मराठी पसतक

गलामगगरी

महातमा जोततबा फल

12272013

टकन हरषला रामाण

मदरितशोधन आशा दादड

गलामगगरी

ldquoगलामगगरीrdquo ह लहानस पसतक आपण लोकदरहतारष कल असलयाच जोतीराव फलयानी तयाचया तयाचया पररमावततीतीला (१८७३) मखपषठावर नमद कल होत ह पसतक परससदध कलयानतर तयानी २४ सपटबर १८७६ रोजी ldquoसतयशोधक समाजाचीrdquo सरापना कली पढ सतयशोधक समाजाचा झडा मोठया राटान पण शहरातन समरवन भटाचया गलामगगरीतन दीनास मकत कलयाच तयानी मोठया समारभात जाहीर कल या समरवणकीत जोतीरावाच परमसमतर आणण इमारतीचया बाधकामाची कतराट घणार मबईच सवामी रामयया वयकयया अययावार सहभागी झाल होत

१९११ साली रामयया वयकयया अययावार यानी ldquoशरी जोतीबासारखया आपलया परमळ समतराच अशत उतराई वहाव व तयाच अलपस समारक करावrdquo महणन ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची दसरी आवतती परससदध कली या दसर या आवततीचया परसतावनत रामयया अययावारनी महटल होत ldquoबराहमणी धमाषचया जडबडीन जखडललया गलामामधय ववदयचा परसार कमी असलयान या पसतकाचया पदरहलया आवततीचा खप वहावा तसा झपाटयान झाला नाही तरावप छापललया सवष परती सपन गलया शरी जोतीराव व तयाच मागन तयाच पतर यशवतराव मरण पावलयान दसरी आवतती छापणयाच काम अगावर घणयास कोणीच पढ यईनाrdquo आपण परकासशत कललया दसर या आवततीबाबत रामयया अययावारनी खलासा कला होता ldquoयात पवीचा सवष मजकर कायम ठववला आह तयात कमीजासत काही कल नाही फकत पवीचया भारतील दबबोधधपणा दरावय वगरर काढन शदधाशदध पाहन सवाास चागलया रीतीन समजल अशी तजवीज कली आहrdquo रामयया अययावारनी पररशरमपवषक तयार कलली गलामगगरीची ही दसरी आवतती ववशवासनीय व परमाण समजण योगय होईल अस वाटत

रामयया अययावारनी परकासशत कलली दसरी आवतती अवयाया दहा मदरहयातच सपली मातर या काळात तयाच तनधन झालयामळ तयाचया पतनी शरीमती रतनममाबाई यानी ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची ततीयावती १९१२ साली परकासशत कली दसर या आवततीस जोडललया जोतीरावाचया अलपचररतराचा कताष कोण याबददल नामतनदश कलला आढळत नाही ह अलपचररतर बहधा रामयया अययावारनीच सलदरहल असाव ततसर या आवततीस जोडलल जोतीरावाच चररतर नारायणराव नवलयानी पाठववललया चररतराचया आधार सधारल असलयाचा सपषट उललख रतनममाबाई अययावारनी परसतावनत कलला आढळतो

पदरहलया महायदधामळ कागदाच भाव वाढल व छपाईही महाग झाली तरीही ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची चौरी आवतती रामयया अययावारच गचरजीव कशवसवामी यानी १९२१ चया सपटबरमधय परकासशत कली ही आवतती दसमषळ झालयामळ ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची पाचवी आवतती सतयशोधक समाजाच सरगचटणीस शरी लकषमणराव कशवराव ववचार यानी १९६१ साली परससदध कली

ववषणशासतरी गचपळणकरानी तनबधमालचया ४४ वया अकात ldquoसतयशोधक समाजाचा ररपोटषrdquo या मरळयाखाली असभपराय दताना जोतीराव फलयानी सलदरहललया ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची टर उडवली (पहा तनबधमालची १९१७ साली गचतरशाळन काढलली ततसरी आवतती प ४५७-४७३) तयानतर ldquoदीनबधrdquo या सतयशोधक समाजाचया मखपतरान जोतीरावाची कड घऊन तनबधमालाकतयाावर टीका कली या टीकस तनबधमालचया चौथया वराषचया अखरचया अकात ववषणशासतरी गचपळणकरानी ldquoदीनबधrdquo या मरळयाखाली उततर दरदल (पहा १९१७ साली गचतरशाळन काढलली तनबधमालच ततसरी आवतती प ९२०-९२७) ह उततर दताना तयानी पहा ldquoगलामगगरीrdquo पसतकात जोतीरावानी वयकत कललया मताचया उपहास कलला आढळतो ववषणशासरयानी सलदरहल होत ldquoआमचया शि धमषसरापकाची तर कशी मौज आह तयास परत वयाकरणाच व शदध सलदरहणयाचही जञान नाही सम फल यास सचना अशी की जर तयास आपलया जञाततबधची सधारणा कतषवय असल तर ती ldquoगलामगगरीrdquo सारख गरर तयार कलयान व ज आपणाहन सवष परकार शरषठ तयास नसतया सशवया दरदलयान ती होणार आह अस मळीच नाहीrdquo

SLAVERY (IN THE CIVILISED BRITISH GOVERNMENT

UNDER THE CLOAK OF BRAHMANISM)

EXPOSED BY

JOTIRAO GOVINDRAW FULE

mdash०mdash

(बराहमणी धमााचया आडपडदयाात)

गलामगगरी

(सधारलया इागललश राजयाात)

ह लहानस पसतक

जोतीराव गोवव ादराव फल

याानीा

लोक हहतारा कल

त

पण यर ldquoपना ससटी परसrdquo छापखानयाात छापल

mdash०mdash

कका मत १२ आण

गरीब शदराहदअततशदराास ६ आण

(All Rights Reserved)

[१८७३ मधय परकासशत झाललया पररमावततीतील मखपषठाच यरामल मदरण]

DEDICATED

TO

THE GOOD PEOPLE OF THE

UNITED STATES

AS A TOKEN OF ADMIRATION FOR THEIR

SUBLIME DISINTERESTED AND

SELFSACRIFICING DEVOTION

in the cause of Negro Slavery and with

an earnest desire that my countrymen

may take their noble example as their guide

in the emancipation of their Sudra Brethren

from the trammels of Brahmin thralldom

THE AUTHOR

(पररमावततीतील अपषणपतरतरका)

यनटड सटटस मधील सदाचारी लोकाानीा

गलामाास दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात औदापा तनरापकषता व परोपकार

बदधी दाखववली यासतव

तयााचया

सनमानारा

ह लहानस पसतक

तयाास परम

परीततन नजर

कररतो आणण माझ दश

बााधव तयााचा तया सततय कतयाचा

ककतता आपल शदरबााधवाास बराहमणलोकााचया

दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात घतील अशी अशा बाळगतो

गरारकताा

(पररमावततीतील अपाणपतरिका)

PREFACE

ldquoThe day that reduce a man to slavery takes from him the half of his virtuerdquo-Homer

ldquoOur system of Government in India is not calculated to raise the character of those

subject to it nor is the present system of education one to do more than over-educate the few

leaving the mass of the people as ignorant as ever and still mere at the mercy of the few learned

in fact it is an extension of the demoralizing Brahminridden policy which perhaps has more

retarded the progress of civilization and improvement in India generally than anything elserdquo

Col G J Haly-On Fisheries in India

ldquoMany ages have elapsed since peculiar resources were afforded to the Brahmins but the

most considerate cosmopolite would hesitate to enroll them amongst the benefactors of the

world They boast of vast stores of ancient learning They have amassed great riches and been

invested with unbounded power but to what good end They have cherished the most degrading

superstitions and practiced the most shameless impostures They have arrogated to themselves

the possession and enjoyment of the rarest gifts of fortune and perpetuated the most revolting

system known to the world It is only from a diminution of their abused power that we can hope

to accomplish the great work of national regenerationrdquo

Meadrsquos Sepoy Revolt

Recent researches have demonstrated beyond a shadow of doubt that the Brahmans were

not the aborigines of India At some remote period of antiquity probably more than 3000 years

ago the Aryan progenitors of the present Brahmin Race descended upon the plains of

Hindoostan from regions lying beyond the Indus the Hindoo Koosh and other adjoining tracts

According to Dr Pritchard the Ethnologist they were an off-shoot of the Great Indo-European

race from whom the Persians Medes and other Iranian nations in Asia and the principal nations

in Europe like-wise are descended The affinity existing between the Zend the Persian and

Sanskrit languages as also between all the European languages unmistakably points to a

common source or origin It appears also more than probable that the original cradle of this race

being an arid sandy and mountainous region and one ill calculated to afford them the

sustenance which their growing wants required they branched off into colonies East and West

The extreme fertility of the soil in India its rich productions the proverbial wealth of its people

and the other innumerable gifts which this favoured land enjoys and which have more recently

tempted the cupidity of the Western nations no doubts attracted the Aryans who came to India

not as simple emigrants with peaceful intentions of colonization but as conquerors They appear

to have been a race imbued with very high notions of self extremely cunning arrogant and

bigoted Such self-gratulatory pride-flattering epithets as आयष भदव etc with which they

designated themselves confirm us in our opinion of their primitive character which they have

preserved up to the present time with perhaps little change for the better The aborigines whom

the Aryans subjugated or displaced appear to have been a hardly and brave people from the

determined front which they offered to these interlopers Such opprobrious terms as (शि) Sudrarsquo

insignificantrsquo महारी lsquothe great foersquo अतयज चाडाळ etc with which they designated them

undoubtedly show that originally they offered the greatest resistance in their power to their

establishing themselves in the country and hence the great aversion and hatred in which they are

held From many customs (A most remarkable and striking corroboration of these views is to be

found in the religious rites observed on some of the grand festivals which have a reference to

Bali Raja the great king who appears to have reigned once in the hearts and affections of the

Sudras and whom the Brahmin rulers displaced On the day of Dushara the wife and sisters of a

Sudra when he returns from his worship of the Shumi Tree and after the distribution of its

leaves which are regarded on that day as equivalent to gold amongst his friends relations and

acquaintances he is greeted at home with a welcome इडा वपडा जावो आणण बळीच राजय यवो ldquoLet

all troubles and misery go and kingdom of Bali comerdquo Whereas the wife and sisters of a

Brahmin place on that day in the foreground of the house an image of Bali made generally of

wheaten or other flour and when the Brahmin returns from his worship of the Shumi Tree he

takes the stalk of it pokes with it the belly of the image and then passes into the house This

contrariety in the religious customs and usages obtaining amongst the Sudras and the Brahmins

and of which many more examples might be adduced can be explained on no supposition but

that which I have tried to confirm and elucidate in these pages) traditionally handed down to us

as well as from the mythological legends contained in the sacred books of the Brahmins it is

evident that there had been a hard struggle for ascendancy between the two races The wars of

Devas and Daityas or the Rakshasas about which so many fictions are found scattered over the

sacred books of the Brahmins have certainly a reference to this primeval struggle The original

inhabitants with whom these earthborn Gods the Brahmins fought were not inappropriately

termed Rakshas that is the protectors of the land The incredible and foolish legends regarding

their form and shape are no doubt mere chimeras the fact being that these people were of

superior stature and hardly make Under such leaders as Brahma Purshram and others the

Brahmins waged very protracted wars against the original inhabitants They eventually

succeeded in establishing their supremacy and subjugating the aborigines to their entire control

Accounts of these conquests enveloped with a mass of incredible fiction are found in the books

of the Brahmins In some instances they were compelled to emigrate and in others wholesale

extermination was resorted to The cruelties which the European settlers practiced on the

American Indians on their first settlement in the New World had certainly their parallel in India

on the advent of the Aryans and their subjugation of the aborigines The cruelties and inhuman

atrocities which Purshram committed on the Kshetrias the people of this land if we are to

believe even one tenth of what the legends say regarding him surpass our belief and show that

he was more a fiend than a God Perhaps in the whole range of history it is scarcely possible to

meet with such another character as that of Purshram so selfish infamous cruel and inhuman

The deeds of Nero Alaric or Machiavelli sink into insignificance before the ferocity of

Purshram The myriads of men and defenceless children whom he butchered simply with a view

to the establishment of his coreligionists on a secure and permanent basis in this land is a fact

for which generations ought to execrate his name rather than deify it

This in short is the history of Brahmin domination in India They originally settle on the

banks of the Ganges whence they gradually spread over the whole of India In order however to

keep a better hold on the people they devised that weird system of mythology the ordination of

caste and the code of cruel and inhuman laws to which we can find no parallel amongst other

nations They founded a system of priestcraft so galling in its tendency and operation the like of

which we can hardly find anywhere since the times of the Druids The institution of Caste which

has been the main object of their laws had no existence among them originally That it was an

after-creation of their deep cunning is evident from their own writings The highest rights the

highest privileges and gifts and everything that would make the life of a Brahmin easy

smoothgoing and happy-everything that would conserve or flatter their self-pride-were specially

inculcated and enjoined whereas the Sudras and Atisudras were regarding with supreme hatred

and contempt and the commonest rights of humanity were denied them Their touch nay even

their shadow is deemed a pollution They are considered as mere chattels and their life of no

more value than that of meanest reptile for it is enjoyed that if a Brahim ldquokill a cat or an

ichneumon the bird Chasha or a frog or a dog a lizard an owl a crow or a Sudrardquo he is

absolved of his sin by performing the चािायण परायशशचत a fasting penance perhaps for a few

hours or a day and requiring not much labour or trouble While for a Sudra to kill a Brahmin is

considered the most heinous offence he could commit and the forfeiture of his life is the only

punishment his crime is considered to merit Happily for our Sudra brethren of the present day

our enlightened British Rulers have not recognized these preposterous inhuman and unjust penal

enactments of the Brahmin legislators They no doubt regard them more as ridiculous fooleries

than as equitable laws Indeed no man possessing even a grain of common sense would regard

them as otherwise Any one who feels disposed to look a little more into the laws and

ordinances as embodied in the Manava Dharma Shastra and other works of the same class

would undoubtedly be impressed with the deep cunning underlying them all It may not

perhaps be out of place to cite here a few more instances in which the superiority or excellence

of the Brahmins is held and enjoined on pain of Divine displeasure

The Brahmin is styled the Lord of the Universe even equal to the God himself He is to

be worshipped served and respected by all

A Brahmin can do no wrong

Never shall the King slay a Brahmin though he has committed all possible crimes

To save the life of a Brahmin any falsehood may be told There is no sin in it

No one is to take away anything belonging to a Brahmin

A king though dying with want must not receive any tax from a Brahmin nor suffer

him to be afflicted with hunger or the whole kingdom will be afflicted with famine

The feet of a Brahmin are holy In his left foot reside all the तीरष (holy waters at places

of pilgrimage) and by dipping it into water he makes it as holy as the waters at the holiest of

shrines

A Brahmin may compel a man of the servile class to perform servile duty because such a

man was created by the almighty only for the purpose of serving Brahmins

A Sudra though emancipated by his master is not released from state of servitude for

being born in a state which is natural to him by whom can he be divested of his natural

attributes

Let a Brahmin not give temporal advice nor spiritual counsel to a Sudra

No superfluous accumulation of wealth shall be made by a Sudra even though he has the

power to make it since a servile man who has amassed riches becomes proud and by his

insolence or neglect he gives pain even to Brahmins

If a Sudra cohabit with a Brahminee adultress his life is to be taken But if a Brahmin

goes even unto the lawful wife of a Sudra he is exempted from all corporal punishment

It would be needless to go on multiplying instances such as these Hundreds of similar

ordinances including many more of a worse character than these can be found scattered over

their books But what can have been the motives and objects of such cruel and inhuman Laws

They are I believe apparent to all but to the infatuated the blind and the selfinterested Anyone

who runs may read them Their main object in fabricating these falsehoods was to dupe the

minds of the ignorant and to rivet firmly on them the chains of perpetual bondage and slavery

which their selfishness and cunning had forged The severity of the laws as affecting the Sudras

and the intense hatred with which they were regarded by the Brahmins can be explained on no

other supposition but that there was originally between the two a deadly feud arising as we

have shown above from the advent of the latter into this land It is surprising to think what a

mass of specious fiction these interlopers invented with a view to hold the original occupiers of

the soil fast in their clutches and working on their credulity rule securely for ages yet to come

Anyone who will consider well the whole history of Brahmin domination in India and the

thraldom under which it has retained the people even upto the present day will agree with us in

thinking that no language could be too harsh by which to characterize the selfish heartlessness

and the consummate cunning of the Brahmin tyranny by which India has been so long governed

How far the Brahmins have succeeded in their endeavours to enslave the minds of the Sudras

and Atisudras those of them who have come to know the true state of matters know well to their

cost For generations past they have borne these chains of slavery and bondage Innumerable

Bhut writers with the selfsame objects as those of Menu and others of his class added from time

to time to the existing mass of legends the idle phantasies of their own brains and palmed them

off upon the ignorant masses as of Divine inspiration or as the acts of the Deity himself The

most immoral inhuman unjust actions and deeds have been attributed to that Being who is our

Creator Governor and Protector and who is all Holiness himself These blasphemous writings

the products of the distempered brains of these interlopers were received as gospel truths for to

doubt them was considered as the most unpardonable of sins This system of slavery to which

the Brahmins reduced the lower classes is in no respects inferior to that which obtained a few

years ago in America In the days of rigid Brahmin brethren had even greater hardships and

oppression practiced upon them than what even the slaves in America had to suffer To this

system of selfish superstition and bigotry we are to attribute the stagnation and all the evils

under which India has been groaning for many centuries past It will indeed be difficult to name

a single advantage which accrued to the aborigines from the advent of this intensely selfish and

tyrannical sect The Indian Ryot (the Sudra and Atisudra) has been in fact a proverbial Milch

Cow He has passed from hand to hand Those who successively held sway over him cared only

to fatten themselves on the sweat of his brow without caring for his welfare or condition It was

sufficient for their purposes that they held him safe in their clutches for squeezing out of him as

much as they possibly could The Brahmin had at last so contrived to entwine himself round the

Sudra in every large or small undertaking in every domestic or public business that the latter is

by custom quite unable to transact any concern of moment without his aid

This is even true at the present time While the Sudra on the other hand is so far

reconciled to the Brahmin yoke that like the American slave he would resist any attempt that

may be made for his deliverance and fight even against his benefactor Under the guise of

religion the Brahmin has his finger in everything big or small which the Sudra undertakes Go

to his house to his field or to the court to which business may invite him the Brahmin is there

under some specious pretext or other trying to squeeze out of him as much as his cunning and

wily brain can manage The Brahmin despoils the Sudra not only in his capacity of a priest but

does so in a variety of other ways Having by his superior education and cunning monopolized

all the higher places of emolument the ingenuity of his ways is past finding out as the reader

will find on an attentive perusal of this book In the most insignificant village as in the largest

town the Brahmin is the all in all the be all and the end all of the Ryot He is the master the

ruler The Patell of a village the headman is in fact a nonentity The Koolkernee the hereditary

Brahmin village accountant the notorious quarrel-monger moulds the Patell according to his

wishes He is the temporal and spiritual adviser of the ryots the Soucar in his necessities and the

general referee in all matters In most instances he plans active mischief by advising opposite

parties differently so that he may feather his own nest well If we go up higher to the Court of a

Mamlutdar we find the same thing The first anxiety of a Mamlutdar is to get round him if not

his own relatives his castemen to fill the various offices under him These actively foment

quarrels and are the media of all corrupt practices prevailing generally round about these Courts

If a Sudra or Atisudra repairs to his Court the treatment which he receives is akin to what the

meanest reptile gets Instead of his case receiving a patient and careful hearing a choice lot of

abuse is showered on his devoted head and his prayer is set aside on some pretext or other

Whereas if one of his own castemen were to repair to the Court on the self-same business he is

received with all courtesy and there is heardly any time lost in getting the matter right If we go

up still higher to the Collectorrsquos and Revenue Commissionerrsquos Courts and to the other

Departments of the Public Service the Engineering Educational etc the same system is carried

out on a smaller or greater scale The higher European officers generally view mean and things

through Brahmin spectacles and hence the deplorable ignorance they often exhibit in forming a

correct estimate of them I have tried to place before my readers in the concluding portions of

this book what expedients are employed by these Brahmin officials for fleecing the Coonbee in

the various departments to which business or his necessities induce him to resort Any one

knowing intimately the workings of the different departments and the secret springs which are

in motion will unhesitatingly concur with me in saying that what I have described in the

following pages is not one hundredth part of the rogueries that are generally practiced on my

poor illiterate and ignorant Sudra brethren Though the Brahmin of the old Peishwa school is

not quite the same as the Brahmin of the present day though the march of Western ideas and

civilization is undoubtedly telling on his superstition and bigotry he has not as yet abandoned

his time-cherished notions of superiority or the dishonesty of his ways The Beef the Mutton

the intoxicating beverages stronger and more fiery than the famed Somarasa which their

ancestors once relished as the veriest dainties are fast finding innumerable votaries among them

The Brahmin of the present time finds to some extent like Othello that his occupation is

gone But knowing full well this state of affairs is the Brahmin inclined to make atonement for

his past selfishness Perhaps it would have been useless to repine over what has been suffered

and what has passed away had the present state been all that is desirable We know perfectly

well that the Brahmin will not descend from his self-raised high pedestal and meet his Coonbee

and low caste brethren on an equal footing without a struggle Even the educated Brahmin who

knows his exact position and how he has come by it will not condescend to acknowledge the

errors of his forefathers and willingly forego the long cherished false notions of his own

superiority At present not one has the moral courage to do what only duty demands and as long

as this continues one sect distrusting and degrading another sect the condition of the Sudras

will remain unaltered and India will never advance in greatness or prosperity

Perhaps a part of the blame in bringing matters to this crisis may be justly laid to the

credit of the Government Whatever may have been their motives in providing ampler funds and

greater facilities for higher education and neglecting that of the masses it will be acknowledged

by all that in justice to the latter this is not as it should be It is an admitted fact that the greater

portions of the revenues of the Indian Empire are derived from the Ryotrsquos labormdashfrom the sweat

of his brow The higher and richer classes contribute little or nothing to the State exchequer A

well informed English writer states that

ldquoOur income is derived not from surplus profits but from capital not from luxuries but

from the poorest necessaries It is the product of sin and tearsrdquo

That Government should expend profusely a large portion of revenue thus raised on the

education of the higher classes for it is these only who take advantage of it is anything but just

or equitable Their object in patronizing this virtual high class education appears to be to prepare

scholars ldquoWho it is thought would in time vend learning without money and without pricerdquo ldquoIf

we can inspirerdquo Say they ldquothe love of knowledge in the minds of the superior classes the result

will be a higher standard of morals in the cases of the individuals a large amount of affection for

the British Government and an unconquerable desire to spread among their own countrymen the

intellectual blessings which they have receivedrdquo

Regarding these objects of Government the writer above alluded to states that-

ldquoWe have never heard of philosophy more benevolent and more utopian It is proposed

by men who witness the wondrous changes brought about in the Western world purely by the

agency of popular knowledge to redress the defects of the two hundred millions of India by

giving superior education to the superior classes and to them onlyrdquo ldquoWe ask the friends of

Indian Universities to favour us with a single example of the truth of their theory from the

instances which have already fallen within the scope of their experience They have educated

many children of wealthy men and have been the means of advancing very materially the

worldly prospects of some of their pupils But what contribution have these made to the great

work of regenerating their fellowmen How have they begun to act upon the masses Have any

of them formed classes at their own homes or elsewhere for the instruction of their less

fortunate or less wise countrymen Or have they kept their knowledge to themselves as a

personal gift not to be soiled by contact with the ignorant vulgar Have they in any way shown

themselves anxious to advance the general interests and repay philanthropy with patriotism

Upon what grounds is it asserted that the best way to advance the moral and intellectual welfare

of the people is to raise the standard of instruction among the higher classes A glorious

argument this for aristocracy were it only tenable To show the growth of the national

happiness it would only be necessary to refer to the number of pupils at the colleges and the lists

of academic degrees Each wrangler would be accounted a national benefactor and the existence

of Deans and Proctors would be associated like the game laws and the tenpound franchise with

the best interests of the Constitutionrdquo

Perhaps the most glaring tendency of the Government system of high class education has

been the virtual monopoly of all the higher offices under them by the Brahmins If the welfare of

the Ryot is at heart if it is the duty of Government to check a host of abuses it behoves them to

narrow this monopoly day by day so as to allow a sprinkling of the other castes to get into the

public service Perhaps some might be inclined to say that it is not feasible in the present state of

education Our only reply is that if Government look a little less after higher education and more

towards the education of the masses the former being able to take care of itself there would be

no difficulty in training up a body of men every way qualified and perhaps far better in morals

and manners

My object in writing the present volume is not only to tell my Sudra brethren how they

have been duped by the Brahmins but also to open the eyes of Government to that permicious

system of high class education which has hitherto been so persistently followed and which

statesmen like Sir George Campbell the present Lieutenant Governor of Bengal with broad and

universal sympathies are finding to be highly mischievous and pernicious to the interests of

Government I sincerely hope that Government will ere long see the error of their ways trust less

to writers or men who look through high class spectacles and take the glory into their own hands

of emancipating my Sudra brethren from the trammels of bondage which the Brahmins have

woven round them like the coils of a serpent It is no less the duty of such of my Sudra brethren

as have received any education to place before Government the ture state of their fellowmen and

endeavour to the best of their power to emancipate themselves from Brahmin thraldom Let there

be schools for the Sudras in every village but away with all Brahmin school-masters The

Sudras are the life and sinews of the country and it is to them alone and not to the Brahmins that

the Government must ever look to tide them over difficulties financial as well as political If the

hearts and minds of the Sudras are made happy and contented the British Government need have

no fear for their loyalty in the future

1st June 1873 Joteerao Phooley

परसतावना

या गरराचा मखय उददश असा आह की आज शकडो वर शिादरद अततशि बराहमण लोकाच राजय झालयापासन सतत दख सोशीत आहत व नानापरकारचया यातनत आणण सकटात दरदवस काढीत आहत तर या गोषटीकडस तया सवााच लकषय लागन तयानी ततजववरयी नीट ववचार करण व यरन पढ भटबराहमण लोकाच अयायी जलमापासन आपली सटका कशी करन घण हाच काय तो आह या दशात भट लोकाच राजय होऊन समार तीन हजार वराापासन अगधक काळ लोटन गला असावा अस अनमान होत त लोक परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच राहणार लोकास शजकन तया सवाास तयानी आपल दास कल व तयास अनक तर हची करर शासन दरदली पढ काही काळानतर तया लोकास या गोषटीच ववसमरण झालस पाहन भट लोकानी परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच लोकास शजकन तयास दास कलयाच मळीच छपवन ठववल तया लोकानी आपली वजनदारी हया लोकाच मनावर बसवावी याजकररता जणकरन आपल मातर दरहत होईल अस नानापरकारच उपाय योजल व त सवष ससदधीस जात गल कारण तया वळस त लोक

सततचया सबधान पवी पराधीन झाललच होत व पढ तयास भट लोकानी जञानहीन करन टाककल याजमळ भट लोकाच पाचपच तयाच लकात मळीच आल नाहीत तयानी तयाचयावर वचषसव समळवन तयास अकय आपल ताबयात ठवणयाकररता कवळ सवदरहतास अनलकन पषकळ बनावट गरर करन त आपणा सवाास ईशवरापासन परापत झाल अस तया वळच अजञानी लोकास सागन तयाच मन सवषसवी वळववल तया गररात तयानी अस सलदरहल की शिास ईशवराचा उतपन करणयाचा हत इतकाच आह की तयानी सदासवषदा भट लोकाचया सवत ततपर असाव व जणकरन तयाची मजी खर राहील अस कराव महणज त ईशवराला पावन होऊन तयाच दहाच व जमास यणयाच सारषक झाल आता कोणी या गरराववरयी रोडासा ववचार कला असता त ककतपत खर आहत व त ईशवरापासन आल असाव ककवा कस ह लागलीच कळन यईल अशा गररापासन सवषशशकतमान सवष जगाचा व तयातील सवष वसतचा उतपनकताष जो परमशवर तयाचया समसषटीला मोठ गौणतव आणल अस आमच ज हललीच शहाण भट बध जयास बध महणणयास मोठी लजया परापत होती कारण तयानी एक वळी शिादरद अततशिास फार दख दरदली व हललीही त धमाषचया योगान तयापासन दख सोशीत आहत आणण एकमकास दख दण हा बधधमष नवह तरावप तयास आमहा सवााच उतपनकतयाषचया सबधान बध महणण भाग पडत तर त दखील उघड रीतीन अस महणणयास सोडणार नाहीत मातर तयानी सवदरहताकडस लकषय न दता कवळ यायास अनसरन ववचार कला पादरहज अस जर आह तर त गरर आमच शहाण इगरज फर च जमषन अमररकन व दसर ववदवान लोक पाहन (त) शदध मतलबी आहत जयात सवष परकार बराहमणाच महततव सागन तयास तयाची लोकाच मनावर वजनदारी बसावी याजकररता ईशवरापकादखील शरषठ मातनल आहत अस समत दरदलयावाचन राहणार नाहीत तयातन वर सागगतलल लोकापरकी इगरज लोकानी तर पषकळ दरठकाणी इततहास वगरर गररात भट लोकानी सवदरहतासतव इतर लोक महणज शिादरद अततशि लोक हयास आपल गलाम करन टाककल आह अस समत दरदललच आह अशा गररापासन ईशवराचया वरभवाला कवढा नीचपणा भट लोकानी आणणला आह बर जया ईशवरान शिादरद अततशिास व इतर लोकास आपण तनमाषण कललया सवष सषटीतील वसतचा साररख रीतीन उपभोग घणयाची मोकळीक दरदली असन भट लोकानी तयाच नावच खोट गरर बनवन तयाजमधय सवााच हकक रदद करन आपणच अगरहणय होऊन बसल याजवर आमच कोणी भट बध अशी शका घतील की ह गरर जर खोट आहत तर तयाजवर शिादरद अततशि याच पवषजानी कसा भरवसा ठववला व हललीही तयापरकी पषकळ कसा भरवसा ठववतात तर तयाच उततर अस आह की आताचया या सधारललया काळात कोणावर काही जलम नसन सवाास आपलया मनातील ववचार सपषट रीतीन सलदरहणयाची अरवा बोलणयाची परवानगी असन एखादया शहाणया गहसराकड कोणी लबाडान एखादया मोठया गहसराचया नावाच खोट पतर जरी आणल तरावप तयास काही वळपयात तयाजवर भरवसा ठवावा लागतो व समयानसार तोदरह फसला जातो अशी जर गोषट आह तर शिादरद अततशि एक वळी भट लोकाच जलमाच

तडाकयात सापडलयामळ व तयास सवषसवी अजञानी करन सोडडलयामळ आपल दरहताकररता समराषच नावाच खोट गरर करन तयाजकडस तयाच मन वळवन तयास फसववल व अदयापही तयापरकी ककतयकास भट लोक हलली फसववताहत ह शदध वर सागगतललया परकारापरमाण आह भट लोक आपल पोट भरणयाकररता आपल सवारी गररातन वारवार जागोजागी अजञानी शि लोकास उपदश कररतात तयाजमळ तयाचया मनामधय तयाजववरयी पजयबवदध उतपन होऊन तयास तयानी (भट लोकानी) ईशवरालाच मातर जो योगय समान तो आपणास दवववणयास लाववल आह हा काही लहानसहान अयाय नवह याजबददल भट लोकास ईशवराजवळ जबाब दयावा लागल तयाचा उपदशाचा ठसा बहतक अजञानी शि लोकाच मनावर इतका दढ झाला की त अमररक तील गलामासाररख आपणास जया दषट लोकानी दास कल तयापासन सोडवन सवततरता दणार या लोकाववरदध उलटया कबरा बाधन लढणयास तयार झाल ही एक मोठी आशचयाषची गोषट आह की आपणावर ज कोणी उपकार करीत असतील तयास आमहावर उपकार कर नका आमची जी हललीची शसरतत आह तीच बरी आह अस कवळ महणन तपत न होता तयाजबरोबर तटा करणयास परवतत होतात बर आपणास दासयतवापासन मकत करणार ज लोक तयाच आपणास सोडववलयापासन काही हीत होत हही काही नाही उलट तयास आपल लोकापरकी शकडो लोकाच बळी दयाव लागतात व मोठमोठी साहसकम पतकरन आपल जीव धोकयात घालाव लागतात आता अस परोपकाराच कतय करणयाचा तयाचा हत तरी काय असावा याजववरयी आपण रोडासा ववचार कला असता लागलीच आपणास कळन यईल की मनषयाला सवततरता असण ही एक मोठी जररीची गोषट आह जवहा मनषय सवततर असतो तवहा तयास आपल मनात उभदिवलल ववचार सपषट रीतीन इतर लोकास बोलन अरवा सलहन दाखववता यतात तच ववचार तयास सवततरता नसलयामळ मोठ महततवाच असन लोकाच दरहतावह का असनात तरावप त तयास दसर कोणास कळववता यत नाहीत आणण अस झाल महणज काही काळान त सवष ववचार लयास जातात तयाचपरमाण मनषय सवततर असलयापासन तो आपल सवष मनषयमातरास ज सवषसाधारण हकक सवष जगाचा जो तनयता व सवषसाकी परमशवर तयान दरदलल असन कवळ सवदरहताकडस जयाच लकषय अस कतरतरमी लोकानी लपवन ठववल तर तयापासन मागन घणयास कधी माग सरणार नाही व तयाच हकक तयास समळाल असता तयास सख होत जयाची तयास सवततरता दऊन तयास जलमी लोकाच अयायी जलमापासन सोडवन सखी करण हाच काय तो तयाच अस शजवावरच व धोकयाच काम करणयाचा हत होय अहाहा ह ककतीतरी परोपकाराच सततय कायष होय असा तयाचा चागला उददश असलयामळ ईशवर तयास जर त जातील तर बहतकरन जयच दत गला व यरन पढही तयास अस चागल कतयामधय तयाच परयतन सफळ होऊन तयास जयच समळो अशी आमही ईशवराजवळ परारषना कररतो दकषकण अमररका व आकफरका या दोन पथवीचया मोठ भागामधय शकडो वराापासन दसर दशातन मनषय़ धरन आणन तयास गलाम करणयाची वहीवाट चाल होती ततजमळ एकदर सवष यरोपखडातील व दसर पथवीचया पषठभागावरील

सधारलल राषटास मोठी लजजा परापत झाली होती ती दर करणयाकररता इशगलश अमररकन वगरर उदार लोकानी मोठमोठालया लढाया करन आपल नकसानीची तर काय पण आपल शजवाचीदखील परवा न करता ती फार दरदवसापासन चालत आलली दषट चाल तळाबडातनशी नाहीशी करन पषकळ गलामास तयाच परम आवडत आईबापापासन बहीणभावडापासन मलाबाळापासन व सनहीमडळीपासन दषट लोकानी एकाएकी ताडातोडी करन उभयपकास परम दख झालयामळ त दरदवसानदरदवस झरणीस लागन मरणयाचया बतात आहत तोच तयास एकमकास भटववल अहाहा अमररकन वगरर सदाचारी लोकानी ककतीतरी चागल काम कल बर आज तयास तया गरीब अनार गलामाची ददशा पाहन दया आली नसती तर त गरीब तरबचार आपलया वपरयकर मडळीस भटणयाची इचछा तशीच मनामधय ठवन मरण पावल असत बर तयास धरन आणणार दषट लोक तयास चागल रीतीन तरी ठवीत असत काय नाही नाही तयास त लोक ज ज जाच करीत त ऎककल असता पाराणहरदयाचया मनषयाचादखील कठ दाटन यऊन तयास रड आलयावाचन राहणार नाही त तयास पशवत समजन तयाजबरोबर नहमी लाराबककयाशी काम ठवीत कधी कधी त तयास भर उहामधय नागराला जपन तयाजपासन आपली शत नागरन घत असत व तयानी काही कमजासत कल असता तयाच अगावर बरलापरमाण कोरडयाच वळच वळ उठवीत बर इतक ही असन त तयाच पोटापाणयाची तरी नीट वयवसरा राखीत काय मळीच बोलायला नको एक वळ समळाल एक वळ नाही व ज अन समळ त अगदी कतनषठ परतीच असन फारच रोड अस यामळ तयास नहमी अपतच पोटान उठण भाग पड तयाचयाकडन दरदवसास छाती फटन रकत ओकत तोपयात काम घऊन तयास अपरातरी गराचा गोठा वगरर घाणरड जागयात तनजायास सोडीत तर रकन आलयानतर त गरीब तरबचार तया खरबरीत जसमनीवर मतपराय होऊन पडत परत डोळयास परती तनिा महणन ठाऊक नाही तरबचार यास तनिा यणार ती कोठची एक तर पदरहली तयास धनीसाहब कवहा पकारतील याची जबर धासती दसर पोटामधय परत अन नसलयामळ जीव हललक होऊन परम कलश होतात ततसर आगावर चाबकाच फतक बसलयामळ सवष शरीर रकताळन जाऊन तयाच वदनन तळमळ करीत या कशीच तया कशीवर होत आहत चवर घरच मनषयास आपलयामळ ककती दख होत असल याचा ववचार मनात यऊन अतकरणात दखाचा डोब पाझरलयामळ टपटप नतरावाट आशरचया धारा चालत आणण ईशवरास परारषना करीत की भगवन आता आमची काही तरी करणा तला यऊ द आमहाला या दखापासन मकत कर आमचयान ह दख सहन होत नाही आता आमच पराण जातील तर बर होईल अशा सकटात व अशा ववचारात सवष रातर उजडन जात अस तयास जी जी दख झाली ती सवष पणषपण वणषन कर गलयास भारतील शोकरससबधी शबद परतील याचा सशय आह तातपयष-अमररकन लोकानी आज शकडो वराापासन चालत आलली ती दषट चाल बद करन गरीब अनार लोकास तया अतत करर लोकाचया जलमापासन मकत करन तयास सवषसवी सखी कल या गोषटीचा शिादरदअततशिास इतर लोकापका अगधक सतोर वाटत

असल कारण गलामाचया शसरतीत असता मनषयमातरास ककती दख सोसावी लागतात याचा परतयक अनभव तयावाचन अरवा वर सागगतलल गलामावाचन इतर लोकास रोडाच असल आता तयाचयामधय व वरचया गलामामधय इतक च अतर आह की पदरहलयास भट लोकानी शजकन गलाम कल व दसर यास दषट लोकानी एकाएकी जलमान धरन गलाम कल बाकी सवष अशी त तयाचयाशी समळतात तयाचया शसरतीमधय व गलामाच शसरतीमधय ततलपराय भद नाही तयानी जी जी सकट सोसली ती सवष शिादरद अततशिास भट लोकापासन सोसावी लागली ककबहना तयापका अगधक दखील महटल असता काही गचता नाही तयास जी दख परापत झाली ती ऎकनच मातर पाराणहरदयी मनषयाच अतकरण तर काय परत परतयक मतत षमत काहाराचा पाराणही कलकल उकलन आतन दखाशरच लोटच लोट चालन तयाजमळ पथवीवर इतक जळ होईल की जयाच पवषजानी शिादरद अततशिास गलाम कल तयाच ज वशज हललीच भटबध तयापरकी ज आपल पवषजासारख कठोर हरदयाच नसन कोमल अतकरणाच आहत तयास अस वाटल की हा एक जलपरलयच आह आमच दयाळ इगरज सरकारास शिादरद अततशिास भट लोकापासन काय काय जलम सहन कराव लागल व हललीदरह सहन करीत आहत याजववरयीची मळीच मादरहती नाही त जर याजववरयी चौकशी करन आपणास मादरहती करन घतील तर तयास अस कळल की आमही ज ज दरहदसरानच इततहास सलदरहल तयातील हा एक मोठा अतत महततवाचा भाग गाळला तयास तयाच दखाची मादरहती एकदा झाली महणज फार वाईट वाटन आपलया गररात जर अतत तनकषट दशस यऊन पोहचलल व दषट लोकानी गाजलल जयाच दखास पारावार नाही अशा लोकाच शसरतीची उपमा दण झालयास शिादरद अततशिाचयाच शसरतीची उपमा योगय साजल अस वाटल तयातन कवीस पषकळ अशी खद वाटन काहीस बर वाटल की आजपयात कववतत तयास शोकरसाची पणषपण तसबीर शरोतयाच मनामधय ठसववणयाकररता महापरयतनान कालपतनक उदाहरण रचावी लागत तर तयाच त सवष शरम अस ढळढळीत साकार उदाहरण सापडलयामळ नाहीस कल अस जर आह तर हललीच शिादरद अततशि याची अतकरण आपण जयाच मनामधय यतो तवहा तयाची दख ऎकन परम दखीत होत असतील यात मोठ आशचयष आह अस काही नाही एक वळी भट राजयात तयाचयावर ज काही परसग गदरल होत तयाची आठवण झाली असता आमची मन भयभीत होऊन आमच अगावर रोमाच उभ राहतात व मनामधय लागलीच अस ववचार यतात की जया परसगाची आठवण आमहास जर इतकी दखदायक होती तर जयानी त परसग सोसशल असतील तयाच मनाची काय शसरतत झाली असल ह तयाच तयाना ठाऊक याजववरयी चागल सपषट उदाहरण आमच भटबधचयाच गररामधय सापडत त अस की या दशातील मळच रदरहवासी कतरतरय लोक याजबरोबर भट लोकाचा मखयागधकारी परशराम या नाम गहसरान ककती कररता दाखववली ह या गररात जाणववलच आह तरावप तयाच कररतववरयी इतक समजल आह की तयान पषकळ कतरतरय लोकाच पराण घऊन तयाच अनार झाललया शसतरयापासन तयाची लहान लहान चार चार पाच पाच मदरहयाची गरीब तरबचारी तनदबोधरी बालक दरहसकावन घऊन अतकरणात काही

िव न पावता तयाच पराण की हो मोठ दषट रीतीन हरण कल तो दषट इतक च करन रादरहला अस नाही तर तयान ककतयक आपल पतीचया मतयमळ दीन झाललया शसतरया आपल पोटात सभवललया गभाषचया सरकणारष रानोमाळ मोठया कलशान पळत असता तयाचा पारधयापरमाण पाठलाग करन तयास पकडन आणन तयाच परसतकाळी तयास पतर झाला अस ऎककल मातर पर की लागलीच यऊन तयाच पराण यायाव यणपरमाण हकीगत भट लोकाच गररात आढळत व जया अरी भट लोक तयाचववरदध पकाच होत तयअ अरी तयाजपासन तया वळची सवष वासतववक हकीकत समजल अस आमहास सवपनातदखील आणावयाला नको भट लोकानी ततचा पषकळ भाग गाळला असावा याचयात काही सशय नाही कारण कोणी आपल तोडान आपण कलल वाईट कमष सागत नाही आता वर सागगतलली हकीकत तयानी आपल गररात सलहन ठववली ह एक मोठ आशचयष आह आमच ववचारास अस यत की परशरामान एकवीस वळा कतरतरय लोकाचा मोड करन तयाची वाताहत कली व तयाच हतभागी शसतरयाच लहान लहान मलास माररल याचयात मोठा पररारष कला व तो इतर जनास माहीत वहावयाकररता भट लोकानी आपल गररात सलहन ठववला अरवा जगात परससदध महण आह की ldquoतळहातान सयष झाककला जात नाहीrdquo तयापरमाण ही हकीकत जरी तयास मोठी लजजासपद होती तरावप ततचा मोठा गवगवा झालयामळ तयाचयाचयान शजतकी झाकवल तततकी तयानी झाकन जर उपायच नाही तर सलहन ठवण तयास जरन पडल बर भट लोकानी शजतकी हकीकत सलदरहली तततकयाचववरयी रोडासा ववचार कला असता मनास मोठ दख होत कारण परशरामान जवहा तया गरभारशा शसतरयाचा पाठलाग कला तवहा तयास ककती दख झाल असल बर शसतरजातीस बहत करन पळणयाची मारामार तयातन तयापरकी ककतयक मोठयाचया व कलीन शसतरया असलयामळ घराचा ऊबरादखील जयास ठाऊक नाही ज काही तयास लागल त सवष गडीमाणस आणन दत साराश जयानी पतीच शरय गचतन तयाच शजवावर सखात दरदवस कादरढल तर तयाजवर पोटातील गभाषच ओझ घऊन सयाषचया परखर उहात आडमागाषन पळणयाचा परसग गदरण महणज तयास महासकटकाळच ओढवला अस महटल पादरहज तयास पळणयाची सवय मळीच नसलयामळ पायात पाय गतन धडाधड ठचा लागन कधी खडकावर कधी डोगराच कपारीवर पडत असतील आणण तणकरन काहीचया कपाळास काहीचया कोपरास काहीचया गडयायास व काहीचया घोटयास लागन रकताचया धारा चालत असतील व परशराम मागन यत आह ह ऎकन तसच घाबर पळत असतील मागाान जात असता तयाच कोमल पायामधय काट टोचन काटरी झाडानी आगावरची वसतर फाटन तयाची शरीर भोसकली असतील व तणकरन शरीरातन रकत वाहवल असल तयाच उहामधय पळता पळता पाय चटचट पोळन तयाची कमळाचया दठासारखी सकमार नीलवणष कातत परम आरकतता पावली असल व तोडास फ स यऊन डोळ पाणयान गचच भरन आल असतील तोडाकडस एक एक दोन दोन दरदवस पाणीदखील नल नाही सबब कलमल वाटन पोटातील गभष पोटात गडबड कफरत असतील तयास अस वाटल असल की आता धरणी जर फाटत तर फार बर होईल महणज आत आमही उडी

टाकन या दषटापासन मकत होऊ तयानी डोळ भरन आणन ईशवराची परारषना कली नसल काय की ह परभो-आमचयावर काय हा कहर गदरववलास अर आमही सवत बलहीन महणन आमहास अबला महणतात व आमहास आमच पतीच ज काही बल होत तही या दषटान हारण कल अस तला माहीत असता तनदषय होऊन आमचा ककती तरी अत पहातोस अर आमच पतीच जयान पराण घऊन आमहा अबलावर शसतर धररल व तयाजमधय जो मोठा पररारष समरववतो अशा दषटाच अपराधात पाहन यवढा त समरष असता तोडात बोट घालन सतबध बसलास काय यापरमाण तया दीनमख होऊन ईशवराचा धावा करीत आहत तो इतकयात दषट परशराम यऊन तयास धरन चालववल नसल काय मग तयाचया शोकाला काय ववचारावयाच आह तयापरकी काही शसतरयानी फार आकरोश करन आपल पराण तयागगल नसतील काय व बाकीचया शसतरयानी अततशय लीन होऊन तया दषटाची ववनवणी कली नसल काय की अहो परशराम आमच आपणाजवळ इतक च शवटच मागण आह की आमच पोटी जम पावणार अनार बालकाचा पराण घऊ नका आमही सवष समळन तमहाजवळ पदर पसररतो आमहास यवढ दान दया पादरहज असलयास आमच पराण याया परय आमच मलाच जीव वाचवा आमच आपण पतत मारलयामळ आमहास अकाली वरधवय परापत होऊन आमही सवष सखाला मकलो आता आमहास पढ मलबाळ होणयाची मळी आशा रादरहली नाही व आमच सवष पचपराण आमचयापासन जम पावणार बालकाकडस लागलल आहत आता आमहास काय त यवढच दखात सख व आमच सखाच तनधान जी आमची बालक तयाच पराण घऊन आमहा अनार शसतरयास का या सवष आयषयभर शोकाणषवात टाककता आमहास यवढी सभका घाला आमही तमचया धमाषचया लकी आहोत आमची कशीही करन आपणास दया यऊ दया इतक करणापर शबद बोललयान तया दषटाच अतकरण काहीतरी िवाव परत मळीच नाही तयान तया परसत झाललया पाहन तयाजपासन तयाची बालक दरहसकावन घऊ लागला तवहा तया तयाचया सरकणाकररता तयाचयावर पालथया पडन पढ मान करन महणालया असतील की अहो परशरामा तमहाला जर या मलाच पराणच घण आह तर पररम आमच शीर उडवा मग आमच पाठीमाग तयाच काय करण त करा आमच समक तयाच पराण घऊ नका परत काही हो तयान ऎककल नाही हर हर तयाचयाजवळन जवहा तयाची मल दरहसकावन घतली असतील तवहा तयास ज दख झाल असल त सलदरहणयास आमच हातातन लखणी गळन पडत असो तया चाडाळान तया मलाच पराण तयाच आयासमक घतल तवहा काही जणीनी आपल उर बडववल क स तोडडल व तोडात माती घालन घऊन पराण दरदल असतील काही जणीनी पतरशोक करन पराण सोडडल असतील व काही जणीला वड लागन हा पतर हा पतर करीत भटकत कफर लागलया असतील ही सवष हाकककत भट लोकापासन आमहास समजल अशी आमहास मळीच आशा बाळगायास नको यापरमाण भट लोकाचया मखयागधकारी परशरामान शकडो कतरतरय लोक मारन तयाच बायकामलाची ददषशा करन टाककली व तयास हलली भट लोकानी शिादरदअततशि लोकास सवष शशकतमान परमशवर सवष जगाचा उतपनकताष अस महणववणयास लाववल आह ह मोठ

आशचयष आह परशरामाच पाठीमाग भट लोकानी तयास कमी छसळल अस नाही तर तयानी आपलयाकडन शजतक छळवल तततक तयास छसळल तयानी तया लोकापरकी बरच लोकास तवरामळ तयाची ददषशा करन शजवतच इमारतीच पायात दडपीत याजववरयी या गररात सलदरहलच आह तयानी तया लोकास इतक तचछ मानाव की एकाद वळस कोणी शि नदीकाठावर आपली वसतर धत असता तया सरळी जर एकादा भट आला तर तया शिास आपली सवष वसतर गोळा करन बर याच दर अतरावर जरन भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा यणयाचा सभव नसल अशा सरळी जाऊन आपली वसतर धवावी लागत अस तरन जर भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा आला अरवा आला असा खोटा भास झाला तर तया भटान अशगनसारख रागान तपत होऊन जवळच भाड तयाच मसतक रोखन मोठ तवरान माराव तयाजमळ तयाच मसतक रकतबोबाळ होऊन मशचछषत होतसाता जमीनीवर धाडकन पडाव पढ काही वळान शदधीवर यऊन आपली रकतान भरलली वसतर घऊन तनमटपण घरी जाव सरकारास जर कलवाव तर सवष भटशाई पडली उलटी तयासच सजा दणार हर हर परमशवरा कवहढा हा अयाय असो एक दख आह महणन सागाव अशी व यापका अगधक दसरी पषकळ दख शिादरद अततशिास सोसावी लागत असत भटराजयात तयास वयापाराचया अरवा दसर या गोषटीचया सबधान कफरण झालयास मोठी मारामार पडत अस तयातन परातकाळी तर फारच अडचण पड कारण तया वळ स सवष वसतची छाया लाब पडत आणण अशा परसगी जर कदागचत कोणी शि रसतयान जात असता समोरच रसतयान भटसाहबाची सवारी यत आह ह पाहन तयाचया आगावर आपली छाया न पडावी या भीतीसतव घडी दोन घडी आपला खोळबा करन रसतयाच एक बाजस होऊन तयास बसाव लागत अस भटजी गलयानतर तो आपल कामास जाई एखाद वळस याची छाया भटाच आगावर चकन पडली तर तो भट लागलीच तयास मरमरतोपयात मारी आणण ताबडतोब नदीवर जाऊन सनान करी तयापरकी ककतयक लोकास रसतयात रकणयाची दखील पचाईत याजकररता तयास भटवसतीतन जाण झालयास आपलयाबरोबर रकणयाकररता एखाद भाड ठवाव लागत अस जर तयाचा रका जसमनीवर पडन भटसाहबान पादरहल महणज तया मनषयान अस समजाव की आता आपल पर आयषय भरल यापरमाण अनक सकट भोगगता भोगगता त फार तरासन गल व कवहा यापासन सटका होईल याची वाट जसा एखादा फार दरदवस तरगात टाककलला कर दी आपल इषटसमतरास मलाबाळास व भावबधास भटणयाववरयी अरवा सवततरतन इकड ततकड कफरणयाववरयी मोठ उतसकतन सटकच दरदवसाची वाट पहातो तयापरमाण पहात आहत इतकयात दरववशात ईशवरास तयाची करणा यऊन या दशात इगरज लोकाच राजय झाल व तयाचयाकडन त भट लोकाच कायीक दासयतवापासन मकत झाल त इगरज सरकाच तयाजबददल फार फार आभार मातनतात व सवषसवी तयाच त ऋणी आहत तयाच उपकार त कधी ववसरणार नाहीत तयानी तयास आज शकडो वरााच भट लोकाच कर दखायातन मकत करन तयाच मलाबाळास सखाच दरदवस दाखववल त नसत तर भट लोकानी तयास कवहाच धळीस समळववल असत याजवर कोणी

अशी शका घतील की आज भट लोकापका शिादरद अततशि लोकाचा भरना समार दसपट अगधक असन भट लोकानी शरादरद अततशि लोकास कस धळीस समळववल असत याच उततर अस आह की एक शाहाणा मनषय दहा अजञानी मनषयाच आपणाकडस मन वळऊन तयास तो आपल ताबयात ठऊ शकतो आणखी दसर अस की ती दहा अजञानी मनषय जर एकाच मताची असती तर तयानी तया शहाणया मनषयाच काही चाल दरदल नसत परत त दहाजण तनरतनराळ दहा मताच असलयामळ शहाणया मनषयास तयास फसववणयास काहीच आडचण पडत नाही तयापरमाण शिादरद अततशिाची मत एकमकास समळ नय महणोन पवी भट लोकानी एक मोठा धतष कावबाज ववचार शोधन कादरढला तया लोकाचा समाज जसा जसा वाढत चालला तयापरमाण भट लोकास सभती वाट लागली आणण तयानी तयाचयामधय परसपर वाकडपणा राहील अशी काही तजवीज योजली तरच आपला यर राहाणयाचा दरटकाव लागन सदासवषदा त लोक वशपरपर आपल वशजाच गलामगगरीत राहन आपणास काही शरम न कररता तयाच तनढळयाच घामान समळववलल उतपनावर तरबनधासत मौजा माररता यतील हा तयाचा ववचार ससदधीस जाणयाकररता जाततभदाच रोताड उपशसरत करन तयाजवर अनक सवदरहतसाधक गरर कल व त तया अजञानी लोकाच मनात भरववल तयापरकी ज लोक भट लोकाबरोबर मोठ तनकरान लढल तयाचा तयानी एक वगषच वगळा कला तयाचा पतपणी सड उगववणयाकररता तयास व तयाची जी पढ सतती होईल ततजला तयाचयातीलच लोकानी महणज हलली जयास माळी कणबी वगरर महणतात तर तयानी तयाचा सपशषदखील कर नय अस भट लोकानी तयाच मनात भरववल अस जवहा झाल तवहा अराातच तयाचा वयापार वगरर बद होऊन अनास मोताद झाल तयाजमळ तयास मलया गराच मास खाण भाग पडल त तयाच कतय पाहन हललीच शि ज आपणास मोठया अहपणान माळी कणबी सोनार सशपी लोकार सतार इतयादरद मोठमोठया सजञा कवळ तो तो धदा कलयाच योगान महणवन घतात तर तच लोक आपल पवषज एकाच घराणयातील असता तयाच पवषज सवदशासाठी भट लोकाशी मोठया तनकरान लढल सबब भट लोकानी तयाची अशी ददषशा करन तयास अनअन करावयास लाववल ह आतील गहय तयाचया लकात ब यता त तयाचा भट लोकाच सागणयावरन दवर करावयास सशकल हर हर ककती तरी त ईशवराच अपराधी आहत की तया सवााचा इतका तनकट सबध असन एकादया सणावाराला त तयाच दारी दरन अन वगरर मागणयास आल असता त तयास णझडकारन दतात व कवहा कवहा काठीसदधा घऊन तयाच आगावर मारणयास जातात असो यापरमाण भट लोकानी आपलयाशी इतर लोकानी जसजशी वतषणक कली तया तयापरमाण तयाचया जातत बाधन तयास सजा अरवा वरकाततचा आशरय दऊन सवषसवी आपल अककत करन ठववल जवहापासन शिादरद अततशिामधय भट लोकानी जाततभद उतपन कला तवहापासन तया सवााची मत सभन सभन झाली मग अराषतच तयास तयाची पादरहजल तशी वयवसरा करणयास सवड सापडली याववरयी एक जगपरससदध महण आह ती अशी

की ldquoदोघाच भाडण आणण ततसर यास लाभrdquo महणज भट लोकानी शिादरद अततशिामधय आपआपसात वरमनसय आणन आपण तयाच शजवावर ऎराआराम भोगीत आहत

ह पसतक करतवळी माझ समतर रा रा ववनायकराव बापजी भडारकर व रा रा सा राजना सलग यानी मला उततजन दरदल सबब मी तयाच फार फार आभार मातनतो

जो गो

अनकरमणणका

भाग १ ला

बरहमा उतपशतत सरसवतत आणण इराणी अरवा आयष लोक याववरयी

भाग २

मतसय आणण शखासर याववरयी

भाग ३ कचछ भदव अरवा भपतत कतरतरय दववज आणण कशयप राजा याववरयी

भाग ४

वराह आणण दरहरणयाक याववरयी

भाग ५

नारससह दरहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयादरदकाववरयी

भाग ६

बळीराजा जोतीबा मराठ खडोबा महासभा नऊ खडाचा यायी भररोबा सात अशरय तळी भरण आदरदतवारास पववतर मानण वामन पक घालण ववधयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सती जाण आराधी लोक सशलगण तादळाचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववरयी भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळीपरततपदा भाऊबीज इतयादरदकाववरयी

भाग ७

बरहमा ताडपतरावर सलदरहणयाची चाल जादमतर ससकताच मळ अटक नदीच पलीकडस जाणयाची बदी पवी घोडी वगरर बराहमण लोक खात होत भट राकस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाशषटच गचह बीजमतर माहार शि कळकणी कळबी कळबीण शिाचा दवर सोवळ धमषशासतर मन भट पतोजीच सशकण मोठा भयकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयादरदकाववरयी

भाग ८

परशराम मातवध एकवीस सवार या दरतय खडरावान रावणाचा आशरय कला नऊ खडची जाणाई साती आसरा माहाराच गळयातील काळा दोरा अततशि अतयज माग चाडाळ महारास शजवतच

पायामधय दडपण बराहमणात पाट लावणयाची बदी कतरतरय अभषकाचा वध परभ रामोशी शजनगर वगरर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव दरदला आणण गचरजीव परशराम यास आमतरण इतयादरदकाववरयी

भाग ९

वदमतर जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरर शिास जञान दणयाची बदी भागवत व मनसदरहता याचा असगतपणा इतयादरदकाववरयी

भाग १०

दसर बळी बराहमण धमाषची फशजती शकराचायाषच कतरतरम नाशसतक मत तनदषयपणा पराकत गररकार कमष आणण जञानमागष बाजीराव मसलमानाचा दवर आणण अमररकन व सकॉच उपदशकानी बराहमणाचा कतरतरमरपी कोट फोडला इतयादरदकाववरयी

भाग ११

पराण सागण बड वगरर पररणाम शि ससरातनक कळकणी सरसवतीची परारषना जप अनषठान दवसरान दकषकणा मोठया आडनावाचया सभा इतयादरदकाववरयी

भाग १२

वतनदार भट कळकणी यरोवपयन लोकाच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर काळोखाचा डाग यरोवपयन कामगाराची अककल गग कशी होत इतयादरदकाववरयी

भाग १३

मामलदार कलकटर रशवहय जजज आणण इशजतनयर खातयातील भट कामगार इतयादरदकाववरयी

भाग १४

यरोवपयन कामगाराचा तनरपाय खोताच वचषसव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगारानी सरकारात गावोगावचया हककगती कळववणयाची जररी धमष आणण जातयासभमान इतयादरद

भाग १५

सरकारी शाळाखाती मयतनससपासलटी दकणापराइज कसमटी व भट वतषमानपतरकत याची जट आणण शिादरद अततशिाचया मलानीवव दया सशक नय महणन भट लोकाचा कट इतयादरद

भाग १६

बरहमराकसाच पीडचा गधकार

पवाडा

अभग

जोतीराव आणण धोडीबा

यााचा सावाद

भाग १

बरहमा उतपगतत सरसवती आणण इराणी अरवा आया लोक यााववषयीा

धो०mdashयरोपखडातील इगरज फर च वगरर दयाळ सरकारानी एकतर होऊन दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमदवाचया तनयमास हरताळ लाववला कारण मनसदरहतत सलदरहल आह की बरहमदवान आपलया मखापासन बराहमणास उतपन कल

जो०mdashइगरज वगरर सरकारानी दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमाचया आजञस हरताळ लाववला महणन तझ महणण आह तर या भमडळावर इगरज वगरर अनक नानापरकारच लोक आहत तयास बरहमान आपलया कोणतया अवयवापासन उतपन कल याववरयी मनसदरहतत कसा काय लख आह

धो०mdashयाजववरयी सवष बराहमण महणज ववदवान व अववदवान अस उततर दतात की इगरज वगरर लोक अधम दराचारी असलयामळ मनसदरहतत तया लोकाववरयी मळीच लख नाही

जो०mdashयावरन तझया मत बराहमणामधय अधम दराचारी मळीच नाहीत की काय

धो०mdashशोधाअती इतर लोकापका बराहमणामधय अगधक अधम व अगधक दराचारी आहत अस आढळत

जो०mdashतर मग अशा अधम वअ दराचारी बराहमणाववरयी मनसदरहतत कसा लख आला

धो०mdashयावरन अस ससदध होत की मनन जी उपतशतत सलदरहली आह ती अगदी खोटी आह कारण ती सवष मनषयास लाग पडत नाही

जो०mdashमहणनच इशगलश वगरर लोकातील जञातयानी बराहमणातील पसतककतयााचया लबाडया जाणन दास करणयाची बदी कली बरहमा हा सवष मनषयमातराचया उतपततीस खरोखर कारण असता तर तयानी दास करणयाची बदीच कली नसती मनन चार वणााची उतपशतत सलदरहली आह ती एकदर सवष सशषटकरमाशी ताडन पादरहली महणज सवष खोटी आह अस आपणास कळन यत

धो०mdashमहणज ती कशी

जो०mdashबराहमण बरमहयाचया मखापासन झाल परत एकदर सवष बराहमणाची मळ माता बराहमणी ही बरमहयाचया कोणतया अवयवापासन झाली याववरयी मनन काहीच सलहन ठववल नाही ह कस

धो०mdashकारण ती तया ववदवान बराहमणाचया महणणयापरमाण अधम आणण दराचारी असल यासतव ततष ततजला मलछाचया पकतीस बसवा

जो०mdashआमही भदव आमही सवष वणाामधय शरषठ अस मोठया गवाान नहमी बोलणार अशास जम दणारी मळमाता बराहमणी ना आणण त ततजला मलछाच पकतीस कस बसववतोस ततला तरील दार व गोमासाचा घमघमाट कसा आवडल ह त मोठ अनसशत बोलतोस बाबा

धो०mdashतमहीच ककतयक वळा भर सभत बोलला की बराहमणाच मळ पवषज ज ऋवरवयष त शरादधाच तनसमततान गाई मारन तयाचया मासाची नानातर हची पकवान करन खात होत आणण आता मातर तयाचया मळ मातस घाण यईल महणन महणता ह कस तमही इगरजी राजयास हयाती गचतन रोड दरदवस राबा महणज हललीच बहतक सोवळ बराहमण रससडट गवहनषर वगरर कामदाराची आपलयावर जासती महरबानी वहावी याकररता तयाचया टबलावरच उअरलल मासाच तकड बटलराचया वाटणीसदखील यऊ दणार नाहीत अस तमहास दरदसल आताशा बहतक महार बटलर बराहमणाचया नावान आतलया आत करकरणयास लागल आहस ह तमहाला ठाऊक नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही सबब या दोराच खापर तयाचयाच बोडकयावर फोडा तयाववरयी त अनगचत बोलतोस महणन तमही मला का दोर दता पढ चाल दयाmdash

जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना आता बराहमणास जम दणार ज बरहमाच मख त दरमहाच दरमहा दरस झालयामळ तो चार दरदवस सोवळा होऊन बसत होता ककवा सलगाइततणीसारखा राख लावन पाक होऊन घरातील कामकाज करीत होता याववरयी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही परत बराहमणाचया उतपततीस बरहमा हा मळ कारण आह आणण तयास सलगाइततणीचा उपदश कसा आवडला असल बर कारण हललीच बराहमण सलगाईत ववटाळ पाळीत नाहीत महणन तयाचा वीट मातनतात

जो०mdashतर यावरन तच ववचार करन पाहा की बरहमाच मख बाह जघा आणण पाय या चार दरठकाणचया योनी दरशा झालयामळ तयास एकदर सोळा दरदवस सोवळ होऊन बसाव लागल असल अस जर महणाव तर तयाच घरातील खटाटोप कोण करीत अस याववरयी तरी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर तो गभष बरमहयाचया मखात सभवलया दरदवसापासन नऊ मदरहयाचा होईतोपावतो कोणतया दरठकाणी राहन वाढला याववरयी काही मनन महटल आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर पढ तया जमललया बराहमण बालकास बरमहयान आपलया सतनाच दध पाशजल अरवा वर दध लावन तयास लहानाच मोठ कल याजववरयी तरी काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashसाववतरी ही बरमहयाची पतनी असतादरह तयान तया मलाच ओझ मखात नऊ मदरहन वागवन तयास जम दणयाच व तयाच पालन पोरण करणयाच लचाड आपलया माथयावर का घतल ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashतयाची बाकीची तीन डोकी तर या लचाडापासन दर होती की नाही काय तया राडया राघोबाला असा पोरीतला घरकडी खळ आवडला

जो०mdashआता तयास राडया राखोबा महणाव तर तयान सरसवती नावाचया कयशी वयसभचार कला व तयामळ तयाच आडनाव बटीचोद पडल याच तनदय कमाषवरन तयाचा कोणी आदरसतकार (महणज पजा) करीत नाहीत

धो०mdashबरहमास जर खरोखर चार तोड होती तर तयाचपरमाणान तयास आठ सतन चार बबया चार मतरदवार आणण चार मलदवार असली पादरहजत पण तयाववरयी खातरी होणयाजोगा लख कोठच आढळत नाही पढ तयापरमाणच शरशाईस लकषमी पतनी असता तयान आपलया बबीपासन ह चार तोडाच मल कस तनसमषल याववरयी ववचार कर लागलयास शरशाईचीसदधा बरहमासारखी दशा होईल

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की बराहमण लोक ह समिाच पलीकडस जो इराण दश आह तया दशातील मळच राहणार होत पवी तयास इराणी ककवा आयष लोक महणत असत अस ककतयक इशगलश गररकारानी तयाचयाच गररावरन ससदध कल आह पररम तया आयष लोकानी मोठमोठया टोळया करन या दशात यऊन अनक सवार या कलया व यरील बहतक राजाचया मलखात वारवार हलल करन मोठा गधगाणा कला पढ वामनाच मागन आयष लोकाचा बरहमा या नावाचा मखय अगधकारी झाला तयाचा सवभाव फार हटटी होता तयान आपलया कारकीद त यरील आमचया मळ पवषजास रणागणी शजकन आपल दास कल व तयान आपल लोक आणण ह दास या उभयतामधय हमशा भद रहावा महणन अनक तर हच नम बागधल हया सवष कतयावरन बरहमा मलयानतर आयष लोकाचया मळचया नावाचा आपोआप लोप होऊन तयाच नाव बराहमण पडल नतर मागाहन मनसारख अगधकारी झाल तयानी बागधललया नमाचा गधककार माग पढ कोणी कर नय या भयासतव तयानी बरमहयाववरयी अनक तर हतर हचया नवीन कशलपत गोषटी रगचलया व तया गोषटी ईशवरचछनच झालया आहत असा तया दासाचया मनावर ठसा उमटावा महणन तयानी शरशाईच दसर आधळ गारड रगचल आणण सगध पाहन काही काळान तया सवष लखाच गरर बनववल तया गरराववरयी शि दासास नारदासाररखया पटाईत बायकातील भाऊजीन टाळया वपटन उपदश कलयामळ बरमहयाच महततव सहजच वाढल आता आपण हया बरमहयासारखी शरशाईववरयी चौकशी कर लागलो तर तयापासन आपलयास काडीमातर फायदा न होता आपला

उभयताचा वळ मातर वयरष जाणार आह कारण तयानी मळीच तया तरबचार यास उताण पाहन तयाचया बबीपासन ह चार तोडाच मल तनमाषण कल आणण अशा मळीच चीत झाललया दीनावर खब ठोकण यामधय मोठा पररारष होईल अस मला वाटत नाही

भाग २ रा

मतसय आणण शाखासर यााववषयीा

धो०mdashवामनापवी इराणातन या दशात आयष लोकाचया एकदर ककती टोळया आलया असावया

जो०mdashया दशात आयष लोकाचया टोळया जलमागाषन अनक आलया

धो०mdashतयापरकी पदरहली टोळी जलमागाषन लढाऊ गलबतावरन आली ककवा कस

जो०mdashलढाऊ गलबत तया काळी नवहती सबब ती टोळी लहान लहान मचवयातन आली व त मचव माशासाररख तवरन पाणयावरन चालत असत महणन तया टोळीचया अगधकार याच टोपणनाव मतसय पडल असाव

धो०mdashतर मग बराहमण इततहासकतयाानी भागवत वगरर गररात तो टोळीचा अगधकारी मतसयापासन जमला महणन सलदरहल आह ह कस

जो०mdashतयाववरयी तच ववचार करन पाहा की मनषय आणण मासा याचया अवयवात आहारात तनित मररनात आणण उतपततीत ककती अतर आह आणण तयाचपरमाण तयाचया मगजात काळजात फपफसात आतडयात गभष वाढणयाचया जागात आणण परसत होणयाचया मागाात ककती चमतकारीक अतर आह मनषय हा जसमनीवर गजारा करन राहाणारा पराणी होय तो पाणयात पडलयाबरोबर गटागळया खाऊन आपलया पराणास मकतो मासा हा सवष काळ पाणयात राहन आपला गजारा करणारा पराणी होय व तयास पाणयाबाहर कादरढलयाबरोबर तो तरफडन मरतो शसतरया बहतकरन एकाच मलास जम दतात परत मतसयीण पररम पषकळ अडी घालन काही काळानतर तया सवाास फोडन तयातन आपली सवष बचची बाहर कादरढत आता जया अडयामधय ह मसतयबाळ होत तयास मातर ततन पाणयाबाहर आणन फोडडल आणण तयातन ततन त मतसयबाळ बाहर कादरढल असल अस महणाव तर ततचा पराण पाणयाबाहर कसा वाचला असल कदागचत ततन पाणयातच त अड फोडन मतसयास बाहर कादरढल असल अस महणाव तर तया मतसय मानवासाररख बालकाचा पराण पाणयात कसा वाचला असावा कोणी अशी शका घतली की मनषयातील एखादया सराईत पाणबडयान पाणयात तळी बडी मारन मतसय बालक जया अडयामधय होत त अड मातर ओळखन जसमनीवर घऊन आला असल असो तस का होईना पण पढ तया मतसयीणीच अड कोणतया चतर मदाषन फोडन तयातन मतसयबाळ बाहर कादरढल असाव बर कारण जरी आता यरोप व अमररका खडात पषकळ सधारणा होऊन मोठमोठ नामाककत

ववदवान वरदयशासतरात तनपण झाल आहत तरावप तयापरकी एकाचयानदरह छातीला हात लावन मी मशतसयणीच अड फोडन तयातन शजवत मतसयाच बचच काढीन अस महणवणार नाही असो बर त अड पाणयात आह महणन तो मोठया महततवाचा तनरोप कोणतया अमर मतसयान पाणयाबाहर यऊन तया पाणबडयास कळववला असल व तया जळचर तनरोपयाची भारा मानव पाणबडयास कशी समजली असल अशा नानापरकारचया शकाच तया इततहासातलया लखावरन यराशसरत समाधान करन घता यत नाही यासतव तयाववरयी अस अनमान ससदध होत की मागाहन काही लबाड लोकानी सधी पाहन एकदर पराचीन गररात ही दतकरा कोबली असावी धो०mdashबर तो टोळीचा मतसय अगधकारी आपलया लोकासदरहत कोणतया दरठकाणी यऊन उतरला

जो०mdashपशशचम समिातन यऊन तो एका बदरावर उतरला

धो०mdashमतसयान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashमतसयान शखासर या नावाचया कतरपतीस मारन तयाच राजय घतल पढ त शखासराच राजय आयष लोकाचया ताबयात मतसयाचया मरणकाळपावतो तरबनधोक रादरहल मतसय मरताच शखासराचया लोकानी आपल राजय परत यायाव या इरादयान मतसयाच टोळीवर मोठया तनकरान हलला कला

धो०mdashपढ तया हललयामधय काय पररणाम झाला

जो०mdashतया हललयामधय मतसयाच टोळीचा पराभव झालयामळ ततन रणभमी सोडन पळ कादरढला नतर शखासराचया लोकानी ततचा पाठलाग कलयामळ ती अखरीस एका डोगरावर जाऊन झाडीत लपन रादरहली इतकयात इराणातन आयष लोकाची दसरी एक मोठी टोळी कचवयामधन बदरात यऊन उतरली व त कचव मचवयापका काहीस मोठ असलयामळ पाणयावर कासवासाररख सावकाश चालत असत या कारणामळ तया टोळीचया अगधकार याच टोपण नाव कचछ पडल

भाग ३ रा

कचछ भदव अरवा भपती कषतरिय दववज आणण कशयपराजा यााववषयीा

धो०mdashमासा आणण कासव यामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पहाता तयामधय रोड रोड अतर दरदसन यत परत इतर काही गोषटीत महणज जलात रहाण आडी घालण व तयास फोडण इतयादरदकानी त एकमकाशी सामयता पावतात यासतव कचछ हा कासवापासन जमला महणन भागवत वगरर इततहासकतयाानी गररात सलहन ठववल आह तयाववरयी ववचार कर गलयास तयाचा पररणाम मतसयासाररखा होईल व तणकरन आपला वळ कफकट जाईल अशी माझी खातरी झालयावरन मी आपलयास पढ ववचाररतो की कचछान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashतयान पररम तया बदरापासन जया पवषतावर मतसयाची टोळी घर यामधय सापडली होती तया पवषताच आसलकडील बाजपासन बहतक तरील मळचया कतरवासी लोकास घरा घालणार या लोकासदरहत एकदम वपटाळन नतर तो आपलया लोकास सोडवन एकदर सवष तया कतराचा भदव महणज भपती होऊन डरकया फोडीत बसला

धो०mdashबर त कचछान कतरातन वपटाळन लाववलल कतरतरय कोणीकडस गल

जो०mdashसमिावरन दजी इताणी अरवा आयष लोकाची टोळी आली अस महणणयाबददल घाबरलयामळ दववज आल दववज आल असा शबद करीत तया पवषताच पलीकडस जाऊन कशयप या नावाचया कतरपतीचया पाठोपाठ तनघाल यावरन कचछ आपलया बरोबर काही फौज घऊन तया पवषताच पलीकडील बाजन खाली उतरला आणण तयान तो पवषत आपलया पाठीवर घऊन महणज पाठीशी घालन अरवा पाठीमाग टाकन कशयपाचया राजयातील कतरतरयास जसजशी इराणातन मदत यत गली तसतशी पीडा दऊ लागला पढ कशयपान जरी तो पवषत कचछापासन माघारी यायावा महणन मोठ परयास कल तरावप कचछान आपलया मरणापावतो तो पाठीस घातलला पवषत तया कतरपतीचया हाती दरदला नाही व आपली रणभमी सोडन एक पाऊलसदधा माग हटला नाही

भाग ४ रा

वराह आणण हहरणयाकष यााववषयीा

धो०mdashकचछ मलयामाग दववजाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashवराह

धो०mdashवराह हा डकरापासन जमला अस भागवत वगरर इततहासकतयाानी सलहन ठववल आह याववरयी आपल मत कस काय आह

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की मनषय आणण डकर या उभयतामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पाहता चमतकाररक अतर दरदसन यत व तयाववरयी तझी पककी खातरी वहावी महणन यर उदाहरणाकररता फकत त आपलया बचचास जम दरदलयानतर कसकशी वतषणक कररतात याववरयी आपण रोडासा ववचार करन पाह महणज झाल मनषय सतरी आपलया मलास जम दरदलयाबरोबर तयास काडीमातर इजा न दता तयाच पालनपोरण कर लागत परत डकरीण कतरीसाररख पररम आपलया जम दरदललया बचचास एकदम खाऊन नतर बाकीचया दसर या बचचास जम दत यावरन वराहाचया डकरीण मातन पररम आपलया डकर जातीचया बचचास खाऊन नतर या मानव डकरास वयाली असावी अस ससदध होत परत भागवत वगरर गररकतयााच मतापरमाण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया सवषसाकीपणाला व तयाचया समदषटीला

बटटा लागला की नाही कारण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया जतीन आपलया वडील डकर भावडास मारन खाऊ नय महणन तयाववरयी तयान पवी काहीच बदोबसत कर नय काय अरर पदमा डकरीण ही वराह आदरदनारायणाची आई ना आणण ततन ती बालहतया कशी कली आता ldquoबालहतयाrdquo या शबदाचा अरष फकत बाळाचा वध करण असा होतो मग त बाळ कोणाच का असना पण दरहन तर आपल पोटच बाळ सवतमारन खालल तर अशा अयायाचा चागला बोध होणयासारखा कोशात शबदच सापडत नाही कदागचत दरहजला डखीण महणाव तर ldquoडखीण सदधा आपलया मलास खात नाहीrdquo अशी एक जनाट महण आह पढ तया वराहाचया पदमा आईन अस अघोर कमष कलयामळ ततची नरकयातनपासन सटका वहावी महणन ततन काही परायशशचत घतल अस कोठच सापडत नाही यासतव मोठी हळहळ वाटत

धो०mdashवराहाच डकरीण आईच नाव जर पदमा होत तर यावरन अस ससदध होत की ततचया डकर पतीच काही तरी दसर नाव असल पादरहज की नको

जो०mdashपदमा डकररणीच पतीच नाव बरहमा होत

धो०mdashयावरन पवीची जनावर मनषयासाररखी आपआपलयामधय बरहमा नारद आणण मन अशी नाव दत होती व तयाची नाव या गपपाडया गररकारास कशी समजली असावी दसर अस की पदमा डकररणीन वराहास तयाच लहानपणी आपलया सतनाच दध पाशजल असल यात काही सशय नाही परत पढ काहीसा मोठा झालयाबरोबर आपलया बरहम पतीसदरहत वराहास बरोबर घऊन गावातील णखडारातील अती सकमार फलझाडाचा चारा चरणयाची तयास सवय लावन मोकळी झाली असल ककवा कस ह तो वराह आदरदनारायणच जाण अशा नानापरकारचया मदयाचया गोषटीववरयी तयाचया गररात पराव सापडत नाहीत यासतव मला अस वाटत की वराह डकरीपासन जमला महणन गररात लख आहत त सवष खोट आहत काय अशा ववपररत गोषटी गररात सलदरहतवळी तया गररकारास लाज कशी वाटली नाही

जो०mdashवाहवा आणण तमहासाररखच तसलया गररावरन तयाचया मलाबाळाच पाय धऊन वपतात यावरन तमहाला लाज नाही महणावी ककवा तयाना

धो०mdashअसो तमचया मत तया अगधकार याच नाव वराह तरी कस पडल असाव बर

जो०mdashकारण तयाचा सवभाव व आचरण मोठ घाणरड असाव व तो शजकड जाई ततकडस रानडकरासाररखी मसडी मारन जयच समळवी यावरन महापरतापी ज दरहरणयाक आणण दरहरणयकशयप या उभयताचया मलखातील कतरतरयानी तयाच नाव गधककारान डकर (वराह) पाडडल तयामळ तो फार गचडला असावा आणण तयान या गोषटीचा मनात दात धरन तयाचया मलखात वारवार हलल करन तरील सवष कतरवासी लोकास पीडा दऊन अखरीस तयान एका लढाईत दरहरणयाकास माररल यावरन सवष पथवी (दरहदसरान) भर बाकीचया सवष कतरपतीस दरारा पोहचन त काहीस गडबडलयासाररख झाल इतकयात वराह मरण पावला

भाग ५

नारससाह हहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवराह मलयावर दववज लोकाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashनससह

धो०mdashनससह सवभावान कसा होता

जो०mdashनससहाचा सवभाव लोभी कतरतरमी कफतरी कपटी घातकी तनदषय आणण करर होता तो शरीरान सदढ असन अततशय बलवान होता

धो०mdashतयान काय काय कल

जो०mdashपररम तयान दरहरणयकशयपचया वधाववरयी ववचार चालववला व आपणास तयाला माररलयासशवाय तयाच राजय समळायाच नाही अस तयाच मनात पककपणी समजल हा तयाचा दषट हत ससदधीस जाणयाकररता तयान गपत रीतीन बहत दरदवस परयतन करन एका आपलया दववज पतोजीकडन दरहरणयकशयपचया परलहाद या नावाचया मलाचया कोवळया मनावर आपलया धमााची मलतततव ठसववलयावरन परलहादान आपलया हरहर या नावाचया कळसवामीची पजा करणयाची वजष कली नतर दरहरणयकशयपन परलहादाच भरषट झालल मन पन आपलया कळसवामीची पजा करणयाकडस वळवाव महणन नानातर हच उपाय कल तरावप नससह हा परलहादास आतन मदत करीत असलयामळ दरहरणयकशयपच सवष परयतन वयरष गल शवटी नससहान तया अजञानी मलास अनक रापा दऊन तयाच मन इतक भरषट कल की तयान आपलया वपतयाचा वध करावा महणन तयाच मन वळववल खर परत त अघोर कमष करणयास तया मलाची छाती होईना सबब नससहान सधी पाहन ताबतातील वाघाचया सोगासाररख आपलया सवष आगास रग दऊन तोडात मोठमोठाल खोट दात धरन लाब लाब कसाची दाढी लाववली आणण तो एक तर हचा भयकर ससह बनला ह सवष कतरतरम छपववणयाकररता नससहान भरजरीच एक ऊची लगड नसन गरतीसाररखा आपलया तोडावर लाबलचक पदर घऊन मोठया राटान चमकत ठमकत तया मलाचया मदतीन एक दरदवशी तयाच वपतयाचया ववशाळ मदरदरात खाबाची गद होती तयात जाऊन लपन उभा रादरहला इतकयात दरहरणयकशयपन सवष दरदवसभर राजयकारभार करन रकलयामळ सधयाकाळ झालयाबरोबर आपलया मदरदरात एकाती यऊन तनभषयपणान सवसर ववसावा घणयाचया

इरादयान पलगावर लोळत पडला न पडला तोच नससहान जलदी करन डोईवरचा लगडयाचा पदर कबरस गडाळन तया लपललया खाबातन तनघन दरहरणयकशयपचया आगावर एकदम जाऊन पडला आणण तयान आपलया हातातील वाघनखानी दरहरणयकशयपच पोट फाडन तयाचा वध कलयाबरोबर नससहान तरील सवष दववजासदरहत रातरीचा दरदवस करन आपलया मलखात पळन गला इकडस नससहान परलहादास फसवन अस अघोर कमष कलल उघडकीस आलयावरन कतरतरयानी आयष लोकास मळीच दरदवज महणणयाच सोडन तयास वववपरय महण लागल व पढ तया वववपरय शबदापासन तयाच नाव ववपर पडल असाव पढ कतरतरयानी नससहास नारससह महणज ससहाची बायको अस तनदय नाव दरदल शवटी दरहरणयकशयपचया पतरातन ककतयकानी तर नारससहास धरन आणन तयास यराशसरत शासन कराव महणन दीघष परयतन कला परत नारससहान दरहरणयकशयपच राजय घणयाची मळीच आशा सोडन कवळ मलखास आणण शजवास सभाळन पढ काही दसरी गडबड कलयासशवाय मरण पावला

धो०mdashतर मग नारससहाचया अशा अघोर कमाषवरन तयाचया नावान माग पढ कोणी तयाची छी र कर नय या भयासतव ववपर इततहासकतयाानी काही काळ लोटलयानतर सधी पाहन नारससहाववरयी तो खाबापासन जमला वगरर नानातर हचया लबाडया कलपन इततहासात दाखल कलया असावया अस ससदध होत

जो०mdashयात काही सशय नाही कारण तो जर खाबापासन जमला असल अस महणाव तर तयाची कोणी तरी दसर यान नाळ कापन तोडात दधाचा बोळा दरदलयासशवाय तो कसा वाचला असल नतर तयास कोणी तरी दसर यान दाईच अरवा वर दध पाजलयासशवाय तो लहानाचा मोठा कसा झाला असल कदागचत तसदरह घडन आल असल महणाव तर तणकरन एकदर जो सशषटकरम चालत आला आह तयास बाध यतो या गपपाडया ववपर गररकारानी नारससहास एकदम लाकडाचया खाबातन बाहर कादरढलयाबरोबर तयास दसरी कोणाची मदत न दता आपलया आपण इतका शकतीमान दाढी समशाचा ठोबया कला की जयान लागलीच दरहरणयकशयपस माडीवर घऊन तयाच पोट नखान फाडन तयाचा वध कला अरर जो वपता आपलया समजतीपरमाण वपतधम मनी आणन कवळ शदध ममतन आपलया सवपतराच मन खर या धमाषकडस वळवाव महणन खटपट करीत होता तयास तया सवसाक आदरदनारायणाचया अवतारान अस दहात शासन कराव काय अस शासन अजञानी मनषयाचा अवतारसदधा करणार नाही तो आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयान तया दरहरणयकशयपस दशषन दताच मी आदरदनारायण आह अशी तयाची खातरी करन वपता व पतर या उभयतामधय सलोखा करन दणयाच एकीकडस टाकन तयाचा असा तनदषयपणान वध कला ह मोठ आशचयष होय तयाचयान जर तया दरहरणयकशयपची उपदश करन खातरी करवली नाही तरी तो सवााच बदधीचा दाता कशाचा यावरन अस ससदध होत की नारससहामधय या आपलया पणयातील एका शणपजया राडइतकी अककल नवहती कारण की शजन पहा यरील एका परततबहसपती महणववणार या एका ववदवानास कवळ आपलया गोड बोलणयाचा लळा लावन तयास

आपला गलाम करन टाककल आह हलली दरहदसतानात अमररकन आणण यरोवपयन समशनरीनी आपलयातील ककतयक तरणास णिसती धमाषनसारी कल आहत परत तयानी तयातन एकादरह तरणाचया वपतयाचा वध कला नाही ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashनारससहाची अशी फशजती झालयावर ववपरानी परलहादाच राजय घणयाववरयी काही परयतन कल ककवा नाही

जो०mdashववपरानी परलहादाच राजय यायाव या इरादयान अनक तर हच चोरन उपाय कल परत त सवष वयरष गल कारण परलहादाच पढ डोळ उघडन तयाचया मनात ववपराच कपट दरदसन आल यावरन परलहादान ववपराचा काडीमातर ववशवास न धरता सवााशी वरकाती सनह ठवन आपलया राजयाची नीट वयवसरा करन मरण पावला नतर तयाचपरमाण परलहादाचा पतर ववरोचन यान आपल राजय सभाळन तयास बळकटी आणन मरण पावला ववरोचनाचा पतर बळी हा मोठा पराकरमी तनघाला तयान पररम आपलया आशरयान रहाणार या लहान लहान कतरपतीस दषट दगखोराचया तरासापासन सोडवन तयाजवर आपल वचषसव बसववल नतर तयान आपल राजय उततरोततर वाढववणयाचा करम चालववला तया वळी ववपराचा मखय अगधकारी वामन होता तयास त सहन होईना सबब बळीच राजय एकदम लढन यायाव महणन चोरन मोठी फौज तयार करन एकाएकी बळीचया सरहददीवर यऊन ठपला वामन अततशय लोभी धाडस आणण हकखोर होता

भाग ६ वा बळीराजा जोतीबा मर हाठ खाडोबा महासभा नऊ खाडााचा नयायी भरोबा भराडी सात आशरयीत तळी भरण आहदतवाररास पववि मानण वामन पकष घालण ववाघयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सतत जाण आराधी लोक सशलागण ताादळााचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववषयीा भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळी-परततपदा भाऊबीज इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन बळीराजान काय कल

जो०mdashबळीराजान आपलया राजयातील एकदर सवष सरदाराकड व तयाचया आशरयान रहाणार या कतरपतीकड ताबडतोब साडणीसवार पाठववल आणण तया सवाानी दसरी काही सबब न सागता आपलया सवष फौजा घऊन तयाच मदतीस याव महणन सकत ताकीद कफरववली

धो०mdashया दशात बळीचया ताबयात मोठ कतर होत

जो०mdashया दशात बळीराजाचया ताबयात अनक दरठकाणी अनक कतर होती सशवाय तयाचया ताबयात ससवहलदवीपाच आसपास ककतयक बट होती असा तकष तनघतो कारण तर बळी या नावाच एक बट सदधा आह या दशात दकषकणत कोलहापराच पशशचमस बळीचया ताबयात कोकण व मावळातील काही कतर होती तयावर जोतीबा या नावाचा अगधकारी होता तयाच राहणयाच मखय दरठकाण

कोलहापरचया उततरस रतनागगरी महणन एक पवष आह तयावर होत तयाचपरमाण दकषकणत दसर कतर बळीचया ताबयात होत तयास महाराषर महणत असत व तयातील सवष कतरवासी लोकास महाराषरी महणत असत तयाचा अपभरश मराठ हा होय त महाराषर कतर अततशय मोठ असलयामळ बळीराजान तयाची नऊ खड कली होती यावरन तया परतयक खडाचया अगधकार याच नाव खडोबा पडल होत अस सापडत व तयाचया योगयतपरमाण तयाचया हाताखाली एक अरवा दोनही परधान असत तयाचपरमाण दर एक खडोबाच हाताखाली बहत मलल असत महणन तयास मलखान महणतात तयापरकी जजोरीचा खडोबा हा होता तो आपलया आसपासचया कतरपतीचया ताबयातील मललाचया खोडी मोडन तयास ताळयावर आणीत अस यासतव तयाच नाव मललअरी पडल आह तयाचाच अपभरश मलहारी हा होय तो धमष यायान लढणयामधय इतका अहकार बाळगीत अस की तयान कधी आपलयास पाठ दाखववलल शतरवर वार कला नाही महणन तयाच नाव मारतोड पडल होत जयाचा अपभरश माताड हा आह तसाच तो दीनाचा कर वारी अस तो गाणयाचा मोठा रोकी अस कारण तयान सरावपलला एक परससदध मलहार राग आह तो इतका उततम आह की तयाचया आशरयान समयया महणन जो मसलमान लोकामधय परससदध गायक होऊन गला तयानसदधा दसरा एक मलहार कला आह याखरीज बळीराजान महाराषरात महासभा आणण नऊ खडाचा यायी अस दोन मखय अगधकारी वसल व याय करणयाच कामात नमल होत तयाच हाताखाली दसर अनक कामगार असत अस आढळत हलली तया महासभदयाचा अपभरश महसोबा झाला आह तो सवष पीकपाणयाची यराकळी तपासणी करन तयापरमाण सट तट घालन सवाास आनदात ठवीत अस यामळ हलली मर हाठयात एक कळ अस सापडणार नाही की जयात त आपलया सशवारातील भलतया एकादया दगडास महासभदयाच नावान शदराच माजण करन तयास ऊद दाखवन तयाच नाव घतलयासशवाय चाडयावर मठ ठवणार नाहीत शतात ववळा घालणार नाहीत व खळयातील राशीला अधोली लावणार नाहीत तो बळीराजाचा सभ करन वसल करणयाचा ककतता यवन लोकानी घतला असावा असा तकष तनघतो कारण तया काळी यवन तर काय पण समसर दशातल अनक ववदवान यर यऊन जञान सशकन जात असत अस पराव सापडतात ततसर अस की अयोधयजवळ काशीकतराच आसपास काही बळी राजाच ताबयात कतर होती तयास दहाव खड महणत असत तरील अगधकार याच नाव काळभररी होत महणन सापडत तयाचपरमाण तो अगधकारी पवी काही दरदवस काशी शहराचा कोतवाल होता असही आढळत तो गायनामधय इतका तनपण होता की तयान एक राग सवततर उतपन कला आह तया भररव रागास तानसनासाररख महा परखयात गवयीसदधा नमनच रादरहल व तयान आपल कलपनन एक डौर नावाच वादय उतपन कल या डौर वादयाची रचना इतकी ववलकण आह की तयाची तालसरामधय मदग तबला वगरर वादय बरोबरी मळीच कर शकत नाहीत मातर तयाजकडस दलषकषय कलयामळ जस त परससदधीस याव तस आल नाही तयाच सवकास भररवाडी महणत असत जयाचा अपभरश भराडी होय यावरन बळीराजाच राजय या दशात आजपाल महणज दशरराचा बाप यासारखया

इतर सवष कतरपतीपका फार मोठ होत महणनच एकदर सवष कतरपती तयाचया धोरणान वागत असत इतक च नवह परत तयापरकी सात कतरपती तर बळीस करभार दऊन तयाच आशरयान वागत असत यावरन तयाच नाव सात आशरयीत पडल होत महणन सापडत साराश वर सलदरहललया सवष कारणावरन बळीराजाच राजय फार मोठ होत व तो अततशय बलवान होता महणन तयाववरयी एक जनाट महणसदधा सापडत ती अशी की ldquoबळी तोच कान वपळीrdquo बळीराजा जवहा काही महततवाच काम आपलया सरदारास सोपीत अस तवहा आपला दरबार भरवन तर तो एका तबकात भडार व नारळ यासदरहत पानाचा ववडा माडन महणत अस की जयास ह काम करणयाची दरहममत असल तयान हा ववडा उचलावा यावरन त काम शवटास नणयाची जयास दरहमत अस तो हरहर (हरहर या शबदाचा अपभरश हराहरा होय असा तकष तनघतो कारण इशगलश लोकात एक अतत जनाट वदरहवाट सापडत ती अशी की त हरा हरा महटलयासशवाय आनदाची टाळी वपटीतच नाहीत व तयाच सनापती आपलया फौजस हरा हरा महटलयासशवाय शतरवर तटन पडणयाला हकम दत नाहीत अस कोठ कोठ तयाचया इततहासात सापडत ldquoHurrah Boys loose the saddle or win

the horse rdquo) महावीराची शपर घऊन तयातील भडार कपाळी लावन नारळासदरहत तो पानाचा ववडा उचलन आपलया माथयावर ठवन पदरात घई तया वीरास बळीराजा त काम सोपीत अस नतर तो वीर बळीराजाची आजञा घऊन आपलया फौजसदरहत तळ उचलन शतरवर चालन जात अस यावरन तया ससकाराच नाव तळ उचलण ह पडल असाव तयाचा अपभरश ldquoतळी उचलणrdquo हा होय परत बळीचया सवष महावीरापरकी भररोबा व जोतीबा व नऊ खडोबा ह तर रयतचया सखाकररता झटणयाची शरष करीत असत याजकररता एकदर सवष मर हाठयानी हरएक शभकायष सर करणयाच पवी तळी उचलणयाचा ससकार करणयाच सोडल नाही तयानी तया ससकारात बदरहरोबास जोतीबास व खडोबास दववत मानन तयाची नाव सामील करन तळी उचल लागल ती यणपरमाणmdashldquoहरहर महादवrdquo बदरहरोबाचा अरवा जोतीबाचा चाग भला सदानदाचा उदय आणण मललखान अहकार इतक च नाही परत बळीराजा आपलया सवष परजसदरहत हरहर महादवाचया नावान आदरदतवारास पववतर पाळीत अस यावरन हललीच मर हाठ महणज माग महार कणबी आणण माळी इतयादी लोक दर आदरदतवारी आपलया घरातील तया कळसवामीचया परततमवर पाणी घालन तयास कोरडया ओलया भाकरीचा नरवदय दाखववलयासशवाय त आपलया शजभवर पाणयाचा रबसदधा ठवीत नाहीत

धो०mdashवामनान बळीराजाचया सरहददीवर यऊन ठपलयानतर काय कल

जो०mdashवामन आपलया सवष फौजसदरहत बळीचया राजयात एकदम सशरन तयाच रयतस पीडा दत दत बळीचया मखय राजधानीजवळ यऊन सभडला तयावरन बळीन आपलया सवष दशावरचया फौजा हजर होणयाचयापवी लाचार होऊन आपली खाजगी फौज मातर बरोबर घऊन वामनबरोबर लढाया दणयाची सरवात कली ती यणपरमाणmdashबळी भािपद वदय परततपदपासन वदय अमावसयपावतो दररोज वामनाशी लढन सधयाकाळी परत आपल महालात आरामास यत अस यावरन दोही

पकातील जवढ लोक तया पधरवडयात एकमकाशी लढताना पडल तयाचया मरणाचया ततरी धयानात रादरहलया सबब दरवरी भािपदमाशी तया तया ततरीस पक घालणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो नतर अशशवन शदध परततपदपासन शदध अषटमीपावतो बळीराजा वामनाबरोबर लढणयात इतका गतला की तयास दहभान न राहाता तो आपलया महालात आरामाससदधा आला नाही इकडस बळीराजाच ववधयावली राणीन आपलया खोज आरागध सवकाकडन एक खडडा खनवन तयात तयाजकडन जळाऊ लाकड टाकवन तया खडडयाजवळ ती आठ रातरी आणण आठ दरदवस अन पाणी न घता पढ एक पाणयाचा घट मातर ठवन आपलया पतीस जय समळन वामनाची पीडा दर वहावी महणन हरहर महावीराची परारषना करीत घटट बसली होती इतकयात अशशवन शदध अषटमीस रातरी बळीराजा रणात पडलयाची बातमी ततला यऊन पोहचताच ततन तया खडडयातील लाकडास आग लावन तयामधय उडी घालन मरण पावली तया दरदवसापासन सती जाणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो जवहा ती ववधयावली सती आपलया पतीचया ववरहामळ अगनीत उडी टाकन मरण पावली तवहा ततचया सवतील शसतरया व खोज आराधयानी आपलया आगावरची वसतर फाडन जाळली आणण तयानी आपला ऊर बडवन टाळया वपटन तया खडडयाच भोवती राणीचया गणाचा आठव करन मोठा शोक कला तो यणपरमाणmdashldquoमाझ दयाळ राणीबाई तझा डागोरा गरजला ldquo इतयादी ही दखाची खपली उचकट नय महणन ववपरातील तनदषय गररकारानी मागाहन सधी पाहन तया खडडयाचा होम बनवन तयाववरयी अनक दसर या लबाडया कलपन गररात सलहन ठववलया असावया ततकडस बळी रणागणी पडलयावर बाणासरान वामनाशी एक दरदवसभर हासलशी हाल दऊन मोठया तनकरान लढला नतर तयान अशशवन शदध नवमीस रातरी आपली उरलली फौज बरोबर घऊन पळन गला यामळ वामन इतका बदमसत झाला की बळीराजाचया मखय राजधानीत मळीच कोणी परर नाही अशी सधी पाहन तयान आपलयाबरोबर सवष फौज घऊन अशशवन शदध दशमीस परातकाळी तया शहरात गला आणण तयान तरील एकदर सवष आगणाच सोन लटल तयाचा अपभरश ldquoसशलगणाच सोन लदरटलrdquo हा होय आणण आपलया घरी ताबडतोब तनघन गला पढ तो घरात सशरत वळी तयाचया सतरीन पवी एक कणकीचा बळी रटटन घरात करन ठववला होता तयास ततन आपलया दाराचया ऊबर यावर ठवन ती वामनास अस महणाली की हा पहा बळी पनतमचयाबरोबर यदध करणयाकररता आला आह यावरन वामनान तया कणकीचया बळीस लार मारन घरात सशरला तया दरदवसापासन आजतागायत ववपराचया ककतयक कळात दरवरी अशशवनमाशी ववजयादशमीस तयाचया शसतरयानी कणकीचा अरवा तादळाचा बळी दाराचया ऊबर याबाहर करन ठववलला असतो तयाच उरावर डावा पाय दऊन त आपटयाचया काडीन तयाच पोट फोडडतात नतर तयास उललघन घरात सशरतात अशी वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण बाणासराच लोक अशशवन शदध दशमीस रातरी आपलया घरोघर गल तवहा तयाचया शसतरयानी पढ दसरा बळी यऊन दवाच राजय सरापील याववरयी भववषय जाणन तयानी आपलया उबर यात उभदया राहन तयास ओवाळन अशा महणालया

