuma maleluni kulika mitauni na maimani na kiindini kana maimani.d) Kuma mbusini ing’alaa kulika masilangani ma kithangathi.

2

muimi museo

3

muimi museo

II. MUIMI MUSEO NUVANDAA MITI Uvandi wa miti nikyo kindu kila kiseo vyu itina wa muimi aumbany’a kiwu kyamuunda waku.

Kivulany’o kiseo kya miti, maliu na indo miundani umwe kutonyethasya kana kila kyumaa kwa kimwe ni kitethasya kila kingi na uu wonthe utetheeasya muthanga. Uimi uu wa miti, indo na maliu syonthe siutethanya niwo witawa uimi wikivulany’o.

A. UIMI WA KIVULANY’O (Indo, miti na maliu) WI MAUSEO AA:UNOU NA MUTHANGA MWEU• Mbolea ya miti niyonekanaa kuma mitini na mimea ya uvwika

muthanga. Muvulanyo wa nzuu, nzooko, mbooso na maliu ma uvwika muthanga manenganae matu maseo ma uvwika muthanga na mbolea nzeo ya miti. Mimea isu yaoa yongelaa kivulanyo kiseo kya liu kwa muthanga.

• Miti miasa ya mii ndaasa ikaseuvya (phosphorous na potassium) nthini wa matu. Mii yoo ni yumalukasya liu kuma nthini wa muthanga.

• Maliu ala mongelaa mbolea muthangani nimongelaa (nitrogen) nzeve ya unou muthangani.

KUSIIA MUTHANGA NDUKATHI NA KIW’U• Miti miasa na mimea ivwikaa muthanga ni isiia mbua ndikakime

muthanga na vinya na kwananga ukwatanu wa muthanga. • Miti miasa na mimea ivwikaa muthanga nisiaa mbua kusemba

kwa kiw’u na kutuma kiw’u kikala muthangani vate kusemba kwakyo.

• Mithemba mingi ya miti na maliu yi mii yi kivathukanyo nilumasya muthanga na kusiia kwaa kwa muthanga.

• Mithemba mbingi ya miti na nyeki na kiw’u. Nyeki ya Napier (kitothya) (ya ng’ombe) nivandawa ngukani sya mbusi na mitauni kwa kusiia unengane liu wa indo.

KUMINA UNINI WA LIU (KWITHIWA NA LIU MWAKA WONTHE) (Kanaivinda) • Maliu me kivathukanyo, na ala moumisyaa sua no manenganae

4

muimi museo

ngetha ila maliu (mateunengane) ala angi matonya usyaa. • Maliu maingi (manga, makwasi na malenge) na maliu ma indo

ta (mbumbu-nzai, kitothya na Boma Rhodes) no maimwe ila kute mbua.

• Mbwau, miti ya ndawa, liu wa indo, ngu na miti ya matunda ila ivandawa nundu wa kuthoosya no ikethwe ila kutembua.

KUMINA UKWATI MUNINI Uimi wa miti yi kivathukany’o unenganae• Liu, liu wa indo, ngu, mbwau.• Liu wa mwaka wonthe na matunda maseo. • Utumii museo wa nthi wa mwaka wonthe, wia na ukwati.• Wongeleku wa usyao wa miti, maliu, indo sya uya na kuthoosya. • Wongeleku wa syindu ila itonya utwika mbesa ivinda ya thina

kana ila kute mbua. • Mbesa sya utumia (penzeni) ila andu maivawa me akuu.

B. MAUNDU MA MUSINGI MA UIMI WA KIVULANY’O Muimi ula utumiaa uimi wa kivulanyo, anyuvaa miti, maliu na indo aiutumia nzia ii:

• Uvandi wa maliu me kivathukny’o (mivai).• Uvandi wa maliu matianite kwa unene.• Uvandi wa mitumiile yi kivathukanyo.• Uvandi wa maliu matethanasya.• Uvandi wa mivakani.• Uvandi wa mbiio syamiti yi thayu.

MIVAI YA MALIU ME KIVATHIKANY’O: Sakua mivai ya miti, maliu na indo. Uu ukakutethya we muimi nthini wa maundu aaa: maliu aa no muvaka methiwe muundani umwe:• Kusiia mowau.• Kukwatikana kwa useo thooa wongeleka.• Kusiia kuvaluka kwa mituki kwa thooa.• Kusiia munyao (kukosekana kwa mbua).• Kukwatikana kwa mosyao maingi me ivathukany’o kwa

5

muimi museo

mokwati me kivathukanyo oundu misyi iendee na ualuku wi iulu. • Kusyaithya kwa maliu na maliu ma kuithya indo ala matonya kuiwa ivinda ya unyivu wa maliu asu. • Mokwati ma ivinda iasa matonya utumiwa katika ivinda ukuuni.

KWIANA KWI KIVATHUKANY’O KWA MALIUNyuva maliu me kivathukany’o ala meanaa matianite iulu na uungu wa muthanga. Muimi ula utumiaa uimi wa kivulany’o anyuvaa uimi wa miti yi kivulany’o anyuvaa uimi wa miti yi kivathukany’o na maliu nikana atumie mwanya ula wi iulu wa nthi wa muthanga kunenge muthanga moseo na ukwata usyao wi iulu.

MITI MIASAMbonge na matu masiia uvyuvu wa sua na mbua nyingi. Nimanyivasya vinya wa mbua nikana kiwu kinyithye muthanga vandu va kutwaa na indi kusiia ukwatanu wa muthanga. Matu nimavwikaa muthanga na kwongela mbolea ya miti. Mii ya miti ndaasa isiia kutwaawa kwa muthanga kwa ukwatiia kimeu.

Mii ndaasa niyumalukasya liu iulu wa muthanga. Mii ndaasa niyumalukasya (phosphorous na potassium) kuma ulikuni wa muthanga.

MITI MIASA VANINIMiti ii muno muno ni mitunda ivandawa kwa liu na ukwati. Ninengae muthanga liu na mbolea.

IKUTHUIkuthu ni nengae muthanga liu na mbolea na “nitrogen” nzeve ya mbolea. Ivandawa nundu wa liu, liu wa indo, na mbiio syi thayu.

MALIU MA UVWIKA MUTHANGAManenganae munyi kwa muthanga, kuia kumeu, na kuongela mbolea muthangani.

6

muimi museo

MALIU MA NTHI (MUTHANGA)Mboso, Malenge, na “mamboka” mekaa uvwika muthanga kwa unengane munyi na munyi na kusiia kiwu na kunengane maliu ala matonya kuiwa ivinda ya mwoo wa maliu.

MALIU ALA ME MIIMakwasi, maanga, matuma na nzuu kalanga, nimasiiaa kimeu muthangani, kunenga muthanga nzeve na mii yoo ila yooa ninengae muthanga liu museo na kuukwatanya.

MITUMIILE MIINGI YA MITI YI KIVATHUKANY’ONyuva miti yi kivathukany’o maliu na indi ila inenganae mosyao me kivathukanyo kwa kutumika misyini kwa maundu me kivathukanyo.

• Liu• Liu wa indo• Mbolea ya matu ya miti• Ngu• Miio ya nyumba ta ivila na itui.

7

muimi museo

• Mbwau• Ndawa • Ukwati• Usii • Ukwati ivinda ya ukuu (penzeni)

MALIU MATETHANASYAANyuva maliu me kivathukanyo ala matethanasya.Liu: Miti ila itumaa maliu masyaa muno ungu na vakuvi na yo. Vanda maliu na mavoka. Ngelekanyo ta Acacia na Leucaena. Miti ila inyivaasya usyao wa maliu ala angi me vakuni namo kana uungu wa yo nimatonya kuvandwa,katika mivakani. Ngelekanyo ni muraliti na musanduku. Mowau: Miti imwe yavandaniswa na ila ingi nitonya unyivya mowau kwa yo na miti ila ingi.

Kusuia Tulinyu: Kutumika kwa miti imwe (itunguu na kalati, marigolds na mavoka, sunflower na maliu maingi) ni kunyivasya tulinyu muundani. Uvandi wa mivakani Ethiwa wina muunda munini na ndwina vandu veanu va uvanda miti, nutonya uvanda miti mingi muvakani waku, vanda miti miasa, mikuvi na ikuthu ila inenevaa kavola na sya kwikala. Miti ya kwimesya ila inenganae liu wa indo, mbwau, matunda, na ndawa niyo yaile. Nitonya kuete ukwati ila ukwendeka. Miti ila imeaa mbola ila ivandawa ta ukwati wa ivinda yukite ni melia volansii, prunus Africana, Dalburgia melanoxylon na warbugia Ugandenseses. Mbiio syi thayu: Nyuva miti na ikuthu na uivanda mbiio nzungu ila isiia andu na indo na nitonya utumiwa kwa liu wa ngombe na ngu. Moseo ma wiio wiio thayu ni aa:• Undu uvuthu wa kwiia.• Mbiio inenevaa mituki.• Mbiio nitonya usuviwa vate mbesa.• Mbiio nitumaa indo na andu matalika muundani kana kumaluka. • Mbiio ninenganae liu, liu wa indo, mbolea kuma mitini na ngu.

8

muimi museo

9

muimi museo

III. MUIMI MUSEO NIWINZAA MITAU

MUTAU NI KYAU? (Ni mitau miasa mithime yinzawa na uasa wa muunda) Uliku wamo ni 1m waamu 1m uliku na muthanga ula mwinze wumbawa utee wa mitau na nuvandawa liu vamwe na miti. Waasa wa mutau kuma ula ungi ulinganaa na undu muunda uinamite. Ethiwa nthi ni mbeeku waasa kati wa mitau ni mutheke na ethiwa nthi ni nthanthau, waasa katikati wa mitau ni mwaamu. Mutau utilaa vinya wa kiw’u kila kitheete ivinda ya mbua na kwongelela kulika kwa kiwu muthangani na kusiia kiw’u na kimeu na kutwawa kwa muthanga.

MUSEO MA MITAUMoseo Manene ma mitau ni aa• Kusiia muthanga kutwawa itheoni ivinda ya mbua – kusiia muthanga na kutwawa kwa muthanga.• Kwongela kulika kwa kiw’u muthangani na kuia kiw’u muthangani.• Kunenge muthanga nzeve.• Kwongela kutwaa kiw’u silangani.• Na kusuia muthanga kumbana silangani –kwongela kiw’u silangani.

MAUNDU MA USISYA UTANAMBA KWINZAKila mutau muundani wonekaa wi kivathukanyo na ula ungi kwananisya na utheeu wa muunda, undu muthanga uiliyi, mbua ila yuaa na undu muunda uu witumika ivinda yukite. UDO ni inenganae ivundi yi mwanya wa vala mbenzi (mitau) itonya kwinzwa ni kana itethye muimi nesa vyu. Nitutetheesya kwa kwonanya vala mitau ikwinzwa na syindu sya kuananisya muthanga.

WAASA KATI WA MITAUUkuvi na uasa kati wa mitau nowo kutwawa kwa muthanga kunyivite, wongeleku wa kuia kiwu, na maliu ala manenganae ‘ma nzeve’ mavandawa. Kula kutheeu muno mitau no yinzwe itina wa utheeu wa itambya 1m (1m) kwa kusiia muthanga nesa. Kula kuthanzau, mitau no itaanisye kuananisya na utumie ukite wa

10

muimi museo

muunda. Ni useo mitau ndikataanisye kuvituka matambya atano nikana maliu ala manenganae ‘mbolea ya nzeve’ manyaisye Kusiia kuvaluka kwa mituki kwa thooa nesa maliuni na mitini na ikuthuni ila ingi.