की ldquoइडा पीडा (दववजाचा अगधकार) जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo तया दरदवसापासन आजदरदवसपयात शकडो वरााची वर लोटली तरावप बळीचया राजयातील ककतयक भागामधय कतरीय वशाचया शसतरयानी दरवरी अशशवन शदध दशमीस सधयाकाळी आपापलया पतीस व पतरास ओवाळन पढ यणार या बळीच राजय याव महणन इशचछणयाच अदयाप सोडडल नाही यावरन तो यणारा बळी राजा ककती उततम असल धय तो बळी राजा आणण धय ही राजतनषठा नाही तर आताच सोवळ दरहद लोक इशगलश लोकानी महरबान होऊन आपलयास मोठमोठ हदद दयाव महणन त राणीचया वाढदरदवशी भरसभत तयाचया बढतीववरयी मोठमोठाली वयाखयान दतात आणण तयाचववरदध वतषणक वतषमानपतरात अगर साहशजक बोलणयात दाखववतात

धो०mdashबर त बळीराजान बोलावलल सरदार मळीच तयाच मदतीस आल नाहीत काय

जो०mdashमागाहन त ककतयक लहानसहान कतरपतीसदरहत आपापलया फौजा घऊन अशशवन शदध चतदषशीस बाणासरास यऊन समळताच बळीचया राजयातील एकदर सवष ववपरानी आपल जीव घऊन वामनाकडस पळन गल यावरन वामनास इतकी पाचाची धारण पडली की तयान आपलया एकदर सवष ववपरास जमा करन पढ बाणासरापासन आपला बचाव कसा करन यायावा महणन अशशवन शदध पौणणषमस (जयास कजागरी अरवा कोजागरी परणणषमा महणतात) सवष रातरभर जागर करन आपलया दवापढ परसादरप फास टाकीत बसला नतर तयान दसर दरदवशी आपलया बायकामलासदरहत सवष फौज बरोबर घऊन आपलया मलखाचया हददीवर यऊन बाणासराची वाट पहात बसला

धो०mdashनतर बाणासरान काय कल

जो०mdashनतर बाणासरान वामनावर एकदम हलला करन तयाचा अगदी मोड करन तयाजवळच सवष लटन घतल नतर तयास तयाचया सवष लोकासदरहत पररमत तयान आपलया मलखातन जरजर करन दरहमालयपवषतावर हाकलन दरदल नतर तयान तया पवषताचया पायरी तळ दऊन वामनास दाणयास इतका महाग कला की तयाच बहतक लोक कवळ उपासान मर लागल यासतव वामनाचा अवतार तया काळजीन तरच सपला महणज वामन मरण पावला तयावरन बाणासराच लोकास मोठा आनद होऊन त अस महणाल की वामन ही ववपरापरकी एक मोठी उपागध होती ती नाहीशी झालयान आपली पीडा दर झाली तवहापासन ववपरास उपाधय महणणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो पढ तया उपाधयानी आपापलया तरबर हाडी एकदर सवष आपलया रणात पडललया आपताचया नावान गचता (जयास हलली होळी महणतात) पटवन तयाचया उततरककरया कलया कारण तयाचयामधय पवीपासन मलया मनषयाच धडास जाळणयाची वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण तरील सवष बाणासरासदरहत कतरतरयानी आपापलया रणात पडललया आपताचया नावान फालगन वदय परततपदस वीर बनन हातात नागवया तरवारी घऊन मोठया आनदान नाचन तयास मान दरदला कारण कतरतरय लोकात मलया मनषयाच धडास परणयाची बहत दरदवसापासन वदरहवाट सापडत शवटी बाणासरान अखरीस तया उपाधयाच रकणाकररता काही लोक तर ठवन बाकी सवष

सरदारास बरोबर घऊन आपलया मखय राजधानीत यऊन जो काय आनद कला तो सवष यर वणष गलयास गररववसतार फार होईल या भयासतव तयातील साराश (मातर दतो) तयान आपलया सवष धनाची मोजदाद करन अशशवन वदय तरयोदशीस तयाची पजा कली व तयान वदय चतदषशीस आणण वदय अमावासयस आपलया सवष सरदारास उततम परकारच खाण दऊन मौजा मारलया नतर काततषक शदध परततपदस आपलया ककतयक सरदारास तयाचया योगयतपरमाण दणगया दऊन तयास आपापलया मलखी जाऊन कामावर हजर राहणयाचा हकम दरदला यावरन यरील एकदर सवष अबालवदध शसतरयास जो काय आनद झाला की तयानी काततषक शदध दववततयस आपापलया बाधवास यराशशकत भोजन घालन तपत कलयानतर तयानी तयास ओवाळन ldquoइडा पीडा जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo अशी तया यणार या बळीची आठवण दरदली तया वळपासन आजदरदवसपावतो दरवरी दरदपवाळीत भाऊबीजस कतरतरयाचया कया आपापलया बाधवास यणार या बळीचया आठवणीसशवाय दसरा आसशवाषद दत नाहीत परत उपाधयाच कळात अशा तर हची आठवण दणयाची वदरहवाट मळीच सापडत नाही

धो०mdashतर मग आदरदनारायणान बळीस पाताळी घालणयाकररता वामनाचा अवतार घतला तया वामनान सभकार याच सोग घऊन बळीराजास फसवन तयापासन तीन पाउल पथवी मागन घतली नतर तयान सभकार याच सोग टाकन इतका मोठा अगडबब मनषय बनला की तयान एकदर सवष पथवी आणण आकाश आपलया दोही पाउलात आटवन बळीराजास ववचारल की आता मी ततसर पाऊल कोठ ठवाव नतर बळीराजान लाचार होऊन तया अगडबबयास अस उततर दरदल की त आता आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव अस महणताच तया बबयान बळीराजाचया मसतकावर आपल ततसर पाऊल ठवन बळीस पाताळी घालन आपला करार परा करन घतला अस तयाच उपाधयानी भागवत वगरर इततहासात सलहन ठववल आह त सवष तमचया या हकीकतीवरन खोट आह अस ससदध होत तर याववरयी तमचा काय असभपराय आह तो कळ दया

जो०mdashआता यावरन तच ववचार करन पहा की जवहा तया बबयान आपलया दोन पावलात एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटववल तवहा तया बबयाचा पदरहलया पावलाखाली ककतयक गाव चगरन लयास गली असतील नाही बर दसर अस की तया बबयान जवहा आपल दसर पाऊल आकाशात ठववतवळी तर अततशय दाटी झालयामळ ककतयक तार याचा एकमकावर आदळन चराडा झाला असल की नाही बर ततसर अस की तया बबयान आपलया दसर या पावलात जर सवष आकाश आटववल तर तयाच कबरपासन वरच धड कोठ रादरहल असाव कारण मनषयाच दसर पाऊल फार झाल तर तयाचया बबटापयात ऊच आकाशात पोहच शकत यावरन तया बबयाच कबरपासन तयाचया मसतकापयात आकाश उरल असल तयात अरवा तया बबयान आपलयाच माथयावर आपल ततसर पाऊल ठवन आपला करार परा करन घणयाच एकककडस ठवन तयान कवळ दगबाजी करन आपल ततसर पाऊल बळीराजाचया मसतकावर ठवन तयाला पाताळी घातल ह कस

धो०mdashकाय तो बबया आदरदनारायणाचा अवतार ना आणण तयाचयान अशी ढळढळीत दगलबाजी कशी करवली अशा लबाडास आदरदनारायणाचा अवतार महणणार या इततहासकतयाास गधककार असो कारण तयाचयाच लखावरन वामन हा कपटी घातकी आणण कतयान होता अस ससदध होत की जयान आपलया दातयास कपटान पाताळी घातल जो०mdashचवर अस की तया बबयाच डोक जवहा आकाशापलीकडस सवगाषत ऊच गल असल तवहा तयास तरन बळीस फारच मोठयान ओरडन ववचाराव लागल असल की आता माझया दोन पावलातच एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटल यासतव आता मी माझ ततसर पाऊल कोठ ठवन आपली कबलायत परी करन यायावी कारण आकाशातील तया बबयाच मख आणण पथवीवरील बळीराजा यामधय अनत कोसाच अतर पडल असल आणण तयापरकी रसशयन फर च इशगलश आणण अमररकन वगरर लोकापरकी एकादरह मनषयास तया भारणापरकी एक शबदसदधा ऎक गला नाही ह कस व तयाचपरमाण पथवीवरील मानव बळीराजान तया बबयास उततर दरदल की त आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव ह तरी तया बबयास कस ऎक गल असल कारण बळी काही तयासाररखा ववगचतर पराणी बनला नवहता पाचव अस की तया बबयाचया भारान ही पथवी रसातळास गली नाही ह मोठ आशचयष होय धो०mdashनाही तर आपण ह दरदवस कोठन पादरहल असत बर तया बबयान काय काय खाऊन आपला जीव वाचववला असल अहो तो बबया मला असल तवहा तयाचया तया अगडबब मढयास समशानात नणयाकररता चौघ खादकरी तरी कोठन समळाल असतील कदागचत तयास जागचया जागीच लाकड रचन जाळल असल महणाव तर तयास जाळणयापरती लाकड ककवा गोवर या तरी कोठन समळालया असतील बर तसलया मढयास जाळणयापरती लाकड समळाली नसतील महणाव तर तयाचा जागच जागीच कोलहयाकरयानी खाऊन भडारा कला असल काय साराश भागवत वगरर सवष गररावरन जर सदरी सलदरहललया शकाच तनवारण होत नाही तर उपाधयानी मागाहन सधी पाहन एकदर सवष मळचया दतकरावरन ह सवष गरर कल असावत अस ससदध होत

जो०mdashबाबा त त भागवत एक वळ वाचन पहा महणज तला तयापका इसापनीतत बरी वाट लागल

भाग ७ वा

बरहमा ताडपिावर सलहहणयाची चाल जादमाि सासकताच मळ आटक नदीच पलीकडस जाणयाची बादी पवी घोडीा वगर जनावर बराहमण लोक खात होत भट राकषस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाषटीच गचनह बीजमाि माहार शदर कळकणी कळाबी कणबीण शदरााचा

दवष सोवळ धमाशासि मन भट पातोजीच सशकषण मोठा भयाकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवामन मलयामाग उपाधयाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashयापरसगी रोर कलीन अगधकारी नमणयाची सवड झाली नाही सबब बरमहा या नावाचा एक पटाईत कारकन होता तोच सवष राजयकारभार चालव लागला तो मोठा कलपनबाज व जशी वळ पडल तस वागन आपला मतलब साधणारा होता तयाचया बोलणयाचा काडीमातर ववशवास नस महणन तयास चार तोडाचा बरमहया महणणयाचा परचार पडला असावा साराश तो अततशय दक हटटी धतष धाडस आणण तनदषय होता

धो०mdashबरमहयान पररम काय काय कल

जो०mdashबरमहयान पररम ताडपतरावर णखळयान उकरन सलदरहणयाची यकती काढन व तयास ज काही इराणी जादमतर व जया काही भाकड दतकरा पाठ होतया तयापरकी ककतयक गोषटी तयात सामील करन तया सवााच तयान तयावळचया सवषकत (जयाचा अपभरश ससकत) चाल भारत आताचया फारशी बयतीसाररखी लहान लहान कवन करन तया सवााचा सार ताडपतरावर दरटपन ठववला पढ तयाची फार परशसा वाढली आणण तणकरन बरमहयाचया मखापासन तया कादबर यासदरहत जादमतर ववदया तनघाली महणन महणणयाची वदरहवाट पडली असावी इतकयात उपाधय लोक उपासान मर लागल यामळ त इराणात परत माघार चोरन छपन पळन जाऊ लागल तवहा तयान आटक नदीस अरवा समिास कोणी उललघन पलीकडस जाऊ नय महणन तलाख घालन बदोबसत कला

धो०mdashतयानी मग तया झाडीत काय काय खाऊन आपल जीव वाचववल

जो०mdashतयानी मग तरील झाडाची फळ पान जसमनीतील कदमळ व जगलातील अनक तर हच पशपकी तर काय पण ककतयकानी अखरीस आपलया बसतया घोडयाचासदधा वध करन तयास भाजन खाऊन आपल जीव वाचववल यामळ तयाजवरच रकक तयास भरषट महण लागल पढ रकक शबदाचा अपभरश राकस आणण भरषट या शबदाचा अपभरश भट झाला नतर तया भटानी अशा अडचणीत पडलयामळ नानातर हचया पराणीमातराच मास खालल व तयाची तयास लाज वाट लागलयामळ तयानी त खाणयाची बदी करणयाच परयतन कल असतील खर परत तयातन ककतयक भटास मास खाणयाची रची लागलली सवय सटना तयानी काही काळानतर सधी पाहन तया नीच कमाषचा दोर छपववणयाकररता पशचा वध करन तयाच मास खाणयामधय अगाध पणय आह महणन तया पशच वधास पशयजञ अशवमध वगरर परततशषठत नाव दऊन ती गररी दाखल कली

धो०mdashनतर बरमहयान काय कल

जो०mdashपढ बळी राजाचा पतर बाणासर मरताच तयाचया एकदर सवष राजयात कोणी मखय अगधकारी नसलयामळ शजकड पहाव ततकड बबद होऊन होऊन जो तो आपापलया घरचा राजा होऊन ऎराआरामात गतला अशी सधी पाहन हयान आपलयाबरोबर तया सवष बभकषकत भट पररवारास

(जयाचा अपभरश हलली ldquoपररवारीrdquo होय) घऊन तयान राकसावर (रककावर) एकाएकी रातरी घाला घालन तयाचा अगदी मोड कला नतर तयान बाणासराचया राजयात सशरणयाच पवी असा ववचार कला की पढ कदागचत न जाणो आपलयावर एकाद सकट यऊन आपली सवााची दाणादाण झालयास पनआपण आपलया पररवारातील एकमकानी एकमकास ओळखन कादरढता याव महणन बरमहयान एकदर सव आपलया पररवारी लोकाचया गळयात एक एक पाढर या सताचया पाषटीच जातीसचक गचह महणज जयास हलली बरमहसतर महणतात त घालन व तया परतयकास एक जातीबोधक बीजमतर महणज जयास हलली गायतरी महणतात ती सशकवन पढ तयाजवर कसाही परसग गजरला तरावप तयानी तो मतर कतरतरयास साग नय महणन तलाख मारन टाककली यावरन भट लोक आपापलया पररवारातील एकमकास एकमक सहज ओळखन काढ लागल

धो०mdashयानतर बरमहयान काय कल

जो०mdashनतर बरमहयान तया आपलया सवष पररवारी भटास बरोबर घऊन बाणासराचया राजयात सशरला आणण तयान तयातील ककतयक लहानमोठया सरदाराचा मोड करन बहतक कतर आपलया हसतगत करन घताच तयापरकी रणागणी कबरा बाधन लढणार या महाअरी (हललीचा जयाचा अपभरश महार होय) कतरतरयासशवाय ज लोक तयाचया तावडीत सापडल होत तवढयाच मातर तयान सवष हरण करन तया सवाास कवळ सततचया मदान कि लोक (जयाचा अपभरश शि होय) मानन आपल दास कल तयातन ककतयकास आपलया लोकाचया घरोघर सवाचाकर या करणयाकररता वाटन दरदल बाकी रादरहललया काम करन घऊन तयाच पोटापरत अन दणयाची वदरहवाट घातली यावरन तया कामगाराच नाव कळकरणी पडल (जयाचा अपभरश कळकणी होय) तयाचपरमाण तया शि कळाची नाव कळवाडी अशी पडली (जयाचा अपभरश कळबी अरवा कणबी होय) व तया दास कणबयाचया शसतरयास नहमी शतीपरत काम नसलयामळ कधी कधी कारणपरतव भटाचया घरी सवाचाकर या करावयास जाव लागत अस यासतव कणबीण आणण दासी या दोन शबदामधय तीळमातर भद दरदसन यत नाही वर सलदरहललया मळ आधारावरन पढ एकदर सवष भट उततरोततर मदाध होत जाऊन शिास ककती नीच मान लागल की तयाववरयी सवष हकीकत सलह गलयास तयाचा एक सवततर गरर होईल या भयासतव तयापरकी काही काही सापरत मदद आढळतात त रोडकयात यर सलदरहतो त यणपरमाण mdashहललीच भट (मग त झाडणार या मागा-महारासाररख अकरशय का असनात) उपाशी मर लागलयामळ जी नाही ती नीच कम आचरन पापपणयाचा ववगधतनरध न मातनता अजञानी शिास फसववणयास काडीमातर मागपढ पाहात नाहीत शवटी तयाचा कोठ उपाय चालनासा झाला महणज त शिाच दारोदार धमाषचया समरान दोम दोम करन आपली कशी तरी पोट जाळतात परत शिाच चाकर होऊन तयाचया शतात गर साभाळन तयाचया गोठयातील शण वाहन शणखईत नऊन टाकणयास नागर कळव मोटा आणण गाडया हाकणयास खादणी खरपणी आणण कोळपणी करणयास सोनखताचया पाटया डोईवर वाहन झाडास खतववणयास कडबयाचया आळाशा वाहन गजी रचणयास रातरी हातात काठया घऊन शताची राखण करणयास व तयाच

शतातील धायाची व भाजीपालयाची ओझी वाहन तयाचया घरी नऊन टाकणयास लाजतात त शिाच घरी चाकरीस राहन तयाची घोडी खाजवन तयाचया घोडयापढ धावणयास तयाच जोड बगलत मारन साभाळणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाची उषटी काढन खरकटी माडी घासणयास तयाचया घरातील समया घासन दरदव लावणयास व तयाचया घरी गचखलमाती वाहन तरबगार याच काम करणयास लाजतात तयाचपरमाण भटणी शिाचया चाकररणी होऊन तयाचया शसतरयास उटणी लावन तयास नाह घालन तयाच क स ववचरणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाचया शसतरयाच तरबछान करन तयाच पाय चपणयास व तयाचया शसतरयाची लगडी धऊन तयाच जोड साभाळणयास लाजतात पढ जवहा त महाअरी आपलया शि बाधवास भटाचया हातातन सोडवाव महणन भटावर हमशा हलल कर लागल तवहा एकदर सवष भट शिाचा इतका दवर कर लागल की त शि सशवलल अनसदधा खाईनास झाल व तयाच दवरावरन हललीच भट शि सशवलल अन तर काय पण त शि सशवलल पाणीसदधा पीत नाहीत तयानी आपणास कोणी शिानी सशव नय याजकररता सोवळ होणयाची चाल पाडली पढ ककतयक शििोही भट गररकारानी जनाची तर नाही पण मनाची सदधा काडीमातर लाज न धररता सधी पाहन तया सोवळयाच इतक महततव वाढववल की सोवळया भटास एकाद शिाचा सपशष झाला असतासदधा तो वासतववक अपववतर होतो महणन तयानी धमषशासतरासारखी अनक अपववतर पसतक करन ठववली आहत व काही कालानतर शिास आपलया पवीचया शरषठतवाची आठवण झालयास त कधी तरी आपलया उरावर नाचणयास कमी करणार नाहीत या भयासतव शिास मळीच कोणी जञान सशकव नय महणन भटानी बदी करन तपत झाल इतक च नाही परत तयानी तयापरकी कोणी परमारषसबधी गरर वाचीत असलयास तयातील एक शबदसदधा शिाच कानी पड नय असा परततबध करन टाककला याववरयी मनसदरहतत दाखलही सापडतात तया आधारावरन हललीच सोवळ भट तसल अपववतर पसतक शिाच समक वाचीत नाहीत आता जरी णिसती महणववणार या इगरज सरकारचया धाकान ववदयाखातयातील पोटारी भटपतोजीचयान शिास आमही सलदरहण सशकववणार नाही अस उघड तोडान महणवत नाही तरावप तयाचयान आपलया पवषजाचया लबाडया उघडकीस आणन शिास तयाववरयी खरा समज दऊन आपल महततव कमी करन घववत नाही सबब त शिाच मलास कवळ कामापरत वयावहाररक जञानसदधा न सशकववता त तयाचया मनात अनक तर हची अपरती दशासभमानाची खोटी ततव मातर भरवन तयास पकक इशगलश राजयभकत करन अखरीस तयास सशवाजीसाररखया धमषभोळया अजञानी शि राजान आपला दश मलचछापासन सोडवन गाई-बराहमणाच कस पालन कल याववरयी अनक हलरापा दऊन तयास पोकळ सवधमाषसभमानी करन सोडडतात यामळ शि समाजाच मानापरमाण त मोठाली जोखमीची काम करणयास लायक ववदवान होत नाहीत एकदर सव खातयात भटाची गद होऊन त शिावर इतकया सफाईन जलम कररतात की तयाववरयी यरासाग हकीगत सलह गलयास कलकततयातील नीळ वपकववणार या इशगलश लोकाच जलम lsquoखडीत नवाटक सदधा भरणार नाहीतrsquo आता चहकड भटाचया हातात (नावाला मातर

टोपीवाल) सतता असलयामळ त गरीब व अजञानी शि रयतच तर काय पण त सरकारचसदधा अतनवायष नकसान करीत आल आहत व त यापढही सरकारच नकसान करणार नाहीत अस कोणाचयान महणवणार नाही याववरयी आमचया शहाणया सरकारास मादरहती असन त आधळयाच सोग घऊन कवळ भटाचया खादयावर हात ठवन तयाचया धोरणान वागत यासतव हयापासन अखरीस मोठा भयकर पररणाम होईल यात ततळमातर सशय नाही साराश बरमहयान यरील मळचया कतरवासी लोकास दास कलयानतर तो गवाषन इतका फगला होता की महाअरीनी तयाच नाव रटटन ldquoपरजापतीrdquo पाडडल होत असा तकष तनघतो परत बरमहा मलयावर आयष लोकाचया मळचया भट नावाचा लोप होत जाऊन तयाच नाव बराहमण पडल

भाग ८ वा

परशराम मातवध एकवीस सवार या दतय खाडरावान रावणाचया आशरय कला नऊखाडाची जाणाई सात आसरा महारााचया गळयाातील काळा दोरा अततशद अातयज मााग चााडाळ महारास गजवातच पायाामधय दडपण बराहमणाात पाट लावणयाची बादी कषतरिय अभाकााचा वध परभ रामोशी गजनगर वगर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव हदला आणण गचराजीव परशराम यास आमािण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashपरजापतत मलयावर बराहमणाचा अगधकारी कोण झाला

जो०mdashपरशराम

धो०mdashपरशराम सवभावान कसा होता

जो०mdashपरशराम सवभावान पड साहसी नषट तनदषय मखष आणण अधम होता तो आपलया जम दणार या रणकच शीर उडववणयास काडीमातर भदयाला नाही तो शरररान फार बळकट असन मोठा ततरदाज अस

धो०mdashतयाचया अमलात काय झाल

जो०mdashपरजापतत मरताच बाकीचया उरललया महाअरीनी बराहमणाचया हाती सापडललया आपलया बाधवास बराहमणाचया दासयतवापासन सोडववणयासाठी परशरामाशी एकवीस वळा इतक तनकरान लढाया कलया की तयाच अखरीस दवरती महणन नाव पडल व तया शबदाचा पढ अपभरश lsquoदरतयrsquo झाला जवहा परशरामान एकदर सवष महाअरीचा मोड कला तवहा तयातन ककतयक महाववरानी तनराश होऊन आपलया सनहयाचया मलखात जाऊन आपल शवटच दरदवस कादरढल महणज जजरीचया खडरावान जसा रावणाचा आशरय कला तयाचपरमाण नऊ खडाच यायी व सात आशरय या सवाानी तळकोकणात जाऊन तर छपन आपल शवटच दरदवस कादरढल तयावरन बराहमणानी कवळ गधककारान नऊ खडाचा जो यायी तयाच सतरीवाचक तनदय नाव नऊ खणची जाणाई व

सात आशरयाच नाव सातीअसरा पाडडल बाकी जवढ महाअरी परशरामान रणागणी कर दी कल तवढयापासन परशरामान तयानी कधी पनबराहमणावर कबरा बाध नयत महणन ककरयाभाक घऊन एकदर सवााचया गळयात एक एक काळया सताच दोर याच गचह (तयाचपरमाण भराडयाच पगीस व वायायाच भडारीस काळा दोरा आह तो पहा) घालन तयाचा तयाच शि बाधवानीसदधा तयाना सपशष कर नय महणन परततबध कला नतर परशरामान तया महाअरी कतरतरयास अततशि महार अतयज माग आणण चाडाळ महणणयाचा परचार घालन तयास इयकी पीडा दणयाची वदरहवाट घातली की ततला या जगात दसरी तोडच सापडण नाही उदाहरण या तनदषयान महार माग लोकाचा सड उगववणयाचया हतन आपलया लोकाच मोठमोठ इमारतीचया पायामधय ककतयक मागास तयाच शसतरयासह उभ करन तयाच कववलवाणी ओरडणयाची कोणास दया यईल याजकररता तयाच तोडात तल व शदर ओतन तयास शजवतच तया पायामधय दडपणयाची वदरहवाट घातली व ती अतत करर चाल मसलमानाच जसजस पराबलय होत चालल तसतशी आपोआप बद झाली परत इकड महाअरीशी लढता लढता परशरामाच इतक लोक मारल गल की बराहमणापका बराहमण ववधवाचा भरणा अगधक वाढला व तयाची नीट रीतीन कशी वयवसरा ठवावी याची मोठी पचाईत यऊन पडली शवटी बराहमण शसतरयाचा पनवववाह अगदीच बद कला तवहा रोडस लागी लागलयासारख झाल परशराम आपल बराहमण लोकाच वधामळ इतका वपसाळला की तयान बाणासराचया एकदर सवष राजयातील कतरतरयाचया बीजाचा समळच नाश करावा महणन शवटी तया महाअरी कतरतरयाचया तनरागशरत गरोदर ववधवा शसतरया जया इतर अनक भमीचया ठायी आपल जीव घऊन लपन रादरहलया होतया तयाचया पोटी पढ जमणार या अभषकाचा जम झालयाबरोबर वध करावा महणन परशरामान तयास पकडन आणणयाचा झपाटा चालववला तया झपाटयातन मोठया दरवयोगान वाचललया अभषकापासन उतपन झालली काही कळ हलली परभ लोकाच समाजात सापडतात तयाचपरमाण परशरामाचया धमाळीत रामोशी शजनगर तबडीवाल व कभार वगरर जातीच लोक असावत कारण ककतयक रीतीभातीमधय तयाचा शिाशी मळ समळतो साराश दरहरणयाकापासन बळी राजाचया पतराचा (बाणासराची कया उरा ही कषणाचया परदयमन नावाचया मलास दरदली होती) तनवाश होईतोपयात एकदर सवष तया कळाचा नीर काढन तयाचया लोकाची अशी राखरागोळी करन तयास धळीस समळववल यावरन बराहमण लोक जादववदयत मोठ परवीण आहत महणन बाकी सवष अजञानी कतरपतीचया मनावर वजन बसन त बराहमणाचया मतरास अततशय सभऊ लागल खर परत इकड परशरामाचया मखषपणामळ तयाचया धमाळीत बराहमणाचा फार कय झाला यामळ एकदर सवष बराहमण लोक तयाचया नावान हाकलया मारावयास कोठ लागल कोठ नाही तो इतकयात यरील एका कतरपतीचया रामचि या नावाचया मलान परशरामाच धनषय जनक राजाच घरी भरसभत भग कलयामळ परशरामान ती चरस मनात धरन रामचि आपलया घरी जानकीस घऊन जात आह अशी सधी साधन रामचिास रसतयात गाठन तयाजबरोबर यदध कल तयामधय परशरामाचा मोड झालयामळ तो इतका खजील झाला की तयान

आपलया सवष राजयाचा तयाग करन आपलया कटबासहवतषमान रोडस लोक बरोबर घऊन तळकोकणात जाऊन रादरहला तर अखरीस तयास तयाचया पवी कललया एकदर सवष दषट कमाषचा पशचाताप झालयामळ तयान आपला जीव कोठ व कधी व कसा दरदला याचा कोणास शोध लाग दरदला नाही

धो०mdashपरशराम हा आदरदनारायणाचा अवतार आह तो गचरजीव आह तयाला मरणच नाही अस सवष बराहमण आपलया गरराचया आधारावरन बोलतात आणण आपण तर महणता परशरामान जीव दरदला ह कस

जो०mdashदोन वराापवी मी सशवाजीचया पवाडयात (अभगmdashअतत महाररी कतरतरयाचा बाळ यवनाचा काळ तरतायगी १ सवभाव तो शर रणी सभडणार लढ अतनवार दशासाठी २ परशरामाशी झोब महाबळी एकवीस वळी लागोपा ३ अशा महावीरा महण महाअरी धाक ररररी दववजसत ४ बोधी सशऊ नका मोड झालयावर महणा महाआरी माग तयास ५ सभतरा सड घई शजककलया शतरचा पत कतयानाचा सपष जरसा ६ गचरजीव आह आण पाचारतन पहा तपासनी जोतीपढ ७) पदरहलया अभगात ldquoसवष बराहमणानी आपलया परशरामास पाचारन आणन तयाचया साकीतनशी माझयासमक हललीचया मागमहाराच पवषज परशरामाशी एकवीस वळा लढणार महाअरी कतरतरय होत ककवा नाही महणन पदरात माप यायावrdquo याववरयीची बराहमणास सचना दरदली आता तयानी परशरामास पाचारन आणणल नाही यावरन परशराम हा खरोखर आदरदनारायणाचा अवतार असन गचरजीव असता तर बराहमणानी कधीच तयास धडन आणन माझी तर काय पण एकदर सवष जगातील णिशसत व महमदी लोकाचीही खातरी करन तयाच समजतीपरमाण सवष मलछ लोकाच बड आपलया मतरववदयचया सामथयाषन मोडणयास कधी माग पढ पादरहल नसत

धो०mdashमाझया मत आपण सवत पन एकदा परशरामास बोलावन पहा तो खरोखरी शजवत असलयास तमचया बोलावणयान खगचत यईल कारण हललीच बराहमण जरी आपलयास ककतीही lsquoववववधजञानीrsquo झालो आहोत अस महणवोत तरावप त परशरामाचया मत भरषटच महटल पादरहजत याजववरयी परमाणmdashआताशा ककतयकानी शासतरववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार करन शासतरतनवरदध माळयाची गाजर खाणयाचा झपाटा चोरन चालववला आह

जो०mdashबर तस का होईना

गचरजीव परशराम उफष आदरदनारायणाचा अवतार यास mdash

मककाम सवषतर ठायी

अर दादा परशरामा त बराहमणाचया गररावरन गचरजीव आहस त कड का होईना परत ववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार कला नाहीस तला पदरहलयासाररख कोळयाचया मढयापासन

दसर नवीन बराहमण उतपन कराव लागणार नाहीत कारण हलली यर त ज मढयापासन उतपन कलल बराहमण तयापरकी ककतयक बरामहण lsquoववववधजञानीrsquo बनन बसल आहत तयाना काही अगधक जञानसदधा दणयाची तला कररी पडणार नाही फकत त यर य आणण तयानी शिाची गाजर खाललयाबददल तयास चािायण परायशशचत दऊन तयाचयाकडन तझया वदमतरजादचया सामथयाान पदरहलयासारख काही चमतकार इशगलश फर च वगरर लोकास करन दाखीव महणज झाल त असा तोड चकवन पळत कफर नको त या नोटीशीचया तारखपासन सहा मदरहयाच आत यऊन हजर झालयास मी तर काय पण एकदर सवष जगातील लोक तला त सवषसाक आदरदनारायणाचा अवतार खास आहस महणन मान दतील व त तस न कलयास यरील महारमाग आमचया महसोबाचया पाठीस लपन बसललया तझया ववववधजञानी महणववणार या बराहमण बचचास ओढन आणन तयाची फटफजीती करणयास कधी कमी करणार नाहीत आणण तणकरन तयाचया तणतणयाची तार तटन तयाचया झोळीत दगड पडलयान तयास ववशवासमतरासाररख उपाशी मर लागलयामळ करयाच फर (अरवा पानशगा) खाणयाचा परसग आण नको

तारीख १ ली माह आगसट आपला खरपणा पहाणारा सन १८७२ इसवी पण जोतीराव गोववादराव फल

जना गज घर न ५२७

भाग ९ वा

वदमाि जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरार शदराास जञान दणयाची बादी भागवत व मनसाहहता यााचा असागतपणा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashतमही खटीस नागर बराच लावला बर तमचया महणणयापरमाण परशराम मला व तयाची मातीस माती समळाली अस का होईना परत बाकीचया सवष कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया मतराच वजन कस बसल ह कळ दया

जो०mdashकारण तया काळी यदधामधय बराहमण लोक हर एक शसतरावर ततरववगध करन तयास असतराची योगयता आणणलयासशवाय शतरवर तयाचा उपयोग करीत नसत तयानी जवहा अशा नानातर हचया चषटा करन बाणासराचया रयतसदरहत तयाचया राजयकळाची अशी राखरागोळी कली तवहा सहजच बाकी सवष दवभोळया कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया ववदयची धाशसत बसली यास उदाहरणmdash

भग नामक ऋरीन जवहा ववषणचया छातीवर लार मारली तवहा ववषण (तयाचया महणणयापरमाण आदरदनारायण) ऋरीचया पायास शरम झाल असतील याजकररता चोळ लागला आता यातील भावारष शदध आपमतलबी आह तो असा की जया अरी साकात आदरदनारायण जो ववषण तयान बराहमणाच लारस सहन करन तयाच पाय दातरबल तया अरी आमही ज शि (तयाचया महणणयापरमाण कि पराणी) तयानी आपल बराहमण लाराबककया दऊन पराण जरी घऊ लागल तरी ह की च कर नय

धो०mdashतर मग आताचया हलकट लोकाजवळ जी काही जादमतरववदया आह ती तरी तयानी कोठन घतली असावी

जो०mdashहललीचया लोकाजवळ जी काही मठ मारणयाची मोदरहनी घालणयाची बगाली जादमतरववदया आह ती कवळ वदातील जादमतरववदयपासन तयानी घतली नसावी अस कोणचयान महणवणार नाही कारण आता जरी ततचयामधय अततशय फरफार होऊन बराच अपभरश झाला आह तरावप ततचयातील बहतक मतरात आणण यतरात ॐ नमो ओ नम ओ र ही र ही न वगरर वदमतरातील वाकयाचा बराच भरणा सापडतो यावरन बराहमणाचया मळ पवषजानी या दशात यऊन बगालयात पररम वसती कलयानतर तयाची जादमतरववदया यरन चहकद पसरली गलयामळ ततच नाव बगाली ववदया पडल असाव इतक च नवह परत आयााच पवषज आताचया आडाणी लोकासाररख दवहारा घमववणारसदधा होत कारण पवी तयाजमधय दवहारा घमववणार या लोकास बराहमण महणत असत व त सोमरस या नावाची दार वपऊन ततचया तारमधय बडबड करन आमहाबरोबर दव बोलतो महणन इतर अजञानी लोकास फसवीत होत अस तयाचयाच (ककतयक यरोवपयन गररकाराची मत आहत) वदावरन ससदध होत व तयाच आधारावरन हलली अशा सधारललया काळात आताच बराहमण भट आपली पोट6 जाळणयाकररता जप अनषठान जादमतरववगध करन अजञानी माळया कणबयास गड घालन फसववतात तरावप तया बापडया ददवी हतभागयास तया ढोगी गारडयाच कपट शोधन काढणयास फरसतच होत नाही कारण सवष दरदवसभर आपलया शतीत खपन आपलया मलाबाळाच पोरण करन सरकारची पटटी परी कररता कररता तयाचया नाकास नळ यतात

धो०mdashतर मग बरमहयाचया मखापासन चार वद सवयभ तनघाल महणन ककतयक बराहमण मोठी शखी करन जातात याला बाध यतो जो०mdashह सवष खोट आह कारण तयाच बोलण जर खर मानाव तर बरहमा मलयानतर बराहमणातील ककतयक बरहमऋरीनी अरवा दवऋरीनी कलली सकत बरमहयाचया तोडातन तनघाललया वदात कशी आढळतात तयाचपरमाण चार वदाची रचना एकाच कतयाान एकाच काळी कली महणन ससदध होत नाही अस ककतयक यरोवपयन परोपकारी गररकारानी ससदध करन दाखववल आह

धो०mdashभटानी हा बरहमघोळ कला तरी कवहा

जो०mdashबरहमा मलयानतर ककतयक बरमहऋरीनी बरमहयाचया लखाची तीन भद महणज वद कल व पढ तया तीन वदात अनक बरमहऋरीनी अनक तर हच फरफार करन तयास जया काही पवीचया भाकड

दतकरा मादरहत होतया तयाची तयानी तयाच मासलयाची कवन करन तयाचा एक नवीन चवरा वद कला इतकयात परशरामान बाणासराचया रयतस अस धळीत समळववलयामळ सहजच बराहमणाचया वदमतरजादच वजन इतर सवष कतरपतीचया मनावर बसल ही सधी पाहन नारदासारखया बायकातील पावली-कम-आठ भाऊजीन रामचि आणण रावण कषण आणण कस व कौरव आणण पाडव या सवष दवभोळया कतरपतीचया घरोघर रातरदरदवस खटया घालन तयाचया बायकापोरासमोर कधी कधी आपलया ववणयाची तणतण तार वाजवन व कधी तयाचयापढ रयरय नाचता टाळया वपटन तयास वरकाती जञान उपदश करणयाचा भाव दाखवन आतन एकमकास एकमकाचया लाडयालबाडया सागन तया सवााच आपापसात तट लावन एकदर सवष बराहमण लोकास तनवध कलयामळ बराहमण गररकारानी तवढया का सवष लोकाची नजर चकवन आपली सवष वदमतरजाद व ततसबधी भाकड दतकरा होतया तवढयाशी सरासरी मळ घालन तयानी अनक समतया सदरहता शासतर पराण वगरर भारच भार नवीन गरर घरातलया घरात बनवन तया सवाात शिावर बराहमण लोकाच वचषसव सरापन तयानी आपलया वडडलोपाशजषत सशपाईगगरीचया मागाात काटी ठोकन मोठा धासमषकपणाचा डौल घातला ह सवष बरमहकपट पढ कधी शिाचया धयानात यऊ नय या भयासतव अरवा तया गररात पादरहजल तस फरफार कररता यावत महणन तयानी शि वगरर पाताळी घातललया लोकास मळीच कोणी जञान दऊ नय अस अनसदरहतसाररखया अपववतर गररात फारच मजबत लख करन ठववल आहत

धो०mdashभागवत तयाच वळस कल असाव काय जो०mdashभागवत तयाच वळस कल असत तर सवााचया मागन झाललया अजषनाचया जमजय नावाचया पणतची हकीकत तयामधय कधीच आली नसती

धो०mdashतमच महणण रासत आह कारण तयाच भागवतामधय अनक परातन मन-कशलपत भाकड दतकरा अशा आढळतात की तयापका इसापनीतत हजार वाटयान बरी महणवल ततचयामधय मलाची मन भरषट होणयाजोगी एकसदधा गोषट आढळत नाही जो०mdashतयाचपरमाण मनसदरहता ही भागवताच मागन कली असावी महणन शाबीत करता यत

धो०mdashकाय मनसदरहता भागवताच मागन कली असावी अस कस होईल

जो०mdashकारण भागवतातील वसशषठान मी खन कला नाही महणन सदामन राजासमोर शपर घतलयाची उपमा मनन आपलया गरराचया ८ वया अधयायाचया ११० शलोकात कशी घतली तयाचपरमाण ववशवासमतरान ववपशततकाळी करयाच फर खाललयाववरयी तयाच गरराचया १० वया अधयायामधय १०८ शलोकात कशी उपमा घतली याखरीज तयाच पसतकात अनक ववरदध गोषटी सापडतात

भाग १० वा

दसर बळीराज बराहमणधमााची फजीती शाकराचायााच कतरिम नागसतक मत तनदायपणा पराकत गरारकार कमा आणण जञानमागा बाजीराव मसलमानााचा दवष आणण अमररकन व सकॉच उपदशकाानीा बराहमणााचा कतरिमरपी कोट फोडला इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashआता मातर सशकसत झाली कारण आपण सशवाजीचया पवाडयाचया परसतावनत सलदरहलयापरमाण साफ ससदध होत की चार घरचया चार बराहमण गररकार पोरी समळन तया घरातलया घरकडात बराच लटकयामटकयाचा खळ खळलया जो०mdashपरत पढ जवहा तो एक दीनाचा कर वारी महापववतर सतयजञानी सतयवकता बळीराजा या जगात उतपन झाला तवहा तयान जो आपला सवााचा उतपनकताष व सवााचा महावपता तयाच हत मनी धरन तयान आपणा सवाास दरदललया सतयमय पववतर जञानाचा व अगधकाराचा सवाास सारखा उपभोग घता यावा यासतव तयान एकदर सवष भटासारखया कतरतरमी दषट आणण मतलबी फासपारधयाचया दासयतवापासन आपलया दीन व दबळया आणण गाजललया बाधवास सोडवन दवाच राजय सरापन करणयाची सरवात करन तयान आपलया वडील बायाच काहीस भववषय़ पणष कलस वाटत अर जर समसटर टॉमस पसासाररखया मोठमोठया ववदवानाचया पवषजानी या बळीराजाच अकीत होऊन आपलया मागचया सवष इडापीडा दर करन सखी झाल परत अखरीस जवहा तया बळीराजास चार दषट लोकानी सळावर दवववल तवहा एकदर सवष यरोपखडात मोठी ढवळाढवळ होऊन कोटयावधी लोक तयाच मतानयायी झाल व त आपलया उतपनकतयाषचया नमापरमाण या जगात तयाचच तनवळ राजय सरापाव महणन रातरदरदवस झट लागल अशा सधानात एकदर सवष या दशात रोडीशी सवसरता झालयाबरोबर यरील ककतयक बवदधमान बळीनी तया घरकडयातील पोरीसोरीचया लटकयामटकया खळाची बरीच दाणादाण कली महणज साखयमतनसारखया ववचारी सतपररानी बराहमणाचया वदमतरजादववगधपरमाण दवहारा घमवन गराढोराचा वध करन ढवर व पालजतराचया तनसमततान गोमास खाणार या गववषषट दासभक मतलबी अनाचारी इतयादरद दगषणानी भरललया अशा बराहमणानी कललया एकदर सवष चटकानी भरललया गरराचया मखावर तल काजळाच माखाण करम बहतक बराहमणास शदधीवर आणन तयास आपल धमाषनसारी कल परत तयातन ककतयक उरलल कतकी बराहमण करनाटकात पळन गलयानतर तया लोकामधय शकराचायष नाम करन एक तर हची तरकट ववदया जाणणारा महापडडत उतपन झाला तयान आपलया बराहमणजातीचया दषट कमाषची सवष दरठकाणी फशजती व तनदा होऊ लागली व बदधधमाषचा परसार होत चालला ह पाहन तयास सहन होईना तयान आपलया लोकाचा उदरतनवाषहाचा रोजगार ठीक चालना महणन जया दषट कमाषवरन आपलया वदासदरहत सवष गरराचा बौदध लोकानी गधककार व पराभव कला होता तयापरकी गौमास खाण व दार वपण मातर बद करन एकदर आपलया सवष गररात फरफार करन तया सवाास मजबती यणयाकररता एक नवीन

नाशसतक मत उपशसरत कल तयास हलली वदात अरवा जञानमागष महणतात नतर तयान सशवसलगाची सरापना करन या दशात ज तकष यऊन रादरहल होत तयास दरहद लोकातील कतरतरय लोकात सरत करन घऊन तयाचया मदतीन मसलमान लोकापरमाण तरवारीन बदध लोकाचा पराभव करन पन तयान तया आपलया उरललया जादमतरववदयच आणण भागवतातील भाकड दतकरच वजन अजञानी शिाचया मनावर बसववल या शकराचायाषचया धमाळीत तयाचया लोकानी ककतयक बदधधमी लोकास तलयाचया घाणयात वपळन माररल आणण तयाच बहतक उततम उततम गरर जाळन टाककल फकत तयापरकी अमरकोश मातर तयानी आपलया उपयोगाकररता ठवन घतला पढ जवहा तया शकराचायाषच दरदवाभीत सशषय आराधयासारख दरदवसा मशाली पटवन पालखीत बसन चहकड ववठठल सवाससनीसाररख सोवळचाव करन नाचत कफर लागल तवहा मकदराज जञानशवर वगरर रामदासासाररख अनक lsquoपावलीच पधरा आणण आधोलीच सोळाrsquo बराहमण गररकार होऊन वयरष वाया गल परत तयातन एकानही आपण शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाला बोटसदधा लावन दाखववल नाही कारण तयास तयाचया एकदर सवष उरललया दषट कमााचा उघड रीतीन तयाग करणयाच धरयष होईना सबब तया सवष दषट कमाषस कमषमागष आणण नाशसतक मतास जञानमागष अस तनरतनराळ दोन भद करन तयाववरयी तयानी अनक भारच भार पोकळ पराकत गरर करन आपलया मतलबी जातीस अजञानी शिास लटन खाऊ दरदल परत पढ जवहा तनतयश रातरी जी नाही ती लाजीरवाणी दषटकम आचरन लागलीच दसर दरदवशी फकत आपलया उतपनकतयाषस मातर भजणार या मसलमानाच सववा परहर दरदवस यईपावतो तोड न पहाव महणन सोवळ पाळणार या ववटाळशा रावबाजीचया मजलशीचया अखरीस आदरदभररव रागाचया आरभी एकदर सवष बराहमणाचया तणतणयाची तार तटन इगरज बाहदराचा बाकटा चहकड फडक लागला तवहा बहतक तया बळीराजाच मतानयायी अमररकन व सकॉच उपदशकानी तया तया सरकारची काडीमातर परवा न कररता या दशात यऊन तयान एकदर जो सतय उपदश कला होता तया सवााचा एकदर सवष कतरतरसम दषट बराहमणास आधार दाखवन तयानी ककतयक शिास बराहमणाचया कपटरप दासयापासन मकत करन शिाचया गळयातील दासयतवाचा पटटा तोडन बराहमणाचया गरराचया तोडावर फ कन दरदला तवहा बहतक बराहमण आपलया मनात खोचन खास समजल की आता मातर ह उपदशक आपला कतरतरमी धनीपणा बाकीचया शिावर तरबलकल राह दणार नाहीत या भयासतव बळीराजाच मतानयायी उपदशकाची आणण अजञानी शिाची तनवळ गाठ पडन तया उभयताचया परतया ओळखी होणयाचया पवी बहतक भटबराहमणानी बळीराजाच मतानयायी उपदशकासदरहत इगरज सरकारास मळीच या दशातन हाकन दयाव महणन नानातर हचया कलपना काढन ककतयकानी आपलया वपदरढजाद ठकववदयचया दरहमायतीन अजञानी शिास उपदश करन तयाचया मनात इगरज सरकारचा दवर भरववणयाचा सपाटा चालववला (उमाजी रामोशी व नाना) आणण बाकी उरललया भटातन कोणी कारकनी कोणी काही कोणी काही अस नानापरकारच धद पतकरन एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही

भाग ११ वा

पराण साागण बाड वगर पररणाम शदर सासरातनक कळकणी सरसवतीची पराराना जप अनषठान दवसरान दकषकषणआ मोठया आडनाावााचया सभा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashकाय या अधसमष भटगारडयाचया दगखोर मळ पवषजानी या दशात यऊन यरील आपलया मळ पवषजाचा मोड करन तयास आपल दास कलयानतर तयानी आपलया मनगटाचा परजापती करन आपला दगखोरीचा धमष बराच गाजववला तयामधय तयानी मोठा पररारष कला अस माझयान महणवत नाही परत जर कदागचत आपलया पवषजानी भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजास आपल दास करणयास कमी कल असत काय असो पढ जवहा भटानी तया आपलया पवषजाचया दाडगावयास सधी साधन मधयच ईशवरदतत धमाषच रपक दऊन तया कतरीमी धमाषचया आडन ककतयक भटानी एकदर सवष अजञानी शिाचया मनात आमचया दयाळ इगरज सरकारचा दवर भरववणयाची कलपना कादरढली ती कोणती

जो०mdashककतयक भटानी चवहाठयातील मारतीसारखया महावीराचया दउळी रातरी बसन मोठा धासमषकपणाचा डौल घालन वरकाती जञान सागणयाचा भाव दाखवन आतन भागवतासारखया गररातील खोटयानाटया गोषटीची पराण अजञानी शिास सागन तयाची मन भरषट करन तयानी तया बळीचया मतानयायी लोकाचया वार यासदखील उभ राह नय महणन उपदश करन उगीच तरी बसल नाही पण तयानी सधी साधलयाबरोबर तयाच गररातील भाकड दतकरा सागन एकदर सवष अजञानी लोकाचया मनात इगरजी राजयाचा दवर भरवन तयानी या दशात मोठमोठाली बड उपशसरत कली नाहीत काय

धो०mdashहोय कारण आजपावतो जी जी काही मोठमोठाली बड झाली तयामधय आतन ककवा बाहरन मखय अगरसर भटजी नाहीत अस बडच सापडत नाही पहाmdashउमाजी रामोशाचया बडात काळया पाणयाची सशका झालला धोडोपत सापडतोmdashतयाचपरमाण कालचया रोरलया चपाती गढ बडात परदशी भटपाड कोकणया नाना तातया टोपया वगरर अनक दशसर भटजी सापडतात

जो०mdashपरत तयाचपरमाण शि ससरातनक सशद होळकर ह नानाच काही अशी चाकरीचया सबधान नातवाईक असता तयानी तया बडखोराची काडीमातर पवाष न कररता तसलया सकटकाळी आमचया इगरज सरकारास ककती मदत कली हही पहा असो त भटानी उपशसरत कलल बड मोडणयाकररता आमचया सरकारास कजष झाल असल खर व त कजष आदा होणयाचया भरीस पररम पवषतीसाररखी तनररषक ससरान न घालता आमचया सरकारन नवीन कर कोणावर बसववला

अपराधी तनरपराधी रयतची आवडतनवड न कररता एकदर सवष रयतवर बसववला ह बर कल परत तो कर या बापडया अजञानी शिावर मकरर करणयाच काम आमचया अतत शहाणया सरकारन कोणाकड सोवपल शि ससरातनकानी आपलया जातीचया नानास यराकाळी मदत कली नाही सबब आतलया आत तरफडन तयास सशमगयातील ससकारासदरहत आसशवाषद दणार या तरतरकाळ सनान करन शदध होणार या िवय चकलो बरहमतनषठ भटजी कळकणयाषकडस सोवपल अर या कमषनषट गरामराकसाकड तया मळ बरहमराकसान सरकारी दपतराच काम सोपलया दरदवसापासन तयानी शिाचा वपचछाच सोडला नाही तरावप मधय एकदा मसलमान राजानी सवष गावचया पशपकाच गळ सरीन कापन तयास हलाल करणयाच काम आपलया जातीचया मलायाकडस सोवपल या पटाईत भटजीनी लखणीन शिाच गळ कापणयात मलायास माग हटववल यासतव सवष लोकानी सरकारची वाट न पाहता या गरामराकसास ldquoकलमकसाईrdquo अशी पदवी दरदलली अदयाप चाल असन आपल शहाण सरकार तयाचया इतर सवष कामगारासारखया बदलया न कररता तयाचया फकत समती घऊन अजञानी लोकावर कर मकरर कलयाबददल तनदरटशी तयार करन पढ तयाच कळकणयाास सवष लोकाचया घरोघर जाऊन तयाचया भटी घऊन नोदरटशी वाटणयाच काम सोपत नतर तया नोदरटशी पोहचवन भट घणार या कळकणयााचया फकत समती घऊन सरकार तयापरकी ककतयक तनदरटशी रदद करन अजञानी लोकाचा कर बहाल करत याला महणाव तरी काय

धो०mdashअस करणयापासन कळकणयाषस काही फायदा होत असल काय

जो०mdashतयापासन कळकणयाषस काही फायदा होतो ककवा नाही ह तयाच मन जाण परत तयास जरी एकादया आडदाड खपाटयापासन काही फायदा होत नसल तरावप त तयास अशा तनदरटशी दऊन तयाची तनदान आठ चार दरदवसाची खोटी करन तयाची हलपाटयाखाली चागली खोड मोडन तयाजवर आपला चक बसवन तसलया कामात कवडीरवडीला हात न लावता बाकीची सवष काम तयानी शदध बगळयाचया परी लक लावन इतकया तनषठन कली की एकदर सवष अकरशय आबालवदधानी शकराचायाषसारखी लकषमीची अशी सततत कली की ldquoह आमचया सरकारी सरसवतीबाई त आपलया कायदयावरन अडवन लाच खाणारास व तयाचपरमाण लाचार झालयामळ लाच दणारास सारखी सशका दतस यासतव त धय आहसrdquo तवहा ततन परसन होऊन काही कळकरणयाचया घरावर मातर सतत ककतयक रातरी रपयाची वषटी पाडली महणन लोकात फार गवगवा उठला होता मग ह खर असलयास तयाचा तपास काढन अशा पणयशील कळकणयाास पालखया न समळलयास भलतया एकादया वारवर बसवन तयास रसतोरसती समरववणयाच काम आपलया सरकारच होय

धो०mdashअहो भटानी तनमाषण कललया चषटा मागच चार बवदधमान गहसरानी कर द करन तया बळीराजाचया सनापतीचया पाहर यात दरदलया असन तया आताशी तया पहारकर याचया नजरा चकवन अशा कलमकसायास परसन होऊ लागलया महणनच आताचया ककतयक भटानी शिाचया शरमरप पटटीिवयापासन मोठमोठाल ववदवान होऊन तयाववरयी शिाच काडीमातर उतराई न होता तयानी

दोन दरदवस पादरहजल तशा मनमौजा मारन अखरीस मोठा सनानसधशीलपणा डौल घालन आपली वदमतरजादववदया खरी आह अस एकदर सवष अजञानी शिाचया मनावर वजन बसवन तयानी आपलया नादी लागाव महणन तयानी शादावलाचया मागचया अरवा पढचया सलगापढ आमही आपसात वगषणया करन मजर भटाकडन जप अनषठान करववलयामळ यदा पाऊस फार पडला व महामारीचा उपिव फार कमी झाला अस तयानी शवटलया दरदवशी गाडयावर भाताच बळी काढन सवष परकारचया अजञानी लोकास लोणकडया रापा दऊन मोठालया यातरा भरवन तयामधय पररम आपलया जातीचया ऎदी भटास मातर यरासाग भोजन दऊन तयातन उरलल अन बाकी सवष परकारचया अजञानी शिाचया पकती पाडन तयातन कोणास तनसता मठभर भातच कोणास तनसत वरणच आणण पषकळास तनसतया सशमगयाचया पोळयाच वाढन तया सवाास तपत कलयानतर तयातन ककतयक भटानी तया अजञानी लोकाचया मनावर आपलया वदमतरजादच वजन बसाव महणन उपदश करणयाच सपाट चालववल आहत खर परत त अशा परसगी इगरज लोकास परसाद घणयाकररता आमतरण का करीत नाहीत

जो०mdashअर अशा होलयाकोलहयानी अशी चार भाताची सशत टाकन य-य करन जमववललया भटानी जरी पललोगणती रि करन भो-भो कल तरावप तयाचयान आपलया इगरज बहादरास परसाद दववल काय

धो०mdashपर करा ldquoतटटक टमणी और तजीक इशारा बस हरrdquo यापका अगधक सचना करणयाची गरज नाही एकदा ldquoदधान पोळलली ताक फकन पीत असतrdquo या महणीपरमाण जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना परत आताच सधारलल भट आपलया जादमतरववदयस व ततसबधी जपअनषठानास पादरहजल तततकी कलई दऊन एकदर सवष गललीकचीनी का भोकत कफरनातmdashतयात कोणाच काही कमी होत नाही परत तसलया लोकातील आपलया धयाचया कळास सातारचया कर द करन ठवणार या तनमकहरामी बाजीसारखया पाऊणआठ भटराजानी रातरदरदवस शती खपणार या अजञानी शिाचया शरमाचा परसा घऊन ढमढर यासारखया पदरहला परतीचया जाहामदष भटसरदारास सरजाम करन दरदललया सनदातील कारण पाहन फसटष सॉटष टरककाडसाहबासाररखया पववतर इनाम कसमशनराचया आगासदखील आनदाच शहार उभ रादरहल मग तर इतराचा काय पाड तयानी पवषतीसारखी अनक ससरान सरापन तयामधय इतर सवष जातीचया आधळया पागळया राडामडाची व तयाचया पोरकया अजञानी अभषकाची काडीमातर पवाष न कररता फकत आपलया जातीचया धषटपषट आळशी भटास दररोज नानातर हची समषटान भोजन घालणयाची वदरहवाट घातली तयाचपरमाण तयाचया मतलबी गरराच अधययन करणार या भटास यरासास वावरषक दकषकणा दणयाची वदरहवाट घातली ही सवष तयानी उपशसरत कलली कतरतरम हा काळपावतो आपलया सरकारान तशीच कायम ठववली आहत हा तयानी आपलया शहाणपणाला आणण राजनीतीला मोठा बटटा लावन घतलआ महणन महणणयास काही हरकत आह काय वर सलदरहललया पोकळ खचाापासन भटाखरीज बाकीचया सवष लोकास काडीमातर फायदा न होता ह

फकटच खाऊन माजलल ह कतयान पोळ उलट आपलया अजञानी शि दातयास चटकी धमााचया वापीन आपल पाय धवन तयाच पाणी मातर तयास पाशजतात अर या कमषतनषठ भटाचया पवषजानी तयाचया धमषशासतरास आणण मनसदरहततील ककतयक वाकयास हरताळ लावन अशी नषट कम कशी कली आता तरी तयानी शदधीवर यऊन या कामी आपलया भोळया सरकारच काही न ऎकता पवषती वगरर ससरानावरचया शिाचया घामाचया पोळया कोणी भटानी खाऊ नयत महणन एक मोठी लठठ सावषजतनक भटसभा सरापन ततचया साहयान याववरयी बदोबसत कलयाबरोबर तयाचया गरराच काही ना काही तरी पनववषवाह उततजकमडळीवर वजन पडल परत तयानी अशा मोठमोठया आडनावाचया सभा काढन तयामधय आपलया डोळयातील मसळ काढणयाच काम एकीकडस ठवन सरकारचया डोळयातील कसळ अजञानी जनास दाखवन त काढणयाववरयी तयास भरीस घाल नय ldquoलगडी ती लगडी आणण गावखरीही चरनाrdquo याला महणाव तरी काय तयानी आता आमचया आजञानान गाजललया सवष शिास तया बळीराजाचया पववतर आधारावरन तयाचया कतरतरमी खोटया दासयतवापासन मकत करणार या अमररकन सकॉच आणण इशगलश बाधवास कडकडन भटतोपयात मधयच काही धादल करणयाचया भरीस पड नय आता पर झालया तयाचया खटपटी आता गधककार असो तयाचया चपातीतील आणण वरणभातातील गढास

भाग १२ वा

वतनदार भट कलकणी यरोपीयन लोकााच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर कालोखाचा डाग यरोवपयन कामगारााची अककल गाग कशी होत इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअसो परत आपण पवी महणाला की बाकी एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही तर या सवाामधय मखय भटजी कोण

जो०mdashवतनदार भट कळकणी होत हयाचया कपटाववरयी बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरास अजञानी शिाची दया यऊन तयानी सरकारास ररपोटाषमाग ररपोट करन एकदर सवष कायदयामधय कळकणयाषस बदोबदी णखळन तयास नानापरकारच कोलदाड घालन तयाचया तोडास मजबत मसकी घातली आहत तरावप या कलमकसायाच तयाचया मतलबी धमाषचया सबधान अजञानी शिावर वजन असलयामळ ह सरतानासाररख आपलया धमाषचया आडन उघड चावडीतील भर कचरीत बसन तया बळीचया मताची तनदा करन अजञानी शिाची मन भरषट करीत नाहीत काय अस जर नाही महणाव तर शिास मळीच वाचता आणण सलदरहता यत नाही तर मग त कशावरन अरवा

कोणापासन तया मताचा इतका दवर करणयास सशकल याववरयी तला काही दसरी कारण ठाऊक असलयास कळ द इतक च नवह परत सधी पाहन तयाच चावडीत बसन सरकारी कायदयातील भलत एखाद कलम घऊन तयावर नानातर हच कारतसी कतकष घऊन शिानी सरकारचा दवर करावा महणन तयास चोरन धड दत नसतील काय व तयापरकी एक काना अरवा मातरा शि आपलया डोळस सरकारचसा कानावर घालणयास ररररा कापत (Chapter IV The Sepoy Revolt by

Henry Mead) नसतील काय कारण एकदर सवष वरचया कचर यातील भटकामगार तयाच जातवाल पडल यासतव आता तरी आपलया सरकारान शदधीवर यऊन पररम हरएक खडयानी तनदान एक एक तरी इशगलश अरवा सकॉच गहसरास तयाचया तनवाषहपरती गतकळी शत इनाम दऊन तयावर उपदशकाच काम सोपन तयानी फकत तया तया गावचया एकदर सवष कचचा हकीकतीववरयी तनदान वराातन एकतरी ररपोटा सरकारास करीत जावा असा कायदा करन बदोबसत कलयास पढ एखादया काळी नानासारखया भटास पन एखाद बड उपशसरत करणयाची जररी पडलयास तयान एखादया वपराचया पढचया सलगाची यातरा जमवन तीत सारभाताचया ऎवजी तयार कललया गढ चपातया एकदर सवष गावोगावी नमललया वळी एकदम पोहचवन तो परसाद अजञानी शिाकडन आपलया सरकारास पासल पाडन तयाचया मखात घालणयाचया कामी हा वतनदार कळकणयाषचा एकोपा तरबलकल उपयोगी पडणार नाही आणण तस कलयासशवाय एकदर सवष अजञानी शिाच पाय रारीच लागणार नाहीत इतक च नवह परत जवहा त यरोवपयन उपदशक एकदर सवष शिास खर जञान सागन तयाच डोळ उघडतील तवहा त या गरामराकसाचया वार यासदखील उभ राहाणार नाहीत दसर अस की सरकारन पाटीलकीसदरहत कळकणयाषच कामाची परीका घऊन त काम एकाच जातीकड सोपव नय महणज पलटणीसारखा या कामी काही आयास न पडता एकदम बदोबसत होऊन सवष लोकास ववदया सशकणयाची गोडी सहजासहज लागल पादरहज असलयास आमचया दयाळ सरकारन ववदयाखातयाकडील पोकळ खचष एकदम बद करन तो सवष परसा कलकटरखातयात जमा करन दर एक यरोवपयन कलकटराकडन जॉरववससाहबासाररखा पकपात न करता सवष जातीचया लोकातील हशार मलातन काही मल तनवडन काढन तयास फकत जाडभरड अनवसतर परवन तयाचयाकररता दरएक कलकटराचया बगलयाशजारी शाळा घालन तयाची पाटील कलकणी आणण पतोजीचया कामात परीका घऊन तयास ती काम सोप लागलयाबरोबर एकदर सवष कळकरणयाचया जटास बदनाम नानासाररखया भटाचया उपयोगी न पडता त अजञानी शिाची वतन फसवन घत असलयास व तया लोकात नानातर हच तट उपशसरत करीत असलयास तयास तस करणयाची फरसतच सापडणार नाही आजपावतो लकावधी रपय ववदयाखातयाकड जरी खची पडल तरावप तयापासन शिाचया समाजाचया मानापरमाण तयाचयात ववदवान लोकाचा भरणा वाढला नाही इतक च नवह महार माग आणण चाभार यापरकी कोणी एक-एक सशकलला कामगार आढळत नाही मग तर एम ए अरवा बी ए औरधास समळणयाची मारामार अरर या आपलया सरकारचया यवढया दरदगबर ववदयाखातयाचया गोर या तोडावर या काळया तोडाचया

भटपतोजीनी हा कवढा काळोखाचा डाग लाववला अर ही ldquoकडकारलीrdquo आमचया सरकारन इतकी तपात तळन साखरत घोळन मळली तरावप तयानी आपला जाततसवभाव न सोडडता ती अखरीस कडची कडच रादरहली

धो०mdashबर ह कळकणी अजञानी शिाची वतन कशी फसवन घत असतील

जो०mdashजया शिास मळीच वागचता आणण सलदरहता यत नाही अशास ककतयक कळकणी गाठन तयाच आपण सावकार होऊन तयाजपासन जवहा गहाणखत वगरर दसतऎवज सलहन घतात तयावळी त आपलया जातीच लखक समलाफी करन तयात एक तर हचया शती सलहन आणण तया अजञानी शिास भलतच काहीतरी वाचन दाखवन तयाच हात लखणीस लावन खत परी करन पढ काही दरदवसानी या कपटान सलदरहललया शतीपरमाण तयाची वतन घशात टाकन ढकर दत नसतील काय

धो०mdashबर ह जात कलमकसाई अजञानी शिात कोणत परकारच तट उपशसरत करीत असतील

जो०mdashशत बाध वगररसबधीmdashपोळा आणण सशराळशट याचया डावीउजवीसबधी आणण होळीची पोळी आधी लावणयासबधी सवष तट अजञानी शिात उपशसरत करणयाचया आरभी भट कळकणी नाहीत अस काही तट त दाखव शकशील काय धो०mdashबर अस तट उपशसरत करणयापासन या कसायाचया पदरात काय पडत असल जो०mdashअर ककतयक घरदाज अजञानी शिाची घराणी ईरस पटन एकमकाशी लढत असता आतन या कलमकसायासदरहत दसर या भटकामगाराची घर शकारता शकारता धळीस समळाल नसतील काय अर या कसायाचया नारदशाईमळ मलकी फौजदारी आणण दरदवाणी खातयात आतोनात खचष फगन तयातील बहतक कारकन मामलदारासदरहत गचटणणसानी आपलया ऎन ldquoततसववतवारणया भगो दवसय धीमहह गधयो यो न परचोदयातrdquo या अससल बीजमतरास हरताळ लावन तयाबददल तयानी ldquoगचरी समरी दव गचरी समरी दवrdquo या यवनी गायतरीचा उपदश तया पववतर भटमललापासन घतलयामळ भटवकीलाची दलाली वाढन त मोठमोठया चारटात बसन पोळासाररख डरकया फोडीत कफरतात का नाही याखरीज मनसफ नबाबाच सरजाम ककती वाढल आहत याची बरीज द इतकाही बदोबसत असन गरीब लोकास याय तरी सवसत पडन वळस तरी समळतो काय यामळ एकदर सवष खडयापाडयानीसदधा एक जगपरससदध महण पडली आह ती अशी की सवष खातयात बराहमण कामगाराचया हातावर अमक तमक कलयासशवाय त आपलया गररबाचया कामास हातच लावीत नाहीत ldquoतयाचया डोमलयावर घालायला काही तरी बरोबर याया तवहा बाहर तनघाrdquo

धो०mdashअस होत असलयास खडयातील शिलोक यरोवपयन कलकटराचया एकाती गाठी घऊन तयास आपली गार हाणी का सागगत नाहीत जो०mdashअर जयास ओची गाड कशी फोडावी ह मळीच ठाऊक नाही तर तसलया भकड भाउलयास अशा रोर कामगारासमोर उभ राहन तयास आपली गार हाणी आणण ती सशसतवार सागणयाची कवढी पचाईत तशातन एकादया लगोटया बाहदरान छातीचा कोट करन एकादया बटलराचया

मदतीन यरोवपयन कलकटरास एकाती गाठन तयाचयासमोर उभ राहन ldquoमाझी दाद लागत नाहीrdquo इतक चार शबद बोललयाची या कलमकसायास बातमी लागली की पर मग तया दववयाच नशीबच फटल महणन समजल पादरहज कारण त कलकटराचया कचरीतील आपलया जातीचया भटगचटणणसापासन तो रशवहयचया अरवा जजजाचया सवष भटकामगारापावतो आतलया आत तया यवनी गायतरीची वद कफरवन लागलीच आध कलमकसाई नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन वादीच साकीदार आणण आध कसाई वादीववरदध नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन परततवादीच साकीदार होऊन तयाचया तटयात इतका गोधळ करन टाककतात की तयात सतय काय आणण असतय काय ह तनवहन काढणयाकररता मोठमोठ ववदवान यरोवपयन कलकटर आणण जजज आपली सवष अककल खचष कररतात तरावप तयास तयातील कधी कधी काडीमातर गहय न कळता त उलट तया गार हाण कललया लगोटयासच ldquoत मोठा तरकटी आहसrdquo अस अखरीस सागन तयाचया हातात नारळाची आई दऊन तयास सशमगा करणयाकररता तयाच घरी पाठवीत नसतील काय शवटी हया सवष भटकामगाराचया अशा कसबामळ ककतयक लगोटयानी आपली या सरकारात दादच लागत नाही सबब आपल पराणघात करन घतल नसतील काय ककतयकानी दरवडखोराच धद करन आपलया शजवास मकल नसतील काय ककतयकानी आपलया मनात अततशय सताप करन घतलयामळ वड झाल नसतील काय आणण ककतयकानी आपलया दाढया वाढवन अधषवडयासारख होऊन रसतयात जो भटल तयास आपली गार हाणी सागत कफरत नसतील काय

भाग १३ वा

मामलदार कलकटर रगवहनय जजज आणण इागजतनयरखातयाातील भट कामगार इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन भट मामलदार असलयामळ त काही अजञानी शिाच नकसान कररतात काय

जो०mdashआजपयात ज भट मामलदार झाल तयापरकी ककतयक आपलया वाईट आचरणामळ सरकारच गहगार ठरन सजस परापत झाल त आपल काम करीत असता इतक कनीतीन वागत व गरीबगरीब लोकावर जलम करीत की तयाचा एक गरर होईल अर या पणयासारखया शहरात भटमामलदार कळकणयाापासन आणलली लायकी दाखववलयासशवाय मोठमोठया सावकाराचीदखील हमी कबल करीत नाहीत मग तर गरीबगरीबाची दाद कोठन लागणार अर ह कळकणी त लायकी ततकीट दताना आपला दवहारा घमववत नसतील काय तयाचपरमाण या शहरची मयतनससपासलटी कोनी एकादया घरवालयास तयाचया जया शतखायाचया जागयावर नवा शतखाना भट मामलदाराचया दवार तया पठचया कळकणयाषचा असभपराय पादरहलयासशवाय बाध दत नाही अर तया कळकणयाषजवळ तयाचया पठचा नकाशा असन जयात एकदर सवष नवी खरदी

करणाराची नाव सामील करन साल दरसाल तयाची परत मामलदाराचया दपतरी दाखलयाकररता ठवणयाची चाल नसन कळकणयाषचा तया जागयाववरयी असभपराय खरा तरी कशावरन समजावा या सवष कारणावरन असा सशय यतो की भट मामलदारान आपलया जातीचया कलमकसायाच काही तरी तयात हीत वहाव महणन ही वदरहवाट चाल ठववली असावी यावरन तच ववचार करन पहा की अशा यरोवपयन लोकाचया वशसतशजारचया पण शहरात भटमामलदार जर अशी झोदरटगबादशाई करन आपलया जातीचया कलमकसायाची पोळी वपकववतात तर खडयापाडयात तयाचा काय जलम असल बर अस जर नाही महणाव तर आपण बहतक खडयापाडयातील अजञानी शिाचया झडी बगलत दपतर मारन भटकामगाराचया नावान हकलया मारन भटकत कफरताना पहातो तया सवषच खोटया असतील काय तयातन कोणी महणतो भट कळकणयाषचया खटपटीमळ भटमामलदारान माझी अजी वळस घतलीच नाही सबब परततवादीन माझ सवष साकीदार फोडन उलटा मजजवळनच फर ल जामीन घवववला कोणी महणतो भटमामलदारान माझी अजी घऊन हा काळापावतो दाबन ठवन परततवादीची मातर अजी दसर दरदवशी घऊन तयाचयाकडन माझया चालतया वदरहवाटीस खो घालन मला अस सभकारी कल कोणी महणतो भटमामलदारान मी बोललयापरमाण माझी जबानी सलदरहलीच नाही आणण पढ तयाच जबानीवरन माझया सवष तटयाचा असा गोधळ करन टाककला की आता मला वड लागणयाची वळ आली आह कोणी महणतो माझया परततवादीन भटमामलदाराचया सतरान माझया चालतया वदरहवाटीस लार मारन तयान माझ शतात आपलया पाभारी घातलयाबरोबर मी तया भटमामलदाराकड जाऊन तयास मोठया नमरतन जसमनीस हात लावन मजरा कला व तयाचयाशी एक चकार शबद न बोलता फकत तयाचया हातात माझी अजी दऊन मी तसाच चार पाच पाउल हटन आपल दोही हात जोडन तयाचयासमोर दीन वदन करन ररररा कापत उभा रादरहलो इतकयात तया यमान माझयाकड खालवर पाहन लागलीच ती अजी माझया आगावर फ कन दऊन मी कोडताची बअदबी कली अशा कारणावरन उलटा तयान मलाच दड कला तो दड मला दणयाची ऎपत नसलयामळ मला काही दरदवस कर दत रहाव लागल इकडस परततवादीन माझ नागरन डोगरन वजीवलल शत परन आपलया ताबयात घतलयामळ मया कलकटरसाहबास दोनतीन अजयाष कलया परत तया सवष अजयाष तरील भटगचटणणसान कोणीकडस दाबन टाककलया आहत तयाचा रागच लागत नाही याला कराव तरी काय कोणी महणतो भटगचटणणसान माझा अजष कलकटरास वाचन दाखववतवळी तयातील मखय मार कलम गाळन तयाजकडन भटमामलदारान कलला तनकाल कायम करववला कोणी महणतो माझया अजाषवरन कलकटरान आपलया मख जबानीन सलदरहणयास सागगतललया हकमाववरदध तरील भटगचटणणसान मजकर सलहन वाचताना मातर कलकटरास तयाचया सागणयापरमाण अकरश वाचन दाखवन तनकालावर तयाची सही घऊन तो तनकाल जवहा मला मामलदाराचयामाफष त समळाला तवहा मी आपलया कपाळावर हात मारन महणालो की ह बराहमणकामगार आपला पण ससदधीस नलयासशवाय उगीच बसत नाहीत कोणी महणतो माझी

जवहा कलकटरसाहबाजवळ दाद लागना तवहा मया रशवहयसाहबाकड दोन तीन अजष पाठववल परत त सवष माझ अजष तरील भटकामगारानी खटपट करन तया साहबाकडन पन कलकटराचयाच असभपरायाकररता परत पाठववल नतर कलकटराच भटकामगारानी माझ सवष कागद उलटपालट करन कलकटरसाहबास वाचन दाखवन मी मोठा तकरारी आह महणन माझया अजाषचया पाठीवर तयाजकडन असभपराय दववन रशवहयसाहबाची समजत काढली आता यर करणारान कराव तरी काय कोणी महणतो जजजसाहबान मातर माझा खटला सर होताच तयाचया सशरसतदारान मधय कोठ तोड घातलयाबरोबर तो साहब महणाला ldquoचप मधय बोल नकोrdquo नतर तयान माझ कागद सवत वाचन पादरहल परत तया कागदाला तो काय करील बापडा कारण पवीचया एकदर सवष कलकटर कचरीतील भटानी कळकणयाषचया सचनपरमाण माझया सवष खटलयाच सवरपच बदलन टाककल होत कोनी महणतो आजपावतो एकदर सवष भटकामगाराचया दवपजचया खोलीतील ठरावापरमाण तयाची घर भररता भररता माझी घर गली दार गली शत गली पोती गली आणण माझया घरातील सवष चीजवसत जाऊन बायकोचया आगावर फटका मणीसदधा रादरहला नाही शवटी आमही सवष तडाडा उपाशी मर लागलो तवहा माझया धाकटया भावडानी तरबगार याचा धदा पतकरन त सडकचया कामावर टोपली वाहणयास जाऊ लागल तरही सवष भटजीसाहब काडीचया कामाला हात न लाववता फकत दररोज सकाळी व सधयाकाळी एकदा फर लावर जाऊन हशजरी घतलयाबरोबर भलतया एखादया मर हाठी वतषमानपतरातील इगरज सरकारची अरवा तयाचया धमाषची तनदा कली असल तयाचा गोरवारा जाता तरबगार यास सागन तरबर हाडी परत जातात व तयाबददल सरकारही तया तरबगार यापका जयासती दपटीचयावर पगार दत असन एकादया तरबगार यान पगार झालयाबरोबर तयाची मठ गार कली नाही की लागलीच त दसर या दरदवसापासन आपलया वरचया साहबास तया तरबगार याववरयी नानातर हचया चाहडया सागन तयाच खाड माडतात इतक च नवह परत कोणी भटजी तयास महणतो अर त सरकारी काम सभाळन पतरावळीकररता वडाची पान व रोडस भड सधयाकाळी घरी यताना माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो तया आबयाची फादी तोडन रातरी माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो ततरगळाची नजर चकवन मला रोडीशी पान आणन द कोणी महणतो आज रातरी गावात मी तया दवघव करणार या बोडकीचया घरी फराळास जाणार आह यासतव त आपली भाकर खाललयाबरोबर माझ तरबर हाडी यऊन माझया कटबास सवष रातर सोबत दऊन तरच तनजन रहा परत दसर दरदवशी फर लावर हजर रहाणयास चक नको कारण उदया सधयाकाळीच रोरल इशजतनयरसाहब आपल काम पहाणयाकररता यर यणार आहत महणन रावसाहबानी सलहन पाठववल आह अस नानातर हच भटाच आतल (याजववरयी या पसतकाच शवटी इशजतनयरखातयावर जो पवाडा सलदरहला तो पहा) तरास मला माझ भाऊ घरी गलयाबरोबर सागन खळाखळा डोळयातन पाणी गाळतात काय कर हो दादा ह सवष भटजी अठरा वणााच गर पडल यानी कसही आचरण कल तरावप शिान तयाचा तोडान उचचार कर नय अस आपली शासतर बोबलतात माझा उपाय खटला नाही तर मया कधीच इगरजी बोलावयास सशकन एकदर

सवष बराहमणाचया ठकबाजा साहबलोकास सागन तयाचयाकडन या गलामाचया खोडी मोडलया असतया याखरीज एकदर सवष इशजतनयरखातयातील भटकामगाराचया लचचगगर या कतराटदार लोक इतकया सागतात की तयाचा एक सवततर गररच होईल यासतव ततष तयाववरयी पर कररतो साराश वर सलदरहललया गार हाणयापरकी काही खर असलयास तयाजववरयी बारीक शोध ठवन तयाचा बदोबसत करण हा आमचया सरकारचा धमष होय

भाग १४ वा

यरोवपयन कामगारााचा तनरपाय खोतााच वचासव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगाराानीा सरकाराात गाावोगाावचया हकीगती कळववणयाची जररी धमा आणण जातयासभमान इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअस जर अनरष एकदर सवष खातयात भटकामगाराचा भरणा असलयामळ घडन यत असतील तर यरोवपयन कलकटर काय करन असतात त या सवष बराहमणाचया लचचगगर याववरयी सरकारास ररपोटष का करीत नाहीत

जो०mdashअर या भटकामगाराचया कसबामळ तयाचया टबलावर इतक काम साचल असत की तयापरकी ककतयक जररीचया कामाचा तनकाल करन फकत मरीठी कागदावर सहया कररता तयाचया नाकास नळ यतात तया तरबचार यानी या सवष अनारााचा पकका शोध काढन तयाववरयी सरकारास ररपोटष तरी कवहा कराव इतक ही असन मी अस ऎकतो की कोकणातील बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरानी अजञानी शिावरच भट-खोताच जलम नाहीस करावत महणन तयानी अजञानी शिाबददल सवत खोतभटजीच परततवादी होऊन त सरकारात तयाववरयी खटपट सर करीत आहत इतकयात एकदर सवष भट-खोतानी अमररकन सलवह होलडरचा ककतता घऊन आपलया मतलबी धमााचया साहयान अजञानी शिास सरकारचया उलट उपदश कलयामळ बहतक अजञानी शिानी उलटया यरोवपयन कलकटरावर कबरा बाधन सरकारास अस महणाल की आमहावर जो खोतभटजीचा अगधकार आह तो तसाच राह दयावा यर मातर खोतभटजीनी सरतानासाररख अजञानी शिास हातात घऊन आपलया भोळया सरकारास अजञानी शिाचया मररप शहास गतवन तया परोपकारी यरोवपयन कलकटरावर कशी पयादमात करणयाची वळ आणली आह ती पहा

धो०mdashअस जर अजञानी शि भटाचया उपदशावरन आपल चहकडन नकसान करन घतात तर यावरन पढ एकादया काळी तयानी भटाच ऎकन सरकारचया टोपीवर धपपा मारणयाकररता आपल हात उचललयाबरोबर तयाच कवहढ नकसान होणार आह कारण शिास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची अशी सधी पन यण फारच कठीण यासतव शिाचया हातन अस अनरष घडन यऊ

नयत महणन तमहास काही उपाय सचत असलयास अजञानी शिास सागन तर फळच नाही परत आपलया दयाळ सरकारास एकदा तरी कळवन पहा याउपर शिाचया कबखतीन डरच दरदल असलयास तयाला तमही तरी काय कराल

जो०mdashयाला उपाय आपलया दयाळ सरकारन पररम भट समाजाचया सखयापरमाणान एकदर सवष खातयात भटकामगार नम नयत अस माझ मत नाही परत तयाच परमाणान बाकी सवष जातीच कामगार नच समळालयास सरकारन तयाऎवजी फकत यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कलकटरास महाराषर भारा सवचछ बोलता यत असल तया सवाास हयातभर पनशनी दऊन तयास यरच सवष खडयापाडयातन अजञानी भकड बाहलया शिात समसळन रहात करन तयाजकडन एकदर सवष भटकळकणी वगरर कामगाराचया कसबावर चागली बारीक नजर ठववावी आणण तयाचयाकडन हमशा तरील एकदर सवष कचचया हकीगतीवर ररपोटष मागव लागलयाबरोबर तयापासन एकदर सरकारी शाळाखातयातील भटाचया गलाबी लबाडया उघडकीस यऊन रोडयाच दरदवसात एकदर सवष शाळाखातयातील जी काही अवयवसरा झाली आह ततचा बदोबसत होऊन एकदर सवष अजञानी गाजललया शिास खर जञान झालयाबरोबर त या भटाचया कतकी अगधकाराचा गधकार करन आपलया राणीसरकारच उपकार कधी कधी ववसरणार नाहीत अशी माझी परततजञा आह कारण आमहा शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाचा घटटा जलदी कोणाचयान घासन काढवणार नाही

धो०mdashतर मग तमही लहानपणी दाडपटटयाची आणण गोळी तनशाण मारणयाची कसरत कशाकररता करीत होता

जो०mdashआपलया दयाळ इगरजसरकारास पालर घालणयाकररता

धो०mdashपरत तमही असली दषट मसलत कोठन सशकला जो०mdashचार सधारलया भट ववदवानापासन त याच कारण (परत घरात चलीजवळ) अस दतात की आपलयातील बहतक जातीच लोक आपलया अनादरदससदध धमाषववरयी अजञानी असलयामळ आपल सवष लोकातील एकी नाहीशी झाली व तयाचया योगान आपलयामधय अस नानापरकारच जाततभद होऊन आपली अशी फटाफट झालयामळ इगरजाचया हाती आपल राजय लागल व त आता आपलया अजञानी धमषभोळया लोकातील बहतक लोकाचा दशासभमान नाहीसा वहावा महणन त आपलया मतलबी धमाषचा आधार तयास दाखवन तयास आपल गरबध करीत आहत यासतव आपण सवष जातीचया लोकाची एकी झालयासशवाय या लोकास आपलया दशातन एकदम हाकन दणयाची आपलयास ताकद यणार नाही आणण तस कलयासशवाय आपण सवष लोकास आपलया अनादरदससदध धमाात रोडासा फरफार करन आपली सवााची चागली एकी कलयासशवाय आपलयास

अमररकन फर च आणण रसशयन लोकाची बरोबरी कररता यणार नाही अस तयानी मला टॉमस पस वगरर गररकाराचया पसतकातील ककतयक वाकयाचया आधारान ससदध करन दाखववल यावरन मी तसल वडचार काही दरदवस माझया लहानपणी करीत होतो परत पढ मी जवहा तयाच गररावरन बारीक ववचार करन पाह लागलो तवहा या सधारलया भटाचया मतलबी मसलतीचा खरा अरष माझया धयानात आला तो असा की आमही सवष शि इगरज लोकाच गरबध झालयाबरोबर तयाचया एकदर पवषजाचया कतरतरमी गरराचा गधककार कर आणण तणकरन तयाचया जाततयासभमानाचया तोडात माती पडन तयाचयातील ततष परतयक ऎदी लोकास आमहा शिाचया शरमाचया पोळया पोतया खावयास समळणार नाहीत व बरमहयाचया बापाचयानसदधा अस महणवणार नाही की शिापका भट उच अर जया लोकाचया मळ पवषजासच दशासभमान हा शबद मळीच ठाऊक नवहता मग तया लोकानी तया शबदाचा असा अरष कला महणोन तयाच फारस आशचयष मान नय कारण इगरज लोकानी मळीच तो बळीराजा यणयापवी दशासभमान गरीक लोकाचया शाळत सशकल परत पढ जवहा त तया बळीच मतानयायी झाल तवहा तयाचयामधय तो सदगण इतका वाढला की तयाची बरोबरी दसर या कोणतयाही धमाातील सवदशासभमायाचयान करवत नाही पादरहज असलयास तयानी आपलयातन अमररक तील बळीच मतानयायी जॉजष वॉससगटनची जोड दयावी कदागचत तयाचयान अशा महापरराची जोड दववतच नसलयास तयानी फरासातील बळीच मतानयायी लफटची तरी जोड दयावी महणज तयास कोणी कतकी महणणार नाहीत अर या सधारलया ववदवानाचया पवषजास सवदशासभमान जर खरोखर ठाऊक असता तर तयानी आपलया पसतकात आपलया दशबध शिास पशपका नीच मानणयाजोग लख करन ठववलच नसत त ववषठा खाणार या पशचा गोमतर वपऊन पववतर होतात परत त शिाच हातच सवचछ कारजाच पाणी वपणयास अपववतर मातनतात बर या सधारलया ववदवानाचया पवषजानी गगरसशयन लोकाचया पववतर दशासभमानाववरदध उपशसरत कलला अपववतर दशासभमान आपलयास कोणाचया परतापान समजला इगरज लोकाचया आणण तसलया परोपकारी लोकास महणज आपलयास भटाचया दासयतवापासन मकत करणार या लोकास आपलया दशातन हाकन दणयाववरयी तया ववदवानाची मसलत कोणाचयान घववल असा कोण मखष आह की जयाचयान आपलया तारणार यावर आपला हात उगारवल परत मी तला सागतो की इगरज लोक आज आहत उदया नाहीत त आपलया जमास परतील महणोन कोणाचयान खास करन सागवत नाही यासतव तया लोकाच राजय या दशात आह तोच आपण सवष शिानी जलदी करन भटाचया वडडलोपाशजषत दासयतवापासन मकत वहाव यामधय मोठा शहाणपणा आह दवाजीन एकदा शिावर दया करन इगरज बाहादराचया हातन भटनानाच बड मोडववल महणोन बर झाल नाही तर तया शादावलाचया पढलया सलगापढ रि करणार या सधारलया भटानी आजपावतो ककतयक महारास एकरी धोतर नसलयामळ अरवा कीतषनामधय ससकत शलोकाचा उचचार कलयामळ काळ पाणी दाखववल असत

भाग १५ वा

सरकारी शाळाखातीा मयतनससपासलटी दकषणा पराइज कमटी व भट वतामानपिकतयााची जट आणण शदराहद अततशदरााचया मलाानीा ववदया सशका नय महणन भट लोकााचा कट इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashसरकारी शाळाखातयातील भटकामगार गलाबी लबाडया करतात तया कोणतया जो०mdashहलली जया पसतकाचया पडोशावरन एकदर सवष भटाचया गररातील लबाडया उघडकीस यऊन तयाचया पवषजाची मोठी फशजती होणार या भयासतव तयानी आपलया भोळया सरकारास कधी कधी एकाती भटन व कधी कधी वतषमानपतरादवार नानातर हचया गलाबी मसलती दऊन तयाजकडन एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तसलया गररास हददपार कल तर पवीचया अजञानी अगधकार यानी चार धमषभरषट ढोगयाचया आगरहामळ तया उपदशाचया मालकास सळावर दरदल महणन आमहास तरी का नवल वाटाव

धो०mdashतर यामधय सरकारचा दोर काय आह

जो०mdashसरकारचा जर यामधय दोर नाही महणावा तर सरकारन जया सधारलया भटाचया मसलतीवरन तसलया पववतर पसतकास हददपार कल तर तया पसतकाचया ववरोधी लोकानी कलली पसतक सरकारी शाळाखातयातन चाल करन तया लोकासच शिाच शाळात सशकक नमावत काय कारण याववरयी ववचार करन पादरहल असता अस ससदध होत की जो काळपावतो त पसतक जया परततवादयानी सरकारी शाळाखातयातन हददपार करववल तया सवाानी नवीन पसतक कलली एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन हददपार न करववता सरकार तयास उलट मोठमोठया बकीसा दऊन तया लोकासच सरकारी सवष शाळामधय सशकक नमन तयास तया पववतर पसतकाचया ववरदध शिास तोडान उपदश करणयाची सवड तरी का दत यासतव आमचया भोळया सरकारचयान तया पववतर पसतकासारख एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तया परततवादयास तयाचया पसतकासदरहत हददपार करवत जर नाही तर आमचया सरकारान कपा करन एकदम सवष शाळाखाती बद करन आपल घरी सवसर बसलयास आमहा शि ववरचा काहीतरी कर कमी होईल कारण ववदयाखातयातील एका मखय भटकामगाराचया तनदान दरमहा सहाश सती महणज दरवरी (७२००)

सात हजार दोनश रपय पदरी आवळाव लागतात आता सलतानीचा तर घोरच नाही परत असमानी महर झालयास यवहढी रककम तयार करणयाकररता शिाचया ककती कटबास एक वरषभर रातरदरदवस शती खपाव लागत असल बर तनदान एक हजार कटब तरी महटली पादरहजत का नको बर या ऎवजाचया मानापरमाण हया बरहसपतीपासन शिास काहीतरी उपयोग होतो काय अर चार आण दररोज समळणार या शि तरबगार यास उहामधय सयष उगवलयापासन तो तो मावळपयात सडकवर मातीची टोपली वाहवी लागतात तयाला बाहर कोठ जाणयास एक घटकचीसदधा फरसत होत नाही आणण वीस रपय दररोज समळणार या भटचाकरास शाळत हवाशीर जागयात खची आसनावर बसन काम करीत असता तयास मयतनससपासलटीचा वराती होऊन दररोज सकाळी आणण सधयाकाळी रडाई पडलयाबरोबर आपण सवष लोकाचया ओळखीस याव महणन मोठया डौलान घोडयाचया गाडीत बसन शहरातील रसतोरसती लोकाचया पढवया शतखान पाहन समरवणयापरती फरसत कोठन समळत अर तयान शहरातील आळोआळीन ववदयपासन काय काय फायद होतात याववरयी अजञानी लोकास उपदश करणयाच एकीकडस ठवन तयास अस समरवत कफरणयाच भरण वाटत यावरन समशनखातयातील दहा रपय दरमहाचा उपदशक याचयापका हजार वाटयान बरा का नाही बर कारण जया शहरात तो उपदशक राहतो तया शहरातील सवष अबालवदधात तो उपदशक आह महणन ठाऊक असतो परत हा नबाब तयाचया खालचया मजलयातील तरबर हाडकरस हा कोण गोमाजी महणन माहीत नसतो अर हा आपलया वरचया यरोवपयन कामगाराजवळ दररोज इकडचया ततकडचया चार गपपा ठोकन मन मानल तवहा तास दोन तास शाळत सशकवन वराातन तयास दोन-चार लखी ररपोटष कररतो महणज हयाच काम झाल आणण यालाच चार आजषवी लोक इमानी चाकर व दशासभमानी महणतात अर या इमानी भट चाकरानी आजपावतो शाळाखातयाकडील लाखो रपय धडात टाककल तरावप याचया हातन अततशिास ववदया दऊन तयापरकी एकास मयतनससपासलटीत सभासद करवल नाही यावरन तच ववचार करन पहा की ह शाळाखातयाकडील एकदर सवष इमानी चाकर आपलया दशातील अजञानी अततशिाचा ककती कळवळा कररतात इतक च नवह परत ह दशासभमानी मयतनससपासलटीत मखय अगधकारी असता याचयान गल सालाचया पाणयाचया खरपडात अततशिास सरकारी हौदावर वपणयापरत पाणी भर दणयाची मदत करवली नाही यासतव कसमटीत अततशिापरकी सभासद घणयाची ककती जररी आह

धो०mdashतमच महणण रासत आह परत मी ऎकतो की कसमटीत हलली शिापरकी ककतयक सभासद इतक ववदवान आहत की त आपली मत दतवळी अर गोववदा महणणार या (नदी) यतरासारख आपलया माना हालवन होय ककवा नाही याचा परसाद दतात कारण जयास मळीच आपलया सहया करणयाची मोठी मारामार मग तर बाकी सवष आवळयायवढ पजय उरल असत अशा शि सभासदासारख कसमटीत खचीआसनावर बसन आपलया माना हालवन सहया करणयाजोग काही अततशिात लोक सापडतील काय

जो०mdashअशा शि सभासदापका हजार वाटयान चागल सलदरहता व वाककता यत अस पषकळ अततशि सापडतील परत भटाचया मतलबी गरराचया आधारावरन एकदर सवष अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ सहजच तया तरबचार यास शि सभासदासाररख सवष लोकात समसळन शरीमत होणयाची सवड नसलयामळ तयास अदयाप गाढव हाकन आपली पोट भरावी लागतात

धो०mdashएकदर सवष जातीच तनरतनराळ सखयापरमाण पाह जाता कसमटीत ववशरकरन कोणतया जातीच सभासदाचा भरणा सापडतो

जो०mdashभट जातीचा

धो०mdashमहणनच या कसमटीतील तरबगारी आणण भगीखरीजकरन भट कामगाराचा भरणा फार आढळतो तयापरकी पवी नळवाल भट कामगार असलयामळ काळया उहाळयात एकदर सवष आपलया जातीचया भटाचया वाडयातील हौदास इतक पाणी मनमराद सोडीत होत की तरील आसपासचया सवष भट शजार याची धोतरपातर धणयाची चगळ होऊन फार पाणी वयरष वाया जात अस परत जया जया पठत गरीब शिाची वसती आह तया सवष पठातील हौदात दोन परहरानतर वाटसरास तहान भागववणयापरत पाणी समळत नसत मग धणयाधाणयाची रलचल कोठन याखरीज भटाचया वसतीत नव हौद ककती कल आहत आणण जनागज पठ वगरर पठतील लोकानी आज ककती वर हौद हौद करन कसमटीचया नावान हाका मारलया परत तर भट सभासदाचा फार भरणा असलयामळ तया गररबाची ककतयक वर दादच लागली नाही परत अखरीस महणज गतसाली जवहा पाणयाची फारच तट पडली तवहा समठगजातील मागामहारानी काळया हौदास सशवन पाणी भरणयास लागल तवहा आताशी कसमटीन शदधीवर यऊन तया लोकाची दाद घतली या कसमटीन इतका बलगामी खचष तया कामी कला की तो ततचयातील मखय सभानायकाचया शहाणपणाला आणण वरभवाला शोभा दत नाही असो कसमटीत इतकी अदाधदी असता तयाववरयी मर हाठी वतषमानपतरकत का सरकारास जाग करीत नाहीत

जो०mdashअर एकदर सवष मर हाठी वतषमानपतराच कत भट असलयामळ तयाचयान आपलया जातीचया लोकाचयाववरदध सलदरहणयास हातच उचलवत नाही जवहा यरोवपयन सभानायक होता तवहा तो एकदर सवष भटाच काही कसब चाल दत नस तवहा मातर त एकतर होऊन तयान अस कलयामळ आमहा सवष रयतच अस नकसान झाल तयान तस कलयामळ आमहा सवष रयतच तस नकसान झाल अशा नानापरकारचया तयाचयाववरयी त कतकी कडया उठवन तयास इतका तरास दत असत की तो आपलया मखय सभानायकाचया जागयाचा राजीनामा दऊन पढ या कसमटीच नावसदधा घईनासा झाला बर आपल दयाळ सरकारही तया सवष मतलबी वतषमानपतराचया महणणयास खर मानन तया सलदरहणयात एकदर सवष शिाच व अततशिाच मत आल आह महणोन समजत अस समजणयामधय आमचया भोळया सरकारची मोठी चक आह तयास इतक ठाऊक नाही की एकदर सवष भट वतषमानपतरकतयााची आणण शि व अतत शिाची जमातन एकदासदधा अशा कामी गाठ पडत नाही तयातन बहतक अततशिास तर वतषमानपतर महणज काय कोलहा का कतरा का माकड