UVANDI WA MITAUNIUvulanya wa maliu mitauni ni kindu kiseo nikana moseo ma mosyao ma muthanga na mosyao ma maliu monekane. Mutau ula museo vyu withiiwa na myanya ino yi kivathukanyo ya kwiana.

MBUMBU YA MUTHANGAUvandi muso ni wa nyeki musoa umwe na maliu ala manengae muthanga liu (mboso, nzuu) moseo angi. Tuvandaa nyeki ya ‘kitothya’ nikwithiwa muimi nutonya umitema mituki nundu inenevaa mituki nyeki ya Rhodes nitumiawa nikwithiwa mii yamyo ni nzeo kwa ukwatanya muthanga. Iulu wa nyeki ya ‘kitothya ’ vanda liu wa indo 0.5m iulu wa nyeki ya kitothya. Lekura (leucocephala deversifolia or pallida) ni nyeki nzeo kula kumu. Ino ili, nyeki na kikuthu nitonya utemwa ivinda imwe na kutumiwa ta liu wa indo ivinda imwe.

MUTAUKuvanda kuseo ni kuvanda miti ila inyusaa kiwu kila kyumbanaa vaa mutauni. Mitunda ni maseo.

Ninyusaa kiw’u kila kivitukite na kunengane ukwati wa mituki na liu kwa muimi. Nthini wa kivalo kitu maiu mavandawa mitauni. Miti ya unengane mbolea na ikuthu nitonya kuvandwa.

Vala vathanthau katikati wa mbumbu ya muthanga vandanisya na mumea wa uvwika muthanga na mumea wa kwikala ta mbeke, nzuu,mavoka kana miti. Maliu mavinduanye kila mwaka ethiwa maivandaniwe. Kuvinduany’a kuseo ni kwa mbeke kuatiwe ni liu wa unenge liu muthanga ta nzuu.

Mitau ithukumaa nesa ethiwa ikuthu sya unenge muthanga ‘nzeve ya mbolea’ na miti nivandawa kungamya kuthi kwa kiwu na muthanga. Kutheea itheeoni na kunenga muthanga liu na kunenga

11

muimi museo

maliu aangi me vakuvi liu. Tumia mbumbu, Leaceana, Cunngham, desmodium, Rensonii, Caliandra, Calothyrus, na Gliriadia spetum. Miti ii yaunenga muthanga liu na ikuthu yailitwe kusevulangwa ivike 1m itina wa mii ili. Matu, tuvonge na ikongo ila iteutumiwa kwa kuithya indo na ivwike muthanga na kutwika mbolea ya miti kwa maliu.

Muvaka tumia miti itaasavaa muno kwa uvanda mivakani. Niyonanasya vala muunda uvikite, kunengane mbolea ya miti, kunengane liu wa indo ila syithiawa musyi, kunengane ngu vakuvi na nyumba, na iosaa mwanya wa maliu, kwaka, kunengane ukwati wa ivinda iasa na ivinda ya andu makua, kunengane munyi na useo wa muunda.

KUSUVIA MITAU Maundu ma kinzeve, maliu, indo, na andu, nimatonya kwananga mitau yalea usiiwa na kuseuvwa ingi kila mwaka. Utumii museo

12

muimi museo

wa uvanda muthangani ula umbitwe utee wa mutau na nthini wa mitau na utumii uvandi wa kivulanyo na uithi wa musyi ni kutetheesya muno kunyivya wanangiko wa mitau na kuia mitau nesa muno.

13

muimi museo

IV. MUIMI MUSEO NUVANDAA MALIU ALA MAUMISYAA SYUA KUTE MBUA

Maliu ala maumisyaa syua ukambani nesa: • Wimbi (Finger millet)• Mwee (Pearl millet)• Muvya• Mbumbu /Nzavi• Nzooko• Nzuu• Ndakithi • Malenge, mongu, ukuu• Maanga • UkwasiMaliu ma uvwika muthanga Tumia maliu aa ila vatonyeka, muno muno ethiwa vai matu ma uvwika muthanga. Maliu ma uvetanga matumikaa ta matu ma uvwika muthanga.

Museo ni aa• Kunyivya vinya wa mbua kukima muthanga muno • Kwia muthanga wi muthithu• Kuvwika kimeu na kunyivya kiw’u kwoswa ni sua. • Kwongela kwoa kwa miti muthangani• Kunyivya kimeu kwa iia. • Kwongela kusyaa kwa maliu.

Uimi wa kivulanyo Nikana ukwate mosyao maseo ni useo kuvulanya maliu mbandani. Moseo ni aa:-• Kusuvia kimeu kwa kuvwika muthanga. • Kunyivya iia• Kunyivya tuliny’u• Liu umwe nutonya usyaa uungi waema usyaa. • Utumii museo wa muthanga ula wivo • Kunyivya wia

14

muimi museo

• Mosyao maseango

Kuvulanya kuseo kwithiawa kwa maliu ma mbeke na maliu ma unenge muthanga liu ta nzuu na nzooko, kana mboso, kana liu wambeke na liu utambaa kana liu wa mii ta nduma kana maanga. Ila uuvulanya na nzavi, vanda liu wa mbeke ula unenevaa kavola mbee na weana wavika 30cm utuluwawo vanda mbumbu kwa mbuaimwe. Na utanamba uvanda liu wa mbeke, temanga mbumbu na uivanda liu uu ungi.