ह काहीच समजत नाही तर मग अशा अनओळखी अततशिाची मत हया सवष सोवळया वतषमानपतरास कोठन व कशी कळतात तयानी सरकारची रटटा करन अजञानी जनाची मन ररझवन आपली पोट जाळणयाकररता हा सधारला तततबा योजन काढला आह तस जर नाही महणाव तर एकदर सवष खातयात तयाचया जातीचया कामगाराचा भरणा असलयामळ एकदर सवष शिासदरहत अततशिाच नकसान होत आह याववरयी तयास शोध काढणयास फरसत जर होत नाही महणाव तर समिाचया पसलकडील लदन शहरातील राणी सरकारचया मखय परशानान आपलया सवपनात दरहदसरानाववरयी काय काय बरळला याववरयी तरबततम बातमी काढणयास तरी तयास कोठन फरसत होती असो तरावप एखादया मर हाठी णिशसत वतषमानपतरकतयाषन कसमटीत गरीबाची दाद लागत नाही महणोन सलदरहलयास पढ एकदर सवष मराठी वतषमानपतरातील ववरयाच इगरजीत गोशवार काढन सरकारास दाखववणयाच काम कसमटीतीलच एका भट सभासदाकड आह तर अशा ररपोटषराचयान कसमटीत आपलया शजारी माडीशी माडी दऊन बसणार या जातभावाची भीड न धररता तयाचया (आपलया) ववरदध मजकर सरकारपढ कस ठववतील

धो०mdashअसा जर चहकड भट सभासदाचा भरणा असलयामळ बाकी सवष जातीच नकसान होत आह तर तमही याववरयी एक लहानशी चोपडी करन दकणा-पराईज कसमटीस आपषण करा महणज तणकरन तरी सरकारच डोळ उघडतील

जो०mdashभटजोशी आपलया मतलबी धमाषचया रापा दऊन अजञानी शिास कसकस फसवन खातात व णिसती उपदशक आपलया तनपकपाती धमाषचया आधारान अजञानी शिास खर जञान सागन तयास कसकस सतय मागाावर आणणतात या सवष गोषटीववरयी मी एक लहानस नाटक करन सन १८५५ सालात दकणा पराईज कसमटीस अपषण कल परत तरही असलया सभडसर भट सभासदाचया आगरहामळ यरोवपयन सभासदाच काही चालना तवहा तया कसमटीन माझी चोपडी नापसत कली अर ही दकणापराईज कसमटी मयतनससपासलटीचीच धाकटी बहीण महणणयास काही हरकत नाही कारण ततन या कामी शिास उततजन यणयाकररता ककती दरठकाणी शिात दरदवा लावन उजड पाडडला आह तो दाखीव अखरीस मी त पसतक एकीकडस टाकन काही वर लोटलयानतर दसरी लहानसी बराहमणाचया कसबाववरयी नवीन चोपडी तयार करन आपलया सवताचया खचाषन छापन परससदध कली तवहा एका माझया पणकर सनहयान आगरह करन तया चोपडीचया काही परती एकदर सवष शाळाखातयाकडील मखय अगधकार यानी ववकत यायावयात महणन तयान मजकडन तया सवष अगधकार यास सचनापतर पाठववली परत तयातन एकाही अगधकार यान भटाचया भयासतव एकसदधा चोपडी खरदी करन आपलया नावास बटटा लावन घतला नाही

धो०mdashतातयासाहब तमहाला सवष लोकाचया पढ पढ करता यत नाही सबब तमचया चोपडया खपत नाहीत

जो०mdashअर बाबा चागल काम शवटास नणयाकररता वाईट उपाय योज नयत नाही तर तया कामाचया चागलपणाला बटटा लागतो तयानी एक माझी चोपडी ववकत घतली नाही महणन माझ

काही दवाशजन कमी पाडडल आह काय नाही परत पढ मी तसलया लोकाच आजषव करणयाच गधककारन आपलया उतपनकतयाष वपतयावर कसा भार घालावा ह सशकलो यासतव मी तयाचा तरतरवार आभार मातनतो

धो०mdashनतर आपण जवहा भट वगरर जातीचया मलीकररता शाळा सरावपलया होतया तवहा सरकारन महरबान होऊन आपलयास मोठया सतकारान एक शालजोडी बकीस दरदली नतर तयाचपरमाण आपण दसर या परक अततशिाकररता शाळा सरापन तयामधय अनक भट मदतीला घऊन तया सवष एकदर शाळामधय सशकववणयाचा भरभराट चाल करन आपण मधीच त काम एकाएकी एकीकडस टाकन बाजला झाला पढ आपण काही वर लोटलयानतर एकदर सवष यरोवपयन लोकाच घरी जाण बद कल याची कारण काय असावीत

जो०mdashभट वगरर जातीचया मलीचया शाळा घातलयामळ सरकारास आनद वाटन तयानी मला एक शालजोडी बकीस दरदली खरी परत जवहा मला अततशिाचया मलामलीकररता शाळा असणयाची फार जररी दरदसलयावरन मी तया कामी अनक भट सभासद करन तया सवष शाळा तयाचया सवाधीन करन अततशिाचया मलामलीकररता शाळा काढलया तवहा एकदर सवष यरोवपयन गहसरानी मला फार िवयदवार मदत कली तया उदार गहसरापरकी रशवहय कसमशनर रीवहजसाहब यानी जी मदत कली ती मी कधी ववसरणार नाही तया उदार गहसरानी फकत िवयदवार मदत कली इतक च नाही परत तयानी तया अततशिाचया शाळात आपला महततवाचा धदा सभाळन वरचवर यऊन मलाची गतत ववदयमधय ककती झाली याववरयीची चौकशी वारवार करीत अस व मलास ववदया सशकणयाववरयी उततजन याव महणन तो फार झटत अस तयाच उपकार अततशिाचया मलाचया हाडामधय णखळल आहत तयाजबददल तयानी आपलया शरीराच चमी जोड करन तयाचया पायात घातल तरावप त तयाच उतराई होणार नाहीत तयाचपरमाण दसर काही यरोवपयन गहसरानी मला या कामी फार मदत कली याजबददल मी तयाच फार आभार मातनतो तया वळस तयाही कामी मला भट सभासद घणयाची जररी पडली याची आतली कारण पढ एखाद परसगी कळवीन परत पढ जवहा मी तया शाळात भटाचया पवषजाचया कतरतरमी पसतकातील लबाडया करन मलास दाखव लागलो तवहा तयाचा माझा आतलया आत बोलणया-चालणयामधय बबनाव होऊ लागला तयाच महणणयाचा कल असा दरदसन आला की या अततशिाचया मलास ववदया मळीच दऊ नय जर कदागचत तयास सशकववणच भाग पडल तर तयाची साधारण अकरओळख मातर करन दयावी माझ महणण अस होत की तयाना चागल परतीची ववदया दऊन ततजपासन तयास आपल बर-वाईट समजणयाची शशकत यावी आता तयाचा अततशिास ववदया न दयावी याचा हत का त लोक ववदवान होऊन आपणास जया सरकारचया योगान ववदया समळाली व तणकरन खर कोणत व खोट कोणत ह समज लागल तया सरकारच परमतनषठ सवक होऊन आपल पवषजानी तयाचयावर कललया जलमाची आठवण होऊन आपला सवषसवी गधकार करतील ककवा कसा ह बरोबर सागता यत नाही असा जवहा माझ व तयाच

मतामधय भद पड लागला तवहा मी तयाच सवष कतरतरम समजन तया दोहीही खातयातन एका बाजला झालो तयास काही वर लोटली इतकयात भटपाडयाच बड उपशसरत झाल तवहापासन एकदर सवष यरोवपयन सभदय गहसर माझयाशी पदरहलयासारख नीट मन उगाळन न बोलता त मला पादरहलयाबरोबर आपलया कपाळास आठया घाल लागल तवहा मी तयाचया घरी जाणयण अगदी बद कल

धो०mdashभटपाडयाचया बदमसतीमळ तयानी आपला तनरपराधयाचा आवहर करन त आपलयास पादरहलयाबरोबर कपाळास अशा आठया घाल लागल ह तयाचया शहाणपणाला शोभा दत नाही आणण यावरन आपण भट ववधवा शसतरयानी गभषपात वगरर अघोर कम कर नयत महणोन तयास गपतपण बाळत होणयाकररता आपलया घरी सोय कली आह तया कामी आपण आपलया सरकाराजवळ कोणतयाही परकारची मदत न मागता व तयाचपरमाण तया कामात नावालासदधा भट सभासद न घता त काम आपण आपलया खचाषन चालववल आह

जो०mdashआपल सरकार जर महणाव तर शजकड घगर या ततकड उदय उदय महणणार आह कारण अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ तयास सहजच सवष रोजगारधदयाच दवार बद झाल व तयाजमळ तयाजवर पोटाचया आगीमळ चोर यामार या करणयाचा परसग गजरतो व तयानी चोर यामार या कर नय महणोन आमचया सरकारान तयाचया हजर या घणयाची वदरहवाट घातली ह बर कल परत भटाचया तनराशरीत अनार ववधवा शसतरयास पाट लावणयाची बदी असलयामळ तया वयासभचार करन गभषपात व बाळहततया करतात ह आमच यायी सरकार उघड डोळयान पहात असन तयाजवर मातर मागरामोशासारखी चौकशी ठवीत नाही ह मोठ आशचयष होय काय आमचया सरकारास गभषपात व बाळहततया करणार या बायापका दरोडखोर मागमहार जाशसत दोरी आहत अस वाटत काय दसर अस की भटाच ldquoखाण रोड परत मचमच फारrdquo अर जयाचयान एकगचतत होऊन आपलया बाळ बदरहणीचया हजामती करणार या नावपकाचया हातन वसतरा तछनाऊन घववत जर नाही तर तसलया लोकास अशा कामी सभासद करन काय फळ होणार आह

धो०mdashबर असो परत आपण पवी महणालात की एकदर सवष शाळाखातयात जया काही अवयवसरा झालया आहत तया कोणतया

जो०mdashतया सवष अवयवसरा सलह गलया असता तयाचा एक सवततर लहानसा गररच होईल या भयासतव तयापरकी एकदोन गोषटी उदाहरणारष यर घतो पदरहली गोषट अशी की शि व अततशि याचया मलाचया शाळाकररता सशकक तयार करणयाची अनवसरा

धो०mdashअस कस महणता सरकारन सवष जातीची मल सशकणयाकररता पतोजी तयार करणयाकररता एक सवततर तनराळी शाळा कली आह सरकारचया मनात आवडतनवड नाही

जो०mdashतर मग आजपावतो तया तयार कललया पतोजीनी अततशिाची मल तयार ककती कली ती दाखीवmdashआता खाली का पहातोस मला उततर द

धो०mdashएकदरसवष भटपतोजी लोक अस महणतात की अततशिाची मल शाळत घतलयाबरोबर दरहदसरानात मोठा गधगाना होईल महणोन सरकार सभत

जो०mdashबर तर सरकार पलटणीत सवष जातीच लोक भरतात महणोन दरहदसरानातील लोक का गधगाना करीत नाहीत ही सवष सरकारची हयगय कारण पलटणीची भरती करतवळी आपण त काम सवत करतात आणण पतोजी तयार करणयाच काम भलतया एखादया शाल तरबसनी गौतयागोमाजीकड नसमतात तयाला काही या कामाची मादरहती नसत तयाला जर या कामाची मादरहती असती तर तयान पररम अततशिाची मल पतोजी तयार करणयाच कामी हयगय न करता तया शाळत फकत भटाचया मलाची इतकी खोगीरभरती न करता

धो०mdashतर मग सरकारन याला काय तोड करावी

जो०mdashयाला तोड इतकीच आह की सरकारन कपाळ होऊन ह काम एकदर सवष यरोवपयन कलकटराचया हाती दरदलयासशवाय ससदधीस जाणार नाही कारण या लोकाचा शि व अततशिाशी तनकट सबध असलयामळ तयानी भट कामगारावर भरवसा न ठववता दर गावोगावी एक एक वळी जाऊन तयानी कळकणयाषचा हजर न धररता सवष गावातील आबालवदधास ववदयपासन काय काय लाभ होतात ह सागगतलयाबरोबर त आपली हशार हशार मल तनवडन कलकटरसाहबाचया सवाधीन पतोजी करणयाकररता मोठया आनदान करतील कारण जस यरोवपयन कलकटराचया बोलान ह काम तडीस जाईल तस असलया गररमाहीत कामगाराचयान तडीस गल नाही व पढही जाईल ककवा न जाईल याचा सशय वाटतो याववरयी एक महण अशी आह की lsquoजनो काम तनो राय तरबजा कर तो गोता खायrsquo यावरन तच ववचार करन पहा की शि व अततशि जातीच पतोजी तयार करणयाची ककती जररी आह कारण जवहा तया तया जातीच पतोजी तयार होतील तवहा त आपापलया जातीचा असभमान मनी धरन त आपलया जातीचया मलास हातात काठी घऊन गराची वळती कर लागणयाचया पवी इतकी सशकणयाची गोडी लावील की पढ ती मल मोठी झालयाबरोबर ती आपलयातील एका मलास बारीबारीन माळावर गराचया वळतया करावयास ठवन बाकी सवष मल अखरावर सरपारबया न खळता गावात यऊन आपलया पतोजीजवळ सशकणयास कधी कमी करणार नाहीत परत अशा सधारलया काळात जगामधय अतत सधारललया अमररकन लोकापरकी अधयाष लोकानी आपलया खासगत दशबाधवाबरोबर तीन वर सतत जग कलयासशवाय आपलया हातातन दासास सोडल नाही तर असलया गावठी भटपतोजीचयान शाळमधय शिादरद अततशिास खर जञान सशकवन तयास आपलया दासयतवापासन मकत होऊ दणयाची बवदध कशी दववल अर जया एका भट परोफसराचया पगारात सहा शि अरवा नऊ अततशि परोफसर सवसत समळणयाची खातरी असता आपल सरकार या कामी भटाचया नादी लागन आपलया अजञानी बाधवाचया कमाईच परस अस बलगामी खचषतात जर आपण जर तयाववरयी आपलया सरकारास जाग कल नाही तर तयाचा दोर आपलया माथयावर यणार आह तयाचपरमाण चौधर याच वाडयातील खाणावळीत अततशिाची मल ककती आहत बर

धो०mdashआहो जर शिाचया मलाची तनभावणी लागणयाची मारामार तर अततशिाच मलाच नाव कशाला काढता

जो०mdashका बर तच महणतोस ना सरकार अवडतनवड करीत नाही तर मग याच कारण काय

धो०mdashयाच कारण तर भट कामगार असलयामळ अस घडन यत महणन आपण मला एक दरदवशी परतयक परमाण दाखववल होत त अस की जो भट गहसर पवी जवहा आपलयाजवळ चाकरीस होता तवहा तो दोन वळा अततशिाचया शाळत यऊन काही ववटाळाचा ववगधतनरध न पाळता सवष जातीचया मलास सशकवीत अस आणण तोच भटजीबावा जवहा खाणावळीत चाकर झाला तवहा तो इतका सोवळा बनला की तयान एका गरीब सोनारास चावहडीवर ओढन आणल कारण तयान उहाळयात तया शाळतील हौदाला सशऊन आपली तहान भागववली

जो०mdashअर जया भटसशरोमणीन कलली गीत एकदर सवष नवीन समाजामधय गाणयाचा ककतता घतला आह तरावप तयान आपलया मतलबी धमाषपरमाण दगडी पजणयाच न सोडडता आपलया वाडयातील भटाचया हौदाला शिान सशऊ नय महणन पडदी घालन तो अखरीस काशीस जाऊन काशीकर होणयाचया बतात आह तरावप आमचया तनपकपाती मयतनससपासलटीत भटसभासदाचा भरणा असलयामळ ततन ती पडदी तशीच कयम ठऊन शकरवारातील सशपयाचया हौदाची पडदी मातर एकदम पाडडली तरावप तरील ककतयक भटजीनी फकत आपलया उपयोगाकररता तया हौदाचया उसवासानजीक एक लहानसा चोर हौद बाधन तयातील पाणी आपल सोवळ चाव करन नाहाणयाधणयामधय बलगामी नासशतातmdashआता बराहमणजमास यऊन अस कसब लढववल नाही तर तो जम कशाचा

भाग १६ वा

बरहमराकषसाच वपडचा गधककार

धो०mdashया सवष आपलया सवादावरन अस ससदध होत की एकदर सवष भटानी आपलया कतरतरमी धमाषचया अडन आपलया भोळया सरकारचया डोळयात माती टाकन आपण सवष शिादरद अततशिास अमररक तील दासापकाही जासती पीडा दत आहत यासतव आपण या भटाचया कतरतरमी धमाषचा गधककार करन आपलया अजञानी बाधवास जाग का करीत नाहीत

जो०mdashमी कालच सधयाकाळी याववरयी एक पतर तयार करन एका माझया सनहाचया सवाधीन करन तयास ववनती कली की तयान तया पतरातील र हसवदीघाषदी सवष चका नीट करन तयाची एक एक परत करन सवष भट व णिशसत वतषमानपतरकतयााचया असभपरायाकररता पाठवावी तया पतराची नककल यणपरमाणmdash

शदराानीा बरहमराकषसााचया दासयतवापासन अस मकत वहाव

मळ भटाचया (इराणी) पवजानी या दशात मोठा बडावा करन यरील आमचया मळचया कतरावासी पवषजास यदधपरसगी शजककलयामळ तयास आपल दास कल पढ जसजसी सधी सापडत गली तसतसी भटानी आपलया सततचया मदान अनक तर हतर हच मतलबी गरर करन तया सवााचा एक मजबत कोट बाधन तयामधय तया सवष दासास वशपरपर अटकावन तर तयास नानातर हचया पीडा दऊन हा काळपावतो मोठया मोठया मौजा मारीत आहत इतकयात जवहा इगरज बाहदराच राजय या दशात आल तवहापासन बहतक कनवाळ यरोवपयन व अमररकन सतपररास आमच दख पाहवना तवहा तयानी आमचया बदरदखायात हमशा यऊन आमहास असा उपदश कला की ldquoअहो बाबानो तमही आमहासारख मनषय़ आहात तमचा व आमचा उतपन व पालन व पोरणकताष एकच आह आणण तमही पण आमहासारख सवष अगधकारास पातर असता या भटाचया कतरतरमी अगधकारास का मातनताrdquo वगरर अशा नानापरकारचया पववतर सचनावरन ववचाराती मला माझ वासतववक अगधकार समजलयाबरोबर मी तया कर दखायाचया कतरतरमी कोटाचया मखय बरहमकपाटदरवाजयाला लार मारन बाहर आपलया उतपनकतयाषचा आभार मानला

आता मी तया परोपकारी यरोवपयन उपदशकाचया आगणात तब ठोकन रोडासा ववसावा घणयाचया पवी पररम अशी परततजञा कररतो कीmdash

भटाचया जया मखय गरराचया आधारावरन आमही भटाच दास आहोत महणन तयाचया दसर या ककतयक गररात लख आढळतात तया सवष गरराचा व तयाचा जया जया गरराशी सबध असल तया सवष गरराचा गधककार करन जया गररावरन (मग तो ककणतयादरह दशातील अरवा धमाातील ववचारी पररान कलला का असना) सवाास सारखा उपभोग घता यतो तशा गररकतयाषचा मी आपलया उतपनकतयाषचया सबधान धाकटा भाऊ समजन तयापरमाण वतषन करणार

दसर अस की ज लोक आपलया एकतफी मतासभमानाचया दाडगावयान कोणासही नीच मानणयाजोग आचरण कर लागतात तया उभयतास तस आचरण करणयाची सवड दऊन मी आपलया उतपनकतयाषन तनमाषण कललया पववतर अगधकाराचया तनयमास बटटा लावणार नाही

ततसर अस की ज दास (कि) फकत आपलया उतपनकतयाषस मानन तनतीस अनसरन सवचछ उदयोग करणयाचा तनशचय करन तयापरमाण आचरण करीत आहत अशी तयाजववरयी

माझी खातरी झालयाबरोबर मी तयास कवळ आपलया कटबातील बाधवापरमाण समजन तयाबरोबर अनवयवहार करीन मग तो कोणतयादरह दशातील असो

पढ एखादया काळी माझया अजञानानी गाजललया शि बाधवातन एखादयास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची इचछा झालयाबरोबर तयान मला एक वळ तरी कपा करन आपल नाव पतरदवार सलहन कळववलयास मला या कामी मोठी दरहममत यऊन मी तयाचा फार आभारी होईन (सदहष पतराववरयी ज ज वतषमानपतरकतयााच असभपराय समळाल तयाची योगयता समजणयाकररता त आमही आपल वाचणाराकररता यर घतोmdash)

ता ५ डडसबर सन १८७२ इ

पण जनागज न ५२७ जोतीराव गोववादराव फल

धो०mdashआपण वर दरदललया जादरहरातीतील एकदर सवष कलम मला पसत पडली व मी तयाचपरमाण वतषन करणार आज हजारो वरााचया भटाचया कतरतरमी व तरासरप कर दखायातन मी सटलयामळ परमानद पावलो यासतव मी आपला ऋणी आह साराश तमचया सवष सागणयावरन दरहदधमाषचया कतरतरमीपणाववरयी तर माझी खातरी होऊन चकली परत जया एक परमशवरास आपण मानतो व सवष जञानी लोक मानतात तया परमशवरास तो सवषसाक व सवषजञ असता आमहा शिादरद अततशिाच हाल अजन दरदसलच नसतील काय

जो०mdashतयाववरयी पढ एकादया परसगी तला सवष खलासा करन सागन महणज तझी खातरी होईल

समापत

लोककलयाणचछ

पण शनीवार तारीख ४ जानवारी १८७३

आमच परससदध महाजञानी महाववचारी व महाशोधक ततववतत अजम जोतीराव गोववदराव फल याणी एका मोठया गहसराचया सशफारसीन एक अपरयोजक अशा परकारच आतमशलोघच व बराहमणाचया तनदच पतर आमहाकड पाठववल आह तयास आमचया पतरात जागा समळणयाचा सभव नाही याबददल सदहष अजम फल आमहास माफी करोत

शभवतामानदशाक व चचासाबाधीा नानाववधसागरह

कोलहापर-ता १ फबरआरी सन १८७३

पिवयवहार

पणयातील नदरटव वतषमानपतरकत खालचया मजकरास आपलया पतरात जागा दत नाहीत महणन हा आमहाकड पाठववला आह हा मजकर चहकड परससदध करावा अशी सम जोती गोववदराव फल याची इचछा असलयामळ आमही तयास या अकात जागा दतो जरी आमचया दरहद समतरास हा मजकर काही अशी तनदापर वाटल तरी हयामधय जो असभपराय दाखववला आह तो सततय अस आमहास वाटत कारण वासतववक पादरहलयास बराहमणानी मातनलयापरमाण जातीभद नाही अस सम जोतीचया लकात पकक आलयावरन मी कोणा पादरहज तयाशी अनवयवहार करीन अस तयान धरयाषन सागगतल अस छातीच परर या दशात पषकळ लवकर होवोत

भटकामगार इागजतनयरखातयाात कशी पढारगदी कररतात याववषयीा

पवाडा

पशवाई दकषकषणा रमणा इागजतनयर खातीा भररती होळकरी पोतीा धर०

भीक मागताा लाज न वाट घरोघर कफरती आळसी धमााआड लपती तरबगार यााचा धादा मतलबी नीच मातनती खशामत कररती ककती बराहमणाच कसब सलहहण कारकनया कररती कणबया हदवसा नाडडती हाजरी पसतक हातीा घऊन फलाावर जाती हाजर या मजन घती तरबन फीच मजर पाहन हाकलन दती नाहीा तो दोष लाववती चाल मगसिला धमकया दऊन कानावर पगडी चढवन सोग तरबगार या दावन उभा राही दर जाऊन पााढर डोळ दाात खाऊन चाल दर सोडन फलास मसिी नती बाजस शरा कानगोषटीस चाल फागजल हजर या भरलया नााव वाचन दाववती आढावा वरचवर पाहती तरबगार याची घोगडी दादा आसनावर बसती भररती होळकरी पोतीा १

पााडया हदवस बारा सार या महहनयामधीा भरती बाकी अठरा आपलया हातीा आठ हदवस खाडयाच बाकीच सात सोबती सशलक बवीसा भरती तझया घरचीा सवा माणस पगारा परतीा पावली दर तयााचया हातीा सवा बायका पोरीवजा सववीस हदन असती उरली सशलक मोगजती राणया नानया पोर नवहतीा दो हदवसाा वरतीा भरती आगाऊ फी परतीा रोजी बल हदवस दाहा नाहीा महहनयाला कमती तीच र सभसतयाची गतत चाल आमही जातीच बराहमण आतत लाचारी घऊन नात धमााच दाऊन मोहहती हळच साागन नजर सरकारी चकवन कराव आमच पाळण चाल बााधन धोतर का बरस झटती कस चाकरीस टळना तनतयनमास चाल आठ वाजलया वळ झाला घोडयावर बसती घरचा रसता धररती परतन यताा तनतय मळयाावर धाडा घासलती भररती होळकरीा पोतीा २

मगसिचया गजवलग गडणया धाडन काहढती तयााचया हजर या मााडडती घोडयापरता गडी दऊन तयास ररझववती भताला सहज आळववती पोकळ मगसि महणताा महणताा नालया फगववती चढववती वळाचया वरती मधीाच कधीा भोजन दऊन समाधा कररती कसी पाहा सागध सागधती जऊा घालताा सिी सचवी सरपणाची कमती पतीला सोडन कळववती भाजीपालया आग लागली खडयाची वसती सलाब लोणचया परतीा चाल वाहढती फार दरन सोवळ चाव करन गोववती गोड बोलन भोजनीा नादीा लावन सागधती कस भोदन घतत जागा सारवन चाल डागगतो पाहन वमाास सोडा हया नीच कमाास आग लागो या धमाास चाल साकट पडताा हाळच मसिी तोडाशीा दती तनराळ बाजला होती मगसिल लळा लावन गळा कावपती भररती होळकरीा पोतीा ३

गवताकररताा तनतय तरबगारी घोडयाची भरती पासळन घोड खाजववती फलामधन शदर बायका भााडी घााससती तरबगारी तरबछान कररती वडसरसा कणबी पाहन पाय दातरबवती मजन झोपा माररती सवजातीच सभकषक बराहमण फलावर नती सभकषा गाठन दवववती समळकतीच वााट हजर सोबतयााना दती समजत वरचयावर कररती दपतरदारा हापत बााधन भटीला जाती सशपायाा ववडयास बोलाववतीए चाल ठपल गोर यऊन करची ताब घऊन रकल सशकार खळन कागदीा सहया करन भटावर बाकी सोपन ववसावा ललास घऊन चाल शोभती खास कोचास वागचती नयजपपरास मान पाहा मधीा डकलीस चाल तरबगार यााचया कोबडया वगर सामानाची भरती पसा मधीाच कीा खाती बटलराचया हातन गोर या जलाब करववती भररती होळकरी पोतीा ४

नकसानीचा पसा माती भरीस घासलती दाखला कफगरठ ा सलहहती लट धमाळी पसा आठवण रमणयाची होती रपोटीा मळ समळववती खगजनयामधीा पसा सरताा कर योगजती हाड कणबयााची वपळीती कमातनषठ चाकर बनल लकषाधीपती बधली कणबयाची वरती टोपीवालया

गहय कळताा रागजनाम दती हवलया तीन मजली करती नयायशील महणववताा आताा तमहीा आमच भपती दया नाहीा शदरााची गचततीा चाल अनभव सवताा लकषन साागतो खर तनकषन सवा जाती तनवडन घयावया साखया परमाण दयावीा काम नमन होईल सख साधन चाल घासलतो पदरीा चकीस नसमताा एका जातीस परवश नाहीा शदराास चाल एक जातीच सवा समळन नाडडती बाकीच तोडाकड पहाती जोतीराव बोधी करा नय एक जात भरती भररती होळकरी पोतीा ५

मारवाडी भट यााच कसबाववषयीा

अ भा ग

काया परती लागोटी कफरती नाागराच पाठ ा १ एका घोगडयावााचनी गसियाा नस दज शयनीा २ ढोरामाग सवाकाळ पोर कफरती रानोमाळ ३ ताक कणया पोटभरी धनय महण तो सासारीा ४ अस वसिााची कमती एकमकाा गचकटती ५ सरकारी पटटी नट पड तीन शडया गााठ ६ कजारोखीा सलहहण आट तनदाय मारवाडी काट ७ आजञानयाला समजत नाहीा कळकणयाान सलहहल कााहीा ८ वकीलाची माहागाई नयायागधशा दया नाहीा ९ पापपणय जर नाहीा पशापरत दादा भाई १० तनतय जमती एका ठायीा शदरााची दाद नाहीा ११ राज धमाशील महणवती आताा कार माग घती १२ ववदया दयावी पटटीपरती गधकारनी सााग जोती १३

भटााचया मतलबी गराराच कसब याववषयीा

अ भा ग

लपाचया उबीत आागमोड दई झोप यत नाहीा आळशास १ दाव रबरबी शतीा बााधावरी बलास तो चारी शकरोदयीा २ ऊन पाणी तनतय सोवळयाचा राट साधयसाठ ा पाट मनय सख ३ तनटनट करी गाडया आऊतासीा तटकया दोरासी चार गाठ ४ पायीा चमी जोडा तनर याच धोतर पगडीचा भार दजी वसि ५ उघडा तो बाब लागोटया बाहदर गचाधया डोईवर घोगडीचया ६ अननशवदधसमष तप भातावर करी चषटाचार गचिाहती ७ जोधळयाचया कणया ताक पोटभरी सख नाहीा रोरी नाागर याचया ८

टकनी लोडाशीा काम सलहहणयाच बोल हदमाखाच रडा जसा ९ अनवाणी पाय मठ नाागरास हाकी बलास गीत गात १० ताट वपकदाणी तजाळ समयी दववज झोप घई तरबछानयाात ११ कोरडी ताबाख चनयासव खाई गोड झोप घई घोगडीात १२ अवयव बवदध दोघाास सारखी बराहमण काा सखी झाला ऎसा १३ सततचया मदान ववदया बाद कली शदरााही मातनली बादी सदा १४ मन तो जळाला इागरजी बा झाली जञानाची माऊली पानहा पाजी १५ आताा तरी तमहीा माग घऊा नका गधकारनी टाका मनमताा १६ ववदया सशकतााच पावाल त सख घयावा माझा लख जोती महण १७

भटाच कसब आणण शदरााचा दवभोळपणा याववषयीा

अ भा ग

रडा लाग शजार याशीा आसा नाहीा डोळ पसी १ मोल घई रडा लाग बहरपी आणण सोग २ सवासाकष जगतपती तयाला नको मधयसती ३ ववटाळसा तोडी ताल करी पजा घई मोल ४ मढा दऊतनयाा राप पापी कररतो बा जप ५ वकीलाला चाड नाहीा कताा आमचा सवानयायी ६ िाता सवााला सारखा नाहीा कोणाला पारखा ७ भोद भट शदरााघरीा दई रापाा पोटभरी ८ एका जोतीबाचा सार घाला दवाजीवर भार ९

mdashसमापतmdash

गलामगगरी

ldquoगलामगगरीrdquo ह लहानस पसतक आपण लोकदरहतारष कल असलयाच जोतीराव फलयानी तयाचया तयाचया पररमावततीतीला (१८७३) मखपषठावर नमद कल होत ह पसतक परससदध कलयानतर तयानी २४ सपटबर १८७६ रोजी ldquoसतयशोधक समाजाचीrdquo सरापना कली पढ सतयशोधक समाजाचा झडा मोठया राटान पण शहरातन समरवन भटाचया गलामगगरीतन दीनास मकत कलयाच तयानी मोठया समारभात जाहीर कल या समरवणकीत जोतीरावाच परमसमतर आणण इमारतीचया बाधकामाची कतराट घणार मबईच सवामी रामयया वयकयया अययावार सहभागी झाल होत

१९११ साली रामयया वयकयया अययावार यानी ldquoशरी जोतीबासारखया आपलया परमळ समतराच अशत उतराई वहाव व तयाच अलपस समारक करावrdquo महणन ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची दसरी आवतती परससदध कली या दसर या आवततीचया परसतावनत रामयया अययावारनी महटल होत ldquoबराहमणी धमाषचया जडबडीन जखडललया गलामामधय ववदयचा परसार कमी असलयान या पसतकाचया पदरहलया आवततीचा खप वहावा तसा झपाटयान झाला नाही तरावप छापललया सवष परती सपन गलया शरी जोतीराव व तयाच मागन तयाच पतर यशवतराव मरण पावलयान दसरी आवतती छापणयाच काम अगावर घणयास कोणीच पढ यईनाrdquo आपण परकासशत कललया दसर या आवततीबाबत रामयया अययावारनी खलासा कला होता ldquoयात पवीचा सवष मजकर कायम ठववला आह तयात कमीजासत काही कल नाही फकत पवीचया भारतील दबबोधधपणा दरावय वगरर काढन शदधाशदध पाहन सवाास चागलया रीतीन समजल अशी तजवीज कली आहrdquo रामयया अययावारनी पररशरमपवषक तयार कलली गलामगगरीची ही दसरी आवतती ववशवासनीय व परमाण समजण योगय होईल अस वाटत

रामयया अययावारनी परकासशत कलली दसरी आवतती अवयाया दहा मदरहयातच सपली मातर या काळात तयाच तनधन झालयामळ तयाचया पतनी शरीमती रतनममाबाई यानी ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची ततीयावती १९१२ साली परकासशत कली दसर या आवततीस जोडललया जोतीरावाचया अलपचररतराचा कताष कोण याबददल नामतनदश कलला आढळत नाही ह अलपचररतर बहधा रामयया अययावारनीच सलदरहल असाव ततसर या आवततीस जोडलल जोतीरावाच चररतर नारायणराव नवलयानी पाठववललया चररतराचया आधार सधारल असलयाचा सपषट उललख रतनममाबाई अययावारनी परसतावनत कलला आढळतो

पदरहलया महायदधामळ कागदाच भाव वाढल व छपाईही महाग झाली तरीही ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची चौरी आवतती रामयया अययावारच गचरजीव कशवसवामी यानी १९२१ चया सपटबरमधय परकासशत कली ही आवतती दसमषळ झालयामळ ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची पाचवी आवतती सतयशोधक समाजाच सरगचटणीस शरी लकषमणराव कशवराव ववचार यानी १९६१ साली परससदध कली

ववषणशासतरी गचपळणकरानी तनबधमालचया ४४ वया अकात ldquoसतयशोधक समाजाचा ररपोटषrdquo या मरळयाखाली असभपराय दताना जोतीराव फलयानी सलदरहललया ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची टर उडवली (पहा तनबधमालची १९१७ साली गचतरशाळन काढलली ततसरी आवतती प ४५७-४७३) तयानतर ldquoदीनबधrdquo या सतयशोधक समाजाचया मखपतरान जोतीरावाची कड घऊन तनबधमालाकतयाावर टीका कली या टीकस तनबधमालचया चौथया वराषचया अखरचया अकात ववषणशासतरी गचपळणकरानी ldquoदीनबधrdquo या मरळयाखाली उततर दरदल (पहा १९१७ साली गचतरशाळन काढलली तनबधमालच ततसरी आवतती प ९२०-९२७) ह उततर दताना तयानी पहा ldquoगलामगगरीrdquo पसतकात जोतीरावानी वयकत कललया मताचया उपहास कलला आढळतो ववषणशासरयानी सलदरहल होत ldquoआमचया शि धमषसरापकाची तर कशी मौज आह तयास परत वयाकरणाच व शदध सलदरहणयाचही जञान नाही सम फल यास सचना अशी की जर तयास आपलया जञाततबधची सधारणा कतषवय असल तर ती ldquoगलामगगरीrdquo सारख गरर तयार कलयान व ज आपणाहन सवष परकार शरषठ तयास नसतया सशवया दरदलयान ती होणार आह अस मळीच नाहीrdquo

SLAVERY (IN THE CIVILISED BRITISH GOVERNMENT

UNDER THE CLOAK OF BRAHMANISM)

EXPOSED BY

JOTIRAO GOVINDRAW FULE

mdash०mdash

(बराहमणी धमााचया आडपडदयाात)

गलामगगरी

(सधारलया इागललश राजयाात)

ह लहानस पसतक

जोतीराव गोवव ादराव फल

याानीा

लोक हहतारा कल

त

पण यर ldquoपना ससटी परसrdquo छापखानयाात छापल

mdash०mdash

कका मत १२ आण

गरीब शदराहदअततशदराास ६ आण

(All Rights Reserved)

[१८७३ मधय परकासशत झाललया पररमावततीतील मखपषठाच यरामल मदरण]

DEDICATED

TO

THE GOOD PEOPLE OF THE

UNITED STATES

AS A TOKEN OF ADMIRATION FOR THEIR

SUBLIME DISINTERESTED AND

SELFSACRIFICING DEVOTION

in the cause of Negro Slavery and with

an earnest desire that my countrymen

may take their noble example as their guide

in the emancipation of their Sudra Brethren

from the trammels of Brahmin thralldom

THE AUTHOR

(पररमावततीतील अपषणपतरतरका)

यनटड सटटस मधील सदाचारी लोकाानीा

गलामाास दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात औदापा तनरापकषता व परोपकार

बदधी दाखववली यासतव

तयााचया

सनमानारा

ह लहानस पसतक

तयाास परम

परीततन नजर

कररतो आणण माझ दश

बााधव तयााचा तया सततय कतयाचा

ककतता आपल शदरबााधवाास बराहमणलोकााचया

दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात घतील अशी अशा बाळगतो

गरारकताा

(पररमावततीतील अपाणपतरिका)

PREFACE

ldquoThe day that reduce a man to slavery takes from him the half of his virtuerdquo-Homer

ldquoOur system of Government in India is not calculated to raise the character of those

subject to it nor is the present system of education one to do more than over-educate the few

leaving the mass of the people as ignorant as ever and still mere at the mercy of the few learned

in fact it is an extension of the demoralizing Brahminridden policy which perhaps has more

retarded the progress of civilization and improvement in India generally than anything elserdquo

Col G J Haly-On Fisheries in India

ldquoMany ages have elapsed since peculiar resources were afforded to the Brahmins but the

most considerate cosmopolite would hesitate to enroll them amongst the benefactors of the

world They boast of vast stores of ancient learning They have amassed great riches and been

invested with unbounded power but to what good end They have cherished the most degrading

superstitions and practiced the most shameless impostures They have arrogated to themselves

the possession and enjoyment of the rarest gifts of fortune and perpetuated the most revolting

system known to the world It is only from a diminution of their abused power that we can hope

to accomplish the great work of national regenerationrdquo

Meadrsquos Sepoy Revolt

Recent researches have demonstrated beyond a shadow of doubt that the Brahmans were

not the aborigines of India At some remote period of antiquity probably more than 3000 years

ago the Aryan progenitors of the present Brahmin Race descended upon the plains of

Hindoostan from regions lying beyond the Indus the Hindoo Koosh and other adjoining tracts

According to Dr Pritchard the Ethnologist they were an off-shoot of the Great Indo-European

race from whom the Persians Medes and other Iranian nations in Asia and the principal nations

in Europe like-wise are descended The affinity existing between the Zend the Persian and

Sanskrit languages as also between all the European languages unmistakably points to a

common source or origin It appears also more than probable that the original cradle of this race

being an arid sandy and mountainous region and one ill calculated to afford them the

sustenance which their growing wants required they branched off into colonies East and West

The extreme fertility of the soil in India its rich productions the proverbial wealth of its people

and the other innumerable gifts which this favoured land enjoys and which have more recently

tempted the cupidity of the Western nations no doubts attracted the Aryans who came to India

not as simple emigrants with peaceful intentions of colonization but as conquerors They appear

to have been a race imbued with very high notions of self extremely cunning arrogant and

bigoted Such self-gratulatory pride-flattering epithets as आयष भदव etc with which they

designated themselves confirm us in our opinion of their primitive character which they have

preserved up to the present time with perhaps little change for the better The aborigines whom

the Aryans subjugated or displaced appear to have been a hardly and brave people from the

determined front which they offered to these interlopers Such opprobrious terms as (शि) Sudrarsquo

insignificantrsquo महारी lsquothe great foersquo अतयज चाडाळ etc with which they designated them

undoubtedly show that originally they offered the greatest resistance in their power to their

establishing themselves in the country and hence the great aversion and hatred in which they are

held From many customs (A most remarkable and striking corroboration of these views is to be

found in the religious rites observed on some of the grand festivals which have a reference to

Bali Raja the great king who appears to have reigned once in the hearts and affections of the

Sudras and whom the Brahmin rulers displaced On the day of Dushara the wife and sisters of a

Sudra when he returns from his worship of the Shumi Tree and after the distribution of its

leaves which are regarded on that day as equivalent to gold amongst his friends relations and

acquaintances he is greeted at home with a welcome इडा वपडा जावो आणण बळीच राजय यवो ldquoLet

all troubles and misery go and kingdom of Bali comerdquo Whereas the wife and sisters of a

Brahmin place on that day in the foreground of the house an image of Bali made generally of

wheaten or other flour and when the Brahmin returns from his worship of the Shumi Tree he

takes the stalk of it pokes with it the belly of the image and then passes into the house This

contrariety in the religious customs and usages obtaining amongst the Sudras and the Brahmins

and of which many more examples might be adduced can be explained on no supposition but

that which I have tried to confirm and elucidate in these pages) traditionally handed down to us

as well as from the mythological legends contained in the sacred books of the Brahmins it is

evident that there had been a hard struggle for ascendancy between the two races The wars of

Devas and Daityas or the Rakshasas about which so many fictions are found scattered over the

sacred books of the Brahmins have certainly a reference to this primeval struggle The original

inhabitants with whom these earthborn Gods the Brahmins fought were not inappropriately

termed Rakshas that is the protectors of the land The incredible and foolish legends regarding

their form and shape are no doubt mere chimeras the fact being that these people were of

superior stature and hardly make Under such leaders as Brahma Purshram and others the

Brahmins waged very protracted wars against the original inhabitants They eventually

succeeded in establishing their supremacy and subjugating the aborigines to their entire control

Accounts of these conquests enveloped with a mass of incredible fiction are found in the books

of the Brahmins In some instances they were compelled to emigrate and in others wholesale

extermination was resorted to The cruelties which the European settlers practiced on the

American Indians on their first settlement in the New World had certainly their parallel in India

on the advent of the Aryans and their subjugation of the aborigines The cruelties and inhuman

atrocities which Purshram committed on the Kshetrias the people of this land if we are to

believe even one tenth of what the legends say regarding him surpass our belief and show that

he was more a fiend than a God Perhaps in the whole range of history it is scarcely possible to

meet with such another character as that of Purshram so selfish infamous cruel and inhuman

The deeds of Nero Alaric or Machiavelli sink into insignificance before the ferocity of

Purshram The myriads of men and defenceless children whom he butchered simply with a view

to the establishment of his coreligionists on a secure and permanent basis in this land is a fact

for which generations ought to execrate his name rather than deify it

This in short is the history of Brahmin domination in India They originally settle on the

banks of the Ganges whence they gradually spread over the whole of India In order however to

keep a better hold on the people they devised that weird system of mythology the ordination of

caste and the code of cruel and inhuman laws to which we can find no parallel amongst other

nations They founded a system of priestcraft so galling in its tendency and operation the like of

which we can hardly find anywhere since the times of the Druids The institution of Caste which

has been the main object of their laws had no existence among them originally That it was an

after-creation of their deep cunning is evident from their own writings The highest rights the

highest privileges and gifts and everything that would make the life of a Brahmin easy

smoothgoing and happy-everything that would conserve or flatter their self-pride-were specially

inculcated and enjoined whereas the Sudras and Atisudras were regarding with supreme hatred

and contempt and the commonest rights of humanity were denied them Their touch nay even

their shadow is deemed a pollution They are considered as mere chattels and their life of no

more value than that of meanest reptile for it is enjoyed that if a Brahim ldquokill a cat or an

ichneumon the bird Chasha or a frog or a dog a lizard an owl a crow or a Sudrardquo he is

absolved of his sin by performing the चािायण परायशशचत a fasting penance perhaps for a few

hours or a day and requiring not much labour or trouble While for a Sudra to kill a Brahmin is

considered the most heinous offence he could commit and the forfeiture of his life is the only

punishment his crime is considered to merit Happily for our Sudra brethren of the present day

our enlightened British Rulers have not recognized these preposterous inhuman and unjust penal

enactments of the Brahmin legislators They no doubt regard them more as ridiculous fooleries

than as equitable laws Indeed no man possessing even a grain of common sense would regard

them as otherwise Any one who feels disposed to look a little more into the laws and

ordinances as embodied in the Manava Dharma Shastra and other works of the same class

would undoubtedly be impressed with the deep cunning underlying them all It may not

perhaps be out of place to cite here a few more instances in which the superiority or excellence

of the Brahmins is held and enjoined on pain of Divine displeasure

The Brahmin is styled the Lord of the Universe even equal to the God himself He is to

be worshipped served and respected by all

A Brahmin can do no wrong

Never shall the King slay a Brahmin though he has committed all possible crimes

To save the life of a Brahmin any falsehood may be told There is no sin in it

No one is to take away anything belonging to a Brahmin

A king though dying with want must not receive any tax from a Brahmin nor suffer

him to be afflicted with hunger or the whole kingdom will be afflicted with famine

The feet of a Brahmin are holy In his left foot reside all the तीरष (holy waters at places

of pilgrimage) and by dipping it into water he makes it as holy as the waters at the holiest of

shrines

A Brahmin may compel a man of the servile class to perform servile duty because such a

man was created by the almighty only for the purpose of serving Brahmins

A Sudra though emancipated by his master is not released from state of servitude for

being born in a state which is natural to him by whom can he be divested of his natural

attributes

Let a Brahmin not give temporal advice nor spiritual counsel to a Sudra

No superfluous accumulation of wealth shall be made by a Sudra even though he has the

power to make it since a servile man who has amassed riches becomes proud and by his

insolence or neglect he gives pain even to Brahmins

If a Sudra cohabit with a Brahminee adultress his life is to be taken But if a Brahmin

goes even unto the lawful wife of a Sudra he is exempted from all corporal punishment

It would be needless to go on multiplying instances such as these Hundreds of similar

ordinances including many more of a worse character than these can be found scattered over

their books But what can have been the motives and objects of such cruel and inhuman Laws

They are I believe apparent to all but to the infatuated the blind and the selfinterested Anyone

who runs may read them Their main object in fabricating these falsehoods was to dupe the

minds of the ignorant and to rivet firmly on them the chains of perpetual bondage and slavery

which their selfishness and cunning had forged The severity of the laws as affecting the Sudras

and the intense hatred with which they were regarded by the Brahmins can be explained on no

other supposition but that there was originally between the two a deadly feud arising as we

have shown above from the advent of the latter into this land It is surprising to think what a

mass of specious fiction these interlopers invented with a view to hold the original occupiers of

the soil fast in their clutches and working on their credulity rule securely for ages yet to come

Anyone who will consider well the whole history of Brahmin domination in India and the

thraldom under which it has retained the people even upto the present day will agree with us in

thinking that no language could be too harsh by which to characterize the selfish heartlessness

and the consummate cunning of the Brahmin tyranny by which India has been so long governed

How far the Brahmins have succeeded in their endeavours to enslave the minds of the Sudras

and Atisudras those of them who have come to know the true state of matters know well to their

cost For generations past they have borne these chains of slavery and bondage Innumerable

Bhut writers with the selfsame objects as those of Menu and others of his class added from time

to time to the existing mass of legends the idle phantasies of their own brains and palmed them

off upon the ignorant masses as of Divine inspiration or as the acts of the Deity himself The

most immoral inhuman unjust actions and deeds have been attributed to that Being who is our

Creator Governor and Protector and who is all Holiness himself These blasphemous writings

the products of the distempered brains of these interlopers were received as gospel truths for to

doubt them was considered as the most unpardonable of sins This system of slavery to which

the Brahmins reduced the lower classes is in no respects inferior to that which obtained a few

years ago in America In the days of rigid Brahmin brethren had even greater hardships and

oppression practiced upon them than what even the slaves in America had to suffer To this

system of selfish superstition and bigotry we are to attribute the stagnation and all the evils

under which India has been groaning for many centuries past It will indeed be difficult to name

a single advantage which accrued to the aborigines from the advent of this intensely selfish and

tyrannical sect The Indian Ryot (the Sudra and Atisudra) has been in fact a proverbial Milch

Cow He has passed from hand to hand Those who successively held sway over him cared only

to fatten themselves on the sweat of his brow without caring for his welfare or condition It was

sufficient for their purposes that they held him safe in their clutches for squeezing out of him as

much as they possibly could The Brahmin had at last so contrived to entwine himself round the

Sudra in every large or small undertaking in every domestic or public business that the latter is

by custom quite unable to transact any concern of moment without his aid

This is even true at the present time While the Sudra on the other hand is so far

reconciled to the Brahmin yoke that like the American slave he would resist any attempt that

may be made for his deliverance and fight even against his benefactor Under the guise of

religion the Brahmin has his finger in everything big or small which the Sudra undertakes Go

to his house to his field or to the court to which business may invite him the Brahmin is there

under some specious pretext or other trying to squeeze out of him as much as his cunning and

wily brain can manage The Brahmin despoils the Sudra not only in his capacity of a priest but

does so in a variety of other ways Having by his superior education and cunning monopolized

all the higher places of emolument the ingenuity of his ways is past finding out as the reader

will find on an attentive perusal of this book In the most insignificant village as in the largest

town the Brahmin is the all in all the be all and the end all of the Ryot He is the master the

ruler The Patell of a village the headman is in fact a nonentity The Koolkernee the hereditary

Brahmin village accountant the notorious quarrel-monger moulds the Patell according to his

wishes He is the temporal and spiritual adviser of the ryots the Soucar in his necessities and the

general referee in all matters In most instances he plans active mischief by advising opposite

parties differently so that he may feather his own nest well If we go up higher to the Court of a

Mamlutdar we find the same thing The first anxiety of a Mamlutdar is to get round him if not

his own relatives his castemen to fill the various offices under him These actively foment

quarrels and are the media of all corrupt practices prevailing generally round about these Courts

If a Sudra or Atisudra repairs to his Court the treatment which he receives is akin to what the

meanest reptile gets Instead of his case receiving a patient and careful hearing a choice lot of

abuse is showered on his devoted head and his prayer is set aside on some pretext or other

Whereas if one of his own castemen were to repair to the Court on the self-same business he is

received with all courtesy and there is heardly any time lost in getting the matter right If we go

up still higher to the Collectorrsquos and Revenue Commissionerrsquos Courts and to the other

Departments of the Public Service the Engineering Educational etc the same system is carried

out on a smaller or greater scale The higher European officers generally view mean and things

through Brahmin spectacles and hence the deplorable ignorance they often exhibit in forming a

correct estimate of them I have tried to place before my readers in the concluding portions of

this book what expedients are employed by these Brahmin officials for fleecing the Coonbee in

the various departments to which business or his necessities induce him to resort Any one

knowing intimately the workings of the different departments and the secret springs which are

in motion will unhesitatingly concur with me in saying that what I have described in the

following pages is not one hundredth part of the rogueries that are generally practiced on my

poor illiterate and ignorant Sudra brethren Though the Brahmin of the old Peishwa school is

not quite the same as the Brahmin of the present day though the march of Western ideas and

civilization is undoubtedly telling on his superstition and bigotry he has not as yet abandoned

his time-cherished notions of superiority or the dishonesty of his ways The Beef the Mutton

the intoxicating beverages stronger and more fiery than the famed Somarasa which their

ancestors once relished as the veriest dainties are fast finding innumerable votaries among them

The Brahmin of the present time finds to some extent like Othello that his occupation is

gone But knowing full well this state of affairs is the Brahmin inclined to make atonement for

his past selfishness Perhaps it would have been useless to repine over what has been suffered

and what has passed away had the present state been all that is desirable We know perfectly

well that the Brahmin will not descend from his self-raised high pedestal and meet his Coonbee

and low caste brethren on an equal footing without a struggle Even the educated Brahmin who

knows his exact position and how he has come by it will not condescend to acknowledge the

errors of his forefathers and willingly forego the long cherished false notions of his own

superiority At present not one has the moral courage to do what only duty demands and as long

as this continues one sect distrusting and degrading another sect the condition of the Sudras

will remain unaltered and India will never advance in greatness or prosperity

Perhaps a part of the blame in bringing matters to this crisis may be justly laid to the

credit of the Government Whatever may have been their motives in providing ampler funds and

greater facilities for higher education and neglecting that of the masses it will be acknowledged

by all that in justice to the latter this is not as it should be It is an admitted fact that the greater

portions of the revenues of the Indian Empire are derived from the Ryotrsquos labormdashfrom the sweat

of his brow The higher and richer classes contribute little or nothing to the State exchequer A

well informed English writer states that

ldquoOur income is derived not from surplus profits but from capital not from luxuries but

from the poorest necessaries It is the product of sin and tearsrdquo

That Government should expend profusely a large portion of revenue thus raised on the

education of the higher classes for it is these only who take advantage of it is anything but just

or equitable Their object in patronizing this virtual high class education appears to be to prepare

scholars ldquoWho it is thought would in time vend learning without money and without pricerdquo ldquoIf

we can inspirerdquo Say they ldquothe love of knowledge in the minds of the superior classes the result

will be a higher standard of morals in the cases of the individuals a large amount of affection for

the British Government and an unconquerable desire to spread among their own countrymen the

intellectual blessings which they have receivedrdquo

Regarding these objects of Government the writer above alluded to states that-

ldquoWe have never heard of philosophy more benevolent and more utopian It is proposed

by men who witness the wondrous changes brought about in the Western world purely by the

agency of popular knowledge to redress the defects of the two hundred millions of India by

giving superior education to the superior classes and to them onlyrdquo ldquoWe ask the friends of

Indian Universities to favour us with a single example of the truth of their theory from the

instances which have already fallen within the scope of their experience They have educated

many children of wealthy men and have been the means of advancing very materially the

worldly prospects of some of their pupils But what contribution have these made to the great

work of regenerating their fellowmen How have they begun to act upon the masses Have any

of them formed classes at their own homes or elsewhere for the instruction of their less

fortunate or less wise countrymen Or have they kept their knowledge to themselves as a

personal gift not to be soiled by contact with the ignorant vulgar Have they in any way shown

themselves anxious to advance the general interests and repay philanthropy with patriotism

Upon what grounds is it asserted that the best way to advance the moral and intellectual welfare

of the people is to raise the standard of instruction among the higher classes A glorious

argument this for aristocracy were it only tenable To show the growth of the national

happiness it would only be necessary to refer to the number of pupils at the colleges and the lists

of academic degrees Each wrangler would be accounted a national benefactor and the existence

of Deans and Proctors would be associated like the game laws and the tenpound franchise with

the best interests of the Constitutionrdquo

Perhaps the most glaring tendency of the Government system of high class education has

been the virtual monopoly of all the higher offices under them by the Brahmins If the welfare of

the Ryot is at heart if it is the duty of Government to check a host of abuses it behoves them to

narrow this monopoly day by day so as to allow a sprinkling of the other castes to get into the

public service Perhaps some might be inclined to say that it is not feasible in the present state of

education Our only reply is that if Government look a little less after higher education and more

towards the education of the masses the former being able to take care of itself there would be

no difficulty in training up a body of men every way qualified and perhaps far better in morals

and manners

My object in writing the present volume is not only to tell my Sudra brethren how they

have been duped by the Brahmins but also to open the eyes of Government to that permicious

system of high class education which has hitherto been so persistently followed and which

statesmen like Sir George Campbell the present Lieutenant Governor of Bengal with broad and

universal sympathies are finding to be highly mischievous and pernicious to the interests of

Government I sincerely hope that Government will ere long see the error of their ways trust less

to writers or men who look through high class spectacles and take the glory into their own hands

of emancipating my Sudra brethren from the trammels of bondage which the Brahmins have

woven round them like the coils of a serpent It is no less the duty of such of my Sudra brethren

as have received any education to place before Government the ture state of their fellowmen and

endeavour to the best of their power to emancipate themselves from Brahmin thraldom Let there

be schools for the Sudras in every village but away with all Brahmin school-masters The

Sudras are the life and sinews of the country and it is to them alone and not to the Brahmins that

the Government must ever look to tide them over difficulties financial as well as political If the

hearts and minds of the Sudras are made happy and contented the British Government need have

no fear for their loyalty in the future

1st June 1873 Joteerao Phooley

परसतावना

या गरराचा मखय उददश असा आह की आज शकडो वर शिादरद अततशि बराहमण लोकाच राजय झालयापासन सतत दख सोशीत आहत व नानापरकारचया यातनत आणण सकटात दरदवस काढीत आहत तर या गोषटीकडस तया सवााच लकषय लागन तयानी ततजववरयी नीट ववचार करण व यरन पढ भटबराहमण लोकाच अयायी जलमापासन आपली सटका कशी करन घण हाच काय तो आह या दशात भट लोकाच राजय होऊन समार तीन हजार वराापासन अगधक काळ लोटन गला असावा अस अनमान होत त लोक परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच राहणार लोकास शजकन तया सवाास तयानी आपल दास कल व तयास अनक तर हची करर शासन दरदली पढ काही काळानतर तया लोकास या गोषटीच ववसमरण झालस पाहन भट लोकानी परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच लोकास शजकन तयास दास कलयाच मळीच छपवन ठववल तया लोकानी आपली वजनदारी हया लोकाच मनावर बसवावी याजकररता जणकरन आपल मातर दरहत होईल अस नानापरकारच उपाय योजल व त सवष ससदधीस जात गल कारण तया वळस त लोक

सततचया सबधान पवी पराधीन झाललच होत व पढ तयास भट लोकानी जञानहीन करन टाककल याजमळ भट लोकाच पाचपच तयाच लकात मळीच आल नाहीत तयानी तयाचयावर वचषसव समळवन तयास अकय आपल ताबयात ठवणयाकररता कवळ सवदरहतास अनलकन पषकळ बनावट गरर करन त आपणा सवाास ईशवरापासन परापत झाल अस तया वळच अजञानी लोकास सागन तयाच मन सवषसवी वळववल तया गररात तयानी अस सलदरहल की शिास ईशवराचा उतपन करणयाचा हत इतकाच आह की तयानी सदासवषदा भट लोकाचया सवत ततपर असाव व जणकरन तयाची मजी खर राहील अस कराव महणज त ईशवराला पावन होऊन तयाच दहाच व जमास यणयाच सारषक झाल आता कोणी या गरराववरयी रोडासा ववचार कला असता त ककतपत खर आहत व त ईशवरापासन आल असाव ककवा कस ह लागलीच कळन यईल अशा गररापासन सवषशशकतमान सवष जगाचा व तयातील सवष वसतचा उतपनकताष जो परमशवर तयाचया समसषटीला मोठ गौणतव आणल अस आमच ज हललीच शहाण भट बध जयास बध महणणयास मोठी लजया परापत होती कारण तयानी एक वळी शिादरद अततशिास फार दख दरदली व हललीही त धमाषचया योगान तयापासन दख सोशीत आहत आणण एकमकास दख दण हा बधधमष नवह तरावप तयास आमहा सवााच उतपनकतयाषचया सबधान बध महणण भाग पडत तर त दखील उघड रीतीन अस महणणयास सोडणार नाहीत मातर तयानी सवदरहताकडस लकषय न दता कवळ यायास अनसरन ववचार कला पादरहज अस जर आह तर त गरर आमच शहाण इगरज फर च जमषन अमररकन व दसर ववदवान लोक पाहन (त) शदध मतलबी आहत जयात सवष परकार बराहमणाच महततव सागन तयास तयाची लोकाच मनावर वजनदारी बसावी याजकररता ईशवरापकादखील शरषठ मातनल आहत अस समत दरदलयावाचन राहणार नाहीत तयातन वर सागगतलल लोकापरकी इगरज लोकानी तर पषकळ दरठकाणी इततहास वगरर गररात भट लोकानी सवदरहतासतव इतर लोक महणज शिादरद अततशि लोक हयास आपल गलाम करन टाककल आह अस समत दरदललच आह अशा गररापासन ईशवराचया वरभवाला कवढा नीचपणा भट लोकानी आणणला आह बर जया ईशवरान शिादरद अततशिास व इतर लोकास आपण तनमाषण कललया सवष सषटीतील वसतचा साररख रीतीन उपभोग घणयाची मोकळीक दरदली असन भट लोकानी तयाच नावच खोट गरर बनवन तयाजमधय सवााच हकक रदद करन आपणच अगरहणय होऊन बसल याजवर आमच कोणी भट बध अशी शका घतील की ह गरर जर खोट आहत तर तयाजवर शिादरद अततशि याच पवषजानी कसा भरवसा ठववला व हललीही तयापरकी पषकळ कसा भरवसा ठववतात तर तयाच उततर अस आह की आताचया या सधारललया काळात कोणावर काही जलम नसन सवाास आपलया मनातील ववचार सपषट रीतीन सलदरहणयाची अरवा बोलणयाची परवानगी असन एखादया शहाणया गहसराकड कोणी लबाडान एखादया मोठया गहसराचया नावाच खोट पतर जरी आणल तरावप तयास काही वळपयात तयाजवर भरवसा ठवावा लागतो व समयानसार तोदरह फसला जातो अशी जर गोषट आह तर शिादरद अततशि एक वळी भट लोकाच जलमाच

तडाकयात सापडलयामळ व तयास सवषसवी अजञानी करन सोडडलयामळ आपल दरहताकररता समराषच नावाच खोट गरर करन तयाजकडस तयाच मन वळवन तयास फसववल व अदयापही तयापरकी ककतयकास भट लोक हलली फसववताहत ह शदध वर सागगतललया परकारापरमाण आह भट लोक आपल पोट भरणयाकररता आपल सवारी गररातन वारवार जागोजागी अजञानी शि लोकास उपदश कररतात तयाजमळ तयाचया मनामधय तयाजववरयी पजयबवदध उतपन होऊन तयास तयानी (भट लोकानी) ईशवरालाच मातर जो योगय समान तो आपणास दवववणयास लाववल आह हा काही लहानसहान अयाय नवह याजबददल भट लोकास ईशवराजवळ जबाब दयावा लागल तयाचा उपदशाचा ठसा बहतक अजञानी शि लोकाच मनावर इतका दढ झाला की त अमररक तील गलामासाररख आपणास जया दषट लोकानी दास कल तयापासन सोडवन सवततरता दणार या लोकाववरदध उलटया कबरा बाधन लढणयास तयार झाल ही एक मोठी आशचयाषची गोषट आह की आपणावर ज कोणी उपकार करीत असतील तयास आमहावर उपकार कर नका आमची जी हललीची शसरतत आह तीच बरी आह अस कवळ महणन तपत न होता तयाजबरोबर तटा करणयास परवतत होतात बर आपणास दासयतवापासन मकत करणार ज लोक तयाच आपणास सोडववलयापासन काही हीत होत हही काही नाही उलट तयास आपल लोकापरकी शकडो लोकाच बळी दयाव लागतात व मोठमोठी साहसकम पतकरन आपल जीव धोकयात घालाव लागतात आता अस परोपकाराच कतय करणयाचा तयाचा हत तरी काय असावा याजववरयी आपण रोडासा ववचार कला असता लागलीच आपणास कळन यईल की मनषयाला सवततरता असण ही एक मोठी जररीची गोषट आह जवहा मनषय सवततर असतो तवहा तयास आपल मनात उभदिवलल ववचार सपषट रीतीन इतर लोकास बोलन अरवा सलहन दाखववता यतात तच ववचार तयास सवततरता नसलयामळ मोठ महततवाच असन लोकाच दरहतावह का असनात तरावप त तयास दसर कोणास कळववता यत नाहीत आणण अस झाल महणज काही काळान त सवष ववचार लयास जातात तयाचपरमाण मनषय सवततर असलयापासन तो आपल सवष मनषयमातरास ज सवषसाधारण हकक सवष जगाचा जो तनयता व सवषसाकी परमशवर तयान दरदलल असन कवळ सवदरहताकडस जयाच लकषय अस कतरतरमी लोकानी लपवन ठववल तर तयापासन मागन घणयास कधी माग सरणार नाही व तयाच हकक तयास समळाल असता तयास सख होत जयाची तयास सवततरता दऊन तयास जलमी लोकाच अयायी जलमापासन सोडवन सखी करण हाच काय तो तयाच अस शजवावरच व धोकयाच काम करणयाचा हत होय अहाहा ह ककतीतरी परोपकाराच सततय कायष होय असा तयाचा चागला उददश असलयामळ ईशवर तयास जर त जातील तर बहतकरन जयच दत गला व यरन पढही तयास अस चागल कतयामधय तयाच परयतन सफळ होऊन तयास जयच समळो अशी आमही ईशवराजवळ परारषना कररतो दकषकण अमररका व आकफरका या दोन पथवीचया मोठ भागामधय शकडो वराापासन दसर दशातन मनषय़ धरन आणन तयास गलाम करणयाची वहीवाट चाल होती ततजमळ एकदर सवष यरोपखडातील व दसर पथवीचया पषठभागावरील

सधारलल राषटास मोठी लजजा परापत झाली होती ती दर करणयाकररता इशगलश अमररकन वगरर उदार लोकानी मोठमोठालया लढाया करन आपल नकसानीची तर काय पण आपल शजवाचीदखील परवा न करता ती फार दरदवसापासन चालत आलली दषट चाल तळाबडातनशी नाहीशी करन पषकळ गलामास तयाच परम आवडत आईबापापासन बहीणभावडापासन मलाबाळापासन व सनहीमडळीपासन दषट लोकानी एकाएकी ताडातोडी करन उभयपकास परम दख झालयामळ त दरदवसानदरदवस झरणीस लागन मरणयाचया बतात आहत तोच तयास एकमकास भटववल अहाहा अमररकन वगरर सदाचारी लोकानी ककतीतरी चागल काम कल बर आज तयास तया गरीब अनार गलामाची ददशा पाहन दया आली नसती तर त गरीब तरबचार आपलया वपरयकर मडळीस भटणयाची इचछा तशीच मनामधय ठवन मरण पावल असत बर तयास धरन आणणार दषट लोक तयास चागल रीतीन तरी ठवीत असत काय नाही नाही तयास त लोक ज ज जाच करीत त ऎककल असता पाराणहरदयाचया मनषयाचादखील कठ दाटन यऊन तयास रड आलयावाचन राहणार नाही त तयास पशवत समजन तयाजबरोबर नहमी लाराबककयाशी काम ठवीत कधी कधी त तयास भर उहामधय नागराला जपन तयाजपासन आपली शत नागरन घत असत व तयानी काही कमजासत कल असता तयाच अगावर बरलापरमाण कोरडयाच वळच वळ उठवीत बर इतक ही असन त तयाच पोटापाणयाची तरी नीट वयवसरा राखीत काय मळीच बोलायला नको एक वळ समळाल एक वळ नाही व ज अन समळ त अगदी कतनषठ परतीच असन फारच रोड अस यामळ तयास नहमी अपतच पोटान उठण भाग पड तयाचयाकडन दरदवसास छाती फटन रकत ओकत तोपयात काम घऊन तयास अपरातरी गराचा गोठा वगरर घाणरड जागयात तनजायास सोडीत तर रकन आलयानतर त गरीब तरबचार तया खरबरीत जसमनीवर मतपराय होऊन पडत परत डोळयास परती तनिा महणन ठाऊक नाही तरबचार यास तनिा यणार ती कोठची एक तर पदरहली तयास धनीसाहब कवहा पकारतील याची जबर धासती दसर पोटामधय परत अन नसलयामळ जीव हललक होऊन परम कलश होतात ततसर आगावर चाबकाच फतक बसलयामळ सवष शरीर रकताळन जाऊन तयाच वदनन तळमळ करीत या कशीच तया कशीवर होत आहत चवर घरच मनषयास आपलयामळ ककती दख होत असल याचा ववचार मनात यऊन अतकरणात दखाचा डोब पाझरलयामळ टपटप नतरावाट आशरचया धारा चालत आणण ईशवरास परारषना करीत की भगवन आता आमची काही तरी करणा तला यऊ द आमहाला या दखापासन मकत कर आमचयान ह दख सहन होत नाही आता आमच पराण जातील तर बर होईल अशा सकटात व अशा ववचारात सवष रातर उजडन जात अस तयास जी जी दख झाली ती सवष पणषपण वणषन कर गलयास भारतील शोकरससबधी शबद परतील याचा सशय आह तातपयष-अमररकन लोकानी आज शकडो वराापासन चालत आलली ती दषट चाल बद करन गरीब अनार लोकास तया अतत करर लोकाचया जलमापासन मकत करन तयास सवषसवी सखी कल या गोषटीचा शिादरदअततशिास इतर लोकापका अगधक सतोर वाटत

असल कारण गलामाचया शसरतीत असता मनषयमातरास ककती दख सोसावी लागतात याचा परतयक अनभव तयावाचन अरवा वर सागगतलल गलामावाचन इतर लोकास रोडाच असल आता तयाचयामधय व वरचया गलामामधय इतक च अतर आह की पदरहलयास भट लोकानी शजकन गलाम कल व दसर यास दषट लोकानी एकाएकी जलमान धरन गलाम कल बाकी सवष अशी त तयाचयाशी समळतात तयाचया शसरतीमधय व गलामाच शसरतीमधय ततलपराय भद नाही तयानी जी जी सकट सोसली ती सवष शिादरद अततशिास भट लोकापासन सोसावी लागली ककबहना तयापका अगधक दखील महटल असता काही गचता नाही तयास जी दख परापत झाली ती ऎकनच मातर पाराणहरदयी मनषयाच अतकरण तर काय परत परतयक मतत षमत काहाराचा पाराणही कलकल उकलन आतन दखाशरच लोटच लोट चालन तयाजमळ पथवीवर इतक जळ होईल की जयाच पवषजानी शिादरद अततशिास गलाम कल तयाच ज वशज हललीच भटबध तयापरकी ज आपल पवषजासारख कठोर हरदयाच नसन कोमल अतकरणाच आहत तयास अस वाटल की हा एक जलपरलयच आह आमच दयाळ इगरज सरकारास शिादरद अततशिास भट लोकापासन काय काय जलम सहन कराव लागल व हललीदरह सहन करीत आहत याजववरयीची मळीच मादरहती नाही त जर याजववरयी चौकशी करन आपणास मादरहती करन घतील तर तयास अस कळल की आमही ज ज दरहदसरानच इततहास सलदरहल तयातील हा एक मोठा अतत महततवाचा भाग गाळला तयास तयाच दखाची मादरहती एकदा झाली महणज फार वाईट वाटन आपलया गररात जर अतत तनकषट दशस यऊन पोहचलल व दषट लोकानी गाजलल जयाच दखास पारावार नाही अशा लोकाच शसरतीची उपमा दण झालयास शिादरद अततशिाचयाच शसरतीची उपमा योगय साजल अस वाटल तयातन कवीस पषकळ अशी खद वाटन काहीस बर वाटल की आजपयात कववतत तयास शोकरसाची पणषपण तसबीर शरोतयाच मनामधय ठसववणयाकररता महापरयतनान कालपतनक उदाहरण रचावी लागत तर तयाच त सवष शरम अस ढळढळीत साकार उदाहरण सापडलयामळ नाहीस कल अस जर आह तर हललीच शिादरद अततशि याची अतकरण आपण जयाच मनामधय यतो तवहा तयाची दख ऎकन परम दखीत होत असतील यात मोठ आशचयष आह अस काही नाही एक वळी भट राजयात तयाचयावर ज काही परसग गदरल होत तयाची आठवण झाली असता आमची मन भयभीत होऊन आमच अगावर रोमाच उभ राहतात व मनामधय लागलीच अस ववचार यतात की जया परसगाची आठवण आमहास जर इतकी दखदायक होती तर जयानी त परसग सोसशल असतील तयाच मनाची काय शसरतत झाली असल ह तयाच तयाना ठाऊक याजववरयी चागल सपषट उदाहरण आमच भटबधचयाच गररामधय सापडत त अस की या दशातील मळच रदरहवासी कतरतरय लोक याजबरोबर भट लोकाचा मखयागधकारी परशराम या नाम गहसरान ककती कररता दाखववली ह या गररात जाणववलच आह तरावप तयाच कररतववरयी इतक समजल आह की तयान पषकळ कतरतरय लोकाच पराण घऊन तयाच अनार झाललया शसतरयापासन तयाची लहान लहान चार चार पाच पाच मदरहयाची गरीब तरबचारी तनदबोधरी बालक दरहसकावन घऊन अतकरणात काही

िव न पावता तयाच पराण की हो मोठ दषट रीतीन हरण कल तो दषट इतक च करन रादरहला अस नाही तर तयान ककतयक आपल पतीचया मतयमळ दीन झाललया शसतरया आपल पोटात सभवललया गभाषचया सरकणारष रानोमाळ मोठया कलशान पळत असता तयाचा पारधयापरमाण पाठलाग करन तयास पकडन आणन तयाच परसतकाळी तयास पतर झाला अस ऎककल मातर पर की लागलीच यऊन तयाच पराण यायाव यणपरमाण हकीगत भट लोकाच गररात आढळत व जया अरी भट लोक तयाचववरदध पकाच होत तयअ अरी तयाजपासन तया वळची सवष वासतववक हकीकत समजल अस आमहास सवपनातदखील आणावयाला नको भट लोकानी ततचा पषकळ भाग गाळला असावा याचयात काही सशय नाही कारण कोणी आपल तोडान आपण कलल वाईट कमष सागत नाही आता वर सागगतलली हकीकत तयानी आपल गररात सलहन ठववली ह एक मोठ आशचयष आह आमच ववचारास अस यत की परशरामान एकवीस वळा कतरतरय लोकाचा मोड करन तयाची वाताहत कली व तयाच हतभागी शसतरयाच लहान लहान मलास माररल याचयात मोठा पररारष कला व तो इतर जनास माहीत वहावयाकररता भट लोकानी आपल गररात सलहन ठववला अरवा जगात परससदध महण आह की ldquoतळहातान सयष झाककला जात नाहीrdquo तयापरमाण ही हकीकत जरी तयास मोठी लजजासपद होती तरावप ततचा मोठा गवगवा झालयामळ तयाचयाचयान शजतकी झाकवल तततकी तयानी झाकन जर उपायच नाही तर सलहन ठवण तयास जरन पडल बर भट लोकानी शजतकी हकीकत सलदरहली तततकयाचववरयी रोडासा ववचार कला असता मनास मोठ दख होत कारण परशरामान जवहा तया गरभारशा शसतरयाचा पाठलाग कला तवहा तयास ककती दख झाल असल बर शसतरजातीस बहत करन पळणयाची मारामार तयातन तयापरकी ककतयक मोठयाचया व कलीन शसतरया असलयामळ घराचा ऊबरादखील जयास ठाऊक नाही ज काही तयास लागल त सवष गडीमाणस आणन दत साराश जयानी पतीच शरय गचतन तयाच शजवावर सखात दरदवस कादरढल तर तयाजवर पोटातील गभाषच ओझ घऊन सयाषचया परखर उहात आडमागाषन पळणयाचा परसग गदरण महणज तयास महासकटकाळच ओढवला अस महटल पादरहज तयास पळणयाची सवय मळीच नसलयामळ पायात पाय गतन धडाधड ठचा लागन कधी खडकावर कधी डोगराच कपारीवर पडत असतील आणण तणकरन काहीचया कपाळास काहीचया कोपरास काहीचया गडयायास व काहीचया घोटयास लागन रकताचया धारा चालत असतील व परशराम मागन यत आह ह ऎकन तसच घाबर पळत असतील मागाान जात असता तयाच कोमल पायामधय काट टोचन काटरी झाडानी आगावरची वसतर फाटन तयाची शरीर भोसकली असतील व तणकरन शरीरातन रकत वाहवल असल तयाच उहामधय पळता पळता पाय चटचट पोळन तयाची कमळाचया दठासारखी सकमार नीलवणष कातत परम आरकतता पावली असल व तोडास फ स यऊन डोळ पाणयान गचच भरन आल असतील तोडाकडस एक एक दोन दोन दरदवस पाणीदखील नल नाही सबब कलमल वाटन पोटातील गभष पोटात गडबड कफरत असतील तयास अस वाटल असल की आता धरणी जर फाटत तर फार बर होईल महणज आत आमही उडी

टाकन या दषटापासन मकत होऊ तयानी डोळ भरन आणन ईशवराची परारषना कली नसल काय की ह परभो-आमचयावर काय हा कहर गदरववलास अर आमही सवत बलहीन महणन आमहास अबला महणतात व आमहास आमच पतीच ज काही बल होत तही या दषटान हारण कल अस तला माहीत असता तनदषय होऊन आमचा ककती तरी अत पहातोस अर आमच पतीच जयान पराण घऊन आमहा अबलावर शसतर धररल व तयाजमधय जो मोठा पररारष समरववतो अशा दषटाच अपराधात पाहन यवढा त समरष असता तोडात बोट घालन सतबध बसलास काय यापरमाण तया दीनमख होऊन ईशवराचा धावा करीत आहत तो इतकयात दषट परशराम यऊन तयास धरन चालववल नसल काय मग तयाचया शोकाला काय ववचारावयाच आह तयापरकी काही शसतरयानी फार आकरोश करन आपल पराण तयागगल नसतील काय व बाकीचया शसतरयानी अततशय लीन होऊन तया दषटाची ववनवणी कली नसल काय की अहो परशराम आमच आपणाजवळ इतक च शवटच मागण आह की आमच पोटी जम पावणार अनार बालकाचा पराण घऊ नका आमही सवष समळन तमहाजवळ पदर पसररतो आमहास यवढ दान दया पादरहज असलयास आमच पराण याया परय आमच मलाच जीव वाचवा आमच आपण पतत मारलयामळ आमहास अकाली वरधवय परापत होऊन आमही सवष सखाला मकलो आता आमहास पढ मलबाळ होणयाची मळी आशा रादरहली नाही व आमच सवष पचपराण आमचयापासन जम पावणार बालकाकडस लागलल आहत आता आमहास काय त यवढच दखात सख व आमच सखाच तनधान जी आमची बालक तयाच पराण घऊन आमहा अनार शसतरयास का या सवष आयषयभर शोकाणषवात टाककता आमहास यवढी सभका घाला आमही तमचया धमाषचया लकी आहोत आमची कशीही करन आपणास दया यऊ दया इतक करणापर शबद बोललयान तया दषटाच अतकरण काहीतरी िवाव परत मळीच नाही तयान तया परसत झाललया पाहन तयाजपासन तयाची बालक दरहसकावन घऊ लागला तवहा तया तयाचया सरकणाकररता तयाचयावर पालथया पडन पढ मान करन महणालया असतील की अहो परशरामा तमहाला जर या मलाच पराणच घण आह तर पररम आमच शीर उडवा मग आमच पाठीमाग तयाच काय करण त करा आमच समक तयाच पराण घऊ नका परत काही हो तयान ऎककल नाही हर हर तयाचयाजवळन जवहा तयाची मल दरहसकावन घतली असतील तवहा तयास ज दख झाल असल त सलदरहणयास आमच हातातन लखणी गळन पडत असो तया चाडाळान तया मलाच पराण तयाच आयासमक घतल तवहा काही जणीनी आपल उर बडववल क स तोडडल व तोडात माती घालन घऊन पराण दरदल असतील काही जणीनी पतरशोक करन पराण सोडडल असतील व काही जणीला वड लागन हा पतर हा पतर करीत भटकत कफर लागलया असतील ही सवष हाकककत भट लोकापासन आमहास समजल अशी आमहास मळीच आशा बाळगायास नको यापरमाण भट लोकाचया मखयागधकारी परशरामान शकडो कतरतरय लोक मारन तयाच बायकामलाची ददषशा करन टाककली व तयास हलली भट लोकानी शिादरदअततशि लोकास सवष शशकतमान परमशवर सवष जगाचा उतपनकताष अस महणववणयास लाववल आह ह मोठ

आशचयष आह परशरामाच पाठीमाग भट लोकानी तयास कमी छसळल अस नाही तर तयानी आपलयाकडन शजतक छळवल तततक तयास छसळल तयानी तया लोकापरकी बरच लोकास तवरामळ तयाची ददषशा करन शजवतच इमारतीच पायात दडपीत याजववरयी या गररात सलदरहलच आह तयानी तया लोकास इतक तचछ मानाव की एकाद वळस कोणी शि नदीकाठावर आपली वसतर धत असता तया सरळी जर एकादा भट आला तर तया शिास आपली सवष वसतर गोळा करन बर याच दर अतरावर जरन भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा यणयाचा सभव नसल अशा सरळी जाऊन आपली वसतर धवावी लागत अस तरन जर भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा आला अरवा आला असा खोटा भास झाला तर तया भटान अशगनसारख रागान तपत होऊन जवळच भाड तयाच मसतक रोखन मोठ तवरान माराव तयाजमळ तयाच मसतक रकतबोबाळ होऊन मशचछषत होतसाता जमीनीवर धाडकन पडाव पढ काही वळान शदधीवर यऊन आपली रकतान भरलली वसतर घऊन तनमटपण घरी जाव सरकारास जर कलवाव तर सवष भटशाई पडली उलटी तयासच सजा दणार हर हर परमशवरा कवहढा हा अयाय असो एक दख आह महणन सागाव अशी व यापका अगधक दसरी पषकळ दख शिादरद अततशिास सोसावी लागत असत भटराजयात तयास वयापाराचया अरवा दसर या गोषटीचया सबधान कफरण झालयास मोठी मारामार पडत अस तयातन परातकाळी तर फारच अडचण पड कारण तया वळ स सवष वसतची छाया लाब पडत आणण अशा परसगी जर कदागचत कोणी शि रसतयान जात असता समोरच रसतयान भटसाहबाची सवारी यत आह ह पाहन तयाचया आगावर आपली छाया न पडावी या भीतीसतव घडी दोन घडी आपला खोळबा करन रसतयाच एक बाजस होऊन तयास बसाव लागत अस भटजी गलयानतर तो आपल कामास जाई एखाद वळस याची छाया भटाच आगावर चकन पडली तर तो भट लागलीच तयास मरमरतोपयात मारी आणण ताबडतोब नदीवर जाऊन सनान करी तयापरकी ककतयक लोकास रसतयात रकणयाची दखील पचाईत याजकररता तयास भटवसतीतन जाण झालयास आपलयाबरोबर रकणयाकररता एखाद भाड ठवाव लागत अस जर तयाचा रका जसमनीवर पडन भटसाहबान पादरहल महणज तया मनषयान अस समजाव की आता आपल पर आयषय भरल यापरमाण अनक सकट भोगगता भोगगता त फार तरासन गल व कवहा यापासन सटका होईल याची वाट जसा एखादा फार दरदवस तरगात टाककलला कर दी आपल इषटसमतरास मलाबाळास व भावबधास भटणयाववरयी अरवा सवततरतन इकड ततकड कफरणयाववरयी मोठ उतसकतन सटकच दरदवसाची वाट पहातो तयापरमाण पहात आहत इतकयात दरववशात ईशवरास तयाची करणा यऊन या दशात इगरज लोकाच राजय झाल व तयाचयाकडन त भट लोकाच कायीक दासयतवापासन मकत झाल त इगरज सरकाच तयाजबददल फार फार आभार मातनतात व सवषसवी तयाच त ऋणी आहत तयाच उपकार त कधी ववसरणार नाहीत तयानी तयास आज शकडो वरााच भट लोकाच कर दखायातन मकत करन तयाच मलाबाळास सखाच दरदवस दाखववल त नसत तर भट लोकानी तयास कवहाच धळीस समळववल असत याजवर कोणी

अशी शका घतील की आज भट लोकापका शिादरद अततशि लोकाचा भरना समार दसपट अगधक असन भट लोकानी शरादरद अततशि लोकास कस धळीस समळववल असत याच उततर अस आह की एक शाहाणा मनषय दहा अजञानी मनषयाच आपणाकडस मन वळऊन तयास तो आपल ताबयात ठऊ शकतो आणखी दसर अस की ती दहा अजञानी मनषय जर एकाच मताची असती तर तयानी तया शहाणया मनषयाच काही चाल दरदल नसत परत त दहाजण तनरतनराळ दहा मताच असलयामळ शहाणया मनषयास तयास फसववणयास काहीच आडचण पडत नाही तयापरमाण शिादरद अततशिाची मत एकमकास समळ नय महणोन पवी भट लोकानी एक मोठा धतष कावबाज ववचार शोधन कादरढला तया लोकाचा समाज जसा जसा वाढत चालला तयापरमाण भट लोकास सभती वाट लागली आणण तयानी तयाचयामधय परसपर वाकडपणा राहील अशी काही तजवीज योजली तरच आपला यर राहाणयाचा दरटकाव लागन सदासवषदा त लोक वशपरपर आपल वशजाच गलामगगरीत राहन आपणास काही शरम न कररता तयाच तनढळयाच घामान समळववलल उतपनावर तरबनधासत मौजा माररता यतील हा तयाचा ववचार ससदधीस जाणयाकररता जाततभदाच रोताड उपशसरत करन तयाजवर अनक सवदरहतसाधक गरर कल व त तया अजञानी लोकाच मनात भरववल तयापरकी ज लोक भट लोकाबरोबर मोठ तनकरान लढल तयाचा तयानी एक वगषच वगळा कला तयाचा पतपणी सड उगववणयाकररता तयास व तयाची जी पढ सतती होईल ततजला तयाचयातीलच लोकानी महणज हलली जयास माळी कणबी वगरर महणतात तर तयानी तयाचा सपशषदखील कर नय अस भट लोकानी तयाच मनात भरववल अस जवहा झाल तवहा अराातच तयाचा वयापार वगरर बद होऊन अनास मोताद झाल तयाजमळ तयास मलया गराच मास खाण भाग पडल त तयाच कतय पाहन हललीच शि ज आपणास मोठया अहपणान माळी कणबी सोनार सशपी लोकार सतार इतयादरद मोठमोठया सजञा कवळ तो तो धदा कलयाच योगान महणवन घतात तर तच लोक आपल पवषज एकाच घराणयातील असता तयाच पवषज सवदशासाठी भट लोकाशी मोठया तनकरान लढल सबब भट लोकानी तयाची अशी ददषशा करन तयास अनअन करावयास लाववल ह आतील गहय तयाचया लकात ब यता त तयाचा भट लोकाच सागणयावरन दवर करावयास सशकल हर हर ककती तरी त ईशवराच अपराधी आहत की तया सवााचा इतका तनकट सबध असन एकादया सणावाराला त तयाच दारी दरन अन वगरर मागणयास आल असता त तयास णझडकारन दतात व कवहा कवहा काठीसदधा घऊन तयाच आगावर मारणयास जातात असो यापरमाण भट लोकानी आपलयाशी इतर लोकानी जसजशी वतषणक कली तया तयापरमाण तयाचया जातत बाधन तयास सजा अरवा वरकाततचा आशरय दऊन सवषसवी आपल अककत करन ठववल जवहापासन शिादरद अततशिामधय भट लोकानी जाततभद उतपन कला तवहापासन तया सवााची मत सभन सभन झाली मग अराषतच तयास तयाची पादरहजल तशी वयवसरा करणयास सवड सापडली याववरयी एक जगपरससदध महण आह ती अशी

की ldquoदोघाच भाडण आणण ततसर यास लाभrdquo महणज भट लोकानी शिादरद अततशिामधय आपआपसात वरमनसय आणन आपण तयाच शजवावर ऎराआराम भोगीत आहत

ह पसतक करतवळी माझ समतर रा रा ववनायकराव बापजी भडारकर व रा रा सा राजना सलग यानी मला उततजन दरदल सबब मी तयाच फार फार आभार मातनतो

जो गो

अनकरमणणका

भाग १ ला

बरहमा उतपशतत सरसवतत आणण इराणी अरवा आयष लोक याववरयी

भाग २

मतसय आणण शखासर याववरयी

भाग ३ कचछ भदव अरवा भपतत कतरतरय दववज आणण कशयप राजा याववरयी

भाग ४

वराह आणण दरहरणयाक याववरयी

भाग ५

नारससह दरहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयादरदकाववरयी

भाग ६

बळीराजा जोतीबा मराठ खडोबा महासभा नऊ खडाचा यायी भररोबा सात अशरय तळी भरण आदरदतवारास पववतर मानण वामन पक घालण ववधयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सती जाण आराधी लोक सशलगण तादळाचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववरयी भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळीपरततपदा भाऊबीज इतयादरदकाववरयी

भाग ७

बरहमा ताडपतरावर सलदरहणयाची चाल जादमतर ससकताच मळ अटक नदीच पलीकडस जाणयाची बदी पवी घोडी वगरर बराहमण लोक खात होत भट राकस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाशषटच गचह बीजमतर माहार शि कळकणी कळबी कळबीण शिाचा दवर सोवळ धमषशासतर मन भट पतोजीच सशकण मोठा भयकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयादरदकाववरयी

भाग ८

परशराम मातवध एकवीस सवार या दरतय खडरावान रावणाचा आशरय कला नऊ खडची जाणाई साती आसरा माहाराच गळयातील काळा दोरा अततशि अतयज माग चाडाळ महारास शजवतच

पायामधय दडपण बराहमणात पाट लावणयाची बदी कतरतरय अभषकाचा वध परभ रामोशी शजनगर वगरर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव दरदला आणण गचरजीव परशराम यास आमतरण इतयादरदकाववरयी

भाग ९

वदमतर जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरर शिास जञान दणयाची बदी भागवत व मनसदरहता याचा असगतपणा इतयादरदकाववरयी

भाग १०

दसर बळी बराहमण धमाषची फशजती शकराचायाषच कतरतरम नाशसतक मत तनदषयपणा पराकत गररकार कमष आणण जञानमागष बाजीराव मसलमानाचा दवर आणण अमररकन व सकॉच उपदशकानी बराहमणाचा कतरतरमरपी कोट फोडला इतयादरदकाववरयी

भाग ११

पराण सागण बड वगरर पररणाम शि ससरातनक कळकणी सरसवतीची परारषना जप अनषठान दवसरान दकषकणा मोठया आडनावाचया सभा इतयादरदकाववरयी

भाग १२

वतनदार भट कळकणी यरोवपयन लोकाच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर काळोखाचा डाग यरोवपयन कामगाराची अककल गग कशी होत इतयादरदकाववरयी

भाग १३

मामलदार कलकटर रशवहय जजज आणण इशजतनयर खातयातील भट कामगार इतयादरदकाववरयी

भाग १४

यरोवपयन कामगाराचा तनरपाय खोताच वचषसव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगारानी सरकारात गावोगावचया हककगती कळववणयाची जररी धमष आणण जातयासभमान इतयादरद

भाग १५

सरकारी शाळाखाती मयतनससपासलटी दकणापराइज कसमटी व भट वतषमानपतरकत याची जट आणण शिादरद अततशिाचया मलानीवव दया सशक नय महणन भट लोकाचा कट इतयादरद

भाग १६

बरहमराकसाच पीडचा गधकार

पवाडा

अभग

जोतीराव आणण धोडीबा

यााचा सावाद

भाग १

बरहमा उतपगतत सरसवती आणण इराणी अरवा आया लोक यााववषयीा

धो०mdashयरोपखडातील इगरज फर च वगरर दयाळ सरकारानी एकतर होऊन दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमदवाचया तनयमास हरताळ लाववला कारण मनसदरहतत सलदरहल आह की बरहमदवान आपलया मखापासन बराहमणास उतपन कल

जो०mdashइगरज वगरर सरकारानी दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमाचया आजञस हरताळ लाववला महणन तझ महणण आह तर या भमडळावर इगरज वगरर अनक नानापरकारच लोक आहत तयास बरहमान आपलया कोणतया अवयवापासन उतपन कल याववरयी मनसदरहतत कसा काय लख आह

धो०mdashयाजववरयी सवष बराहमण महणज ववदवान व अववदवान अस उततर दतात की इगरज वगरर लोक अधम दराचारी असलयामळ मनसदरहतत तया लोकाववरयी मळीच लख नाही

जो०mdashयावरन तझया मत बराहमणामधय अधम दराचारी मळीच नाहीत की काय

धो०mdashशोधाअती इतर लोकापका बराहमणामधय अगधक अधम व अगधक दराचारी आहत अस आढळत

जो०mdashतर मग अशा अधम वअ दराचारी बराहमणाववरयी मनसदरहतत कसा लख आला

धो०mdashयावरन अस ससदध होत की मनन जी उपतशतत सलदरहली आह ती अगदी खोटी आह कारण ती सवष मनषयास लाग पडत नाही

जो०mdashमहणनच इशगलश वगरर लोकातील जञातयानी बराहमणातील पसतककतयााचया लबाडया जाणन दास करणयाची बदी कली बरहमा हा सवष मनषयमातराचया उतपततीस खरोखर कारण असता तर तयानी दास करणयाची बदीच कली नसती मनन चार वणााची उतपशतत सलदरहली आह ती एकदर सवष सशषटकरमाशी ताडन पादरहली महणज सवष खोटी आह अस आपणास कळन यत

धो०mdashमहणज ती कशी

जो०mdashबराहमण बरमहयाचया मखापासन झाल परत एकदर सवष बराहमणाची मळ माता बराहमणी ही बरमहयाचया कोणतया अवयवापासन झाली याववरयी मनन काहीच सलहन ठववल नाही ह कस

धो०mdashकारण ती तया ववदवान बराहमणाचया महणणयापरमाण अधम आणण दराचारी असल यासतव ततष ततजला मलछाचया पकतीस बसवा

जो०mdashआमही भदव आमही सवष वणाामधय शरषठ अस मोठया गवाान नहमी बोलणार अशास जम दणारी मळमाता बराहमणी ना आणण त ततजला मलछाच पकतीस कस बसववतोस ततला तरील दार व गोमासाचा घमघमाट कसा आवडल ह त मोठ अनसशत बोलतोस बाबा

धो०mdashतमहीच ककतयक वळा भर सभत बोलला की बराहमणाच मळ पवषज ज ऋवरवयष त शरादधाच तनसमततान गाई मारन तयाचया मासाची नानातर हची पकवान करन खात होत आणण आता मातर तयाचया मळ मातस घाण यईल महणन महणता ह कस तमही इगरजी राजयास हयाती गचतन रोड दरदवस राबा महणज हललीच बहतक सोवळ बराहमण रससडट गवहनषर वगरर कामदाराची आपलयावर जासती महरबानी वहावी याकररता तयाचया टबलावरच उअरलल मासाच तकड बटलराचया वाटणीसदखील यऊ दणार नाहीत अस तमहास दरदसल आताशा बहतक महार बटलर बराहमणाचया नावान आतलया आत करकरणयास लागल आहस ह तमहाला ठाऊक नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही सबब या दोराच खापर तयाचयाच बोडकयावर फोडा तयाववरयी त अनगचत बोलतोस महणन तमही मला का दोर दता पढ चाल दयाmdash

जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना आता बराहमणास जम दणार ज बरहमाच मख त दरमहाच दरमहा दरस झालयामळ तो चार दरदवस सोवळा होऊन बसत होता ककवा सलगाइततणीसारखा राख लावन पाक होऊन घरातील कामकाज करीत होता याववरयी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही परत बराहमणाचया उतपततीस बरहमा हा मळ कारण आह आणण तयास सलगाइततणीचा उपदश कसा आवडला असल बर कारण हललीच बराहमण सलगाईत ववटाळ पाळीत नाहीत महणन तयाचा वीट मातनतात

जो०mdashतर यावरन तच ववचार करन पाहा की बरहमाच मख बाह जघा आणण पाय या चार दरठकाणचया योनी दरशा झालयामळ तयास एकदर सोळा दरदवस सोवळ होऊन बसाव लागल असल अस जर महणाव तर तयाच घरातील खटाटोप कोण करीत अस याववरयी तरी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर तो गभष बरमहयाचया मखात सभवलया दरदवसापासन नऊ मदरहयाचा होईतोपावतो कोणतया दरठकाणी राहन वाढला याववरयी काही मनन महटल आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर पढ तया जमललया बराहमण बालकास बरमहयान आपलया सतनाच दध पाशजल अरवा वर दध लावन तयास लहानाच मोठ कल याजववरयी तरी काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashसाववतरी ही बरमहयाची पतनी असतादरह तयान तया मलाच ओझ मखात नऊ मदरहन वागवन तयास जम दणयाच व तयाच पालन पोरण करणयाच लचाड आपलया माथयावर का घतल ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashतयाची बाकीची तीन डोकी तर या लचाडापासन दर होती की नाही काय तया राडया राघोबाला असा पोरीतला घरकडी खळ आवडला

जो०mdashआता तयास राडया राखोबा महणाव तर तयान सरसवती नावाचया कयशी वयसभचार कला व तयामळ तयाच आडनाव बटीचोद पडल याच तनदय कमाषवरन तयाचा कोणी आदरसतकार (महणज पजा) करीत नाहीत

धो०mdashबरहमास जर खरोखर चार तोड होती तर तयाचपरमाणान तयास आठ सतन चार बबया चार मतरदवार आणण चार मलदवार असली पादरहजत पण तयाववरयी खातरी होणयाजोगा लख कोठच आढळत नाही पढ तयापरमाणच शरशाईस लकषमी पतनी असता तयान आपलया बबीपासन ह चार तोडाच मल कस तनसमषल याववरयी ववचार कर लागलयास शरशाईचीसदधा बरहमासारखी दशा होईल

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की बराहमण लोक ह समिाच पलीकडस जो इराण दश आह तया दशातील मळच राहणार होत पवी तयास इराणी ककवा आयष लोक महणत असत अस ककतयक इशगलश गररकारानी तयाचयाच गररावरन ससदध कल आह पररम तया आयष लोकानी मोठमोठया टोळया करन या दशात यऊन अनक सवार या कलया व यरील बहतक राजाचया मलखात वारवार हलल करन मोठा गधगाणा कला पढ वामनाच मागन आयष लोकाचा बरहमा या नावाचा मखय अगधकारी झाला तयाचा सवभाव फार हटटी होता तयान आपलया कारकीद त यरील आमचया मळ पवषजास रणागणी शजकन आपल दास कल व तयान आपल लोक आणण ह दास या उभयतामधय हमशा भद रहावा महणन अनक तर हच नम बागधल हया सवष कतयावरन बरहमा मलयानतर आयष लोकाचया मळचया नावाचा आपोआप लोप होऊन तयाच नाव बराहमण पडल नतर मागाहन मनसारख अगधकारी झाल तयानी बागधललया नमाचा गधककार माग पढ कोणी कर नय या भयासतव तयानी बरमहयाववरयी अनक तर हतर हचया नवीन कशलपत गोषटी रगचलया व तया गोषटी ईशवरचछनच झालया आहत असा तया दासाचया मनावर ठसा उमटावा महणन तयानी शरशाईच दसर आधळ गारड रगचल आणण सगध पाहन काही काळान तया सवष लखाच गरर बनववल तया गरराववरयी शि दासास नारदासाररखया पटाईत बायकातील भाऊजीन टाळया वपटन उपदश कलयामळ बरमहयाच महततव सहजच वाढल आता आपण हया बरमहयासारखी शरशाईववरयी चौकशी कर लागलो तर तयापासन आपलयास काडीमातर फायदा न होता आपला