Kwa uvoo mwingi iulu wa uvandi sisya kilungu kwa 7 ivukuni yii na “MIMEA YA TENE YA LIU” Yumitwie ni “Utooni Development Organization”

15

muimi museo

V. MUIMI MUSEO NUTUMIAA MBOLEAVe mithemba ili ya mbolea ila itonya muundani waku.• Mbolea ya indo/nyamu• Mbolea kuma mitini

MBOLEA YA INDO. Mbolea ya indo ni nzeo muno kwikia mundani. Ni nzeo muno kukila mbolea ya uthooa ila yi thooe mwingi na ti nzeo kwa muthanga yatumiwa kwa miaka mingi. Mbolea ya indo ninengaa muthanga liu, niyongelaa wou wa miti na matu muthangani na kuseuvya muthanga ukwatane nakunenge muthanga nzeve na kwongela wingi wa kimeu muthangani. Mbolea noyume ngombeni, mbui, nguku, mbuku na nyamu ingi. Mbolea ya mbuku na nguku syi vinya muno na syi ‘mbolea ya nzeve’ mbingi, kwou waitumia, tumia nini mbee wa undu utonya utumia mbolea ya ngombe kana ya mbui na vulanya nesa muno na muthanga.

16

muimi museo

MBOLEA KUMA MITINI NA MATUMbolea kuma mitini ni mumea wa unenge muthanga liu ula uvandawa uvwika muthanga kusiia sua na kunenge muthanga liu. Mumea wamina utemwa utiawa uvwikite muthanga na itina ukwoa na uvwika muthanga. Itina wisaa kwooa na unenge muthanga liu.

MIVAI YA MBOLEA YA MITI Mbolea ya miti ila nzeo niyithasya muthanga ikanenga andu liu, nakunengane liu kwa indo. Ila nzeo itatu ni ii ila itewaa sua muno.

• Mbumbu (Nzai): Tumia KARI katumani ila ithiawa, nziu na nzau. Mumea uu nutonya utemwa na usyao wayo wa keli ni wongeleku 80% kuvita usyao wa mbee. • Nzooko (Vigna unguiculat): Nzooko ni nzeo ni kwithia matu nomaiwe mbee wa mbeu itaiwa. • Nzuu (Cayanus cajan)

MOSEO MA MBOLEA YA MITI • Ni yongelaa unou wa muthanga na kwongela kutungiliilwa kwa liu. • Ni yongelaa kwoa kwa miti muthangani.• Ni inyivasya iia.• Ni nenganae muthanga munyi.• Ni siia kiw’u kitumiwe ni mumea nikwithia kiw’u nikilikaa nthi na kyuluma nthi. • Vai kumikua yumaa muundani na kutumika muundani.• Ndi thooa munene. Yithooa munini kukila mbolea ya ndukani na eindaa mbeu, mbua, na ivinda ivwike muthanga. • Ni endethesyaa kulea kuima. Itina wa miaka ili kana ina ya utumii wa utumia mbolea mbou ya miti, aimi ni matonya utumia kuvanda vate kuima na kukwata mosyao maingi. • Wongeleku wa mosyao: Wongeleku uu wa liu na liu wa indo ukwati wa kwisuvia. Mbolea ii ya miti ndi thooa, ietae mbesa.

17

muimi museo

MAUNDU MA USISYAMosungio ma kavola Kuseuvya kwa muthanga kukua ivinda iasa na kuyonekaa mituki ni muimi. Muno muno useo wa muunda ndwonekaa mituki nginya (muvaka) mbolea yambee ya miti ikiwe muthathangi na kwoou matunda ma mbolea mayonekaamuvaka mbua ya keli.

MATHINA MA IVINDA ILA YUMU/IVINDA YASUA Mavinda maingi gm/ccc no muvaka syumye unou syoo muthia wa ila kwi mbua kana kuendea na kuana ila kwi kumu. Kuithya indo, muthwa kana mwaki nitonya kwananga unou ivinda yambua itanavika.

Kula kwi nzeve mbyu na mithanga ite na munyi, na unou nivivaswa ni sua ivyu na kwou moseo ma gm/cc mayonekaa muthangani ona vanini.

MAUNDU MOMU MASIIA KUANA KWA MIMEA Mbua nini na itekwatw’a, PH mbingi, kwaaa kwa kiw’u na ivulanyo sya isu, ikanyivya wianu wa gm/ccs. Mathina aa matonya uminwa kwa kutumia mithemba ya gm/cc ila yumisyaa mathina aa.

Wingi wa uvoo uu umite Bunch, Roland. A proven altertive to shifting Agriculture. The worldwide experience with green manure/cover crops. COSECHA (vai matuku).

18

muimi museo

19

muimi museo

VI. MUIMI MUSEO NI UTUMIAA UITHYA WA MUSYI

O undu andu mongelekete, miunda now’o inyivite undu wa vata wa utumia mokwati ni kuithya indo misyini. Kwa kukwatikana kwa mbolea muundani, thooa na kukua mbolea kutwaa muundani kuiyivo.

Nyeki ya kitothya liu wa unenge mbui kana ngombe vinya nivandawa mitauni Na ilumasya na kukwananya muthanga na ni temawa na kunenge indo. Nyeki ingi ta “Boma Rhodes” nosyiiwe ni indo itanoma kana ivinda ila kutembua.

Vanda maliu ala manengae muthanga liu ta nzuu na nzooko vakuvi na nyeki ya kitothya ta mivakani ya mu lukinat Leucocephala na ikuthu ingi sya liu wa indo nisyumithaswa munyini na kunenganwe ta liu wa indo ila kutembua.

NIKI KUTUMIA UITHYA WA MISYI?1. Ni uvuthu na ti wia mwingi wa kunenge indo liu na kiwu ta syi ndithya. 2. Indo inengawe liu muvangiie nesa na kunengane iia yingi na nyama3. Mbolea ya indo ithiawa vau muundani na ti ya uthooa na kuetwe. 4. Mbolea yosanaswa kwa uvuthu nundu ithiwaa yumbanite vandu vamwe vala indo syithiawa. 5. Mathaio ma indo ni matheangu, mayi na manyau na mayina uwau. 6. Indo syithiawa na mbili na ngala nini, na tulinyu tunini na mowau manini. 7. Kiala ni kivwikaa indo na kuinenga munyi na wianiu na nundu wa uu syusyaa nesa. 8. Iia ithiawa yi useo nundu yumaa kwa indo nzuvie.