उभयताचा वळ मातर वयरष जाणार आह कारण तयानी मळीच तया तरबचार यास उताण पाहन तयाचया बबीपासन ह चार तोडाच मल तनमाषण कल आणण अशा मळीच चीत झाललया दीनावर खब ठोकण यामधय मोठा पररारष होईल अस मला वाटत नाही

भाग २ रा

मतसय आणण शाखासर यााववषयीा

धो०mdashवामनापवी इराणातन या दशात आयष लोकाचया एकदर ककती टोळया आलया असावया

जो०mdashया दशात आयष लोकाचया टोळया जलमागाषन अनक आलया

धो०mdashतयापरकी पदरहली टोळी जलमागाषन लढाऊ गलबतावरन आली ककवा कस

जो०mdashलढाऊ गलबत तया काळी नवहती सबब ती टोळी लहान लहान मचवयातन आली व त मचव माशासाररख तवरन पाणयावरन चालत असत महणन तया टोळीचया अगधकार याच टोपणनाव मतसय पडल असाव

धो०mdashतर मग बराहमण इततहासकतयाानी भागवत वगरर गररात तो टोळीचा अगधकारी मतसयापासन जमला महणन सलदरहल आह ह कस

जो०mdashतयाववरयी तच ववचार करन पाहा की मनषय आणण मासा याचया अवयवात आहारात तनित मररनात आणण उतपततीत ककती अतर आह आणण तयाचपरमाण तयाचया मगजात काळजात फपफसात आतडयात गभष वाढणयाचया जागात आणण परसत होणयाचया मागाात ककती चमतकारीक अतर आह मनषय हा जसमनीवर गजारा करन राहाणारा पराणी होय तो पाणयात पडलयाबरोबर गटागळया खाऊन आपलया पराणास मकतो मासा हा सवष काळ पाणयात राहन आपला गजारा करणारा पराणी होय व तयास पाणयाबाहर कादरढलयाबरोबर तो तरफडन मरतो शसतरया बहतकरन एकाच मलास जम दतात परत मतसयीण पररम पषकळ अडी घालन काही काळानतर तया सवाास फोडन तयातन आपली सवष बचची बाहर कादरढत आता जया अडयामधय ह मसतयबाळ होत तयास मातर ततन पाणयाबाहर आणन फोडडल आणण तयातन ततन त मतसयबाळ बाहर कादरढल असल अस महणाव तर ततचा पराण पाणयाबाहर कसा वाचला असल कदागचत ततन पाणयातच त अड फोडन मतसयास बाहर कादरढल असल अस महणाव तर तया मतसय मानवासाररख बालकाचा पराण पाणयात कसा वाचला असावा कोणी अशी शका घतली की मनषयातील एखादया सराईत पाणबडयान पाणयात तळी बडी मारन मतसय बालक जया अडयामधय होत त अड मातर ओळखन जसमनीवर घऊन आला असल असो तस का होईना पण पढ तया मतसयीणीच अड कोणतया चतर मदाषन फोडन तयातन मतसयबाळ बाहर कादरढल असाव बर कारण जरी आता यरोप व अमररका खडात पषकळ सधारणा होऊन मोठमोठ नामाककत

ववदवान वरदयशासतरात तनपण झाल आहत तरावप तयापरकी एकाचयानदरह छातीला हात लावन मी मशतसयणीच अड फोडन तयातन शजवत मतसयाच बचच काढीन अस महणवणार नाही असो बर त अड पाणयात आह महणन तो मोठया महततवाचा तनरोप कोणतया अमर मतसयान पाणयाबाहर यऊन तया पाणबडयास कळववला असल व तया जळचर तनरोपयाची भारा मानव पाणबडयास कशी समजली असल अशा नानापरकारचया शकाच तया इततहासातलया लखावरन यराशसरत समाधान करन घता यत नाही यासतव तयाववरयी अस अनमान ससदध होत की मागाहन काही लबाड लोकानी सधी पाहन एकदर पराचीन गररात ही दतकरा कोबली असावी धो०mdashबर तो टोळीचा मतसय अगधकारी आपलया लोकासदरहत कोणतया दरठकाणी यऊन उतरला

जो०mdashपशशचम समिातन यऊन तो एका बदरावर उतरला

धो०mdashमतसयान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashमतसयान शखासर या नावाचया कतरपतीस मारन तयाच राजय घतल पढ त शखासराच राजय आयष लोकाचया ताबयात मतसयाचया मरणकाळपावतो तरबनधोक रादरहल मतसय मरताच शखासराचया लोकानी आपल राजय परत यायाव या इरादयान मतसयाच टोळीवर मोठया तनकरान हलला कला

धो०mdashपढ तया हललयामधय काय पररणाम झाला

जो०mdashतया हललयामधय मतसयाच टोळीचा पराभव झालयामळ ततन रणभमी सोडन पळ कादरढला नतर शखासराचया लोकानी ततचा पाठलाग कलयामळ ती अखरीस एका डोगरावर जाऊन झाडीत लपन रादरहली इतकयात इराणातन आयष लोकाची दसरी एक मोठी टोळी कचवयामधन बदरात यऊन उतरली व त कचव मचवयापका काहीस मोठ असलयामळ पाणयावर कासवासाररख सावकाश चालत असत या कारणामळ तया टोळीचया अगधकार याच टोपण नाव कचछ पडल

भाग ३ रा

कचछ भदव अरवा भपती कषतरिय दववज आणण कशयपराजा यााववषयीा

धो०mdashमासा आणण कासव यामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पहाता तयामधय रोड रोड अतर दरदसन यत परत इतर काही गोषटीत महणज जलात रहाण आडी घालण व तयास फोडण इतयादरदकानी त एकमकाशी सामयता पावतात यासतव कचछ हा कासवापासन जमला महणन भागवत वगरर इततहासकतयाानी गररात सलहन ठववल आह तयाववरयी ववचार कर गलयास तयाचा पररणाम मतसयासाररखा होईल व तणकरन आपला वळ कफकट जाईल अशी माझी खातरी झालयावरन मी आपलयास पढ ववचाररतो की कचछान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashतयान पररम तया बदरापासन जया पवषतावर मतसयाची टोळी घर यामधय सापडली होती तया पवषताच आसलकडील बाजपासन बहतक तरील मळचया कतरवासी लोकास घरा घालणार या लोकासदरहत एकदम वपटाळन नतर तो आपलया लोकास सोडवन एकदर सवष तया कतराचा भदव महणज भपती होऊन डरकया फोडीत बसला

धो०mdashबर त कचछान कतरातन वपटाळन लाववलल कतरतरय कोणीकडस गल

जो०mdashसमिावरन दजी इताणी अरवा आयष लोकाची टोळी आली अस महणणयाबददल घाबरलयामळ दववज आल दववज आल असा शबद करीत तया पवषताच पलीकडस जाऊन कशयप या नावाचया कतरपतीचया पाठोपाठ तनघाल यावरन कचछ आपलया बरोबर काही फौज घऊन तया पवषताच पलीकडील बाजन खाली उतरला आणण तयान तो पवषत आपलया पाठीवर घऊन महणज पाठीशी घालन अरवा पाठीमाग टाकन कशयपाचया राजयातील कतरतरयास जसजशी इराणातन मदत यत गली तसतशी पीडा दऊ लागला पढ कशयपान जरी तो पवषत कचछापासन माघारी यायावा महणन मोठ परयास कल तरावप कचछान आपलया मरणापावतो तो पाठीस घातलला पवषत तया कतरपतीचया हाती दरदला नाही व आपली रणभमी सोडन एक पाऊलसदधा माग हटला नाही

भाग ४ रा

वराह आणण हहरणयाकष यााववषयीा

धो०mdashकचछ मलयामाग दववजाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashवराह

धो०mdashवराह हा डकरापासन जमला अस भागवत वगरर इततहासकतयाानी सलहन ठववल आह याववरयी आपल मत कस काय आह

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की मनषय आणण डकर या उभयतामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पाहता चमतकाररक अतर दरदसन यत व तयाववरयी तझी पककी खातरी वहावी महणन यर उदाहरणाकररता फकत त आपलया बचचास जम दरदलयानतर कसकशी वतषणक कररतात याववरयी आपण रोडासा ववचार करन पाह महणज झाल मनषय सतरी आपलया मलास जम दरदलयाबरोबर तयास काडीमातर इजा न दता तयाच पालनपोरण कर लागत परत डकरीण कतरीसाररख पररम आपलया जम दरदललया बचचास एकदम खाऊन नतर बाकीचया दसर या बचचास जम दत यावरन वराहाचया डकरीण मातन पररम आपलया डकर जातीचया बचचास खाऊन नतर या मानव डकरास वयाली असावी अस ससदध होत परत भागवत वगरर गररकतयााच मतापरमाण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया सवषसाकीपणाला व तयाचया समदषटीला

बटटा लागला की नाही कारण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया जतीन आपलया वडील डकर भावडास मारन खाऊ नय महणन तयाववरयी तयान पवी काहीच बदोबसत कर नय काय अरर पदमा डकरीण ही वराह आदरदनारायणाची आई ना आणण ततन ती बालहतया कशी कली आता ldquoबालहतयाrdquo या शबदाचा अरष फकत बाळाचा वध करण असा होतो मग त बाळ कोणाच का असना पण दरहन तर आपल पोटच बाळ सवतमारन खालल तर अशा अयायाचा चागला बोध होणयासारखा कोशात शबदच सापडत नाही कदागचत दरहजला डखीण महणाव तर ldquoडखीण सदधा आपलया मलास खात नाहीrdquo अशी एक जनाट महण आह पढ तया वराहाचया पदमा आईन अस अघोर कमष कलयामळ ततची नरकयातनपासन सटका वहावी महणन ततन काही परायशशचत घतल अस कोठच सापडत नाही यासतव मोठी हळहळ वाटत

धो०mdashवराहाच डकरीण आईच नाव जर पदमा होत तर यावरन अस ससदध होत की ततचया डकर पतीच काही तरी दसर नाव असल पादरहज की नको

जो०mdashपदमा डकररणीच पतीच नाव बरहमा होत

धो०mdashयावरन पवीची जनावर मनषयासाररखी आपआपलयामधय बरहमा नारद आणण मन अशी नाव दत होती व तयाची नाव या गपपाडया गररकारास कशी समजली असावी दसर अस की पदमा डकररणीन वराहास तयाच लहानपणी आपलया सतनाच दध पाशजल असल यात काही सशय नाही परत पढ काहीसा मोठा झालयाबरोबर आपलया बरहम पतीसदरहत वराहास बरोबर घऊन गावातील णखडारातील अती सकमार फलझाडाचा चारा चरणयाची तयास सवय लावन मोकळी झाली असल ककवा कस ह तो वराह आदरदनारायणच जाण अशा नानापरकारचया मदयाचया गोषटीववरयी तयाचया गररात पराव सापडत नाहीत यासतव मला अस वाटत की वराह डकरीपासन जमला महणन गररात लख आहत त सवष खोट आहत काय अशा ववपररत गोषटी गररात सलदरहतवळी तया गररकारास लाज कशी वाटली नाही

जो०mdashवाहवा आणण तमहासाररखच तसलया गररावरन तयाचया मलाबाळाच पाय धऊन वपतात यावरन तमहाला लाज नाही महणावी ककवा तयाना

धो०mdashअसो तमचया मत तया अगधकार याच नाव वराह तरी कस पडल असाव बर

जो०mdashकारण तयाचा सवभाव व आचरण मोठ घाणरड असाव व तो शजकड जाई ततकडस रानडकरासाररखी मसडी मारन जयच समळवी यावरन महापरतापी ज दरहरणयाक आणण दरहरणयकशयप या उभयताचया मलखातील कतरतरयानी तयाच नाव गधककारान डकर (वराह) पाडडल तयामळ तो फार गचडला असावा आणण तयान या गोषटीचा मनात दात धरन तयाचया मलखात वारवार हलल करन तरील सवष कतरवासी लोकास पीडा दऊन अखरीस तयान एका लढाईत दरहरणयाकास माररल यावरन सवष पथवी (दरहदसरान) भर बाकीचया सवष कतरपतीस दरारा पोहचन त काहीस गडबडलयासाररख झाल इतकयात वराह मरण पावला

भाग ५

नारससाह हहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवराह मलयावर दववज लोकाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashनससह

धो०mdashनससह सवभावान कसा होता

जो०mdashनससहाचा सवभाव लोभी कतरतरमी कफतरी कपटी घातकी तनदषय आणण करर होता तो शरीरान सदढ असन अततशय बलवान होता

धो०mdashतयान काय काय कल

जो०mdashपररम तयान दरहरणयकशयपचया वधाववरयी ववचार चालववला व आपणास तयाला माररलयासशवाय तयाच राजय समळायाच नाही अस तयाच मनात पककपणी समजल हा तयाचा दषट हत ससदधीस जाणयाकररता तयान गपत रीतीन बहत दरदवस परयतन करन एका आपलया दववज पतोजीकडन दरहरणयकशयपचया परलहाद या नावाचया मलाचया कोवळया मनावर आपलया धमााची मलतततव ठसववलयावरन परलहादान आपलया हरहर या नावाचया कळसवामीची पजा करणयाची वजष कली नतर दरहरणयकशयपन परलहादाच भरषट झालल मन पन आपलया कळसवामीची पजा करणयाकडस वळवाव महणन नानातर हच उपाय कल तरावप नससह हा परलहादास आतन मदत करीत असलयामळ दरहरणयकशयपच सवष परयतन वयरष गल शवटी नससहान तया अजञानी मलास अनक रापा दऊन तयाच मन इतक भरषट कल की तयान आपलया वपतयाचा वध करावा महणन तयाच मन वळववल खर परत त अघोर कमष करणयास तया मलाची छाती होईना सबब नससहान सधी पाहन ताबतातील वाघाचया सोगासाररख आपलया सवष आगास रग दऊन तोडात मोठमोठाल खोट दात धरन लाब लाब कसाची दाढी लाववली आणण तो एक तर हचा भयकर ससह बनला ह सवष कतरतरम छपववणयाकररता नससहान भरजरीच एक ऊची लगड नसन गरतीसाररखा आपलया तोडावर लाबलचक पदर घऊन मोठया राटान चमकत ठमकत तया मलाचया मदतीन एक दरदवशी तयाच वपतयाचया ववशाळ मदरदरात खाबाची गद होती तयात जाऊन लपन उभा रादरहला इतकयात दरहरणयकशयपन सवष दरदवसभर राजयकारभार करन रकलयामळ सधयाकाळ झालयाबरोबर आपलया मदरदरात एकाती यऊन तनभषयपणान सवसर ववसावा घणयाचया

इरादयान पलगावर लोळत पडला न पडला तोच नससहान जलदी करन डोईवरचा लगडयाचा पदर कबरस गडाळन तया लपललया खाबातन तनघन दरहरणयकशयपचया आगावर एकदम जाऊन पडला आणण तयान आपलया हातातील वाघनखानी दरहरणयकशयपच पोट फाडन तयाचा वध कलयाबरोबर नससहान तरील सवष दववजासदरहत रातरीचा दरदवस करन आपलया मलखात पळन गला इकडस नससहान परलहादास फसवन अस अघोर कमष कलल उघडकीस आलयावरन कतरतरयानी आयष लोकास मळीच दरदवज महणणयाच सोडन तयास वववपरय महण लागल व पढ तया वववपरय शबदापासन तयाच नाव ववपर पडल असाव पढ कतरतरयानी नससहास नारससह महणज ससहाची बायको अस तनदय नाव दरदल शवटी दरहरणयकशयपचया पतरातन ककतयकानी तर नारससहास धरन आणन तयास यराशसरत शासन कराव महणन दीघष परयतन कला परत नारससहान दरहरणयकशयपच राजय घणयाची मळीच आशा सोडन कवळ मलखास आणण शजवास सभाळन पढ काही दसरी गडबड कलयासशवाय मरण पावला

धो०mdashतर मग नारससहाचया अशा अघोर कमाषवरन तयाचया नावान माग पढ कोणी तयाची छी र कर नय या भयासतव ववपर इततहासकतयाानी काही काळ लोटलयानतर सधी पाहन नारससहाववरयी तो खाबापासन जमला वगरर नानातर हचया लबाडया कलपन इततहासात दाखल कलया असावया अस ससदध होत

जो०mdashयात काही सशय नाही कारण तो जर खाबापासन जमला असल अस महणाव तर तयाची कोणी तरी दसर यान नाळ कापन तोडात दधाचा बोळा दरदलयासशवाय तो कसा वाचला असल नतर तयास कोणी तरी दसर यान दाईच अरवा वर दध पाजलयासशवाय तो लहानाचा मोठा कसा झाला असल कदागचत तसदरह घडन आल असल महणाव तर तणकरन एकदर जो सशषटकरम चालत आला आह तयास बाध यतो या गपपाडया ववपर गररकारानी नारससहास एकदम लाकडाचया खाबातन बाहर कादरढलयाबरोबर तयास दसरी कोणाची मदत न दता आपलया आपण इतका शकतीमान दाढी समशाचा ठोबया कला की जयान लागलीच दरहरणयकशयपस माडीवर घऊन तयाच पोट नखान फाडन तयाचा वध कला अरर जो वपता आपलया समजतीपरमाण वपतधम मनी आणन कवळ शदध ममतन आपलया सवपतराच मन खर या धमाषकडस वळवाव महणन खटपट करीत होता तयास तया सवसाक आदरदनारायणाचया अवतारान अस दहात शासन कराव काय अस शासन अजञानी मनषयाचा अवतारसदधा करणार नाही तो आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयान तया दरहरणयकशयपस दशषन दताच मी आदरदनारायण आह अशी तयाची खातरी करन वपता व पतर या उभयतामधय सलोखा करन दणयाच एकीकडस टाकन तयाचा असा तनदषयपणान वध कला ह मोठ आशचयष होय तयाचयान जर तया दरहरणयकशयपची उपदश करन खातरी करवली नाही तरी तो सवााच बदधीचा दाता कशाचा यावरन अस ससदध होत की नारससहामधय या आपलया पणयातील एका शणपजया राडइतकी अककल नवहती कारण की शजन पहा यरील एका परततबहसपती महणववणार या एका ववदवानास कवळ आपलया गोड बोलणयाचा लळा लावन तयास

आपला गलाम करन टाककल आह हलली दरहदसतानात अमररकन आणण यरोवपयन समशनरीनी आपलयातील ककतयक तरणास णिसती धमाषनसारी कल आहत परत तयानी तयातन एकादरह तरणाचया वपतयाचा वध कला नाही ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashनारससहाची अशी फशजती झालयावर ववपरानी परलहादाच राजय घणयाववरयी काही परयतन कल ककवा नाही

जो०mdashववपरानी परलहादाच राजय यायाव या इरादयान अनक तर हच चोरन उपाय कल परत त सवष वयरष गल कारण परलहादाच पढ डोळ उघडन तयाचया मनात ववपराच कपट दरदसन आल यावरन परलहादान ववपराचा काडीमातर ववशवास न धरता सवााशी वरकाती सनह ठवन आपलया राजयाची नीट वयवसरा करन मरण पावला नतर तयाचपरमाण परलहादाचा पतर ववरोचन यान आपल राजय सभाळन तयास बळकटी आणन मरण पावला ववरोचनाचा पतर बळी हा मोठा पराकरमी तनघाला तयान पररम आपलया आशरयान रहाणार या लहान लहान कतरपतीस दषट दगखोराचया तरासापासन सोडवन तयाजवर आपल वचषसव बसववल नतर तयान आपल राजय उततरोततर वाढववणयाचा करम चालववला तया वळी ववपराचा मखय अगधकारी वामन होता तयास त सहन होईना सबब बळीच राजय एकदम लढन यायाव महणन चोरन मोठी फौज तयार करन एकाएकी बळीचया सरहददीवर यऊन ठपला वामन अततशय लोभी धाडस आणण हकखोर होता

भाग ६ वा बळीराजा जोतीबा मर हाठ खाडोबा महासभा नऊ खाडााचा नयायी भरोबा भराडी सात आशरयीत तळी भरण आहदतवाररास पववि मानण वामन पकष घालण ववाघयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सतत जाण आराधी लोक सशलागण ताादळााचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववषयीा भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळी-परततपदा भाऊबीज इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन बळीराजान काय कल

जो०mdashबळीराजान आपलया राजयातील एकदर सवष सरदाराकड व तयाचया आशरयान रहाणार या कतरपतीकड ताबडतोब साडणीसवार पाठववल आणण तया सवाानी दसरी काही सबब न सागता आपलया सवष फौजा घऊन तयाच मदतीस याव महणन सकत ताकीद कफरववली

धो०mdashया दशात बळीचया ताबयात मोठ कतर होत

जो०mdashया दशात बळीराजाचया ताबयात अनक दरठकाणी अनक कतर होती सशवाय तयाचया ताबयात ससवहलदवीपाच आसपास ककतयक बट होती असा तकष तनघतो कारण तर बळी या नावाच एक बट सदधा आह या दशात दकषकणत कोलहापराच पशशचमस बळीचया ताबयात कोकण व मावळातील काही कतर होती तयावर जोतीबा या नावाचा अगधकारी होता तयाच राहणयाच मखय दरठकाण

कोलहापरचया उततरस रतनागगरी महणन एक पवष आह तयावर होत तयाचपरमाण दकषकणत दसर कतर बळीचया ताबयात होत तयास महाराषर महणत असत व तयातील सवष कतरवासी लोकास महाराषरी महणत असत तयाचा अपभरश मराठ हा होय त महाराषर कतर अततशय मोठ असलयामळ बळीराजान तयाची नऊ खड कली होती यावरन तया परतयक खडाचया अगधकार याच नाव खडोबा पडल होत अस सापडत व तयाचया योगयतपरमाण तयाचया हाताखाली एक अरवा दोनही परधान असत तयाचपरमाण दर एक खडोबाच हाताखाली बहत मलल असत महणन तयास मलखान महणतात तयापरकी जजोरीचा खडोबा हा होता तो आपलया आसपासचया कतरपतीचया ताबयातील मललाचया खोडी मोडन तयास ताळयावर आणीत अस यासतव तयाच नाव मललअरी पडल आह तयाचाच अपभरश मलहारी हा होय तो धमष यायान लढणयामधय इतका अहकार बाळगीत अस की तयान कधी आपलयास पाठ दाखववलल शतरवर वार कला नाही महणन तयाच नाव मारतोड पडल होत जयाचा अपभरश माताड हा आह तसाच तो दीनाचा कर वारी अस तो गाणयाचा मोठा रोकी अस कारण तयान सरावपलला एक परससदध मलहार राग आह तो इतका उततम आह की तयाचया आशरयान समयया महणन जो मसलमान लोकामधय परससदध गायक होऊन गला तयानसदधा दसरा एक मलहार कला आह याखरीज बळीराजान महाराषरात महासभा आणण नऊ खडाचा यायी अस दोन मखय अगधकारी वसल व याय करणयाच कामात नमल होत तयाच हाताखाली दसर अनक कामगार असत अस आढळत हलली तया महासभदयाचा अपभरश महसोबा झाला आह तो सवष पीकपाणयाची यराकळी तपासणी करन तयापरमाण सट तट घालन सवाास आनदात ठवीत अस यामळ हलली मर हाठयात एक कळ अस सापडणार नाही की जयात त आपलया सशवारातील भलतया एकादया दगडास महासभदयाच नावान शदराच माजण करन तयास ऊद दाखवन तयाच नाव घतलयासशवाय चाडयावर मठ ठवणार नाहीत शतात ववळा घालणार नाहीत व खळयातील राशीला अधोली लावणार नाहीत तो बळीराजाचा सभ करन वसल करणयाचा ककतता यवन लोकानी घतला असावा असा तकष तनघतो कारण तया काळी यवन तर काय पण समसर दशातल अनक ववदवान यर यऊन जञान सशकन जात असत अस पराव सापडतात ततसर अस की अयोधयजवळ काशीकतराच आसपास काही बळी राजाच ताबयात कतर होती तयास दहाव खड महणत असत तरील अगधकार याच नाव काळभररी होत महणन सापडत तयाचपरमाण तो अगधकारी पवी काही दरदवस काशी शहराचा कोतवाल होता असही आढळत तो गायनामधय इतका तनपण होता की तयान एक राग सवततर उतपन कला आह तया भररव रागास तानसनासाररख महा परखयात गवयीसदधा नमनच रादरहल व तयान आपल कलपनन एक डौर नावाच वादय उतपन कल या डौर वादयाची रचना इतकी ववलकण आह की तयाची तालसरामधय मदग तबला वगरर वादय बरोबरी मळीच कर शकत नाहीत मातर तयाजकडस दलषकषय कलयामळ जस त परससदधीस याव तस आल नाही तयाच सवकास भररवाडी महणत असत जयाचा अपभरश भराडी होय यावरन बळीराजाच राजय या दशात आजपाल महणज दशरराचा बाप यासारखया

इतर सवष कतरपतीपका फार मोठ होत महणनच एकदर सवष कतरपती तयाचया धोरणान वागत असत इतक च नवह परत तयापरकी सात कतरपती तर बळीस करभार दऊन तयाच आशरयान वागत असत यावरन तयाच नाव सात आशरयीत पडल होत महणन सापडत साराश वर सलदरहललया सवष कारणावरन बळीराजाच राजय फार मोठ होत व तो अततशय बलवान होता महणन तयाववरयी एक जनाट महणसदधा सापडत ती अशी की ldquoबळी तोच कान वपळीrdquo बळीराजा जवहा काही महततवाच काम आपलया सरदारास सोपीत अस तवहा आपला दरबार भरवन तर तो एका तबकात भडार व नारळ यासदरहत पानाचा ववडा माडन महणत अस की जयास ह काम करणयाची दरहममत असल तयान हा ववडा उचलावा यावरन त काम शवटास नणयाची जयास दरहमत अस तो हरहर (हरहर या शबदाचा अपभरश हराहरा होय असा तकष तनघतो कारण इशगलश लोकात एक अतत जनाट वदरहवाट सापडत ती अशी की त हरा हरा महटलयासशवाय आनदाची टाळी वपटीतच नाहीत व तयाच सनापती आपलया फौजस हरा हरा महटलयासशवाय शतरवर तटन पडणयाला हकम दत नाहीत अस कोठ कोठ तयाचया इततहासात सापडत ldquoHurrah Boys loose the saddle or win

the horse rdquo) महावीराची शपर घऊन तयातील भडार कपाळी लावन नारळासदरहत तो पानाचा ववडा उचलन आपलया माथयावर ठवन पदरात घई तया वीरास बळीराजा त काम सोपीत अस नतर तो वीर बळीराजाची आजञा घऊन आपलया फौजसदरहत तळ उचलन शतरवर चालन जात अस यावरन तया ससकाराच नाव तळ उचलण ह पडल असाव तयाचा अपभरश ldquoतळी उचलणrdquo हा होय परत बळीचया सवष महावीरापरकी भररोबा व जोतीबा व नऊ खडोबा ह तर रयतचया सखाकररता झटणयाची शरष करीत असत याजकररता एकदर सवष मर हाठयानी हरएक शभकायष सर करणयाच पवी तळी उचलणयाचा ससकार करणयाच सोडल नाही तयानी तया ससकारात बदरहरोबास जोतीबास व खडोबास दववत मानन तयाची नाव सामील करन तळी उचल लागल ती यणपरमाणmdashldquoहरहर महादवrdquo बदरहरोबाचा अरवा जोतीबाचा चाग भला सदानदाचा उदय आणण मललखान अहकार इतक च नाही परत बळीराजा आपलया सवष परजसदरहत हरहर महादवाचया नावान आदरदतवारास पववतर पाळीत अस यावरन हललीच मर हाठ महणज माग महार कणबी आणण माळी इतयादी लोक दर आदरदतवारी आपलया घरातील तया कळसवामीचया परततमवर पाणी घालन तयास कोरडया ओलया भाकरीचा नरवदय दाखववलयासशवाय त आपलया शजभवर पाणयाचा रबसदधा ठवीत नाहीत

धो०mdashवामनान बळीराजाचया सरहददीवर यऊन ठपलयानतर काय कल

जो०mdashवामन आपलया सवष फौजसदरहत बळीचया राजयात एकदम सशरन तयाच रयतस पीडा दत दत बळीचया मखय राजधानीजवळ यऊन सभडला तयावरन बळीन आपलया सवष दशावरचया फौजा हजर होणयाचयापवी लाचार होऊन आपली खाजगी फौज मातर बरोबर घऊन वामनबरोबर लढाया दणयाची सरवात कली ती यणपरमाणmdashबळी भािपद वदय परततपदपासन वदय अमावसयपावतो दररोज वामनाशी लढन सधयाकाळी परत आपल महालात आरामास यत अस यावरन दोही

पकातील जवढ लोक तया पधरवडयात एकमकाशी लढताना पडल तयाचया मरणाचया ततरी धयानात रादरहलया सबब दरवरी भािपदमाशी तया तया ततरीस पक घालणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो नतर अशशवन शदध परततपदपासन शदध अषटमीपावतो बळीराजा वामनाबरोबर लढणयात इतका गतला की तयास दहभान न राहाता तो आपलया महालात आरामाससदधा आला नाही इकडस बळीराजाच ववधयावली राणीन आपलया खोज आरागध सवकाकडन एक खडडा खनवन तयात तयाजकडन जळाऊ लाकड टाकवन तया खडडयाजवळ ती आठ रातरी आणण आठ दरदवस अन पाणी न घता पढ एक पाणयाचा घट मातर ठवन आपलया पतीस जय समळन वामनाची पीडा दर वहावी महणन हरहर महावीराची परारषना करीत घटट बसली होती इतकयात अशशवन शदध अषटमीस रातरी बळीराजा रणात पडलयाची बातमी ततला यऊन पोहचताच ततन तया खडडयातील लाकडास आग लावन तयामधय उडी घालन मरण पावली तया दरदवसापासन सती जाणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो जवहा ती ववधयावली सती आपलया पतीचया ववरहामळ अगनीत उडी टाकन मरण पावली तवहा ततचया सवतील शसतरया व खोज आराधयानी आपलया आगावरची वसतर फाडन जाळली आणण तयानी आपला ऊर बडवन टाळया वपटन तया खडडयाच भोवती राणीचया गणाचा आठव करन मोठा शोक कला तो यणपरमाणmdashldquoमाझ दयाळ राणीबाई तझा डागोरा गरजला ldquo इतयादी ही दखाची खपली उचकट नय महणन ववपरातील तनदषय गररकारानी मागाहन सधी पाहन तया खडडयाचा होम बनवन तयाववरयी अनक दसर या लबाडया कलपन गररात सलहन ठववलया असावया ततकडस बळी रणागणी पडलयावर बाणासरान वामनाशी एक दरदवसभर हासलशी हाल दऊन मोठया तनकरान लढला नतर तयान अशशवन शदध नवमीस रातरी आपली उरलली फौज बरोबर घऊन पळन गला यामळ वामन इतका बदमसत झाला की बळीराजाचया मखय राजधानीत मळीच कोणी परर नाही अशी सधी पाहन तयान आपलयाबरोबर सवष फौज घऊन अशशवन शदध दशमीस परातकाळी तया शहरात गला आणण तयान तरील एकदर सवष आगणाच सोन लटल तयाचा अपभरश ldquoसशलगणाच सोन लदरटलrdquo हा होय आणण आपलया घरी ताबडतोब तनघन गला पढ तो घरात सशरत वळी तयाचया सतरीन पवी एक कणकीचा बळी रटटन घरात करन ठववला होता तयास ततन आपलया दाराचया ऊबर यावर ठवन ती वामनास अस महणाली की हा पहा बळी पनतमचयाबरोबर यदध करणयाकररता आला आह यावरन वामनान तया कणकीचया बळीस लार मारन घरात सशरला तया दरदवसापासन आजतागायत ववपराचया ककतयक कळात दरवरी अशशवनमाशी ववजयादशमीस तयाचया शसतरयानी कणकीचा अरवा तादळाचा बळी दाराचया ऊबर याबाहर करन ठववलला असतो तयाच उरावर डावा पाय दऊन त आपटयाचया काडीन तयाच पोट फोडडतात नतर तयास उललघन घरात सशरतात अशी वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण बाणासराच लोक अशशवन शदध दशमीस रातरी आपलया घरोघर गल तवहा तयाचया शसतरयानी पढ दसरा बळी यऊन दवाच राजय सरापील याववरयी भववषय जाणन तयानी आपलया उबर यात उभदया राहन तयास ओवाळन अशा महणालया

की ldquoइडा पीडा (दववजाचा अगधकार) जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo तया दरदवसापासन आजदरदवसपयात शकडो वरााची वर लोटली तरावप बळीचया राजयातील ककतयक भागामधय कतरीय वशाचया शसतरयानी दरवरी अशशवन शदध दशमीस सधयाकाळी आपापलया पतीस व पतरास ओवाळन पढ यणार या बळीच राजय याव महणन इशचछणयाच अदयाप सोडडल नाही यावरन तो यणारा बळी राजा ककती उततम असल धय तो बळी राजा आणण धय ही राजतनषठा नाही तर आताच सोवळ दरहद लोक इशगलश लोकानी महरबान होऊन आपलयास मोठमोठ हदद दयाव महणन त राणीचया वाढदरदवशी भरसभत तयाचया बढतीववरयी मोठमोठाली वयाखयान दतात आणण तयाचववरदध वतषणक वतषमानपतरात अगर साहशजक बोलणयात दाखववतात

धो०mdashबर त बळीराजान बोलावलल सरदार मळीच तयाच मदतीस आल नाहीत काय

जो०mdashमागाहन त ककतयक लहानसहान कतरपतीसदरहत आपापलया फौजा घऊन अशशवन शदध चतदषशीस बाणासरास यऊन समळताच बळीचया राजयातील एकदर सवष ववपरानी आपल जीव घऊन वामनाकडस पळन गल यावरन वामनास इतकी पाचाची धारण पडली की तयान आपलया एकदर सवष ववपरास जमा करन पढ बाणासरापासन आपला बचाव कसा करन यायावा महणन अशशवन शदध पौणणषमस (जयास कजागरी अरवा कोजागरी परणणषमा महणतात) सवष रातरभर जागर करन आपलया दवापढ परसादरप फास टाकीत बसला नतर तयान दसर दरदवशी आपलया बायकामलासदरहत सवष फौज बरोबर घऊन आपलया मलखाचया हददीवर यऊन बाणासराची वाट पहात बसला

धो०mdashनतर बाणासरान काय कल

जो०mdashनतर बाणासरान वामनावर एकदम हलला करन तयाचा अगदी मोड करन तयाजवळच सवष लटन घतल नतर तयास तयाचया सवष लोकासदरहत पररमत तयान आपलया मलखातन जरजर करन दरहमालयपवषतावर हाकलन दरदल नतर तयान तया पवषताचया पायरी तळ दऊन वामनास दाणयास इतका महाग कला की तयाच बहतक लोक कवळ उपासान मर लागल यासतव वामनाचा अवतार तया काळजीन तरच सपला महणज वामन मरण पावला तयावरन बाणासराच लोकास मोठा आनद होऊन त अस महणाल की वामन ही ववपरापरकी एक मोठी उपागध होती ती नाहीशी झालयान आपली पीडा दर झाली तवहापासन ववपरास उपाधय महणणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो पढ तया उपाधयानी आपापलया तरबर हाडी एकदर सवष आपलया रणात पडललया आपताचया नावान गचता (जयास हलली होळी महणतात) पटवन तयाचया उततरककरया कलया कारण तयाचयामधय पवीपासन मलया मनषयाच धडास जाळणयाची वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण तरील सवष बाणासरासदरहत कतरतरयानी आपापलया रणात पडललया आपताचया नावान फालगन वदय परततपदस वीर बनन हातात नागवया तरवारी घऊन मोठया आनदान नाचन तयास मान दरदला कारण कतरतरय लोकात मलया मनषयाच धडास परणयाची बहत दरदवसापासन वदरहवाट सापडत शवटी बाणासरान अखरीस तया उपाधयाच रकणाकररता काही लोक तर ठवन बाकी सवष

सरदारास बरोबर घऊन आपलया मखय राजधानीत यऊन जो काय आनद कला तो सवष यर वणष गलयास गररववसतार फार होईल या भयासतव तयातील साराश (मातर दतो) तयान आपलया सवष धनाची मोजदाद करन अशशवन वदय तरयोदशीस तयाची पजा कली व तयान वदय चतदषशीस आणण वदय अमावासयस आपलया सवष सरदारास उततम परकारच खाण दऊन मौजा मारलया नतर काततषक शदध परततपदस आपलया ककतयक सरदारास तयाचया योगयतपरमाण दणगया दऊन तयास आपापलया मलखी जाऊन कामावर हजर राहणयाचा हकम दरदला यावरन यरील एकदर सवष अबालवदध शसतरयास जो काय आनद झाला की तयानी काततषक शदध दववततयस आपापलया बाधवास यराशशकत भोजन घालन तपत कलयानतर तयानी तयास ओवाळन ldquoइडा पीडा जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo अशी तया यणार या बळीची आठवण दरदली तया वळपासन आजदरदवसपावतो दरवरी दरदपवाळीत भाऊबीजस कतरतरयाचया कया आपापलया बाधवास यणार या बळीचया आठवणीसशवाय दसरा आसशवाषद दत नाहीत परत उपाधयाच कळात अशा तर हची आठवण दणयाची वदरहवाट मळीच सापडत नाही

धो०mdashतर मग आदरदनारायणान बळीस पाताळी घालणयाकररता वामनाचा अवतार घतला तया वामनान सभकार याच सोग घऊन बळीराजास फसवन तयापासन तीन पाउल पथवी मागन घतली नतर तयान सभकार याच सोग टाकन इतका मोठा अगडबब मनषय बनला की तयान एकदर सवष पथवी आणण आकाश आपलया दोही पाउलात आटवन बळीराजास ववचारल की आता मी ततसर पाऊल कोठ ठवाव नतर बळीराजान लाचार होऊन तया अगडबबयास अस उततर दरदल की त आता आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव अस महणताच तया बबयान बळीराजाचया मसतकावर आपल ततसर पाऊल ठवन बळीस पाताळी घालन आपला करार परा करन घतला अस तयाच उपाधयानी भागवत वगरर इततहासात सलहन ठववल आह त सवष तमचया या हकीकतीवरन खोट आह अस ससदध होत तर याववरयी तमचा काय असभपराय आह तो कळ दया

जो०mdashआता यावरन तच ववचार करन पहा की जवहा तया बबयान आपलया दोन पावलात एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटववल तवहा तया बबयाचा पदरहलया पावलाखाली ककतयक गाव चगरन लयास गली असतील नाही बर दसर अस की तया बबयान जवहा आपल दसर पाऊल आकाशात ठववतवळी तर अततशय दाटी झालयामळ ककतयक तार याचा एकमकावर आदळन चराडा झाला असल की नाही बर ततसर अस की तया बबयान आपलया दसर या पावलात जर सवष आकाश आटववल तर तयाच कबरपासन वरच धड कोठ रादरहल असाव कारण मनषयाच दसर पाऊल फार झाल तर तयाचया बबटापयात ऊच आकाशात पोहच शकत यावरन तया बबयाच कबरपासन तयाचया मसतकापयात आकाश उरल असल तयात अरवा तया बबयान आपलयाच माथयावर आपल ततसर पाऊल ठवन आपला करार परा करन घणयाच एकककडस ठवन तयान कवळ दगबाजी करन आपल ततसर पाऊल बळीराजाचया मसतकावर ठवन तयाला पाताळी घातल ह कस

धो०mdashकाय तो बबया आदरदनारायणाचा अवतार ना आणण तयाचयान अशी ढळढळीत दगलबाजी कशी करवली अशा लबाडास आदरदनारायणाचा अवतार महणणार या इततहासकतयाास गधककार असो कारण तयाचयाच लखावरन वामन हा कपटी घातकी आणण कतयान होता अस ससदध होत की जयान आपलया दातयास कपटान पाताळी घातल जो०mdashचवर अस की तया बबयाच डोक जवहा आकाशापलीकडस सवगाषत ऊच गल असल तवहा तयास तरन बळीस फारच मोठयान ओरडन ववचाराव लागल असल की आता माझया दोन पावलातच एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटल यासतव आता मी माझ ततसर पाऊल कोठ ठवन आपली कबलायत परी करन यायावी कारण आकाशातील तया बबयाच मख आणण पथवीवरील बळीराजा यामधय अनत कोसाच अतर पडल असल आणण तयापरकी रसशयन फर च इशगलश आणण अमररकन वगरर लोकापरकी एकादरह मनषयास तया भारणापरकी एक शबदसदधा ऎक गला नाही ह कस व तयाचपरमाण पथवीवरील मानव बळीराजान तया बबयास उततर दरदल की त आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव ह तरी तया बबयास कस ऎक गल असल कारण बळी काही तयासाररखा ववगचतर पराणी बनला नवहता पाचव अस की तया बबयाचया भारान ही पथवी रसातळास गली नाही ह मोठ आशचयष होय धो०mdashनाही तर आपण ह दरदवस कोठन पादरहल असत बर तया बबयान काय काय खाऊन आपला जीव वाचववला असल अहो तो बबया मला असल तवहा तयाचया तया अगडबब मढयास समशानात नणयाकररता चौघ खादकरी तरी कोठन समळाल असतील कदागचत तयास जागचया जागीच लाकड रचन जाळल असल महणाव तर तयास जाळणयापरती लाकड ककवा गोवर या तरी कोठन समळालया असतील बर तसलया मढयास जाळणयापरती लाकड समळाली नसतील महणाव तर तयाचा जागच जागीच कोलहयाकरयानी खाऊन भडारा कला असल काय साराश भागवत वगरर सवष गररावरन जर सदरी सलदरहललया शकाच तनवारण होत नाही तर उपाधयानी मागाहन सधी पाहन एकदर सवष मळचया दतकरावरन ह सवष गरर कल असावत अस ससदध होत

जो०mdashबाबा त त भागवत एक वळ वाचन पहा महणज तला तयापका इसापनीतत बरी वाट लागल

भाग ७ वा

बरहमा ताडपिावर सलहहणयाची चाल जादमाि सासकताच मळ आटक नदीच पलीकडस जाणयाची बादी पवी घोडीा वगर जनावर बराहमण लोक खात होत भट राकषस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाषटीच गचनह बीजमाि माहार शदर कळकणी कळाबी कणबीण शदरााचा

दवष सोवळ धमाशासि मन भट पातोजीच सशकषण मोठा भयाकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवामन मलयामाग उपाधयाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashयापरसगी रोर कलीन अगधकारी नमणयाची सवड झाली नाही सबब बरमहा या नावाचा एक पटाईत कारकन होता तोच सवष राजयकारभार चालव लागला तो मोठा कलपनबाज व जशी वळ पडल तस वागन आपला मतलब साधणारा होता तयाचया बोलणयाचा काडीमातर ववशवास नस महणन तयास चार तोडाचा बरमहया महणणयाचा परचार पडला असावा साराश तो अततशय दक हटटी धतष धाडस आणण तनदषय होता

धो०mdashबरमहयान पररम काय काय कल

जो०mdashबरमहयान पररम ताडपतरावर णखळयान उकरन सलदरहणयाची यकती काढन व तयास ज काही इराणी जादमतर व जया काही भाकड दतकरा पाठ होतया तयापरकी ककतयक गोषटी तयात सामील करन तया सवााच तयान तयावळचया सवषकत (जयाचा अपभरश ससकत) चाल भारत आताचया फारशी बयतीसाररखी लहान लहान कवन करन तया सवााचा सार ताडपतरावर दरटपन ठववला पढ तयाची फार परशसा वाढली आणण तणकरन बरमहयाचया मखापासन तया कादबर यासदरहत जादमतर ववदया तनघाली महणन महणणयाची वदरहवाट पडली असावी इतकयात उपाधय लोक उपासान मर लागल यामळ त इराणात परत माघार चोरन छपन पळन जाऊ लागल तवहा तयान आटक नदीस अरवा समिास कोणी उललघन पलीकडस जाऊ नय महणन तलाख घालन बदोबसत कला

धो०mdashतयानी मग तया झाडीत काय काय खाऊन आपल जीव वाचववल

जो०mdashतयानी मग तरील झाडाची फळ पान जसमनीतील कदमळ व जगलातील अनक तर हच पशपकी तर काय पण ककतयकानी अखरीस आपलया बसतया घोडयाचासदधा वध करन तयास भाजन खाऊन आपल जीव वाचववल यामळ तयाजवरच रकक तयास भरषट महण लागल पढ रकक शबदाचा अपभरश राकस आणण भरषट या शबदाचा अपभरश भट झाला नतर तया भटानी अशा अडचणीत पडलयामळ नानातर हचया पराणीमातराच मास खालल व तयाची तयास लाज वाट लागलयामळ तयानी त खाणयाची बदी करणयाच परयतन कल असतील खर परत तयातन ककतयक भटास मास खाणयाची रची लागलली सवय सटना तयानी काही काळानतर सधी पाहन तया नीच कमाषचा दोर छपववणयाकररता पशचा वध करन तयाच मास खाणयामधय अगाध पणय आह महणन तया पशच वधास पशयजञ अशवमध वगरर परततशषठत नाव दऊन ती गररी दाखल कली

धो०mdashनतर बरमहयान काय कल

जो०mdashपढ बळी राजाचा पतर बाणासर मरताच तयाचया एकदर सवष राजयात कोणी मखय अगधकारी नसलयामळ शजकड पहाव ततकड बबद होऊन होऊन जो तो आपापलया घरचा राजा होऊन ऎराआरामात गतला अशी सधी पाहन हयान आपलयाबरोबर तया सवष बभकषकत भट पररवारास

(जयाचा अपभरश हलली ldquoपररवारीrdquo होय) घऊन तयान राकसावर (रककावर) एकाएकी रातरी घाला घालन तयाचा अगदी मोड कला नतर तयान बाणासराचया राजयात सशरणयाच पवी असा ववचार कला की पढ कदागचत न जाणो आपलयावर एकाद सकट यऊन आपली सवााची दाणादाण झालयास पनआपण आपलया पररवारातील एकमकानी एकमकास ओळखन कादरढता याव महणन बरमहयान एकदर सव आपलया पररवारी लोकाचया गळयात एक एक पाढर या सताचया पाषटीच जातीसचक गचह महणज जयास हलली बरमहसतर महणतात त घालन व तया परतयकास एक जातीबोधक बीजमतर महणज जयास हलली गायतरी महणतात ती सशकवन पढ तयाजवर कसाही परसग गजरला तरावप तयानी तो मतर कतरतरयास साग नय महणन तलाख मारन टाककली यावरन भट लोक आपापलया पररवारातील एकमकास एकमक सहज ओळखन काढ लागल

धो०mdashयानतर बरमहयान काय कल

जो०mdashनतर बरमहयान तया आपलया सवष पररवारी भटास बरोबर घऊन बाणासराचया राजयात सशरला आणण तयान तयातील ककतयक लहानमोठया सरदाराचा मोड करन बहतक कतर आपलया हसतगत करन घताच तयापरकी रणागणी कबरा बाधन लढणार या महाअरी (हललीचा जयाचा अपभरश महार होय) कतरतरयासशवाय ज लोक तयाचया तावडीत सापडल होत तवढयाच मातर तयान सवष हरण करन तया सवाास कवळ सततचया मदान कि लोक (जयाचा अपभरश शि होय) मानन आपल दास कल तयातन ककतयकास आपलया लोकाचया घरोघर सवाचाकर या करणयाकररता वाटन दरदल बाकी रादरहललया काम करन घऊन तयाच पोटापरत अन दणयाची वदरहवाट घातली यावरन तया कामगाराच नाव कळकरणी पडल (जयाचा अपभरश कळकणी होय) तयाचपरमाण तया शि कळाची नाव कळवाडी अशी पडली (जयाचा अपभरश कळबी अरवा कणबी होय) व तया दास कणबयाचया शसतरयास नहमी शतीपरत काम नसलयामळ कधी कधी कारणपरतव भटाचया घरी सवाचाकर या करावयास जाव लागत अस यासतव कणबीण आणण दासी या दोन शबदामधय तीळमातर भद दरदसन यत नाही वर सलदरहललया मळ आधारावरन पढ एकदर सवष भट उततरोततर मदाध होत जाऊन शिास ककती नीच मान लागल की तयाववरयी सवष हकीकत सलह गलयास तयाचा एक सवततर गरर होईल या भयासतव तयापरकी काही काही सापरत मदद आढळतात त रोडकयात यर सलदरहतो त यणपरमाण mdashहललीच भट (मग त झाडणार या मागा-महारासाररख अकरशय का असनात) उपाशी मर लागलयामळ जी नाही ती नीच कम आचरन पापपणयाचा ववगधतनरध न मातनता अजञानी शिास फसववणयास काडीमातर मागपढ पाहात नाहीत शवटी तयाचा कोठ उपाय चालनासा झाला महणज त शिाच दारोदार धमाषचया समरान दोम दोम करन आपली कशी तरी पोट जाळतात परत शिाच चाकर होऊन तयाचया शतात गर साभाळन तयाचया गोठयातील शण वाहन शणखईत नऊन टाकणयास नागर कळव मोटा आणण गाडया हाकणयास खादणी खरपणी आणण कोळपणी करणयास सोनखताचया पाटया डोईवर वाहन झाडास खतववणयास कडबयाचया आळाशा वाहन गजी रचणयास रातरी हातात काठया घऊन शताची राखण करणयास व तयाच

शतातील धायाची व भाजीपालयाची ओझी वाहन तयाचया घरी नऊन टाकणयास लाजतात त शिाच घरी चाकरीस राहन तयाची घोडी खाजवन तयाचया घोडयापढ धावणयास तयाच जोड बगलत मारन साभाळणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाची उषटी काढन खरकटी माडी घासणयास तयाचया घरातील समया घासन दरदव लावणयास व तयाचया घरी गचखलमाती वाहन तरबगार याच काम करणयास लाजतात तयाचपरमाण भटणी शिाचया चाकररणी होऊन तयाचया शसतरयास उटणी लावन तयास नाह घालन तयाच क स ववचरणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाचया शसतरयाच तरबछान करन तयाच पाय चपणयास व तयाचया शसतरयाची लगडी धऊन तयाच जोड साभाळणयास लाजतात पढ जवहा त महाअरी आपलया शि बाधवास भटाचया हातातन सोडवाव महणन भटावर हमशा हलल कर लागल तवहा एकदर सवष भट शिाचा इतका दवर कर लागल की त शि सशवलल अनसदधा खाईनास झाल व तयाच दवरावरन हललीच भट शि सशवलल अन तर काय पण त शि सशवलल पाणीसदधा पीत नाहीत तयानी आपणास कोणी शिानी सशव नय याजकररता सोवळ होणयाची चाल पाडली पढ ककतयक शििोही भट गररकारानी जनाची तर नाही पण मनाची सदधा काडीमातर लाज न धररता सधी पाहन तया सोवळयाच इतक महततव वाढववल की सोवळया भटास एकाद शिाचा सपशष झाला असतासदधा तो वासतववक अपववतर होतो महणन तयानी धमषशासतरासारखी अनक अपववतर पसतक करन ठववली आहत व काही कालानतर शिास आपलया पवीचया शरषठतवाची आठवण झालयास त कधी तरी आपलया उरावर नाचणयास कमी करणार नाहीत या भयासतव शिास मळीच कोणी जञान सशकव नय महणन भटानी बदी करन तपत झाल इतक च नाही परत तयानी तयापरकी कोणी परमारषसबधी गरर वाचीत असलयास तयातील एक शबदसदधा शिाच कानी पड नय असा परततबध करन टाककला याववरयी मनसदरहतत दाखलही सापडतात तया आधारावरन हललीच सोवळ भट तसल अपववतर पसतक शिाच समक वाचीत नाहीत आता जरी णिसती महणववणार या इगरज सरकारचया धाकान ववदयाखातयातील पोटारी भटपतोजीचयान शिास आमही सलदरहण सशकववणार नाही अस उघड तोडान महणवत नाही तरावप तयाचयान आपलया पवषजाचया लबाडया उघडकीस आणन शिास तयाववरयी खरा समज दऊन आपल महततव कमी करन घववत नाही सबब त शिाच मलास कवळ कामापरत वयावहाररक जञानसदधा न सशकववता त तयाचया मनात अनक तर हची अपरती दशासभमानाची खोटी ततव मातर भरवन तयास पकक इशगलश राजयभकत करन अखरीस तयास सशवाजीसाररखया धमषभोळया अजञानी शि राजान आपला दश मलचछापासन सोडवन गाई-बराहमणाच कस पालन कल याववरयी अनक हलरापा दऊन तयास पोकळ सवधमाषसभमानी करन सोडडतात यामळ शि समाजाच मानापरमाण त मोठाली जोखमीची काम करणयास लायक ववदवान होत नाहीत एकदर सव खातयात भटाची गद होऊन त शिावर इतकया सफाईन जलम कररतात की तयाववरयी यरासाग हकीगत सलह गलयास कलकततयातील नीळ वपकववणार या इशगलश लोकाच जलम lsquoखडीत नवाटक सदधा भरणार नाहीतrsquo आता चहकड भटाचया हातात (नावाला मातर

टोपीवाल) सतता असलयामळ त गरीब व अजञानी शि रयतच तर काय पण त सरकारचसदधा अतनवायष नकसान करीत आल आहत व त यापढही सरकारच नकसान करणार नाहीत अस कोणाचयान महणवणार नाही याववरयी आमचया शहाणया सरकारास मादरहती असन त आधळयाच सोग घऊन कवळ भटाचया खादयावर हात ठवन तयाचया धोरणान वागत यासतव हयापासन अखरीस मोठा भयकर पररणाम होईल यात ततळमातर सशय नाही साराश बरमहयान यरील मळचया कतरवासी लोकास दास कलयानतर तो गवाषन इतका फगला होता की महाअरीनी तयाच नाव रटटन ldquoपरजापतीrdquo पाडडल होत असा तकष तनघतो परत बरमहा मलयावर आयष लोकाचया मळचया भट नावाचा लोप होत जाऊन तयाच नाव बराहमण पडल

भाग ८ वा

परशराम मातवध एकवीस सवार या दतय खाडरावान रावणाचया आशरय कला नऊखाडाची जाणाई सात आसरा महारााचया गळयाातील काळा दोरा अततशद अातयज मााग चााडाळ महारास गजवातच पायाामधय दडपण बराहमणाात पाट लावणयाची बादी कषतरिय अभाकााचा वध परभ रामोशी गजनगर वगर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव हदला आणण गचराजीव परशराम यास आमािण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashपरजापतत मलयावर बराहमणाचा अगधकारी कोण झाला

जो०mdashपरशराम

धो०mdashपरशराम सवभावान कसा होता

जो०mdashपरशराम सवभावान पड साहसी नषट तनदषय मखष आणण अधम होता तो आपलया जम दणार या रणकच शीर उडववणयास काडीमातर भदयाला नाही तो शरररान फार बळकट असन मोठा ततरदाज अस

धो०mdashतयाचया अमलात काय झाल

जो०mdashपरजापतत मरताच बाकीचया उरललया महाअरीनी बराहमणाचया हाती सापडललया आपलया बाधवास बराहमणाचया दासयतवापासन सोडववणयासाठी परशरामाशी एकवीस वळा इतक तनकरान लढाया कलया की तयाच अखरीस दवरती महणन नाव पडल व तया शबदाचा पढ अपभरश lsquoदरतयrsquo झाला जवहा परशरामान एकदर सवष महाअरीचा मोड कला तवहा तयातन ककतयक महाववरानी तनराश होऊन आपलया सनहयाचया मलखात जाऊन आपल शवटच दरदवस कादरढल महणज जजरीचया खडरावान जसा रावणाचा आशरय कला तयाचपरमाण नऊ खडाच यायी व सात आशरय या सवाानी तळकोकणात जाऊन तर छपन आपल शवटच दरदवस कादरढल तयावरन बराहमणानी कवळ गधककारान नऊ खडाचा जो यायी तयाच सतरीवाचक तनदय नाव नऊ खणची जाणाई व

सात आशरयाच नाव सातीअसरा पाडडल बाकी जवढ महाअरी परशरामान रणागणी कर दी कल तवढयापासन परशरामान तयानी कधी पनबराहमणावर कबरा बाध नयत महणन ककरयाभाक घऊन एकदर सवााचया गळयात एक एक काळया सताच दोर याच गचह (तयाचपरमाण भराडयाच पगीस व वायायाच भडारीस काळा दोरा आह तो पहा) घालन तयाचा तयाच शि बाधवानीसदधा तयाना सपशष कर नय महणन परततबध कला नतर परशरामान तया महाअरी कतरतरयास अततशि महार अतयज माग आणण चाडाळ महणणयाचा परचार घालन तयास इयकी पीडा दणयाची वदरहवाट घातली की ततला या जगात दसरी तोडच सापडण नाही उदाहरण या तनदषयान महार माग लोकाचा सड उगववणयाचया हतन आपलया लोकाच मोठमोठ इमारतीचया पायामधय ककतयक मागास तयाच शसतरयासह उभ करन तयाच कववलवाणी ओरडणयाची कोणास दया यईल याजकररता तयाच तोडात तल व शदर ओतन तयास शजवतच तया पायामधय दडपणयाची वदरहवाट घातली व ती अतत करर चाल मसलमानाच जसजस पराबलय होत चालल तसतशी आपोआप बद झाली परत इकड महाअरीशी लढता लढता परशरामाच इतक लोक मारल गल की बराहमणापका बराहमण ववधवाचा भरणा अगधक वाढला व तयाची नीट रीतीन कशी वयवसरा ठवावी याची मोठी पचाईत यऊन पडली शवटी बराहमण शसतरयाचा पनवववाह अगदीच बद कला तवहा रोडस लागी लागलयासारख झाल परशराम आपल बराहमण लोकाच वधामळ इतका वपसाळला की तयान बाणासराचया एकदर सवष राजयातील कतरतरयाचया बीजाचा समळच नाश करावा महणन शवटी तया महाअरी कतरतरयाचया तनरागशरत गरोदर ववधवा शसतरया जया इतर अनक भमीचया ठायी आपल जीव घऊन लपन रादरहलया होतया तयाचया पोटी पढ जमणार या अभषकाचा जम झालयाबरोबर वध करावा महणन परशरामान तयास पकडन आणणयाचा झपाटा चालववला तया झपाटयातन मोठया दरवयोगान वाचललया अभषकापासन उतपन झालली काही कळ हलली परभ लोकाच समाजात सापडतात तयाचपरमाण परशरामाचया धमाळीत रामोशी शजनगर तबडीवाल व कभार वगरर जातीच लोक असावत कारण ककतयक रीतीभातीमधय तयाचा शिाशी मळ समळतो साराश दरहरणयाकापासन बळी राजाचया पतराचा (बाणासराची कया उरा ही कषणाचया परदयमन नावाचया मलास दरदली होती) तनवाश होईतोपयात एकदर सवष तया कळाचा नीर काढन तयाचया लोकाची अशी राखरागोळी करन तयास धळीस समळववल यावरन बराहमण लोक जादववदयत मोठ परवीण आहत महणन बाकी सवष अजञानी कतरपतीचया मनावर वजन बसन त बराहमणाचया मतरास अततशय सभऊ लागल खर परत इकड परशरामाचया मखषपणामळ तयाचया धमाळीत बराहमणाचा फार कय झाला यामळ एकदर सवष बराहमण लोक तयाचया नावान हाकलया मारावयास कोठ लागल कोठ नाही तो इतकयात यरील एका कतरपतीचया रामचि या नावाचया मलान परशरामाच धनषय जनक राजाच घरी भरसभत भग कलयामळ परशरामान ती चरस मनात धरन रामचि आपलया घरी जानकीस घऊन जात आह अशी सधी साधन रामचिास रसतयात गाठन तयाजबरोबर यदध कल तयामधय परशरामाचा मोड झालयामळ तो इतका खजील झाला की तयान

आपलया सवष राजयाचा तयाग करन आपलया कटबासहवतषमान रोडस लोक बरोबर घऊन तळकोकणात जाऊन रादरहला तर अखरीस तयास तयाचया पवी कललया एकदर सवष दषट कमाषचा पशचाताप झालयामळ तयान आपला जीव कोठ व कधी व कसा दरदला याचा कोणास शोध लाग दरदला नाही

धो०mdashपरशराम हा आदरदनारायणाचा अवतार आह तो गचरजीव आह तयाला मरणच नाही अस सवष बराहमण आपलया गरराचया आधारावरन बोलतात आणण आपण तर महणता परशरामान जीव दरदला ह कस

जो०mdashदोन वराापवी मी सशवाजीचया पवाडयात (अभगmdashअतत महाररी कतरतरयाचा बाळ यवनाचा काळ तरतायगी १ सवभाव तो शर रणी सभडणार लढ अतनवार दशासाठी २ परशरामाशी झोब महाबळी एकवीस वळी लागोपा ३ अशा महावीरा महण महाअरी धाक ररररी दववजसत ४ बोधी सशऊ नका मोड झालयावर महणा महाआरी माग तयास ५ सभतरा सड घई शजककलया शतरचा पत कतयानाचा सपष जरसा ६ गचरजीव आह आण पाचारतन पहा तपासनी जोतीपढ ७) पदरहलया अभगात ldquoसवष बराहमणानी आपलया परशरामास पाचारन आणन तयाचया साकीतनशी माझयासमक हललीचया मागमहाराच पवषज परशरामाशी एकवीस वळा लढणार महाअरी कतरतरय होत ककवा नाही महणन पदरात माप यायावrdquo याववरयीची बराहमणास सचना दरदली आता तयानी परशरामास पाचारन आणणल नाही यावरन परशराम हा खरोखर आदरदनारायणाचा अवतार असन गचरजीव असता तर बराहमणानी कधीच तयास धडन आणन माझी तर काय पण एकदर सवष जगातील णिशसत व महमदी लोकाचीही खातरी करन तयाच समजतीपरमाण सवष मलछ लोकाच बड आपलया मतरववदयचया सामथयाषन मोडणयास कधी माग पढ पादरहल नसत

धो०mdashमाझया मत आपण सवत पन एकदा परशरामास बोलावन पहा तो खरोखरी शजवत असलयास तमचया बोलावणयान खगचत यईल कारण हललीच बराहमण जरी आपलयास ककतीही lsquoववववधजञानीrsquo झालो आहोत अस महणवोत तरावप त परशरामाचया मत भरषटच महटल पादरहजत याजववरयी परमाणmdashआताशा ककतयकानी शासतरववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार करन शासतरतनवरदध माळयाची गाजर खाणयाचा झपाटा चोरन चालववला आह

जो०mdashबर तस का होईना

गचरजीव परशराम उफष आदरदनारायणाचा अवतार यास mdash

मककाम सवषतर ठायी

अर दादा परशरामा त बराहमणाचया गररावरन गचरजीव आहस त कड का होईना परत ववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार कला नाहीस तला पदरहलयासाररख कोळयाचया मढयापासन

दसर नवीन बराहमण उतपन कराव लागणार नाहीत कारण हलली यर त ज मढयापासन उतपन कलल बराहमण तयापरकी ककतयक बरामहण lsquoववववधजञानीrsquo बनन बसल आहत तयाना काही अगधक जञानसदधा दणयाची तला कररी पडणार नाही फकत त यर य आणण तयानी शिाची गाजर खाललयाबददल तयास चािायण परायशशचत दऊन तयाचयाकडन तझया वदमतरजादचया सामथयाान पदरहलयासारख काही चमतकार इशगलश फर च वगरर लोकास करन दाखीव महणज झाल त असा तोड चकवन पळत कफर नको त या नोटीशीचया तारखपासन सहा मदरहयाच आत यऊन हजर झालयास मी तर काय पण एकदर सवष जगातील लोक तला त सवषसाक आदरदनारायणाचा अवतार खास आहस महणन मान दतील व त तस न कलयास यरील महारमाग आमचया महसोबाचया पाठीस लपन बसललया तझया ववववधजञानी महणववणार या बराहमण बचचास ओढन आणन तयाची फटफजीती करणयास कधी कमी करणार नाहीत आणण तणकरन तयाचया तणतणयाची तार तटन तयाचया झोळीत दगड पडलयान तयास ववशवासमतरासाररख उपाशी मर लागलयामळ करयाच फर (अरवा पानशगा) खाणयाचा परसग आण नको

तारीख १ ली माह आगसट आपला खरपणा पहाणारा सन १८७२ इसवी पण जोतीराव गोववादराव फल

जना गज घर न ५२७

भाग ९ वा

वदमाि जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरार शदराास जञान दणयाची बादी भागवत व मनसाहहता यााचा असागतपणा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashतमही खटीस नागर बराच लावला बर तमचया महणणयापरमाण परशराम मला व तयाची मातीस माती समळाली अस का होईना परत बाकीचया सवष कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया मतराच वजन कस बसल ह कळ दया

जो०mdashकारण तया काळी यदधामधय बराहमण लोक हर एक शसतरावर ततरववगध करन तयास असतराची योगयता आणणलयासशवाय शतरवर तयाचा उपयोग करीत नसत तयानी जवहा अशा नानातर हचया चषटा करन बाणासराचया रयतसदरहत तयाचया राजयकळाची अशी राखरागोळी कली तवहा सहजच बाकी सवष दवभोळया कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया ववदयची धाशसत बसली यास उदाहरणmdash

भग नामक ऋरीन जवहा ववषणचया छातीवर लार मारली तवहा ववषण (तयाचया महणणयापरमाण आदरदनारायण) ऋरीचया पायास शरम झाल असतील याजकररता चोळ लागला आता यातील भावारष शदध आपमतलबी आह तो असा की जया अरी साकात आदरदनारायण जो ववषण तयान बराहमणाच लारस सहन करन तयाच पाय दातरबल तया अरी आमही ज शि (तयाचया महणणयापरमाण कि पराणी) तयानी आपल बराहमण लाराबककया दऊन पराण जरी घऊ लागल तरी ह की च कर नय

धो०mdashतर मग आताचया हलकट लोकाजवळ जी काही जादमतरववदया आह ती तरी तयानी कोठन घतली असावी

जो०mdashहललीचया लोकाजवळ जी काही मठ मारणयाची मोदरहनी घालणयाची बगाली जादमतरववदया आह ती कवळ वदातील जादमतरववदयपासन तयानी घतली नसावी अस कोणचयान महणवणार नाही कारण आता जरी ततचयामधय अततशय फरफार होऊन बराच अपभरश झाला आह तरावप ततचयातील बहतक मतरात आणण यतरात ॐ नमो ओ नम ओ र ही र ही न वगरर वदमतरातील वाकयाचा बराच भरणा सापडतो यावरन बराहमणाचया मळ पवषजानी या दशात यऊन बगालयात पररम वसती कलयानतर तयाची जादमतरववदया यरन चहकद पसरली गलयामळ ततच नाव बगाली ववदया पडल असाव इतक च नवह परत आयााच पवषज आताचया आडाणी लोकासाररख दवहारा घमववणारसदधा होत कारण पवी तयाजमधय दवहारा घमववणार या लोकास बराहमण महणत असत व त सोमरस या नावाची दार वपऊन ततचया तारमधय बडबड करन आमहाबरोबर दव बोलतो महणन इतर अजञानी लोकास फसवीत होत अस तयाचयाच (ककतयक यरोवपयन गररकाराची मत आहत) वदावरन ससदध होत व तयाच आधारावरन हलली अशा सधारललया काळात आताच बराहमण भट आपली पोट6 जाळणयाकररता जप अनषठान जादमतरववगध करन अजञानी माळया कणबयास गड घालन फसववतात तरावप तया बापडया ददवी हतभागयास तया ढोगी गारडयाच कपट शोधन काढणयास फरसतच होत नाही कारण सवष दरदवसभर आपलया शतीत खपन आपलया मलाबाळाच पोरण करन सरकारची पटटी परी कररता कररता तयाचया नाकास नळ यतात

धो०mdashतर मग बरमहयाचया मखापासन चार वद सवयभ तनघाल महणन ककतयक बराहमण मोठी शखी करन जातात याला बाध यतो जो०mdashह सवष खोट आह कारण तयाच बोलण जर खर मानाव तर बरहमा मलयानतर बराहमणातील ककतयक बरहमऋरीनी अरवा दवऋरीनी कलली सकत बरमहयाचया तोडातन तनघाललया वदात कशी आढळतात तयाचपरमाण चार वदाची रचना एकाच कतयाान एकाच काळी कली महणन ससदध होत नाही अस ककतयक यरोवपयन परोपकारी गररकारानी ससदध करन दाखववल आह

धो०mdashभटानी हा बरहमघोळ कला तरी कवहा

जो०mdashबरहमा मलयानतर ककतयक बरमहऋरीनी बरमहयाचया लखाची तीन भद महणज वद कल व पढ तया तीन वदात अनक बरमहऋरीनी अनक तर हच फरफार करन तयास जया काही पवीचया भाकड

दतकरा मादरहत होतया तयाची तयानी तयाच मासलयाची कवन करन तयाचा एक नवीन चवरा वद कला इतकयात परशरामान बाणासराचया रयतस अस धळीत समळववलयामळ सहजच बराहमणाचया वदमतरजादच वजन इतर सवष कतरपतीचया मनावर बसल ही सधी पाहन नारदासारखया बायकातील पावली-कम-आठ भाऊजीन रामचि आणण रावण कषण आणण कस व कौरव आणण पाडव या सवष दवभोळया कतरपतीचया घरोघर रातरदरदवस खटया घालन तयाचया बायकापोरासमोर कधी कधी आपलया ववणयाची तणतण तार वाजवन व कधी तयाचयापढ रयरय नाचता टाळया वपटन तयास वरकाती जञान उपदश करणयाचा भाव दाखवन आतन एकमकास एकमकाचया लाडयालबाडया सागन तया सवााच आपापसात तट लावन एकदर सवष बराहमण लोकास तनवध कलयामळ बराहमण गररकारानी तवढया का सवष लोकाची नजर चकवन आपली सवष वदमतरजाद व ततसबधी भाकड दतकरा होतया तवढयाशी सरासरी मळ घालन तयानी अनक समतया सदरहता शासतर पराण वगरर भारच भार नवीन गरर घरातलया घरात बनवन तया सवाात शिावर बराहमण लोकाच वचषसव सरापन तयानी आपलया वडडलोपाशजषत सशपाईगगरीचया मागाात काटी ठोकन मोठा धासमषकपणाचा डौल घातला ह सवष बरमहकपट पढ कधी शिाचया धयानात यऊ नय या भयासतव अरवा तया गररात पादरहजल तस फरफार कररता यावत महणन तयानी शि वगरर पाताळी घातललया लोकास मळीच कोणी जञान दऊ नय अस अनसदरहतसाररखया अपववतर गररात फारच मजबत लख करन ठववल आहत

धो०mdashभागवत तयाच वळस कल असाव काय जो०mdashभागवत तयाच वळस कल असत तर सवााचया मागन झाललया अजषनाचया जमजय नावाचया पणतची हकीकत तयामधय कधीच आली नसती

धो०mdashतमच महणण रासत आह कारण तयाच भागवतामधय अनक परातन मन-कशलपत भाकड दतकरा अशा आढळतात की तयापका इसापनीतत हजार वाटयान बरी महणवल ततचयामधय मलाची मन भरषट होणयाजोगी एकसदधा गोषट आढळत नाही जो०mdashतयाचपरमाण मनसदरहता ही भागवताच मागन कली असावी महणन शाबीत करता यत

धो०mdashकाय मनसदरहता भागवताच मागन कली असावी अस कस होईल

जो०mdashकारण भागवतातील वसशषठान मी खन कला नाही महणन सदामन राजासमोर शपर घतलयाची उपमा मनन आपलया गरराचया ८ वया अधयायाचया ११० शलोकात कशी घतली तयाचपरमाण ववशवासमतरान ववपशततकाळी करयाच फर खाललयाववरयी तयाच गरराचया १० वया अधयायामधय १०८ शलोकात कशी उपमा घतली याखरीज तयाच पसतकात अनक ववरदध गोषटी सापडतात

भाग १० वा

दसर बळीराज बराहमणधमााची फजीती शाकराचायााच कतरिम नागसतक मत तनदायपणा पराकत गरारकार कमा आणण जञानमागा बाजीराव मसलमानााचा दवष आणण अमररकन व सकॉच उपदशकाानीा बराहमणााचा कतरिमरपी कोट फोडला इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashआता मातर सशकसत झाली कारण आपण सशवाजीचया पवाडयाचया परसतावनत सलदरहलयापरमाण साफ ससदध होत की चार घरचया चार बराहमण गररकार पोरी समळन तया घरातलया घरकडात बराच लटकयामटकयाचा खळ खळलया जो०mdashपरत पढ जवहा तो एक दीनाचा कर वारी महापववतर सतयजञानी सतयवकता बळीराजा या जगात उतपन झाला तवहा तयान जो आपला सवााचा उतपनकताष व सवााचा महावपता तयाच हत मनी धरन तयान आपणा सवाास दरदललया सतयमय पववतर जञानाचा व अगधकाराचा सवाास सारखा उपभोग घता यावा यासतव तयान एकदर सवष भटासारखया कतरतरमी दषट आणण मतलबी फासपारधयाचया दासयतवापासन आपलया दीन व दबळया आणण गाजललया बाधवास सोडवन दवाच राजय सरापन करणयाची सरवात करन तयान आपलया वडील बायाच काहीस भववषय़ पणष कलस वाटत अर जर समसटर टॉमस पसासाररखया मोठमोठया ववदवानाचया पवषजानी या बळीराजाच अकीत होऊन आपलया मागचया सवष इडापीडा दर करन सखी झाल परत अखरीस जवहा तया बळीराजास चार दषट लोकानी सळावर दवववल तवहा एकदर सवष यरोपखडात मोठी ढवळाढवळ होऊन कोटयावधी लोक तयाच मतानयायी झाल व त आपलया उतपनकतयाषचया नमापरमाण या जगात तयाचच तनवळ राजय सरापाव महणन रातरदरदवस झट लागल अशा सधानात एकदर सवष या दशात रोडीशी सवसरता झालयाबरोबर यरील ककतयक बवदधमान बळीनी तया घरकडयातील पोरीसोरीचया लटकयामटकया खळाची बरीच दाणादाण कली महणज साखयमतनसारखया ववचारी सतपररानी बराहमणाचया वदमतरजादववगधपरमाण दवहारा घमवन गराढोराचा वध करन ढवर व पालजतराचया तनसमततान गोमास खाणार या गववषषट दासभक मतलबी अनाचारी इतयादरद दगषणानी भरललया अशा बराहमणानी कललया एकदर सवष चटकानी भरललया गरराचया मखावर तल काजळाच माखाण करम बहतक बराहमणास शदधीवर आणन तयास आपल धमाषनसारी कल परत तयातन ककतयक उरलल कतकी बराहमण करनाटकात पळन गलयानतर तया लोकामधय शकराचायष नाम करन एक तर हची तरकट ववदया जाणणारा महापडडत उतपन झाला तयान आपलया बराहमणजातीचया दषट कमाषची सवष दरठकाणी फशजती व तनदा होऊ लागली व बदधधमाषचा परसार होत चालला ह पाहन तयास सहन होईना तयान आपलया लोकाचा उदरतनवाषहाचा रोजगार ठीक चालना महणन जया दषट कमाषवरन आपलया वदासदरहत सवष गरराचा बौदध लोकानी गधककार व पराभव कला होता तयापरकी गौमास खाण व दार वपण मातर बद करन एकदर आपलया सवष गररात फरफार करन तया सवाास मजबती यणयाकररता एक नवीन

नाशसतक मत उपशसरत कल तयास हलली वदात अरवा जञानमागष महणतात नतर तयान सशवसलगाची सरापना करन या दशात ज तकष यऊन रादरहल होत तयास दरहद लोकातील कतरतरय लोकात सरत करन घऊन तयाचया मदतीन मसलमान लोकापरमाण तरवारीन बदध लोकाचा पराभव करन पन तयान तया आपलया उरललया जादमतरववदयच आणण भागवतातील भाकड दतकरच वजन अजञानी शिाचया मनावर बसववल या शकराचायाषचया धमाळीत तयाचया लोकानी ककतयक बदधधमी लोकास तलयाचया घाणयात वपळन माररल आणण तयाच बहतक उततम उततम गरर जाळन टाककल फकत तयापरकी अमरकोश मातर तयानी आपलया उपयोगाकररता ठवन घतला पढ जवहा तया शकराचायाषच दरदवाभीत सशषय आराधयासारख दरदवसा मशाली पटवन पालखीत बसन चहकड ववठठल सवाससनीसाररख सोवळचाव करन नाचत कफर लागल तवहा मकदराज जञानशवर वगरर रामदासासाररख अनक lsquoपावलीच पधरा आणण आधोलीच सोळाrsquo बराहमण गररकार होऊन वयरष वाया गल परत तयातन एकानही आपण शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाला बोटसदधा लावन दाखववल नाही कारण तयास तयाचया एकदर सवष उरललया दषट कमााचा उघड रीतीन तयाग करणयाच धरयष होईना सबब तया सवष दषट कमाषस कमषमागष आणण नाशसतक मतास जञानमागष अस तनरतनराळ दोन भद करन तयाववरयी तयानी अनक भारच भार पोकळ पराकत गरर करन आपलया मतलबी जातीस अजञानी शिास लटन खाऊ दरदल परत पढ जवहा तनतयश रातरी जी नाही ती लाजीरवाणी दषटकम आचरन लागलीच दसर दरदवशी फकत आपलया उतपनकतयाषस मातर भजणार या मसलमानाच सववा परहर दरदवस यईपावतो तोड न पहाव महणन सोवळ पाळणार या ववटाळशा रावबाजीचया मजलशीचया अखरीस आदरदभररव रागाचया आरभी एकदर सवष बराहमणाचया तणतणयाची तार तटन इगरज बाहदराचा बाकटा चहकड फडक लागला तवहा बहतक तया बळीराजाच मतानयायी अमररकन व सकॉच उपदशकानी तया तया सरकारची काडीमातर परवा न कररता या दशात यऊन तयान एकदर जो सतय उपदश कला होता तया सवााचा एकदर सवष कतरतरसम दषट बराहमणास आधार दाखवन तयानी ककतयक शिास बराहमणाचया कपटरप दासयापासन मकत करन शिाचया गळयातील दासयतवाचा पटटा तोडन बराहमणाचया गरराचया तोडावर फ कन दरदला तवहा बहतक बराहमण आपलया मनात खोचन खास समजल की आता मातर ह उपदशक आपला कतरतरमी धनीपणा बाकीचया शिावर तरबलकल राह दणार नाहीत या भयासतव बळीराजाच मतानयायी उपदशकाची आणण अजञानी शिाची तनवळ गाठ पडन तया उभयताचया परतया ओळखी होणयाचया पवी बहतक भटबराहमणानी बळीराजाच मतानयायी उपदशकासदरहत इगरज सरकारास मळीच या दशातन हाकन दयाव महणन नानातर हचया कलपना काढन ककतयकानी आपलया वपदरढजाद ठकववदयचया दरहमायतीन अजञानी शिास उपदश करन तयाचया मनात इगरज सरकारचा दवर भरववणयाचा सपाटा चालववला (उमाजी रामोशी व नाना) आणण बाकी उरललया भटातन कोणी कारकनी कोणी काही कोणी काही अस नानापरकारच धद पतकरन एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही

भाग ११ वा

पराण साागण बाड वगर पररणाम शदर सासरातनक कळकणी सरसवतीची पराराना जप अनषठान दवसरान दकषकषणआ मोठया आडनाावााचया सभा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashकाय या अधसमष भटगारडयाचया दगखोर मळ पवषजानी या दशात यऊन यरील आपलया मळ पवषजाचा मोड करन तयास आपल दास कलयानतर तयानी आपलया मनगटाचा परजापती करन आपला दगखोरीचा धमष बराच गाजववला तयामधय तयानी मोठा पररारष कला अस माझयान महणवत नाही परत जर कदागचत आपलया पवषजानी भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजास आपल दास करणयास कमी कल असत काय असो पढ जवहा भटानी तया आपलया पवषजाचया दाडगावयास सधी साधन मधयच ईशवरदतत धमाषच रपक दऊन तया कतरीमी धमाषचया आडन ककतयक भटानी एकदर सवष अजञानी शिाचया मनात आमचया दयाळ इगरज सरकारचा दवर भरववणयाची कलपना कादरढली ती कोणती

जो०mdashककतयक भटानी चवहाठयातील मारतीसारखया महावीराचया दउळी रातरी बसन मोठा धासमषकपणाचा डौल घालन वरकाती जञान सागणयाचा भाव दाखवन आतन भागवतासारखया गररातील खोटयानाटया गोषटीची पराण अजञानी शिास सागन तयाची मन भरषट करन तयानी तया बळीचया मतानयायी लोकाचया वार यासदखील उभ राह नय महणन उपदश करन उगीच तरी बसल नाही पण तयानी सधी साधलयाबरोबर तयाच गररातील भाकड दतकरा सागन एकदर सवष अजञानी लोकाचया मनात इगरजी राजयाचा दवर भरवन तयानी या दशात मोठमोठाली बड उपशसरत कली नाहीत काय

धो०mdashहोय कारण आजपावतो जी जी काही मोठमोठाली बड झाली तयामधय आतन ककवा बाहरन मखय अगरसर भटजी नाहीत अस बडच सापडत नाही पहाmdashउमाजी रामोशाचया बडात काळया पाणयाची सशका झालला धोडोपत सापडतोmdashतयाचपरमाण कालचया रोरलया चपाती गढ बडात परदशी भटपाड कोकणया नाना तातया टोपया वगरर अनक दशसर भटजी सापडतात

जो०mdashपरत तयाचपरमाण शि ससरातनक सशद होळकर ह नानाच काही अशी चाकरीचया सबधान नातवाईक असता तयानी तया बडखोराची काडीमातर पवाष न कररता तसलया सकटकाळी आमचया इगरज सरकारास ककती मदत कली हही पहा असो त भटानी उपशसरत कलल बड मोडणयाकररता आमचया सरकारास कजष झाल असल खर व त कजष आदा होणयाचया भरीस पररम पवषतीसाररखी तनररषक ससरान न घालता आमचया सरकारन नवीन कर कोणावर बसववला

अपराधी तनरपराधी रयतची आवडतनवड न कररता एकदर सवष रयतवर बसववला ह बर कल परत तो कर या बापडया अजञानी शिावर मकरर करणयाच काम आमचया अतत शहाणया सरकारन कोणाकड सोवपल शि ससरातनकानी आपलया जातीचया नानास यराकाळी मदत कली नाही सबब आतलया आत तरफडन तयास सशमगयातील ससकारासदरहत आसशवाषद दणार या तरतरकाळ सनान करन शदध होणार या िवय चकलो बरहमतनषठ भटजी कळकणयाषकडस सोवपल अर या कमषनषट गरामराकसाकड तया मळ बरहमराकसान सरकारी दपतराच काम सोपलया दरदवसापासन तयानी शिाचा वपचछाच सोडला नाही तरावप मधय एकदा मसलमान राजानी सवष गावचया पशपकाच गळ सरीन कापन तयास हलाल करणयाच काम आपलया जातीचया मलायाकडस सोवपल या पटाईत भटजीनी लखणीन शिाच गळ कापणयात मलायास माग हटववल यासतव सवष लोकानी सरकारची वाट न पाहता या गरामराकसास ldquoकलमकसाईrdquo अशी पदवी दरदलली अदयाप चाल असन आपल शहाण सरकार तयाचया इतर सवष कामगारासारखया बदलया न कररता तयाचया फकत समती घऊन अजञानी लोकावर कर मकरर कलयाबददल तनदरटशी तयार करन पढ तयाच कळकणयाास सवष लोकाचया घरोघर जाऊन तयाचया भटी घऊन नोदरटशी वाटणयाच काम सोपत नतर तया नोदरटशी पोहचवन भट घणार या कळकणयााचया फकत समती घऊन सरकार तयापरकी ककतयक तनदरटशी रदद करन अजञानी लोकाचा कर बहाल करत याला महणाव तरी काय

धो०mdashअस करणयापासन कळकणयाषस काही फायदा होत असल काय

जो०mdashतयापासन कळकणयाषस काही फायदा होतो ककवा नाही ह तयाच मन जाण परत तयास जरी एकादया आडदाड खपाटयापासन काही फायदा होत नसल तरावप त तयास अशा तनदरटशी दऊन तयाची तनदान आठ चार दरदवसाची खोटी करन तयाची हलपाटयाखाली चागली खोड मोडन तयाजवर आपला चक बसवन तसलया कामात कवडीरवडीला हात न लावता बाकीची सवष काम तयानी शदध बगळयाचया परी लक लावन इतकया तनषठन कली की एकदर सवष अकरशय आबालवदधानी शकराचायाषसारखी लकषमीची अशी सततत कली की ldquoह आमचया सरकारी सरसवतीबाई त आपलया कायदयावरन अडवन लाच खाणारास व तयाचपरमाण लाचार झालयामळ लाच दणारास सारखी सशका दतस यासतव त धय आहसrdquo तवहा ततन परसन होऊन काही कळकरणयाचया घरावर मातर सतत ककतयक रातरी रपयाची वषटी पाडली महणन लोकात फार गवगवा उठला होता मग ह खर असलयास तयाचा तपास काढन अशा पणयशील कळकणयाास पालखया न समळलयास भलतया एकादया वारवर बसवन तयास रसतोरसती समरववणयाच काम आपलया सरकारच होय

धो०mdashअहो भटानी तनमाषण कललया चषटा मागच चार बवदधमान गहसरानी कर द करन तया बळीराजाचया सनापतीचया पाहर यात दरदलया असन तया आताशी तया पहारकर याचया नजरा चकवन अशा कलमकसायास परसन होऊ लागलया महणनच आताचया ककतयक भटानी शिाचया शरमरप पटटीिवयापासन मोठमोठाल ववदवान होऊन तयाववरयी शिाच काडीमातर उतराई न होता तयानी

दोन दरदवस पादरहजल तशा मनमौजा मारन अखरीस मोठा सनानसधशीलपणा डौल घालन आपली वदमतरजादववदया खरी आह अस एकदर सवष अजञानी शिाचया मनावर वजन बसवन तयानी आपलया नादी लागाव महणन तयानी शादावलाचया मागचया अरवा पढचया सलगापढ आमही आपसात वगषणया करन मजर भटाकडन जप अनषठान करववलयामळ यदा पाऊस फार पडला व महामारीचा उपिव फार कमी झाला अस तयानी शवटलया दरदवशी गाडयावर भाताच बळी काढन सवष परकारचया अजञानी लोकास लोणकडया रापा दऊन मोठालया यातरा भरवन तयामधय पररम आपलया जातीचया ऎदी भटास मातर यरासाग भोजन दऊन तयातन उरलल अन बाकी सवष परकारचया अजञानी शिाचया पकती पाडन तयातन कोणास तनसता मठभर भातच कोणास तनसत वरणच आणण पषकळास तनसतया सशमगयाचया पोळयाच वाढन तया सवाास तपत कलयानतर तयातन ककतयक भटानी तया अजञानी लोकाचया मनावर आपलया वदमतरजादच वजन बसाव महणन उपदश करणयाच सपाट चालववल आहत खर परत त अशा परसगी इगरज लोकास परसाद घणयाकररता आमतरण का करीत नाहीत

जो०mdashअर अशा होलयाकोलहयानी अशी चार भाताची सशत टाकन य-य करन जमववललया भटानी जरी पललोगणती रि करन भो-भो कल तरावप तयाचयान आपलया इगरज बहादरास परसाद दववल काय

धो०mdashपर करा ldquoतटटक टमणी और तजीक इशारा बस हरrdquo यापका अगधक सचना करणयाची गरज नाही एकदा ldquoदधान पोळलली ताक फकन पीत असतrdquo या महणीपरमाण जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना परत आताच सधारलल भट आपलया जादमतरववदयस व ततसबधी जपअनषठानास पादरहजल तततकी कलई दऊन एकदर सवष गललीकचीनी का भोकत कफरनातmdashतयात कोणाच काही कमी होत नाही परत तसलया लोकातील आपलया धयाचया कळास सातारचया कर द करन ठवणार या तनमकहरामी बाजीसारखया पाऊणआठ भटराजानी रातरदरदवस शती खपणार या अजञानी शिाचया शरमाचा परसा घऊन ढमढर यासारखया पदरहला परतीचया जाहामदष भटसरदारास सरजाम करन दरदललया सनदातील कारण पाहन फसटष सॉटष टरककाडसाहबासाररखया पववतर इनाम कसमशनराचया आगासदखील आनदाच शहार उभ रादरहल मग तर इतराचा काय पाड तयानी पवषतीसारखी अनक ससरान सरापन तयामधय इतर सवष जातीचया आधळया पागळया राडामडाची व तयाचया पोरकया अजञानी अभषकाची काडीमातर पवाष न कररता फकत आपलया जातीचया धषटपषट आळशी भटास दररोज नानातर हची समषटान भोजन घालणयाची वदरहवाट घातली तयाचपरमाण तयाचया मतलबी गरराच अधययन करणार या भटास यरासास वावरषक दकषकणा दणयाची वदरहवाट घातली ही सवष तयानी उपशसरत कलली कतरतरम हा काळपावतो आपलया सरकारान तशीच कायम ठववली आहत हा तयानी आपलया शहाणपणाला आणण राजनीतीला मोठा बटटा लावन घतलआ महणन महणणयास काही हरकत आह काय वर सलदरहललया पोकळ खचाापासन भटाखरीज बाकीचया सवष लोकास काडीमातर फायदा न होता ह

फकटच खाऊन माजलल ह कतयान पोळ उलट आपलया अजञानी शि दातयास चटकी धमााचया वापीन आपल पाय धवन तयाच पाणी मातर तयास पाशजतात अर या कमषतनषठ भटाचया पवषजानी तयाचया धमषशासतरास आणण मनसदरहततील ककतयक वाकयास हरताळ लावन अशी नषट कम कशी कली आता तरी तयानी शदधीवर यऊन या कामी आपलया भोळया सरकारच काही न ऎकता पवषती वगरर ससरानावरचया शिाचया घामाचया पोळया कोणी भटानी खाऊ नयत महणन एक मोठी लठठ सावषजतनक भटसभा सरापन ततचया साहयान याववरयी बदोबसत कलयाबरोबर तयाचया गरराच काही ना काही तरी पनववषवाह उततजकमडळीवर वजन पडल परत तयानी अशा मोठमोठया आडनावाचया सभा काढन तयामधय आपलया डोळयातील मसळ काढणयाच काम एकीकडस ठवन सरकारचया डोळयातील कसळ अजञानी जनास दाखवन त काढणयाववरयी तयास भरीस घाल नय ldquoलगडी ती लगडी आणण गावखरीही चरनाrdquo याला महणाव तरी काय तयानी आता आमचया आजञानान गाजललया सवष शिास तया बळीराजाचया पववतर आधारावरन तयाचया कतरतरमी खोटया दासयतवापासन मकत करणार या अमररकन सकॉच आणण इशगलश बाधवास कडकडन भटतोपयात मधयच काही धादल करणयाचया भरीस पड नय आता पर झालया तयाचया खटपटी आता गधककार असो तयाचया चपातीतील आणण वरणभातातील गढास

भाग १२ वा

वतनदार भट कलकणी यरोपीयन लोकााच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर कालोखाचा डाग यरोवपयन कामगारााची अककल गाग कशी होत इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअसो परत आपण पवी महणाला की बाकी एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही तर या सवाामधय मखय भटजी कोण

जो०mdashवतनदार भट कळकणी होत हयाचया कपटाववरयी बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरास अजञानी शिाची दया यऊन तयानी सरकारास ररपोटाषमाग ररपोट करन एकदर सवष कायदयामधय कळकणयाषस बदोबदी णखळन तयास नानापरकारच कोलदाड घालन तयाचया तोडास मजबत मसकी घातली आहत तरावप या कलमकसायाच तयाचया मतलबी धमाषचया सबधान अजञानी शिावर वजन असलयामळ ह सरतानासाररख आपलया धमाषचया आडन उघड चावडीतील भर कचरीत बसन तया बळीचया मताची तनदा करन अजञानी शिाची मन भरषट करीत नाहीत काय अस जर नाही महणाव तर शिास मळीच वाचता आणण सलदरहता यत नाही तर मग त कशावरन अरवा

कोणापासन तया मताचा इतका दवर करणयास सशकल याववरयी तला काही दसरी कारण ठाऊक असलयास कळ द इतक च नवह परत सधी पाहन तयाच चावडीत बसन सरकारी कायदयातील भलत एखाद कलम घऊन तयावर नानातर हच कारतसी कतकष घऊन शिानी सरकारचा दवर करावा महणन तयास चोरन धड दत नसतील काय व तयापरकी एक काना अरवा मातरा शि आपलया डोळस सरकारचसा कानावर घालणयास ररररा कापत (Chapter IV The Sepoy Revolt by

Henry Mead) नसतील काय कारण एकदर सवष वरचया कचर यातील भटकामगार तयाच जातवाल पडल यासतव आता तरी आपलया सरकारान शदधीवर यऊन पररम हरएक खडयानी तनदान एक एक तरी इशगलश अरवा सकॉच गहसरास तयाचया तनवाषहपरती गतकळी शत इनाम दऊन तयावर उपदशकाच काम सोपन तयानी फकत तया तया गावचया एकदर सवष कचचा हकीकतीववरयी तनदान वराातन एकतरी ररपोटा सरकारास करीत जावा असा कायदा करन बदोबसत कलयास पढ एखादया काळी नानासारखया भटास पन एखाद बड उपशसरत करणयाची जररी पडलयास तयान एखादया वपराचया पढचया सलगाची यातरा जमवन तीत सारभाताचया ऎवजी तयार कललया गढ चपातया एकदर सवष गावोगावी नमललया वळी एकदम पोहचवन तो परसाद अजञानी शिाकडन आपलया सरकारास पासल पाडन तयाचया मखात घालणयाचया कामी हा वतनदार कळकणयाषचा एकोपा तरबलकल उपयोगी पडणार नाही आणण तस कलयासशवाय एकदर सवष अजञानी शिाच पाय रारीच लागणार नाहीत इतक च नवह परत जवहा त यरोवपयन उपदशक एकदर सवष शिास खर जञान सागन तयाच डोळ उघडतील तवहा त या गरामराकसाचया वार यासदखील उभ राहाणार नाहीत दसर अस की सरकारन पाटीलकीसदरहत कळकणयाषच कामाची परीका घऊन त काम एकाच जातीकड सोपव नय महणज पलटणीसारखा या कामी काही आयास न पडता एकदम बदोबसत होऊन सवष लोकास ववदया सशकणयाची गोडी सहजासहज लागल पादरहज असलयास आमचया दयाळ सरकारन ववदयाखातयाकडील पोकळ खचष एकदम बद करन तो सवष परसा कलकटरखातयात जमा करन दर एक यरोवपयन कलकटराकडन जॉरववससाहबासाररखा पकपात न करता सवष जातीचया लोकातील हशार मलातन काही मल तनवडन काढन तयास फकत जाडभरड अनवसतर परवन तयाचयाकररता दरएक कलकटराचया बगलयाशजारी शाळा घालन तयाची पाटील कलकणी आणण पतोजीचया कामात परीका घऊन तयास ती काम सोप लागलयाबरोबर एकदर सवष कळकरणयाचया जटास बदनाम नानासाररखया भटाचया उपयोगी न पडता त अजञानी शिाची वतन फसवन घत असलयास व तया लोकात नानातर हच तट उपशसरत करीत असलयास तयास तस करणयाची फरसतच सापडणार नाही आजपावतो लकावधी रपय ववदयाखातयाकड जरी खची पडल तरावप तयापासन शिाचया समाजाचया मानापरमाण तयाचयात ववदवान लोकाचा भरणा वाढला नाही इतक च नवह महार माग आणण चाभार यापरकी कोणी एक-एक सशकलला कामगार आढळत नाही मग तर एम ए अरवा बी ए औरधास समळणयाची मारामार अरर या आपलया सरकारचया यवढया दरदगबर ववदयाखातयाचया गोर या तोडावर या काळया तोडाचया

भटपतोजीनी हा कवढा काळोखाचा डाग लाववला अर ही ldquoकडकारलीrdquo आमचया सरकारन इतकी तपात तळन साखरत घोळन मळली तरावप तयानी आपला जाततसवभाव न सोडडता ती अखरीस कडची कडच रादरहली

धो०mdashबर ह कळकणी अजञानी शिाची वतन कशी फसवन घत असतील

जो०mdashजया शिास मळीच वागचता आणण सलदरहता यत नाही अशास ककतयक कळकणी गाठन तयाच आपण सावकार होऊन तयाजपासन जवहा गहाणखत वगरर दसतऎवज सलहन घतात तयावळी त आपलया जातीच लखक समलाफी करन तयात एक तर हचया शती सलहन आणण तया अजञानी शिास भलतच काहीतरी वाचन दाखवन तयाच हात लखणीस लावन खत परी करन पढ काही दरदवसानी या कपटान सलदरहललया शतीपरमाण तयाची वतन घशात टाकन ढकर दत नसतील काय

धो०mdashबर ह जात कलमकसाई अजञानी शिात कोणत परकारच तट उपशसरत करीत असतील

जो०mdashशत बाध वगररसबधीmdashपोळा आणण सशराळशट याचया डावीउजवीसबधी आणण होळीची पोळी आधी लावणयासबधी सवष तट अजञानी शिात उपशसरत करणयाचया आरभी भट कळकणी नाहीत अस काही तट त दाखव शकशील काय धो०mdashबर अस तट उपशसरत करणयापासन या कसायाचया पदरात काय पडत असल जो०mdashअर ककतयक घरदाज अजञानी शिाची घराणी ईरस पटन एकमकाशी लढत असता आतन या कलमकसायासदरहत दसर या भटकामगाराची घर शकारता शकारता धळीस समळाल नसतील काय अर या कसायाचया नारदशाईमळ मलकी फौजदारी आणण दरदवाणी खातयात आतोनात खचष फगन तयातील बहतक कारकन मामलदारासदरहत गचटणणसानी आपलया ऎन ldquoततसववतवारणया भगो दवसय धीमहह गधयो यो न परचोदयातrdquo या अससल बीजमतरास हरताळ लावन तयाबददल तयानी ldquoगचरी समरी दव गचरी समरी दवrdquo या यवनी गायतरीचा उपदश तया पववतर भटमललापासन घतलयामळ भटवकीलाची दलाली वाढन त मोठमोठया चारटात बसन पोळासाररख डरकया फोडीत कफरतात का नाही याखरीज मनसफ नबाबाच सरजाम ककती वाढल आहत याची बरीज द इतकाही बदोबसत असन गरीब लोकास याय तरी सवसत पडन वळस तरी समळतो काय यामळ एकदर सवष खडयापाडयानीसदधा एक जगपरससदध महण पडली आह ती अशी की सवष खातयात बराहमण कामगाराचया हातावर अमक तमक कलयासशवाय त आपलया गररबाचया कामास हातच लावीत नाहीत ldquoतयाचया डोमलयावर घालायला काही तरी बरोबर याया तवहा बाहर तनघाrdquo