20

muimi museo

KUVANGIIA UITHI WA MUSYI Indo syendaa liu wa ilungu 3 sya nyeki na kilungu kimwe kya liu. Nyeki na liu uu syailite uvandwa mbee wa mei 6 kuvikiia mwaka 1 (umwe) utanamba kwambiia uithi wa musyi.

Nyeki Vanda nyeki ya ‘kitothya’ mitauni yaku. Vanda nyeki ya kitothya vakuni na silanga sya kithangathi. Kuithya ngombe ya mukuni mwaka umwe wenda musitali wa nyeki wa matambya ngili imwe (1000m) kwa waasa. Kuithya mbui 1 kwa mwaka wenda musitali wa nyeki wa matambya 200m. Vanda nyeki ingi ta Boma Rhodes vakuvi na nyumba ya mbui vala itonya kutemwa na kuiwa kwa kutumiwa ivinda ila kutembua.

IKUTHU SYA LIU WA NGOMBEVanda ikuthu sya liu wa indo mbiioni sya muunda waku, kuthyululuka kyuuni kya indo mitauini na kuthyululuka musyi waku. Nitonya kuvandwa katika misitali 2 waasa wa 30cm na waamu wa 30cm ite ndungalu.

21

muimi museo

Maliu ma indo ala maumisyaa syua niaa • Leucaena • Sesbani • Gliricidai Septum • Mulberry • Galiandria

Maliu ala manengaee muthanga liu ta mbumbu nimanenganae iia yingi na ni useo kunengawe ngombe sya iia. Ngombe imwe iendaa 6kg kuvika 10 kg liu wa indo kwa muthenya ula (unanisye na 2 kuvika 3kg) liu ula mumu. Mbui iendaa 1.2 kuvika 2kg liu mwiu. Kunengane liu uu wonthe nthini wa mwaka wenda ikuthu sya liu wa indo ta maana 500) kwa kila ngombe na ikavandwa katika mukao wa 250m ethiwa ikavandwa ½ kwa musitali. Kwa mbui imwe ya iia vanda ikuthu 100 na ni 50m kwa mustali.

22

muimi museo

KUKETHA LIU WA INDO Ila uketha liu wa indo tema wonthe wananisye nikana wiio woneka uelyi nesa. Utulu wa wiio waile kwithiwa 1m. Temangaa wioo uu kila ivinda nikana unenge indo liu museo. Watemanga liu wa ngombe unenevaa ingi nesa. Kivanga kyui nikitamange indi kutumia mukasi ni kusiia muti kwatukanga. Ketha kuma ngali imwe muvaka ngali ingi nikana withie kila kikuthu nikitema kila wiki 8-12 ila ni 4-5 maketha kwa mwaka. Kuketha kwa ikuthu kukalingana na muile wa mbua, munoele (unou) wa muthanga na uvyuvu kana uthithu wa nzeve. Oundu ii iendee nesa now’o ngetha isovaa.

KWABIIA UITHI WA MBUI WA MUSYIItina wa kuvanda liu waku wa indo na maliu ala manengae muthanga liu (nzuu na mboso) na ikuthu sya liu wa indo, withaawa wiyumbanithye kwaka nyumba (kyuu) ya indo na itina withooa indo sya kwambiisya.

1 Aka nyumba ya mbui. Aka nyumba katikati wa muunda kati wa vala uvandite ikuthu na vala uvandite maliu aangi. Uu ukakalaata kukua mbolea kutaa muundani nundu yi vakuvi na kukalata kutwaia mbui liu nundu syo vakuvi. Akia mbui vandu va ukinya va 1.8 2.3 sqm (20-25sq feet) kwa kila mbui utumi wa syindu sya kwakwa ila ikwatikanaa kwa uvuthu. Kwa kumya mbolea nesa akaka utulu wa 1cm vala mbui ikukinya, na witilanganya nyumba isu nesa withia vuu ndukwaa.

Watilanganya nyumba ya mbui nesa withie ve vandu va mbui na tutena na vandu va ukamia, na vandu va kuinengea liu, vandu va nyeki na kiwu na munyu ukaketha kuma mbuini isu nesa muno.

2. Ete mbui sya usyaa ivinda yaile, ivinda ya ikuthu sya unenge mbui liu ni inevete kiasi kya utumiwa ta 6-8 miei kuma syavandwa. Mbui ila nzeo nita Nubian kana toggen burg syi mbulanye kana syo syoka.

23

muimi museo

Ambiaa na mbui nini na tutena tutatu kana tuna na ukyongeleela oundu uendee na kuelewa wuithi wa mbui.

3. Nenge mbui liu mwianu. Mbui sya iia no muvaka inengwe liu nesa ethiwa nukwenda ukwata lita 4 sya iia (4 litres) kila muthenya. Inenge liu wa unenge muthanga liu kilungu kimwe (1 part) na nyeki ilungu 2 (3 parts). Mbui inengwe uito wananisye na kilungu kya 10 kwa 100 kya uito wa kila mbui (10%) nyusu wa liu wa mbui unenganwe kioko tene na nyusu ingi mawioo. Na oingi inenge munyu na yaati kwa wingi na kiwu kila muthenya otondu tuwetie, kilo 6 sya ikuthu sya temwa oyu nitonya unenganwe vandu va kilo 2 sya liu wa iia. Mwiao nikana nenge indo liu mwingi ula utonya utumika miini yoo utuku kana muthenya. Liu wanenganwe nesa kwa mbui, nenge mbui nyeki ngumu na iia ikaongeleka. Oundu syaya nyeki ngumu nyingi nowo iia ikwongeleka. Indi no muvaka vinya, protein, calcium, phospherus, munyu no kiwu syithiwe kwa wingi.

4. Syaithya mbui ukuuni wianie, waisyaithya tene syinenevaa nesa. Tutena twaile usyaa twina uito wa 40-45 kg kana 10-12 myei. Syaithya muthenya wa keli ya vikiisya usyaa. Yalea kukua ivu mavinda atatu, nisiswe nesa nikyau kitumi. Syaithya ingi 2-3 myei kuma isyaa yambee.