धो०mdashअस होत असलयास खडयातील शिलोक यरोवपयन कलकटराचया एकाती गाठी घऊन तयास आपली गार हाणी का सागगत नाहीत जो०mdashअर जयास ओची गाड कशी फोडावी ह मळीच ठाऊक नाही तर तसलया भकड भाउलयास अशा रोर कामगारासमोर उभ राहन तयास आपली गार हाणी आणण ती सशसतवार सागणयाची कवढी पचाईत तशातन एकादया लगोटया बाहदरान छातीचा कोट करन एकादया बटलराचया

मदतीन यरोवपयन कलकटरास एकाती गाठन तयाचयासमोर उभ राहन ldquoमाझी दाद लागत नाहीrdquo इतक चार शबद बोललयाची या कलमकसायास बातमी लागली की पर मग तया दववयाच नशीबच फटल महणन समजल पादरहज कारण त कलकटराचया कचरीतील आपलया जातीचया भटगचटणणसापासन तो रशवहयचया अरवा जजजाचया सवष भटकामगारापावतो आतलया आत तया यवनी गायतरीची वद कफरवन लागलीच आध कलमकसाई नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन वादीच साकीदार आणण आध कसाई वादीववरदध नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन परततवादीच साकीदार होऊन तयाचया तटयात इतका गोधळ करन टाककतात की तयात सतय काय आणण असतय काय ह तनवहन काढणयाकररता मोठमोठ ववदवान यरोवपयन कलकटर आणण जजज आपली सवष अककल खचष कररतात तरावप तयास तयातील कधी कधी काडीमातर गहय न कळता त उलट तया गार हाण कललया लगोटयासच ldquoत मोठा तरकटी आहसrdquo अस अखरीस सागन तयाचया हातात नारळाची आई दऊन तयास सशमगा करणयाकररता तयाच घरी पाठवीत नसतील काय शवटी हया सवष भटकामगाराचया अशा कसबामळ ककतयक लगोटयानी आपली या सरकारात दादच लागत नाही सबब आपल पराणघात करन घतल नसतील काय ककतयकानी दरवडखोराच धद करन आपलया शजवास मकल नसतील काय ककतयकानी आपलया मनात अततशय सताप करन घतलयामळ वड झाल नसतील काय आणण ककतयकानी आपलया दाढया वाढवन अधषवडयासारख होऊन रसतयात जो भटल तयास आपली गार हाणी सागत कफरत नसतील काय

भाग १३ वा

मामलदार कलकटर रगवहनय जजज आणण इागजतनयरखातयाातील भट कामगार इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन भट मामलदार असलयामळ त काही अजञानी शिाच नकसान कररतात काय

जो०mdashआजपयात ज भट मामलदार झाल तयापरकी ककतयक आपलया वाईट आचरणामळ सरकारच गहगार ठरन सजस परापत झाल त आपल काम करीत असता इतक कनीतीन वागत व गरीबगरीब लोकावर जलम करीत की तयाचा एक गरर होईल अर या पणयासारखया शहरात भटमामलदार कळकणयाापासन आणलली लायकी दाखववलयासशवाय मोठमोठया सावकाराचीदखील हमी कबल करीत नाहीत मग तर गरीबगरीबाची दाद कोठन लागणार अर ह कळकणी त लायकी ततकीट दताना आपला दवहारा घमववत नसतील काय तयाचपरमाण या शहरची मयतनससपासलटी कोनी एकादया घरवालयास तयाचया जया शतखायाचया जागयावर नवा शतखाना भट मामलदाराचया दवार तया पठचया कळकणयाषचा असभपराय पादरहलयासशवाय बाध दत नाही अर तया कळकणयाषजवळ तयाचया पठचा नकाशा असन जयात एकदर सवष नवी खरदी

करणाराची नाव सामील करन साल दरसाल तयाची परत मामलदाराचया दपतरी दाखलयाकररता ठवणयाची चाल नसन कळकणयाषचा तया जागयाववरयी असभपराय खरा तरी कशावरन समजावा या सवष कारणावरन असा सशय यतो की भट मामलदारान आपलया जातीचया कलमकसायाच काही तरी तयात हीत वहाव महणन ही वदरहवाट चाल ठववली असावी यावरन तच ववचार करन पहा की अशा यरोवपयन लोकाचया वशसतशजारचया पण शहरात भटमामलदार जर अशी झोदरटगबादशाई करन आपलया जातीचया कलमकसायाची पोळी वपकववतात तर खडयापाडयात तयाचा काय जलम असल बर अस जर नाही महणाव तर आपण बहतक खडयापाडयातील अजञानी शिाचया झडी बगलत दपतर मारन भटकामगाराचया नावान हकलया मारन भटकत कफरताना पहातो तया सवषच खोटया असतील काय तयातन कोणी महणतो भट कळकणयाषचया खटपटीमळ भटमामलदारान माझी अजी वळस घतलीच नाही सबब परततवादीन माझ सवष साकीदार फोडन उलटा मजजवळनच फर ल जामीन घवववला कोणी महणतो भटमामलदारान माझी अजी घऊन हा काळापावतो दाबन ठवन परततवादीची मातर अजी दसर दरदवशी घऊन तयाचयाकडन माझया चालतया वदरहवाटीस खो घालन मला अस सभकारी कल कोणी महणतो भटमामलदारान मी बोललयापरमाण माझी जबानी सलदरहलीच नाही आणण पढ तयाच जबानीवरन माझया सवष तटयाचा असा गोधळ करन टाककला की आता मला वड लागणयाची वळ आली आह कोणी महणतो माझया परततवादीन भटमामलदाराचया सतरान माझया चालतया वदरहवाटीस लार मारन तयान माझ शतात आपलया पाभारी घातलयाबरोबर मी तया भटमामलदाराकड जाऊन तयास मोठया नमरतन जसमनीस हात लावन मजरा कला व तयाचयाशी एक चकार शबद न बोलता फकत तयाचया हातात माझी अजी दऊन मी तसाच चार पाच पाउल हटन आपल दोही हात जोडन तयाचयासमोर दीन वदन करन ररररा कापत उभा रादरहलो इतकयात तया यमान माझयाकड खालवर पाहन लागलीच ती अजी माझया आगावर फ कन दऊन मी कोडताची बअदबी कली अशा कारणावरन उलटा तयान मलाच दड कला तो दड मला दणयाची ऎपत नसलयामळ मला काही दरदवस कर दत रहाव लागल इकडस परततवादीन माझ नागरन डोगरन वजीवलल शत परन आपलया ताबयात घतलयामळ मया कलकटरसाहबास दोनतीन अजयाष कलया परत तया सवष अजयाष तरील भटगचटणणसान कोणीकडस दाबन टाककलया आहत तयाचा रागच लागत नाही याला कराव तरी काय कोणी महणतो भटगचटणणसान माझा अजष कलकटरास वाचन दाखववतवळी तयातील मखय मार कलम गाळन तयाजकडन भटमामलदारान कलला तनकाल कायम करववला कोणी महणतो माझया अजाषवरन कलकटरान आपलया मख जबानीन सलदरहणयास सागगतललया हकमाववरदध तरील भटगचटणणसान मजकर सलहन वाचताना मातर कलकटरास तयाचया सागणयापरमाण अकरश वाचन दाखवन तनकालावर तयाची सही घऊन तो तनकाल जवहा मला मामलदाराचयामाफष त समळाला तवहा मी आपलया कपाळावर हात मारन महणालो की ह बराहमणकामगार आपला पण ससदधीस नलयासशवाय उगीच बसत नाहीत कोणी महणतो माझी

जवहा कलकटरसाहबाजवळ दाद लागना तवहा मया रशवहयसाहबाकड दोन तीन अजष पाठववल परत त सवष माझ अजष तरील भटकामगारानी खटपट करन तया साहबाकडन पन कलकटराचयाच असभपरायाकररता परत पाठववल नतर कलकटराच भटकामगारानी माझ सवष कागद उलटपालट करन कलकटरसाहबास वाचन दाखवन मी मोठा तकरारी आह महणन माझया अजाषचया पाठीवर तयाजकडन असभपराय दववन रशवहयसाहबाची समजत काढली आता यर करणारान कराव तरी काय कोणी महणतो जजजसाहबान मातर माझा खटला सर होताच तयाचया सशरसतदारान मधय कोठ तोड घातलयाबरोबर तो साहब महणाला ldquoचप मधय बोल नकोrdquo नतर तयान माझ कागद सवत वाचन पादरहल परत तया कागदाला तो काय करील बापडा कारण पवीचया एकदर सवष कलकटर कचरीतील भटानी कळकणयाषचया सचनपरमाण माझया सवष खटलयाच सवरपच बदलन टाककल होत कोनी महणतो आजपावतो एकदर सवष भटकामगाराचया दवपजचया खोलीतील ठरावापरमाण तयाची घर भररता भररता माझी घर गली दार गली शत गली पोती गली आणण माझया घरातील सवष चीजवसत जाऊन बायकोचया आगावर फटका मणीसदधा रादरहला नाही शवटी आमही सवष तडाडा उपाशी मर लागलो तवहा माझया धाकटया भावडानी तरबगार याचा धदा पतकरन त सडकचया कामावर टोपली वाहणयास जाऊ लागल तरही सवष भटजीसाहब काडीचया कामाला हात न लाववता फकत दररोज सकाळी व सधयाकाळी एकदा फर लावर जाऊन हशजरी घतलयाबरोबर भलतया एखादया मर हाठी वतषमानपतरातील इगरज सरकारची अरवा तयाचया धमाषची तनदा कली असल तयाचा गोरवारा जाता तरबगार यास सागन तरबर हाडी परत जातात व तयाबददल सरकारही तया तरबगार यापका जयासती दपटीचयावर पगार दत असन एकादया तरबगार यान पगार झालयाबरोबर तयाची मठ गार कली नाही की लागलीच त दसर या दरदवसापासन आपलया वरचया साहबास तया तरबगार याववरयी नानातर हचया चाहडया सागन तयाच खाड माडतात इतक च नवह परत कोणी भटजी तयास महणतो अर त सरकारी काम सभाळन पतरावळीकररता वडाची पान व रोडस भड सधयाकाळी घरी यताना माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो तया आबयाची फादी तोडन रातरी माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो ततरगळाची नजर चकवन मला रोडीशी पान आणन द कोणी महणतो आज रातरी गावात मी तया दवघव करणार या बोडकीचया घरी फराळास जाणार आह यासतव त आपली भाकर खाललयाबरोबर माझ तरबर हाडी यऊन माझया कटबास सवष रातर सोबत दऊन तरच तनजन रहा परत दसर दरदवशी फर लावर हजर रहाणयास चक नको कारण उदया सधयाकाळीच रोरल इशजतनयरसाहब आपल काम पहाणयाकररता यर यणार आहत महणन रावसाहबानी सलहन पाठववल आह अस नानातर हच भटाच आतल (याजववरयी या पसतकाच शवटी इशजतनयरखातयावर जो पवाडा सलदरहला तो पहा) तरास मला माझ भाऊ घरी गलयाबरोबर सागन खळाखळा डोळयातन पाणी गाळतात काय कर हो दादा ह सवष भटजी अठरा वणााच गर पडल यानी कसही आचरण कल तरावप शिान तयाचा तोडान उचचार कर नय अस आपली शासतर बोबलतात माझा उपाय खटला नाही तर मया कधीच इगरजी बोलावयास सशकन एकदर

सवष बराहमणाचया ठकबाजा साहबलोकास सागन तयाचयाकडन या गलामाचया खोडी मोडलया असतया याखरीज एकदर सवष इशजतनयरखातयातील भटकामगाराचया लचचगगर या कतराटदार लोक इतकया सागतात की तयाचा एक सवततर गररच होईल यासतव ततष तयाववरयी पर कररतो साराश वर सलदरहललया गार हाणयापरकी काही खर असलयास तयाजववरयी बारीक शोध ठवन तयाचा बदोबसत करण हा आमचया सरकारचा धमष होय

भाग १४ वा

यरोवपयन कामगारााचा तनरपाय खोतााच वचासव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगाराानीा सरकाराात गाावोगाावचया हकीगती कळववणयाची जररी धमा आणण जातयासभमान इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअस जर अनरष एकदर सवष खातयात भटकामगाराचा भरणा असलयामळ घडन यत असतील तर यरोवपयन कलकटर काय करन असतात त या सवष बराहमणाचया लचचगगर याववरयी सरकारास ररपोटष का करीत नाहीत

जो०mdashअर या भटकामगाराचया कसबामळ तयाचया टबलावर इतक काम साचल असत की तयापरकी ककतयक जररीचया कामाचा तनकाल करन फकत मरीठी कागदावर सहया कररता तयाचया नाकास नळ यतात तया तरबचार यानी या सवष अनारााचा पकका शोध काढन तयाववरयी सरकारास ररपोटष तरी कवहा कराव इतक ही असन मी अस ऎकतो की कोकणातील बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरानी अजञानी शिावरच भट-खोताच जलम नाहीस करावत महणन तयानी अजञानी शिाबददल सवत खोतभटजीच परततवादी होऊन त सरकारात तयाववरयी खटपट सर करीत आहत इतकयात एकदर सवष भट-खोतानी अमररकन सलवह होलडरचा ककतता घऊन आपलया मतलबी धमााचया साहयान अजञानी शिास सरकारचया उलट उपदश कलयामळ बहतक अजञानी शिानी उलटया यरोवपयन कलकटरावर कबरा बाधन सरकारास अस महणाल की आमहावर जो खोतभटजीचा अगधकार आह तो तसाच राह दयावा यर मातर खोतभटजीनी सरतानासाररख अजञानी शिास हातात घऊन आपलया भोळया सरकारास अजञानी शिाचया मररप शहास गतवन तया परोपकारी यरोवपयन कलकटरावर कशी पयादमात करणयाची वळ आणली आह ती पहा

धो०mdashअस जर अजञानी शि भटाचया उपदशावरन आपल चहकडन नकसान करन घतात तर यावरन पढ एकादया काळी तयानी भटाच ऎकन सरकारचया टोपीवर धपपा मारणयाकररता आपल हात उचललयाबरोबर तयाच कवहढ नकसान होणार आह कारण शिास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची अशी सधी पन यण फारच कठीण यासतव शिाचया हातन अस अनरष घडन यऊ

नयत महणन तमहास काही उपाय सचत असलयास अजञानी शिास सागन तर फळच नाही परत आपलया दयाळ सरकारास एकदा तरी कळवन पहा याउपर शिाचया कबखतीन डरच दरदल असलयास तयाला तमही तरी काय कराल

जो०mdashयाला उपाय आपलया दयाळ सरकारन पररम भट समाजाचया सखयापरमाणान एकदर सवष खातयात भटकामगार नम नयत अस माझ मत नाही परत तयाच परमाणान बाकी सवष जातीच कामगार नच समळालयास सरकारन तयाऎवजी फकत यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कलकटरास महाराषर भारा सवचछ बोलता यत असल तया सवाास हयातभर पनशनी दऊन तयास यरच सवष खडयापाडयातन अजञानी भकड बाहलया शिात समसळन रहात करन तयाजकडन एकदर सवष भटकळकणी वगरर कामगाराचया कसबावर चागली बारीक नजर ठववावी आणण तयाचयाकडन हमशा तरील एकदर सवष कचचया हकीगतीवर ररपोटष मागव लागलयाबरोबर तयापासन एकदर सरकारी शाळाखातयातील भटाचया गलाबी लबाडया उघडकीस यऊन रोडयाच दरदवसात एकदर सवष शाळाखातयातील जी काही अवयवसरा झाली आह ततचा बदोबसत होऊन एकदर सवष अजञानी गाजललया शिास खर जञान झालयाबरोबर त या भटाचया कतकी अगधकाराचा गधकार करन आपलया राणीसरकारच उपकार कधी कधी ववसरणार नाहीत अशी माझी परततजञा आह कारण आमहा शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाचा घटटा जलदी कोणाचयान घासन काढवणार नाही

धो०mdashतर मग तमही लहानपणी दाडपटटयाची आणण गोळी तनशाण मारणयाची कसरत कशाकररता करीत होता

जो०mdashआपलया दयाळ इगरजसरकारास पालर घालणयाकररता

धो०mdashपरत तमही असली दषट मसलत कोठन सशकला जो०mdashचार सधारलया भट ववदवानापासन त याच कारण (परत घरात चलीजवळ) अस दतात की आपलयातील बहतक जातीच लोक आपलया अनादरदससदध धमाषववरयी अजञानी असलयामळ आपल सवष लोकातील एकी नाहीशी झाली व तयाचया योगान आपलयामधय अस नानापरकारच जाततभद होऊन आपली अशी फटाफट झालयामळ इगरजाचया हाती आपल राजय लागल व त आता आपलया अजञानी धमषभोळया लोकातील बहतक लोकाचा दशासभमान नाहीसा वहावा महणन त आपलया मतलबी धमाषचा आधार तयास दाखवन तयास आपल गरबध करीत आहत यासतव आपण सवष जातीचया लोकाची एकी झालयासशवाय या लोकास आपलया दशातन एकदम हाकन दणयाची आपलयास ताकद यणार नाही आणण तस कलयासशवाय आपण सवष लोकास आपलया अनादरदससदध धमाात रोडासा फरफार करन आपली सवााची चागली एकी कलयासशवाय आपलयास

अमररकन फर च आणण रसशयन लोकाची बरोबरी कररता यणार नाही अस तयानी मला टॉमस पस वगरर गररकाराचया पसतकातील ककतयक वाकयाचया आधारान ससदध करन दाखववल यावरन मी तसल वडचार काही दरदवस माझया लहानपणी करीत होतो परत पढ मी जवहा तयाच गररावरन बारीक ववचार करन पाह लागलो तवहा या सधारलया भटाचया मतलबी मसलतीचा खरा अरष माझया धयानात आला तो असा की आमही सवष शि इगरज लोकाच गरबध झालयाबरोबर तयाचया एकदर पवषजाचया कतरतरमी गरराचा गधककार कर आणण तणकरन तयाचया जाततयासभमानाचया तोडात माती पडन तयाचयातील ततष परतयक ऎदी लोकास आमहा शिाचया शरमाचया पोळया पोतया खावयास समळणार नाहीत व बरमहयाचया बापाचयानसदधा अस महणवणार नाही की शिापका भट उच अर जया लोकाचया मळ पवषजासच दशासभमान हा शबद मळीच ठाऊक नवहता मग तया लोकानी तया शबदाचा असा अरष कला महणोन तयाच फारस आशचयष मान नय कारण इगरज लोकानी मळीच तो बळीराजा यणयापवी दशासभमान गरीक लोकाचया शाळत सशकल परत पढ जवहा त तया बळीच मतानयायी झाल तवहा तयाचयामधय तो सदगण इतका वाढला की तयाची बरोबरी दसर या कोणतयाही धमाातील सवदशासभमायाचयान करवत नाही पादरहज असलयास तयानी आपलयातन अमररक तील बळीच मतानयायी जॉजष वॉससगटनची जोड दयावी कदागचत तयाचयान अशा महापरराची जोड दववतच नसलयास तयानी फरासातील बळीच मतानयायी लफटची तरी जोड दयावी महणज तयास कोणी कतकी महणणार नाहीत अर या सधारलया ववदवानाचया पवषजास सवदशासभमान जर खरोखर ठाऊक असता तर तयानी आपलया पसतकात आपलया दशबध शिास पशपका नीच मानणयाजोग लख करन ठववलच नसत त ववषठा खाणार या पशचा गोमतर वपऊन पववतर होतात परत त शिाच हातच सवचछ कारजाच पाणी वपणयास अपववतर मातनतात बर या सधारलया ववदवानाचया पवषजानी गगरसशयन लोकाचया पववतर दशासभमानाववरदध उपशसरत कलला अपववतर दशासभमान आपलयास कोणाचया परतापान समजला इगरज लोकाचया आणण तसलया परोपकारी लोकास महणज आपलयास भटाचया दासयतवापासन मकत करणार या लोकास आपलया दशातन हाकन दणयाववरयी तया ववदवानाची मसलत कोणाचयान घववल असा कोण मखष आह की जयाचयान आपलया तारणार यावर आपला हात उगारवल परत मी तला सागतो की इगरज लोक आज आहत उदया नाहीत त आपलया जमास परतील महणोन कोणाचयान खास करन सागवत नाही यासतव तया लोकाच राजय या दशात आह तोच आपण सवष शिानी जलदी करन भटाचया वडडलोपाशजषत दासयतवापासन मकत वहाव यामधय मोठा शहाणपणा आह दवाजीन एकदा शिावर दया करन इगरज बाहादराचया हातन भटनानाच बड मोडववल महणोन बर झाल नाही तर तया शादावलाचया पढलया सलगापढ रि करणार या सधारलया भटानी आजपावतो ककतयक महारास एकरी धोतर नसलयामळ अरवा कीतषनामधय ससकत शलोकाचा उचचार कलयामळ काळ पाणी दाखववल असत

भाग १५ वा

सरकारी शाळाखातीा मयतनससपासलटी दकषणा पराइज कमटी व भट वतामानपिकतयााची जट आणण शदराहद अततशदरााचया मलाानीा ववदया सशका नय महणन भट लोकााचा कट इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashसरकारी शाळाखातयातील भटकामगार गलाबी लबाडया करतात तया कोणतया जो०mdashहलली जया पसतकाचया पडोशावरन एकदर सवष भटाचया गररातील लबाडया उघडकीस यऊन तयाचया पवषजाची मोठी फशजती होणार या भयासतव तयानी आपलया भोळया सरकारास कधी कधी एकाती भटन व कधी कधी वतषमानपतरादवार नानातर हचया गलाबी मसलती दऊन तयाजकडन एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तसलया गररास हददपार कल तर पवीचया अजञानी अगधकार यानी चार धमषभरषट ढोगयाचया आगरहामळ तया उपदशाचया मालकास सळावर दरदल महणन आमहास तरी का नवल वाटाव

धो०mdashतर यामधय सरकारचा दोर काय आह

जो०mdashसरकारचा जर यामधय दोर नाही महणावा तर सरकारन जया सधारलया भटाचया मसलतीवरन तसलया पववतर पसतकास हददपार कल तर तया पसतकाचया ववरोधी लोकानी कलली पसतक सरकारी शाळाखातयातन चाल करन तया लोकासच शिाच शाळात सशकक नमावत काय कारण याववरयी ववचार करन पादरहल असता अस ससदध होत की जो काळपावतो त पसतक जया परततवादयानी सरकारी शाळाखातयातन हददपार करववल तया सवाानी नवीन पसतक कलली एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन हददपार न करववता सरकार तयास उलट मोठमोठया बकीसा दऊन तया लोकासच सरकारी सवष शाळामधय सशकक नमन तयास तया पववतर पसतकाचया ववरदध शिास तोडान उपदश करणयाची सवड तरी का दत यासतव आमचया भोळया सरकारचयान तया पववतर पसतकासारख एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तया परततवादयास तयाचया पसतकासदरहत हददपार करवत जर नाही तर आमचया सरकारान कपा करन एकदम सवष शाळाखाती बद करन आपल घरी सवसर बसलयास आमहा शि ववरचा काहीतरी कर कमी होईल कारण ववदयाखातयातील एका मखय भटकामगाराचया तनदान दरमहा सहाश सती महणज दरवरी (७२००)

सात हजार दोनश रपय पदरी आवळाव लागतात आता सलतानीचा तर घोरच नाही परत असमानी महर झालयास यवहढी रककम तयार करणयाकररता शिाचया ककती कटबास एक वरषभर रातरदरदवस शती खपाव लागत असल बर तनदान एक हजार कटब तरी महटली पादरहजत का नको बर या ऎवजाचया मानापरमाण हया बरहसपतीपासन शिास काहीतरी उपयोग होतो काय अर चार आण दररोज समळणार या शि तरबगार यास उहामधय सयष उगवलयापासन तो तो मावळपयात सडकवर मातीची टोपली वाहवी लागतात तयाला बाहर कोठ जाणयास एक घटकचीसदधा फरसत होत नाही आणण वीस रपय दररोज समळणार या भटचाकरास शाळत हवाशीर जागयात खची आसनावर बसन काम करीत असता तयास मयतनससपासलटीचा वराती होऊन दररोज सकाळी आणण सधयाकाळी रडाई पडलयाबरोबर आपण सवष लोकाचया ओळखीस याव महणन मोठया डौलान घोडयाचया गाडीत बसन शहरातील रसतोरसती लोकाचया पढवया शतखान पाहन समरवणयापरती फरसत कोठन समळत अर तयान शहरातील आळोआळीन ववदयपासन काय काय फायद होतात याववरयी अजञानी लोकास उपदश करणयाच एकीकडस ठवन तयास अस समरवत कफरणयाच भरण वाटत यावरन समशनखातयातील दहा रपय दरमहाचा उपदशक याचयापका हजार वाटयान बरा का नाही बर कारण जया शहरात तो उपदशक राहतो तया शहरातील सवष अबालवदधात तो उपदशक आह महणन ठाऊक असतो परत हा नबाब तयाचया खालचया मजलयातील तरबर हाडकरस हा कोण गोमाजी महणन माहीत नसतो अर हा आपलया वरचया यरोवपयन कामगाराजवळ दररोज इकडचया ततकडचया चार गपपा ठोकन मन मानल तवहा तास दोन तास शाळत सशकवन वराातन तयास दोन-चार लखी ररपोटष कररतो महणज हयाच काम झाल आणण यालाच चार आजषवी लोक इमानी चाकर व दशासभमानी महणतात अर या इमानी भट चाकरानी आजपावतो शाळाखातयाकडील लाखो रपय धडात टाककल तरावप याचया हातन अततशिास ववदया दऊन तयापरकी एकास मयतनससपासलटीत सभासद करवल नाही यावरन तच ववचार करन पहा की ह शाळाखातयाकडील एकदर सवष इमानी चाकर आपलया दशातील अजञानी अततशिाचा ककती कळवळा कररतात इतक च नवह परत ह दशासभमानी मयतनससपासलटीत मखय अगधकारी असता याचयान गल सालाचया पाणयाचया खरपडात अततशिास सरकारी हौदावर वपणयापरत पाणी भर दणयाची मदत करवली नाही यासतव कसमटीत अततशिापरकी सभासद घणयाची ककती जररी आह

धो०mdashतमच महणण रासत आह परत मी ऎकतो की कसमटीत हलली शिापरकी ककतयक सभासद इतक ववदवान आहत की त आपली मत दतवळी अर गोववदा महणणार या (नदी) यतरासारख आपलया माना हालवन होय ककवा नाही याचा परसाद दतात कारण जयास मळीच आपलया सहया करणयाची मोठी मारामार मग तर बाकी सवष आवळयायवढ पजय उरल असत अशा शि सभासदासारख कसमटीत खचीआसनावर बसन आपलया माना हालवन सहया करणयाजोग काही अततशिात लोक सापडतील काय

जो०mdashअशा शि सभासदापका हजार वाटयान चागल सलदरहता व वाककता यत अस पषकळ अततशि सापडतील परत भटाचया मतलबी गरराचया आधारावरन एकदर सवष अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ सहजच तया तरबचार यास शि सभासदासाररख सवष लोकात समसळन शरीमत होणयाची सवड नसलयामळ तयास अदयाप गाढव हाकन आपली पोट भरावी लागतात

धो०mdashएकदर सवष जातीच तनरतनराळ सखयापरमाण पाह जाता कसमटीत ववशरकरन कोणतया जातीच सभासदाचा भरणा सापडतो

जो०mdashभट जातीचा

धो०mdashमहणनच या कसमटीतील तरबगारी आणण भगीखरीजकरन भट कामगाराचा भरणा फार आढळतो तयापरकी पवी नळवाल भट कामगार असलयामळ काळया उहाळयात एकदर सवष आपलया जातीचया भटाचया वाडयातील हौदास इतक पाणी मनमराद सोडीत होत की तरील आसपासचया सवष भट शजार याची धोतरपातर धणयाची चगळ होऊन फार पाणी वयरष वाया जात अस परत जया जया पठत गरीब शिाची वसती आह तया सवष पठातील हौदात दोन परहरानतर वाटसरास तहान भागववणयापरत पाणी समळत नसत मग धणयाधाणयाची रलचल कोठन याखरीज भटाचया वसतीत नव हौद ककती कल आहत आणण जनागज पठ वगरर पठतील लोकानी आज ककती वर हौद हौद करन कसमटीचया नावान हाका मारलया परत तर भट सभासदाचा फार भरणा असलयामळ तया गररबाची ककतयक वर दादच लागली नाही परत अखरीस महणज गतसाली जवहा पाणयाची फारच तट पडली तवहा समठगजातील मागामहारानी काळया हौदास सशवन पाणी भरणयास लागल तवहा आताशी कसमटीन शदधीवर यऊन तया लोकाची दाद घतली या कसमटीन इतका बलगामी खचष तया कामी कला की तो ततचयातील मखय सभानायकाचया शहाणपणाला आणण वरभवाला शोभा दत नाही असो कसमटीत इतकी अदाधदी असता तयाववरयी मर हाठी वतषमानपतरकत का सरकारास जाग करीत नाहीत

जो०mdashअर एकदर सवष मर हाठी वतषमानपतराच कत भट असलयामळ तयाचयान आपलया जातीचया लोकाचयाववरदध सलदरहणयास हातच उचलवत नाही जवहा यरोवपयन सभानायक होता तवहा तो एकदर सवष भटाच काही कसब चाल दत नस तवहा मातर त एकतर होऊन तयान अस कलयामळ आमहा सवष रयतच अस नकसान झाल तयान तस कलयामळ आमहा सवष रयतच तस नकसान झाल अशा नानापरकारचया तयाचयाववरयी त कतकी कडया उठवन तयास इतका तरास दत असत की तो आपलया मखय सभानायकाचया जागयाचा राजीनामा दऊन पढ या कसमटीच नावसदधा घईनासा झाला बर आपल दयाळ सरकारही तया सवष मतलबी वतषमानपतराचया महणणयास खर मानन तया सलदरहणयात एकदर सवष शिाच व अततशिाच मत आल आह महणोन समजत अस समजणयामधय आमचया भोळया सरकारची मोठी चक आह तयास इतक ठाऊक नाही की एकदर सवष भट वतषमानपतरकतयााची आणण शि व अतत शिाची जमातन एकदासदधा अशा कामी गाठ पडत नाही तयातन बहतक अततशिास तर वतषमानपतर महणज काय कोलहा का कतरा का माकड

ह काहीच समजत नाही तर मग अशा अनओळखी अततशिाची मत हया सवष सोवळया वतषमानपतरास कोठन व कशी कळतात तयानी सरकारची रटटा करन अजञानी जनाची मन ररझवन आपली पोट जाळणयाकररता हा सधारला तततबा योजन काढला आह तस जर नाही महणाव तर एकदर सवष खातयात तयाचया जातीचया कामगाराचा भरणा असलयामळ एकदर सवष शिासदरहत अततशिाच नकसान होत आह याववरयी तयास शोध काढणयास फरसत जर होत नाही महणाव तर समिाचया पसलकडील लदन शहरातील राणी सरकारचया मखय परशानान आपलया सवपनात दरहदसरानाववरयी काय काय बरळला याववरयी तरबततम बातमी काढणयास तरी तयास कोठन फरसत होती असो तरावप एखादया मर हाठी णिशसत वतषमानपतरकतयाषन कसमटीत गरीबाची दाद लागत नाही महणोन सलदरहलयास पढ एकदर सवष मराठी वतषमानपतरातील ववरयाच इगरजीत गोशवार काढन सरकारास दाखववणयाच काम कसमटीतीलच एका भट सभासदाकड आह तर अशा ररपोटषराचयान कसमटीत आपलया शजारी माडीशी माडी दऊन बसणार या जातभावाची भीड न धररता तयाचया (आपलया) ववरदध मजकर सरकारपढ कस ठववतील

धो०mdashअसा जर चहकड भट सभासदाचा भरणा असलयामळ बाकी सवष जातीच नकसान होत आह तर तमही याववरयी एक लहानशी चोपडी करन दकणा-पराईज कसमटीस आपषण करा महणज तणकरन तरी सरकारच डोळ उघडतील

जो०mdashभटजोशी आपलया मतलबी धमाषचया रापा दऊन अजञानी शिास कसकस फसवन खातात व णिसती उपदशक आपलया तनपकपाती धमाषचया आधारान अजञानी शिास खर जञान सागन तयास कसकस सतय मागाावर आणणतात या सवष गोषटीववरयी मी एक लहानस नाटक करन सन १८५५ सालात दकणा पराईज कसमटीस अपषण कल परत तरही असलया सभडसर भट सभासदाचया आगरहामळ यरोवपयन सभासदाच काही चालना तवहा तया कसमटीन माझी चोपडी नापसत कली अर ही दकणापराईज कसमटी मयतनससपासलटीचीच धाकटी बहीण महणणयास काही हरकत नाही कारण ततन या कामी शिास उततजन यणयाकररता ककती दरठकाणी शिात दरदवा लावन उजड पाडडला आह तो दाखीव अखरीस मी त पसतक एकीकडस टाकन काही वर लोटलयानतर दसरी लहानसी बराहमणाचया कसबाववरयी नवीन चोपडी तयार करन आपलया सवताचया खचाषन छापन परससदध कली तवहा एका माझया पणकर सनहयान आगरह करन तया चोपडीचया काही परती एकदर सवष शाळाखातयाकडील मखय अगधकार यानी ववकत यायावयात महणन तयान मजकडन तया सवष अगधकार यास सचनापतर पाठववली परत तयातन एकाही अगधकार यान भटाचया भयासतव एकसदधा चोपडी खरदी करन आपलया नावास बटटा लावन घतला नाही

धो०mdashतातयासाहब तमहाला सवष लोकाचया पढ पढ करता यत नाही सबब तमचया चोपडया खपत नाहीत

जो०mdashअर बाबा चागल काम शवटास नणयाकररता वाईट उपाय योज नयत नाही तर तया कामाचया चागलपणाला बटटा लागतो तयानी एक माझी चोपडी ववकत घतली नाही महणन माझ

काही दवाशजन कमी पाडडल आह काय नाही परत पढ मी तसलया लोकाच आजषव करणयाच गधककारन आपलया उतपनकतयाष वपतयावर कसा भार घालावा ह सशकलो यासतव मी तयाचा तरतरवार आभार मातनतो

धो०mdashनतर आपण जवहा भट वगरर जातीचया मलीकररता शाळा सरावपलया होतया तवहा सरकारन महरबान होऊन आपलयास मोठया सतकारान एक शालजोडी बकीस दरदली नतर तयाचपरमाण आपण दसर या परक अततशिाकररता शाळा सरापन तयामधय अनक भट मदतीला घऊन तया सवष एकदर शाळामधय सशकववणयाचा भरभराट चाल करन आपण मधीच त काम एकाएकी एकीकडस टाकन बाजला झाला पढ आपण काही वर लोटलयानतर एकदर सवष यरोवपयन लोकाच घरी जाण बद कल याची कारण काय असावीत

जो०mdashभट वगरर जातीचया मलीचया शाळा घातलयामळ सरकारास आनद वाटन तयानी मला एक शालजोडी बकीस दरदली खरी परत जवहा मला अततशिाचया मलामलीकररता शाळा असणयाची फार जररी दरदसलयावरन मी तया कामी अनक भट सभासद करन तया सवष शाळा तयाचया सवाधीन करन अततशिाचया मलामलीकररता शाळा काढलया तवहा एकदर सवष यरोवपयन गहसरानी मला फार िवयदवार मदत कली तया उदार गहसरापरकी रशवहय कसमशनर रीवहजसाहब यानी जी मदत कली ती मी कधी ववसरणार नाही तया उदार गहसरानी फकत िवयदवार मदत कली इतक च नाही परत तयानी तया अततशिाचया शाळात आपला महततवाचा धदा सभाळन वरचवर यऊन मलाची गतत ववदयमधय ककती झाली याववरयीची चौकशी वारवार करीत अस व मलास ववदया सशकणयाववरयी उततजन याव महणन तो फार झटत अस तयाच उपकार अततशिाचया मलाचया हाडामधय णखळल आहत तयाजबददल तयानी आपलया शरीराच चमी जोड करन तयाचया पायात घातल तरावप त तयाच उतराई होणार नाहीत तयाचपरमाण दसर काही यरोवपयन गहसरानी मला या कामी फार मदत कली याजबददल मी तयाच फार आभार मातनतो तया वळस तयाही कामी मला भट सभासद घणयाची जररी पडली याची आतली कारण पढ एखाद परसगी कळवीन परत पढ जवहा मी तया शाळात भटाचया पवषजाचया कतरतरमी पसतकातील लबाडया करन मलास दाखव लागलो तवहा तयाचा माझा आतलया आत बोलणया-चालणयामधय बबनाव होऊ लागला तयाच महणणयाचा कल असा दरदसन आला की या अततशिाचया मलास ववदया मळीच दऊ नय जर कदागचत तयास सशकववणच भाग पडल तर तयाची साधारण अकरओळख मातर करन दयावी माझ महणण अस होत की तयाना चागल परतीची ववदया दऊन ततजपासन तयास आपल बर-वाईट समजणयाची शशकत यावी आता तयाचा अततशिास ववदया न दयावी याचा हत का त लोक ववदवान होऊन आपणास जया सरकारचया योगान ववदया समळाली व तणकरन खर कोणत व खोट कोणत ह समज लागल तया सरकारच परमतनषठ सवक होऊन आपल पवषजानी तयाचयावर कललया जलमाची आठवण होऊन आपला सवषसवी गधकार करतील ककवा कसा ह बरोबर सागता यत नाही असा जवहा माझ व तयाच

मतामधय भद पड लागला तवहा मी तयाच सवष कतरतरम समजन तया दोहीही खातयातन एका बाजला झालो तयास काही वर लोटली इतकयात भटपाडयाच बड उपशसरत झाल तवहापासन एकदर सवष यरोवपयन सभदय गहसर माझयाशी पदरहलयासारख नीट मन उगाळन न बोलता त मला पादरहलयाबरोबर आपलया कपाळास आठया घाल लागल तवहा मी तयाचया घरी जाणयण अगदी बद कल

धो०mdashभटपाडयाचया बदमसतीमळ तयानी आपला तनरपराधयाचा आवहर करन त आपलयास पादरहलयाबरोबर कपाळास अशा आठया घाल लागल ह तयाचया शहाणपणाला शोभा दत नाही आणण यावरन आपण भट ववधवा शसतरयानी गभषपात वगरर अघोर कम कर नयत महणोन तयास गपतपण बाळत होणयाकररता आपलया घरी सोय कली आह तया कामी आपण आपलया सरकाराजवळ कोणतयाही परकारची मदत न मागता व तयाचपरमाण तया कामात नावालासदधा भट सभासद न घता त काम आपण आपलया खचाषन चालववल आह

जो०mdashआपल सरकार जर महणाव तर शजकड घगर या ततकड उदय उदय महणणार आह कारण अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ तयास सहजच सवष रोजगारधदयाच दवार बद झाल व तयाजमळ तयाजवर पोटाचया आगीमळ चोर यामार या करणयाचा परसग गजरतो व तयानी चोर यामार या कर नय महणोन आमचया सरकारान तयाचया हजर या घणयाची वदरहवाट घातली ह बर कल परत भटाचया तनराशरीत अनार ववधवा शसतरयास पाट लावणयाची बदी असलयामळ तया वयासभचार करन गभषपात व बाळहततया करतात ह आमच यायी सरकार उघड डोळयान पहात असन तयाजवर मातर मागरामोशासारखी चौकशी ठवीत नाही ह मोठ आशचयष होय काय आमचया सरकारास गभषपात व बाळहततया करणार या बायापका दरोडखोर मागमहार जाशसत दोरी आहत अस वाटत काय दसर अस की भटाच ldquoखाण रोड परत मचमच फारrdquo अर जयाचयान एकगचतत होऊन आपलया बाळ बदरहणीचया हजामती करणार या नावपकाचया हातन वसतरा तछनाऊन घववत जर नाही तर तसलया लोकास अशा कामी सभासद करन काय फळ होणार आह

धो०mdashबर असो परत आपण पवी महणालात की एकदर सवष शाळाखातयात जया काही अवयवसरा झालया आहत तया कोणतया

जो०mdashतया सवष अवयवसरा सलह गलया असता तयाचा एक सवततर लहानसा गररच होईल या भयासतव तयापरकी एकदोन गोषटी उदाहरणारष यर घतो पदरहली गोषट अशी की शि व अततशि याचया मलाचया शाळाकररता सशकक तयार करणयाची अनवसरा

धो०mdashअस कस महणता सरकारन सवष जातीची मल सशकणयाकररता पतोजी तयार करणयाकररता एक सवततर तनराळी शाळा कली आह सरकारचया मनात आवडतनवड नाही

जो०mdashतर मग आजपावतो तया तयार कललया पतोजीनी अततशिाची मल तयार ककती कली ती दाखीवmdashआता खाली का पहातोस मला उततर द

धो०mdashएकदरसवष भटपतोजी लोक अस महणतात की अततशिाची मल शाळत घतलयाबरोबर दरहदसरानात मोठा गधगाना होईल महणोन सरकार सभत

जो०mdashबर तर सरकार पलटणीत सवष जातीच लोक भरतात महणोन दरहदसरानातील लोक का गधगाना करीत नाहीत ही सवष सरकारची हयगय कारण पलटणीची भरती करतवळी आपण त काम सवत करतात आणण पतोजी तयार करणयाच काम भलतया एखादया शाल तरबसनी गौतयागोमाजीकड नसमतात तयाला काही या कामाची मादरहती नसत तयाला जर या कामाची मादरहती असती तर तयान पररम अततशिाची मल पतोजी तयार करणयाच कामी हयगय न करता तया शाळत फकत भटाचया मलाची इतकी खोगीरभरती न करता

धो०mdashतर मग सरकारन याला काय तोड करावी

जो०mdashयाला तोड इतकीच आह की सरकारन कपाळ होऊन ह काम एकदर सवष यरोवपयन कलकटराचया हाती दरदलयासशवाय ससदधीस जाणार नाही कारण या लोकाचा शि व अततशिाशी तनकट सबध असलयामळ तयानी भट कामगारावर भरवसा न ठववता दर गावोगावी एक एक वळी जाऊन तयानी कळकणयाषचा हजर न धररता सवष गावातील आबालवदधास ववदयपासन काय काय लाभ होतात ह सागगतलयाबरोबर त आपली हशार हशार मल तनवडन कलकटरसाहबाचया सवाधीन पतोजी करणयाकररता मोठया आनदान करतील कारण जस यरोवपयन कलकटराचया बोलान ह काम तडीस जाईल तस असलया गररमाहीत कामगाराचयान तडीस गल नाही व पढही जाईल ककवा न जाईल याचा सशय वाटतो याववरयी एक महण अशी आह की lsquoजनो काम तनो राय तरबजा कर तो गोता खायrsquo यावरन तच ववचार करन पहा की शि व अततशि जातीच पतोजी तयार करणयाची ककती जररी आह कारण जवहा तया तया जातीच पतोजी तयार होतील तवहा त आपापलया जातीचा असभमान मनी धरन त आपलया जातीचया मलास हातात काठी घऊन गराची वळती कर लागणयाचया पवी इतकी सशकणयाची गोडी लावील की पढ ती मल मोठी झालयाबरोबर ती आपलयातील एका मलास बारीबारीन माळावर गराचया वळतया करावयास ठवन बाकी सवष मल अखरावर सरपारबया न खळता गावात यऊन आपलया पतोजीजवळ सशकणयास कधी कमी करणार नाहीत परत अशा सधारलया काळात जगामधय अतत सधारललया अमररकन लोकापरकी अधयाष लोकानी आपलया खासगत दशबाधवाबरोबर तीन वर सतत जग कलयासशवाय आपलया हातातन दासास सोडल नाही तर असलया गावठी भटपतोजीचयान शाळमधय शिादरद अततशिास खर जञान सशकवन तयास आपलया दासयतवापासन मकत होऊ दणयाची बवदध कशी दववल अर जया एका भट परोफसराचया पगारात सहा शि अरवा नऊ अततशि परोफसर सवसत समळणयाची खातरी असता आपल सरकार या कामी भटाचया नादी लागन आपलया अजञानी बाधवाचया कमाईच परस अस बलगामी खचषतात जर आपण जर तयाववरयी आपलया सरकारास जाग कल नाही तर तयाचा दोर आपलया माथयावर यणार आह तयाचपरमाण चौधर याच वाडयातील खाणावळीत अततशिाची मल ककती आहत बर

धो०mdashआहो जर शिाचया मलाची तनभावणी लागणयाची मारामार तर अततशिाच मलाच नाव कशाला काढता

जो०mdashका बर तच महणतोस ना सरकार अवडतनवड करीत नाही तर मग याच कारण काय

धो०mdashयाच कारण तर भट कामगार असलयामळ अस घडन यत महणन आपण मला एक दरदवशी परतयक परमाण दाखववल होत त अस की जो भट गहसर पवी जवहा आपलयाजवळ चाकरीस होता तवहा तो दोन वळा अततशिाचया शाळत यऊन काही ववटाळाचा ववगधतनरध न पाळता सवष जातीचया मलास सशकवीत अस आणण तोच भटजीबावा जवहा खाणावळीत चाकर झाला तवहा तो इतका सोवळा बनला की तयान एका गरीब सोनारास चावहडीवर ओढन आणल कारण तयान उहाळयात तया शाळतील हौदाला सशऊन आपली तहान भागववली

जो०mdashअर जया भटसशरोमणीन कलली गीत एकदर सवष नवीन समाजामधय गाणयाचा ककतता घतला आह तरावप तयान आपलया मतलबी धमाषपरमाण दगडी पजणयाच न सोडडता आपलया वाडयातील भटाचया हौदाला शिान सशऊ नय महणन पडदी घालन तो अखरीस काशीस जाऊन काशीकर होणयाचया बतात आह तरावप आमचया तनपकपाती मयतनससपासलटीत भटसभासदाचा भरणा असलयामळ ततन ती पडदी तशीच कयम ठऊन शकरवारातील सशपयाचया हौदाची पडदी मातर एकदम पाडडली तरावप तरील ककतयक भटजीनी फकत आपलया उपयोगाकररता तया हौदाचया उसवासानजीक एक लहानसा चोर हौद बाधन तयातील पाणी आपल सोवळ चाव करन नाहाणयाधणयामधय बलगामी नासशतातmdashआता बराहमणजमास यऊन अस कसब लढववल नाही तर तो जम कशाचा

भाग १६ वा

बरहमराकषसाच वपडचा गधककार

धो०mdashया सवष आपलया सवादावरन अस ससदध होत की एकदर सवष भटानी आपलया कतरतरमी धमाषचया अडन आपलया भोळया सरकारचया डोळयात माती टाकन आपण सवष शिादरद अततशिास अमररक तील दासापकाही जासती पीडा दत आहत यासतव आपण या भटाचया कतरतरमी धमाषचा गधककार करन आपलया अजञानी बाधवास जाग का करीत नाहीत

जो०mdashमी कालच सधयाकाळी याववरयी एक पतर तयार करन एका माझया सनहाचया सवाधीन करन तयास ववनती कली की तयान तया पतरातील र हसवदीघाषदी सवष चका नीट करन तयाची एक एक परत करन सवष भट व णिशसत वतषमानपतरकतयााचया असभपरायाकररता पाठवावी तया पतराची नककल यणपरमाणmdash

शदराानीा बरहमराकषसााचया दासयतवापासन अस मकत वहाव

मळ भटाचया (इराणी) पवजानी या दशात मोठा बडावा करन यरील आमचया मळचया कतरावासी पवषजास यदधपरसगी शजककलयामळ तयास आपल दास कल पढ जसजसी सधी सापडत गली तसतसी भटानी आपलया सततचया मदान अनक तर हतर हच मतलबी गरर करन तया सवााचा एक मजबत कोट बाधन तयामधय तया सवष दासास वशपरपर अटकावन तर तयास नानातर हचया पीडा दऊन हा काळपावतो मोठया मोठया मौजा मारीत आहत इतकयात जवहा इगरज बाहदराच राजय या दशात आल तवहापासन बहतक कनवाळ यरोवपयन व अमररकन सतपररास आमच दख पाहवना तवहा तयानी आमचया बदरदखायात हमशा यऊन आमहास असा उपदश कला की ldquoअहो बाबानो तमही आमहासारख मनषय़ आहात तमचा व आमचा उतपन व पालन व पोरणकताष एकच आह आणण तमही पण आमहासारख सवष अगधकारास पातर असता या भटाचया कतरतरमी अगधकारास का मातनताrdquo वगरर अशा नानापरकारचया पववतर सचनावरन ववचाराती मला माझ वासतववक अगधकार समजलयाबरोबर मी तया कर दखायाचया कतरतरमी कोटाचया मखय बरहमकपाटदरवाजयाला लार मारन बाहर आपलया उतपनकतयाषचा आभार मानला

आता मी तया परोपकारी यरोवपयन उपदशकाचया आगणात तब ठोकन रोडासा ववसावा घणयाचया पवी पररम अशी परततजञा कररतो कीmdash

भटाचया जया मखय गरराचया आधारावरन आमही भटाच दास आहोत महणन तयाचया दसर या ककतयक गररात लख आढळतात तया सवष गरराचा व तयाचा जया जया गरराशी सबध असल तया सवष गरराचा गधककार करन जया गररावरन (मग तो ककणतयादरह दशातील अरवा धमाातील ववचारी पररान कलला का असना) सवाास सारखा उपभोग घता यतो तशा गररकतयाषचा मी आपलया उतपनकतयाषचया सबधान धाकटा भाऊ समजन तयापरमाण वतषन करणार

दसर अस की ज लोक आपलया एकतफी मतासभमानाचया दाडगावयान कोणासही नीच मानणयाजोग आचरण कर लागतात तया उभयतास तस आचरण करणयाची सवड दऊन मी आपलया उतपनकतयाषन तनमाषण कललया पववतर अगधकाराचया तनयमास बटटा लावणार नाही

ततसर अस की ज दास (कि) फकत आपलया उतपनकतयाषस मानन तनतीस अनसरन सवचछ उदयोग करणयाचा तनशचय करन तयापरमाण आचरण करीत आहत अशी तयाजववरयी

माझी खातरी झालयाबरोबर मी तयास कवळ आपलया कटबातील बाधवापरमाण समजन तयाबरोबर अनवयवहार करीन मग तो कोणतयादरह दशातील असो

पढ एखादया काळी माझया अजञानानी गाजललया शि बाधवातन एखादयास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची इचछा झालयाबरोबर तयान मला एक वळ तरी कपा करन आपल नाव पतरदवार सलहन कळववलयास मला या कामी मोठी दरहममत यऊन मी तयाचा फार आभारी होईन (सदहष पतराववरयी ज ज वतषमानपतरकतयााच असभपराय समळाल तयाची योगयता समजणयाकररता त आमही आपल वाचणाराकररता यर घतोmdash)

ता ५ डडसबर सन १८७२ इ

पण जनागज न ५२७ जोतीराव गोववादराव फल

धो०mdashआपण वर दरदललया जादरहरातीतील एकदर सवष कलम मला पसत पडली व मी तयाचपरमाण वतषन करणार आज हजारो वरााचया भटाचया कतरतरमी व तरासरप कर दखायातन मी सटलयामळ परमानद पावलो यासतव मी आपला ऋणी आह साराश तमचया सवष सागणयावरन दरहदधमाषचया कतरतरमीपणाववरयी तर माझी खातरी होऊन चकली परत जया एक परमशवरास आपण मानतो व सवष जञानी लोक मानतात तया परमशवरास तो सवषसाक व सवषजञ असता आमहा शिादरद अततशिाच हाल अजन दरदसलच नसतील काय

जो०mdashतयाववरयी पढ एकादया परसगी तला सवष खलासा करन सागन महणज तझी खातरी होईल

समापत

लोककलयाणचछ

पण शनीवार तारीख ४ जानवारी १८७३

आमच परससदध महाजञानी महाववचारी व महाशोधक ततववतत अजम जोतीराव गोववदराव फल याणी एका मोठया गहसराचया सशफारसीन एक अपरयोजक अशा परकारच आतमशलोघच व बराहमणाचया तनदच पतर आमहाकड पाठववल आह तयास आमचया पतरात जागा समळणयाचा सभव नाही याबददल सदहष अजम फल आमहास माफी करोत

शभवतामानदशाक व चचासाबाधीा नानाववधसागरह

कोलहापर-ता १ फबरआरी सन १८७३

पिवयवहार

पणयातील नदरटव वतषमानपतरकत खालचया मजकरास आपलया पतरात जागा दत नाहीत महणन हा आमहाकड पाठववला आह हा मजकर चहकड परससदध करावा अशी सम जोती गोववदराव फल याची इचछा असलयामळ आमही तयास या अकात जागा दतो जरी आमचया दरहद समतरास हा मजकर काही अशी तनदापर वाटल तरी हयामधय जो असभपराय दाखववला आह तो सततय अस आमहास वाटत कारण वासतववक पादरहलयास बराहमणानी मातनलयापरमाण जातीभद नाही अस सम जोतीचया लकात पकक आलयावरन मी कोणा पादरहज तयाशी अनवयवहार करीन अस तयान धरयाषन सागगतल अस छातीच परर या दशात पषकळ लवकर होवोत

भटकामगार इागजतनयरखातयाात कशी पढारगदी कररतात याववषयीा

पवाडा

पशवाई दकषकषणा रमणा इागजतनयर खातीा भररती होळकरी पोतीा धर०

भीक मागताा लाज न वाट घरोघर कफरती आळसी धमााआड लपती तरबगार यााचा धादा मतलबी नीच मातनती खशामत कररती ककती बराहमणाच कसब सलहहण कारकनया कररती कणबया हदवसा नाडडती हाजरी पसतक हातीा घऊन फलाावर जाती हाजर या मजन घती तरबन फीच मजर पाहन हाकलन दती नाहीा तो दोष लाववती चाल मगसिला धमकया दऊन कानावर पगडी चढवन सोग तरबगार या दावन उभा राही दर जाऊन पााढर डोळ दाात खाऊन चाल दर सोडन फलास मसिी नती बाजस शरा कानगोषटीस चाल फागजल हजर या भरलया नााव वाचन दाववती आढावा वरचवर पाहती तरबगार याची घोगडी दादा आसनावर बसती भररती होळकरी पोतीा १

पााडया हदवस बारा सार या महहनयामधीा भरती बाकी अठरा आपलया हातीा आठ हदवस खाडयाच बाकीच सात सोबती सशलक बवीसा भरती तझया घरचीा सवा माणस पगारा परतीा पावली दर तयााचया हातीा सवा बायका पोरीवजा सववीस हदन असती उरली सशलक मोगजती राणया नानया पोर नवहतीा दो हदवसाा वरतीा भरती आगाऊ फी परतीा रोजी बल हदवस दाहा नाहीा महहनयाला कमती तीच र सभसतयाची गतत चाल आमही जातीच बराहमण आतत लाचारी घऊन नात धमााच दाऊन मोहहती हळच साागन नजर सरकारी चकवन कराव आमच पाळण चाल बााधन धोतर का बरस झटती कस चाकरीस टळना तनतयनमास चाल आठ वाजलया वळ झाला घोडयावर बसती घरचा रसता धररती परतन यताा तनतय मळयाावर धाडा घासलती भररती होळकरीा पोतीा २

मगसिचया गजवलग गडणया धाडन काहढती तयााचया हजर या मााडडती घोडयापरता गडी दऊन तयास ररझववती भताला सहज आळववती पोकळ मगसि महणताा महणताा नालया फगववती चढववती वळाचया वरती मधीाच कधीा भोजन दऊन समाधा कररती कसी पाहा सागध सागधती जऊा घालताा सिी सचवी सरपणाची कमती पतीला सोडन कळववती भाजीपालया आग लागली खडयाची वसती सलाब लोणचया परतीा चाल वाहढती फार दरन सोवळ चाव करन गोववती गोड बोलन भोजनीा नादीा लावन सागधती कस भोदन घतत जागा सारवन चाल डागगतो पाहन वमाास सोडा हया नीच कमाास आग लागो या धमाास चाल साकट पडताा हाळच मसिी तोडाशीा दती तनराळ बाजला होती मगसिल लळा लावन गळा कावपती भररती होळकरीा पोतीा ३

गवताकररताा तनतय तरबगारी घोडयाची भरती पासळन घोड खाजववती फलामधन शदर बायका भााडी घााससती तरबगारी तरबछान कररती वडसरसा कणबी पाहन पाय दातरबवती मजन झोपा माररती सवजातीच सभकषक बराहमण फलावर नती सभकषा गाठन दवववती समळकतीच वााट हजर सोबतयााना दती समजत वरचयावर कररती दपतरदारा हापत बााधन भटीला जाती सशपायाा ववडयास बोलाववतीए चाल ठपल गोर यऊन करची ताब घऊन रकल सशकार खळन कागदीा सहया करन भटावर बाकी सोपन ववसावा ललास घऊन चाल शोभती खास कोचास वागचती नयजपपरास मान पाहा मधीा डकलीस चाल तरबगार यााचया कोबडया वगर सामानाची भरती पसा मधीाच कीा खाती बटलराचया हातन गोर या जलाब करववती भररती होळकरी पोतीा ४

नकसानीचा पसा माती भरीस घासलती दाखला कफगरठ ा सलहहती लट धमाळी पसा आठवण रमणयाची होती रपोटीा मळ समळववती खगजनयामधीा पसा सरताा कर योगजती हाड कणबयााची वपळीती कमातनषठ चाकर बनल लकषाधीपती बधली कणबयाची वरती टोपीवालया

गहय कळताा रागजनाम दती हवलया तीन मजली करती नयायशील महणववताा आताा तमहीा आमच भपती दया नाहीा शदरााची गचततीा चाल अनभव सवताा लकषन साागतो खर तनकषन सवा जाती तनवडन घयावया साखया परमाण दयावीा काम नमन होईल सख साधन चाल घासलतो पदरीा चकीस नसमताा एका जातीस परवश नाहीा शदराास चाल एक जातीच सवा समळन नाडडती बाकीच तोडाकड पहाती जोतीराव बोधी करा नय एक जात भरती भररती होळकरी पोतीा ५

मारवाडी भट यााच कसबाववषयीा

अ भा ग

काया परती लागोटी कफरती नाागराच पाठ ा १ एका घोगडयावााचनी गसियाा नस दज शयनीा २ ढोरामाग सवाकाळ पोर कफरती रानोमाळ ३ ताक कणया पोटभरी धनय महण तो सासारीा ४ अस वसिााची कमती एकमकाा गचकटती ५ सरकारी पटटी नट पड तीन शडया गााठ ६ कजारोखीा सलहहण आट तनदाय मारवाडी काट ७ आजञानयाला समजत नाहीा कळकणयाान सलहहल कााहीा ८ वकीलाची माहागाई नयायागधशा दया नाहीा ९ पापपणय जर नाहीा पशापरत दादा भाई १० तनतय जमती एका ठायीा शदरााची दाद नाहीा ११ राज धमाशील महणवती आताा कार माग घती १२ ववदया दयावी पटटीपरती गधकारनी सााग जोती १३

भटााचया मतलबी गराराच कसब याववषयीा

अ भा ग

लपाचया उबीत आागमोड दई झोप यत नाहीा आळशास १ दाव रबरबी शतीा बााधावरी बलास तो चारी शकरोदयीा २ ऊन पाणी तनतय सोवळयाचा राट साधयसाठ ा पाट मनय सख ३ तनटनट करी गाडया आऊतासीा तटकया दोरासी चार गाठ ४ पायीा चमी जोडा तनर याच धोतर पगडीचा भार दजी वसि ५ उघडा तो बाब लागोटया बाहदर गचाधया डोईवर घोगडीचया ६ अननशवदधसमष तप भातावर करी चषटाचार गचिाहती ७ जोधळयाचया कणया ताक पोटभरी सख नाहीा रोरी नाागर याचया ८

टकनी लोडाशीा काम सलहहणयाच बोल हदमाखाच रडा जसा ९ अनवाणी पाय मठ नाागरास हाकी बलास गीत गात १० ताट वपकदाणी तजाळ समयी दववज झोप घई तरबछानयाात ११ कोरडी ताबाख चनयासव खाई गोड झोप घई घोगडीात १२ अवयव बवदध दोघाास सारखी बराहमण काा सखी झाला ऎसा १३ सततचया मदान ववदया बाद कली शदरााही मातनली बादी सदा १४ मन तो जळाला इागरजी बा झाली जञानाची माऊली पानहा पाजी १५ आताा तरी तमहीा माग घऊा नका गधकारनी टाका मनमताा १६ ववदया सशकतााच पावाल त सख घयावा माझा लख जोती महण १७

भटाच कसब आणण शदरााचा दवभोळपणा याववषयीा

अ भा ग

रडा लाग शजार याशीा आसा नाहीा डोळ पसी १ मोल घई रडा लाग बहरपी आणण सोग २ सवासाकष जगतपती तयाला नको मधयसती ३ ववटाळसा तोडी ताल करी पजा घई मोल ४ मढा दऊतनयाा राप पापी कररतो बा जप ५ वकीलाला चाड नाहीा कताा आमचा सवानयायी ६ िाता सवााला सारखा नाहीा कोणाला पारखा ७ भोद भट शदरााघरीा दई रापाा पोटभरी ८ एका जोतीबाचा सार घाला दवाजीवर भार ९

mdashसमापतmdash

पदरहलया महायदधामळ कागदाच भाव वाढल व छपाईही महाग झाली तरीही ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची चौरी आवतती रामयया अययावारच गचरजीव कशवसवामी यानी १९२१ चया सपटबरमधय परकासशत कली ही आवतती दसमषळ झालयामळ ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची पाचवी आवतती सतयशोधक समाजाच सरगचटणीस शरी लकषमणराव कशवराव ववचार यानी १९६१ साली परससदध कली

ववषणशासतरी गचपळणकरानी तनबधमालचया ४४ वया अकात ldquoसतयशोधक समाजाचा ररपोटषrdquo या मरळयाखाली असभपराय दताना जोतीराव फलयानी सलदरहललया ldquoगलामगगरीrdquo पसतकाची टर उडवली (पहा तनबधमालची १९१७ साली गचतरशाळन काढलली ततसरी आवतती प ४५७-४७३) तयानतर ldquoदीनबधrdquo या सतयशोधक समाजाचया मखपतरान जोतीरावाची कड घऊन तनबधमालाकतयाावर टीका कली या टीकस तनबधमालचया चौथया वराषचया अखरचया अकात ववषणशासतरी गचपळणकरानी ldquoदीनबधrdquo या मरळयाखाली उततर दरदल (पहा १९१७ साली गचतरशाळन काढलली तनबधमालच ततसरी आवतती प ९२०-९२७) ह उततर दताना तयानी पहा ldquoगलामगगरीrdquo पसतकात जोतीरावानी वयकत कललया मताचया उपहास कलला आढळतो ववषणशासरयानी सलदरहल होत ldquoआमचया शि धमषसरापकाची तर कशी मौज आह तयास परत वयाकरणाच व शदध सलदरहणयाचही जञान नाही सम फल यास सचना अशी की जर तयास आपलया जञाततबधची सधारणा कतषवय असल तर ती ldquoगलामगगरीrdquo सारख गरर तयार कलयान व ज आपणाहन सवष परकार शरषठ तयास नसतया सशवया दरदलयान ती होणार आह अस मळीच नाहीrdquo

SLAVERY (IN THE CIVILISED BRITISH GOVERNMENT

UNDER THE CLOAK OF BRAHMANISM)

EXPOSED BY

JOTIRAO GOVINDRAW FULE

mdash०mdash

(बराहमणी धमााचया आडपडदयाात)

गलामगगरी

(सधारलया इागललश राजयाात)

ह लहानस पसतक

जोतीराव गोवव ादराव फल

याानीा

लोक हहतारा कल

त

पण यर ldquoपना ससटी परसrdquo छापखानयाात छापल

mdash०mdash

कका मत १२ आण

गरीब शदराहदअततशदराास ६ आण

(All Rights Reserved)

[१८७३ मधय परकासशत झाललया पररमावततीतील मखपषठाच यरामल मदरण]

DEDICATED

TO

THE GOOD PEOPLE OF THE

UNITED STATES

AS A TOKEN OF ADMIRATION FOR THEIR

SUBLIME DISINTERESTED AND

SELFSACRIFICING DEVOTION

in the cause of Negro Slavery and with

an earnest desire that my countrymen

may take their noble example as their guide

in the emancipation of their Sudra Brethren

from the trammels of Brahmin thralldom

THE AUTHOR

(पररमावततीतील अपषणपतरतरका)

यनटड सटटस मधील सदाचारी लोकाानीा

गलामाास दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात औदापा तनरापकषता व परोपकार

बदधी दाखववली यासतव

तयााचया

सनमानारा

ह लहानस पसतक

तयाास परम

परीततन नजर

कररतो आणण माझ दश

बााधव तयााचा तया सततय कतयाचा

ककतता आपल शदरबााधवाास बराहमणलोकााचया

दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात घतील अशी अशा बाळगतो

गरारकताा

(पररमावततीतील अपाणपतरिका)

PREFACE

ldquoThe day that reduce a man to slavery takes from him the half of his virtuerdquo-Homer

ldquoOur system of Government in India is not calculated to raise the character of those

subject to it nor is the present system of education one to do more than over-educate the few

leaving the mass of the people as ignorant as ever and still mere at the mercy of the few learned

in fact it is an extension of the demoralizing Brahminridden policy which perhaps has more

retarded the progress of civilization and improvement in India generally than anything elserdquo

Col G J Haly-On Fisheries in India

ldquoMany ages have elapsed since peculiar resources were afforded to the Brahmins but the

most considerate cosmopolite would hesitate to enroll them amongst the benefactors of the

world They boast of vast stores of ancient learning They have amassed great riches and been

invested with unbounded power but to what good end They have cherished the most degrading

superstitions and practiced the most shameless impostures They have arrogated to themselves

the possession and enjoyment of the rarest gifts of fortune and perpetuated the most revolting

system known to the world It is only from a diminution of their abused power that we can hope

to accomplish the great work of national regenerationrdquo

Meadrsquos Sepoy Revolt

Recent researches have demonstrated beyond a shadow of doubt that the Brahmans were

not the aborigines of India At some remote period of antiquity probably more than 3000 years

ago the Aryan progenitors of the present Brahmin Race descended upon the plains of

Hindoostan from regions lying beyond the Indus the Hindoo Koosh and other adjoining tracts

According to Dr Pritchard the Ethnologist they were an off-shoot of the Great Indo-European

race from whom the Persians Medes and other Iranian nations in Asia and the principal nations

in Europe like-wise are descended The affinity existing between the Zend the Persian and

Sanskrit languages as also between all the European languages unmistakably points to a

common source or origin It appears also more than probable that the original cradle of this race

being an arid sandy and mountainous region and one ill calculated to afford them the

sustenance which their growing wants required they branched off into colonies East and West

The extreme fertility of the soil in India its rich productions the proverbial wealth of its people

and the other innumerable gifts which this favoured land enjoys and which have more recently

tempted the cupidity of the Western nations no doubts attracted the Aryans who came to India

not as simple emigrants with peaceful intentions of colonization but as conquerors They appear

to have been a race imbued with very high notions of self extremely cunning arrogant and

bigoted Such self-gratulatory pride-flattering epithets as आयष भदव etc with which they

designated themselves confirm us in our opinion of their primitive character which they have

preserved up to the present time with perhaps little change for the better The aborigines whom

the Aryans subjugated or displaced appear to have been a hardly and brave people from the

determined front which they offered to these interlopers Such opprobrious terms as (शि) Sudrarsquo

insignificantrsquo महारी lsquothe great foersquo अतयज चाडाळ etc with which they designated them

undoubtedly show that originally they offered the greatest resistance in their power to their

establishing themselves in the country and hence the great aversion and hatred in which they are

held From many customs (A most remarkable and striking corroboration of these views is to be

found in the religious rites observed on some of the grand festivals which have a reference to

Bali Raja the great king who appears to have reigned once in the hearts and affections of the

Sudras and whom the Brahmin rulers displaced On the day of Dushara the wife and sisters of a

Sudra when he returns from his worship of the Shumi Tree and after the distribution of its

leaves which are regarded on that day as equivalent to gold amongst his friends relations and

acquaintances he is greeted at home with a welcome इडा वपडा जावो आणण बळीच राजय यवो ldquoLet

all troubles and misery go and kingdom of Bali comerdquo Whereas the wife and sisters of a

Brahmin place on that day in the foreground of the house an image of Bali made generally of

wheaten or other flour and when the Brahmin returns from his worship of the Shumi Tree he

takes the stalk of it pokes with it the belly of the image and then passes into the house This

contrariety in the religious customs and usages obtaining amongst the Sudras and the Brahmins

and of which many more examples might be adduced can be explained on no supposition but

that which I have tried to confirm and elucidate in these pages) traditionally handed down to us

as well as from the mythological legends contained in the sacred books of the Brahmins it is

evident that there had been a hard struggle for ascendancy between the two races The wars of

Devas and Daityas or the Rakshasas about which so many fictions are found scattered over the

sacred books of the Brahmins have certainly a reference to this primeval struggle The original

inhabitants with whom these earthborn Gods the Brahmins fought were not inappropriately

termed Rakshas that is the protectors of the land The incredible and foolish legends regarding

their form and shape are no doubt mere chimeras the fact being that these people were of

superior stature and hardly make Under such leaders as Brahma Purshram and others the

Brahmins waged very protracted wars against the original inhabitants They eventually

succeeded in establishing their supremacy and subjugating the aborigines to their entire control

Accounts of these conquests enveloped with a mass of incredible fiction are found in the books

of the Brahmins In some instances they were compelled to emigrate and in others wholesale

extermination was resorted to The cruelties which the European settlers practiced on the

American Indians on their first settlement in the New World had certainly their parallel in India

on the advent of the Aryans and their subjugation of the aborigines The cruelties and inhuman

atrocities which Purshram committed on the Kshetrias the people of this land if we are to

believe even one tenth of what the legends say regarding him surpass our belief and show that

he was more a fiend than a God Perhaps in the whole range of history it is scarcely possible to

meet with such another character as that of Purshram so selfish infamous cruel and inhuman

The deeds of Nero Alaric or Machiavelli sink into insignificance before the ferocity of

Purshram The myriads of men and defenceless children whom he butchered simply with a view

to the establishment of his coreligionists on a secure and permanent basis in this land is a fact

for which generations ought to execrate his name rather than deify it

This in short is the history of Brahmin domination in India They originally settle on the

banks of the Ganges whence they gradually spread over the whole of India In order however to

keep a better hold on the people they devised that weird system of mythology the ordination of

caste and the code of cruel and inhuman laws to which we can find no parallel amongst other

nations They founded a system of priestcraft so galling in its tendency and operation the like of

which we can hardly find anywhere since the times of the Druids The institution of Caste which

has been the main object of their laws had no existence among them originally That it was an

after-creation of their deep cunning is evident from their own writings The highest rights the

highest privileges and gifts and everything that would make the life of a Brahmin easy

smoothgoing and happy-everything that would conserve or flatter their self-pride-were specially

inculcated and enjoined whereas the Sudras and Atisudras were regarding with supreme hatred

and contempt and the commonest rights of humanity were denied them Their touch nay even

their shadow is deemed a pollution They are considered as mere chattels and their life of no

more value than that of meanest reptile for it is enjoyed that if a Brahim ldquokill a cat or an

ichneumon the bird Chasha or a frog or a dog a lizard an owl a crow or a Sudrardquo he is

absolved of his sin by performing the चािायण परायशशचत a fasting penance perhaps for a few

hours or a day and requiring not much labour or trouble While for a Sudra to kill a Brahmin is

considered the most heinous offence he could commit and the forfeiture of his life is the only

punishment his crime is considered to merit Happily for our Sudra brethren of the present day

our enlightened British Rulers have not recognized these preposterous inhuman and unjust penal

enactments of the Brahmin legislators They no doubt regard them more as ridiculous fooleries

than as equitable laws Indeed no man possessing even a grain of common sense would regard

them as otherwise Any one who feels disposed to look a little more into the laws and

ordinances as embodied in the Manava Dharma Shastra and other works of the same class

would undoubtedly be impressed with the deep cunning underlying them all It may not

perhaps be out of place to cite here a few more instances in which the superiority or excellence

of the Brahmins is held and enjoined on pain of Divine displeasure

The Brahmin is styled the Lord of the Universe even equal to the God himself He is to

be worshipped served and respected by all

A Brahmin can do no wrong

Never shall the King slay a Brahmin though he has committed all possible crimes

To save the life of a Brahmin any falsehood may be told There is no sin in it

No one is to take away anything belonging to a Brahmin

A king though dying with want must not receive any tax from a Brahmin nor suffer

him to be afflicted with hunger or the whole kingdom will be afflicted with famine

The feet of a Brahmin are holy In his left foot reside all the तीरष (holy waters at places

of pilgrimage) and by dipping it into water he makes it as holy as the waters at the holiest of

shrines

A Brahmin may compel a man of the servile class to perform servile duty because such a

man was created by the almighty only for the purpose of serving Brahmins

A Sudra though emancipated by his master is not released from state of servitude for

being born in a state which is natural to him by whom can he be divested of his natural

attributes

Let a Brahmin not give temporal advice nor spiritual counsel to a Sudra

No superfluous accumulation of wealth shall be made by a Sudra even though he has the

power to make it since a servile man who has amassed riches becomes proud and by his

insolence or neglect he gives pain even to Brahmins

If a Sudra cohabit with a Brahminee adultress his life is to be taken But if a Brahmin

goes even unto the lawful wife of a Sudra he is exempted from all corporal punishment

It would be needless to go on multiplying instances such as these Hundreds of similar

ordinances including many more of a worse character than these can be found scattered over

their books But what can have been the motives and objects of such cruel and inhuman Laws

They are I believe apparent to all but to the infatuated the blind and the selfinterested Anyone

who runs may read them Their main object in fabricating these falsehoods was to dupe the

minds of the ignorant and to rivet firmly on them the chains of perpetual bondage and slavery

which their selfishness and cunning had forged The severity of the laws as affecting the Sudras

and the intense hatred with which they were regarded by the Brahmins can be explained on no

other supposition but that there was originally between the two a deadly feud arising as we

have shown above from the advent of the latter into this land It is surprising to think what a

mass of specious fiction these interlopers invented with a view to hold the original occupiers of

the soil fast in their clutches and working on their credulity rule securely for ages yet to come

Anyone who will consider well the whole history of Brahmin domination in India and the

thraldom under which it has retained the people even upto the present day will agree with us in

thinking that no language could be too harsh by which to characterize the selfish heartlessness

and the consummate cunning of the Brahmin tyranny by which India has been so long governed

How far the Brahmins have succeeded in their endeavours to enslave the minds of the Sudras

and Atisudras those of them who have come to know the true state of matters know well to their

cost For generations past they have borne these chains of slavery and bondage Innumerable

Bhut writers with the selfsame objects as those of Menu and others of his class added from time

to time to the existing mass of legends the idle phantasies of their own brains and palmed them

off upon the ignorant masses as of Divine inspiration or as the acts of the Deity himself The

most immoral inhuman unjust actions and deeds have been attributed to that Being who is our

Creator Governor and Protector and who is all Holiness himself These blasphemous writings

the products of the distempered brains of these interlopers were received as gospel truths for to

doubt them was considered as the most unpardonable of sins This system of slavery to which

the Brahmins reduced the lower classes is in no respects inferior to that which obtained a few

years ago in America In the days of rigid Brahmin brethren had even greater hardships and

oppression practiced upon them than what even the slaves in America had to suffer To this

system of selfish superstition and bigotry we are to attribute the stagnation and all the evils

under which India has been groaning for many centuries past It will indeed be difficult to name

a single advantage which accrued to the aborigines from the advent of this intensely selfish and

tyrannical sect The Indian Ryot (the Sudra and Atisudra) has been in fact a proverbial Milch

Cow He has passed from hand to hand Those who successively held sway over him cared only

to fatten themselves on the sweat of his brow without caring for his welfare or condition It was

sufficient for their purposes that they held him safe in their clutches for squeezing out of him as

much as they possibly could The Brahmin had at last so contrived to entwine himself round the

Sudra in every large or small undertaking in every domestic or public business that the latter is

by custom quite unable to transact any concern of moment without his aid

This is even true at the present time While the Sudra on the other hand is so far

reconciled to the Brahmin yoke that like the American slave he would resist any attempt that

may be made for his deliverance and fight even against his benefactor Under the guise of

religion the Brahmin has his finger in everything big or small which the Sudra undertakes Go

to his house to his field or to the court to which business may invite him the Brahmin is there

under some specious pretext or other trying to squeeze out of him as much as his cunning and

wily brain can manage The Brahmin despoils the Sudra not only in his capacity of a priest but

does so in a variety of other ways Having by his superior education and cunning monopolized

all the higher places of emolument the ingenuity of his ways is past finding out as the reader

will find on an attentive perusal of this book In the most insignificant village as in the largest

town the Brahmin is the all in all the be all and the end all of the Ryot He is the master the

ruler The Patell of a village the headman is in fact a nonentity The Koolkernee the hereditary

Brahmin village accountant the notorious quarrel-monger moulds the Patell according to his

wishes He is the temporal and spiritual adviser of the ryots the Soucar in his necessities and the

general referee in all matters In most instances he plans active mischief by advising opposite

parties differently so that he may feather his own nest well If we go up higher to the Court of a

Mamlutdar we find the same thing The first anxiety of a Mamlutdar is to get round him if not

his own relatives his castemen to fill the various offices under him These actively foment

quarrels and are the media of all corrupt practices prevailing generally round about these Courts

If a Sudra or Atisudra repairs to his Court the treatment which he receives is akin to what the

meanest reptile gets Instead of his case receiving a patient and careful hearing a choice lot of

abuse is showered on his devoted head and his prayer is set aside on some pretext or other

Whereas if one of his own castemen were to repair to the Court on the self-same business he is

received with all courtesy and there is heardly any time lost in getting the matter right If we go

up still higher to the Collectorrsquos and Revenue Commissionerrsquos Courts and to the other

Departments of the Public Service the Engineering Educational etc the same system is carried

out on a smaller or greater scale The higher European officers generally view mean and things

through Brahmin spectacles and hence the deplorable ignorance they often exhibit in forming a

correct estimate of them I have tried to place before my readers in the concluding portions of

this book what expedients are employed by these Brahmin officials for fleecing the Coonbee in

the various departments to which business or his necessities induce him to resort Any one

knowing intimately the workings of the different departments and the secret springs which are

in motion will unhesitatingly concur with me in saying that what I have described in the

following pages is not one hundredth part of the rogueries that are generally practiced on my

poor illiterate and ignorant Sudra brethren Though the Brahmin of the old Peishwa school is

not quite the same as the Brahmin of the present day though the march of Western ideas and

civilization is undoubtedly telling on his superstition and bigotry he has not as yet abandoned

his time-cherished notions of superiority or the dishonesty of his ways The Beef the Mutton

the intoxicating beverages stronger and more fiery than the famed Somarasa which their

ancestors once relished as the veriest dainties are fast finding innumerable votaries among them

The Brahmin of the present time finds to some extent like Othello that his occupation is

gone But knowing full well this state of affairs is the Brahmin inclined to make atonement for

his past selfishness Perhaps it would have been useless to repine over what has been suffered

and what has passed away had the present state been all that is desirable We know perfectly

well that the Brahmin will not descend from his self-raised high pedestal and meet his Coonbee

and low caste brethren on an equal footing without a struggle Even the educated Brahmin who

knows his exact position and how he has come by it will not condescend to acknowledge the

errors of his forefathers and willingly forego the long cherished false notions of his own

superiority At present not one has the moral courage to do what only duty demands and as long

as this continues one sect distrusting and degrading another sect the condition of the Sudras

will remain unaltered and India will never advance in greatness or prosperity

Perhaps a part of the blame in bringing matters to this crisis may be justly laid to the

credit of the Government Whatever may have been their motives in providing ampler funds and

greater facilities for higher education and neglecting that of the masses it will be acknowledged

by all that in justice to the latter this is not as it should be It is an admitted fact that the greater

portions of the revenues of the Indian Empire are derived from the Ryotrsquos labormdashfrom the sweat

of his brow The higher and richer classes contribute little or nothing to the State exchequer A

well informed English writer states that

ldquoOur income is derived not from surplus profits but from capital not from luxuries but

from the poorest necessaries It is the product of sin and tearsrdquo

That Government should expend profusely a large portion of revenue thus raised on the

education of the higher classes for it is these only who take advantage of it is anything but just

or equitable Their object in patronizing this virtual high class education appears to be to prepare

scholars ldquoWho it is thought would in time vend learning without money and without pricerdquo ldquoIf

we can inspirerdquo Say they ldquothe love of knowledge in the minds of the superior classes the result

will be a higher standard of morals in the cases of the individuals a large amount of affection for

the British Government and an unconquerable desire to spread among their own countrymen the

intellectual blessings which they have receivedrdquo

Regarding these objects of Government the writer above alluded to states that-

ldquoWe have never heard of philosophy more benevolent and more utopian It is proposed

by men who witness the wondrous changes brought about in the Western world purely by the

agency of popular knowledge to redress the defects of the two hundred millions of India by

giving superior education to the superior classes and to them onlyrdquo ldquoWe ask the friends of

Indian Universities to favour us with a single example of the truth of their theory from the

instances which have already fallen within the scope of their experience They have educated

many children of wealthy men and have been the means of advancing very materially the

worldly prospects of some of their pupils But what contribution have these made to the great

work of regenerating their fellowmen How have they begun to act upon the masses Have any

of them formed classes at their own homes or elsewhere for the instruction of their less

fortunate or less wise countrymen Or have they kept their knowledge to themselves as a

personal gift not to be soiled by contact with the ignorant vulgar Have they in any way shown

themselves anxious to advance the general interests and repay philanthropy with patriotism

Upon what grounds is it asserted that the best way to advance the moral and intellectual welfare

of the people is to raise the standard of instruction among the higher classes A glorious

argument this for aristocracy were it only tenable To show the growth of the national

happiness it would only be necessary to refer to the number of pupils at the colleges and the lists

of academic degrees Each wrangler would be accounted a national benefactor and the existence

of Deans and Proctors would be associated like the game laws and the tenpound franchise with

the best interests of the Constitutionrdquo

Perhaps the most glaring tendency of the Government system of high class education has

been the virtual monopoly of all the higher offices under them by the Brahmins If the welfare of

the Ryot is at heart if it is the duty of Government to check a host of abuses it behoves them to

narrow this monopoly day by day so as to allow a sprinkling of the other castes to get into the

public service Perhaps some might be inclined to say that it is not feasible in the present state of

education Our only reply is that if Government look a little less after higher education and more

towards the education of the masses the former being able to take care of itself there would be

no difficulty in training up a body of men every way qualified and perhaps far better in morals

and manners

My object in writing the present volume is not only to tell my Sudra brethren how they

have been duped by the Brahmins but also to open the eyes of Government to that permicious

system of high class education which has hitherto been so persistently followed and which

statesmen like Sir George Campbell the present Lieutenant Governor of Bengal with broad and

universal sympathies are finding to be highly mischievous and pernicious to the interests of

Government I sincerely hope that Government will ere long see the error of their ways trust less

to writers or men who look through high class spectacles and take the glory into their own hands

of emancipating my Sudra brethren from the trammels of bondage which the Brahmins have

woven round them like the coils of a serpent It is no less the duty of such of my Sudra brethren

as have received any education to place before Government the ture state of their fellowmen and

endeavour to the best of their power to emancipate themselves from Brahmin thraldom Let there

be schools for the Sudras in every village but away with all Brahmin school-masters The

Sudras are the life and sinews of the country and it is to them alone and not to the Brahmins that

the Government must ever look to tide them over difficulties financial as well as political If the

hearts and minds of the Sudras are made happy and contented the British Government need have

no fear for their loyalty in the future

1st June 1873 Joteerao Phooley

परसतावना

या गरराचा मखय उददश असा आह की आज शकडो वर शिादरद अततशि बराहमण लोकाच राजय झालयापासन सतत दख सोशीत आहत व नानापरकारचया यातनत आणण सकटात दरदवस काढीत आहत तर या गोषटीकडस तया सवााच लकषय लागन तयानी ततजववरयी नीट ववचार करण व यरन पढ भटबराहमण लोकाच अयायी जलमापासन आपली सटका कशी करन घण हाच काय तो आह या दशात भट लोकाच राजय होऊन समार तीन हजार वराापासन अगधक काळ लोटन गला असावा अस अनमान होत त लोक परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच राहणार लोकास शजकन तया सवाास तयानी आपल दास कल व तयास अनक तर हची करर शासन दरदली पढ काही काळानतर तया लोकास या गोषटीच ववसमरण झालस पाहन भट लोकानी परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच लोकास शजकन तयास दास कलयाच मळीच छपवन ठववल तया लोकानी आपली वजनदारी हया लोकाच मनावर बसवावी याजकररता जणकरन आपल मातर दरहत होईल अस नानापरकारच उपाय योजल व त सवष ससदधीस जात गल कारण तया वळस त लोक

सततचया सबधान पवी पराधीन झाललच होत व पढ तयास भट लोकानी जञानहीन करन टाककल याजमळ भट लोकाच पाचपच तयाच लकात मळीच आल नाहीत तयानी तयाचयावर वचषसव समळवन तयास अकय आपल ताबयात ठवणयाकररता कवळ सवदरहतास अनलकन पषकळ बनावट गरर करन त आपणा सवाास ईशवरापासन परापत झाल अस तया वळच अजञानी लोकास सागन तयाच मन सवषसवी वळववल तया गररात तयानी अस सलदरहल की शिास ईशवराचा उतपन करणयाचा हत इतकाच आह की तयानी सदासवषदा भट लोकाचया सवत ततपर असाव व जणकरन तयाची मजी खर राहील अस कराव महणज त ईशवराला पावन होऊन तयाच दहाच व जमास यणयाच सारषक झाल आता कोणी या गरराववरयी रोडासा ववचार कला असता त ककतपत खर आहत व त ईशवरापासन आल असाव ककवा कस ह लागलीच कळन यईल अशा गररापासन सवषशशकतमान सवष जगाचा व तयातील सवष वसतचा उतपनकताष जो परमशवर तयाचया समसषटीला मोठ गौणतव आणल अस आमच ज हललीच शहाण भट बध जयास बध महणणयास मोठी लजया परापत होती कारण तयानी एक वळी शिादरद अततशिास फार दख दरदली व हललीही त धमाषचया योगान तयापासन दख सोशीत आहत आणण एकमकास दख दण हा बधधमष नवह तरावप तयास आमहा सवााच उतपनकतयाषचया सबधान बध महणण भाग पडत तर त दखील उघड रीतीन अस महणणयास सोडणार नाहीत मातर तयानी सवदरहताकडस लकषय न दता कवळ यायास अनसरन ववचार कला पादरहज अस जर आह तर त गरर आमच शहाण इगरज फर च जमषन अमररकन व दसर ववदवान लोक पाहन (त) शदध मतलबी आहत जयात सवष परकार बराहमणाच महततव सागन तयास तयाची लोकाच मनावर वजनदारी बसावी याजकररता ईशवरापकादखील शरषठ मातनल आहत अस समत दरदलयावाचन राहणार नाहीत तयातन वर सागगतलल लोकापरकी इगरज लोकानी तर पषकळ दरठकाणी इततहास वगरर गररात भट लोकानी सवदरहतासतव इतर लोक महणज शिादरद अततशि लोक हयास आपल गलाम करन टाककल आह अस समत दरदललच आह अशा गररापासन ईशवराचया वरभवाला कवढा नीचपणा भट लोकानी आणणला आह बर जया ईशवरान शिादरद अततशिास व इतर लोकास आपण तनमाषण कललया सवष सषटीतील वसतचा साररख रीतीन उपभोग घणयाची मोकळीक दरदली असन भट लोकानी तयाच नावच खोट गरर बनवन तयाजमधय सवााच हकक रदद करन आपणच अगरहणय होऊन बसल याजवर आमच कोणी भट बध अशी शका घतील की ह गरर जर खोट आहत तर तयाजवर शिादरद अततशि याच पवषजानी कसा भरवसा ठववला व हललीही तयापरकी पषकळ कसा भरवसा ठववतात तर तयाच उततर अस आह की आताचया या सधारललया काळात कोणावर काही जलम नसन सवाास आपलया मनातील ववचार सपषट रीतीन सलदरहणयाची अरवा बोलणयाची परवानगी असन एखादया शहाणया गहसराकड कोणी लबाडान एखादया मोठया गहसराचया नावाच खोट पतर जरी आणल तरावप तयास काही वळपयात तयाजवर भरवसा ठवावा लागतो व समयानसार तोदरह फसला जातो अशी जर गोषट आह तर शिादरद अततशि एक वळी भट लोकाच जलमाच

तडाकयात सापडलयामळ व तयास सवषसवी अजञानी करन सोडडलयामळ आपल दरहताकररता समराषच नावाच खोट गरर करन तयाजकडस तयाच मन वळवन तयास फसववल व अदयापही तयापरकी ककतयकास भट लोक हलली फसववताहत ह शदध वर सागगतललया परकारापरमाण आह भट लोक आपल पोट भरणयाकररता आपल सवारी गररातन वारवार जागोजागी अजञानी शि लोकास उपदश कररतात तयाजमळ तयाचया मनामधय तयाजववरयी पजयबवदध उतपन होऊन तयास तयानी (भट लोकानी) ईशवरालाच मातर जो योगय समान तो आपणास दवववणयास लाववल आह हा काही लहानसहान अयाय नवह याजबददल भट लोकास ईशवराजवळ जबाब दयावा लागल तयाचा उपदशाचा ठसा बहतक अजञानी शि लोकाच मनावर इतका दढ झाला की त अमररक तील गलामासाररख आपणास जया दषट लोकानी दास कल तयापासन सोडवन सवततरता दणार या लोकाववरदध उलटया कबरा बाधन लढणयास तयार झाल ही एक मोठी आशचयाषची गोषट आह की आपणावर ज कोणी उपकार करीत असतील तयास आमहावर उपकार कर नका आमची जी हललीची शसरतत आह तीच बरी आह अस कवळ महणन तपत न होता तयाजबरोबर तटा करणयास परवतत होतात बर आपणास दासयतवापासन मकत करणार ज लोक तयाच आपणास सोडववलयापासन काही हीत होत हही काही नाही उलट तयास आपल लोकापरकी शकडो लोकाच बळी दयाव लागतात व मोठमोठी साहसकम पतकरन आपल जीव धोकयात घालाव लागतात आता अस परोपकाराच कतय करणयाचा तयाचा हत तरी काय असावा याजववरयी आपण रोडासा ववचार कला असता लागलीच आपणास कळन यईल की मनषयाला सवततरता असण ही एक मोठी जररीची गोषट आह जवहा मनषय सवततर असतो तवहा तयास आपल मनात उभदिवलल ववचार सपषट रीतीन इतर लोकास बोलन अरवा सलहन दाखववता यतात तच ववचार तयास सवततरता नसलयामळ मोठ महततवाच असन लोकाच दरहतावह का असनात तरावप त तयास दसर कोणास कळववता यत नाहीत आणण अस झाल महणज काही काळान त सवष ववचार लयास जातात तयाचपरमाण मनषय सवततर असलयापासन तो आपल सवष मनषयमातरास ज सवषसाधारण हकक सवष जगाचा जो तनयता व सवषसाकी परमशवर तयान दरदलल असन कवळ सवदरहताकडस जयाच लकषय अस कतरतरमी लोकानी लपवन ठववल तर तयापासन मागन घणयास कधी माग सरणार नाही व तयाच हकक तयास समळाल असता तयास सख होत जयाची तयास सवततरता दऊन तयास जलमी लोकाच अयायी जलमापासन सोडवन सखी करण हाच काय तो तयाच अस शजवावरच व धोकयाच काम करणयाचा हत होय अहाहा ह ककतीतरी परोपकाराच सततय कायष होय असा तयाचा चागला उददश असलयामळ ईशवर तयास जर त जातील तर बहतकरन जयच दत गला व यरन पढही तयास अस चागल कतयामधय तयाच परयतन सफळ होऊन तयास जयच समळो अशी आमही ईशवराजवळ परारषना कररतो दकषकण अमररका व आकफरका या दोन पथवीचया मोठ भागामधय शकडो वराापासन दसर दशातन मनषय़ धरन आणन तयास गलाम करणयाची वहीवाट चाल होती ततजमळ एकदर सवष यरोपखडातील व दसर पथवीचया पषठभागावरील

सधारलल राषटास मोठी लजजा परापत झाली होती ती दर करणयाकररता इशगलश अमररकन वगरर उदार लोकानी मोठमोठालया लढाया करन आपल नकसानीची तर काय पण आपल शजवाचीदखील परवा न करता ती फार दरदवसापासन चालत आलली दषट चाल तळाबडातनशी नाहीशी करन पषकळ गलामास तयाच परम आवडत आईबापापासन बहीणभावडापासन मलाबाळापासन व सनहीमडळीपासन दषट लोकानी एकाएकी ताडातोडी करन उभयपकास परम दख झालयामळ त दरदवसानदरदवस झरणीस लागन मरणयाचया बतात आहत तोच तयास एकमकास भटववल अहाहा अमररकन वगरर सदाचारी लोकानी ककतीतरी चागल काम कल बर आज तयास तया गरीब अनार गलामाची ददशा पाहन दया आली नसती तर त गरीब तरबचार आपलया वपरयकर मडळीस भटणयाची इचछा तशीच मनामधय ठवन मरण पावल असत बर तयास धरन आणणार दषट लोक तयास चागल रीतीन तरी ठवीत असत काय नाही नाही तयास त लोक ज ज जाच करीत त ऎककल असता पाराणहरदयाचया मनषयाचादखील कठ दाटन यऊन तयास रड आलयावाचन राहणार नाही त तयास पशवत समजन तयाजबरोबर नहमी लाराबककयाशी काम ठवीत कधी कधी त तयास भर उहामधय नागराला जपन तयाजपासन आपली शत नागरन घत असत व तयानी काही कमजासत कल असता तयाच अगावर बरलापरमाण कोरडयाच वळच वळ उठवीत बर इतक ही असन त तयाच पोटापाणयाची तरी नीट वयवसरा राखीत काय मळीच बोलायला नको एक वळ समळाल एक वळ नाही व ज अन समळ त अगदी कतनषठ परतीच असन फारच रोड अस यामळ तयास नहमी अपतच पोटान उठण भाग पड तयाचयाकडन दरदवसास छाती फटन रकत ओकत तोपयात काम घऊन तयास अपरातरी गराचा गोठा वगरर घाणरड जागयात तनजायास सोडीत तर रकन आलयानतर त गरीब तरबचार तया खरबरीत जसमनीवर मतपराय होऊन पडत परत डोळयास परती तनिा महणन ठाऊक नाही तरबचार यास तनिा यणार ती कोठची एक तर पदरहली तयास धनीसाहब कवहा पकारतील याची जबर धासती दसर पोटामधय परत अन नसलयामळ जीव हललक होऊन परम कलश होतात ततसर आगावर चाबकाच फतक बसलयामळ सवष शरीर रकताळन जाऊन तयाच वदनन तळमळ करीत या कशीच तया कशीवर होत आहत चवर घरच मनषयास आपलयामळ ककती दख होत असल याचा ववचार मनात यऊन अतकरणात दखाचा डोब पाझरलयामळ टपटप नतरावाट आशरचया धारा चालत आणण ईशवरास परारषना करीत की भगवन आता आमची काही तरी करणा तला यऊ द आमहाला या दखापासन मकत कर आमचयान ह दख सहन होत नाही आता आमच पराण जातील तर बर होईल अशा सकटात व अशा ववचारात सवष रातर उजडन जात अस तयास जी जी दख झाली ती सवष पणषपण वणषन कर गलयास भारतील शोकरससबधी शबद परतील याचा सशय आह तातपयष-अमररकन लोकानी आज शकडो वराापासन चालत आलली ती दषट चाल बद करन गरीब अनार लोकास तया अतत करर लोकाचया जलमापासन मकत करन तयास सवषसवी सखी कल या गोषटीचा शिादरदअततशिास इतर लोकापका अगधक सतोर वाटत

असल कारण गलामाचया शसरतीत असता मनषयमातरास ककती दख सोसावी लागतात याचा परतयक अनभव तयावाचन अरवा वर सागगतलल गलामावाचन इतर लोकास रोडाच असल आता तयाचयामधय व वरचया गलामामधय इतक च अतर आह की पदरहलयास भट लोकानी शजकन गलाम कल व दसर यास दषट लोकानी एकाएकी जलमान धरन गलाम कल बाकी सवष अशी त तयाचयाशी समळतात तयाचया शसरतीमधय व गलामाच शसरतीमधय ततलपराय भद नाही तयानी जी जी सकट सोसली ती सवष शिादरद अततशिास भट लोकापासन सोसावी लागली ककबहना तयापका अगधक दखील महटल असता काही गचता नाही तयास जी दख परापत झाली ती ऎकनच मातर पाराणहरदयी मनषयाच अतकरण तर काय परत परतयक मतत षमत काहाराचा पाराणही कलकल उकलन आतन दखाशरच लोटच लोट चालन तयाजमळ पथवीवर इतक जळ होईल की जयाच पवषजानी शिादरद अततशिास गलाम कल तयाच ज वशज हललीच भटबध तयापरकी ज आपल पवषजासारख कठोर हरदयाच नसन कोमल अतकरणाच आहत तयास अस वाटल की हा एक जलपरलयच आह आमच दयाळ इगरज सरकारास शिादरद अततशिास भट लोकापासन काय काय जलम सहन कराव लागल व हललीदरह सहन करीत आहत याजववरयीची मळीच मादरहती नाही त जर याजववरयी चौकशी करन आपणास मादरहती करन घतील तर तयास अस कळल की आमही ज ज दरहदसरानच इततहास सलदरहल तयातील हा एक मोठा अतत महततवाचा भाग गाळला तयास तयाच दखाची मादरहती एकदा झाली महणज फार वाईट वाटन आपलया गररात जर अतत तनकषट दशस यऊन पोहचलल व दषट लोकानी गाजलल जयाच दखास पारावार नाही अशा लोकाच शसरतीची उपमा दण झालयास शिादरद अततशिाचयाच शसरतीची उपमा योगय साजल अस वाटल तयातन कवीस पषकळ अशी खद वाटन काहीस बर वाटल की आजपयात कववतत तयास शोकरसाची पणषपण तसबीर शरोतयाच मनामधय ठसववणयाकररता महापरयतनान कालपतनक उदाहरण रचावी लागत तर तयाच त सवष शरम अस ढळढळीत साकार उदाहरण सापडलयामळ नाहीस कल अस जर आह तर हललीच शिादरद अततशि याची अतकरण आपण जयाच मनामधय यतो तवहा तयाची दख ऎकन परम दखीत होत असतील यात मोठ आशचयष आह अस काही नाही एक वळी भट राजयात तयाचयावर ज काही परसग गदरल होत तयाची आठवण झाली असता आमची मन भयभीत होऊन आमच अगावर रोमाच उभ राहतात व मनामधय लागलीच अस ववचार यतात की जया परसगाची आठवण आमहास जर इतकी दखदायक होती तर जयानी त परसग सोसशल असतील तयाच मनाची काय शसरतत झाली असल ह तयाच तयाना ठाऊक याजववरयी चागल सपषट उदाहरण आमच भटबधचयाच गररामधय सापडत त अस की या दशातील मळच रदरहवासी कतरतरय लोक याजबरोबर भट लोकाचा मखयागधकारी परशराम या नाम गहसरान ककती कररता दाखववली ह या गररात जाणववलच आह तरावप तयाच कररतववरयी इतक समजल आह की तयान पषकळ कतरतरय लोकाच पराण घऊन तयाच अनार झाललया शसतरयापासन तयाची लहान लहान चार चार पाच पाच मदरहयाची गरीब तरबचारी तनदबोधरी बालक दरहसकावन घऊन अतकरणात काही

िव न पावता तयाच पराण की हो मोठ दषट रीतीन हरण कल तो दषट इतक च करन रादरहला अस नाही तर तयान ककतयक आपल पतीचया मतयमळ दीन झाललया शसतरया आपल पोटात सभवललया गभाषचया सरकणारष रानोमाळ मोठया कलशान पळत असता तयाचा पारधयापरमाण पाठलाग करन तयास पकडन आणन तयाच परसतकाळी तयास पतर झाला अस ऎककल मातर पर की लागलीच यऊन तयाच पराण यायाव यणपरमाण हकीगत भट लोकाच गररात आढळत व जया अरी भट लोक तयाचववरदध पकाच होत तयअ अरी तयाजपासन तया वळची सवष वासतववक हकीकत समजल अस आमहास सवपनातदखील आणावयाला नको भट लोकानी ततचा पषकळ भाग गाळला असावा याचयात काही सशय नाही कारण कोणी आपल तोडान आपण कलल वाईट कमष सागत नाही आता वर सागगतलली हकीकत तयानी आपल गररात सलहन ठववली ह एक मोठ आशचयष आह आमच ववचारास अस यत की परशरामान एकवीस वळा कतरतरय लोकाचा मोड करन तयाची वाताहत कली व तयाच हतभागी शसतरयाच लहान लहान मलास माररल याचयात मोठा पररारष कला व तो इतर जनास माहीत वहावयाकररता भट लोकानी आपल गररात सलहन ठववला अरवा जगात परससदध महण आह की ldquoतळहातान सयष झाककला जात नाहीrdquo तयापरमाण ही हकीकत जरी तयास मोठी लजजासपद होती तरावप ततचा मोठा गवगवा झालयामळ तयाचयाचयान शजतकी झाकवल तततकी तयानी झाकन जर उपायच नाही तर सलहन ठवण तयास जरन पडल बर भट लोकानी शजतकी हकीकत सलदरहली तततकयाचववरयी रोडासा ववचार कला असता मनास मोठ दख होत कारण परशरामान जवहा तया गरभारशा शसतरयाचा पाठलाग कला तवहा तयास ककती दख झाल असल बर शसतरजातीस बहत करन पळणयाची मारामार तयातन तयापरकी ककतयक मोठयाचया व कलीन शसतरया असलयामळ घराचा ऊबरादखील जयास ठाऊक नाही ज काही तयास लागल त सवष गडीमाणस आणन दत साराश जयानी पतीच शरय गचतन तयाच शजवावर सखात दरदवस कादरढल तर तयाजवर पोटातील गभाषच ओझ घऊन सयाषचया परखर उहात आडमागाषन पळणयाचा परसग गदरण महणज तयास महासकटकाळच ओढवला अस महटल पादरहज तयास पळणयाची सवय मळीच नसलयामळ पायात पाय गतन धडाधड ठचा लागन कधी खडकावर कधी डोगराच कपारीवर पडत असतील आणण तणकरन काहीचया कपाळास काहीचया कोपरास काहीचया गडयायास व काहीचया घोटयास लागन रकताचया धारा चालत असतील व परशराम मागन यत आह ह ऎकन तसच घाबर पळत असतील मागाान जात असता तयाच कोमल पायामधय काट टोचन काटरी झाडानी आगावरची वसतर फाटन तयाची शरीर भोसकली असतील व तणकरन शरीरातन रकत वाहवल असल तयाच उहामधय पळता पळता पाय चटचट पोळन तयाची कमळाचया दठासारखी सकमार नीलवणष कातत परम आरकतता पावली असल व तोडास फ स यऊन डोळ पाणयान गचच भरन आल असतील तोडाकडस एक एक दोन दोन दरदवस पाणीदखील नल नाही सबब कलमल वाटन पोटातील गभष पोटात गडबड कफरत असतील तयास अस वाटल असल की आता धरणी जर फाटत तर फार बर होईल महणज आत आमही उडी

टाकन या दषटापासन मकत होऊ तयानी डोळ भरन आणन ईशवराची परारषना कली नसल काय की ह परभो-आमचयावर काय हा कहर गदरववलास अर आमही सवत बलहीन महणन आमहास अबला महणतात व आमहास आमच पतीच ज काही बल होत तही या दषटान हारण कल अस तला माहीत असता तनदषय होऊन आमचा ककती तरी अत पहातोस अर आमच पतीच जयान पराण घऊन आमहा अबलावर शसतर धररल व तयाजमधय जो मोठा पररारष समरववतो अशा दषटाच अपराधात पाहन यवढा त समरष असता तोडात बोट घालन सतबध बसलास काय यापरमाण तया दीनमख होऊन ईशवराचा धावा करीत आहत तो इतकयात दषट परशराम यऊन तयास धरन चालववल नसल काय मग तयाचया शोकाला काय ववचारावयाच आह तयापरकी काही शसतरयानी फार आकरोश करन आपल पराण तयागगल नसतील काय व बाकीचया शसतरयानी अततशय लीन होऊन तया दषटाची ववनवणी कली नसल काय की अहो परशराम आमच आपणाजवळ इतक च शवटच मागण आह की आमच पोटी जम पावणार अनार बालकाचा पराण घऊ नका आमही सवष समळन तमहाजवळ पदर पसररतो आमहास यवढ दान दया पादरहज असलयास आमच पराण याया परय आमच मलाच जीव वाचवा आमच आपण पतत मारलयामळ आमहास अकाली वरधवय परापत होऊन आमही सवष सखाला मकलो आता आमहास पढ मलबाळ होणयाची मळी आशा रादरहली नाही व आमच सवष पचपराण आमचयापासन जम पावणार बालकाकडस लागलल आहत आता आमहास काय त यवढच दखात सख व आमच सखाच तनधान जी आमची बालक तयाच पराण घऊन आमहा अनार शसतरयास का या सवष आयषयभर शोकाणषवात टाककता आमहास यवढी सभका घाला आमही तमचया धमाषचया लकी आहोत आमची कशीही करन आपणास दया यऊ दया इतक करणापर शबद बोललयान तया दषटाच अतकरण काहीतरी िवाव परत मळीच नाही तयान तया परसत झाललया पाहन तयाजपासन तयाची बालक दरहसकावन घऊ लागला तवहा तया तयाचया सरकणाकररता तयाचयावर पालथया पडन पढ मान करन महणालया असतील की अहो परशरामा तमहाला जर या मलाच पराणच घण आह तर पररम आमच शीर उडवा मग आमच पाठीमाग तयाच काय करण त करा आमच समक तयाच पराण घऊ नका परत काही हो तयान ऎककल नाही हर हर तयाचयाजवळन जवहा तयाची मल दरहसकावन घतली असतील तवहा तयास ज दख झाल असल त सलदरहणयास आमच हातातन लखणी गळन पडत असो तया चाडाळान तया मलाच पराण तयाच आयासमक घतल तवहा काही जणीनी आपल उर बडववल क स तोडडल व तोडात माती घालन घऊन पराण दरदल असतील काही जणीनी पतरशोक करन पराण सोडडल असतील व काही जणीला वड लागन हा पतर हा पतर करीत भटकत कफर लागलया असतील ही सवष हाकककत भट लोकापासन आमहास समजल अशी आमहास मळीच आशा बाळगायास नको यापरमाण भट लोकाचया मखयागधकारी परशरामान शकडो कतरतरय लोक मारन तयाच बायकामलाची ददषशा करन टाककली व तयास हलली भट लोकानी शिादरदअततशि लोकास सवष शशकतमान परमशवर सवष जगाचा उतपनकताष अस महणववणयास लाववल आह ह मोठ

आशचयष आह परशरामाच पाठीमाग भट लोकानी तयास कमी छसळल अस नाही तर तयानी आपलयाकडन शजतक छळवल तततक तयास छसळल तयानी तया लोकापरकी बरच लोकास तवरामळ तयाची ददषशा करन शजवतच इमारतीच पायात दडपीत याजववरयी या गररात सलदरहलच आह तयानी तया लोकास इतक तचछ मानाव की एकाद वळस कोणी शि नदीकाठावर आपली वसतर धत असता तया सरळी जर एकादा भट आला तर तया शिास आपली सवष वसतर गोळा करन बर याच दर अतरावर जरन भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा यणयाचा सभव नसल अशा सरळी जाऊन आपली वसतर धवावी लागत अस तरन जर भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा आला अरवा आला असा खोटा भास झाला तर तया भटान अशगनसारख रागान तपत होऊन जवळच भाड तयाच मसतक रोखन मोठ तवरान माराव तयाजमळ तयाच मसतक रकतबोबाळ होऊन मशचछषत होतसाता जमीनीवर धाडकन पडाव पढ काही वळान शदधीवर यऊन आपली रकतान भरलली वसतर घऊन तनमटपण घरी जाव सरकारास जर कलवाव तर सवष भटशाई पडली उलटी तयासच सजा दणार हर हर परमशवरा कवहढा हा अयाय असो एक दख आह महणन सागाव अशी व यापका अगधक दसरी पषकळ दख शिादरद अततशिास सोसावी लागत असत भटराजयात तयास वयापाराचया अरवा दसर या गोषटीचया सबधान कफरण झालयास मोठी मारामार पडत अस तयातन परातकाळी तर फारच अडचण पड कारण तया वळ स सवष वसतची छाया लाब पडत आणण अशा परसगी जर कदागचत कोणी शि रसतयान जात असता समोरच रसतयान भटसाहबाची सवारी यत आह ह पाहन तयाचया आगावर आपली छाया न पडावी या भीतीसतव घडी दोन घडी आपला खोळबा करन रसतयाच एक बाजस होऊन तयास बसाव लागत अस भटजी गलयानतर तो आपल कामास जाई एखाद वळस याची छाया भटाच आगावर चकन पडली तर तो भट लागलीच तयास मरमरतोपयात मारी आणण ताबडतोब नदीवर जाऊन सनान करी तयापरकी ककतयक लोकास रसतयात रकणयाची दखील पचाईत याजकररता तयास भटवसतीतन जाण झालयास आपलयाबरोबर रकणयाकररता एखाद भाड ठवाव लागत अस जर तयाचा रका जसमनीवर पडन भटसाहबान पादरहल महणज तया मनषयान अस समजाव की आता आपल पर आयषय भरल यापरमाण अनक सकट भोगगता भोगगता त फार तरासन गल व कवहा यापासन सटका होईल याची वाट जसा एखादा फार दरदवस तरगात टाककलला कर दी आपल इषटसमतरास मलाबाळास व भावबधास भटणयाववरयी अरवा सवततरतन इकड ततकड कफरणयाववरयी मोठ उतसकतन सटकच दरदवसाची वाट पहातो तयापरमाण पहात आहत इतकयात दरववशात ईशवरास तयाची करणा यऊन या दशात इगरज लोकाच राजय झाल व तयाचयाकडन त भट लोकाच कायीक दासयतवापासन मकत झाल त इगरज सरकाच तयाजबददल फार फार आभार मातनतात व सवषसवी तयाच त ऋणी आहत तयाच उपकार त कधी ववसरणार नाहीत तयानी तयास आज शकडो वरााच भट लोकाच कर दखायातन मकत करन तयाच मलाबाळास सखाच दरदवस दाखववल त नसत तर भट लोकानी तयास कवहाच धळीस समळववल असत याजवर कोणी

अशी शका घतील की आज भट लोकापका शिादरद अततशि लोकाचा भरना समार दसपट अगधक असन भट लोकानी शरादरद अततशि लोकास कस धळीस समळववल असत याच उततर अस आह की एक शाहाणा मनषय दहा अजञानी मनषयाच आपणाकडस मन वळऊन तयास तो आपल ताबयात ठऊ शकतो आणखी दसर अस की ती दहा अजञानी मनषय जर एकाच मताची असती तर तयानी तया शहाणया मनषयाच काही चाल दरदल नसत परत त दहाजण तनरतनराळ दहा मताच असलयामळ शहाणया मनषयास तयास फसववणयास काहीच आडचण पडत नाही तयापरमाण शिादरद अततशिाची मत एकमकास समळ नय महणोन पवी भट लोकानी एक मोठा धतष कावबाज ववचार शोधन कादरढला तया लोकाचा समाज जसा जसा वाढत चालला तयापरमाण भट लोकास सभती वाट लागली आणण तयानी तयाचयामधय परसपर वाकडपणा राहील अशी काही तजवीज योजली तरच आपला यर राहाणयाचा दरटकाव लागन सदासवषदा त लोक वशपरपर आपल वशजाच गलामगगरीत राहन आपणास काही शरम न कररता तयाच तनढळयाच घामान समळववलल उतपनावर तरबनधासत मौजा माररता यतील हा तयाचा ववचार ससदधीस जाणयाकररता जाततभदाच रोताड उपशसरत करन तयाजवर अनक सवदरहतसाधक गरर कल व त तया अजञानी लोकाच मनात भरववल तयापरकी ज लोक भट लोकाबरोबर मोठ तनकरान लढल तयाचा तयानी एक वगषच वगळा कला तयाचा पतपणी सड उगववणयाकररता तयास व तयाची जी पढ सतती होईल ततजला तयाचयातीलच लोकानी महणज हलली जयास माळी कणबी वगरर महणतात तर तयानी तयाचा सपशषदखील कर नय अस भट लोकानी तयाच मनात भरववल अस जवहा झाल तवहा अराातच तयाचा वयापार वगरर बद होऊन अनास मोताद झाल तयाजमळ तयास मलया गराच मास खाण भाग पडल त तयाच कतय पाहन हललीच शि ज आपणास मोठया अहपणान माळी कणबी सोनार सशपी लोकार सतार इतयादरद मोठमोठया सजञा कवळ तो तो धदा कलयाच योगान महणवन घतात तर तच लोक आपल पवषज एकाच घराणयातील असता तयाच पवषज सवदशासाठी भट लोकाशी मोठया तनकरान लढल सबब भट लोकानी तयाची अशी ददषशा करन तयास अनअन करावयास लाववल ह आतील गहय तयाचया लकात ब यता त तयाचा भट लोकाच सागणयावरन दवर करावयास सशकल हर हर ककती तरी त ईशवराच अपराधी आहत की तया सवााचा इतका तनकट सबध असन एकादया सणावाराला त तयाच दारी दरन अन वगरर मागणयास आल असता त तयास णझडकारन दतात व कवहा कवहा काठीसदधा घऊन तयाच आगावर मारणयास जातात असो यापरमाण भट लोकानी आपलयाशी इतर लोकानी जसजशी वतषणक कली तया तयापरमाण तयाचया जातत बाधन तयास सजा अरवा वरकाततचा आशरय दऊन सवषसवी आपल अककत करन ठववल जवहापासन शिादरद अततशिामधय भट लोकानी जाततभद उतपन कला तवहापासन तया सवााची मत सभन सभन झाली मग अराषतच तयास तयाची पादरहजल तशी वयवसरा करणयास सवड सापडली याववरयी एक जगपरससदध महण आह ती अशी

की ldquoदोघाच भाडण आणण ततसर यास लाभrdquo महणज भट लोकानी शिादरद अततशिामधय आपआपसात वरमनसय आणन आपण तयाच शजवावर ऎराआराम भोगीत आहत

ह पसतक करतवळी माझ समतर रा रा ववनायकराव बापजी भडारकर व रा रा सा राजना सलग यानी मला उततजन दरदल सबब मी तयाच फार फार आभार मातनतो

जो गो

अनकरमणणका

भाग १ ला

बरहमा उतपशतत सरसवतत आणण इराणी अरवा आयष लोक याववरयी

भाग २

मतसय आणण शखासर याववरयी

भाग ३ कचछ भदव अरवा भपतत कतरतरय दववज आणण कशयप राजा याववरयी

भाग ४

वराह आणण दरहरणयाक याववरयी

भाग ५

नारससह दरहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयादरदकाववरयी

भाग ६

बळीराजा जोतीबा मराठ खडोबा महासभा नऊ खडाचा यायी भररोबा सात अशरय तळी भरण आदरदतवारास पववतर मानण वामन पक घालण ववधयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सती जाण आराधी लोक सशलगण तादळाचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववरयी भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळीपरततपदा भाऊबीज इतयादरदकाववरयी

भाग ७

बरहमा ताडपतरावर सलदरहणयाची चाल जादमतर ससकताच मळ अटक नदीच पलीकडस जाणयाची बदी पवी घोडी वगरर बराहमण लोक खात होत भट राकस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाशषटच गचह बीजमतर माहार शि कळकणी कळबी कळबीण शिाचा दवर सोवळ धमषशासतर मन भट पतोजीच सशकण मोठा भयकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयादरदकाववरयी

भाग ८

परशराम मातवध एकवीस सवार या दरतय खडरावान रावणाचा आशरय कला नऊ खडची जाणाई साती आसरा माहाराच गळयातील काळा दोरा अततशि अतयज माग चाडाळ महारास शजवतच

पायामधय दडपण बराहमणात पाट लावणयाची बदी कतरतरय अभषकाचा वध परभ रामोशी शजनगर वगरर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव दरदला आणण गचरजीव परशराम यास आमतरण इतयादरदकाववरयी

भाग ९

वदमतर जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरर शिास जञान दणयाची बदी भागवत व मनसदरहता याचा असगतपणा इतयादरदकाववरयी

भाग १०

दसर बळी बराहमण धमाषची फशजती शकराचायाषच कतरतरम नाशसतक मत तनदषयपणा पराकत गररकार कमष आणण जञानमागष बाजीराव मसलमानाचा दवर आणण अमररकन व सकॉच उपदशकानी बराहमणाचा कतरतरमरपी कोट फोडला इतयादरदकाववरयी

भाग ११

पराण सागण बड वगरर पररणाम शि ससरातनक कळकणी सरसवतीची परारषना जप अनषठान दवसरान दकषकणा मोठया आडनावाचया सभा इतयादरदकाववरयी

भाग १२

वतनदार भट कळकणी यरोवपयन लोकाच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर काळोखाचा डाग यरोवपयन कामगाराची अककल गग कशी होत इतयादरदकाववरयी

भाग १३

मामलदार कलकटर रशवहय जजज आणण इशजतनयर खातयातील भट कामगार इतयादरदकाववरयी

भाग १४

यरोवपयन कामगाराचा तनरपाय खोताच वचषसव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगारानी सरकारात गावोगावचया हककगती कळववणयाची जररी धमष आणण जातयासभमान इतयादरद

भाग १५

सरकारी शाळाखाती मयतनससपासलटी दकणापराइज कसमटी व भट वतषमानपतरकत याची जट आणण शिादरद अततशिाचया मलानीवव दया सशक नय महणन भट लोकाचा कट इतयादरद

भाग १६

बरहमराकसाच पीडचा गधकार

पवाडा

अभग

जोतीराव आणण धोडीबा

यााचा सावाद

भाग १

बरहमा उतपगतत सरसवती आणण इराणी अरवा आया लोक यााववषयीा

धो०mdashयरोपखडातील इगरज फर च वगरर दयाळ सरकारानी एकतर होऊन दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमदवाचया तनयमास हरताळ लाववला कारण मनसदरहतत सलदरहल आह की बरहमदवान आपलया मखापासन बराहमणास उतपन कल

जो०mdashइगरज वगरर सरकारानी दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमाचया आजञस हरताळ लाववला महणन तझ महणण आह तर या भमडळावर इगरज वगरर अनक नानापरकारच लोक आहत तयास बरहमान आपलया कोणतया अवयवापासन उतपन कल याववरयी मनसदरहतत कसा काय लख आह

धो०mdashयाजववरयी सवष बराहमण महणज ववदवान व अववदवान अस उततर दतात की इगरज वगरर लोक अधम दराचारी असलयामळ मनसदरहतत तया लोकाववरयी मळीच लख नाही

जो०mdashयावरन तझया मत बराहमणामधय अधम दराचारी मळीच नाहीत की काय

धो०mdashशोधाअती इतर लोकापका बराहमणामधय अगधक अधम व अगधक दराचारी आहत अस आढळत

जो०mdashतर मग अशा अधम वअ दराचारी बराहमणाववरयी मनसदरहतत कसा लख आला

धो०mdashयावरन अस ससदध होत की मनन जी उपतशतत सलदरहली आह ती अगदी खोटी आह कारण ती सवष मनषयास लाग पडत नाही

जो०mdashमहणनच इशगलश वगरर लोकातील जञातयानी बराहमणातील पसतककतयााचया लबाडया जाणन दास करणयाची बदी कली बरहमा हा सवष मनषयमातराचया उतपततीस खरोखर कारण असता तर तयानी दास करणयाची बदीच कली नसती मनन चार वणााची उतपशतत सलदरहली आह ती एकदर सवष सशषटकरमाशी ताडन पादरहली महणज सवष खोटी आह अस आपणास कळन यत

धो०mdashमहणज ती कशी

जो०mdashबराहमण बरमहयाचया मखापासन झाल परत एकदर सवष बराहमणाची मळ माता बराहमणी ही बरमहयाचया कोणतया अवयवापासन झाली याववरयी मनन काहीच सलहन ठववल नाही ह कस

धो०mdashकारण ती तया ववदवान बराहमणाचया महणणयापरमाण अधम आणण दराचारी असल यासतव ततष ततजला मलछाचया पकतीस बसवा

जो०mdashआमही भदव आमही सवष वणाामधय शरषठ अस मोठया गवाान नहमी बोलणार अशास जम दणारी मळमाता बराहमणी ना आणण त ततजला मलछाच पकतीस कस बसववतोस ततला तरील दार व गोमासाचा घमघमाट कसा आवडल ह त मोठ अनसशत बोलतोस बाबा

धो०mdashतमहीच ककतयक वळा भर सभत बोलला की बराहमणाच मळ पवषज ज ऋवरवयष त शरादधाच तनसमततान गाई मारन तयाचया मासाची नानातर हची पकवान करन खात होत आणण आता मातर तयाचया मळ मातस घाण यईल महणन महणता ह कस तमही इगरजी राजयास हयाती गचतन रोड दरदवस राबा महणज हललीच बहतक सोवळ बराहमण रससडट गवहनषर वगरर कामदाराची आपलयावर जासती महरबानी वहावी याकररता तयाचया टबलावरच उअरलल मासाच तकड बटलराचया वाटणीसदखील यऊ दणार नाहीत अस तमहास दरदसल आताशा बहतक महार बटलर बराहमणाचया नावान आतलया आत करकरणयास लागल आहस ह तमहाला ठाऊक नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही सबब या दोराच खापर तयाचयाच बोडकयावर फोडा तयाववरयी त अनगचत बोलतोस महणन तमही मला का दोर दता पढ चाल दयाmdash

जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना आता बराहमणास जम दणार ज बरहमाच मख त दरमहाच दरमहा दरस झालयामळ तो चार दरदवस सोवळा होऊन बसत होता ककवा सलगाइततणीसारखा राख लावन पाक होऊन घरातील कामकाज करीत होता याववरयी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही परत बराहमणाचया उतपततीस बरहमा हा मळ कारण आह आणण तयास सलगाइततणीचा उपदश कसा आवडला असल बर कारण हललीच बराहमण सलगाईत ववटाळ पाळीत नाहीत महणन तयाचा वीट मातनतात

जो०mdashतर यावरन तच ववचार करन पाहा की बरहमाच मख बाह जघा आणण पाय या चार दरठकाणचया योनी दरशा झालयामळ तयास एकदर सोळा दरदवस सोवळ होऊन बसाव लागल असल अस जर महणाव तर तयाच घरातील खटाटोप कोण करीत अस याववरयी तरी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर तो गभष बरमहयाचया मखात सभवलया दरदवसापासन नऊ मदरहयाचा होईतोपावतो कोणतया दरठकाणी राहन वाढला याववरयी काही मनन महटल आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर पढ तया जमललया बराहमण बालकास बरमहयान आपलया सतनाच दध पाशजल अरवा वर दध लावन तयास लहानाच मोठ कल याजववरयी तरी काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashसाववतरी ही बरमहयाची पतनी असतादरह तयान तया मलाच ओझ मखात नऊ मदरहन वागवन तयास जम दणयाच व तयाच पालन पोरण करणयाच लचाड आपलया माथयावर का घतल ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashतयाची बाकीची तीन डोकी तर या लचाडापासन दर होती की नाही काय तया राडया राघोबाला असा पोरीतला घरकडी खळ आवडला

जो०mdashआता तयास राडया राखोबा महणाव तर तयान सरसवती नावाचया कयशी वयसभचार कला व तयामळ तयाच आडनाव बटीचोद पडल याच तनदय कमाषवरन तयाचा कोणी आदरसतकार (महणज पजा) करीत नाहीत

धो०mdashबरहमास जर खरोखर चार तोड होती तर तयाचपरमाणान तयास आठ सतन चार बबया चार मतरदवार आणण चार मलदवार असली पादरहजत पण तयाववरयी खातरी होणयाजोगा लख कोठच आढळत नाही पढ तयापरमाणच शरशाईस लकषमी पतनी असता तयान आपलया बबीपासन ह चार तोडाच मल कस तनसमषल याववरयी ववचार कर लागलयास शरशाईचीसदधा बरहमासारखी दशा होईल

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की बराहमण लोक ह समिाच पलीकडस जो इराण दश आह तया दशातील मळच राहणार होत पवी तयास इराणी ककवा आयष लोक महणत असत अस ककतयक इशगलश गररकारानी तयाचयाच गररावरन ससदध कल आह पररम तया आयष लोकानी मोठमोठया टोळया करन या दशात यऊन अनक सवार या कलया व यरील बहतक राजाचया मलखात वारवार हलल करन मोठा गधगाणा कला पढ वामनाच मागन आयष लोकाचा बरहमा या नावाचा मखय अगधकारी झाला तयाचा सवभाव फार हटटी होता तयान आपलया कारकीद त यरील आमचया मळ पवषजास रणागणी शजकन आपल दास कल व तयान आपल लोक आणण ह दास या उभयतामधय हमशा भद रहावा महणन अनक तर हच नम बागधल हया सवष कतयावरन बरहमा मलयानतर आयष लोकाचया मळचया नावाचा आपोआप लोप होऊन तयाच नाव बराहमण पडल नतर मागाहन मनसारख अगधकारी झाल तयानी बागधललया नमाचा गधककार माग पढ कोणी कर नय या भयासतव तयानी बरमहयाववरयी अनक तर हतर हचया नवीन कशलपत गोषटी रगचलया व तया गोषटी ईशवरचछनच झालया आहत असा तया दासाचया मनावर ठसा उमटावा महणन तयानी शरशाईच दसर आधळ गारड रगचल आणण सगध पाहन काही काळान तया सवष लखाच गरर बनववल तया गरराववरयी शि दासास नारदासाररखया पटाईत बायकातील भाऊजीन टाळया वपटन उपदश कलयामळ बरमहयाच महततव सहजच वाढल आता आपण हया बरमहयासारखी शरशाईववरयी चौकशी कर लागलो तर तयापासन आपलयास काडीमातर फायदा न होता आपला

उभयताचा वळ मातर वयरष जाणार आह कारण तयानी मळीच तया तरबचार यास उताण पाहन तयाचया बबीपासन ह चार तोडाच मल तनमाषण कल आणण अशा मळीच चीत झाललया दीनावर खब ठोकण यामधय मोठा पररारष होईल अस मला वाटत नाही

भाग २ रा

मतसय आणण शाखासर यााववषयीा

धो०mdashवामनापवी इराणातन या दशात आयष लोकाचया एकदर ककती टोळया आलया असावया

जो०mdashया दशात आयष लोकाचया टोळया जलमागाषन अनक आलया

धो०mdashतयापरकी पदरहली टोळी जलमागाषन लढाऊ गलबतावरन आली ककवा कस

जो०mdashलढाऊ गलबत तया काळी नवहती सबब ती टोळी लहान लहान मचवयातन आली व त मचव माशासाररख तवरन पाणयावरन चालत असत महणन तया टोळीचया अगधकार याच टोपणनाव मतसय पडल असाव

धो०mdashतर मग बराहमण इततहासकतयाानी भागवत वगरर गररात तो टोळीचा अगधकारी मतसयापासन जमला महणन सलदरहल आह ह कस

जो०mdashतयाववरयी तच ववचार करन पाहा की मनषय आणण मासा याचया अवयवात आहारात तनित मररनात आणण उतपततीत ककती अतर आह आणण तयाचपरमाण तयाचया मगजात काळजात फपफसात आतडयात गभष वाढणयाचया जागात आणण परसत होणयाचया मागाात ककती चमतकारीक अतर आह मनषय हा जसमनीवर गजारा करन राहाणारा पराणी होय तो पाणयात पडलयाबरोबर गटागळया खाऊन आपलया पराणास मकतो मासा हा सवष काळ पाणयात राहन आपला गजारा करणारा पराणी होय व तयास पाणयाबाहर कादरढलयाबरोबर तो तरफडन मरतो शसतरया बहतकरन एकाच मलास जम दतात परत मतसयीण पररम पषकळ अडी घालन काही काळानतर तया सवाास फोडन तयातन आपली सवष बचची बाहर कादरढत आता जया अडयामधय ह मसतयबाळ होत तयास मातर ततन पाणयाबाहर आणन फोडडल आणण तयातन ततन त मतसयबाळ बाहर कादरढल असल अस महणाव तर ततचा पराण पाणयाबाहर कसा वाचला असल कदागचत ततन पाणयातच त अड फोडन मतसयास बाहर कादरढल असल अस महणाव तर तया मतसय मानवासाररख बालकाचा पराण पाणयात कसा वाचला असावा कोणी अशी शका घतली की मनषयातील एखादया सराईत पाणबडयान पाणयात तळी बडी मारन मतसय बालक जया अडयामधय होत त अड मातर ओळखन जसमनीवर घऊन आला असल असो तस का होईना पण पढ तया मतसयीणीच अड कोणतया चतर मदाषन फोडन तयातन मतसयबाळ बाहर कादरढल असाव बर कारण जरी आता यरोप व अमररका खडात पषकळ सधारणा होऊन मोठमोठ नामाककत

ववदवान वरदयशासतरात तनपण झाल आहत तरावप तयापरकी एकाचयानदरह छातीला हात लावन मी मशतसयणीच अड फोडन तयातन शजवत मतसयाच बचच काढीन अस महणवणार नाही असो बर त अड पाणयात आह महणन तो मोठया महततवाचा तनरोप कोणतया अमर मतसयान पाणयाबाहर यऊन तया पाणबडयास कळववला असल व तया जळचर तनरोपयाची भारा मानव पाणबडयास कशी समजली असल अशा नानापरकारचया शकाच तया इततहासातलया लखावरन यराशसरत समाधान करन घता यत नाही यासतव तयाववरयी अस अनमान ससदध होत की मागाहन काही लबाड लोकानी सधी पाहन एकदर पराचीन गररात ही दतकरा कोबली असावी धो०mdashबर तो टोळीचा मतसय अगधकारी आपलया लोकासदरहत कोणतया दरठकाणी यऊन उतरला

जो०mdashपशशचम समिातन यऊन तो एका बदरावर उतरला

धो०mdashमतसयान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashमतसयान शखासर या नावाचया कतरपतीस मारन तयाच राजय घतल पढ त शखासराच राजय आयष लोकाचया ताबयात मतसयाचया मरणकाळपावतो तरबनधोक रादरहल मतसय मरताच शखासराचया लोकानी आपल राजय परत यायाव या इरादयान मतसयाच टोळीवर मोठया तनकरान हलला कला

धो०mdashपढ तया हललयामधय काय पररणाम झाला

जो०mdashतया हललयामधय मतसयाच टोळीचा पराभव झालयामळ ततन रणभमी सोडन पळ कादरढला नतर शखासराचया लोकानी ततचा पाठलाग कलयामळ ती अखरीस एका डोगरावर जाऊन झाडीत लपन रादरहली इतकयात इराणातन आयष लोकाची दसरी एक मोठी टोळी कचवयामधन बदरात यऊन उतरली व त कचव मचवयापका काहीस मोठ असलयामळ पाणयावर कासवासाररख सावकाश चालत असत या कारणामळ तया टोळीचया अगधकार याच टोपण नाव कचछ पडल

भाग ३ रा

कचछ भदव अरवा भपती कषतरिय दववज आणण कशयपराजा यााववषयीा

धो०mdashमासा आणण कासव यामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पहाता तयामधय रोड रोड अतर दरदसन यत परत इतर काही गोषटीत महणज जलात रहाण आडी घालण व तयास फोडण इतयादरदकानी त एकमकाशी सामयता पावतात यासतव कचछ हा कासवापासन जमला महणन भागवत वगरर इततहासकतयाानी गररात सलहन ठववल आह तयाववरयी ववचार कर गलयास तयाचा पररणाम मतसयासाररखा होईल व तणकरन आपला वळ कफकट जाईल अशी माझी खातरी झालयावरन मी आपलयास पढ ववचाररतो की कचछान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashतयान पररम तया बदरापासन जया पवषतावर मतसयाची टोळी घर यामधय सापडली होती तया पवषताच आसलकडील बाजपासन बहतक तरील मळचया कतरवासी लोकास घरा घालणार या लोकासदरहत एकदम वपटाळन नतर तो आपलया लोकास सोडवन एकदर सवष तया कतराचा भदव महणज भपती होऊन डरकया फोडीत बसला

धो०mdashबर त कचछान कतरातन वपटाळन लाववलल कतरतरय कोणीकडस गल

जो०mdashसमिावरन दजी इताणी अरवा आयष लोकाची टोळी आली अस महणणयाबददल घाबरलयामळ दववज आल दववज आल असा शबद करीत तया पवषताच पलीकडस जाऊन कशयप या नावाचया कतरपतीचया पाठोपाठ तनघाल यावरन कचछ आपलया बरोबर काही फौज घऊन तया पवषताच पलीकडील बाजन खाली उतरला आणण तयान तो पवषत आपलया पाठीवर घऊन महणज पाठीशी घालन अरवा पाठीमाग टाकन कशयपाचया राजयातील कतरतरयास जसजशी इराणातन मदत यत गली तसतशी पीडा दऊ लागला पढ कशयपान जरी तो पवषत कचछापासन माघारी यायावा महणन मोठ परयास कल तरावप कचछान आपलया मरणापावतो तो पाठीस घातलला पवषत तया कतरपतीचया हाती दरदला नाही व आपली रणभमी सोडन एक पाऊलसदधा माग हटला नाही

भाग ४ रा

वराह आणण हहरणयाकष यााववषयीा

धो०mdashकचछ मलयामाग दववजाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashवराह

धो०mdashवराह हा डकरापासन जमला अस भागवत वगरर इततहासकतयाानी सलहन ठववल आह याववरयी आपल मत कस काय आह

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की मनषय आणण डकर या उभयतामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पाहता चमतकाररक अतर दरदसन यत व तयाववरयी तझी पककी खातरी वहावी महणन यर उदाहरणाकररता फकत त आपलया बचचास जम दरदलयानतर कसकशी वतषणक कररतात याववरयी आपण रोडासा ववचार करन पाह महणज झाल मनषय सतरी आपलया मलास जम दरदलयाबरोबर तयास काडीमातर इजा न दता तयाच पालनपोरण कर लागत परत डकरीण कतरीसाररख पररम आपलया जम दरदललया बचचास एकदम खाऊन नतर बाकीचया दसर या बचचास जम दत यावरन वराहाचया डकरीण मातन पररम आपलया डकर जातीचया बचचास खाऊन नतर या मानव डकरास वयाली असावी अस ससदध होत परत भागवत वगरर गररकतयााच मतापरमाण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया सवषसाकीपणाला व तयाचया समदषटीला

बटटा लागला की नाही कारण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया जतीन आपलया वडील डकर भावडास मारन खाऊ नय महणन तयाववरयी तयान पवी काहीच बदोबसत कर नय काय अरर पदमा डकरीण ही वराह आदरदनारायणाची आई ना आणण ततन ती बालहतया कशी कली आता ldquoबालहतयाrdquo या शबदाचा अरष फकत बाळाचा वध करण असा होतो मग त बाळ कोणाच का असना पण दरहन तर आपल पोटच बाळ सवतमारन खालल तर अशा अयायाचा चागला बोध होणयासारखा कोशात शबदच सापडत नाही कदागचत दरहजला डखीण महणाव तर ldquoडखीण सदधा आपलया मलास खात नाहीrdquo अशी एक जनाट महण आह पढ तया वराहाचया पदमा आईन अस अघोर कमष कलयामळ ततची नरकयातनपासन सटका वहावी महणन ततन काही परायशशचत घतल अस कोठच सापडत नाही यासतव मोठी हळहळ वाटत

धो०mdashवराहाच डकरीण आईच नाव जर पदमा होत तर यावरन अस ससदध होत की ततचया डकर पतीच काही तरी दसर नाव असल पादरहज की नको

जो०mdashपदमा डकररणीच पतीच नाव बरहमा होत

धो०mdashयावरन पवीची जनावर मनषयासाररखी आपआपलयामधय बरहमा नारद आणण मन अशी नाव दत होती व तयाची नाव या गपपाडया गररकारास कशी समजली असावी दसर अस की पदमा डकररणीन वराहास तयाच लहानपणी आपलया सतनाच दध पाशजल असल यात काही सशय नाही परत पढ काहीसा मोठा झालयाबरोबर आपलया बरहम पतीसदरहत वराहास बरोबर घऊन गावातील णखडारातील अती सकमार फलझाडाचा चारा चरणयाची तयास सवय लावन मोकळी झाली असल ककवा कस ह तो वराह आदरदनारायणच जाण अशा नानापरकारचया मदयाचया गोषटीववरयी तयाचया गररात पराव सापडत नाहीत यासतव मला अस वाटत की वराह डकरीपासन जमला महणन गररात लख आहत त सवष खोट आहत काय अशा ववपररत गोषटी गररात सलदरहतवळी तया गररकारास लाज कशी वाटली नाही

जो०mdashवाहवा आणण तमहासाररखच तसलया गररावरन तयाचया मलाबाळाच पाय धऊन वपतात यावरन तमहाला लाज नाही महणावी ककवा तयाना

धो०mdashअसो तमचया मत तया अगधकार याच नाव वराह तरी कस पडल असाव बर

जो०mdashकारण तयाचा सवभाव व आचरण मोठ घाणरड असाव व तो शजकड जाई ततकडस रानडकरासाररखी मसडी मारन जयच समळवी यावरन महापरतापी ज दरहरणयाक आणण दरहरणयकशयप या उभयताचया मलखातील कतरतरयानी तयाच नाव गधककारान डकर (वराह) पाडडल तयामळ तो फार गचडला असावा आणण तयान या गोषटीचा मनात दात धरन तयाचया मलखात वारवार हलल करन तरील सवष कतरवासी लोकास पीडा दऊन अखरीस तयान एका लढाईत दरहरणयाकास माररल यावरन सवष पथवी (दरहदसरान) भर बाकीचया सवष कतरपतीस दरारा पोहचन त काहीस गडबडलयासाररख झाल इतकयात वराह मरण पावला

भाग ५

नारससाह हहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवराह मलयावर दववज लोकाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashनससह

धो०mdashनससह सवभावान कसा होता

जो०mdashनससहाचा सवभाव लोभी कतरतरमी कफतरी कपटी घातकी तनदषय आणण करर होता तो शरीरान सदढ असन अततशय बलवान होता

धो०mdashतयान काय काय कल

जो०mdashपररम तयान दरहरणयकशयपचया वधाववरयी ववचार चालववला व आपणास तयाला माररलयासशवाय तयाच राजय समळायाच नाही अस तयाच मनात पककपणी समजल हा तयाचा दषट हत ससदधीस जाणयाकररता तयान गपत रीतीन बहत दरदवस परयतन करन एका आपलया दववज पतोजीकडन दरहरणयकशयपचया परलहाद या नावाचया मलाचया कोवळया मनावर आपलया धमााची मलतततव ठसववलयावरन परलहादान आपलया हरहर या नावाचया कळसवामीची पजा करणयाची वजष कली नतर दरहरणयकशयपन परलहादाच भरषट झालल मन पन आपलया कळसवामीची पजा करणयाकडस वळवाव महणन नानातर हच उपाय कल तरावप नससह हा परलहादास आतन मदत करीत असलयामळ दरहरणयकशयपच सवष परयतन वयरष गल शवटी नससहान तया अजञानी मलास अनक रापा दऊन तयाच मन इतक भरषट कल की तयान आपलया वपतयाचा वध करावा महणन तयाच मन वळववल खर परत त अघोर कमष करणयास तया मलाची छाती होईना सबब नससहान सधी पाहन ताबतातील वाघाचया सोगासाररख आपलया सवष आगास रग दऊन तोडात मोठमोठाल खोट दात धरन लाब लाब कसाची दाढी लाववली आणण तो एक तर हचा भयकर ससह बनला ह सवष कतरतरम छपववणयाकररता नससहान भरजरीच एक ऊची लगड नसन गरतीसाररखा आपलया तोडावर लाबलचक पदर घऊन मोठया राटान चमकत ठमकत तया मलाचया मदतीन एक दरदवशी तयाच वपतयाचया ववशाळ मदरदरात खाबाची गद होती तयात जाऊन लपन उभा रादरहला इतकयात दरहरणयकशयपन सवष दरदवसभर राजयकारभार करन रकलयामळ सधयाकाळ झालयाबरोबर आपलया मदरदरात एकाती यऊन तनभषयपणान सवसर ववसावा घणयाचया

इरादयान पलगावर लोळत पडला न पडला तोच नससहान जलदी करन डोईवरचा लगडयाचा पदर कबरस गडाळन तया लपललया खाबातन तनघन दरहरणयकशयपचया आगावर एकदम जाऊन पडला आणण तयान आपलया हातातील वाघनखानी दरहरणयकशयपच पोट फाडन तयाचा वध कलयाबरोबर नससहान तरील सवष दववजासदरहत रातरीचा दरदवस करन आपलया मलखात पळन गला इकडस नससहान परलहादास फसवन अस अघोर कमष कलल उघडकीस आलयावरन कतरतरयानी आयष लोकास मळीच दरदवज महणणयाच सोडन तयास वववपरय महण लागल व पढ तया वववपरय शबदापासन तयाच नाव ववपर पडल असाव पढ कतरतरयानी नससहास नारससह महणज ससहाची बायको अस तनदय नाव दरदल शवटी दरहरणयकशयपचया पतरातन ककतयकानी तर नारससहास धरन आणन तयास यराशसरत शासन कराव महणन दीघष परयतन कला परत नारससहान दरहरणयकशयपच राजय घणयाची मळीच आशा सोडन कवळ मलखास आणण शजवास सभाळन पढ काही दसरी गडबड कलयासशवाय मरण पावला

धो०mdashतर मग नारससहाचया अशा अघोर कमाषवरन तयाचया नावान माग पढ कोणी तयाची छी र कर नय या भयासतव ववपर इततहासकतयाानी काही काळ लोटलयानतर सधी पाहन नारससहाववरयी तो खाबापासन जमला वगरर नानातर हचया लबाडया कलपन इततहासात दाखल कलया असावया अस ससदध होत

जो०mdashयात काही सशय नाही कारण तो जर खाबापासन जमला असल अस महणाव तर तयाची कोणी तरी दसर यान नाळ कापन तोडात दधाचा बोळा दरदलयासशवाय तो कसा वाचला असल नतर तयास कोणी तरी दसर यान दाईच अरवा वर दध पाजलयासशवाय तो लहानाचा मोठा कसा झाला असल कदागचत तसदरह घडन आल असल महणाव तर तणकरन एकदर जो सशषटकरम चालत आला आह तयास बाध यतो या गपपाडया ववपर गररकारानी नारससहास एकदम लाकडाचया खाबातन बाहर कादरढलयाबरोबर तयास दसरी कोणाची मदत न दता आपलया आपण इतका शकतीमान दाढी समशाचा ठोबया कला की जयान लागलीच दरहरणयकशयपस माडीवर घऊन तयाच पोट नखान फाडन तयाचा वध कला अरर जो वपता आपलया समजतीपरमाण वपतधम मनी आणन कवळ शदध ममतन आपलया सवपतराच मन खर या धमाषकडस वळवाव महणन खटपट करीत होता तयास तया सवसाक आदरदनारायणाचया अवतारान अस दहात शासन कराव काय अस शासन अजञानी मनषयाचा अवतारसदधा करणार नाही तो आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयान तया दरहरणयकशयपस दशषन दताच मी आदरदनारायण आह अशी तयाची खातरी करन वपता व पतर या उभयतामधय सलोखा करन दणयाच एकीकडस टाकन तयाचा असा तनदषयपणान वध कला ह मोठ आशचयष होय तयाचयान जर तया दरहरणयकशयपची उपदश करन खातरी करवली नाही तरी तो सवााच बदधीचा दाता कशाचा यावरन अस ससदध होत की नारससहामधय या आपलया पणयातील एका शणपजया राडइतकी अककल नवहती कारण की शजन पहा यरील एका परततबहसपती महणववणार या एका ववदवानास कवळ आपलया गोड बोलणयाचा लळा लावन तयास

आपला गलाम करन टाककल आह हलली दरहदसतानात अमररकन आणण यरोवपयन समशनरीनी आपलयातील ककतयक तरणास णिसती धमाषनसारी कल आहत परत तयानी तयातन एकादरह तरणाचया वपतयाचा वध कला नाही ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashनारससहाची अशी फशजती झालयावर ववपरानी परलहादाच राजय घणयाववरयी काही परयतन कल ककवा नाही

जो०mdashववपरानी परलहादाच राजय यायाव या इरादयान अनक तर हच चोरन उपाय कल परत त सवष वयरष गल कारण परलहादाच पढ डोळ उघडन तयाचया मनात ववपराच कपट दरदसन आल यावरन परलहादान ववपराचा काडीमातर ववशवास न धरता सवााशी वरकाती सनह ठवन आपलया राजयाची नीट वयवसरा करन मरण पावला नतर तयाचपरमाण परलहादाचा पतर ववरोचन यान आपल राजय सभाळन तयास बळकटी आणन मरण पावला ववरोचनाचा पतर बळी हा मोठा पराकरमी तनघाला तयान पररम आपलया आशरयान रहाणार या लहान लहान कतरपतीस दषट दगखोराचया तरासापासन सोडवन तयाजवर आपल वचषसव बसववल नतर तयान आपल राजय उततरोततर वाढववणयाचा करम चालववला तया वळी ववपराचा मखय अगधकारी वामन होता तयास त सहन होईना सबब बळीच राजय एकदम लढन यायाव महणन चोरन मोठी फौज तयार करन एकाएकी बळीचया सरहददीवर यऊन ठपला वामन अततशय लोभी धाडस आणण हकखोर होता

भाग ६ वा बळीराजा जोतीबा मर हाठ खाडोबा महासभा नऊ खाडााचा नयायी भरोबा भराडी सात आशरयीत तळी भरण आहदतवाररास पववि मानण वामन पकष घालण ववाघयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सतत जाण आराधी लोक सशलागण ताादळााचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववषयीा भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळी-परततपदा भाऊबीज इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन बळीराजान काय कल

जो०mdashबळीराजान आपलया राजयातील एकदर सवष सरदाराकड व तयाचया आशरयान रहाणार या कतरपतीकड ताबडतोब साडणीसवार पाठववल आणण तया सवाानी दसरी काही सबब न सागता आपलया सवष फौजा घऊन तयाच मदतीस याव महणन सकत ताकीद कफरववली

धो०mdashया दशात बळीचया ताबयात मोठ कतर होत

जो०mdashया दशात बळीराजाचया ताबयात अनक दरठकाणी अनक कतर होती सशवाय तयाचया ताबयात ससवहलदवीपाच आसपास ककतयक बट होती असा तकष तनघतो कारण तर बळी या नावाच एक बट सदधा आह या दशात दकषकणत कोलहापराच पशशचमस बळीचया ताबयात कोकण व मावळातील काही कतर होती तयावर जोतीबा या नावाचा अगधकारी होता तयाच राहणयाच मखय दरठकाण

कोलहापरचया उततरस रतनागगरी महणन एक पवष आह तयावर होत तयाचपरमाण दकषकणत दसर कतर बळीचया ताबयात होत तयास महाराषर महणत असत व तयातील सवष कतरवासी लोकास महाराषरी महणत असत तयाचा अपभरश मराठ हा होय त महाराषर कतर अततशय मोठ असलयामळ बळीराजान तयाची नऊ खड कली होती यावरन तया परतयक खडाचया अगधकार याच नाव खडोबा पडल होत अस सापडत व तयाचया योगयतपरमाण तयाचया हाताखाली एक अरवा दोनही परधान असत तयाचपरमाण दर एक खडोबाच हाताखाली बहत मलल असत महणन तयास मलखान महणतात तयापरकी जजोरीचा खडोबा हा होता तो आपलया आसपासचया कतरपतीचया ताबयातील मललाचया खोडी मोडन तयास ताळयावर आणीत अस यासतव तयाच नाव मललअरी पडल आह तयाचाच अपभरश मलहारी हा होय तो धमष यायान लढणयामधय इतका अहकार बाळगीत अस की तयान कधी आपलयास पाठ दाखववलल शतरवर वार कला नाही महणन तयाच नाव मारतोड पडल होत जयाचा अपभरश माताड हा आह तसाच तो दीनाचा कर वारी अस तो गाणयाचा मोठा रोकी अस कारण तयान सरावपलला एक परससदध मलहार राग आह तो इतका उततम आह की तयाचया आशरयान समयया महणन जो मसलमान लोकामधय परससदध गायक होऊन गला तयानसदधा दसरा एक मलहार कला आह याखरीज बळीराजान महाराषरात महासभा आणण नऊ खडाचा यायी अस दोन मखय अगधकारी वसल व याय करणयाच कामात नमल होत तयाच हाताखाली दसर अनक कामगार असत अस आढळत हलली तया महासभदयाचा अपभरश महसोबा झाला आह तो सवष पीकपाणयाची यराकळी तपासणी करन तयापरमाण सट तट घालन सवाास आनदात ठवीत अस यामळ हलली मर हाठयात एक कळ अस सापडणार नाही की जयात त आपलया सशवारातील भलतया एकादया दगडास महासभदयाच नावान शदराच माजण करन तयास ऊद दाखवन तयाच नाव घतलयासशवाय चाडयावर मठ ठवणार नाहीत शतात ववळा घालणार नाहीत व खळयातील राशीला अधोली लावणार नाहीत तो बळीराजाचा सभ करन वसल करणयाचा ककतता यवन लोकानी घतला असावा असा तकष तनघतो कारण तया काळी यवन तर काय पण समसर दशातल अनक ववदवान यर यऊन जञान सशकन जात असत अस पराव सापडतात ततसर अस की अयोधयजवळ काशीकतराच आसपास काही बळी राजाच ताबयात कतर होती तयास दहाव खड महणत असत तरील अगधकार याच नाव काळभररी होत महणन सापडत तयाचपरमाण तो अगधकारी पवी काही दरदवस काशी शहराचा कोतवाल होता असही आढळत तो गायनामधय इतका तनपण होता की तयान एक राग सवततर उतपन कला आह तया भररव रागास तानसनासाररख महा परखयात गवयीसदधा नमनच रादरहल व तयान आपल कलपनन एक डौर नावाच वादय उतपन कल या डौर वादयाची रचना इतकी ववलकण आह की तयाची तालसरामधय मदग तबला वगरर वादय बरोबरी मळीच कर शकत नाहीत मातर तयाजकडस दलषकषय कलयामळ जस त परससदधीस याव तस आल नाही तयाच सवकास भररवाडी महणत असत जयाचा अपभरश भराडी होय यावरन बळीराजाच राजय या दशात आजपाल महणज दशरराचा बाप यासारखया

इतर सवष कतरपतीपका फार मोठ होत महणनच एकदर सवष कतरपती तयाचया धोरणान वागत असत इतक च नवह परत तयापरकी सात कतरपती तर बळीस करभार दऊन तयाच आशरयान वागत असत यावरन तयाच नाव सात आशरयीत पडल होत महणन सापडत साराश वर सलदरहललया सवष कारणावरन बळीराजाच राजय फार मोठ होत व तो अततशय बलवान होता महणन तयाववरयी एक जनाट महणसदधा सापडत ती अशी की ldquoबळी तोच कान वपळीrdquo बळीराजा जवहा काही महततवाच काम आपलया सरदारास सोपीत अस तवहा आपला दरबार भरवन तर तो एका तबकात भडार व नारळ यासदरहत पानाचा ववडा माडन महणत अस की जयास ह काम करणयाची दरहममत असल तयान हा ववडा उचलावा यावरन त काम शवटास नणयाची जयास दरहमत अस तो हरहर (हरहर या शबदाचा अपभरश हराहरा होय असा तकष तनघतो कारण इशगलश लोकात एक अतत जनाट वदरहवाट सापडत ती अशी की त हरा हरा महटलयासशवाय आनदाची टाळी वपटीतच नाहीत व तयाच सनापती आपलया फौजस हरा हरा महटलयासशवाय शतरवर तटन पडणयाला हकम दत नाहीत अस कोठ कोठ तयाचया इततहासात सापडत ldquoHurrah Boys loose the saddle or win

the horse rdquo) महावीराची शपर घऊन तयातील भडार कपाळी लावन नारळासदरहत तो पानाचा ववडा उचलन आपलया माथयावर ठवन पदरात घई तया वीरास बळीराजा त काम सोपीत अस नतर तो वीर बळीराजाची आजञा घऊन आपलया फौजसदरहत तळ उचलन शतरवर चालन जात अस यावरन तया ससकाराच नाव तळ उचलण ह पडल असाव तयाचा अपभरश ldquoतळी उचलणrdquo हा होय परत बळीचया सवष महावीरापरकी भररोबा व जोतीबा व नऊ खडोबा ह तर रयतचया सखाकररता झटणयाची शरष करीत असत याजकररता एकदर सवष मर हाठयानी हरएक शभकायष सर करणयाच पवी तळी उचलणयाचा ससकार करणयाच सोडल नाही तयानी तया ससकारात बदरहरोबास जोतीबास व खडोबास दववत मानन तयाची नाव सामील करन तळी उचल लागल ती यणपरमाणmdashldquoहरहर महादवrdquo बदरहरोबाचा अरवा जोतीबाचा चाग भला सदानदाचा उदय आणण मललखान अहकार इतक च नाही परत बळीराजा आपलया सवष परजसदरहत हरहर महादवाचया नावान आदरदतवारास पववतर पाळीत अस यावरन हललीच मर हाठ महणज माग महार कणबी आणण माळी इतयादी लोक दर आदरदतवारी आपलया घरातील तया कळसवामीचया परततमवर पाणी घालन तयास कोरडया ओलया भाकरीचा नरवदय दाखववलयासशवाय त आपलया शजभवर पाणयाचा रबसदधा ठवीत नाहीत

धो०mdashवामनान बळीराजाचया सरहददीवर यऊन ठपलयानतर काय कल

जो०mdashवामन आपलया सवष फौजसदरहत बळीचया राजयात एकदम सशरन तयाच रयतस पीडा दत दत बळीचया मखय राजधानीजवळ यऊन सभडला तयावरन बळीन आपलया सवष दशावरचया फौजा हजर होणयाचयापवी लाचार होऊन आपली खाजगी फौज मातर बरोबर घऊन वामनबरोबर लढाया दणयाची सरवात कली ती यणपरमाणmdashबळी भािपद वदय परततपदपासन वदय अमावसयपावतो दररोज वामनाशी लढन सधयाकाळी परत आपल महालात आरामास यत अस यावरन दोही

पकातील जवढ लोक तया पधरवडयात एकमकाशी लढताना पडल तयाचया मरणाचया ततरी धयानात रादरहलया सबब दरवरी भािपदमाशी तया तया ततरीस पक घालणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो नतर अशशवन शदध परततपदपासन शदध अषटमीपावतो बळीराजा वामनाबरोबर लढणयात इतका गतला की तयास दहभान न राहाता तो आपलया महालात आरामाससदधा आला नाही इकडस बळीराजाच ववधयावली राणीन आपलया खोज आरागध सवकाकडन एक खडडा खनवन तयात तयाजकडन जळाऊ लाकड टाकवन तया खडडयाजवळ ती आठ रातरी आणण आठ दरदवस अन पाणी न घता पढ एक पाणयाचा घट मातर ठवन आपलया पतीस जय समळन वामनाची पीडा दर वहावी महणन हरहर महावीराची परारषना करीत घटट बसली होती इतकयात अशशवन शदध अषटमीस रातरी बळीराजा रणात पडलयाची बातमी ततला यऊन पोहचताच ततन तया खडडयातील लाकडास आग लावन तयामधय उडी घालन मरण पावली तया दरदवसापासन सती जाणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो जवहा ती ववधयावली सती आपलया पतीचया ववरहामळ अगनीत उडी टाकन मरण पावली तवहा ततचया सवतील शसतरया व खोज आराधयानी आपलया आगावरची वसतर फाडन जाळली आणण तयानी आपला ऊर बडवन टाळया वपटन तया खडडयाच भोवती राणीचया गणाचा आठव करन मोठा शोक कला तो यणपरमाणmdashldquoमाझ दयाळ राणीबाई तझा डागोरा गरजला ldquo इतयादी ही दखाची खपली उचकट नय महणन ववपरातील तनदषय गररकारानी मागाहन सधी पाहन तया खडडयाचा होम बनवन तयाववरयी अनक दसर या लबाडया कलपन गररात सलहन ठववलया असावया ततकडस बळी रणागणी पडलयावर बाणासरान वामनाशी एक दरदवसभर हासलशी हाल दऊन मोठया तनकरान लढला नतर तयान अशशवन शदध नवमीस रातरी आपली उरलली फौज बरोबर घऊन पळन गला यामळ वामन इतका बदमसत झाला की बळीराजाचया मखय राजधानीत मळीच कोणी परर नाही अशी सधी पाहन तयान आपलयाबरोबर सवष फौज घऊन अशशवन शदध दशमीस परातकाळी तया शहरात गला आणण तयान तरील एकदर सवष आगणाच सोन लटल तयाचा अपभरश ldquoसशलगणाच सोन लदरटलrdquo हा होय आणण आपलया घरी ताबडतोब तनघन गला पढ तो घरात सशरत वळी तयाचया सतरीन पवी एक कणकीचा बळी रटटन घरात करन ठववला होता तयास ततन आपलया दाराचया ऊबर यावर ठवन ती वामनास अस महणाली की हा पहा बळी पनतमचयाबरोबर यदध करणयाकररता आला आह यावरन वामनान तया कणकीचया बळीस लार मारन घरात सशरला तया दरदवसापासन आजतागायत ववपराचया ककतयक कळात दरवरी अशशवनमाशी ववजयादशमीस तयाचया शसतरयानी कणकीचा अरवा तादळाचा बळी दाराचया ऊबर याबाहर करन ठववलला असतो तयाच उरावर डावा पाय दऊन त आपटयाचया काडीन तयाच पोट फोडडतात नतर तयास उललघन घरात सशरतात अशी वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण बाणासराच लोक अशशवन शदध दशमीस रातरी आपलया घरोघर गल तवहा तयाचया शसतरयानी पढ दसरा बळी यऊन दवाच राजय सरापील याववरयी भववषय जाणन तयानी आपलया उबर यात उभदया राहन तयास ओवाळन अशा महणालया

की ldquoइडा पीडा (दववजाचा अगधकार) जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo तया दरदवसापासन आजदरदवसपयात शकडो वरााची वर लोटली तरावप बळीचया राजयातील ककतयक भागामधय कतरीय वशाचया शसतरयानी दरवरी अशशवन शदध दशमीस सधयाकाळी आपापलया पतीस व पतरास ओवाळन पढ यणार या बळीच राजय याव महणन इशचछणयाच अदयाप सोडडल नाही यावरन तो यणारा बळी राजा ककती उततम असल धय तो बळी राजा आणण धय ही राजतनषठा नाही तर आताच सोवळ दरहद लोक इशगलश लोकानी महरबान होऊन आपलयास मोठमोठ हदद दयाव महणन त राणीचया वाढदरदवशी भरसभत तयाचया बढतीववरयी मोठमोठाली वयाखयान दतात आणण तयाचववरदध वतषणक वतषमानपतरात अगर साहशजक बोलणयात दाखववतात

धो०mdashबर त बळीराजान बोलावलल सरदार मळीच तयाच मदतीस आल नाहीत काय

जो०mdashमागाहन त ककतयक लहानसहान कतरपतीसदरहत आपापलया फौजा घऊन अशशवन शदध चतदषशीस बाणासरास यऊन समळताच बळीचया राजयातील एकदर सवष ववपरानी आपल जीव घऊन वामनाकडस पळन गल यावरन वामनास इतकी पाचाची धारण पडली की तयान आपलया एकदर सवष ववपरास जमा करन पढ बाणासरापासन आपला बचाव कसा करन यायावा महणन अशशवन शदध पौणणषमस (जयास कजागरी अरवा कोजागरी परणणषमा महणतात) सवष रातरभर जागर करन आपलया दवापढ परसादरप फास टाकीत बसला नतर तयान दसर दरदवशी आपलया बायकामलासदरहत सवष फौज बरोबर घऊन आपलया मलखाचया हददीवर यऊन बाणासराची वाट पहात बसला

धो०mdashनतर बाणासरान काय कल

जो०mdashनतर बाणासरान वामनावर एकदम हलला करन तयाचा अगदी मोड करन तयाजवळच सवष लटन घतल नतर तयास तयाचया सवष लोकासदरहत पररमत तयान आपलया मलखातन जरजर करन दरहमालयपवषतावर हाकलन दरदल नतर तयान तया पवषताचया पायरी तळ दऊन वामनास दाणयास इतका महाग कला की तयाच बहतक लोक कवळ उपासान मर लागल यासतव वामनाचा अवतार तया काळजीन तरच सपला महणज वामन मरण पावला तयावरन बाणासराच लोकास मोठा आनद होऊन त अस महणाल की वामन ही ववपरापरकी एक मोठी उपागध होती ती नाहीशी झालयान आपली पीडा दर झाली तवहापासन ववपरास उपाधय महणणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो पढ तया उपाधयानी आपापलया तरबर हाडी एकदर सवष आपलया रणात पडललया आपताचया नावान गचता (जयास हलली होळी महणतात) पटवन तयाचया उततरककरया कलया कारण तयाचयामधय पवीपासन मलया मनषयाच धडास जाळणयाची वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण तरील सवष बाणासरासदरहत कतरतरयानी आपापलया रणात पडललया आपताचया नावान फालगन वदय परततपदस वीर बनन हातात नागवया तरवारी घऊन मोठया आनदान नाचन तयास मान दरदला कारण कतरतरय लोकात मलया मनषयाच धडास परणयाची बहत दरदवसापासन वदरहवाट सापडत शवटी बाणासरान अखरीस तया उपाधयाच रकणाकररता काही लोक तर ठवन बाकी सवष

सरदारास बरोबर घऊन आपलया मखय राजधानीत यऊन जो काय आनद कला तो सवष यर वणष गलयास गररववसतार फार होईल या भयासतव तयातील साराश (मातर दतो) तयान आपलया सवष धनाची मोजदाद करन अशशवन वदय तरयोदशीस तयाची पजा कली व तयान वदय चतदषशीस आणण वदय अमावासयस आपलया सवष सरदारास उततम परकारच खाण दऊन मौजा मारलया नतर काततषक शदध परततपदस आपलया ककतयक सरदारास तयाचया योगयतपरमाण दणगया दऊन तयास आपापलया मलखी जाऊन कामावर हजर राहणयाचा हकम दरदला यावरन यरील एकदर सवष अबालवदध शसतरयास जो काय आनद झाला की तयानी काततषक शदध दववततयस आपापलया बाधवास यराशशकत भोजन घालन तपत कलयानतर तयानी तयास ओवाळन ldquoइडा पीडा जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo अशी तया यणार या बळीची आठवण दरदली तया वळपासन आजदरदवसपावतो दरवरी दरदपवाळीत भाऊबीजस कतरतरयाचया कया आपापलया बाधवास यणार या बळीचया आठवणीसशवाय दसरा आसशवाषद दत नाहीत परत उपाधयाच कळात अशा तर हची आठवण दणयाची वदरहवाट मळीच सापडत नाही

धो०mdashतर मग आदरदनारायणान बळीस पाताळी घालणयाकररता वामनाचा अवतार घतला तया वामनान सभकार याच सोग घऊन बळीराजास फसवन तयापासन तीन पाउल पथवी मागन घतली नतर तयान सभकार याच सोग टाकन इतका मोठा अगडबब मनषय बनला की तयान एकदर सवष पथवी आणण आकाश आपलया दोही पाउलात आटवन बळीराजास ववचारल की आता मी ततसर पाऊल कोठ ठवाव नतर बळीराजान लाचार होऊन तया अगडबबयास अस उततर दरदल की त आता आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव अस महणताच तया बबयान बळीराजाचया मसतकावर आपल ततसर पाऊल ठवन बळीस पाताळी घालन आपला करार परा करन घतला अस तयाच उपाधयानी भागवत वगरर इततहासात सलहन ठववल आह त सवष तमचया या हकीकतीवरन खोट आह अस ससदध होत तर याववरयी तमचा काय असभपराय आह तो कळ दया

जो०mdashआता यावरन तच ववचार करन पहा की जवहा तया बबयान आपलया दोन पावलात एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटववल तवहा तया बबयाचा पदरहलया पावलाखाली ककतयक गाव चगरन लयास गली असतील नाही बर दसर अस की तया बबयान जवहा आपल दसर पाऊल आकाशात ठववतवळी तर अततशय दाटी झालयामळ ककतयक तार याचा एकमकावर आदळन चराडा झाला असल की नाही बर ततसर अस की तया बबयान आपलया दसर या पावलात जर सवष आकाश आटववल तर तयाच कबरपासन वरच धड कोठ रादरहल असाव कारण मनषयाच दसर पाऊल फार झाल तर तयाचया बबटापयात ऊच आकाशात पोहच शकत यावरन तया बबयाच कबरपासन तयाचया मसतकापयात आकाश उरल असल तयात अरवा तया बबयान आपलयाच माथयावर आपल ततसर पाऊल ठवन आपला करार परा करन घणयाच एकककडस ठवन तयान कवळ दगबाजी करन आपल ततसर पाऊल बळीराजाचया मसतकावर ठवन तयाला पाताळी घातल ह कस

धो०mdashकाय तो बबया आदरदनारायणाचा अवतार ना आणण तयाचयान अशी ढळढळीत दगलबाजी कशी करवली अशा लबाडास आदरदनारायणाचा अवतार महणणार या इततहासकतयाास गधककार असो कारण तयाचयाच लखावरन वामन हा कपटी घातकी आणण कतयान होता अस ससदध होत की जयान आपलया दातयास कपटान पाताळी घातल जो०mdashचवर अस की तया बबयाच डोक जवहा आकाशापलीकडस सवगाषत ऊच गल असल तवहा तयास तरन बळीस फारच मोठयान ओरडन ववचाराव लागल असल की आता माझया दोन पावलातच एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटल यासतव आता मी माझ ततसर पाऊल कोठ ठवन आपली कबलायत परी करन यायावी कारण आकाशातील तया बबयाच मख आणण पथवीवरील बळीराजा यामधय अनत कोसाच अतर पडल असल आणण तयापरकी रसशयन फर च इशगलश आणण अमररकन वगरर लोकापरकी एकादरह मनषयास तया भारणापरकी एक शबदसदधा ऎक गला नाही ह कस व तयाचपरमाण पथवीवरील मानव बळीराजान तया बबयास उततर दरदल की त आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव ह तरी तया बबयास कस ऎक गल असल कारण बळी काही तयासाररखा ववगचतर पराणी बनला नवहता पाचव अस की तया बबयाचया भारान ही पथवी रसातळास गली नाही ह मोठ आशचयष होय धो०mdashनाही तर आपण ह दरदवस कोठन पादरहल असत बर तया बबयान काय काय खाऊन आपला जीव वाचववला असल अहो तो बबया मला असल तवहा तयाचया तया अगडबब मढयास समशानात नणयाकररता चौघ खादकरी तरी कोठन समळाल असतील कदागचत तयास जागचया जागीच लाकड रचन जाळल असल महणाव तर तयास जाळणयापरती लाकड ककवा गोवर या तरी कोठन समळालया असतील बर तसलया मढयास जाळणयापरती लाकड समळाली नसतील महणाव तर तयाचा जागच जागीच कोलहयाकरयानी खाऊन भडारा कला असल काय साराश भागवत वगरर सवष गररावरन जर सदरी सलदरहललया शकाच तनवारण होत नाही तर उपाधयानी मागाहन सधी पाहन एकदर सवष मळचया दतकरावरन ह सवष गरर कल असावत अस ससदध होत

जो०mdashबाबा त त भागवत एक वळ वाचन पहा महणज तला तयापका इसापनीतत बरी वाट लागल

भाग ७ वा

बरहमा ताडपिावर सलहहणयाची चाल जादमाि सासकताच मळ आटक नदीच पलीकडस जाणयाची बादी पवी घोडीा वगर जनावर बराहमण लोक खात होत भट राकषस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाषटीच गचनह बीजमाि माहार शदर कळकणी कळाबी कणबीण शदरााचा

दवष सोवळ धमाशासि मन भट पातोजीच सशकषण मोठा भयाकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवामन मलयामाग उपाधयाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashयापरसगी रोर कलीन अगधकारी नमणयाची सवड झाली नाही सबब बरमहा या नावाचा एक पटाईत कारकन होता तोच सवष राजयकारभार चालव लागला तो मोठा कलपनबाज व जशी वळ पडल तस वागन आपला मतलब साधणारा होता तयाचया बोलणयाचा काडीमातर ववशवास नस महणन तयास चार तोडाचा बरमहया महणणयाचा परचार पडला असावा साराश तो अततशय दक हटटी धतष धाडस आणण तनदषय होता

धो०mdashबरमहयान पररम काय काय कल

जो०mdashबरमहयान पररम ताडपतरावर णखळयान उकरन सलदरहणयाची यकती काढन व तयास ज काही इराणी जादमतर व जया काही भाकड दतकरा पाठ होतया तयापरकी ककतयक गोषटी तयात सामील करन तया सवााच तयान तयावळचया सवषकत (जयाचा अपभरश ससकत) चाल भारत आताचया फारशी बयतीसाररखी लहान लहान कवन करन तया सवााचा सार ताडपतरावर दरटपन ठववला पढ तयाची फार परशसा वाढली आणण तणकरन बरमहयाचया मखापासन तया कादबर यासदरहत जादमतर ववदया तनघाली महणन महणणयाची वदरहवाट पडली असावी इतकयात उपाधय लोक उपासान मर लागल यामळ त इराणात परत माघार चोरन छपन पळन जाऊ लागल तवहा तयान आटक नदीस अरवा समिास कोणी उललघन पलीकडस जाऊ नय महणन तलाख घालन बदोबसत कला

धो०mdashतयानी मग तया झाडीत काय काय खाऊन आपल जीव वाचववल

जो०mdashतयानी मग तरील झाडाची फळ पान जसमनीतील कदमळ व जगलातील अनक तर हच पशपकी तर काय पण ककतयकानी अखरीस आपलया बसतया घोडयाचासदधा वध करन तयास भाजन खाऊन आपल जीव वाचववल यामळ तयाजवरच रकक तयास भरषट महण लागल पढ रकक शबदाचा अपभरश राकस आणण भरषट या शबदाचा अपभरश भट झाला नतर तया भटानी अशा अडचणीत पडलयामळ नानातर हचया पराणीमातराच मास खालल व तयाची तयास लाज वाट लागलयामळ तयानी त खाणयाची बदी करणयाच परयतन कल असतील खर परत तयातन ककतयक भटास मास खाणयाची रची लागलली सवय सटना तयानी काही काळानतर सधी पाहन तया नीच कमाषचा दोर छपववणयाकररता पशचा वध करन तयाच मास खाणयामधय अगाध पणय आह महणन तया पशच वधास पशयजञ अशवमध वगरर परततशषठत नाव दऊन ती गररी दाखल कली

धो०mdashनतर बरमहयान काय कल

जो०mdashपढ बळी राजाचा पतर बाणासर मरताच तयाचया एकदर सवष राजयात कोणी मखय अगधकारी नसलयामळ शजकड पहाव ततकड बबद होऊन होऊन जो तो आपापलया घरचा राजा होऊन ऎराआरामात गतला अशी सधी पाहन हयान आपलयाबरोबर तया सवष बभकषकत भट पररवारास

(जयाचा अपभरश हलली ldquoपररवारीrdquo होय) घऊन तयान राकसावर (रककावर) एकाएकी रातरी घाला घालन तयाचा अगदी मोड कला नतर तयान बाणासराचया राजयात सशरणयाच पवी असा ववचार कला की पढ कदागचत न जाणो आपलयावर एकाद सकट यऊन आपली सवााची दाणादाण झालयास पनआपण आपलया पररवारातील एकमकानी एकमकास ओळखन कादरढता याव महणन बरमहयान एकदर सव आपलया पररवारी लोकाचया गळयात एक एक पाढर या सताचया पाषटीच जातीसचक गचह महणज जयास हलली बरमहसतर महणतात त घालन व तया परतयकास एक जातीबोधक बीजमतर महणज जयास हलली गायतरी महणतात ती सशकवन पढ तयाजवर कसाही परसग गजरला तरावप तयानी तो मतर कतरतरयास साग नय महणन तलाख मारन टाककली यावरन भट लोक आपापलया पररवारातील एकमकास एकमक सहज ओळखन काढ लागल

धो०mdashयानतर बरमहयान काय कल

जो०mdashनतर बरमहयान तया आपलया सवष पररवारी भटास बरोबर घऊन बाणासराचया राजयात सशरला आणण तयान तयातील ककतयक लहानमोठया सरदाराचा मोड करन बहतक कतर आपलया हसतगत करन घताच तयापरकी रणागणी कबरा बाधन लढणार या महाअरी (हललीचा जयाचा अपभरश महार होय) कतरतरयासशवाय ज लोक तयाचया तावडीत सापडल होत तवढयाच मातर तयान सवष हरण करन तया सवाास कवळ सततचया मदान कि लोक (जयाचा अपभरश शि होय) मानन आपल दास कल तयातन ककतयकास आपलया लोकाचया घरोघर सवाचाकर या करणयाकररता वाटन दरदल बाकी रादरहललया काम करन घऊन तयाच पोटापरत अन दणयाची वदरहवाट घातली यावरन तया कामगाराच नाव कळकरणी पडल (जयाचा अपभरश कळकणी होय) तयाचपरमाण तया शि कळाची नाव कळवाडी अशी पडली (जयाचा अपभरश कळबी अरवा कणबी होय) व तया दास कणबयाचया शसतरयास नहमी शतीपरत काम नसलयामळ कधी कधी कारणपरतव भटाचया घरी सवाचाकर या करावयास जाव लागत अस यासतव कणबीण आणण दासी या दोन शबदामधय तीळमातर भद दरदसन यत नाही वर सलदरहललया मळ आधारावरन पढ एकदर सवष भट उततरोततर मदाध होत जाऊन शिास ककती नीच मान लागल की तयाववरयी सवष हकीकत सलह गलयास तयाचा एक सवततर गरर होईल या भयासतव तयापरकी काही काही सापरत मदद आढळतात त रोडकयात यर सलदरहतो त यणपरमाण mdashहललीच भट (मग त झाडणार या मागा-महारासाररख अकरशय का असनात) उपाशी मर लागलयामळ जी नाही ती नीच कम आचरन पापपणयाचा ववगधतनरध न मातनता अजञानी शिास फसववणयास काडीमातर मागपढ पाहात नाहीत शवटी तयाचा कोठ उपाय चालनासा झाला महणज त शिाच दारोदार धमाषचया समरान दोम दोम करन आपली कशी तरी पोट जाळतात परत शिाच चाकर होऊन तयाचया शतात गर साभाळन तयाचया गोठयातील शण वाहन शणखईत नऊन टाकणयास नागर कळव मोटा आणण गाडया हाकणयास खादणी खरपणी आणण कोळपणी करणयास सोनखताचया पाटया डोईवर वाहन झाडास खतववणयास कडबयाचया आळाशा वाहन गजी रचणयास रातरी हातात काठया घऊन शताची राखण करणयास व तयाच

शतातील धायाची व भाजीपालयाची ओझी वाहन तयाचया घरी नऊन टाकणयास लाजतात त शिाच घरी चाकरीस राहन तयाची घोडी खाजवन तयाचया घोडयापढ धावणयास तयाच जोड बगलत मारन साभाळणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाची उषटी काढन खरकटी माडी घासणयास तयाचया घरातील समया घासन दरदव लावणयास व तयाचया घरी गचखलमाती वाहन तरबगार याच काम करणयास लाजतात तयाचपरमाण भटणी शिाचया चाकररणी होऊन तयाचया शसतरयास उटणी लावन तयास नाह घालन तयाच क स ववचरणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाचया शसतरयाच तरबछान करन तयाच पाय चपणयास व तयाचया शसतरयाची लगडी धऊन तयाच जोड साभाळणयास लाजतात पढ जवहा त महाअरी आपलया शि बाधवास भटाचया हातातन सोडवाव महणन भटावर हमशा हलल कर लागल तवहा एकदर सवष भट शिाचा इतका दवर कर लागल की त शि सशवलल अनसदधा खाईनास झाल व तयाच दवरावरन हललीच भट शि सशवलल अन तर काय पण त शि सशवलल पाणीसदधा पीत नाहीत तयानी आपणास कोणी शिानी सशव नय याजकररता सोवळ होणयाची चाल पाडली पढ ककतयक शििोही भट गररकारानी जनाची तर नाही पण मनाची सदधा काडीमातर लाज न धररता सधी पाहन तया सोवळयाच इतक महततव वाढववल की सोवळया भटास एकाद शिाचा सपशष झाला असतासदधा तो वासतववक अपववतर होतो महणन तयानी धमषशासतरासारखी अनक अपववतर पसतक करन ठववली आहत व काही कालानतर शिास आपलया पवीचया शरषठतवाची आठवण झालयास त कधी तरी आपलया उरावर नाचणयास कमी करणार नाहीत या भयासतव शिास मळीच कोणी जञान सशकव नय महणन भटानी बदी करन तपत झाल इतक च नाही परत तयानी तयापरकी कोणी परमारषसबधी गरर वाचीत असलयास तयातील एक शबदसदधा शिाच कानी पड नय असा परततबध करन टाककला याववरयी मनसदरहतत दाखलही सापडतात तया आधारावरन हललीच सोवळ भट तसल अपववतर पसतक शिाच समक वाचीत नाहीत आता जरी णिसती महणववणार या इगरज सरकारचया धाकान ववदयाखातयातील पोटारी भटपतोजीचयान शिास आमही सलदरहण सशकववणार नाही अस उघड तोडान महणवत नाही तरावप तयाचयान आपलया पवषजाचया लबाडया उघडकीस आणन शिास तयाववरयी खरा समज दऊन आपल महततव कमी करन घववत नाही सबब त शिाच मलास कवळ कामापरत वयावहाररक जञानसदधा न सशकववता त तयाचया मनात अनक तर हची अपरती दशासभमानाची खोटी ततव मातर भरवन तयास पकक इशगलश राजयभकत करन अखरीस तयास सशवाजीसाररखया धमषभोळया अजञानी शि राजान आपला दश मलचछापासन सोडवन गाई-बराहमणाच कस पालन कल याववरयी अनक हलरापा दऊन तयास पोकळ सवधमाषसभमानी करन सोडडतात यामळ शि समाजाच मानापरमाण त मोठाली जोखमीची काम करणयास लायक ववदवान होत नाहीत एकदर सव खातयात भटाची गद होऊन त शिावर इतकया सफाईन जलम कररतात की तयाववरयी यरासाग हकीगत सलह गलयास कलकततयातील नीळ वपकववणार या इशगलश लोकाच जलम lsquoखडीत नवाटक सदधा भरणार नाहीतrsquo आता चहकड भटाचया हातात (नावाला मातर

टोपीवाल) सतता असलयामळ त गरीब व अजञानी शि रयतच तर काय पण त सरकारचसदधा अतनवायष नकसान करीत आल आहत व त यापढही सरकारच नकसान करणार नाहीत अस कोणाचयान महणवणार नाही याववरयी आमचया शहाणया सरकारास मादरहती असन त आधळयाच सोग घऊन कवळ भटाचया खादयावर हात ठवन तयाचया धोरणान वागत यासतव हयापासन अखरीस मोठा भयकर पररणाम होईल यात ततळमातर सशय नाही साराश बरमहयान यरील मळचया कतरवासी लोकास दास कलयानतर तो गवाषन इतका फगला होता की महाअरीनी तयाच नाव रटटन ldquoपरजापतीrdquo पाडडल होत असा तकष तनघतो परत बरमहा मलयावर आयष लोकाचया मळचया भट नावाचा लोप होत जाऊन तयाच नाव बराहमण पडल

भाग ८ वा

परशराम मातवध एकवीस सवार या दतय खाडरावान रावणाचया आशरय कला नऊखाडाची जाणाई सात आसरा महारााचया गळयाातील काळा दोरा अततशद अातयज मााग चााडाळ महारास गजवातच पायाामधय दडपण बराहमणाात पाट लावणयाची बादी कषतरिय अभाकााचा वध परभ रामोशी गजनगर वगर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव हदला आणण गचराजीव परशराम यास आमािण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashपरजापतत मलयावर बराहमणाचा अगधकारी कोण झाला

जो०mdashपरशराम

धो०mdashपरशराम सवभावान कसा होता

जो०mdashपरशराम सवभावान पड साहसी नषट तनदषय मखष आणण अधम होता तो आपलया जम दणार या रणकच शीर उडववणयास काडीमातर भदयाला नाही तो शरररान फार बळकट असन मोठा ततरदाज अस

धो०mdashतयाचया अमलात काय झाल

जो०mdashपरजापतत मरताच बाकीचया उरललया महाअरीनी बराहमणाचया हाती सापडललया आपलया बाधवास बराहमणाचया दासयतवापासन सोडववणयासाठी परशरामाशी एकवीस वळा इतक तनकरान लढाया कलया की तयाच अखरीस दवरती महणन नाव पडल व तया शबदाचा पढ अपभरश lsquoदरतयrsquo झाला जवहा परशरामान एकदर सवष महाअरीचा मोड कला तवहा तयातन ककतयक महाववरानी तनराश होऊन आपलया सनहयाचया मलखात जाऊन आपल शवटच दरदवस कादरढल महणज जजरीचया खडरावान जसा रावणाचा आशरय कला तयाचपरमाण नऊ खडाच यायी व सात आशरय या सवाानी तळकोकणात जाऊन तर छपन आपल शवटच दरदवस कादरढल तयावरन बराहमणानी कवळ गधककारान नऊ खडाचा जो यायी तयाच सतरीवाचक तनदय नाव नऊ खणची जाणाई व

सात आशरयाच नाव सातीअसरा पाडडल बाकी जवढ महाअरी परशरामान रणागणी कर दी कल तवढयापासन परशरामान तयानी कधी पनबराहमणावर कबरा बाध नयत महणन ककरयाभाक घऊन एकदर सवााचया गळयात एक एक काळया सताच दोर याच गचह (तयाचपरमाण भराडयाच पगीस व वायायाच भडारीस काळा दोरा आह तो पहा) घालन तयाचा तयाच शि बाधवानीसदधा तयाना सपशष कर नय महणन परततबध कला नतर परशरामान तया महाअरी कतरतरयास अततशि महार अतयज माग आणण चाडाळ महणणयाचा परचार घालन तयास इयकी पीडा दणयाची वदरहवाट घातली की ततला या जगात दसरी तोडच सापडण नाही उदाहरण या तनदषयान महार माग लोकाचा सड उगववणयाचया हतन आपलया लोकाच मोठमोठ इमारतीचया पायामधय ककतयक मागास तयाच शसतरयासह उभ करन तयाच कववलवाणी ओरडणयाची कोणास दया यईल याजकररता तयाच तोडात तल व शदर ओतन तयास शजवतच तया पायामधय दडपणयाची वदरहवाट घातली व ती अतत करर चाल मसलमानाच जसजस पराबलय होत चालल तसतशी आपोआप बद झाली परत इकड महाअरीशी लढता लढता परशरामाच इतक लोक मारल गल की बराहमणापका बराहमण ववधवाचा भरणा अगधक वाढला व तयाची नीट रीतीन कशी वयवसरा ठवावी याची मोठी पचाईत यऊन पडली शवटी बराहमण शसतरयाचा पनवववाह अगदीच बद कला तवहा रोडस लागी लागलयासारख झाल परशराम आपल बराहमण लोकाच वधामळ इतका वपसाळला की तयान बाणासराचया एकदर सवष राजयातील कतरतरयाचया बीजाचा समळच नाश करावा महणन शवटी तया महाअरी कतरतरयाचया तनरागशरत गरोदर ववधवा शसतरया जया इतर अनक भमीचया ठायी आपल जीव घऊन लपन रादरहलया होतया तयाचया पोटी पढ जमणार या अभषकाचा जम झालयाबरोबर वध करावा महणन परशरामान तयास पकडन आणणयाचा झपाटा चालववला तया झपाटयातन मोठया दरवयोगान वाचललया अभषकापासन उतपन झालली काही कळ हलली परभ लोकाच समाजात सापडतात तयाचपरमाण परशरामाचया धमाळीत रामोशी शजनगर तबडीवाल व कभार वगरर जातीच लोक असावत कारण ककतयक रीतीभातीमधय तयाचा शिाशी मळ समळतो साराश दरहरणयाकापासन बळी राजाचया पतराचा (बाणासराची कया उरा ही कषणाचया परदयमन नावाचया मलास दरदली होती) तनवाश होईतोपयात एकदर सवष तया कळाचा नीर काढन तयाचया लोकाची अशी राखरागोळी करन तयास धळीस समळववल यावरन बराहमण लोक जादववदयत मोठ परवीण आहत महणन बाकी सवष अजञानी कतरपतीचया मनावर वजन बसन त बराहमणाचया मतरास अततशय सभऊ लागल खर परत इकड परशरामाचया मखषपणामळ तयाचया धमाळीत बराहमणाचा फार कय झाला यामळ एकदर सवष बराहमण लोक तयाचया नावान हाकलया मारावयास कोठ लागल कोठ नाही तो इतकयात यरील एका कतरपतीचया रामचि या नावाचया मलान परशरामाच धनषय जनक राजाच घरी भरसभत भग कलयामळ परशरामान ती चरस मनात धरन रामचि आपलया घरी जानकीस घऊन जात आह अशी सधी साधन रामचिास रसतयात गाठन तयाजबरोबर यदध कल तयामधय परशरामाचा मोड झालयामळ तो इतका खजील झाला की तयान

आपलया सवष राजयाचा तयाग करन आपलया कटबासहवतषमान रोडस लोक बरोबर घऊन तळकोकणात जाऊन रादरहला तर अखरीस तयास तयाचया पवी कललया एकदर सवष दषट कमाषचा पशचाताप झालयामळ तयान आपला जीव कोठ व कधी व कसा दरदला याचा कोणास शोध लाग दरदला नाही

धो०mdashपरशराम हा आदरदनारायणाचा अवतार आह तो गचरजीव आह तयाला मरणच नाही अस सवष बराहमण आपलया गरराचया आधारावरन बोलतात आणण आपण तर महणता परशरामान जीव दरदला ह कस

जो०mdashदोन वराापवी मी सशवाजीचया पवाडयात (अभगmdashअतत महाररी कतरतरयाचा बाळ यवनाचा काळ तरतायगी १ सवभाव तो शर रणी सभडणार लढ अतनवार दशासाठी २ परशरामाशी झोब महाबळी एकवीस वळी लागोपा ३ अशा महावीरा महण महाअरी धाक ररररी दववजसत ४ बोधी सशऊ नका मोड झालयावर महणा महाआरी माग तयास ५ सभतरा सड घई शजककलया शतरचा पत कतयानाचा सपष जरसा ६ गचरजीव आह आण पाचारतन पहा तपासनी जोतीपढ ७) पदरहलया अभगात ldquoसवष बराहमणानी आपलया परशरामास पाचारन आणन तयाचया साकीतनशी माझयासमक हललीचया मागमहाराच पवषज परशरामाशी एकवीस वळा लढणार महाअरी कतरतरय होत ककवा नाही महणन पदरात माप यायावrdquo याववरयीची बराहमणास सचना दरदली आता तयानी परशरामास पाचारन आणणल नाही यावरन परशराम हा खरोखर आदरदनारायणाचा अवतार असन गचरजीव असता तर बराहमणानी कधीच तयास धडन आणन माझी तर काय पण एकदर सवष जगातील णिशसत व महमदी लोकाचीही खातरी करन तयाच समजतीपरमाण सवष मलछ लोकाच बड आपलया मतरववदयचया सामथयाषन मोडणयास कधी माग पढ पादरहल नसत

धो०mdashमाझया मत आपण सवत पन एकदा परशरामास बोलावन पहा तो खरोखरी शजवत असलयास तमचया बोलावणयान खगचत यईल कारण हललीच बराहमण जरी आपलयास ककतीही lsquoववववधजञानीrsquo झालो आहोत अस महणवोत तरावप त परशरामाचया मत भरषटच महटल पादरहजत याजववरयी परमाणmdashआताशा ककतयकानी शासतरववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार करन शासतरतनवरदध माळयाची गाजर खाणयाचा झपाटा चोरन चालववला आह

जो०mdashबर तस का होईना

गचरजीव परशराम उफष आदरदनारायणाचा अवतार यास mdash

मककाम सवषतर ठायी

अर दादा परशरामा त बराहमणाचया गररावरन गचरजीव आहस त कड का होईना परत ववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार कला नाहीस तला पदरहलयासाररख कोळयाचया मढयापासन

दसर नवीन बराहमण उतपन कराव लागणार नाहीत कारण हलली यर त ज मढयापासन उतपन कलल बराहमण तयापरकी ककतयक बरामहण lsquoववववधजञानीrsquo बनन बसल आहत तयाना काही अगधक जञानसदधा दणयाची तला कररी पडणार नाही फकत त यर य आणण तयानी शिाची गाजर खाललयाबददल तयास चािायण परायशशचत दऊन तयाचयाकडन तझया वदमतरजादचया सामथयाान पदरहलयासारख काही चमतकार इशगलश फर च वगरर लोकास करन दाखीव महणज झाल त असा तोड चकवन पळत कफर नको त या नोटीशीचया तारखपासन सहा मदरहयाच आत यऊन हजर झालयास मी तर काय पण एकदर सवष जगातील लोक तला त सवषसाक आदरदनारायणाचा अवतार खास आहस महणन मान दतील व त तस न कलयास यरील महारमाग आमचया महसोबाचया पाठीस लपन बसललया तझया ववववधजञानी महणववणार या बराहमण बचचास ओढन आणन तयाची फटफजीती करणयास कधी कमी करणार नाहीत आणण तणकरन तयाचया तणतणयाची तार तटन तयाचया झोळीत दगड पडलयान तयास ववशवासमतरासाररख उपाशी मर लागलयामळ करयाच फर (अरवा पानशगा) खाणयाचा परसग आण नको

तारीख १ ली माह आगसट आपला खरपणा पहाणारा सन १८७२ इसवी पण जोतीराव गोववादराव फल

जना गज घर न ५२७

भाग ९ वा

वदमाि जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरार शदराास जञान दणयाची बादी भागवत व मनसाहहता यााचा असागतपणा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashतमही खटीस नागर बराच लावला बर तमचया महणणयापरमाण परशराम मला व तयाची मातीस माती समळाली अस का होईना परत बाकीचया सवष कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया मतराच वजन कस बसल ह कळ दया

जो०mdashकारण तया काळी यदधामधय बराहमण लोक हर एक शसतरावर ततरववगध करन तयास असतराची योगयता आणणलयासशवाय शतरवर तयाचा उपयोग करीत नसत तयानी जवहा अशा नानातर हचया चषटा करन बाणासराचया रयतसदरहत तयाचया राजयकळाची अशी राखरागोळी कली तवहा सहजच बाकी सवष दवभोळया कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया ववदयची धाशसत बसली यास उदाहरणmdash

भग नामक ऋरीन जवहा ववषणचया छातीवर लार मारली तवहा ववषण (तयाचया महणणयापरमाण आदरदनारायण) ऋरीचया पायास शरम झाल असतील याजकररता चोळ लागला आता यातील भावारष शदध आपमतलबी आह तो असा की जया अरी साकात आदरदनारायण जो ववषण तयान बराहमणाच लारस सहन करन तयाच पाय दातरबल तया अरी आमही ज शि (तयाचया महणणयापरमाण कि पराणी) तयानी आपल बराहमण लाराबककया दऊन पराण जरी घऊ लागल तरी ह की च कर नय

धो०mdashतर मग आताचया हलकट लोकाजवळ जी काही जादमतरववदया आह ती तरी तयानी कोठन घतली असावी

जो०mdashहललीचया लोकाजवळ जी काही मठ मारणयाची मोदरहनी घालणयाची बगाली जादमतरववदया आह ती कवळ वदातील जादमतरववदयपासन तयानी घतली नसावी अस कोणचयान महणवणार नाही कारण आता जरी ततचयामधय अततशय फरफार होऊन बराच अपभरश झाला आह तरावप ततचयातील बहतक मतरात आणण यतरात ॐ नमो ओ नम ओ र ही र ही न वगरर वदमतरातील वाकयाचा बराच भरणा सापडतो यावरन बराहमणाचया मळ पवषजानी या दशात यऊन बगालयात पररम वसती कलयानतर तयाची जादमतरववदया यरन चहकद पसरली गलयामळ ततच नाव बगाली ववदया पडल असाव इतक च नवह परत आयााच पवषज आताचया आडाणी लोकासाररख दवहारा घमववणारसदधा होत कारण पवी तयाजमधय दवहारा घमववणार या लोकास बराहमण महणत असत व त सोमरस या नावाची दार वपऊन ततचया तारमधय बडबड करन आमहाबरोबर दव बोलतो महणन इतर अजञानी लोकास फसवीत होत अस तयाचयाच (ककतयक यरोवपयन गररकाराची मत आहत) वदावरन ससदध होत व तयाच आधारावरन हलली अशा सधारललया काळात आताच बराहमण भट आपली पोट6 जाळणयाकररता जप अनषठान जादमतरववगध करन अजञानी माळया कणबयास गड घालन फसववतात तरावप तया बापडया ददवी हतभागयास तया ढोगी गारडयाच कपट शोधन काढणयास फरसतच होत नाही कारण सवष दरदवसभर आपलया शतीत खपन आपलया मलाबाळाच पोरण करन सरकारची पटटी परी कररता कररता तयाचया नाकास नळ यतात

धो०mdashतर मग बरमहयाचया मखापासन चार वद सवयभ तनघाल महणन ककतयक बराहमण मोठी शखी करन जातात याला बाध यतो जो०mdashह सवष खोट आह कारण तयाच बोलण जर खर मानाव तर बरहमा मलयानतर बराहमणातील ककतयक बरहमऋरीनी अरवा दवऋरीनी कलली सकत बरमहयाचया तोडातन तनघाललया वदात कशी आढळतात तयाचपरमाण चार वदाची रचना एकाच कतयाान एकाच काळी कली महणन ससदध होत नाही अस ककतयक यरोवपयन परोपकारी गररकारानी ससदध करन दाखववल आह

धो०mdashभटानी हा बरहमघोळ कला तरी कवहा

जो०mdashबरहमा मलयानतर ककतयक बरमहऋरीनी बरमहयाचया लखाची तीन भद महणज वद कल व पढ तया तीन वदात अनक बरमहऋरीनी अनक तर हच फरफार करन तयास जया काही पवीचया भाकड

दतकरा मादरहत होतया तयाची तयानी तयाच मासलयाची कवन करन तयाचा एक नवीन चवरा वद कला इतकयात परशरामान बाणासराचया रयतस अस धळीत समळववलयामळ सहजच बराहमणाचया वदमतरजादच वजन इतर सवष कतरपतीचया मनावर बसल ही सधी पाहन नारदासारखया बायकातील पावली-कम-आठ भाऊजीन रामचि आणण रावण कषण आणण कस व कौरव आणण पाडव या सवष दवभोळया कतरपतीचया घरोघर रातरदरदवस खटया घालन तयाचया बायकापोरासमोर कधी कधी आपलया ववणयाची तणतण तार वाजवन व कधी तयाचयापढ रयरय नाचता टाळया वपटन तयास वरकाती जञान उपदश करणयाचा भाव दाखवन आतन एकमकास एकमकाचया लाडयालबाडया सागन तया सवााच आपापसात तट लावन एकदर सवष बराहमण लोकास तनवध कलयामळ बराहमण गररकारानी तवढया का सवष लोकाची नजर चकवन आपली सवष वदमतरजाद व ततसबधी भाकड दतकरा होतया तवढयाशी सरासरी मळ घालन तयानी अनक समतया सदरहता शासतर पराण वगरर भारच भार नवीन गरर घरातलया घरात बनवन तया सवाात शिावर बराहमण लोकाच वचषसव सरापन तयानी आपलया वडडलोपाशजषत सशपाईगगरीचया मागाात काटी ठोकन मोठा धासमषकपणाचा डौल घातला ह सवष बरमहकपट पढ कधी शिाचया धयानात यऊ नय या भयासतव अरवा तया गररात पादरहजल तस फरफार कररता यावत महणन तयानी शि वगरर पाताळी घातललया लोकास मळीच कोणी जञान दऊ नय अस अनसदरहतसाररखया अपववतर गररात फारच मजबत लख करन ठववल आहत