5. Ta iia na mosyao aingi ma mundani na mituki. Kukama kwa kila muthenya nikwithiwe kwa muvango watiwa nese nikana iia ikanyive. Vyuvya iia utamba uta (vyuvya kuvikia 74 degrees) kwa ‘second’ miongo itatu 30 mbee wa kuthoosya. Ndukaselesye kuthoosya mosyao ma muunda waku. Tutena nitutonya kuthoosywa twavikya myei 6-8 kana twavikya uito wa 25-35 kg.

24

muimi museo

25

muimi museo

VII. MUIMI MUSEO ATUMIA UIMI WA KUSUVIA MUTHANGAUimi wa kusuvia muthanga ni kuvanda vate kuima, vala muthanga uthinaswa vakuvi na iima ila uvandite mbeu. Uimi uu uetae mosyao maseo ki. Wi syelelo 2 nene.

• Vanda nesa, ndukaime na mulau, vwika muthanga na vanda maliu me kivathukanya ivinda kwa ivinda.• Suvia nesa. Saa syianiie, nesa na ndukanange.

Uimi uu wendete wike kila kindu nesa. Kila undu wi vata na undu ula utekawa nesa uimini uu uetae unyivu wa usyao. Nitukukululya withiwe na muunda munini. 6m kwa 6m andu mayatiia motau aa nesa vyu. Wona mosyao maendee nesa nenevangya muunda waku katika uimi uu.

VANDA NESAVe maundu atatu ma uvanda:• Ndukathinie muthanga muno. Ndukaime na mulau. • Vwika muthanga muno vyu undu utonya, tumia matu kwa kuvwika (ivula ya Ngai.).• Vanda maliu me kivathukanyo kwa mbua syi kivathakanyo.

Atiia maundu itambya kwa itambya kwa mosyao moseo.

SEUVYA MUUNDA NESAMyei ili mbua itanaua, seuvya muunda. Ndukaime na mulau. Umya nyeki ila itambaa muundani. Umya miti yonthe ila yungamite na ananisya muthanga. Tia nyeki na matu na mavya muundani. (Muthangani) nisyo ivula ya Ngai.

THIMA MUUNDAOsa makanda eli maany’a uasa muunda. Ovea tuvuu, kundika, vaka langi ikandani itianite kwa 2 fiti. Niyithiwe ikanda iseo nundu ukaitumia ivinda yukite muno. Kula kuvane (mbano) kwonanya

26

muimi museo

uasa katiwa kula uuvanda musitalini umwe-ethiwa uvanda mbumbu kana mbemba. Ethiwa uvanda mbeu nini ta muvya na mwee tumia mbano ii nikana withiwe musitalini mulungalu. Oveea tuvuu kana vaka langi ikandani ya keli kila 1 ½ fiti. Mbano ii syonanasya uasa kati wa musitali kuthi ula ungi.

Muundani waku inzila kikingi katika kila kona. Ovea ikanda ikingini ii na kuseuvya (Right angle) 900 na makanda aa. Kwa kuseuvya (Right angle) osa ivuku kana ithangu na uyiya utee vandu kikingini nikana makanda matiie ndee sya ithangu yii.

Ni kindu kya vata kuthima mustali na myanya nesa nikwithia ukathimaa kwa kusyokelela miaka mingi yukite. Ukainzaa maima maku ma uvanda uitumia ithimo ii. Ukavandaa maimani mwaka itina wa mwaka nundu wa itumi ii syivaa itheo.

• Liu ula unavandite mwaka muthelu ndwamba umina mbolea ila inai iimani yii. Na liu ula uuvanda mwaka uu no utumie mbolea isu nesa. • Muthanga ni utwikaa mwololo.

27

muimi museo

• Mii ya liu ula unaivo ya mina kwoa niyongelaa unou muthangani na kwongela kulika kwa kiw’u muthangani. • Muthanga niwekaa ukwatana muno nundu kiw’u nikinyithasya mistali. • Na iia ni inyivaa muno nundu muthanga uyuthinwa.

Utumia makanda maku na undu mavanitwe, osa isimbi na usimba maima manene na manini.

Kila iima inzawa na isimbi nikana ikiwe mbolea na mbeu. Kila iima itanisyaa na ingi kwa 60cm kwa mbemba na mbumbu. Kila iima ni 12cm kwa waamu na 15cm kwa uliku. Maima asu menzawa na muthanga ula umaswa vo ukumbwa ngali ya kitheooni. Nikana usiie kiw’u kikasembe kitheeoni. Muthanga uu mumye withiaawa nita silanga na nutumaa kiwu kingi kulika muthangani na kunyithya mimea nesa.

Maliu ala maumisyaa syua methiwaa na mbeke nini na mavandawa mathengeanie na andu matumia tulima tunini vandu va maima manene. Tulima tuu ni 8cm waamu na 15cm uliku. Tulima tuu twinzawa na muthanga ula umaa vo ukumbwa ngali ya kitheeoni kusiia kiwu kikasembe kitheeoni.

Kila musitali ni 2 ½ fiti kuma vala ve ula watiie. Uu ni musolo wa undu maliu amwe maile uvandwa.

28

muimi museo

29

Liu mbumbu

Myanya ya miitali75cm

Mwanya kila musitali iima 60cm

Kalmia uliku iimaIima 8cm

Uliku wa kila iima 2cm

Muvya 75cm Kalima 10cm Kalima 8cm 2cm

Myee 7cm Kalima 10cm Kalima 8cm 2cm

Nzooko M u s i t a l i 37.5cm Kalima 10cm Kalima 8cm 2cm

N z u u /Mboso 75cm Kalima 10cm Kalima 8cm 2cm

Manga 75cm Iima 120cm Iima 10cmI k i a nthini 13cm

Makwasi 75cm Kalima 30cm Kalima 15cm 10cm

muimi museo

VANDA TENEMuunda waku withiwe utonya uvandwa syumwa itatu mbee ya mbua kua. Taliki umwe wa ikumi ukambani. Kuselesya ni kunyivya usyao.