धो०mdashभागवत तयाच वळस कल असाव काय जो०mdashभागवत तयाच वळस कल असत तर सवााचया मागन झाललया अजषनाचया जमजय नावाचया पणतची हकीकत तयामधय कधीच आली नसती

धो०mdashतमच महणण रासत आह कारण तयाच भागवतामधय अनक परातन मन-कशलपत भाकड दतकरा अशा आढळतात की तयापका इसापनीतत हजार वाटयान बरी महणवल ततचयामधय मलाची मन भरषट होणयाजोगी एकसदधा गोषट आढळत नाही जो०mdashतयाचपरमाण मनसदरहता ही भागवताच मागन कली असावी महणन शाबीत करता यत

धो०mdashकाय मनसदरहता भागवताच मागन कली असावी अस कस होईल

जो०mdashकारण भागवतातील वसशषठान मी खन कला नाही महणन सदामन राजासमोर शपर घतलयाची उपमा मनन आपलया गरराचया ८ वया अधयायाचया ११० शलोकात कशी घतली तयाचपरमाण ववशवासमतरान ववपशततकाळी करयाच फर खाललयाववरयी तयाच गरराचया १० वया अधयायामधय १०८ शलोकात कशी उपमा घतली याखरीज तयाच पसतकात अनक ववरदध गोषटी सापडतात

भाग १० वा

दसर बळीराज बराहमणधमााची फजीती शाकराचायााच कतरिम नागसतक मत तनदायपणा पराकत गरारकार कमा आणण जञानमागा बाजीराव मसलमानााचा दवष आणण अमररकन व सकॉच उपदशकाानीा बराहमणााचा कतरिमरपी कोट फोडला इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashआता मातर सशकसत झाली कारण आपण सशवाजीचया पवाडयाचया परसतावनत सलदरहलयापरमाण साफ ससदध होत की चार घरचया चार बराहमण गररकार पोरी समळन तया घरातलया घरकडात बराच लटकयामटकयाचा खळ खळलया जो०mdashपरत पढ जवहा तो एक दीनाचा कर वारी महापववतर सतयजञानी सतयवकता बळीराजा या जगात उतपन झाला तवहा तयान जो आपला सवााचा उतपनकताष व सवााचा महावपता तयाच हत मनी धरन तयान आपणा सवाास दरदललया सतयमय पववतर जञानाचा व अगधकाराचा सवाास सारखा उपभोग घता यावा यासतव तयान एकदर सवष भटासारखया कतरतरमी दषट आणण मतलबी फासपारधयाचया दासयतवापासन आपलया दीन व दबळया आणण गाजललया बाधवास सोडवन दवाच राजय सरापन करणयाची सरवात करन तयान आपलया वडील बायाच काहीस भववषय़ पणष कलस वाटत अर जर समसटर टॉमस पसासाररखया मोठमोठया ववदवानाचया पवषजानी या बळीराजाच अकीत होऊन आपलया मागचया सवष इडापीडा दर करन सखी झाल परत अखरीस जवहा तया बळीराजास चार दषट लोकानी सळावर दवववल तवहा एकदर सवष यरोपखडात मोठी ढवळाढवळ होऊन कोटयावधी लोक तयाच मतानयायी झाल व त आपलया उतपनकतयाषचया नमापरमाण या जगात तयाचच तनवळ राजय सरापाव महणन रातरदरदवस झट लागल अशा सधानात एकदर सवष या दशात रोडीशी सवसरता झालयाबरोबर यरील ककतयक बवदधमान बळीनी तया घरकडयातील पोरीसोरीचया लटकयामटकया खळाची बरीच दाणादाण कली महणज साखयमतनसारखया ववचारी सतपररानी बराहमणाचया वदमतरजादववगधपरमाण दवहारा घमवन गराढोराचा वध करन ढवर व पालजतराचया तनसमततान गोमास खाणार या गववषषट दासभक मतलबी अनाचारी इतयादरद दगषणानी भरललया अशा बराहमणानी कललया एकदर सवष चटकानी भरललया गरराचया मखावर तल काजळाच माखाण करम बहतक बराहमणास शदधीवर आणन तयास आपल धमाषनसारी कल परत तयातन ककतयक उरलल कतकी बराहमण करनाटकात पळन गलयानतर तया लोकामधय शकराचायष नाम करन एक तर हची तरकट ववदया जाणणारा महापडडत उतपन झाला तयान आपलया बराहमणजातीचया दषट कमाषची सवष दरठकाणी फशजती व तनदा होऊ लागली व बदधधमाषचा परसार होत चालला ह पाहन तयास सहन होईना तयान आपलया लोकाचा उदरतनवाषहाचा रोजगार ठीक चालना महणन जया दषट कमाषवरन आपलया वदासदरहत सवष गरराचा बौदध लोकानी गधककार व पराभव कला होता तयापरकी गौमास खाण व दार वपण मातर बद करन एकदर आपलया सवष गररात फरफार करन तया सवाास मजबती यणयाकररता एक नवीन

नाशसतक मत उपशसरत कल तयास हलली वदात अरवा जञानमागष महणतात नतर तयान सशवसलगाची सरापना करन या दशात ज तकष यऊन रादरहल होत तयास दरहद लोकातील कतरतरय लोकात सरत करन घऊन तयाचया मदतीन मसलमान लोकापरमाण तरवारीन बदध लोकाचा पराभव करन पन तयान तया आपलया उरललया जादमतरववदयच आणण भागवतातील भाकड दतकरच वजन अजञानी शिाचया मनावर बसववल या शकराचायाषचया धमाळीत तयाचया लोकानी ककतयक बदधधमी लोकास तलयाचया घाणयात वपळन माररल आणण तयाच बहतक उततम उततम गरर जाळन टाककल फकत तयापरकी अमरकोश मातर तयानी आपलया उपयोगाकररता ठवन घतला पढ जवहा तया शकराचायाषच दरदवाभीत सशषय आराधयासारख दरदवसा मशाली पटवन पालखीत बसन चहकड ववठठल सवाससनीसाररख सोवळचाव करन नाचत कफर लागल तवहा मकदराज जञानशवर वगरर रामदासासाररख अनक lsquoपावलीच पधरा आणण आधोलीच सोळाrsquo बराहमण गररकार होऊन वयरष वाया गल परत तयातन एकानही आपण शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाला बोटसदधा लावन दाखववल नाही कारण तयास तयाचया एकदर सवष उरललया दषट कमााचा उघड रीतीन तयाग करणयाच धरयष होईना सबब तया सवष दषट कमाषस कमषमागष आणण नाशसतक मतास जञानमागष अस तनरतनराळ दोन भद करन तयाववरयी तयानी अनक भारच भार पोकळ पराकत गरर करन आपलया मतलबी जातीस अजञानी शिास लटन खाऊ दरदल परत पढ जवहा तनतयश रातरी जी नाही ती लाजीरवाणी दषटकम आचरन लागलीच दसर दरदवशी फकत आपलया उतपनकतयाषस मातर भजणार या मसलमानाच सववा परहर दरदवस यईपावतो तोड न पहाव महणन सोवळ पाळणार या ववटाळशा रावबाजीचया मजलशीचया अखरीस आदरदभररव रागाचया आरभी एकदर सवष बराहमणाचया तणतणयाची तार तटन इगरज बाहदराचा बाकटा चहकड फडक लागला तवहा बहतक तया बळीराजाच मतानयायी अमररकन व सकॉच उपदशकानी तया तया सरकारची काडीमातर परवा न कररता या दशात यऊन तयान एकदर जो सतय उपदश कला होता तया सवााचा एकदर सवष कतरतरसम दषट बराहमणास आधार दाखवन तयानी ककतयक शिास बराहमणाचया कपटरप दासयापासन मकत करन शिाचया गळयातील दासयतवाचा पटटा तोडन बराहमणाचया गरराचया तोडावर फ कन दरदला तवहा बहतक बराहमण आपलया मनात खोचन खास समजल की आता मातर ह उपदशक आपला कतरतरमी धनीपणा बाकीचया शिावर तरबलकल राह दणार नाहीत या भयासतव बळीराजाच मतानयायी उपदशकाची आणण अजञानी शिाची तनवळ गाठ पडन तया उभयताचया परतया ओळखी होणयाचया पवी बहतक भटबराहमणानी बळीराजाच मतानयायी उपदशकासदरहत इगरज सरकारास मळीच या दशातन हाकन दयाव महणन नानातर हचया कलपना काढन ककतयकानी आपलया वपदरढजाद ठकववदयचया दरहमायतीन अजञानी शिास उपदश करन तयाचया मनात इगरज सरकारचा दवर भरववणयाचा सपाटा चालववला (उमाजी रामोशी व नाना) आणण बाकी उरललया भटातन कोणी कारकनी कोणी काही कोणी काही अस नानापरकारच धद पतकरन एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही

भाग ११ वा

पराण साागण बाड वगर पररणाम शदर सासरातनक कळकणी सरसवतीची पराराना जप अनषठान दवसरान दकषकषणआ मोठया आडनाावााचया सभा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashकाय या अधसमष भटगारडयाचया दगखोर मळ पवषजानी या दशात यऊन यरील आपलया मळ पवषजाचा मोड करन तयास आपल दास कलयानतर तयानी आपलया मनगटाचा परजापती करन आपला दगखोरीचा धमष बराच गाजववला तयामधय तयानी मोठा पररारष कला अस माझयान महणवत नाही परत जर कदागचत आपलया पवषजानी भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजास आपल दास करणयास कमी कल असत काय असो पढ जवहा भटानी तया आपलया पवषजाचया दाडगावयास सधी साधन मधयच ईशवरदतत धमाषच रपक दऊन तया कतरीमी धमाषचया आडन ककतयक भटानी एकदर सवष अजञानी शिाचया मनात आमचया दयाळ इगरज सरकारचा दवर भरववणयाची कलपना कादरढली ती कोणती

जो०mdashककतयक भटानी चवहाठयातील मारतीसारखया महावीराचया दउळी रातरी बसन मोठा धासमषकपणाचा डौल घालन वरकाती जञान सागणयाचा भाव दाखवन आतन भागवतासारखया गररातील खोटयानाटया गोषटीची पराण अजञानी शिास सागन तयाची मन भरषट करन तयानी तया बळीचया मतानयायी लोकाचया वार यासदखील उभ राह नय महणन उपदश करन उगीच तरी बसल नाही पण तयानी सधी साधलयाबरोबर तयाच गररातील भाकड दतकरा सागन एकदर सवष अजञानी लोकाचया मनात इगरजी राजयाचा दवर भरवन तयानी या दशात मोठमोठाली बड उपशसरत कली नाहीत काय

धो०mdashहोय कारण आजपावतो जी जी काही मोठमोठाली बड झाली तयामधय आतन ककवा बाहरन मखय अगरसर भटजी नाहीत अस बडच सापडत नाही पहाmdashउमाजी रामोशाचया बडात काळया पाणयाची सशका झालला धोडोपत सापडतोmdashतयाचपरमाण कालचया रोरलया चपाती गढ बडात परदशी भटपाड कोकणया नाना तातया टोपया वगरर अनक दशसर भटजी सापडतात

जो०mdashपरत तयाचपरमाण शि ससरातनक सशद होळकर ह नानाच काही अशी चाकरीचया सबधान नातवाईक असता तयानी तया बडखोराची काडीमातर पवाष न कररता तसलया सकटकाळी आमचया इगरज सरकारास ककती मदत कली हही पहा असो त भटानी उपशसरत कलल बड मोडणयाकररता आमचया सरकारास कजष झाल असल खर व त कजष आदा होणयाचया भरीस पररम पवषतीसाररखी तनररषक ससरान न घालता आमचया सरकारन नवीन कर कोणावर बसववला

अपराधी तनरपराधी रयतची आवडतनवड न कररता एकदर सवष रयतवर बसववला ह बर कल परत तो कर या बापडया अजञानी शिावर मकरर करणयाच काम आमचया अतत शहाणया सरकारन कोणाकड सोवपल शि ससरातनकानी आपलया जातीचया नानास यराकाळी मदत कली नाही सबब आतलया आत तरफडन तयास सशमगयातील ससकारासदरहत आसशवाषद दणार या तरतरकाळ सनान करन शदध होणार या िवय चकलो बरहमतनषठ भटजी कळकणयाषकडस सोवपल अर या कमषनषट गरामराकसाकड तया मळ बरहमराकसान सरकारी दपतराच काम सोपलया दरदवसापासन तयानी शिाचा वपचछाच सोडला नाही तरावप मधय एकदा मसलमान राजानी सवष गावचया पशपकाच गळ सरीन कापन तयास हलाल करणयाच काम आपलया जातीचया मलायाकडस सोवपल या पटाईत भटजीनी लखणीन शिाच गळ कापणयात मलायास माग हटववल यासतव सवष लोकानी सरकारची वाट न पाहता या गरामराकसास ldquoकलमकसाईrdquo अशी पदवी दरदलली अदयाप चाल असन आपल शहाण सरकार तयाचया इतर सवष कामगारासारखया बदलया न कररता तयाचया फकत समती घऊन अजञानी लोकावर कर मकरर कलयाबददल तनदरटशी तयार करन पढ तयाच कळकणयाास सवष लोकाचया घरोघर जाऊन तयाचया भटी घऊन नोदरटशी वाटणयाच काम सोपत नतर तया नोदरटशी पोहचवन भट घणार या कळकणयााचया फकत समती घऊन सरकार तयापरकी ककतयक तनदरटशी रदद करन अजञानी लोकाचा कर बहाल करत याला महणाव तरी काय

धो०mdashअस करणयापासन कळकणयाषस काही फायदा होत असल काय

जो०mdashतयापासन कळकणयाषस काही फायदा होतो ककवा नाही ह तयाच मन जाण परत तयास जरी एकादया आडदाड खपाटयापासन काही फायदा होत नसल तरावप त तयास अशा तनदरटशी दऊन तयाची तनदान आठ चार दरदवसाची खोटी करन तयाची हलपाटयाखाली चागली खोड मोडन तयाजवर आपला चक बसवन तसलया कामात कवडीरवडीला हात न लावता बाकीची सवष काम तयानी शदध बगळयाचया परी लक लावन इतकया तनषठन कली की एकदर सवष अकरशय आबालवदधानी शकराचायाषसारखी लकषमीची अशी सततत कली की ldquoह आमचया सरकारी सरसवतीबाई त आपलया कायदयावरन अडवन लाच खाणारास व तयाचपरमाण लाचार झालयामळ लाच दणारास सारखी सशका दतस यासतव त धय आहसrdquo तवहा ततन परसन होऊन काही कळकरणयाचया घरावर मातर सतत ककतयक रातरी रपयाची वषटी पाडली महणन लोकात फार गवगवा उठला होता मग ह खर असलयास तयाचा तपास काढन अशा पणयशील कळकणयाास पालखया न समळलयास भलतया एकादया वारवर बसवन तयास रसतोरसती समरववणयाच काम आपलया सरकारच होय

धो०mdashअहो भटानी तनमाषण कललया चषटा मागच चार बवदधमान गहसरानी कर द करन तया बळीराजाचया सनापतीचया पाहर यात दरदलया असन तया आताशी तया पहारकर याचया नजरा चकवन अशा कलमकसायास परसन होऊ लागलया महणनच आताचया ककतयक भटानी शिाचया शरमरप पटटीिवयापासन मोठमोठाल ववदवान होऊन तयाववरयी शिाच काडीमातर उतराई न होता तयानी

दोन दरदवस पादरहजल तशा मनमौजा मारन अखरीस मोठा सनानसधशीलपणा डौल घालन आपली वदमतरजादववदया खरी आह अस एकदर सवष अजञानी शिाचया मनावर वजन बसवन तयानी आपलया नादी लागाव महणन तयानी शादावलाचया मागचया अरवा पढचया सलगापढ आमही आपसात वगषणया करन मजर भटाकडन जप अनषठान करववलयामळ यदा पाऊस फार पडला व महामारीचा उपिव फार कमी झाला अस तयानी शवटलया दरदवशी गाडयावर भाताच बळी काढन सवष परकारचया अजञानी लोकास लोणकडया रापा दऊन मोठालया यातरा भरवन तयामधय पररम आपलया जातीचया ऎदी भटास मातर यरासाग भोजन दऊन तयातन उरलल अन बाकी सवष परकारचया अजञानी शिाचया पकती पाडन तयातन कोणास तनसता मठभर भातच कोणास तनसत वरणच आणण पषकळास तनसतया सशमगयाचया पोळयाच वाढन तया सवाास तपत कलयानतर तयातन ककतयक भटानी तया अजञानी लोकाचया मनावर आपलया वदमतरजादच वजन बसाव महणन उपदश करणयाच सपाट चालववल आहत खर परत त अशा परसगी इगरज लोकास परसाद घणयाकररता आमतरण का करीत नाहीत

जो०mdashअर अशा होलयाकोलहयानी अशी चार भाताची सशत टाकन य-य करन जमववललया भटानी जरी पललोगणती रि करन भो-भो कल तरावप तयाचयान आपलया इगरज बहादरास परसाद दववल काय

धो०mdashपर करा ldquoतटटक टमणी और तजीक इशारा बस हरrdquo यापका अगधक सचना करणयाची गरज नाही एकदा ldquoदधान पोळलली ताक फकन पीत असतrdquo या महणीपरमाण जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना परत आताच सधारलल भट आपलया जादमतरववदयस व ततसबधी जपअनषठानास पादरहजल तततकी कलई दऊन एकदर सवष गललीकचीनी का भोकत कफरनातmdashतयात कोणाच काही कमी होत नाही परत तसलया लोकातील आपलया धयाचया कळास सातारचया कर द करन ठवणार या तनमकहरामी बाजीसारखया पाऊणआठ भटराजानी रातरदरदवस शती खपणार या अजञानी शिाचया शरमाचा परसा घऊन ढमढर यासारखया पदरहला परतीचया जाहामदष भटसरदारास सरजाम करन दरदललया सनदातील कारण पाहन फसटष सॉटष टरककाडसाहबासाररखया पववतर इनाम कसमशनराचया आगासदखील आनदाच शहार उभ रादरहल मग तर इतराचा काय पाड तयानी पवषतीसारखी अनक ससरान सरापन तयामधय इतर सवष जातीचया आधळया पागळया राडामडाची व तयाचया पोरकया अजञानी अभषकाची काडीमातर पवाष न कररता फकत आपलया जातीचया धषटपषट आळशी भटास दररोज नानातर हची समषटान भोजन घालणयाची वदरहवाट घातली तयाचपरमाण तयाचया मतलबी गरराच अधययन करणार या भटास यरासास वावरषक दकषकणा दणयाची वदरहवाट घातली ही सवष तयानी उपशसरत कलली कतरतरम हा काळपावतो आपलया सरकारान तशीच कायम ठववली आहत हा तयानी आपलया शहाणपणाला आणण राजनीतीला मोठा बटटा लावन घतलआ महणन महणणयास काही हरकत आह काय वर सलदरहललया पोकळ खचाापासन भटाखरीज बाकीचया सवष लोकास काडीमातर फायदा न होता ह

फकटच खाऊन माजलल ह कतयान पोळ उलट आपलया अजञानी शि दातयास चटकी धमााचया वापीन आपल पाय धवन तयाच पाणी मातर तयास पाशजतात अर या कमषतनषठ भटाचया पवषजानी तयाचया धमषशासतरास आणण मनसदरहततील ककतयक वाकयास हरताळ लावन अशी नषट कम कशी कली आता तरी तयानी शदधीवर यऊन या कामी आपलया भोळया सरकारच काही न ऎकता पवषती वगरर ससरानावरचया शिाचया घामाचया पोळया कोणी भटानी खाऊ नयत महणन एक मोठी लठठ सावषजतनक भटसभा सरापन ततचया साहयान याववरयी बदोबसत कलयाबरोबर तयाचया गरराच काही ना काही तरी पनववषवाह उततजकमडळीवर वजन पडल परत तयानी अशा मोठमोठया आडनावाचया सभा काढन तयामधय आपलया डोळयातील मसळ काढणयाच काम एकीकडस ठवन सरकारचया डोळयातील कसळ अजञानी जनास दाखवन त काढणयाववरयी तयास भरीस घाल नय ldquoलगडी ती लगडी आणण गावखरीही चरनाrdquo याला महणाव तरी काय तयानी आता आमचया आजञानान गाजललया सवष शिास तया बळीराजाचया पववतर आधारावरन तयाचया कतरतरमी खोटया दासयतवापासन मकत करणार या अमररकन सकॉच आणण इशगलश बाधवास कडकडन भटतोपयात मधयच काही धादल करणयाचया भरीस पड नय आता पर झालया तयाचया खटपटी आता गधककार असो तयाचया चपातीतील आणण वरणभातातील गढास

भाग १२ वा

वतनदार भट कलकणी यरोपीयन लोकााच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर कालोखाचा डाग यरोवपयन कामगारााची अककल गाग कशी होत इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअसो परत आपण पवी महणाला की बाकी एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही तर या सवाामधय मखय भटजी कोण

जो०mdashवतनदार भट कळकणी होत हयाचया कपटाववरयी बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरास अजञानी शिाची दया यऊन तयानी सरकारास ररपोटाषमाग ररपोट करन एकदर सवष कायदयामधय कळकणयाषस बदोबदी णखळन तयास नानापरकारच कोलदाड घालन तयाचया तोडास मजबत मसकी घातली आहत तरावप या कलमकसायाच तयाचया मतलबी धमाषचया सबधान अजञानी शिावर वजन असलयामळ ह सरतानासाररख आपलया धमाषचया आडन उघड चावडीतील भर कचरीत बसन तया बळीचया मताची तनदा करन अजञानी शिाची मन भरषट करीत नाहीत काय अस जर नाही महणाव तर शिास मळीच वाचता आणण सलदरहता यत नाही तर मग त कशावरन अरवा

कोणापासन तया मताचा इतका दवर करणयास सशकल याववरयी तला काही दसरी कारण ठाऊक असलयास कळ द इतक च नवह परत सधी पाहन तयाच चावडीत बसन सरकारी कायदयातील भलत एखाद कलम घऊन तयावर नानातर हच कारतसी कतकष घऊन शिानी सरकारचा दवर करावा महणन तयास चोरन धड दत नसतील काय व तयापरकी एक काना अरवा मातरा शि आपलया डोळस सरकारचसा कानावर घालणयास ररररा कापत (Chapter IV The Sepoy Revolt by

Henry Mead) नसतील काय कारण एकदर सवष वरचया कचर यातील भटकामगार तयाच जातवाल पडल यासतव आता तरी आपलया सरकारान शदधीवर यऊन पररम हरएक खडयानी तनदान एक एक तरी इशगलश अरवा सकॉच गहसरास तयाचया तनवाषहपरती गतकळी शत इनाम दऊन तयावर उपदशकाच काम सोपन तयानी फकत तया तया गावचया एकदर सवष कचचा हकीकतीववरयी तनदान वराातन एकतरी ररपोटा सरकारास करीत जावा असा कायदा करन बदोबसत कलयास पढ एखादया काळी नानासारखया भटास पन एखाद बड उपशसरत करणयाची जररी पडलयास तयान एखादया वपराचया पढचया सलगाची यातरा जमवन तीत सारभाताचया ऎवजी तयार कललया गढ चपातया एकदर सवष गावोगावी नमललया वळी एकदम पोहचवन तो परसाद अजञानी शिाकडन आपलया सरकारास पासल पाडन तयाचया मखात घालणयाचया कामी हा वतनदार कळकणयाषचा एकोपा तरबलकल उपयोगी पडणार नाही आणण तस कलयासशवाय एकदर सवष अजञानी शिाच पाय रारीच लागणार नाहीत इतक च नवह परत जवहा त यरोवपयन उपदशक एकदर सवष शिास खर जञान सागन तयाच डोळ उघडतील तवहा त या गरामराकसाचया वार यासदखील उभ राहाणार नाहीत दसर अस की सरकारन पाटीलकीसदरहत कळकणयाषच कामाची परीका घऊन त काम एकाच जातीकड सोपव नय महणज पलटणीसारखा या कामी काही आयास न पडता एकदम बदोबसत होऊन सवष लोकास ववदया सशकणयाची गोडी सहजासहज लागल पादरहज असलयास आमचया दयाळ सरकारन ववदयाखातयाकडील पोकळ खचष एकदम बद करन तो सवष परसा कलकटरखातयात जमा करन दर एक यरोवपयन कलकटराकडन जॉरववससाहबासाररखा पकपात न करता सवष जातीचया लोकातील हशार मलातन काही मल तनवडन काढन तयास फकत जाडभरड अनवसतर परवन तयाचयाकररता दरएक कलकटराचया बगलयाशजारी शाळा घालन तयाची पाटील कलकणी आणण पतोजीचया कामात परीका घऊन तयास ती काम सोप लागलयाबरोबर एकदर सवष कळकरणयाचया जटास बदनाम नानासाररखया भटाचया उपयोगी न पडता त अजञानी शिाची वतन फसवन घत असलयास व तया लोकात नानातर हच तट उपशसरत करीत असलयास तयास तस करणयाची फरसतच सापडणार नाही आजपावतो लकावधी रपय ववदयाखातयाकड जरी खची पडल तरावप तयापासन शिाचया समाजाचया मानापरमाण तयाचयात ववदवान लोकाचा भरणा वाढला नाही इतक च नवह महार माग आणण चाभार यापरकी कोणी एक-एक सशकलला कामगार आढळत नाही मग तर एम ए अरवा बी ए औरधास समळणयाची मारामार अरर या आपलया सरकारचया यवढया दरदगबर ववदयाखातयाचया गोर या तोडावर या काळया तोडाचया

भटपतोजीनी हा कवढा काळोखाचा डाग लाववला अर ही ldquoकडकारलीrdquo आमचया सरकारन इतकी तपात तळन साखरत घोळन मळली तरावप तयानी आपला जाततसवभाव न सोडडता ती अखरीस कडची कडच रादरहली

धो०mdashबर ह कळकणी अजञानी शिाची वतन कशी फसवन घत असतील

जो०mdashजया शिास मळीच वागचता आणण सलदरहता यत नाही अशास ककतयक कळकणी गाठन तयाच आपण सावकार होऊन तयाजपासन जवहा गहाणखत वगरर दसतऎवज सलहन घतात तयावळी त आपलया जातीच लखक समलाफी करन तयात एक तर हचया शती सलहन आणण तया अजञानी शिास भलतच काहीतरी वाचन दाखवन तयाच हात लखणीस लावन खत परी करन पढ काही दरदवसानी या कपटान सलदरहललया शतीपरमाण तयाची वतन घशात टाकन ढकर दत नसतील काय

धो०mdashबर ह जात कलमकसाई अजञानी शिात कोणत परकारच तट उपशसरत करीत असतील

जो०mdashशत बाध वगररसबधीmdashपोळा आणण सशराळशट याचया डावीउजवीसबधी आणण होळीची पोळी आधी लावणयासबधी सवष तट अजञानी शिात उपशसरत करणयाचया आरभी भट कळकणी नाहीत अस काही तट त दाखव शकशील काय धो०mdashबर अस तट उपशसरत करणयापासन या कसायाचया पदरात काय पडत असल जो०mdashअर ककतयक घरदाज अजञानी शिाची घराणी ईरस पटन एकमकाशी लढत असता आतन या कलमकसायासदरहत दसर या भटकामगाराची घर शकारता शकारता धळीस समळाल नसतील काय अर या कसायाचया नारदशाईमळ मलकी फौजदारी आणण दरदवाणी खातयात आतोनात खचष फगन तयातील बहतक कारकन मामलदारासदरहत गचटणणसानी आपलया ऎन ldquoततसववतवारणया भगो दवसय धीमहह गधयो यो न परचोदयातrdquo या अससल बीजमतरास हरताळ लावन तयाबददल तयानी ldquoगचरी समरी दव गचरी समरी दवrdquo या यवनी गायतरीचा उपदश तया पववतर भटमललापासन घतलयामळ भटवकीलाची दलाली वाढन त मोठमोठया चारटात बसन पोळासाररख डरकया फोडीत कफरतात का नाही याखरीज मनसफ नबाबाच सरजाम ककती वाढल आहत याची बरीज द इतकाही बदोबसत असन गरीब लोकास याय तरी सवसत पडन वळस तरी समळतो काय यामळ एकदर सवष खडयापाडयानीसदधा एक जगपरससदध महण पडली आह ती अशी की सवष खातयात बराहमण कामगाराचया हातावर अमक तमक कलयासशवाय त आपलया गररबाचया कामास हातच लावीत नाहीत ldquoतयाचया डोमलयावर घालायला काही तरी बरोबर याया तवहा बाहर तनघाrdquo

धो०mdashअस होत असलयास खडयातील शिलोक यरोवपयन कलकटराचया एकाती गाठी घऊन तयास आपली गार हाणी का सागगत नाहीत जो०mdashअर जयास ओची गाड कशी फोडावी ह मळीच ठाऊक नाही तर तसलया भकड भाउलयास अशा रोर कामगारासमोर उभ राहन तयास आपली गार हाणी आणण ती सशसतवार सागणयाची कवढी पचाईत तशातन एकादया लगोटया बाहदरान छातीचा कोट करन एकादया बटलराचया

मदतीन यरोवपयन कलकटरास एकाती गाठन तयाचयासमोर उभ राहन ldquoमाझी दाद लागत नाहीrdquo इतक चार शबद बोललयाची या कलमकसायास बातमी लागली की पर मग तया दववयाच नशीबच फटल महणन समजल पादरहज कारण त कलकटराचया कचरीतील आपलया जातीचया भटगचटणणसापासन तो रशवहयचया अरवा जजजाचया सवष भटकामगारापावतो आतलया आत तया यवनी गायतरीची वद कफरवन लागलीच आध कलमकसाई नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन वादीच साकीदार आणण आध कसाई वादीववरदध नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन परततवादीच साकीदार होऊन तयाचया तटयात इतका गोधळ करन टाककतात की तयात सतय काय आणण असतय काय ह तनवहन काढणयाकररता मोठमोठ ववदवान यरोवपयन कलकटर आणण जजज आपली सवष अककल खचष कररतात तरावप तयास तयातील कधी कधी काडीमातर गहय न कळता त उलट तया गार हाण कललया लगोटयासच ldquoत मोठा तरकटी आहसrdquo अस अखरीस सागन तयाचया हातात नारळाची आई दऊन तयास सशमगा करणयाकररता तयाच घरी पाठवीत नसतील काय शवटी हया सवष भटकामगाराचया अशा कसबामळ ककतयक लगोटयानी आपली या सरकारात दादच लागत नाही सबब आपल पराणघात करन घतल नसतील काय ककतयकानी दरवडखोराच धद करन आपलया शजवास मकल नसतील काय ककतयकानी आपलया मनात अततशय सताप करन घतलयामळ वड झाल नसतील काय आणण ककतयकानी आपलया दाढया वाढवन अधषवडयासारख होऊन रसतयात जो भटल तयास आपली गार हाणी सागत कफरत नसतील काय

भाग १३ वा

मामलदार कलकटर रगवहनय जजज आणण इागजतनयरखातयाातील भट कामगार इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन भट मामलदार असलयामळ त काही अजञानी शिाच नकसान कररतात काय

जो०mdashआजपयात ज भट मामलदार झाल तयापरकी ककतयक आपलया वाईट आचरणामळ सरकारच गहगार ठरन सजस परापत झाल त आपल काम करीत असता इतक कनीतीन वागत व गरीबगरीब लोकावर जलम करीत की तयाचा एक गरर होईल अर या पणयासारखया शहरात भटमामलदार कळकणयाापासन आणलली लायकी दाखववलयासशवाय मोठमोठया सावकाराचीदखील हमी कबल करीत नाहीत मग तर गरीबगरीबाची दाद कोठन लागणार अर ह कळकणी त लायकी ततकीट दताना आपला दवहारा घमववत नसतील काय तयाचपरमाण या शहरची मयतनससपासलटी कोनी एकादया घरवालयास तयाचया जया शतखायाचया जागयावर नवा शतखाना भट मामलदाराचया दवार तया पठचया कळकणयाषचा असभपराय पादरहलयासशवाय बाध दत नाही अर तया कळकणयाषजवळ तयाचया पठचा नकाशा असन जयात एकदर सवष नवी खरदी

करणाराची नाव सामील करन साल दरसाल तयाची परत मामलदाराचया दपतरी दाखलयाकररता ठवणयाची चाल नसन कळकणयाषचा तया जागयाववरयी असभपराय खरा तरी कशावरन समजावा या सवष कारणावरन असा सशय यतो की भट मामलदारान आपलया जातीचया कलमकसायाच काही तरी तयात हीत वहाव महणन ही वदरहवाट चाल ठववली असावी यावरन तच ववचार करन पहा की अशा यरोवपयन लोकाचया वशसतशजारचया पण शहरात भटमामलदार जर अशी झोदरटगबादशाई करन आपलया जातीचया कलमकसायाची पोळी वपकववतात तर खडयापाडयात तयाचा काय जलम असल बर अस जर नाही महणाव तर आपण बहतक खडयापाडयातील अजञानी शिाचया झडी बगलत दपतर मारन भटकामगाराचया नावान हकलया मारन भटकत कफरताना पहातो तया सवषच खोटया असतील काय तयातन कोणी महणतो भट कळकणयाषचया खटपटीमळ भटमामलदारान माझी अजी वळस घतलीच नाही सबब परततवादीन माझ सवष साकीदार फोडन उलटा मजजवळनच फर ल जामीन घवववला कोणी महणतो भटमामलदारान माझी अजी घऊन हा काळापावतो दाबन ठवन परततवादीची मातर अजी दसर दरदवशी घऊन तयाचयाकडन माझया चालतया वदरहवाटीस खो घालन मला अस सभकारी कल कोणी महणतो भटमामलदारान मी बोललयापरमाण माझी जबानी सलदरहलीच नाही आणण पढ तयाच जबानीवरन माझया सवष तटयाचा असा गोधळ करन टाककला की आता मला वड लागणयाची वळ आली आह कोणी महणतो माझया परततवादीन भटमामलदाराचया सतरान माझया चालतया वदरहवाटीस लार मारन तयान माझ शतात आपलया पाभारी घातलयाबरोबर मी तया भटमामलदाराकड जाऊन तयास मोठया नमरतन जसमनीस हात लावन मजरा कला व तयाचयाशी एक चकार शबद न बोलता फकत तयाचया हातात माझी अजी दऊन मी तसाच चार पाच पाउल हटन आपल दोही हात जोडन तयाचयासमोर दीन वदन करन ररररा कापत उभा रादरहलो इतकयात तया यमान माझयाकड खालवर पाहन लागलीच ती अजी माझया आगावर फ कन दऊन मी कोडताची बअदबी कली अशा कारणावरन उलटा तयान मलाच दड कला तो दड मला दणयाची ऎपत नसलयामळ मला काही दरदवस कर दत रहाव लागल इकडस परततवादीन माझ नागरन डोगरन वजीवलल शत परन आपलया ताबयात घतलयामळ मया कलकटरसाहबास दोनतीन अजयाष कलया परत तया सवष अजयाष तरील भटगचटणणसान कोणीकडस दाबन टाककलया आहत तयाचा रागच लागत नाही याला कराव तरी काय कोणी महणतो भटगचटणणसान माझा अजष कलकटरास वाचन दाखववतवळी तयातील मखय मार कलम गाळन तयाजकडन भटमामलदारान कलला तनकाल कायम करववला कोणी महणतो माझया अजाषवरन कलकटरान आपलया मख जबानीन सलदरहणयास सागगतललया हकमाववरदध तरील भटगचटणणसान मजकर सलहन वाचताना मातर कलकटरास तयाचया सागणयापरमाण अकरश वाचन दाखवन तनकालावर तयाची सही घऊन तो तनकाल जवहा मला मामलदाराचयामाफष त समळाला तवहा मी आपलया कपाळावर हात मारन महणालो की ह बराहमणकामगार आपला पण ससदधीस नलयासशवाय उगीच बसत नाहीत कोणी महणतो माझी

जवहा कलकटरसाहबाजवळ दाद लागना तवहा मया रशवहयसाहबाकड दोन तीन अजष पाठववल परत त सवष माझ अजष तरील भटकामगारानी खटपट करन तया साहबाकडन पन कलकटराचयाच असभपरायाकररता परत पाठववल नतर कलकटराच भटकामगारानी माझ सवष कागद उलटपालट करन कलकटरसाहबास वाचन दाखवन मी मोठा तकरारी आह महणन माझया अजाषचया पाठीवर तयाजकडन असभपराय दववन रशवहयसाहबाची समजत काढली आता यर करणारान कराव तरी काय कोणी महणतो जजजसाहबान मातर माझा खटला सर होताच तयाचया सशरसतदारान मधय कोठ तोड घातलयाबरोबर तो साहब महणाला ldquoचप मधय बोल नकोrdquo नतर तयान माझ कागद सवत वाचन पादरहल परत तया कागदाला तो काय करील बापडा कारण पवीचया एकदर सवष कलकटर कचरीतील भटानी कळकणयाषचया सचनपरमाण माझया सवष खटलयाच सवरपच बदलन टाककल होत कोनी महणतो आजपावतो एकदर सवष भटकामगाराचया दवपजचया खोलीतील ठरावापरमाण तयाची घर भररता भररता माझी घर गली दार गली शत गली पोती गली आणण माझया घरातील सवष चीजवसत जाऊन बायकोचया आगावर फटका मणीसदधा रादरहला नाही शवटी आमही सवष तडाडा उपाशी मर लागलो तवहा माझया धाकटया भावडानी तरबगार याचा धदा पतकरन त सडकचया कामावर टोपली वाहणयास जाऊ लागल तरही सवष भटजीसाहब काडीचया कामाला हात न लाववता फकत दररोज सकाळी व सधयाकाळी एकदा फर लावर जाऊन हशजरी घतलयाबरोबर भलतया एखादया मर हाठी वतषमानपतरातील इगरज सरकारची अरवा तयाचया धमाषची तनदा कली असल तयाचा गोरवारा जाता तरबगार यास सागन तरबर हाडी परत जातात व तयाबददल सरकारही तया तरबगार यापका जयासती दपटीचयावर पगार दत असन एकादया तरबगार यान पगार झालयाबरोबर तयाची मठ गार कली नाही की लागलीच त दसर या दरदवसापासन आपलया वरचया साहबास तया तरबगार याववरयी नानातर हचया चाहडया सागन तयाच खाड माडतात इतक च नवह परत कोणी भटजी तयास महणतो अर त सरकारी काम सभाळन पतरावळीकररता वडाची पान व रोडस भड सधयाकाळी घरी यताना माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो तया आबयाची फादी तोडन रातरी माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो ततरगळाची नजर चकवन मला रोडीशी पान आणन द कोणी महणतो आज रातरी गावात मी तया दवघव करणार या बोडकीचया घरी फराळास जाणार आह यासतव त आपली भाकर खाललयाबरोबर माझ तरबर हाडी यऊन माझया कटबास सवष रातर सोबत दऊन तरच तनजन रहा परत दसर दरदवशी फर लावर हजर रहाणयास चक नको कारण उदया सधयाकाळीच रोरल इशजतनयरसाहब आपल काम पहाणयाकररता यर यणार आहत महणन रावसाहबानी सलहन पाठववल आह अस नानातर हच भटाच आतल (याजववरयी या पसतकाच शवटी इशजतनयरखातयावर जो पवाडा सलदरहला तो पहा) तरास मला माझ भाऊ घरी गलयाबरोबर सागन खळाखळा डोळयातन पाणी गाळतात काय कर हो दादा ह सवष भटजी अठरा वणााच गर पडल यानी कसही आचरण कल तरावप शिान तयाचा तोडान उचचार कर नय अस आपली शासतर बोबलतात माझा उपाय खटला नाही तर मया कधीच इगरजी बोलावयास सशकन एकदर

सवष बराहमणाचया ठकबाजा साहबलोकास सागन तयाचयाकडन या गलामाचया खोडी मोडलया असतया याखरीज एकदर सवष इशजतनयरखातयातील भटकामगाराचया लचचगगर या कतराटदार लोक इतकया सागतात की तयाचा एक सवततर गररच होईल यासतव ततष तयाववरयी पर कररतो साराश वर सलदरहललया गार हाणयापरकी काही खर असलयास तयाजववरयी बारीक शोध ठवन तयाचा बदोबसत करण हा आमचया सरकारचा धमष होय

भाग १४ वा

यरोवपयन कामगारााचा तनरपाय खोतााच वचासव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगाराानीा सरकाराात गाावोगाावचया हकीगती कळववणयाची जररी धमा आणण जातयासभमान इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअस जर अनरष एकदर सवष खातयात भटकामगाराचा भरणा असलयामळ घडन यत असतील तर यरोवपयन कलकटर काय करन असतात त या सवष बराहमणाचया लचचगगर याववरयी सरकारास ररपोटष का करीत नाहीत

जो०mdashअर या भटकामगाराचया कसबामळ तयाचया टबलावर इतक काम साचल असत की तयापरकी ककतयक जररीचया कामाचा तनकाल करन फकत मरीठी कागदावर सहया कररता तयाचया नाकास नळ यतात तया तरबचार यानी या सवष अनारााचा पकका शोध काढन तयाववरयी सरकारास ररपोटष तरी कवहा कराव इतक ही असन मी अस ऎकतो की कोकणातील बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरानी अजञानी शिावरच भट-खोताच जलम नाहीस करावत महणन तयानी अजञानी शिाबददल सवत खोतभटजीच परततवादी होऊन त सरकारात तयाववरयी खटपट सर करीत आहत इतकयात एकदर सवष भट-खोतानी अमररकन सलवह होलडरचा ककतता घऊन आपलया मतलबी धमााचया साहयान अजञानी शिास सरकारचया उलट उपदश कलयामळ बहतक अजञानी शिानी उलटया यरोवपयन कलकटरावर कबरा बाधन सरकारास अस महणाल की आमहावर जो खोतभटजीचा अगधकार आह तो तसाच राह दयावा यर मातर खोतभटजीनी सरतानासाररख अजञानी शिास हातात घऊन आपलया भोळया सरकारास अजञानी शिाचया मररप शहास गतवन तया परोपकारी यरोवपयन कलकटरावर कशी पयादमात करणयाची वळ आणली आह ती पहा

धो०mdashअस जर अजञानी शि भटाचया उपदशावरन आपल चहकडन नकसान करन घतात तर यावरन पढ एकादया काळी तयानी भटाच ऎकन सरकारचया टोपीवर धपपा मारणयाकररता आपल हात उचललयाबरोबर तयाच कवहढ नकसान होणार आह कारण शिास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची अशी सधी पन यण फारच कठीण यासतव शिाचया हातन अस अनरष घडन यऊ

नयत महणन तमहास काही उपाय सचत असलयास अजञानी शिास सागन तर फळच नाही परत आपलया दयाळ सरकारास एकदा तरी कळवन पहा याउपर शिाचया कबखतीन डरच दरदल असलयास तयाला तमही तरी काय कराल

जो०mdashयाला उपाय आपलया दयाळ सरकारन पररम भट समाजाचया सखयापरमाणान एकदर सवष खातयात भटकामगार नम नयत अस माझ मत नाही परत तयाच परमाणान बाकी सवष जातीच कामगार नच समळालयास सरकारन तयाऎवजी फकत यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कलकटरास महाराषर भारा सवचछ बोलता यत असल तया सवाास हयातभर पनशनी दऊन तयास यरच सवष खडयापाडयातन अजञानी भकड बाहलया शिात समसळन रहात करन तयाजकडन एकदर सवष भटकळकणी वगरर कामगाराचया कसबावर चागली बारीक नजर ठववावी आणण तयाचयाकडन हमशा तरील एकदर सवष कचचया हकीगतीवर ररपोटष मागव लागलयाबरोबर तयापासन एकदर सरकारी शाळाखातयातील भटाचया गलाबी लबाडया उघडकीस यऊन रोडयाच दरदवसात एकदर सवष शाळाखातयातील जी काही अवयवसरा झाली आह ततचा बदोबसत होऊन एकदर सवष अजञानी गाजललया शिास खर जञान झालयाबरोबर त या भटाचया कतकी अगधकाराचा गधकार करन आपलया राणीसरकारच उपकार कधी कधी ववसरणार नाहीत अशी माझी परततजञा आह कारण आमहा शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाचा घटटा जलदी कोणाचयान घासन काढवणार नाही

धो०mdashतर मग तमही लहानपणी दाडपटटयाची आणण गोळी तनशाण मारणयाची कसरत कशाकररता करीत होता

जो०mdashआपलया दयाळ इगरजसरकारास पालर घालणयाकररता

धो०mdashपरत तमही असली दषट मसलत कोठन सशकला जो०mdashचार सधारलया भट ववदवानापासन त याच कारण (परत घरात चलीजवळ) अस दतात की आपलयातील बहतक जातीच लोक आपलया अनादरदससदध धमाषववरयी अजञानी असलयामळ आपल सवष लोकातील एकी नाहीशी झाली व तयाचया योगान आपलयामधय अस नानापरकारच जाततभद होऊन आपली अशी फटाफट झालयामळ इगरजाचया हाती आपल राजय लागल व त आता आपलया अजञानी धमषभोळया लोकातील बहतक लोकाचा दशासभमान नाहीसा वहावा महणन त आपलया मतलबी धमाषचा आधार तयास दाखवन तयास आपल गरबध करीत आहत यासतव आपण सवष जातीचया लोकाची एकी झालयासशवाय या लोकास आपलया दशातन एकदम हाकन दणयाची आपलयास ताकद यणार नाही आणण तस कलयासशवाय आपण सवष लोकास आपलया अनादरदससदध धमाात रोडासा फरफार करन आपली सवााची चागली एकी कलयासशवाय आपलयास

अमररकन फर च आणण रसशयन लोकाची बरोबरी कररता यणार नाही अस तयानी मला टॉमस पस वगरर गररकाराचया पसतकातील ककतयक वाकयाचया आधारान ससदध करन दाखववल यावरन मी तसल वडचार काही दरदवस माझया लहानपणी करीत होतो परत पढ मी जवहा तयाच गररावरन बारीक ववचार करन पाह लागलो तवहा या सधारलया भटाचया मतलबी मसलतीचा खरा अरष माझया धयानात आला तो असा की आमही सवष शि इगरज लोकाच गरबध झालयाबरोबर तयाचया एकदर पवषजाचया कतरतरमी गरराचा गधककार कर आणण तणकरन तयाचया जाततयासभमानाचया तोडात माती पडन तयाचयातील ततष परतयक ऎदी लोकास आमहा शिाचया शरमाचया पोळया पोतया खावयास समळणार नाहीत व बरमहयाचया बापाचयानसदधा अस महणवणार नाही की शिापका भट उच अर जया लोकाचया मळ पवषजासच दशासभमान हा शबद मळीच ठाऊक नवहता मग तया लोकानी तया शबदाचा असा अरष कला महणोन तयाच फारस आशचयष मान नय कारण इगरज लोकानी मळीच तो बळीराजा यणयापवी दशासभमान गरीक लोकाचया शाळत सशकल परत पढ जवहा त तया बळीच मतानयायी झाल तवहा तयाचयामधय तो सदगण इतका वाढला की तयाची बरोबरी दसर या कोणतयाही धमाातील सवदशासभमायाचयान करवत नाही पादरहज असलयास तयानी आपलयातन अमररक तील बळीच मतानयायी जॉजष वॉससगटनची जोड दयावी कदागचत तयाचयान अशा महापरराची जोड दववतच नसलयास तयानी फरासातील बळीच मतानयायी लफटची तरी जोड दयावी महणज तयास कोणी कतकी महणणार नाहीत अर या सधारलया ववदवानाचया पवषजास सवदशासभमान जर खरोखर ठाऊक असता तर तयानी आपलया पसतकात आपलया दशबध शिास पशपका नीच मानणयाजोग लख करन ठववलच नसत त ववषठा खाणार या पशचा गोमतर वपऊन पववतर होतात परत त शिाच हातच सवचछ कारजाच पाणी वपणयास अपववतर मातनतात बर या सधारलया ववदवानाचया पवषजानी गगरसशयन लोकाचया पववतर दशासभमानाववरदध उपशसरत कलला अपववतर दशासभमान आपलयास कोणाचया परतापान समजला इगरज लोकाचया आणण तसलया परोपकारी लोकास महणज आपलयास भटाचया दासयतवापासन मकत करणार या लोकास आपलया दशातन हाकन दणयाववरयी तया ववदवानाची मसलत कोणाचयान घववल असा कोण मखष आह की जयाचयान आपलया तारणार यावर आपला हात उगारवल परत मी तला सागतो की इगरज लोक आज आहत उदया नाहीत त आपलया जमास परतील महणोन कोणाचयान खास करन सागवत नाही यासतव तया लोकाच राजय या दशात आह तोच आपण सवष शिानी जलदी करन भटाचया वडडलोपाशजषत दासयतवापासन मकत वहाव यामधय मोठा शहाणपणा आह दवाजीन एकदा शिावर दया करन इगरज बाहादराचया हातन भटनानाच बड मोडववल महणोन बर झाल नाही तर तया शादावलाचया पढलया सलगापढ रि करणार या सधारलया भटानी आजपावतो ककतयक महारास एकरी धोतर नसलयामळ अरवा कीतषनामधय ससकत शलोकाचा उचचार कलयामळ काळ पाणी दाखववल असत

भाग १५ वा

सरकारी शाळाखातीा मयतनससपासलटी दकषणा पराइज कमटी व भट वतामानपिकतयााची जट आणण शदराहद अततशदरााचया मलाानीा ववदया सशका नय महणन भट लोकााचा कट इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashसरकारी शाळाखातयातील भटकामगार गलाबी लबाडया करतात तया कोणतया जो०mdashहलली जया पसतकाचया पडोशावरन एकदर सवष भटाचया गररातील लबाडया उघडकीस यऊन तयाचया पवषजाची मोठी फशजती होणार या भयासतव तयानी आपलया भोळया सरकारास कधी कधी एकाती भटन व कधी कधी वतषमानपतरादवार नानातर हचया गलाबी मसलती दऊन तयाजकडन एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तसलया गररास हददपार कल तर पवीचया अजञानी अगधकार यानी चार धमषभरषट ढोगयाचया आगरहामळ तया उपदशाचया मालकास सळावर दरदल महणन आमहास तरी का नवल वाटाव

धो०mdashतर यामधय सरकारचा दोर काय आह

जो०mdashसरकारचा जर यामधय दोर नाही महणावा तर सरकारन जया सधारलया भटाचया मसलतीवरन तसलया पववतर पसतकास हददपार कल तर तया पसतकाचया ववरोधी लोकानी कलली पसतक सरकारी शाळाखातयातन चाल करन तया लोकासच शिाच शाळात सशकक नमावत काय कारण याववरयी ववचार करन पादरहल असता अस ससदध होत की जो काळपावतो त पसतक जया परततवादयानी सरकारी शाळाखातयातन हददपार करववल तया सवाानी नवीन पसतक कलली एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन हददपार न करववता सरकार तयास उलट मोठमोठया बकीसा दऊन तया लोकासच सरकारी सवष शाळामधय सशकक नमन तयास तया पववतर पसतकाचया ववरदध शिास तोडान उपदश करणयाची सवड तरी का दत यासतव आमचया भोळया सरकारचयान तया पववतर पसतकासारख एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तया परततवादयास तयाचया पसतकासदरहत हददपार करवत जर नाही तर आमचया सरकारान कपा करन एकदम सवष शाळाखाती बद करन आपल घरी सवसर बसलयास आमहा शि ववरचा काहीतरी कर कमी होईल कारण ववदयाखातयातील एका मखय भटकामगाराचया तनदान दरमहा सहाश सती महणज दरवरी (७२००)

सात हजार दोनश रपय पदरी आवळाव लागतात आता सलतानीचा तर घोरच नाही परत असमानी महर झालयास यवहढी रककम तयार करणयाकररता शिाचया ककती कटबास एक वरषभर रातरदरदवस शती खपाव लागत असल बर तनदान एक हजार कटब तरी महटली पादरहजत का नको बर या ऎवजाचया मानापरमाण हया बरहसपतीपासन शिास काहीतरी उपयोग होतो काय अर चार आण दररोज समळणार या शि तरबगार यास उहामधय सयष उगवलयापासन तो तो मावळपयात सडकवर मातीची टोपली वाहवी लागतात तयाला बाहर कोठ जाणयास एक घटकचीसदधा फरसत होत नाही आणण वीस रपय दररोज समळणार या भटचाकरास शाळत हवाशीर जागयात खची आसनावर बसन काम करीत असता तयास मयतनससपासलटीचा वराती होऊन दररोज सकाळी आणण सधयाकाळी रडाई पडलयाबरोबर आपण सवष लोकाचया ओळखीस याव महणन मोठया डौलान घोडयाचया गाडीत बसन शहरातील रसतोरसती लोकाचया पढवया शतखान पाहन समरवणयापरती फरसत कोठन समळत अर तयान शहरातील आळोआळीन ववदयपासन काय काय फायद होतात याववरयी अजञानी लोकास उपदश करणयाच एकीकडस ठवन तयास अस समरवत कफरणयाच भरण वाटत यावरन समशनखातयातील दहा रपय दरमहाचा उपदशक याचयापका हजार वाटयान बरा का नाही बर कारण जया शहरात तो उपदशक राहतो तया शहरातील सवष अबालवदधात तो उपदशक आह महणन ठाऊक असतो परत हा नबाब तयाचया खालचया मजलयातील तरबर हाडकरस हा कोण गोमाजी महणन माहीत नसतो अर हा आपलया वरचया यरोवपयन कामगाराजवळ दररोज इकडचया ततकडचया चार गपपा ठोकन मन मानल तवहा तास दोन तास शाळत सशकवन वराातन तयास दोन-चार लखी ररपोटष कररतो महणज हयाच काम झाल आणण यालाच चार आजषवी लोक इमानी चाकर व दशासभमानी महणतात अर या इमानी भट चाकरानी आजपावतो शाळाखातयाकडील लाखो रपय धडात टाककल तरावप याचया हातन अततशिास ववदया दऊन तयापरकी एकास मयतनससपासलटीत सभासद करवल नाही यावरन तच ववचार करन पहा की ह शाळाखातयाकडील एकदर सवष इमानी चाकर आपलया दशातील अजञानी अततशिाचा ककती कळवळा कररतात इतक च नवह परत ह दशासभमानी मयतनससपासलटीत मखय अगधकारी असता याचयान गल सालाचया पाणयाचया खरपडात अततशिास सरकारी हौदावर वपणयापरत पाणी भर दणयाची मदत करवली नाही यासतव कसमटीत अततशिापरकी सभासद घणयाची ककती जररी आह

धो०mdashतमच महणण रासत आह परत मी ऎकतो की कसमटीत हलली शिापरकी ककतयक सभासद इतक ववदवान आहत की त आपली मत दतवळी अर गोववदा महणणार या (नदी) यतरासारख आपलया माना हालवन होय ककवा नाही याचा परसाद दतात कारण जयास मळीच आपलया सहया करणयाची मोठी मारामार मग तर बाकी सवष आवळयायवढ पजय उरल असत अशा शि सभासदासारख कसमटीत खचीआसनावर बसन आपलया माना हालवन सहया करणयाजोग काही अततशिात लोक सापडतील काय

जो०mdashअशा शि सभासदापका हजार वाटयान चागल सलदरहता व वाककता यत अस पषकळ अततशि सापडतील परत भटाचया मतलबी गरराचया आधारावरन एकदर सवष अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ सहजच तया तरबचार यास शि सभासदासाररख सवष लोकात समसळन शरीमत होणयाची सवड नसलयामळ तयास अदयाप गाढव हाकन आपली पोट भरावी लागतात

धो०mdashएकदर सवष जातीच तनरतनराळ सखयापरमाण पाह जाता कसमटीत ववशरकरन कोणतया जातीच सभासदाचा भरणा सापडतो

जो०mdashभट जातीचा

धो०mdashमहणनच या कसमटीतील तरबगारी आणण भगीखरीजकरन भट कामगाराचा भरणा फार आढळतो तयापरकी पवी नळवाल भट कामगार असलयामळ काळया उहाळयात एकदर सवष आपलया जातीचया भटाचया वाडयातील हौदास इतक पाणी मनमराद सोडीत होत की तरील आसपासचया सवष भट शजार याची धोतरपातर धणयाची चगळ होऊन फार पाणी वयरष वाया जात अस परत जया जया पठत गरीब शिाची वसती आह तया सवष पठातील हौदात दोन परहरानतर वाटसरास तहान भागववणयापरत पाणी समळत नसत मग धणयाधाणयाची रलचल कोठन याखरीज भटाचया वसतीत नव हौद ककती कल आहत आणण जनागज पठ वगरर पठतील लोकानी आज ककती वर हौद हौद करन कसमटीचया नावान हाका मारलया परत तर भट सभासदाचा फार भरणा असलयामळ तया गररबाची ककतयक वर दादच लागली नाही परत अखरीस महणज गतसाली जवहा पाणयाची फारच तट पडली तवहा समठगजातील मागामहारानी काळया हौदास सशवन पाणी भरणयास लागल तवहा आताशी कसमटीन शदधीवर यऊन तया लोकाची दाद घतली या कसमटीन इतका बलगामी खचष तया कामी कला की तो ततचयातील मखय सभानायकाचया शहाणपणाला आणण वरभवाला शोभा दत नाही असो कसमटीत इतकी अदाधदी असता तयाववरयी मर हाठी वतषमानपतरकत का सरकारास जाग करीत नाहीत

जो०mdashअर एकदर सवष मर हाठी वतषमानपतराच कत भट असलयामळ तयाचयान आपलया जातीचया लोकाचयाववरदध सलदरहणयास हातच उचलवत नाही जवहा यरोवपयन सभानायक होता तवहा तो एकदर सवष भटाच काही कसब चाल दत नस तवहा मातर त एकतर होऊन तयान अस कलयामळ आमहा सवष रयतच अस नकसान झाल तयान तस कलयामळ आमहा सवष रयतच तस नकसान झाल अशा नानापरकारचया तयाचयाववरयी त कतकी कडया उठवन तयास इतका तरास दत असत की तो आपलया मखय सभानायकाचया जागयाचा राजीनामा दऊन पढ या कसमटीच नावसदधा घईनासा झाला बर आपल दयाळ सरकारही तया सवष मतलबी वतषमानपतराचया महणणयास खर मानन तया सलदरहणयात एकदर सवष शिाच व अततशिाच मत आल आह महणोन समजत अस समजणयामधय आमचया भोळया सरकारची मोठी चक आह तयास इतक ठाऊक नाही की एकदर सवष भट वतषमानपतरकतयााची आणण शि व अतत शिाची जमातन एकदासदधा अशा कामी गाठ पडत नाही तयातन बहतक अततशिास तर वतषमानपतर महणज काय कोलहा का कतरा का माकड

ह काहीच समजत नाही तर मग अशा अनओळखी अततशिाची मत हया सवष सोवळया वतषमानपतरास कोठन व कशी कळतात तयानी सरकारची रटटा करन अजञानी जनाची मन ररझवन आपली पोट जाळणयाकररता हा सधारला तततबा योजन काढला आह तस जर नाही महणाव तर एकदर सवष खातयात तयाचया जातीचया कामगाराचा भरणा असलयामळ एकदर सवष शिासदरहत अततशिाच नकसान होत आह याववरयी तयास शोध काढणयास फरसत जर होत नाही महणाव तर समिाचया पसलकडील लदन शहरातील राणी सरकारचया मखय परशानान आपलया सवपनात दरहदसरानाववरयी काय काय बरळला याववरयी तरबततम बातमी काढणयास तरी तयास कोठन फरसत होती असो तरावप एखादया मर हाठी णिशसत वतषमानपतरकतयाषन कसमटीत गरीबाची दाद लागत नाही महणोन सलदरहलयास पढ एकदर सवष मराठी वतषमानपतरातील ववरयाच इगरजीत गोशवार काढन सरकारास दाखववणयाच काम कसमटीतीलच एका भट सभासदाकड आह तर अशा ररपोटषराचयान कसमटीत आपलया शजारी माडीशी माडी दऊन बसणार या जातभावाची भीड न धररता तयाचया (आपलया) ववरदध मजकर सरकारपढ कस ठववतील

धो०mdashअसा जर चहकड भट सभासदाचा भरणा असलयामळ बाकी सवष जातीच नकसान होत आह तर तमही याववरयी एक लहानशी चोपडी करन दकणा-पराईज कसमटीस आपषण करा महणज तणकरन तरी सरकारच डोळ उघडतील

जो०mdashभटजोशी आपलया मतलबी धमाषचया रापा दऊन अजञानी शिास कसकस फसवन खातात व णिसती उपदशक आपलया तनपकपाती धमाषचया आधारान अजञानी शिास खर जञान सागन तयास कसकस सतय मागाावर आणणतात या सवष गोषटीववरयी मी एक लहानस नाटक करन सन १८५५ सालात दकणा पराईज कसमटीस अपषण कल परत तरही असलया सभडसर भट सभासदाचया आगरहामळ यरोवपयन सभासदाच काही चालना तवहा तया कसमटीन माझी चोपडी नापसत कली अर ही दकणापराईज कसमटी मयतनससपासलटीचीच धाकटी बहीण महणणयास काही हरकत नाही कारण ततन या कामी शिास उततजन यणयाकररता ककती दरठकाणी शिात दरदवा लावन उजड पाडडला आह तो दाखीव अखरीस मी त पसतक एकीकडस टाकन काही वर लोटलयानतर दसरी लहानसी बराहमणाचया कसबाववरयी नवीन चोपडी तयार करन आपलया सवताचया खचाषन छापन परससदध कली तवहा एका माझया पणकर सनहयान आगरह करन तया चोपडीचया काही परती एकदर सवष शाळाखातयाकडील मखय अगधकार यानी ववकत यायावयात महणन तयान मजकडन तया सवष अगधकार यास सचनापतर पाठववली परत तयातन एकाही अगधकार यान भटाचया भयासतव एकसदधा चोपडी खरदी करन आपलया नावास बटटा लावन घतला नाही

धो०mdashतातयासाहब तमहाला सवष लोकाचया पढ पढ करता यत नाही सबब तमचया चोपडया खपत नाहीत

जो०mdashअर बाबा चागल काम शवटास नणयाकररता वाईट उपाय योज नयत नाही तर तया कामाचया चागलपणाला बटटा लागतो तयानी एक माझी चोपडी ववकत घतली नाही महणन माझ

काही दवाशजन कमी पाडडल आह काय नाही परत पढ मी तसलया लोकाच आजषव करणयाच गधककारन आपलया उतपनकतयाष वपतयावर कसा भार घालावा ह सशकलो यासतव मी तयाचा तरतरवार आभार मातनतो

धो०mdashनतर आपण जवहा भट वगरर जातीचया मलीकररता शाळा सरावपलया होतया तवहा सरकारन महरबान होऊन आपलयास मोठया सतकारान एक शालजोडी बकीस दरदली नतर तयाचपरमाण आपण दसर या परक अततशिाकररता शाळा सरापन तयामधय अनक भट मदतीला घऊन तया सवष एकदर शाळामधय सशकववणयाचा भरभराट चाल करन आपण मधीच त काम एकाएकी एकीकडस टाकन बाजला झाला पढ आपण काही वर लोटलयानतर एकदर सवष यरोवपयन लोकाच घरी जाण बद कल याची कारण काय असावीत

जो०mdashभट वगरर जातीचया मलीचया शाळा घातलयामळ सरकारास आनद वाटन तयानी मला एक शालजोडी बकीस दरदली खरी परत जवहा मला अततशिाचया मलामलीकररता शाळा असणयाची फार जररी दरदसलयावरन मी तया कामी अनक भट सभासद करन तया सवष शाळा तयाचया सवाधीन करन अततशिाचया मलामलीकररता शाळा काढलया तवहा एकदर सवष यरोवपयन गहसरानी मला फार िवयदवार मदत कली तया उदार गहसरापरकी रशवहय कसमशनर रीवहजसाहब यानी जी मदत कली ती मी कधी ववसरणार नाही तया उदार गहसरानी फकत िवयदवार मदत कली इतक च नाही परत तयानी तया अततशिाचया शाळात आपला महततवाचा धदा सभाळन वरचवर यऊन मलाची गतत ववदयमधय ककती झाली याववरयीची चौकशी वारवार करीत अस व मलास ववदया सशकणयाववरयी उततजन याव महणन तो फार झटत अस तयाच उपकार अततशिाचया मलाचया हाडामधय णखळल आहत तयाजबददल तयानी आपलया शरीराच चमी जोड करन तयाचया पायात घातल तरावप त तयाच उतराई होणार नाहीत तयाचपरमाण दसर काही यरोवपयन गहसरानी मला या कामी फार मदत कली याजबददल मी तयाच फार आभार मातनतो तया वळस तयाही कामी मला भट सभासद घणयाची जररी पडली याची आतली कारण पढ एखाद परसगी कळवीन परत पढ जवहा मी तया शाळात भटाचया पवषजाचया कतरतरमी पसतकातील लबाडया करन मलास दाखव लागलो तवहा तयाचा माझा आतलया आत बोलणया-चालणयामधय बबनाव होऊ लागला तयाच महणणयाचा कल असा दरदसन आला की या अततशिाचया मलास ववदया मळीच दऊ नय जर कदागचत तयास सशकववणच भाग पडल तर तयाची साधारण अकरओळख मातर करन दयावी माझ महणण अस होत की तयाना चागल परतीची ववदया दऊन ततजपासन तयास आपल बर-वाईट समजणयाची शशकत यावी आता तयाचा अततशिास ववदया न दयावी याचा हत का त लोक ववदवान होऊन आपणास जया सरकारचया योगान ववदया समळाली व तणकरन खर कोणत व खोट कोणत ह समज लागल तया सरकारच परमतनषठ सवक होऊन आपल पवषजानी तयाचयावर कललया जलमाची आठवण होऊन आपला सवषसवी गधकार करतील ककवा कसा ह बरोबर सागता यत नाही असा जवहा माझ व तयाच

मतामधय भद पड लागला तवहा मी तयाच सवष कतरतरम समजन तया दोहीही खातयातन एका बाजला झालो तयास काही वर लोटली इतकयात भटपाडयाच बड उपशसरत झाल तवहापासन एकदर सवष यरोवपयन सभदय गहसर माझयाशी पदरहलयासारख नीट मन उगाळन न बोलता त मला पादरहलयाबरोबर आपलया कपाळास आठया घाल लागल तवहा मी तयाचया घरी जाणयण अगदी बद कल

धो०mdashभटपाडयाचया बदमसतीमळ तयानी आपला तनरपराधयाचा आवहर करन त आपलयास पादरहलयाबरोबर कपाळास अशा आठया घाल लागल ह तयाचया शहाणपणाला शोभा दत नाही आणण यावरन आपण भट ववधवा शसतरयानी गभषपात वगरर अघोर कम कर नयत महणोन तयास गपतपण बाळत होणयाकररता आपलया घरी सोय कली आह तया कामी आपण आपलया सरकाराजवळ कोणतयाही परकारची मदत न मागता व तयाचपरमाण तया कामात नावालासदधा भट सभासद न घता त काम आपण आपलया खचाषन चालववल आह

जो०mdashआपल सरकार जर महणाव तर शजकड घगर या ततकड उदय उदय महणणार आह कारण अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ तयास सहजच सवष रोजगारधदयाच दवार बद झाल व तयाजमळ तयाजवर पोटाचया आगीमळ चोर यामार या करणयाचा परसग गजरतो व तयानी चोर यामार या कर नय महणोन आमचया सरकारान तयाचया हजर या घणयाची वदरहवाट घातली ह बर कल परत भटाचया तनराशरीत अनार ववधवा शसतरयास पाट लावणयाची बदी असलयामळ तया वयासभचार करन गभषपात व बाळहततया करतात ह आमच यायी सरकार उघड डोळयान पहात असन तयाजवर मातर मागरामोशासारखी चौकशी ठवीत नाही ह मोठ आशचयष होय काय आमचया सरकारास गभषपात व बाळहततया करणार या बायापका दरोडखोर मागमहार जाशसत दोरी आहत अस वाटत काय दसर अस की भटाच ldquoखाण रोड परत मचमच फारrdquo अर जयाचयान एकगचतत होऊन आपलया बाळ बदरहणीचया हजामती करणार या नावपकाचया हातन वसतरा तछनाऊन घववत जर नाही तर तसलया लोकास अशा कामी सभासद करन काय फळ होणार आह

धो०mdashबर असो परत आपण पवी महणालात की एकदर सवष शाळाखातयात जया काही अवयवसरा झालया आहत तया कोणतया

जो०mdashतया सवष अवयवसरा सलह गलया असता तयाचा एक सवततर लहानसा गररच होईल या भयासतव तयापरकी एकदोन गोषटी उदाहरणारष यर घतो पदरहली गोषट अशी की शि व अततशि याचया मलाचया शाळाकररता सशकक तयार करणयाची अनवसरा

धो०mdashअस कस महणता सरकारन सवष जातीची मल सशकणयाकररता पतोजी तयार करणयाकररता एक सवततर तनराळी शाळा कली आह सरकारचया मनात आवडतनवड नाही

जो०mdashतर मग आजपावतो तया तयार कललया पतोजीनी अततशिाची मल तयार ककती कली ती दाखीवmdashआता खाली का पहातोस मला उततर द

धो०mdashएकदरसवष भटपतोजी लोक अस महणतात की अततशिाची मल शाळत घतलयाबरोबर दरहदसरानात मोठा गधगाना होईल महणोन सरकार सभत

जो०mdashबर तर सरकार पलटणीत सवष जातीच लोक भरतात महणोन दरहदसरानातील लोक का गधगाना करीत नाहीत ही सवष सरकारची हयगय कारण पलटणीची भरती करतवळी आपण त काम सवत करतात आणण पतोजी तयार करणयाच काम भलतया एखादया शाल तरबसनी गौतयागोमाजीकड नसमतात तयाला काही या कामाची मादरहती नसत तयाला जर या कामाची मादरहती असती तर तयान पररम अततशिाची मल पतोजी तयार करणयाच कामी हयगय न करता तया शाळत फकत भटाचया मलाची इतकी खोगीरभरती न करता

धो०mdashतर मग सरकारन याला काय तोड करावी

जो०mdashयाला तोड इतकीच आह की सरकारन कपाळ होऊन ह काम एकदर सवष यरोवपयन कलकटराचया हाती दरदलयासशवाय ससदधीस जाणार नाही कारण या लोकाचा शि व अततशिाशी तनकट सबध असलयामळ तयानी भट कामगारावर भरवसा न ठववता दर गावोगावी एक एक वळी जाऊन तयानी कळकणयाषचा हजर न धररता सवष गावातील आबालवदधास ववदयपासन काय काय लाभ होतात ह सागगतलयाबरोबर त आपली हशार हशार मल तनवडन कलकटरसाहबाचया सवाधीन पतोजी करणयाकररता मोठया आनदान करतील कारण जस यरोवपयन कलकटराचया बोलान ह काम तडीस जाईल तस असलया गररमाहीत कामगाराचयान तडीस गल नाही व पढही जाईल ककवा न जाईल याचा सशय वाटतो याववरयी एक महण अशी आह की lsquoजनो काम तनो राय तरबजा कर तो गोता खायrsquo यावरन तच ववचार करन पहा की शि व अततशि जातीच पतोजी तयार करणयाची ककती जररी आह कारण जवहा तया तया जातीच पतोजी तयार होतील तवहा त आपापलया जातीचा असभमान मनी धरन त आपलया जातीचया मलास हातात काठी घऊन गराची वळती कर लागणयाचया पवी इतकी सशकणयाची गोडी लावील की पढ ती मल मोठी झालयाबरोबर ती आपलयातील एका मलास बारीबारीन माळावर गराचया वळतया करावयास ठवन बाकी सवष मल अखरावर सरपारबया न खळता गावात यऊन आपलया पतोजीजवळ सशकणयास कधी कमी करणार नाहीत परत अशा सधारलया काळात जगामधय अतत सधारललया अमररकन लोकापरकी अधयाष लोकानी आपलया खासगत दशबाधवाबरोबर तीन वर सतत जग कलयासशवाय आपलया हातातन दासास सोडल नाही तर असलया गावठी भटपतोजीचयान शाळमधय शिादरद अततशिास खर जञान सशकवन तयास आपलया दासयतवापासन मकत होऊ दणयाची बवदध कशी दववल अर जया एका भट परोफसराचया पगारात सहा शि अरवा नऊ अततशि परोफसर सवसत समळणयाची खातरी असता आपल सरकार या कामी भटाचया नादी लागन आपलया अजञानी बाधवाचया कमाईच परस अस बलगामी खचषतात जर आपण जर तयाववरयी आपलया सरकारास जाग कल नाही तर तयाचा दोर आपलया माथयावर यणार आह तयाचपरमाण चौधर याच वाडयातील खाणावळीत अततशिाची मल ककती आहत बर

धो०mdashआहो जर शिाचया मलाची तनभावणी लागणयाची मारामार तर अततशिाच मलाच नाव कशाला काढता

जो०mdashका बर तच महणतोस ना सरकार अवडतनवड करीत नाही तर मग याच कारण काय

धो०mdashयाच कारण तर भट कामगार असलयामळ अस घडन यत महणन आपण मला एक दरदवशी परतयक परमाण दाखववल होत त अस की जो भट गहसर पवी जवहा आपलयाजवळ चाकरीस होता तवहा तो दोन वळा अततशिाचया शाळत यऊन काही ववटाळाचा ववगधतनरध न पाळता सवष जातीचया मलास सशकवीत अस आणण तोच भटजीबावा जवहा खाणावळीत चाकर झाला तवहा तो इतका सोवळा बनला की तयान एका गरीब सोनारास चावहडीवर ओढन आणल कारण तयान उहाळयात तया शाळतील हौदाला सशऊन आपली तहान भागववली

जो०mdashअर जया भटसशरोमणीन कलली गीत एकदर सवष नवीन समाजामधय गाणयाचा ककतता घतला आह तरावप तयान आपलया मतलबी धमाषपरमाण दगडी पजणयाच न सोडडता आपलया वाडयातील भटाचया हौदाला शिान सशऊ नय महणन पडदी घालन तो अखरीस काशीस जाऊन काशीकर होणयाचया बतात आह तरावप आमचया तनपकपाती मयतनससपासलटीत भटसभासदाचा भरणा असलयामळ ततन ती पडदी तशीच कयम ठऊन शकरवारातील सशपयाचया हौदाची पडदी मातर एकदम पाडडली तरावप तरील ककतयक भटजीनी फकत आपलया उपयोगाकररता तया हौदाचया उसवासानजीक एक लहानसा चोर हौद बाधन तयातील पाणी आपल सोवळ चाव करन नाहाणयाधणयामधय बलगामी नासशतातmdashआता बराहमणजमास यऊन अस कसब लढववल नाही तर तो जम कशाचा

भाग १६ वा

बरहमराकषसाच वपडचा गधककार

धो०mdashया सवष आपलया सवादावरन अस ससदध होत की एकदर सवष भटानी आपलया कतरतरमी धमाषचया अडन आपलया भोळया सरकारचया डोळयात माती टाकन आपण सवष शिादरद अततशिास अमररक तील दासापकाही जासती पीडा दत आहत यासतव आपण या भटाचया कतरतरमी धमाषचा गधककार करन आपलया अजञानी बाधवास जाग का करीत नाहीत

जो०mdashमी कालच सधयाकाळी याववरयी एक पतर तयार करन एका माझया सनहाचया सवाधीन करन तयास ववनती कली की तयान तया पतरातील र हसवदीघाषदी सवष चका नीट करन तयाची एक एक परत करन सवष भट व णिशसत वतषमानपतरकतयााचया असभपरायाकररता पाठवावी तया पतराची नककल यणपरमाणmdash

शदराानीा बरहमराकषसााचया दासयतवापासन अस मकत वहाव

मळ भटाचया (इराणी) पवजानी या दशात मोठा बडावा करन यरील आमचया मळचया कतरावासी पवषजास यदधपरसगी शजककलयामळ तयास आपल दास कल पढ जसजसी सधी सापडत गली तसतसी भटानी आपलया सततचया मदान अनक तर हतर हच मतलबी गरर करन तया सवााचा एक मजबत कोट बाधन तयामधय तया सवष दासास वशपरपर अटकावन तर तयास नानातर हचया पीडा दऊन हा काळपावतो मोठया मोठया मौजा मारीत आहत इतकयात जवहा इगरज बाहदराच राजय या दशात आल तवहापासन बहतक कनवाळ यरोवपयन व अमररकन सतपररास आमच दख पाहवना तवहा तयानी आमचया बदरदखायात हमशा यऊन आमहास असा उपदश कला की ldquoअहो बाबानो तमही आमहासारख मनषय़ आहात तमचा व आमचा उतपन व पालन व पोरणकताष एकच आह आणण तमही पण आमहासारख सवष अगधकारास पातर असता या भटाचया कतरतरमी अगधकारास का मातनताrdquo वगरर अशा नानापरकारचया पववतर सचनावरन ववचाराती मला माझ वासतववक अगधकार समजलयाबरोबर मी तया कर दखायाचया कतरतरमी कोटाचया मखय बरहमकपाटदरवाजयाला लार मारन बाहर आपलया उतपनकतयाषचा आभार मानला

आता मी तया परोपकारी यरोवपयन उपदशकाचया आगणात तब ठोकन रोडासा ववसावा घणयाचया पवी पररम अशी परततजञा कररतो कीmdash

भटाचया जया मखय गरराचया आधारावरन आमही भटाच दास आहोत महणन तयाचया दसर या ककतयक गररात लख आढळतात तया सवष गरराचा व तयाचा जया जया गरराशी सबध असल तया सवष गरराचा गधककार करन जया गररावरन (मग तो ककणतयादरह दशातील अरवा धमाातील ववचारी पररान कलला का असना) सवाास सारखा उपभोग घता यतो तशा गररकतयाषचा मी आपलया उतपनकतयाषचया सबधान धाकटा भाऊ समजन तयापरमाण वतषन करणार

दसर अस की ज लोक आपलया एकतफी मतासभमानाचया दाडगावयान कोणासही नीच मानणयाजोग आचरण कर लागतात तया उभयतास तस आचरण करणयाची सवड दऊन मी आपलया उतपनकतयाषन तनमाषण कललया पववतर अगधकाराचया तनयमास बटटा लावणार नाही

ततसर अस की ज दास (कि) फकत आपलया उतपनकतयाषस मानन तनतीस अनसरन सवचछ उदयोग करणयाचा तनशचय करन तयापरमाण आचरण करीत आहत अशी तयाजववरयी

माझी खातरी झालयाबरोबर मी तयास कवळ आपलया कटबातील बाधवापरमाण समजन तयाबरोबर अनवयवहार करीन मग तो कोणतयादरह दशातील असो

पढ एखादया काळी माझया अजञानानी गाजललया शि बाधवातन एखादयास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची इचछा झालयाबरोबर तयान मला एक वळ तरी कपा करन आपल नाव पतरदवार सलहन कळववलयास मला या कामी मोठी दरहममत यऊन मी तयाचा फार आभारी होईन (सदहष पतराववरयी ज ज वतषमानपतरकतयााच असभपराय समळाल तयाची योगयता समजणयाकररता त आमही आपल वाचणाराकररता यर घतोmdash)

ता ५ डडसबर सन १८७२ इ

पण जनागज न ५२७ जोतीराव गोववादराव फल

धो०mdashआपण वर दरदललया जादरहरातीतील एकदर सवष कलम मला पसत पडली व मी तयाचपरमाण वतषन करणार आज हजारो वरााचया भटाचया कतरतरमी व तरासरप कर दखायातन मी सटलयामळ परमानद पावलो यासतव मी आपला ऋणी आह साराश तमचया सवष सागणयावरन दरहदधमाषचया कतरतरमीपणाववरयी तर माझी खातरी होऊन चकली परत जया एक परमशवरास आपण मानतो व सवष जञानी लोक मानतात तया परमशवरास तो सवषसाक व सवषजञ असता आमहा शिादरद अततशिाच हाल अजन दरदसलच नसतील काय

जो०mdashतयाववरयी पढ एकादया परसगी तला सवष खलासा करन सागन महणज तझी खातरी होईल

समापत

लोककलयाणचछ

पण शनीवार तारीख ४ जानवारी १८७३

आमच परससदध महाजञानी महाववचारी व महाशोधक ततववतत अजम जोतीराव गोववदराव फल याणी एका मोठया गहसराचया सशफारसीन एक अपरयोजक अशा परकारच आतमशलोघच व बराहमणाचया तनदच पतर आमहाकड पाठववल आह तयास आमचया पतरात जागा समळणयाचा सभव नाही याबददल सदहष अजम फल आमहास माफी करोत

शभवतामानदशाक व चचासाबाधीा नानाववधसागरह

कोलहापर-ता १ फबरआरी सन १८७३

पिवयवहार

पणयातील नदरटव वतषमानपतरकत खालचया मजकरास आपलया पतरात जागा दत नाहीत महणन हा आमहाकड पाठववला आह हा मजकर चहकड परससदध करावा अशी सम जोती गोववदराव फल याची इचछा असलयामळ आमही तयास या अकात जागा दतो जरी आमचया दरहद समतरास हा मजकर काही अशी तनदापर वाटल तरी हयामधय जो असभपराय दाखववला आह तो सततय अस आमहास वाटत कारण वासतववक पादरहलयास बराहमणानी मातनलयापरमाण जातीभद नाही अस सम जोतीचया लकात पकक आलयावरन मी कोणा पादरहज तयाशी अनवयवहार करीन अस तयान धरयाषन सागगतल अस छातीच परर या दशात पषकळ लवकर होवोत

भटकामगार इागजतनयरखातयाात कशी पढारगदी कररतात याववषयीा

पवाडा

पशवाई दकषकषणा रमणा इागजतनयर खातीा भररती होळकरी पोतीा धर०

भीक मागताा लाज न वाट घरोघर कफरती आळसी धमााआड लपती तरबगार यााचा धादा मतलबी नीच मातनती खशामत कररती ककती बराहमणाच कसब सलहहण कारकनया कररती कणबया हदवसा नाडडती हाजरी पसतक हातीा घऊन फलाावर जाती हाजर या मजन घती तरबन फीच मजर पाहन हाकलन दती नाहीा तो दोष लाववती चाल मगसिला धमकया दऊन कानावर पगडी चढवन सोग तरबगार या दावन उभा राही दर जाऊन पााढर डोळ दाात खाऊन चाल दर सोडन फलास मसिी नती बाजस शरा कानगोषटीस चाल फागजल हजर या भरलया नााव वाचन दाववती आढावा वरचवर पाहती तरबगार याची घोगडी दादा आसनावर बसती भररती होळकरी पोतीा १

पााडया हदवस बारा सार या महहनयामधीा भरती बाकी अठरा आपलया हातीा आठ हदवस खाडयाच बाकीच सात सोबती सशलक बवीसा भरती तझया घरचीा सवा माणस पगारा परतीा पावली दर तयााचया हातीा सवा बायका पोरीवजा सववीस हदन असती उरली सशलक मोगजती राणया नानया पोर नवहतीा दो हदवसाा वरतीा भरती आगाऊ फी परतीा रोजी बल हदवस दाहा नाहीा महहनयाला कमती तीच र सभसतयाची गतत चाल आमही जातीच बराहमण आतत लाचारी घऊन नात धमााच दाऊन मोहहती हळच साागन नजर सरकारी चकवन कराव आमच पाळण चाल बााधन धोतर का बरस झटती कस चाकरीस टळना तनतयनमास चाल आठ वाजलया वळ झाला घोडयावर बसती घरचा रसता धररती परतन यताा तनतय मळयाावर धाडा घासलती भररती होळकरीा पोतीा २

मगसिचया गजवलग गडणया धाडन काहढती तयााचया हजर या मााडडती घोडयापरता गडी दऊन तयास ररझववती भताला सहज आळववती पोकळ मगसि महणताा महणताा नालया फगववती चढववती वळाचया वरती मधीाच कधीा भोजन दऊन समाधा कररती कसी पाहा सागध सागधती जऊा घालताा सिी सचवी सरपणाची कमती पतीला सोडन कळववती भाजीपालया आग लागली खडयाची वसती सलाब लोणचया परतीा चाल वाहढती फार दरन सोवळ चाव करन गोववती गोड बोलन भोजनीा नादीा लावन सागधती कस भोदन घतत जागा सारवन चाल डागगतो पाहन वमाास सोडा हया नीच कमाास आग लागो या धमाास चाल साकट पडताा हाळच मसिी तोडाशीा दती तनराळ बाजला होती मगसिल लळा लावन गळा कावपती भररती होळकरीा पोतीा ३

गवताकररताा तनतय तरबगारी घोडयाची भरती पासळन घोड खाजववती फलामधन शदर बायका भााडी घााससती तरबगारी तरबछान कररती वडसरसा कणबी पाहन पाय दातरबवती मजन झोपा माररती सवजातीच सभकषक बराहमण फलावर नती सभकषा गाठन दवववती समळकतीच वााट हजर सोबतयााना दती समजत वरचयावर कररती दपतरदारा हापत बााधन भटीला जाती सशपायाा ववडयास बोलाववतीए चाल ठपल गोर यऊन करची ताब घऊन रकल सशकार खळन कागदीा सहया करन भटावर बाकी सोपन ववसावा ललास घऊन चाल शोभती खास कोचास वागचती नयजपपरास मान पाहा मधीा डकलीस चाल तरबगार यााचया कोबडया वगर सामानाची भरती पसा मधीाच कीा खाती बटलराचया हातन गोर या जलाब करववती भररती होळकरी पोतीा ४

नकसानीचा पसा माती भरीस घासलती दाखला कफगरठ ा सलहहती लट धमाळी पसा आठवण रमणयाची होती रपोटीा मळ समळववती खगजनयामधीा पसा सरताा कर योगजती हाड कणबयााची वपळीती कमातनषठ चाकर बनल लकषाधीपती बधली कणबयाची वरती टोपीवालया

गहय कळताा रागजनाम दती हवलया तीन मजली करती नयायशील महणववताा आताा तमहीा आमच भपती दया नाहीा शदरााची गचततीा चाल अनभव सवताा लकषन साागतो खर तनकषन सवा जाती तनवडन घयावया साखया परमाण दयावीा काम नमन होईल सख साधन चाल घासलतो पदरीा चकीस नसमताा एका जातीस परवश नाहीा शदराास चाल एक जातीच सवा समळन नाडडती बाकीच तोडाकड पहाती जोतीराव बोधी करा नय एक जात भरती भररती होळकरी पोतीा ५

मारवाडी भट यााच कसबाववषयीा

अ भा ग

काया परती लागोटी कफरती नाागराच पाठ ा १ एका घोगडयावााचनी गसियाा नस दज शयनीा २ ढोरामाग सवाकाळ पोर कफरती रानोमाळ ३ ताक कणया पोटभरी धनय महण तो सासारीा ४ अस वसिााची कमती एकमकाा गचकटती ५ सरकारी पटटी नट पड तीन शडया गााठ ६ कजारोखीा सलहहण आट तनदाय मारवाडी काट ७ आजञानयाला समजत नाहीा कळकणयाान सलहहल कााहीा ८ वकीलाची माहागाई नयायागधशा दया नाहीा ९ पापपणय जर नाहीा पशापरत दादा भाई १० तनतय जमती एका ठायीा शदरााची दाद नाहीा ११ राज धमाशील महणवती आताा कार माग घती १२ ववदया दयावी पटटीपरती गधकारनी सााग जोती १३

भटााचया मतलबी गराराच कसब याववषयीा

अ भा ग

लपाचया उबीत आागमोड दई झोप यत नाहीा आळशास १ दाव रबरबी शतीा बााधावरी बलास तो चारी शकरोदयीा २ ऊन पाणी तनतय सोवळयाचा राट साधयसाठ ा पाट मनय सख ३ तनटनट करी गाडया आऊतासीा तटकया दोरासी चार गाठ ४ पायीा चमी जोडा तनर याच धोतर पगडीचा भार दजी वसि ५ उघडा तो बाब लागोटया बाहदर गचाधया डोईवर घोगडीचया ६ अननशवदधसमष तप भातावर करी चषटाचार गचिाहती ७ जोधळयाचया कणया ताक पोटभरी सख नाहीा रोरी नाागर याचया ८

टकनी लोडाशीा काम सलहहणयाच बोल हदमाखाच रडा जसा ९ अनवाणी पाय मठ नाागरास हाकी बलास गीत गात १० ताट वपकदाणी तजाळ समयी दववज झोप घई तरबछानयाात ११ कोरडी ताबाख चनयासव खाई गोड झोप घई घोगडीात १२ अवयव बवदध दोघाास सारखी बराहमण काा सखी झाला ऎसा १३ सततचया मदान ववदया बाद कली शदरााही मातनली बादी सदा १४ मन तो जळाला इागरजी बा झाली जञानाची माऊली पानहा पाजी १५ आताा तरी तमहीा माग घऊा नका गधकारनी टाका मनमताा १६ ववदया सशकतााच पावाल त सख घयावा माझा लख जोती महण १७

भटाच कसब आणण शदरााचा दवभोळपणा याववषयीा

अ भा ग

रडा लाग शजार याशीा आसा नाहीा डोळ पसी १ मोल घई रडा लाग बहरपी आणण सोग २ सवासाकष जगतपती तयाला नको मधयसती ३ ववटाळसा तोडी ताल करी पजा घई मोल ४ मढा दऊतनयाा राप पापी कररतो बा जप ५ वकीलाला चाड नाहीा कताा आमचा सवानयायी ६ िाता सवााला सारखा नाहीा कोणाला पारखा ७ भोद भट शदरााघरीा दई रापाा पोटभरी ८ एका जोतीबाचा सार घाला दवाजीवर भार ९

mdashसमापतmdash

SLAVERY (IN THE CIVILISED BRITISH GOVERNMENT

UNDER THE CLOAK OF BRAHMANISM)

EXPOSED BY

JOTIRAO GOVINDRAW FULE

mdash०mdash

(बराहमणी धमााचया आडपडदयाात)

गलामगगरी

(सधारलया इागललश राजयाात)

ह लहानस पसतक

जोतीराव गोवव ादराव फल

याानीा

लोक हहतारा कल

त

पण यर ldquoपना ससटी परसrdquo छापखानयाात छापल

mdash०mdash

कका मत १२ आण

गरीब शदराहदअततशदराास ६ आण

(All Rights Reserved)

[१८७३ मधय परकासशत झाललया पररमावततीतील मखपषठाच यरामल मदरण]

DEDICATED

TO

THE GOOD PEOPLE OF THE

UNITED STATES

AS A TOKEN OF ADMIRATION FOR THEIR

SUBLIME DISINTERESTED AND

SELFSACRIFICING DEVOTION

in the cause of Negro Slavery and with

an earnest desire that my countrymen

may take their noble example as their guide

in the emancipation of their Sudra Brethren

from the trammels of Brahmin thralldom

THE AUTHOR

(पररमावततीतील अपषणपतरतरका)

यनटड सटटस मधील सदाचारी लोकाानीा

गलामाास दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात औदापा तनरापकषता व परोपकार

बदधी दाखववली यासतव

तयााचया

सनमानारा

ह लहानस पसतक

तयाास परम

परीततन नजर

कररतो आणण माझ दश

बााधव तयााचा तया सततय कतयाचा

ककतता आपल शदरबााधवाास बराहमणलोकााचया

दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात घतील अशी अशा बाळगतो

गरारकताा

(पररमावततीतील अपाणपतरिका)

PREFACE

ldquoThe day that reduce a man to slavery takes from him the half of his virtuerdquo-Homer

ldquoOur system of Government in India is not calculated to raise the character of those

subject to it nor is the present system of education one to do more than over-educate the few

leaving the mass of the people as ignorant as ever and still mere at the mercy of the few learned

in fact it is an extension of the demoralizing Brahminridden policy which perhaps has more

retarded the progress of civilization and improvement in India generally than anything elserdquo

Col G J Haly-On Fisheries in India

ldquoMany ages have elapsed since peculiar resources were afforded to the Brahmins but the

most considerate cosmopolite would hesitate to enroll them amongst the benefactors of the

world They boast of vast stores of ancient learning They have amassed great riches and been

invested with unbounded power but to what good end They have cherished the most degrading

superstitions and practiced the most shameless impostures They have arrogated to themselves

the possession and enjoyment of the rarest gifts of fortune and perpetuated the most revolting

system known to the world It is only from a diminution of their abused power that we can hope

to accomplish the great work of national regenerationrdquo

Meadrsquos Sepoy Revolt

Recent researches have demonstrated beyond a shadow of doubt that the Brahmans were

not the aborigines of India At some remote period of antiquity probably more than 3000 years

ago the Aryan progenitors of the present Brahmin Race descended upon the plains of

Hindoostan from regions lying beyond the Indus the Hindoo Koosh and other adjoining tracts

According to Dr Pritchard the Ethnologist they were an off-shoot of the Great Indo-European

race from whom the Persians Medes and other Iranian nations in Asia and the principal nations

in Europe like-wise are descended The affinity existing between the Zend the Persian and

Sanskrit languages as also between all the European languages unmistakably points to a

common source or origin It appears also more than probable that the original cradle of this race

being an arid sandy and mountainous region and one ill calculated to afford them the

sustenance which their growing wants required they branched off into colonies East and West

The extreme fertility of the soil in India its rich productions the proverbial wealth of its people

and the other innumerable gifts which this favoured land enjoys and which have more recently

tempted the cupidity of the Western nations no doubts attracted the Aryans who came to India

not as simple emigrants with peaceful intentions of colonization but as conquerors They appear

to have been a race imbued with very high notions of self extremely cunning arrogant and

bigoted Such self-gratulatory pride-flattering epithets as आयष भदव etc with which they

designated themselves confirm us in our opinion of their primitive character which they have

preserved up to the present time with perhaps little change for the better The aborigines whom

the Aryans subjugated or displaced appear to have been a hardly and brave people from the

determined front which they offered to these interlopers Such opprobrious terms as (शि) Sudrarsquo

insignificantrsquo महारी lsquothe great foersquo अतयज चाडाळ etc with which they designated them

undoubtedly show that originally they offered the greatest resistance in their power to their

establishing themselves in the country and hence the great aversion and hatred in which they are

held From many customs (A most remarkable and striking corroboration of these views is to be

found in the religious rites observed on some of the grand festivals which have a reference to

Bali Raja the great king who appears to have reigned once in the hearts and affections of the

Sudras and whom the Brahmin rulers displaced On the day of Dushara the wife and sisters of a

Sudra when he returns from his worship of the Shumi Tree and after the distribution of its

leaves which are regarded on that day as equivalent to gold amongst his friends relations and

acquaintances he is greeted at home with a welcome इडा वपडा जावो आणण बळीच राजय यवो ldquoLet

all troubles and misery go and kingdom of Bali comerdquo Whereas the wife and sisters of a

Brahmin place on that day in the foreground of the house an image of Bali made generally of

wheaten or other flour and when the Brahmin returns from his worship of the Shumi Tree he

takes the stalk of it pokes with it the belly of the image and then passes into the house This

contrariety in the religious customs and usages obtaining amongst the Sudras and the Brahmins

and of which many more examples might be adduced can be explained on no supposition but

that which I have tried to confirm and elucidate in these pages) traditionally handed down to us

as well as from the mythological legends contained in the sacred books of the Brahmins it is

evident that there had been a hard struggle for ascendancy between the two races The wars of

Devas and Daityas or the Rakshasas about which so many fictions are found scattered over the

sacred books of the Brahmins have certainly a reference to this primeval struggle The original

inhabitants with whom these earthborn Gods the Brahmins fought were not inappropriately

termed Rakshas that is the protectors of the land The incredible and foolish legends regarding

their form and shape are no doubt mere chimeras the fact being that these people were of

superior stature and hardly make Under such leaders as Brahma Purshram and others the

Brahmins waged very protracted wars against the original inhabitants They eventually

succeeded in establishing their supremacy and subjugating the aborigines to their entire control

Accounts of these conquests enveloped with a mass of incredible fiction are found in the books

of the Brahmins In some instances they were compelled to emigrate and in others wholesale

extermination was resorted to The cruelties which the European settlers practiced on the

American Indians on their first settlement in the New World had certainly their parallel in India

on the advent of the Aryans and their subjugation of the aborigines The cruelties and inhuman

atrocities which Purshram committed on the Kshetrias the people of this land if we are to

believe even one tenth of what the legends say regarding him surpass our belief and show that

he was more a fiend than a God Perhaps in the whole range of history it is scarcely possible to

meet with such another character as that of Purshram so selfish infamous cruel and inhuman

The deeds of Nero Alaric or Machiavelli sink into insignificance before the ferocity of

Purshram The myriads of men and defenceless children whom he butchered simply with a view

to the establishment of his coreligionists on a secure and permanent basis in this land is a fact

for which generations ought to execrate his name rather than deify it

This in short is the history of Brahmin domination in India They originally settle on the

banks of the Ganges whence they gradually spread over the whole of India In order however to

keep a better hold on the people they devised that weird system of mythology the ordination of

caste and the code of cruel and inhuman laws to which we can find no parallel amongst other

nations They founded a system of priestcraft so galling in its tendency and operation the like of

which we can hardly find anywhere since the times of the Druids The institution of Caste which

has been the main object of their laws had no existence among them originally That it was an

after-creation of their deep cunning is evident from their own writings The highest rights the

highest privileges and gifts and everything that would make the life of a Brahmin easy

smoothgoing and happy-everything that would conserve or flatter their self-pride-were specially

inculcated and enjoined whereas the Sudras and Atisudras were regarding with supreme hatred

and contempt and the commonest rights of humanity were denied them Their touch nay even

their shadow is deemed a pollution They are considered as mere chattels and their life of no

more value than that of meanest reptile for it is enjoyed that if a Brahim ldquokill a cat or an

ichneumon the bird Chasha or a frog or a dog a lizard an owl a crow or a Sudrardquo he is

absolved of his sin by performing the चािायण परायशशचत a fasting penance perhaps for a few

hours or a day and requiring not much labour or trouble While for a Sudra to kill a Brahmin is

considered the most heinous offence he could commit and the forfeiture of his life is the only

punishment his crime is considered to merit Happily for our Sudra brethren of the present day

our enlightened British Rulers have not recognized these preposterous inhuman and unjust penal

enactments of the Brahmin legislators They no doubt regard them more as ridiculous fooleries

than as equitable laws Indeed no man possessing even a grain of common sense would regard

them as otherwise Any one who feels disposed to look a little more into the laws and

ordinances as embodied in the Manava Dharma Shastra and other works of the same class

would undoubtedly be impressed with the deep cunning underlying them all It may not

perhaps be out of place to cite here a few more instances in which the superiority or excellence

of the Brahmins is held and enjoined on pain of Divine displeasure

The Brahmin is styled the Lord of the Universe even equal to the God himself He is to

be worshipped served and respected by all

A Brahmin can do no wrong

Never shall the King slay a Brahmin though he has committed all possible crimes

To save the life of a Brahmin any falsehood may be told There is no sin in it

No one is to take away anything belonging to a Brahmin

A king though dying with want must not receive any tax from a Brahmin nor suffer

him to be afflicted with hunger or the whole kingdom will be afflicted with famine