TUMIA MBOLEA Ikia mbolea nthini wa kila iima kithimo kya 350ml kuma kikombeni ni kana kila iima ikwate mbolea kithimo kyanane. Ethiwa ni tulima tunini, nyaikya mbolea (350ml) yanane nesa tulimani tuu. No muvaka usimbe iima iliku mbee nikana wikie mbolea na uvwike na muthanga na uivanda mbeu.

VULANYA MALIUVanda mbeke na liu wa unenge muthanga liu ta nzuu kana mboso musitalini umwe. Ngelekanyo nzeo ni muvya na mbumbu. Kila mwaka maliu maile uvinduawa nikana withie liu umwe ndunavandwa iimani imwe mbuani ili kiatianisyo. Ethiwa uvanda liu ukwenda mwanya munini, vandu va uvanda maima ala winzite ma mwanya wa 2 fiti simba angi 8cm utumia ikanda nikana uvanda musitalini mulungalu.

VANDA MBEUVwika mbolea na muthanga ula winzite 3cm. Nayu vanda mbeu kwa uliku ula wa I mbeu. Ona musolo ula wi vaa iulu.

Vwika mbeu na muthanga museo, muvinyu kuma muthanga ula musimbe.

TUMIA MATU MA UVWIKA KANA MALIU ALA MAVWIKAA MUTHANGA (IVULA YA NGAI)Vwika muthanga na matu/nyeki. Ikia nyeki/matu amwe iimani ila winzite na uvandite mbeu. Mbeu ikaumalila nyeki /matuni asu. Kethiwa nyeki ii ivwikite ni nini ongela ta, mavya, nyeki, kuvwika muthanga. Ni useo kuvwika muunda waku 100% na nikutonya ukua miaka mingi.

30

muimi museo

KUSUSYA MYANYAItina wa mbeu mbingi kumea, thi kila misitalini usuitye myanya na mbeu ingi ni kana withie niwatumia muunda nesa na wakwata usyao mwingi nesa.

IIAIia imeaa nikwithia • Kuthinwa kwa muthanga • Kukalya mbeu ya iia na • Mbeu kumalukywa suani

Walea kuima na mulau mbeu sya iia syithinaswa na kukalangwa na nyeki ila ivwikite muthanga ni tilaa kyeni kuvikia mbeu ino sya iia – na kuvanda kwa 60cm na 75cm ni kuvwika muthanga tene na kutila kyeni kya sua kuvikia mbeu sya iia.

Ima 10-14 matuku itina wa uvanda na itina wa 10-14 matuku ukuima ingi. Iia ni yaile kuimwa yavika 3cm. Kana nusu ya kyaa kya itung’u. Na iia yaimwa nitiwe muundani ivwiikite muthanga.

USUVIIKivathukany’o kya muimi museo na muimi museo vyu ni undu masuviaa wia woo. Muimi museo vyu ekaa maundu aa atatu. • Kwika undu vate uvitukanya masaa.• Kwika kila undu nesa.• Kunyivya na kumina wanangi.

VATE KWANANGA SAA / VATE KUSELEWA• Yumbanye ivinda ila yianie Kukwata mbolea na mbeu na kwinza maima kwanie kwikwa wiki itatu mbua itanauwa. • Vanda ivinda yaile, mituki itina wa mbua yambee. • Imia liu itina wa mithenya 7-10 o yila iia yavika 3cm. • Temanga liu wa indo ivinda yaile wavikya mita umwe (1m). Ndukaeke utwike muti.• Nenge indo liu, keli kwa muthenya vate kuselesya.• Iia kiwu kitheu mbee wa indo sya iia kila ivinda. • Kama indo vate kuselewa, kila muthenya ivinda yimwe nthini wa 5-10 ndakika.

31

muimi museo

KWIKA UNDU NESA• Thima vate kuvitya, tumia makanda eli, vana nesa na manza ikingi nzeo sya utumia kwa ivinda iasa. • Thima mbolea kwa iima inene kana inini nesa. • Vanda misooni ndungalu utumia undu wambite makanda. Kila ivinda tumia ikanda. • Nengane mwanya yananisye kila musooni na ithimo syithiwe ila nzeo na syananisye. Uliku wa maima nawo withiwe ula museo.

WANANGIKO MUNINI (KUNYIVYA WANANGIKUO) • Tea na tava kiwu kyonthe kya mbua kuma syalani, maleluni na kuma muundani• Siia muthanga wonthe. Inza mitau kwa kusiia kutwawa kwa muthanga, vanda nyeki ya”kitothya” mitauni yonthe. Vwika muthanga saa syonthe nundu no muvaka uwikwe ivula ya Ngai. • Tumia unou wonthe wa muthanga ula uetawa ni kwoa kwa miti, kwa kusaithya liu, liu wa indo. Ndukavivye kindu ona kimwe muthangani. • Tumia muunda waku kuseuvya unou. Mbiio syithiwe mbiio syi thayu, mivaka ithiwe ya miti na iima ivwikitwe ni miti.

MOSEO MA UIMI WA KUSIIA MUTHANGA 1. Kiwu kiisembaa muno itheeoni.2. Muthanga ndutwawaa muno ni kiwu. 3. Kiwu nikilikaa nthi muno na nesa.4. Kiwu kiendaa na sua muno.5. Uthithu wa muthanga no museo kwa kumea kwa mbeu.6. Mbua ya mbee ndyanangikaa mana. 7. Nzia nzeo ya unyivya na umina iia. 8. Nzia nzeo ya kukwatilila na kuia kiwu muthangani. 9. Kwingivya kunoa kwa muthanga, wou wa miti, mbolea muthangani. 10. Kunenge muthanga nzeve ya ‘nitrogen’ nundu wa utumia maliu manengae nzeve vinya. 11. Kunyivya kukwatana kwa muthanga. 12. Kwongela kunenge muthanga nzeve.

32

muimi museo

13. Kwongelela (microbiology) muthangani. 14. Maliu kumiisya tulinyu na mowau nesa.15. Kunyivya kuseuvya muunda na kuola masaa ma kwiyumbany’a iulu wa miunda. 16. Kunyivya kwananga mbolea.17. Wongeleku wa kumiiya umu wa kutembua.18. Kunyivya ngalama ya kunyithya miunda 19. kwongela wiki wa nesa wa liu.20. Kwongela usyao.

Kutunga muvea nundu wa kilungu kii kya uimi wa kusuvia muthanga, uvoo mwingi umite “Farming God’s way”. Uandikitwe ni Dryden G.W. 2009.

NGELEKANYO NZEO YA UIMI WA KUSUVIA MUTHANGA UTUMIA MBUMBU (NZAVI) NA MUVYA

Kuvulanya kuseo kwa uimi ukyambiia ni wa nzavi na muvya. Umbanya muunda kwa utumia ikanda na kuseuvya misoo ya 2 ½ fiti. Seuvya musoo umwe wa nzavi utaanisye kwa 2 fiti. Seuvya laini (musitali) ungi wa tulima twa muvya. Seuvya mistali mingi uu, umwe wa mbumbu ungi wa muvya. Vanda nzavi mbee na ukueka ivwike muunda undu vatonyeka. Na mbua ila ingi itanaua, temanga nzavi itiale utulu wa 3cm. Vanda muvya tulimani twaw’o katikatika wa nzavi mbee wa mbua yambee itanaua.

ITUMI MUONZA SYA UVANDA NZAVI VATE KUIMA NI:Nitonya ukua miaka utonete mosyao ma uu.

1. Waia muunda uvwikitwe ni nzavi mwaka wonthe, ukakethe mala eli (2) muvya, mwee, kana mbeke ingi kukila undu ukethaa oyu.2. Wavwika muunda waku na nzavi mwaka wonthe, ndwamba kwasya kiwu kingi nundu muthanga ni mukwatanu nesa na nimuvwike. 3. Wavwika muunda waku na nzavi mwaka wonthe, nzavi ikaumya nitrogen kuma nzeveni na kuseuvya mbolea ya ‘nitrogen’ ila yitumikaa muundani na kunyivya ngalama ya

33

muimi museo

uthooa mbolea ingi. 4. Wavwika muunda waku na nzavi mwaka wonthe, mati maingi makooea vu muundani, na kunenga muthanga liu. Nzavi ila ndemange nutonya kuia muundani ikoea vo. 5. Wavwika muunda waku na nzavi mwaka wonthe, ukeethiwa wi muthitu, muthanga nutonya uvyuva kuvika 700c kwi sua kiasi kya kuvivya maau maku. Muthanga wa vyuva uu, niwaasya syindu ila isiia liu muthangani (organic maleu) vamwe na kwasya kiw’u. 6. Wavwika muunda waku na nzavi mwaka wonthe, nzavi ikavwika muthanga na kuwaa iia. 7. Wavwika muthanga waku na nzavi mwaka wonthe, ukavanda maliu maku tene, mbua yambiia, na liu waku ukavokea moseo ma mbua yoonthe. 8. Wavwika muunda waku na nzavi, uimitemanga na yathongooa uimieka ivwike muthanga ingi vakeethiwa na kiwu kianu kya umesya mbeu muthangani kwoou nutonya uvanda mbeanga wa mbua ite mbuu ukeethiwa utonya kutumia kiw’u kyonthe kya mbua.

34

muimi museo

KWITHIMA (KITHIMO)We wi muimi museo, ula utonya utwika? Sungia maundu aa muonza.

1. KUKETHA /KUTEA KIW’U

- Wina matangi meanu kwaku?- Nunyithasya maliu maku?- Ni utumiaa kiwu kya lelu?- Wina mbenzi?

2. MITI

- Niuvandaa miti kila mwaka?- Ni unyithasya miti nthini wa myaka 2 ya mbee?

3. MITAU

- Niwinzite mitau yawo 1 metre x 1 metre?- Ninzuvie nesa?- Mitau yina kitothya, nyeki, kana nzavi, ndumoni na mitunda nzini.?

4. MBEU SYUMISYAA SYUA

- Nutumiia mbeu syumisyaa syua? Muvya, myee, nzavi, nzooko, nzuu, ndakithi, maanga and makwasi?, malenge, mbungu na ikuu?

Ni utumiia mimea ya uvwika?Nuvulanasya maliu? Kuvanda mbeu syikivathukanyo?

5. MBOLEA – VUU

- Niutumiaa mbolea ya indo?- Niutumiaa mbolea ya miti?

35

muimi museo

- Nuvwikaa muthanga waku na mavya, nyeki na syindu ingi sya muundani?- Nuseuvitye vandu va liu kwoea?

6. KUITHYA INDO MUSYI

- Ni uvandaa liu wa indo?- Niwithisyaa indo syaku ndithya ya musyi?

7. KUVANDA VATE KUIMA

- Ndukaime na mulau tiwo?- Muunda waku nuvwikitwe ivula ya Ngai?- Ni utumia kuvwika muthanga na muunyi kwa uvanda?- Ni utumia nzia sya uvanda nesa – maina, myanya na ikanda?- Ni ukwikia mbolea ianane kwa kila iima?- Nuvandaa mbuani yambee?- Nuvwika maima na nyeki nini wamina uvanda?- Ni usuasya myanya ya kula liu utameete nesa itina wa 10-14 matuku?- Nukuangiia yiia matuku 10-14 mituku i kana yivikya 3 utulu wa 3cm?

36

Funded by Menonite Central Commitee