The feet of a Brahmin are holy In his left foot reside all the तीरष (holy waters at places

of pilgrimage) and by dipping it into water he makes it as holy as the waters at the holiest of

shrines

A Brahmin may compel a man of the servile class to perform servile duty because such a

man was created by the almighty only for the purpose of serving Brahmins

A Sudra though emancipated by his master is not released from state of servitude for

being born in a state which is natural to him by whom can he be divested of his natural

attributes

Let a Brahmin not give temporal advice nor spiritual counsel to a Sudra

No superfluous accumulation of wealth shall be made by a Sudra even though he has the

power to make it since a servile man who has amassed riches becomes proud and by his

insolence or neglect he gives pain even to Brahmins

If a Sudra cohabit with a Brahminee adultress his life is to be taken But if a Brahmin

goes even unto the lawful wife of a Sudra he is exempted from all corporal punishment

It would be needless to go on multiplying instances such as these Hundreds of similar

ordinances including many more of a worse character than these can be found scattered over

their books But what can have been the motives and objects of such cruel and inhuman Laws

They are I believe apparent to all but to the infatuated the blind and the selfinterested Anyone

who runs may read them Their main object in fabricating these falsehoods was to dupe the

minds of the ignorant and to rivet firmly on them the chains of perpetual bondage and slavery

which their selfishness and cunning had forged The severity of the laws as affecting the Sudras

and the intense hatred with which they were regarded by the Brahmins can be explained on no

other supposition but that there was originally between the two a deadly feud arising as we

have shown above from the advent of the latter into this land It is surprising to think what a

mass of specious fiction these interlopers invented with a view to hold the original occupiers of

the soil fast in their clutches and working on their credulity rule securely for ages yet to come

Anyone who will consider well the whole history of Brahmin domination in India and the

thraldom under which it has retained the people even upto the present day will agree with us in

thinking that no language could be too harsh by which to characterize the selfish heartlessness

and the consummate cunning of the Brahmin tyranny by which India has been so long governed

How far the Brahmins have succeeded in their endeavours to enslave the minds of the Sudras

and Atisudras those of them who have come to know the true state of matters know well to their

cost For generations past they have borne these chains of slavery and bondage Innumerable

Bhut writers with the selfsame objects as those of Menu and others of his class added from time

to time to the existing mass of legends the idle phantasies of their own brains and palmed them

off upon the ignorant masses as of Divine inspiration or as the acts of the Deity himself The

most immoral inhuman unjust actions and deeds have been attributed to that Being who is our

Creator Governor and Protector and who is all Holiness himself These blasphemous writings

the products of the distempered brains of these interlopers were received as gospel truths for to

doubt them was considered as the most unpardonable of sins This system of slavery to which

the Brahmins reduced the lower classes is in no respects inferior to that which obtained a few

years ago in America In the days of rigid Brahmin brethren had even greater hardships and

oppression practiced upon them than what even the slaves in America had to suffer To this

system of selfish superstition and bigotry we are to attribute the stagnation and all the evils

under which India has been groaning for many centuries past It will indeed be difficult to name

a single advantage which accrued to the aborigines from the advent of this intensely selfish and

tyrannical sect The Indian Ryot (the Sudra and Atisudra) has been in fact a proverbial Milch

Cow He has passed from hand to hand Those who successively held sway over him cared only

to fatten themselves on the sweat of his brow without caring for his welfare or condition It was

sufficient for their purposes that they held him safe in their clutches for squeezing out of him as

much as they possibly could The Brahmin had at last so contrived to entwine himself round the

Sudra in every large or small undertaking in every domestic or public business that the latter is

by custom quite unable to transact any concern of moment without his aid

This is even true at the present time While the Sudra on the other hand is so far

reconciled to the Brahmin yoke that like the American slave he would resist any attempt that

may be made for his deliverance and fight even against his benefactor Under the guise of

religion the Brahmin has his finger in everything big or small which the Sudra undertakes Go

to his house to his field or to the court to which business may invite him the Brahmin is there

under some specious pretext or other trying to squeeze out of him as much as his cunning and

wily brain can manage The Brahmin despoils the Sudra not only in his capacity of a priest but

does so in a variety of other ways Having by his superior education and cunning monopolized

all the higher places of emolument the ingenuity of his ways is past finding out as the reader

will find on an attentive perusal of this book In the most insignificant village as in the largest

town the Brahmin is the all in all the be all and the end all of the Ryot He is the master the

ruler The Patell of a village the headman is in fact a nonentity The Koolkernee the hereditary

Brahmin village accountant the notorious quarrel-monger moulds the Patell according to his

wishes He is the temporal and spiritual adviser of the ryots the Soucar in his necessities and the

general referee in all matters In most instances he plans active mischief by advising opposite

parties differently so that he may feather his own nest well If we go up higher to the Court of a

Mamlutdar we find the same thing The first anxiety of a Mamlutdar is to get round him if not

his own relatives his castemen to fill the various offices under him These actively foment

quarrels and are the media of all corrupt practices prevailing generally round about these Courts

If a Sudra or Atisudra repairs to his Court the treatment which he receives is akin to what the

meanest reptile gets Instead of his case receiving a patient and careful hearing a choice lot of

abuse is showered on his devoted head and his prayer is set aside on some pretext or other

Whereas if one of his own castemen were to repair to the Court on the self-same business he is

received with all courtesy and there is heardly any time lost in getting the matter right If we go

up still higher to the Collectorrsquos and Revenue Commissionerrsquos Courts and to the other

Departments of the Public Service the Engineering Educational etc the same system is carried

out on a smaller or greater scale The higher European officers generally view mean and things

through Brahmin spectacles and hence the deplorable ignorance they often exhibit in forming a

correct estimate of them I have tried to place before my readers in the concluding portions of

this book what expedients are employed by these Brahmin officials for fleecing the Coonbee in

the various departments to which business or his necessities induce him to resort Any one

knowing intimately the workings of the different departments and the secret springs which are

in motion will unhesitatingly concur with me in saying that what I have described in the

following pages is not one hundredth part of the rogueries that are generally practiced on my

poor illiterate and ignorant Sudra brethren Though the Brahmin of the old Peishwa school is

not quite the same as the Brahmin of the present day though the march of Western ideas and

civilization is undoubtedly telling on his superstition and bigotry he has not as yet abandoned

his time-cherished notions of superiority or the dishonesty of his ways The Beef the Mutton

the intoxicating beverages stronger and more fiery than the famed Somarasa which their

ancestors once relished as the veriest dainties are fast finding innumerable votaries among them

The Brahmin of the present time finds to some extent like Othello that his occupation is

gone But knowing full well this state of affairs is the Brahmin inclined to make atonement for

his past selfishness Perhaps it would have been useless to repine over what has been suffered

and what has passed away had the present state been all that is desirable We know perfectly

well that the Brahmin will not descend from his self-raised high pedestal and meet his Coonbee

and low caste brethren on an equal footing without a struggle Even the educated Brahmin who

knows his exact position and how he has come by it will not condescend to acknowledge the

errors of his forefathers and willingly forego the long cherished false notions of his own

superiority At present not one has the moral courage to do what only duty demands and as long

as this continues one sect distrusting and degrading another sect the condition of the Sudras

will remain unaltered and India will never advance in greatness or prosperity

Perhaps a part of the blame in bringing matters to this crisis may be justly laid to the

credit of the Government Whatever may have been their motives in providing ampler funds and

greater facilities for higher education and neglecting that of the masses it will be acknowledged

by all that in justice to the latter this is not as it should be It is an admitted fact that the greater

portions of the revenues of the Indian Empire are derived from the Ryotrsquos labormdashfrom the sweat

of his brow The higher and richer classes contribute little or nothing to the State exchequer A

well informed English writer states that

ldquoOur income is derived not from surplus profits but from capital not from luxuries but

from the poorest necessaries It is the product of sin and tearsrdquo

That Government should expend profusely a large portion of revenue thus raised on the

education of the higher classes for it is these only who take advantage of it is anything but just

or equitable Their object in patronizing this virtual high class education appears to be to prepare

scholars ldquoWho it is thought would in time vend learning without money and without pricerdquo ldquoIf

we can inspirerdquo Say they ldquothe love of knowledge in the minds of the superior classes the result

will be a higher standard of morals in the cases of the individuals a large amount of affection for

the British Government and an unconquerable desire to spread among their own countrymen the

intellectual blessings which they have receivedrdquo

Regarding these objects of Government the writer above alluded to states that-

ldquoWe have never heard of philosophy more benevolent and more utopian It is proposed

by men who witness the wondrous changes brought about in the Western world purely by the

agency of popular knowledge to redress the defects of the two hundred millions of India by

giving superior education to the superior classes and to them onlyrdquo ldquoWe ask the friends of

Indian Universities to favour us with a single example of the truth of their theory from the

instances which have already fallen within the scope of their experience They have educated

many children of wealthy men and have been the means of advancing very materially the

worldly prospects of some of their pupils But what contribution have these made to the great

work of regenerating their fellowmen How have they begun to act upon the masses Have any

of them formed classes at their own homes or elsewhere for the instruction of their less

fortunate or less wise countrymen Or have they kept their knowledge to themselves as a

personal gift not to be soiled by contact with the ignorant vulgar Have they in any way shown

themselves anxious to advance the general interests and repay philanthropy with patriotism

Upon what grounds is it asserted that the best way to advance the moral and intellectual welfare

of the people is to raise the standard of instruction among the higher classes A glorious

argument this for aristocracy were it only tenable To show the growth of the national

happiness it would only be necessary to refer to the number of pupils at the colleges and the lists

of academic degrees Each wrangler would be accounted a national benefactor and the existence

of Deans and Proctors would be associated like the game laws and the tenpound franchise with

the best interests of the Constitutionrdquo

Perhaps the most glaring tendency of the Government system of high class education has

been the virtual monopoly of all the higher offices under them by the Brahmins If the welfare of

the Ryot is at heart if it is the duty of Government to check a host of abuses it behoves them to

narrow this monopoly day by day so as to allow a sprinkling of the other castes to get into the

public service Perhaps some might be inclined to say that it is not feasible in the present state of

education Our only reply is that if Government look a little less after higher education and more

towards the education of the masses the former being able to take care of itself there would be

no difficulty in training up a body of men every way qualified and perhaps far better in morals

and manners

My object in writing the present volume is not only to tell my Sudra brethren how they

have been duped by the Brahmins but also to open the eyes of Government to that permicious

system of high class education which has hitherto been so persistently followed and which

statesmen like Sir George Campbell the present Lieutenant Governor of Bengal with broad and

universal sympathies are finding to be highly mischievous and pernicious to the interests of

Government I sincerely hope that Government will ere long see the error of their ways trust less

to writers or men who look through high class spectacles and take the glory into their own hands

of emancipating my Sudra brethren from the trammels of bondage which the Brahmins have

woven round them like the coils of a serpent It is no less the duty of such of my Sudra brethren

as have received any education to place before Government the ture state of their fellowmen and

endeavour to the best of their power to emancipate themselves from Brahmin thraldom Let there

be schools for the Sudras in every village but away with all Brahmin school-masters The

Sudras are the life and sinews of the country and it is to them alone and not to the Brahmins that

the Government must ever look to tide them over difficulties financial as well as political If the

hearts and minds of the Sudras are made happy and contented the British Government need have

no fear for their loyalty in the future

1st June 1873 Joteerao Phooley

परसतावना

या गरराचा मखय उददश असा आह की आज शकडो वर शिादरद अततशि बराहमण लोकाच राजय झालयापासन सतत दख सोशीत आहत व नानापरकारचया यातनत आणण सकटात दरदवस काढीत आहत तर या गोषटीकडस तया सवााच लकषय लागन तयानी ततजववरयी नीट ववचार करण व यरन पढ भटबराहमण लोकाच अयायी जलमापासन आपली सटका कशी करन घण हाच काय तो आह या दशात भट लोकाच राजय होऊन समार तीन हजार वराापासन अगधक काळ लोटन गला असावा अस अनमान होत त लोक परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच राहणार लोकास शजकन तया सवाास तयानी आपल दास कल व तयास अनक तर हची करर शासन दरदली पढ काही काळानतर तया लोकास या गोषटीच ववसमरण झालस पाहन भट लोकानी परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच लोकास शजकन तयास दास कलयाच मळीच छपवन ठववल तया लोकानी आपली वजनदारी हया लोकाच मनावर बसवावी याजकररता जणकरन आपल मातर दरहत होईल अस नानापरकारच उपाय योजल व त सवष ससदधीस जात गल कारण तया वळस त लोक

सततचया सबधान पवी पराधीन झाललच होत व पढ तयास भट लोकानी जञानहीन करन टाककल याजमळ भट लोकाच पाचपच तयाच लकात मळीच आल नाहीत तयानी तयाचयावर वचषसव समळवन तयास अकय आपल ताबयात ठवणयाकररता कवळ सवदरहतास अनलकन पषकळ बनावट गरर करन त आपणा सवाास ईशवरापासन परापत झाल अस तया वळच अजञानी लोकास सागन तयाच मन सवषसवी वळववल तया गररात तयानी अस सलदरहल की शिास ईशवराचा उतपन करणयाचा हत इतकाच आह की तयानी सदासवषदा भट लोकाचया सवत ततपर असाव व जणकरन तयाची मजी खर राहील अस कराव महणज त ईशवराला पावन होऊन तयाच दहाच व जमास यणयाच सारषक झाल आता कोणी या गरराववरयी रोडासा ववचार कला असता त ककतपत खर आहत व त ईशवरापासन आल असाव ककवा कस ह लागलीच कळन यईल अशा गररापासन सवषशशकतमान सवष जगाचा व तयातील सवष वसतचा उतपनकताष जो परमशवर तयाचया समसषटीला मोठ गौणतव आणल अस आमच ज हललीच शहाण भट बध जयास बध महणणयास मोठी लजया परापत होती कारण तयानी एक वळी शिादरद अततशिास फार दख दरदली व हललीही त धमाषचया योगान तयापासन दख सोशीत आहत आणण एकमकास दख दण हा बधधमष नवह तरावप तयास आमहा सवााच उतपनकतयाषचया सबधान बध महणण भाग पडत तर त दखील उघड रीतीन अस महणणयास सोडणार नाहीत मातर तयानी सवदरहताकडस लकषय न दता कवळ यायास अनसरन ववचार कला पादरहज अस जर आह तर त गरर आमच शहाण इगरज फर च जमषन अमररकन व दसर ववदवान लोक पाहन (त) शदध मतलबी आहत जयात सवष परकार बराहमणाच महततव सागन तयास तयाची लोकाच मनावर वजनदारी बसावी याजकररता ईशवरापकादखील शरषठ मातनल आहत अस समत दरदलयावाचन राहणार नाहीत तयातन वर सागगतलल लोकापरकी इगरज लोकानी तर पषकळ दरठकाणी इततहास वगरर गररात भट लोकानी सवदरहतासतव इतर लोक महणज शिादरद अततशि लोक हयास आपल गलाम करन टाककल आह अस समत दरदललच आह अशा गररापासन ईशवराचया वरभवाला कवढा नीचपणा भट लोकानी आणणला आह बर जया ईशवरान शिादरद अततशिास व इतर लोकास आपण तनमाषण कललया सवष सषटीतील वसतचा साररख रीतीन उपभोग घणयाची मोकळीक दरदली असन भट लोकानी तयाच नावच खोट गरर बनवन तयाजमधय सवााच हकक रदद करन आपणच अगरहणय होऊन बसल याजवर आमच कोणी भट बध अशी शका घतील की ह गरर जर खोट आहत तर तयाजवर शिादरद अततशि याच पवषजानी कसा भरवसा ठववला व हललीही तयापरकी पषकळ कसा भरवसा ठववतात तर तयाच उततर अस आह की आताचया या सधारललया काळात कोणावर काही जलम नसन सवाास आपलया मनातील ववचार सपषट रीतीन सलदरहणयाची अरवा बोलणयाची परवानगी असन एखादया शहाणया गहसराकड कोणी लबाडान एखादया मोठया गहसराचया नावाच खोट पतर जरी आणल तरावप तयास काही वळपयात तयाजवर भरवसा ठवावा लागतो व समयानसार तोदरह फसला जातो अशी जर गोषट आह तर शिादरद अततशि एक वळी भट लोकाच जलमाच

तडाकयात सापडलयामळ व तयास सवषसवी अजञानी करन सोडडलयामळ आपल दरहताकररता समराषच नावाच खोट गरर करन तयाजकडस तयाच मन वळवन तयास फसववल व अदयापही तयापरकी ककतयकास भट लोक हलली फसववताहत ह शदध वर सागगतललया परकारापरमाण आह भट लोक आपल पोट भरणयाकररता आपल सवारी गररातन वारवार जागोजागी अजञानी शि लोकास उपदश कररतात तयाजमळ तयाचया मनामधय तयाजववरयी पजयबवदध उतपन होऊन तयास तयानी (भट लोकानी) ईशवरालाच मातर जो योगय समान तो आपणास दवववणयास लाववल आह हा काही लहानसहान अयाय नवह याजबददल भट लोकास ईशवराजवळ जबाब दयावा लागल तयाचा उपदशाचा ठसा बहतक अजञानी शि लोकाच मनावर इतका दढ झाला की त अमररक तील गलामासाररख आपणास जया दषट लोकानी दास कल तयापासन सोडवन सवततरता दणार या लोकाववरदध उलटया कबरा बाधन लढणयास तयार झाल ही एक मोठी आशचयाषची गोषट आह की आपणावर ज कोणी उपकार करीत असतील तयास आमहावर उपकार कर नका आमची जी हललीची शसरतत आह तीच बरी आह अस कवळ महणन तपत न होता तयाजबरोबर तटा करणयास परवतत होतात बर आपणास दासयतवापासन मकत करणार ज लोक तयाच आपणास सोडववलयापासन काही हीत होत हही काही नाही उलट तयास आपल लोकापरकी शकडो लोकाच बळी दयाव लागतात व मोठमोठी साहसकम पतकरन आपल जीव धोकयात घालाव लागतात आता अस परोपकाराच कतय करणयाचा तयाचा हत तरी काय असावा याजववरयी आपण रोडासा ववचार कला असता लागलीच आपणास कळन यईल की मनषयाला सवततरता असण ही एक मोठी जररीची गोषट आह जवहा मनषय सवततर असतो तवहा तयास आपल मनात उभदिवलल ववचार सपषट रीतीन इतर लोकास बोलन अरवा सलहन दाखववता यतात तच ववचार तयास सवततरता नसलयामळ मोठ महततवाच असन लोकाच दरहतावह का असनात तरावप त तयास दसर कोणास कळववता यत नाहीत आणण अस झाल महणज काही काळान त सवष ववचार लयास जातात तयाचपरमाण मनषय सवततर असलयापासन तो आपल सवष मनषयमातरास ज सवषसाधारण हकक सवष जगाचा जो तनयता व सवषसाकी परमशवर तयान दरदलल असन कवळ सवदरहताकडस जयाच लकषय अस कतरतरमी लोकानी लपवन ठववल तर तयापासन मागन घणयास कधी माग सरणार नाही व तयाच हकक तयास समळाल असता तयास सख होत जयाची तयास सवततरता दऊन तयास जलमी लोकाच अयायी जलमापासन सोडवन सखी करण हाच काय तो तयाच अस शजवावरच व धोकयाच काम करणयाचा हत होय अहाहा ह ककतीतरी परोपकाराच सततय कायष होय असा तयाचा चागला उददश असलयामळ ईशवर तयास जर त जातील तर बहतकरन जयच दत गला व यरन पढही तयास अस चागल कतयामधय तयाच परयतन सफळ होऊन तयास जयच समळो अशी आमही ईशवराजवळ परारषना कररतो दकषकण अमररका व आकफरका या दोन पथवीचया मोठ भागामधय शकडो वराापासन दसर दशातन मनषय़ धरन आणन तयास गलाम करणयाची वहीवाट चाल होती ततजमळ एकदर सवष यरोपखडातील व दसर पथवीचया पषठभागावरील

सधारलल राषटास मोठी लजजा परापत झाली होती ती दर करणयाकररता इशगलश अमररकन वगरर उदार लोकानी मोठमोठालया लढाया करन आपल नकसानीची तर काय पण आपल शजवाचीदखील परवा न करता ती फार दरदवसापासन चालत आलली दषट चाल तळाबडातनशी नाहीशी करन पषकळ गलामास तयाच परम आवडत आईबापापासन बहीणभावडापासन मलाबाळापासन व सनहीमडळीपासन दषट लोकानी एकाएकी ताडातोडी करन उभयपकास परम दख झालयामळ त दरदवसानदरदवस झरणीस लागन मरणयाचया बतात आहत तोच तयास एकमकास भटववल अहाहा अमररकन वगरर सदाचारी लोकानी ककतीतरी चागल काम कल बर आज तयास तया गरीब अनार गलामाची ददशा पाहन दया आली नसती तर त गरीब तरबचार आपलया वपरयकर मडळीस भटणयाची इचछा तशीच मनामधय ठवन मरण पावल असत बर तयास धरन आणणार दषट लोक तयास चागल रीतीन तरी ठवीत असत काय नाही नाही तयास त लोक ज ज जाच करीत त ऎककल असता पाराणहरदयाचया मनषयाचादखील कठ दाटन यऊन तयास रड आलयावाचन राहणार नाही त तयास पशवत समजन तयाजबरोबर नहमी लाराबककयाशी काम ठवीत कधी कधी त तयास भर उहामधय नागराला जपन तयाजपासन आपली शत नागरन घत असत व तयानी काही कमजासत कल असता तयाच अगावर बरलापरमाण कोरडयाच वळच वळ उठवीत बर इतक ही असन त तयाच पोटापाणयाची तरी नीट वयवसरा राखीत काय मळीच बोलायला नको एक वळ समळाल एक वळ नाही व ज अन समळ त अगदी कतनषठ परतीच असन फारच रोड अस यामळ तयास नहमी अपतच पोटान उठण भाग पड तयाचयाकडन दरदवसास छाती फटन रकत ओकत तोपयात काम घऊन तयास अपरातरी गराचा गोठा वगरर घाणरड जागयात तनजायास सोडीत तर रकन आलयानतर त गरीब तरबचार तया खरबरीत जसमनीवर मतपराय होऊन पडत परत डोळयास परती तनिा महणन ठाऊक नाही तरबचार यास तनिा यणार ती कोठची एक तर पदरहली तयास धनीसाहब कवहा पकारतील याची जबर धासती दसर पोटामधय परत अन नसलयामळ जीव हललक होऊन परम कलश होतात ततसर आगावर चाबकाच फतक बसलयामळ सवष शरीर रकताळन जाऊन तयाच वदनन तळमळ करीत या कशीच तया कशीवर होत आहत चवर घरच मनषयास आपलयामळ ककती दख होत असल याचा ववचार मनात यऊन अतकरणात दखाचा डोब पाझरलयामळ टपटप नतरावाट आशरचया धारा चालत आणण ईशवरास परारषना करीत की भगवन आता आमची काही तरी करणा तला यऊ द आमहाला या दखापासन मकत कर आमचयान ह दख सहन होत नाही आता आमच पराण जातील तर बर होईल अशा सकटात व अशा ववचारात सवष रातर उजडन जात अस तयास जी जी दख झाली ती सवष पणषपण वणषन कर गलयास भारतील शोकरससबधी शबद परतील याचा सशय आह तातपयष-अमररकन लोकानी आज शकडो वराापासन चालत आलली ती दषट चाल बद करन गरीब अनार लोकास तया अतत करर लोकाचया जलमापासन मकत करन तयास सवषसवी सखी कल या गोषटीचा शिादरदअततशिास इतर लोकापका अगधक सतोर वाटत

असल कारण गलामाचया शसरतीत असता मनषयमातरास ककती दख सोसावी लागतात याचा परतयक अनभव तयावाचन अरवा वर सागगतलल गलामावाचन इतर लोकास रोडाच असल आता तयाचयामधय व वरचया गलामामधय इतक च अतर आह की पदरहलयास भट लोकानी शजकन गलाम कल व दसर यास दषट लोकानी एकाएकी जलमान धरन गलाम कल बाकी सवष अशी त तयाचयाशी समळतात तयाचया शसरतीमधय व गलामाच शसरतीमधय ततलपराय भद नाही तयानी जी जी सकट सोसली ती सवष शिादरद अततशिास भट लोकापासन सोसावी लागली ककबहना तयापका अगधक दखील महटल असता काही गचता नाही तयास जी दख परापत झाली ती ऎकनच मातर पाराणहरदयी मनषयाच अतकरण तर काय परत परतयक मतत षमत काहाराचा पाराणही कलकल उकलन आतन दखाशरच लोटच लोट चालन तयाजमळ पथवीवर इतक जळ होईल की जयाच पवषजानी शिादरद अततशिास गलाम कल तयाच ज वशज हललीच भटबध तयापरकी ज आपल पवषजासारख कठोर हरदयाच नसन कोमल अतकरणाच आहत तयास अस वाटल की हा एक जलपरलयच आह आमच दयाळ इगरज सरकारास शिादरद अततशिास भट लोकापासन काय काय जलम सहन कराव लागल व हललीदरह सहन करीत आहत याजववरयीची मळीच मादरहती नाही त जर याजववरयी चौकशी करन आपणास मादरहती करन घतील तर तयास अस कळल की आमही ज ज दरहदसरानच इततहास सलदरहल तयातील हा एक मोठा अतत महततवाचा भाग गाळला तयास तयाच दखाची मादरहती एकदा झाली महणज फार वाईट वाटन आपलया गररात जर अतत तनकषट दशस यऊन पोहचलल व दषट लोकानी गाजलल जयाच दखास पारावार नाही अशा लोकाच शसरतीची उपमा दण झालयास शिादरद अततशिाचयाच शसरतीची उपमा योगय साजल अस वाटल तयातन कवीस पषकळ अशी खद वाटन काहीस बर वाटल की आजपयात कववतत तयास शोकरसाची पणषपण तसबीर शरोतयाच मनामधय ठसववणयाकररता महापरयतनान कालपतनक उदाहरण रचावी लागत तर तयाच त सवष शरम अस ढळढळीत साकार उदाहरण सापडलयामळ नाहीस कल अस जर आह तर हललीच शिादरद अततशि याची अतकरण आपण जयाच मनामधय यतो तवहा तयाची दख ऎकन परम दखीत होत असतील यात मोठ आशचयष आह अस काही नाही एक वळी भट राजयात तयाचयावर ज काही परसग गदरल होत तयाची आठवण झाली असता आमची मन भयभीत होऊन आमच अगावर रोमाच उभ राहतात व मनामधय लागलीच अस ववचार यतात की जया परसगाची आठवण आमहास जर इतकी दखदायक होती तर जयानी त परसग सोसशल असतील तयाच मनाची काय शसरतत झाली असल ह तयाच तयाना ठाऊक याजववरयी चागल सपषट उदाहरण आमच भटबधचयाच गररामधय सापडत त अस की या दशातील मळच रदरहवासी कतरतरय लोक याजबरोबर भट लोकाचा मखयागधकारी परशराम या नाम गहसरान ककती कररता दाखववली ह या गररात जाणववलच आह तरावप तयाच कररतववरयी इतक समजल आह की तयान पषकळ कतरतरय लोकाच पराण घऊन तयाच अनार झाललया शसतरयापासन तयाची लहान लहान चार चार पाच पाच मदरहयाची गरीब तरबचारी तनदबोधरी बालक दरहसकावन घऊन अतकरणात काही

िव न पावता तयाच पराण की हो मोठ दषट रीतीन हरण कल तो दषट इतक च करन रादरहला अस नाही तर तयान ककतयक आपल पतीचया मतयमळ दीन झाललया शसतरया आपल पोटात सभवललया गभाषचया सरकणारष रानोमाळ मोठया कलशान पळत असता तयाचा पारधयापरमाण पाठलाग करन तयास पकडन आणन तयाच परसतकाळी तयास पतर झाला अस ऎककल मातर पर की लागलीच यऊन तयाच पराण यायाव यणपरमाण हकीगत भट लोकाच गररात आढळत व जया अरी भट लोक तयाचववरदध पकाच होत तयअ अरी तयाजपासन तया वळची सवष वासतववक हकीकत समजल अस आमहास सवपनातदखील आणावयाला नको भट लोकानी ततचा पषकळ भाग गाळला असावा याचयात काही सशय नाही कारण कोणी आपल तोडान आपण कलल वाईट कमष सागत नाही आता वर सागगतलली हकीकत तयानी आपल गररात सलहन ठववली ह एक मोठ आशचयष आह आमच ववचारास अस यत की परशरामान एकवीस वळा कतरतरय लोकाचा मोड करन तयाची वाताहत कली व तयाच हतभागी शसतरयाच लहान लहान मलास माररल याचयात मोठा पररारष कला व तो इतर जनास माहीत वहावयाकररता भट लोकानी आपल गररात सलहन ठववला अरवा जगात परससदध महण आह की ldquoतळहातान सयष झाककला जात नाहीrdquo तयापरमाण ही हकीकत जरी तयास मोठी लजजासपद होती तरावप ततचा मोठा गवगवा झालयामळ तयाचयाचयान शजतकी झाकवल तततकी तयानी झाकन जर उपायच नाही तर सलहन ठवण तयास जरन पडल बर भट लोकानी शजतकी हकीकत सलदरहली तततकयाचववरयी रोडासा ववचार कला असता मनास मोठ दख होत कारण परशरामान जवहा तया गरभारशा शसतरयाचा पाठलाग कला तवहा तयास ककती दख झाल असल बर शसतरजातीस बहत करन पळणयाची मारामार तयातन तयापरकी ककतयक मोठयाचया व कलीन शसतरया असलयामळ घराचा ऊबरादखील जयास ठाऊक नाही ज काही तयास लागल त सवष गडीमाणस आणन दत साराश जयानी पतीच शरय गचतन तयाच शजवावर सखात दरदवस कादरढल तर तयाजवर पोटातील गभाषच ओझ घऊन सयाषचया परखर उहात आडमागाषन पळणयाचा परसग गदरण महणज तयास महासकटकाळच ओढवला अस महटल पादरहज तयास पळणयाची सवय मळीच नसलयामळ पायात पाय गतन धडाधड ठचा लागन कधी खडकावर कधी डोगराच कपारीवर पडत असतील आणण तणकरन काहीचया कपाळास काहीचया कोपरास काहीचया गडयायास व काहीचया घोटयास लागन रकताचया धारा चालत असतील व परशराम मागन यत आह ह ऎकन तसच घाबर पळत असतील मागाान जात असता तयाच कोमल पायामधय काट टोचन काटरी झाडानी आगावरची वसतर फाटन तयाची शरीर भोसकली असतील व तणकरन शरीरातन रकत वाहवल असल तयाच उहामधय पळता पळता पाय चटचट पोळन तयाची कमळाचया दठासारखी सकमार नीलवणष कातत परम आरकतता पावली असल व तोडास फ स यऊन डोळ पाणयान गचच भरन आल असतील तोडाकडस एक एक दोन दोन दरदवस पाणीदखील नल नाही सबब कलमल वाटन पोटातील गभष पोटात गडबड कफरत असतील तयास अस वाटल असल की आता धरणी जर फाटत तर फार बर होईल महणज आत आमही उडी

टाकन या दषटापासन मकत होऊ तयानी डोळ भरन आणन ईशवराची परारषना कली नसल काय की ह परभो-आमचयावर काय हा कहर गदरववलास अर आमही सवत बलहीन महणन आमहास अबला महणतात व आमहास आमच पतीच ज काही बल होत तही या दषटान हारण कल अस तला माहीत असता तनदषय होऊन आमचा ककती तरी अत पहातोस अर आमच पतीच जयान पराण घऊन आमहा अबलावर शसतर धररल व तयाजमधय जो मोठा पररारष समरववतो अशा दषटाच अपराधात पाहन यवढा त समरष असता तोडात बोट घालन सतबध बसलास काय यापरमाण तया दीनमख होऊन ईशवराचा धावा करीत आहत तो इतकयात दषट परशराम यऊन तयास धरन चालववल नसल काय मग तयाचया शोकाला काय ववचारावयाच आह तयापरकी काही शसतरयानी फार आकरोश करन आपल पराण तयागगल नसतील काय व बाकीचया शसतरयानी अततशय लीन होऊन तया दषटाची ववनवणी कली नसल काय की अहो परशराम आमच आपणाजवळ इतक च शवटच मागण आह की आमच पोटी जम पावणार अनार बालकाचा पराण घऊ नका आमही सवष समळन तमहाजवळ पदर पसररतो आमहास यवढ दान दया पादरहज असलयास आमच पराण याया परय आमच मलाच जीव वाचवा आमच आपण पतत मारलयामळ आमहास अकाली वरधवय परापत होऊन आमही सवष सखाला मकलो आता आमहास पढ मलबाळ होणयाची मळी आशा रादरहली नाही व आमच सवष पचपराण आमचयापासन जम पावणार बालकाकडस लागलल आहत आता आमहास काय त यवढच दखात सख व आमच सखाच तनधान जी आमची बालक तयाच पराण घऊन आमहा अनार शसतरयास का या सवष आयषयभर शोकाणषवात टाककता आमहास यवढी सभका घाला आमही तमचया धमाषचया लकी आहोत आमची कशीही करन आपणास दया यऊ दया इतक करणापर शबद बोललयान तया दषटाच अतकरण काहीतरी िवाव परत मळीच नाही तयान तया परसत झाललया पाहन तयाजपासन तयाची बालक दरहसकावन घऊ लागला तवहा तया तयाचया सरकणाकररता तयाचयावर पालथया पडन पढ मान करन महणालया असतील की अहो परशरामा तमहाला जर या मलाच पराणच घण आह तर पररम आमच शीर उडवा मग आमच पाठीमाग तयाच काय करण त करा आमच समक तयाच पराण घऊ नका परत काही हो तयान ऎककल नाही हर हर तयाचयाजवळन जवहा तयाची मल दरहसकावन घतली असतील तवहा तयास ज दख झाल असल त सलदरहणयास आमच हातातन लखणी गळन पडत असो तया चाडाळान तया मलाच पराण तयाच आयासमक घतल तवहा काही जणीनी आपल उर बडववल क स तोडडल व तोडात माती घालन घऊन पराण दरदल असतील काही जणीनी पतरशोक करन पराण सोडडल असतील व काही जणीला वड लागन हा पतर हा पतर करीत भटकत कफर लागलया असतील ही सवष हाकककत भट लोकापासन आमहास समजल अशी आमहास मळीच आशा बाळगायास नको यापरमाण भट लोकाचया मखयागधकारी परशरामान शकडो कतरतरय लोक मारन तयाच बायकामलाची ददषशा करन टाककली व तयास हलली भट लोकानी शिादरदअततशि लोकास सवष शशकतमान परमशवर सवष जगाचा उतपनकताष अस महणववणयास लाववल आह ह मोठ

आशचयष आह परशरामाच पाठीमाग भट लोकानी तयास कमी छसळल अस नाही तर तयानी आपलयाकडन शजतक छळवल तततक तयास छसळल तयानी तया लोकापरकी बरच लोकास तवरामळ तयाची ददषशा करन शजवतच इमारतीच पायात दडपीत याजववरयी या गररात सलदरहलच आह तयानी तया लोकास इतक तचछ मानाव की एकाद वळस कोणी शि नदीकाठावर आपली वसतर धत असता तया सरळी जर एकादा भट आला तर तया शिास आपली सवष वसतर गोळा करन बर याच दर अतरावर जरन भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा यणयाचा सभव नसल अशा सरळी जाऊन आपली वसतर धवावी लागत अस तरन जर भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा आला अरवा आला असा खोटा भास झाला तर तया भटान अशगनसारख रागान तपत होऊन जवळच भाड तयाच मसतक रोखन मोठ तवरान माराव तयाजमळ तयाच मसतक रकतबोबाळ होऊन मशचछषत होतसाता जमीनीवर धाडकन पडाव पढ काही वळान शदधीवर यऊन आपली रकतान भरलली वसतर घऊन तनमटपण घरी जाव सरकारास जर कलवाव तर सवष भटशाई पडली उलटी तयासच सजा दणार हर हर परमशवरा कवहढा हा अयाय असो एक दख आह महणन सागाव अशी व यापका अगधक दसरी पषकळ दख शिादरद अततशिास सोसावी लागत असत भटराजयात तयास वयापाराचया अरवा दसर या गोषटीचया सबधान कफरण झालयास मोठी मारामार पडत अस तयातन परातकाळी तर फारच अडचण पड कारण तया वळ स सवष वसतची छाया लाब पडत आणण अशा परसगी जर कदागचत कोणी शि रसतयान जात असता समोरच रसतयान भटसाहबाची सवारी यत आह ह पाहन तयाचया आगावर आपली छाया न पडावी या भीतीसतव घडी दोन घडी आपला खोळबा करन रसतयाच एक बाजस होऊन तयास बसाव लागत अस भटजी गलयानतर तो आपल कामास जाई एखाद वळस याची छाया भटाच आगावर चकन पडली तर तो भट लागलीच तयास मरमरतोपयात मारी आणण ताबडतोब नदीवर जाऊन सनान करी तयापरकी ककतयक लोकास रसतयात रकणयाची दखील पचाईत याजकररता तयास भटवसतीतन जाण झालयास आपलयाबरोबर रकणयाकररता एखाद भाड ठवाव लागत अस जर तयाचा रका जसमनीवर पडन भटसाहबान पादरहल महणज तया मनषयान अस समजाव की आता आपल पर आयषय भरल यापरमाण अनक सकट भोगगता भोगगता त फार तरासन गल व कवहा यापासन सटका होईल याची वाट जसा एखादा फार दरदवस तरगात टाककलला कर दी आपल इषटसमतरास मलाबाळास व भावबधास भटणयाववरयी अरवा सवततरतन इकड ततकड कफरणयाववरयी मोठ उतसकतन सटकच दरदवसाची वाट पहातो तयापरमाण पहात आहत इतकयात दरववशात ईशवरास तयाची करणा यऊन या दशात इगरज लोकाच राजय झाल व तयाचयाकडन त भट लोकाच कायीक दासयतवापासन मकत झाल त इगरज सरकाच तयाजबददल फार फार आभार मातनतात व सवषसवी तयाच त ऋणी आहत तयाच उपकार त कधी ववसरणार नाहीत तयानी तयास आज शकडो वरााच भट लोकाच कर दखायातन मकत करन तयाच मलाबाळास सखाच दरदवस दाखववल त नसत तर भट लोकानी तयास कवहाच धळीस समळववल असत याजवर कोणी

अशी शका घतील की आज भट लोकापका शिादरद अततशि लोकाचा भरना समार दसपट अगधक असन भट लोकानी शरादरद अततशि लोकास कस धळीस समळववल असत याच उततर अस आह की एक शाहाणा मनषय दहा अजञानी मनषयाच आपणाकडस मन वळऊन तयास तो आपल ताबयात ठऊ शकतो आणखी दसर अस की ती दहा अजञानी मनषय जर एकाच मताची असती तर तयानी तया शहाणया मनषयाच काही चाल दरदल नसत परत त दहाजण तनरतनराळ दहा मताच असलयामळ शहाणया मनषयास तयास फसववणयास काहीच आडचण पडत नाही तयापरमाण शिादरद अततशिाची मत एकमकास समळ नय महणोन पवी भट लोकानी एक मोठा धतष कावबाज ववचार शोधन कादरढला तया लोकाचा समाज जसा जसा वाढत चालला तयापरमाण भट लोकास सभती वाट लागली आणण तयानी तयाचयामधय परसपर वाकडपणा राहील अशी काही तजवीज योजली तरच आपला यर राहाणयाचा दरटकाव लागन सदासवषदा त लोक वशपरपर आपल वशजाच गलामगगरीत राहन आपणास काही शरम न कररता तयाच तनढळयाच घामान समळववलल उतपनावर तरबनधासत मौजा माररता यतील हा तयाचा ववचार ससदधीस जाणयाकररता जाततभदाच रोताड उपशसरत करन तयाजवर अनक सवदरहतसाधक गरर कल व त तया अजञानी लोकाच मनात भरववल तयापरकी ज लोक भट लोकाबरोबर मोठ तनकरान लढल तयाचा तयानी एक वगषच वगळा कला तयाचा पतपणी सड उगववणयाकररता तयास व तयाची जी पढ सतती होईल ततजला तयाचयातीलच लोकानी महणज हलली जयास माळी कणबी वगरर महणतात तर तयानी तयाचा सपशषदखील कर नय अस भट लोकानी तयाच मनात भरववल अस जवहा झाल तवहा अराातच तयाचा वयापार वगरर बद होऊन अनास मोताद झाल तयाजमळ तयास मलया गराच मास खाण भाग पडल त तयाच कतय पाहन हललीच शि ज आपणास मोठया अहपणान माळी कणबी सोनार सशपी लोकार सतार इतयादरद मोठमोठया सजञा कवळ तो तो धदा कलयाच योगान महणवन घतात तर तच लोक आपल पवषज एकाच घराणयातील असता तयाच पवषज सवदशासाठी भट लोकाशी मोठया तनकरान लढल सबब भट लोकानी तयाची अशी ददषशा करन तयास अनअन करावयास लाववल ह आतील गहय तयाचया लकात ब यता त तयाचा भट लोकाच सागणयावरन दवर करावयास सशकल हर हर ककती तरी त ईशवराच अपराधी आहत की तया सवााचा इतका तनकट सबध असन एकादया सणावाराला त तयाच दारी दरन अन वगरर मागणयास आल असता त तयास णझडकारन दतात व कवहा कवहा काठीसदधा घऊन तयाच आगावर मारणयास जातात असो यापरमाण भट लोकानी आपलयाशी इतर लोकानी जसजशी वतषणक कली तया तयापरमाण तयाचया जातत बाधन तयास सजा अरवा वरकाततचा आशरय दऊन सवषसवी आपल अककत करन ठववल जवहापासन शिादरद अततशिामधय भट लोकानी जाततभद उतपन कला तवहापासन तया सवााची मत सभन सभन झाली मग अराषतच तयास तयाची पादरहजल तशी वयवसरा करणयास सवड सापडली याववरयी एक जगपरससदध महण आह ती अशी

की ldquoदोघाच भाडण आणण ततसर यास लाभrdquo महणज भट लोकानी शिादरद अततशिामधय आपआपसात वरमनसय आणन आपण तयाच शजवावर ऎराआराम भोगीत आहत

ह पसतक करतवळी माझ समतर रा रा ववनायकराव बापजी भडारकर व रा रा सा राजना सलग यानी मला उततजन दरदल सबब मी तयाच फार फार आभार मातनतो

जो गो

अनकरमणणका

भाग १ ला

बरहमा उतपशतत सरसवतत आणण इराणी अरवा आयष लोक याववरयी

भाग २

मतसय आणण शखासर याववरयी

भाग ३ कचछ भदव अरवा भपतत कतरतरय दववज आणण कशयप राजा याववरयी

भाग ४

वराह आणण दरहरणयाक याववरयी

भाग ५

नारससह दरहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयादरदकाववरयी

भाग ६

बळीराजा जोतीबा मराठ खडोबा महासभा नऊ खडाचा यायी भररोबा सात अशरय तळी भरण आदरदतवारास पववतर मानण वामन पक घालण ववधयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सती जाण आराधी लोक सशलगण तादळाचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववरयी भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळीपरततपदा भाऊबीज इतयादरदकाववरयी

भाग ७

बरहमा ताडपतरावर सलदरहणयाची चाल जादमतर ससकताच मळ अटक नदीच पलीकडस जाणयाची बदी पवी घोडी वगरर बराहमण लोक खात होत भट राकस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाशषटच गचह बीजमतर माहार शि कळकणी कळबी कळबीण शिाचा दवर सोवळ धमषशासतर मन भट पतोजीच सशकण मोठा भयकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयादरदकाववरयी

भाग ८

परशराम मातवध एकवीस सवार या दरतय खडरावान रावणाचा आशरय कला नऊ खडची जाणाई साती आसरा माहाराच गळयातील काळा दोरा अततशि अतयज माग चाडाळ महारास शजवतच

पायामधय दडपण बराहमणात पाट लावणयाची बदी कतरतरय अभषकाचा वध परभ रामोशी शजनगर वगरर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव दरदला आणण गचरजीव परशराम यास आमतरण इतयादरदकाववरयी

भाग ९

वदमतर जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरर शिास जञान दणयाची बदी भागवत व मनसदरहता याचा असगतपणा इतयादरदकाववरयी

भाग १०

दसर बळी बराहमण धमाषची फशजती शकराचायाषच कतरतरम नाशसतक मत तनदषयपणा पराकत गररकार कमष आणण जञानमागष बाजीराव मसलमानाचा दवर आणण अमररकन व सकॉच उपदशकानी बराहमणाचा कतरतरमरपी कोट फोडला इतयादरदकाववरयी

भाग ११

पराण सागण बड वगरर पररणाम शि ससरातनक कळकणी सरसवतीची परारषना जप अनषठान दवसरान दकषकणा मोठया आडनावाचया सभा इतयादरदकाववरयी

भाग १२

वतनदार भट कळकणी यरोवपयन लोकाच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर काळोखाचा डाग यरोवपयन कामगाराची अककल गग कशी होत इतयादरदकाववरयी

भाग १३

मामलदार कलकटर रशवहय जजज आणण इशजतनयर खातयातील भट कामगार इतयादरदकाववरयी

भाग १४

यरोवपयन कामगाराचा तनरपाय खोताच वचषसव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगारानी सरकारात गावोगावचया हककगती कळववणयाची जररी धमष आणण जातयासभमान इतयादरद

भाग १५

सरकारी शाळाखाती मयतनससपासलटी दकणापराइज कसमटी व भट वतषमानपतरकत याची जट आणण शिादरद अततशिाचया मलानीवव दया सशक नय महणन भट लोकाचा कट इतयादरद

भाग १६

बरहमराकसाच पीडचा गधकार

पवाडा

अभग

जोतीराव आणण धोडीबा

यााचा सावाद

भाग १

बरहमा उतपगतत सरसवती आणण इराणी अरवा आया लोक यााववषयीा

धो०mdashयरोपखडातील इगरज फर च वगरर दयाळ सरकारानी एकतर होऊन दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमदवाचया तनयमास हरताळ लाववला कारण मनसदरहतत सलदरहल आह की बरहमदवान आपलया मखापासन बराहमणास उतपन कल

जो०mdashइगरज वगरर सरकारानी दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमाचया आजञस हरताळ लाववला महणन तझ महणण आह तर या भमडळावर इगरज वगरर अनक नानापरकारच लोक आहत तयास बरहमान आपलया कोणतया अवयवापासन उतपन कल याववरयी मनसदरहतत कसा काय लख आह

धो०mdashयाजववरयी सवष बराहमण महणज ववदवान व अववदवान अस उततर दतात की इगरज वगरर लोक अधम दराचारी असलयामळ मनसदरहतत तया लोकाववरयी मळीच लख नाही

जो०mdashयावरन तझया मत बराहमणामधय अधम दराचारी मळीच नाहीत की काय

धो०mdashशोधाअती इतर लोकापका बराहमणामधय अगधक अधम व अगधक दराचारी आहत अस आढळत

जो०mdashतर मग अशा अधम वअ दराचारी बराहमणाववरयी मनसदरहतत कसा लख आला

धो०mdashयावरन अस ससदध होत की मनन जी उपतशतत सलदरहली आह ती अगदी खोटी आह कारण ती सवष मनषयास लाग पडत नाही

जो०mdashमहणनच इशगलश वगरर लोकातील जञातयानी बराहमणातील पसतककतयााचया लबाडया जाणन दास करणयाची बदी कली बरहमा हा सवष मनषयमातराचया उतपततीस खरोखर कारण असता तर तयानी दास करणयाची बदीच कली नसती मनन चार वणााची उतपशतत सलदरहली आह ती एकदर सवष सशषटकरमाशी ताडन पादरहली महणज सवष खोटी आह अस आपणास कळन यत

धो०mdashमहणज ती कशी

जो०mdashबराहमण बरमहयाचया मखापासन झाल परत एकदर सवष बराहमणाची मळ माता बराहमणी ही बरमहयाचया कोणतया अवयवापासन झाली याववरयी मनन काहीच सलहन ठववल नाही ह कस

धो०mdashकारण ती तया ववदवान बराहमणाचया महणणयापरमाण अधम आणण दराचारी असल यासतव ततष ततजला मलछाचया पकतीस बसवा

जो०mdashआमही भदव आमही सवष वणाामधय शरषठ अस मोठया गवाान नहमी बोलणार अशास जम दणारी मळमाता बराहमणी ना आणण त ततजला मलछाच पकतीस कस बसववतोस ततला तरील दार व गोमासाचा घमघमाट कसा आवडल ह त मोठ अनसशत बोलतोस बाबा

धो०mdashतमहीच ककतयक वळा भर सभत बोलला की बराहमणाच मळ पवषज ज ऋवरवयष त शरादधाच तनसमततान गाई मारन तयाचया मासाची नानातर हची पकवान करन खात होत आणण आता मातर तयाचया मळ मातस घाण यईल महणन महणता ह कस तमही इगरजी राजयास हयाती गचतन रोड दरदवस राबा महणज हललीच बहतक सोवळ बराहमण रससडट गवहनषर वगरर कामदाराची आपलयावर जासती महरबानी वहावी याकररता तयाचया टबलावरच उअरलल मासाच तकड बटलराचया वाटणीसदखील यऊ दणार नाहीत अस तमहास दरदसल आताशा बहतक महार बटलर बराहमणाचया नावान आतलया आत करकरणयास लागल आहस ह तमहाला ठाऊक नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही सबब या दोराच खापर तयाचयाच बोडकयावर फोडा तयाववरयी त अनगचत बोलतोस महणन तमही मला का दोर दता पढ चाल दयाmdash

जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना आता बराहमणास जम दणार ज बरहमाच मख त दरमहाच दरमहा दरस झालयामळ तो चार दरदवस सोवळा होऊन बसत होता ककवा सलगाइततणीसारखा राख लावन पाक होऊन घरातील कामकाज करीत होता याववरयी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही परत बराहमणाचया उतपततीस बरहमा हा मळ कारण आह आणण तयास सलगाइततणीचा उपदश कसा आवडला असल बर कारण हललीच बराहमण सलगाईत ववटाळ पाळीत नाहीत महणन तयाचा वीट मातनतात

जो०mdashतर यावरन तच ववचार करन पाहा की बरहमाच मख बाह जघा आणण पाय या चार दरठकाणचया योनी दरशा झालयामळ तयास एकदर सोळा दरदवस सोवळ होऊन बसाव लागल असल अस जर महणाव तर तयाच घरातील खटाटोप कोण करीत अस याववरयी तरी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर तो गभष बरमहयाचया मखात सभवलया दरदवसापासन नऊ मदरहयाचा होईतोपावतो कोणतया दरठकाणी राहन वाढला याववरयी काही मनन महटल आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर पढ तया जमललया बराहमण बालकास बरमहयान आपलया सतनाच दध पाशजल अरवा वर दध लावन तयास लहानाच मोठ कल याजववरयी तरी काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashसाववतरी ही बरमहयाची पतनी असतादरह तयान तया मलाच ओझ मखात नऊ मदरहन वागवन तयास जम दणयाच व तयाच पालन पोरण करणयाच लचाड आपलया माथयावर का घतल ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashतयाची बाकीची तीन डोकी तर या लचाडापासन दर होती की नाही काय तया राडया राघोबाला असा पोरीतला घरकडी खळ आवडला

जो०mdashआता तयास राडया राखोबा महणाव तर तयान सरसवती नावाचया कयशी वयसभचार कला व तयामळ तयाच आडनाव बटीचोद पडल याच तनदय कमाषवरन तयाचा कोणी आदरसतकार (महणज पजा) करीत नाहीत

धो०mdashबरहमास जर खरोखर चार तोड होती तर तयाचपरमाणान तयास आठ सतन चार बबया चार मतरदवार आणण चार मलदवार असली पादरहजत पण तयाववरयी खातरी होणयाजोगा लख कोठच आढळत नाही पढ तयापरमाणच शरशाईस लकषमी पतनी असता तयान आपलया बबीपासन ह चार तोडाच मल कस तनसमषल याववरयी ववचार कर लागलयास शरशाईचीसदधा बरहमासारखी दशा होईल

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की बराहमण लोक ह समिाच पलीकडस जो इराण दश आह तया दशातील मळच राहणार होत पवी तयास इराणी ककवा आयष लोक महणत असत अस ककतयक इशगलश गररकारानी तयाचयाच गररावरन ससदध कल आह पररम तया आयष लोकानी मोठमोठया टोळया करन या दशात यऊन अनक सवार या कलया व यरील बहतक राजाचया मलखात वारवार हलल करन मोठा गधगाणा कला पढ वामनाच मागन आयष लोकाचा बरहमा या नावाचा मखय अगधकारी झाला तयाचा सवभाव फार हटटी होता तयान आपलया कारकीद त यरील आमचया मळ पवषजास रणागणी शजकन आपल दास कल व तयान आपल लोक आणण ह दास या उभयतामधय हमशा भद रहावा महणन अनक तर हच नम बागधल हया सवष कतयावरन बरहमा मलयानतर आयष लोकाचया मळचया नावाचा आपोआप लोप होऊन तयाच नाव बराहमण पडल नतर मागाहन मनसारख अगधकारी झाल तयानी बागधललया नमाचा गधककार माग पढ कोणी कर नय या भयासतव तयानी बरमहयाववरयी अनक तर हतर हचया नवीन कशलपत गोषटी रगचलया व तया गोषटी ईशवरचछनच झालया आहत असा तया दासाचया मनावर ठसा उमटावा महणन तयानी शरशाईच दसर आधळ गारड रगचल आणण सगध पाहन काही काळान तया सवष लखाच गरर बनववल तया गरराववरयी शि दासास नारदासाररखया पटाईत बायकातील भाऊजीन टाळया वपटन उपदश कलयामळ बरमहयाच महततव सहजच वाढल आता आपण हया बरमहयासारखी शरशाईववरयी चौकशी कर लागलो तर तयापासन आपलयास काडीमातर फायदा न होता आपला

उभयताचा वळ मातर वयरष जाणार आह कारण तयानी मळीच तया तरबचार यास उताण पाहन तयाचया बबीपासन ह चार तोडाच मल तनमाषण कल आणण अशा मळीच चीत झाललया दीनावर खब ठोकण यामधय मोठा पररारष होईल अस मला वाटत नाही

भाग २ रा

मतसय आणण शाखासर यााववषयीा

धो०mdashवामनापवी इराणातन या दशात आयष लोकाचया एकदर ककती टोळया आलया असावया

जो०mdashया दशात आयष लोकाचया टोळया जलमागाषन अनक आलया

धो०mdashतयापरकी पदरहली टोळी जलमागाषन लढाऊ गलबतावरन आली ककवा कस

जो०mdashलढाऊ गलबत तया काळी नवहती सबब ती टोळी लहान लहान मचवयातन आली व त मचव माशासाररख तवरन पाणयावरन चालत असत महणन तया टोळीचया अगधकार याच टोपणनाव मतसय पडल असाव

धो०mdashतर मग बराहमण इततहासकतयाानी भागवत वगरर गररात तो टोळीचा अगधकारी मतसयापासन जमला महणन सलदरहल आह ह कस

जो०mdashतयाववरयी तच ववचार करन पाहा की मनषय आणण मासा याचया अवयवात आहारात तनित मररनात आणण उतपततीत ककती अतर आह आणण तयाचपरमाण तयाचया मगजात काळजात फपफसात आतडयात गभष वाढणयाचया जागात आणण परसत होणयाचया मागाात ककती चमतकारीक अतर आह मनषय हा जसमनीवर गजारा करन राहाणारा पराणी होय तो पाणयात पडलयाबरोबर गटागळया खाऊन आपलया पराणास मकतो मासा हा सवष काळ पाणयात राहन आपला गजारा करणारा पराणी होय व तयास पाणयाबाहर कादरढलयाबरोबर तो तरफडन मरतो शसतरया बहतकरन एकाच मलास जम दतात परत मतसयीण पररम पषकळ अडी घालन काही काळानतर तया सवाास फोडन तयातन आपली सवष बचची बाहर कादरढत आता जया अडयामधय ह मसतयबाळ होत तयास मातर ततन पाणयाबाहर आणन फोडडल आणण तयातन ततन त मतसयबाळ बाहर कादरढल असल अस महणाव तर ततचा पराण पाणयाबाहर कसा वाचला असल कदागचत ततन पाणयातच त अड फोडन मतसयास बाहर कादरढल असल अस महणाव तर तया मतसय मानवासाररख बालकाचा पराण पाणयात कसा वाचला असावा कोणी अशी शका घतली की मनषयातील एखादया सराईत पाणबडयान पाणयात तळी बडी मारन मतसय बालक जया अडयामधय होत त अड मातर ओळखन जसमनीवर घऊन आला असल असो तस का होईना पण पढ तया मतसयीणीच अड कोणतया चतर मदाषन फोडन तयातन मतसयबाळ बाहर कादरढल असाव बर कारण जरी आता यरोप व अमररका खडात पषकळ सधारणा होऊन मोठमोठ नामाककत

ववदवान वरदयशासतरात तनपण झाल आहत तरावप तयापरकी एकाचयानदरह छातीला हात लावन मी मशतसयणीच अड फोडन तयातन शजवत मतसयाच बचच काढीन अस महणवणार नाही असो बर त अड पाणयात आह महणन तो मोठया महततवाचा तनरोप कोणतया अमर मतसयान पाणयाबाहर यऊन तया पाणबडयास कळववला असल व तया जळचर तनरोपयाची भारा मानव पाणबडयास कशी समजली असल अशा नानापरकारचया शकाच तया इततहासातलया लखावरन यराशसरत समाधान करन घता यत नाही यासतव तयाववरयी अस अनमान ससदध होत की मागाहन काही लबाड लोकानी सधी पाहन एकदर पराचीन गररात ही दतकरा कोबली असावी धो०mdashबर तो टोळीचा मतसय अगधकारी आपलया लोकासदरहत कोणतया दरठकाणी यऊन उतरला

जो०mdashपशशचम समिातन यऊन तो एका बदरावर उतरला

धो०mdashमतसयान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashमतसयान शखासर या नावाचया कतरपतीस मारन तयाच राजय घतल पढ त शखासराच राजय आयष लोकाचया ताबयात मतसयाचया मरणकाळपावतो तरबनधोक रादरहल मतसय मरताच शखासराचया लोकानी आपल राजय परत यायाव या इरादयान मतसयाच टोळीवर मोठया तनकरान हलला कला

धो०mdashपढ तया हललयामधय काय पररणाम झाला

जो०mdashतया हललयामधय मतसयाच टोळीचा पराभव झालयामळ ततन रणभमी सोडन पळ कादरढला नतर शखासराचया लोकानी ततचा पाठलाग कलयामळ ती अखरीस एका डोगरावर जाऊन झाडीत लपन रादरहली इतकयात इराणातन आयष लोकाची दसरी एक मोठी टोळी कचवयामधन बदरात यऊन उतरली व त कचव मचवयापका काहीस मोठ असलयामळ पाणयावर कासवासाररख सावकाश चालत असत या कारणामळ तया टोळीचया अगधकार याच टोपण नाव कचछ पडल

भाग ३ रा

कचछ भदव अरवा भपती कषतरिय दववज आणण कशयपराजा यााववषयीा

धो०mdashमासा आणण कासव यामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पहाता तयामधय रोड रोड अतर दरदसन यत परत इतर काही गोषटीत महणज जलात रहाण आडी घालण व तयास फोडण इतयादरदकानी त एकमकाशी सामयता पावतात यासतव कचछ हा कासवापासन जमला महणन भागवत वगरर इततहासकतयाानी गररात सलहन ठववल आह तयाववरयी ववचार कर गलयास तयाचा पररणाम मतसयासाररखा होईल व तणकरन आपला वळ कफकट जाईल अशी माझी खातरी झालयावरन मी आपलयास पढ ववचाररतो की कचछान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashतयान पररम तया बदरापासन जया पवषतावर मतसयाची टोळी घर यामधय सापडली होती तया पवषताच आसलकडील बाजपासन बहतक तरील मळचया कतरवासी लोकास घरा घालणार या लोकासदरहत एकदम वपटाळन नतर तो आपलया लोकास सोडवन एकदर सवष तया कतराचा भदव महणज भपती होऊन डरकया फोडीत बसला

धो०mdashबर त कचछान कतरातन वपटाळन लाववलल कतरतरय कोणीकडस गल

जो०mdashसमिावरन दजी इताणी अरवा आयष लोकाची टोळी आली अस महणणयाबददल घाबरलयामळ दववज आल दववज आल असा शबद करीत तया पवषताच पलीकडस जाऊन कशयप या नावाचया कतरपतीचया पाठोपाठ तनघाल यावरन कचछ आपलया बरोबर काही फौज घऊन तया पवषताच पलीकडील बाजन खाली उतरला आणण तयान तो पवषत आपलया पाठीवर घऊन महणज पाठीशी घालन अरवा पाठीमाग टाकन कशयपाचया राजयातील कतरतरयास जसजशी इराणातन मदत यत गली तसतशी पीडा दऊ लागला पढ कशयपान जरी तो पवषत कचछापासन माघारी यायावा महणन मोठ परयास कल तरावप कचछान आपलया मरणापावतो तो पाठीस घातलला पवषत तया कतरपतीचया हाती दरदला नाही व आपली रणभमी सोडन एक पाऊलसदधा माग हटला नाही

भाग ४ रा

वराह आणण हहरणयाकष यााववषयीा

धो०mdashकचछ मलयामाग दववजाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashवराह

धो०mdashवराह हा डकरापासन जमला अस भागवत वगरर इततहासकतयाानी सलहन ठववल आह याववरयी आपल मत कस काय आह

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की मनषय आणण डकर या उभयतामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पाहता चमतकाररक अतर दरदसन यत व तयाववरयी तझी पककी खातरी वहावी महणन यर उदाहरणाकररता फकत त आपलया बचचास जम दरदलयानतर कसकशी वतषणक कररतात याववरयी आपण रोडासा ववचार करन पाह महणज झाल मनषय सतरी आपलया मलास जम दरदलयाबरोबर तयास काडीमातर इजा न दता तयाच पालनपोरण कर लागत परत डकरीण कतरीसाररख पररम आपलया जम दरदललया बचचास एकदम खाऊन नतर बाकीचया दसर या बचचास जम दत यावरन वराहाचया डकरीण मातन पररम आपलया डकर जातीचया बचचास खाऊन नतर या मानव डकरास वयाली असावी अस ससदध होत परत भागवत वगरर गररकतयााच मतापरमाण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया सवषसाकीपणाला व तयाचया समदषटीला

बटटा लागला की नाही कारण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया जतीन आपलया वडील डकर भावडास मारन खाऊ नय महणन तयाववरयी तयान पवी काहीच बदोबसत कर नय काय अरर पदमा डकरीण ही वराह आदरदनारायणाची आई ना आणण ततन ती बालहतया कशी कली आता ldquoबालहतयाrdquo या शबदाचा अरष फकत बाळाचा वध करण असा होतो मग त बाळ कोणाच का असना पण दरहन तर आपल पोटच बाळ सवतमारन खालल तर अशा अयायाचा चागला बोध होणयासारखा कोशात शबदच सापडत नाही कदागचत दरहजला डखीण महणाव तर ldquoडखीण सदधा आपलया मलास खात नाहीrdquo अशी एक जनाट महण आह पढ तया वराहाचया पदमा आईन अस अघोर कमष कलयामळ ततची नरकयातनपासन सटका वहावी महणन ततन काही परायशशचत घतल अस कोठच सापडत नाही यासतव मोठी हळहळ वाटत

धो०mdashवराहाच डकरीण आईच नाव जर पदमा होत तर यावरन अस ससदध होत की ततचया डकर पतीच काही तरी दसर नाव असल पादरहज की नको

जो०mdashपदमा डकररणीच पतीच नाव बरहमा होत

धो०mdashयावरन पवीची जनावर मनषयासाररखी आपआपलयामधय बरहमा नारद आणण मन अशी नाव दत होती व तयाची नाव या गपपाडया गररकारास कशी समजली असावी दसर अस की पदमा डकररणीन वराहास तयाच लहानपणी आपलया सतनाच दध पाशजल असल यात काही सशय नाही परत पढ काहीसा मोठा झालयाबरोबर आपलया बरहम पतीसदरहत वराहास बरोबर घऊन गावातील णखडारातील अती सकमार फलझाडाचा चारा चरणयाची तयास सवय लावन मोकळी झाली असल ककवा कस ह तो वराह आदरदनारायणच जाण अशा नानापरकारचया मदयाचया गोषटीववरयी तयाचया गररात पराव सापडत नाहीत यासतव मला अस वाटत की वराह डकरीपासन जमला महणन गररात लख आहत त सवष खोट आहत काय अशा ववपररत गोषटी गररात सलदरहतवळी तया गररकारास लाज कशी वाटली नाही

जो०mdashवाहवा आणण तमहासाररखच तसलया गररावरन तयाचया मलाबाळाच पाय धऊन वपतात यावरन तमहाला लाज नाही महणावी ककवा तयाना

धो०mdashअसो तमचया मत तया अगधकार याच नाव वराह तरी कस पडल असाव बर

जो०mdashकारण तयाचा सवभाव व आचरण मोठ घाणरड असाव व तो शजकड जाई ततकडस रानडकरासाररखी मसडी मारन जयच समळवी यावरन महापरतापी ज दरहरणयाक आणण दरहरणयकशयप या उभयताचया मलखातील कतरतरयानी तयाच नाव गधककारान डकर (वराह) पाडडल तयामळ तो फार गचडला असावा आणण तयान या गोषटीचा मनात दात धरन तयाचया मलखात वारवार हलल करन तरील सवष कतरवासी लोकास पीडा दऊन अखरीस तयान एका लढाईत दरहरणयाकास माररल यावरन सवष पथवी (दरहदसरान) भर बाकीचया सवष कतरपतीस दरारा पोहचन त काहीस गडबडलयासाररख झाल इतकयात वराह मरण पावला

भाग ५

नारससाह हहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवराह मलयावर दववज लोकाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashनससह

धो०mdashनससह सवभावान कसा होता

जो०mdashनससहाचा सवभाव लोभी कतरतरमी कफतरी कपटी घातकी तनदषय आणण करर होता तो शरीरान सदढ असन अततशय बलवान होता

धो०mdashतयान काय काय कल

जो०mdashपररम तयान दरहरणयकशयपचया वधाववरयी ववचार चालववला व आपणास तयाला माररलयासशवाय तयाच राजय समळायाच नाही अस तयाच मनात पककपणी समजल हा तयाचा दषट हत ससदधीस जाणयाकररता तयान गपत रीतीन बहत दरदवस परयतन करन एका आपलया दववज पतोजीकडन दरहरणयकशयपचया परलहाद या नावाचया मलाचया कोवळया मनावर आपलया धमााची मलतततव ठसववलयावरन परलहादान आपलया हरहर या नावाचया कळसवामीची पजा करणयाची वजष कली नतर दरहरणयकशयपन परलहादाच भरषट झालल मन पन आपलया कळसवामीची पजा करणयाकडस वळवाव महणन नानातर हच उपाय कल तरावप नससह हा परलहादास आतन मदत करीत असलयामळ दरहरणयकशयपच सवष परयतन वयरष गल शवटी नससहान तया अजञानी मलास अनक रापा दऊन तयाच मन इतक भरषट कल की तयान आपलया वपतयाचा वध करावा महणन तयाच मन वळववल खर परत त अघोर कमष करणयास तया मलाची छाती होईना सबब नससहान सधी पाहन ताबतातील वाघाचया सोगासाररख आपलया सवष आगास रग दऊन तोडात मोठमोठाल खोट दात धरन लाब लाब कसाची दाढी लाववली आणण तो एक तर हचा भयकर ससह बनला ह सवष कतरतरम छपववणयाकररता नससहान भरजरीच एक ऊची लगड नसन गरतीसाररखा आपलया तोडावर लाबलचक पदर घऊन मोठया राटान चमकत ठमकत तया मलाचया मदतीन एक दरदवशी तयाच वपतयाचया ववशाळ मदरदरात खाबाची गद होती तयात जाऊन लपन उभा रादरहला इतकयात दरहरणयकशयपन सवष दरदवसभर राजयकारभार करन रकलयामळ सधयाकाळ झालयाबरोबर आपलया मदरदरात एकाती यऊन तनभषयपणान सवसर ववसावा घणयाचया

इरादयान पलगावर लोळत पडला न पडला तोच नससहान जलदी करन डोईवरचा लगडयाचा पदर कबरस गडाळन तया लपललया खाबातन तनघन दरहरणयकशयपचया आगावर एकदम जाऊन पडला आणण तयान आपलया हातातील वाघनखानी दरहरणयकशयपच पोट फाडन तयाचा वध कलयाबरोबर नससहान तरील सवष दववजासदरहत रातरीचा दरदवस करन आपलया मलखात पळन गला इकडस नससहान परलहादास फसवन अस अघोर कमष कलल उघडकीस आलयावरन कतरतरयानी आयष लोकास मळीच दरदवज महणणयाच सोडन तयास वववपरय महण लागल व पढ तया वववपरय शबदापासन तयाच नाव ववपर पडल असाव पढ कतरतरयानी नससहास नारससह महणज ससहाची बायको अस तनदय नाव दरदल शवटी दरहरणयकशयपचया पतरातन ककतयकानी तर नारससहास धरन आणन तयास यराशसरत शासन कराव महणन दीघष परयतन कला परत नारससहान दरहरणयकशयपच राजय घणयाची मळीच आशा सोडन कवळ मलखास आणण शजवास सभाळन पढ काही दसरी गडबड कलयासशवाय मरण पावला

धो०mdashतर मग नारससहाचया अशा अघोर कमाषवरन तयाचया नावान माग पढ कोणी तयाची छी र कर नय या भयासतव ववपर इततहासकतयाानी काही काळ लोटलयानतर सधी पाहन नारससहाववरयी तो खाबापासन जमला वगरर नानातर हचया लबाडया कलपन इततहासात दाखल कलया असावया अस ससदध होत

जो०mdashयात काही सशय नाही कारण तो जर खाबापासन जमला असल अस महणाव तर तयाची कोणी तरी दसर यान नाळ कापन तोडात दधाचा बोळा दरदलयासशवाय तो कसा वाचला असल नतर तयास कोणी तरी दसर यान दाईच अरवा वर दध पाजलयासशवाय तो लहानाचा मोठा कसा झाला असल कदागचत तसदरह घडन आल असल महणाव तर तणकरन एकदर जो सशषटकरम चालत आला आह तयास बाध यतो या गपपाडया ववपर गररकारानी नारससहास एकदम लाकडाचया खाबातन बाहर कादरढलयाबरोबर तयास दसरी कोणाची मदत न दता आपलया आपण इतका शकतीमान दाढी समशाचा ठोबया कला की जयान लागलीच दरहरणयकशयपस माडीवर घऊन तयाच पोट नखान फाडन तयाचा वध कला अरर जो वपता आपलया समजतीपरमाण वपतधम मनी आणन कवळ शदध ममतन आपलया सवपतराच मन खर या धमाषकडस वळवाव महणन खटपट करीत होता तयास तया सवसाक आदरदनारायणाचया अवतारान अस दहात शासन कराव काय अस शासन अजञानी मनषयाचा अवतारसदधा करणार नाही तो आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयान तया दरहरणयकशयपस दशषन दताच मी आदरदनारायण आह अशी तयाची खातरी करन वपता व पतर या उभयतामधय सलोखा करन दणयाच एकीकडस टाकन तयाचा असा तनदषयपणान वध कला ह मोठ आशचयष होय तयाचयान जर तया दरहरणयकशयपची उपदश करन खातरी करवली नाही तरी तो सवााच बदधीचा दाता कशाचा यावरन अस ससदध होत की नारससहामधय या आपलया पणयातील एका शणपजया राडइतकी अककल नवहती कारण की शजन पहा यरील एका परततबहसपती महणववणार या एका ववदवानास कवळ आपलया गोड बोलणयाचा लळा लावन तयास

आपला गलाम करन टाककल आह हलली दरहदसतानात अमररकन आणण यरोवपयन समशनरीनी आपलयातील ककतयक तरणास णिसती धमाषनसारी कल आहत परत तयानी तयातन एकादरह तरणाचया वपतयाचा वध कला नाही ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashनारससहाची अशी फशजती झालयावर ववपरानी परलहादाच राजय घणयाववरयी काही परयतन कल ककवा नाही

जो०mdashववपरानी परलहादाच राजय यायाव या इरादयान अनक तर हच चोरन उपाय कल परत त सवष वयरष गल कारण परलहादाच पढ डोळ उघडन तयाचया मनात ववपराच कपट दरदसन आल यावरन परलहादान ववपराचा काडीमातर ववशवास न धरता सवााशी वरकाती सनह ठवन आपलया राजयाची नीट वयवसरा करन मरण पावला नतर तयाचपरमाण परलहादाचा पतर ववरोचन यान आपल राजय सभाळन तयास बळकटी आणन मरण पावला ववरोचनाचा पतर बळी हा मोठा पराकरमी तनघाला तयान पररम आपलया आशरयान रहाणार या लहान लहान कतरपतीस दषट दगखोराचया तरासापासन सोडवन तयाजवर आपल वचषसव बसववल नतर तयान आपल राजय उततरोततर वाढववणयाचा करम चालववला तया वळी ववपराचा मखय अगधकारी वामन होता तयास त सहन होईना सबब बळीच राजय एकदम लढन यायाव महणन चोरन मोठी फौज तयार करन एकाएकी बळीचया सरहददीवर यऊन ठपला वामन अततशय लोभी धाडस आणण हकखोर होता

भाग ६ वा बळीराजा जोतीबा मर हाठ खाडोबा महासभा नऊ खाडााचा नयायी भरोबा भराडी सात आशरयीत तळी भरण आहदतवाररास पववि मानण वामन पकष घालण ववाघयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सतत जाण आराधी लोक सशलागण ताादळााचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववषयीा भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळी-परततपदा भाऊबीज इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन बळीराजान काय कल

जो०mdashबळीराजान आपलया राजयातील एकदर सवष सरदाराकड व तयाचया आशरयान रहाणार या कतरपतीकड ताबडतोब साडणीसवार पाठववल आणण तया सवाानी दसरी काही सबब न सागता आपलया सवष फौजा घऊन तयाच मदतीस याव महणन सकत ताकीद कफरववली

धो०mdashया दशात बळीचया ताबयात मोठ कतर होत

जो०mdashया दशात बळीराजाचया ताबयात अनक दरठकाणी अनक कतर होती सशवाय तयाचया ताबयात ससवहलदवीपाच आसपास ककतयक बट होती असा तकष तनघतो कारण तर बळी या नावाच एक बट सदधा आह या दशात दकषकणत कोलहापराच पशशचमस बळीचया ताबयात कोकण व मावळातील काही कतर होती तयावर जोतीबा या नावाचा अगधकारी होता तयाच राहणयाच मखय दरठकाण

कोलहापरचया उततरस रतनागगरी महणन एक पवष आह तयावर होत तयाचपरमाण दकषकणत दसर कतर बळीचया ताबयात होत तयास महाराषर महणत असत व तयातील सवष कतरवासी लोकास महाराषरी महणत असत तयाचा अपभरश मराठ हा होय त महाराषर कतर अततशय मोठ असलयामळ बळीराजान तयाची नऊ खड कली होती यावरन तया परतयक खडाचया अगधकार याच नाव खडोबा पडल होत अस सापडत व तयाचया योगयतपरमाण तयाचया हाताखाली एक अरवा दोनही परधान असत तयाचपरमाण दर एक खडोबाच हाताखाली बहत मलल असत महणन तयास मलखान महणतात तयापरकी जजोरीचा खडोबा हा होता तो आपलया आसपासचया कतरपतीचया ताबयातील मललाचया खोडी मोडन तयास ताळयावर आणीत अस यासतव तयाच नाव मललअरी पडल आह तयाचाच अपभरश मलहारी हा होय तो धमष यायान लढणयामधय इतका अहकार बाळगीत अस की तयान कधी आपलयास पाठ दाखववलल शतरवर वार कला नाही महणन तयाच नाव मारतोड पडल होत जयाचा अपभरश माताड हा आह तसाच तो दीनाचा कर वारी अस तो गाणयाचा मोठा रोकी अस कारण तयान सरावपलला एक परससदध मलहार राग आह तो इतका उततम आह की तयाचया आशरयान समयया महणन जो मसलमान लोकामधय परससदध गायक होऊन गला तयानसदधा दसरा एक मलहार कला आह याखरीज बळीराजान महाराषरात महासभा आणण नऊ खडाचा यायी अस दोन मखय अगधकारी वसल व याय करणयाच कामात नमल होत तयाच हाताखाली दसर अनक कामगार असत अस आढळत हलली तया महासभदयाचा अपभरश महसोबा झाला आह तो सवष पीकपाणयाची यराकळी तपासणी करन तयापरमाण सट तट घालन सवाास आनदात ठवीत अस यामळ हलली मर हाठयात एक कळ अस सापडणार नाही की जयात त आपलया सशवारातील भलतया एकादया दगडास महासभदयाच नावान शदराच माजण करन तयास ऊद दाखवन तयाच नाव घतलयासशवाय चाडयावर मठ ठवणार नाहीत शतात ववळा घालणार नाहीत व खळयातील राशीला अधोली लावणार नाहीत तो बळीराजाचा सभ करन वसल करणयाचा ककतता यवन लोकानी घतला असावा असा तकष तनघतो कारण तया काळी यवन तर काय पण समसर दशातल अनक ववदवान यर यऊन जञान सशकन जात असत अस पराव सापडतात ततसर अस की अयोधयजवळ काशीकतराच आसपास काही बळी राजाच ताबयात कतर होती तयास दहाव खड महणत असत तरील अगधकार याच नाव काळभररी होत महणन सापडत तयाचपरमाण तो अगधकारी पवी काही दरदवस काशी शहराचा कोतवाल होता असही आढळत तो गायनामधय इतका तनपण होता की तयान एक राग सवततर उतपन कला आह तया भररव रागास तानसनासाररख महा परखयात गवयीसदधा नमनच रादरहल व तयान आपल कलपनन एक डौर नावाच वादय उतपन कल या डौर वादयाची रचना इतकी ववलकण आह की तयाची तालसरामधय मदग तबला वगरर वादय बरोबरी मळीच कर शकत नाहीत मातर तयाजकडस दलषकषय कलयामळ जस त परससदधीस याव तस आल नाही तयाच सवकास भररवाडी महणत असत जयाचा अपभरश भराडी होय यावरन बळीराजाच राजय या दशात आजपाल महणज दशरराचा बाप यासारखया

इतर सवष कतरपतीपका फार मोठ होत महणनच एकदर सवष कतरपती तयाचया धोरणान वागत असत इतक च नवह परत तयापरकी सात कतरपती तर बळीस करभार दऊन तयाच आशरयान वागत असत यावरन तयाच नाव सात आशरयीत पडल होत महणन सापडत साराश वर सलदरहललया सवष कारणावरन बळीराजाच राजय फार मोठ होत व तो अततशय बलवान होता महणन तयाववरयी एक जनाट महणसदधा सापडत ती अशी की ldquoबळी तोच कान वपळीrdquo बळीराजा जवहा काही महततवाच काम आपलया सरदारास सोपीत अस तवहा आपला दरबार भरवन तर तो एका तबकात भडार व नारळ यासदरहत पानाचा ववडा माडन महणत अस की जयास ह काम करणयाची दरहममत असल तयान हा ववडा उचलावा यावरन त काम शवटास नणयाची जयास दरहमत अस तो हरहर (हरहर या शबदाचा अपभरश हराहरा होय असा तकष तनघतो कारण इशगलश लोकात एक अतत जनाट वदरहवाट सापडत ती अशी की त हरा हरा महटलयासशवाय आनदाची टाळी वपटीतच नाहीत व तयाच सनापती आपलया फौजस हरा हरा महटलयासशवाय शतरवर तटन पडणयाला हकम दत नाहीत अस कोठ कोठ तयाचया इततहासात सापडत ldquoHurrah Boys loose the saddle or win

the horse rdquo) महावीराची शपर घऊन तयातील भडार कपाळी लावन नारळासदरहत तो पानाचा ववडा उचलन आपलया माथयावर ठवन पदरात घई तया वीरास बळीराजा त काम सोपीत अस नतर तो वीर बळीराजाची आजञा घऊन आपलया फौजसदरहत तळ उचलन शतरवर चालन जात अस यावरन तया ससकाराच नाव तळ उचलण ह पडल असाव तयाचा अपभरश ldquoतळी उचलणrdquo हा होय परत बळीचया सवष महावीरापरकी भररोबा व जोतीबा व नऊ खडोबा ह तर रयतचया सखाकररता झटणयाची शरष करीत असत याजकररता एकदर सवष मर हाठयानी हरएक शभकायष सर करणयाच पवी तळी उचलणयाचा ससकार करणयाच सोडल नाही तयानी तया ससकारात बदरहरोबास जोतीबास व खडोबास दववत मानन तयाची नाव सामील करन तळी उचल लागल ती यणपरमाणmdashldquoहरहर महादवrdquo बदरहरोबाचा अरवा जोतीबाचा चाग भला सदानदाचा उदय आणण मललखान अहकार इतक च नाही परत बळीराजा आपलया सवष परजसदरहत हरहर महादवाचया नावान आदरदतवारास पववतर पाळीत अस यावरन हललीच मर हाठ महणज माग महार कणबी आणण माळी इतयादी लोक दर आदरदतवारी आपलया घरातील तया कळसवामीचया परततमवर पाणी घालन तयास कोरडया ओलया भाकरीचा नरवदय दाखववलयासशवाय त आपलया शजभवर पाणयाचा रबसदधा ठवीत नाहीत

धो०mdashवामनान बळीराजाचया सरहददीवर यऊन ठपलयानतर काय कल

जो०mdashवामन आपलया सवष फौजसदरहत बळीचया राजयात एकदम सशरन तयाच रयतस पीडा दत दत बळीचया मखय राजधानीजवळ यऊन सभडला तयावरन बळीन आपलया सवष दशावरचया फौजा हजर होणयाचयापवी लाचार होऊन आपली खाजगी फौज मातर बरोबर घऊन वामनबरोबर लढाया दणयाची सरवात कली ती यणपरमाणmdashबळी भािपद वदय परततपदपासन वदय अमावसयपावतो दररोज वामनाशी लढन सधयाकाळी परत आपल महालात आरामास यत अस यावरन दोही

पकातील जवढ लोक तया पधरवडयात एकमकाशी लढताना पडल तयाचया मरणाचया ततरी धयानात रादरहलया सबब दरवरी भािपदमाशी तया तया ततरीस पक घालणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो नतर अशशवन शदध परततपदपासन शदध अषटमीपावतो बळीराजा वामनाबरोबर लढणयात इतका गतला की तयास दहभान न राहाता तो आपलया महालात आरामाससदधा आला नाही इकडस बळीराजाच ववधयावली राणीन आपलया खोज आरागध सवकाकडन एक खडडा खनवन तयात तयाजकडन जळाऊ लाकड टाकवन तया खडडयाजवळ ती आठ रातरी आणण आठ दरदवस अन पाणी न घता पढ एक पाणयाचा घट मातर ठवन आपलया पतीस जय समळन वामनाची पीडा दर वहावी महणन हरहर महावीराची परारषना करीत घटट बसली होती इतकयात अशशवन शदध अषटमीस रातरी बळीराजा रणात पडलयाची बातमी ततला यऊन पोहचताच ततन तया खडडयातील लाकडास आग लावन तयामधय उडी घालन मरण पावली तया दरदवसापासन सती जाणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो जवहा ती ववधयावली सती आपलया पतीचया ववरहामळ अगनीत उडी टाकन मरण पावली तवहा ततचया सवतील शसतरया व खोज आराधयानी आपलया आगावरची वसतर फाडन जाळली आणण तयानी आपला ऊर बडवन टाळया वपटन तया खडडयाच भोवती राणीचया गणाचा आठव करन मोठा शोक कला तो यणपरमाणmdashldquoमाझ दयाळ राणीबाई तझा डागोरा गरजला ldquo इतयादी ही दखाची खपली उचकट नय महणन ववपरातील तनदषय गररकारानी मागाहन सधी पाहन तया खडडयाचा होम बनवन तयाववरयी अनक दसर या लबाडया कलपन गररात सलहन ठववलया असावया ततकडस बळी रणागणी पडलयावर बाणासरान वामनाशी एक दरदवसभर हासलशी हाल दऊन मोठया तनकरान लढला नतर तयान अशशवन शदध नवमीस रातरी आपली उरलली फौज बरोबर घऊन पळन गला यामळ वामन इतका बदमसत झाला की बळीराजाचया मखय राजधानीत मळीच कोणी परर नाही अशी सधी पाहन तयान आपलयाबरोबर सवष फौज घऊन अशशवन शदध दशमीस परातकाळी तया शहरात गला आणण तयान तरील एकदर सवष आगणाच सोन लटल तयाचा अपभरश ldquoसशलगणाच सोन लदरटलrdquo हा होय आणण आपलया घरी ताबडतोब तनघन गला पढ तो घरात सशरत वळी तयाचया सतरीन पवी एक कणकीचा बळी रटटन घरात करन ठववला होता तयास ततन आपलया दाराचया ऊबर यावर ठवन ती वामनास अस महणाली की हा पहा बळी पनतमचयाबरोबर यदध करणयाकररता आला आह यावरन वामनान तया कणकीचया बळीस लार मारन घरात सशरला तया दरदवसापासन आजतागायत ववपराचया ककतयक कळात दरवरी अशशवनमाशी ववजयादशमीस तयाचया शसतरयानी कणकीचा अरवा तादळाचा बळी दाराचया ऊबर याबाहर करन ठववलला असतो तयाच उरावर डावा पाय दऊन त आपटयाचया काडीन तयाच पोट फोडडतात नतर तयास उललघन घरात सशरतात अशी वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण बाणासराच लोक अशशवन शदध दशमीस रातरी आपलया घरोघर गल तवहा तयाचया शसतरयानी पढ दसरा बळी यऊन दवाच राजय सरापील याववरयी भववषय जाणन तयानी आपलया उबर यात उभदया राहन तयास ओवाळन अशा महणालया

की ldquoइडा पीडा (दववजाचा अगधकार) जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo तया दरदवसापासन आजदरदवसपयात शकडो वरााची वर लोटली तरावप बळीचया राजयातील ककतयक भागामधय कतरीय वशाचया शसतरयानी दरवरी अशशवन शदध दशमीस सधयाकाळी आपापलया पतीस व पतरास ओवाळन पढ यणार या बळीच राजय याव महणन इशचछणयाच अदयाप सोडडल नाही यावरन तो यणारा बळी राजा ककती उततम असल धय तो बळी राजा आणण धय ही राजतनषठा नाही तर आताच सोवळ दरहद लोक इशगलश लोकानी महरबान होऊन आपलयास मोठमोठ हदद दयाव महणन त राणीचया वाढदरदवशी भरसभत तयाचया बढतीववरयी मोठमोठाली वयाखयान दतात आणण तयाचववरदध वतषणक वतषमानपतरात अगर साहशजक बोलणयात दाखववतात

धो०mdashबर त बळीराजान बोलावलल सरदार मळीच तयाच मदतीस आल नाहीत काय

जो०mdashमागाहन त ककतयक लहानसहान कतरपतीसदरहत आपापलया फौजा घऊन अशशवन शदध चतदषशीस बाणासरास यऊन समळताच बळीचया राजयातील एकदर सवष ववपरानी आपल जीव घऊन वामनाकडस पळन गल यावरन वामनास इतकी पाचाची धारण पडली की तयान आपलया एकदर सवष ववपरास जमा करन पढ बाणासरापासन आपला बचाव कसा करन यायावा महणन अशशवन शदध पौणणषमस (जयास कजागरी अरवा कोजागरी परणणषमा महणतात) सवष रातरभर जागर करन आपलया दवापढ परसादरप फास टाकीत बसला नतर तयान दसर दरदवशी आपलया बायकामलासदरहत सवष फौज बरोबर घऊन आपलया मलखाचया हददीवर यऊन बाणासराची वाट पहात बसला

धो०mdashनतर बाणासरान काय कल

जो०mdashनतर बाणासरान वामनावर एकदम हलला करन तयाचा अगदी मोड करन तयाजवळच सवष लटन घतल नतर तयास तयाचया सवष लोकासदरहत पररमत तयान आपलया मलखातन जरजर करन दरहमालयपवषतावर हाकलन दरदल नतर तयान तया पवषताचया पायरी तळ दऊन वामनास दाणयास इतका महाग कला की तयाच बहतक लोक कवळ उपासान मर लागल यासतव वामनाचा अवतार तया काळजीन तरच सपला महणज वामन मरण पावला तयावरन बाणासराच लोकास मोठा आनद होऊन त अस महणाल की वामन ही ववपरापरकी एक मोठी उपागध होती ती नाहीशी झालयान आपली पीडा दर झाली तवहापासन ववपरास उपाधय महणणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो पढ तया उपाधयानी आपापलया तरबर हाडी एकदर सवष आपलया रणात पडललया आपताचया नावान गचता (जयास हलली होळी महणतात) पटवन तयाचया उततरककरया कलया कारण तयाचयामधय पवीपासन मलया मनषयाच धडास जाळणयाची वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण तरील सवष बाणासरासदरहत कतरतरयानी आपापलया रणात पडललया आपताचया नावान फालगन वदय परततपदस वीर बनन हातात नागवया तरवारी घऊन मोठया आनदान नाचन तयास मान दरदला कारण कतरतरय लोकात मलया मनषयाच धडास परणयाची बहत दरदवसापासन वदरहवाट सापडत शवटी बाणासरान अखरीस तया उपाधयाच रकणाकररता काही लोक तर ठवन बाकी सवष

सरदारास बरोबर घऊन आपलया मखय राजधानीत यऊन जो काय आनद कला तो सवष यर वणष गलयास गररववसतार फार होईल या भयासतव तयातील साराश (मातर दतो) तयान आपलया सवष धनाची मोजदाद करन अशशवन वदय तरयोदशीस तयाची पजा कली व तयान वदय चतदषशीस आणण वदय अमावासयस आपलया सवष सरदारास उततम परकारच खाण दऊन मौजा मारलया नतर काततषक शदध परततपदस आपलया ककतयक सरदारास तयाचया योगयतपरमाण दणगया दऊन तयास आपापलया मलखी जाऊन कामावर हजर राहणयाचा हकम दरदला यावरन यरील एकदर सवष अबालवदध शसतरयास जो काय आनद झाला की तयानी काततषक शदध दववततयस आपापलया बाधवास यराशशकत भोजन घालन तपत कलयानतर तयानी तयास ओवाळन ldquoइडा पीडा जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo अशी तया यणार या बळीची आठवण दरदली तया वळपासन आजदरदवसपावतो दरवरी दरदपवाळीत भाऊबीजस कतरतरयाचया कया आपापलया बाधवास यणार या बळीचया आठवणीसशवाय दसरा आसशवाषद दत नाहीत परत उपाधयाच कळात अशा तर हची आठवण दणयाची वदरहवाट मळीच सापडत नाही

धो०mdashतर मग आदरदनारायणान बळीस पाताळी घालणयाकररता वामनाचा अवतार घतला तया वामनान सभकार याच सोग घऊन बळीराजास फसवन तयापासन तीन पाउल पथवी मागन घतली नतर तयान सभकार याच सोग टाकन इतका मोठा अगडबब मनषय बनला की तयान एकदर सवष पथवी आणण आकाश आपलया दोही पाउलात आटवन बळीराजास ववचारल की आता मी ततसर पाऊल कोठ ठवाव नतर बळीराजान लाचार होऊन तया अगडबबयास अस उततर दरदल की त आता आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव अस महणताच तया बबयान बळीराजाचया मसतकावर आपल ततसर पाऊल ठवन बळीस पाताळी घालन आपला करार परा करन घतला अस तयाच उपाधयानी भागवत वगरर इततहासात सलहन ठववल आह त सवष तमचया या हकीकतीवरन खोट आह अस ससदध होत तर याववरयी तमचा काय असभपराय आह तो कळ दया

जो०mdashआता यावरन तच ववचार करन पहा की जवहा तया बबयान आपलया दोन पावलात एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटववल तवहा तया बबयाचा पदरहलया पावलाखाली ककतयक गाव चगरन लयास गली असतील नाही बर दसर अस की तया बबयान जवहा आपल दसर पाऊल आकाशात ठववतवळी तर अततशय दाटी झालयामळ ककतयक तार याचा एकमकावर आदळन चराडा झाला असल की नाही बर ततसर अस की तया बबयान आपलया दसर या पावलात जर सवष आकाश आटववल तर तयाच कबरपासन वरच धड कोठ रादरहल असाव कारण मनषयाच दसर पाऊल फार झाल तर तयाचया बबटापयात ऊच आकाशात पोहच शकत यावरन तया बबयाच कबरपासन तयाचया मसतकापयात आकाश उरल असल तयात अरवा तया बबयान आपलयाच माथयावर आपल ततसर पाऊल ठवन आपला करार परा करन घणयाच एकककडस ठवन तयान कवळ दगबाजी करन आपल ततसर पाऊल बळीराजाचया मसतकावर ठवन तयाला पाताळी घातल ह कस

धो०mdashकाय तो बबया आदरदनारायणाचा अवतार ना आणण तयाचयान अशी ढळढळीत दगलबाजी कशी करवली अशा लबाडास आदरदनारायणाचा अवतार महणणार या इततहासकतयाास गधककार असो कारण तयाचयाच लखावरन वामन हा कपटी घातकी आणण कतयान होता अस ससदध होत की जयान आपलया दातयास कपटान पाताळी घातल जो०mdashचवर अस की तया बबयाच डोक जवहा आकाशापलीकडस सवगाषत ऊच गल असल तवहा तयास तरन बळीस फारच मोठयान ओरडन ववचाराव लागल असल की आता माझया दोन पावलातच एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटल यासतव आता मी माझ ततसर पाऊल कोठ ठवन आपली कबलायत परी करन यायावी कारण आकाशातील तया बबयाच मख आणण पथवीवरील बळीराजा यामधय अनत कोसाच अतर पडल असल आणण तयापरकी रसशयन फर च इशगलश आणण अमररकन वगरर लोकापरकी एकादरह मनषयास तया भारणापरकी एक शबदसदधा ऎक गला नाही ह कस व तयाचपरमाण पथवीवरील मानव बळीराजान तया बबयास उततर दरदल की त आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव ह तरी तया बबयास कस ऎक गल असल कारण बळी काही तयासाररखा ववगचतर पराणी बनला नवहता पाचव अस की तया बबयाचया भारान ही पथवी रसातळास गली नाही ह मोठ आशचयष होय धो०mdashनाही तर आपण ह दरदवस कोठन पादरहल असत बर तया बबयान काय काय खाऊन आपला जीव वाचववला असल अहो तो बबया मला असल तवहा तयाचया तया अगडबब मढयास समशानात नणयाकररता चौघ खादकरी तरी कोठन समळाल असतील कदागचत तयास जागचया जागीच लाकड रचन जाळल असल महणाव तर तयास जाळणयापरती लाकड ककवा गोवर या तरी कोठन समळालया असतील बर तसलया मढयास जाळणयापरती लाकड समळाली नसतील महणाव तर तयाचा जागच जागीच कोलहयाकरयानी खाऊन भडारा कला असल काय साराश भागवत वगरर सवष गररावरन जर सदरी सलदरहललया शकाच तनवारण होत नाही तर उपाधयानी मागाहन सधी पाहन एकदर सवष मळचया दतकरावरन ह सवष गरर कल असावत अस ससदध होत

जो०mdashबाबा त त भागवत एक वळ वाचन पहा महणज तला तयापका इसापनीतत बरी वाट लागल

भाग ७ वा

बरहमा ताडपिावर सलहहणयाची चाल जादमाि सासकताच मळ आटक नदीच पलीकडस जाणयाची बादी पवी घोडीा वगर जनावर बराहमण लोक खात होत भट राकषस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाषटीच गचनह बीजमाि माहार शदर कळकणी कळाबी कणबीण शदरााचा

दवष सोवळ धमाशासि मन भट पातोजीच सशकषण मोठा भयाकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवामन मलयामाग उपाधयाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashयापरसगी रोर कलीन अगधकारी नमणयाची सवड झाली नाही सबब बरमहा या नावाचा एक पटाईत कारकन होता तोच सवष राजयकारभार चालव लागला तो मोठा कलपनबाज व जशी वळ पडल तस वागन आपला मतलब साधणारा होता तयाचया बोलणयाचा काडीमातर ववशवास नस महणन तयास चार तोडाचा बरमहया महणणयाचा परचार पडला असावा साराश तो अततशय दक हटटी धतष धाडस आणण तनदषय होता

धो०mdashबरमहयान पररम काय काय कल

जो०mdashबरमहयान पररम ताडपतरावर णखळयान उकरन सलदरहणयाची यकती काढन व तयास ज काही इराणी जादमतर व जया काही भाकड दतकरा पाठ होतया तयापरकी ककतयक गोषटी तयात सामील करन तया सवााच तयान तयावळचया सवषकत (जयाचा अपभरश ससकत) चाल भारत आताचया फारशी बयतीसाररखी लहान लहान कवन करन तया सवााचा सार ताडपतरावर दरटपन ठववला पढ तयाची फार परशसा वाढली आणण तणकरन बरमहयाचया मखापासन तया कादबर यासदरहत जादमतर ववदया तनघाली महणन महणणयाची वदरहवाट पडली असावी इतकयात उपाधय लोक उपासान मर लागल यामळ त इराणात परत माघार चोरन छपन पळन जाऊ लागल तवहा तयान आटक नदीस अरवा समिास कोणी उललघन पलीकडस जाऊ नय महणन तलाख घालन बदोबसत कला

धो०mdashतयानी मग तया झाडीत काय काय खाऊन आपल जीव वाचववल

जो०mdashतयानी मग तरील झाडाची फळ पान जसमनीतील कदमळ व जगलातील अनक तर हच पशपकी तर काय पण ककतयकानी अखरीस आपलया बसतया घोडयाचासदधा वध करन तयास भाजन खाऊन आपल जीव वाचववल यामळ तयाजवरच रकक तयास भरषट महण लागल पढ रकक शबदाचा अपभरश राकस आणण भरषट या शबदाचा अपभरश भट झाला नतर तया भटानी अशा अडचणीत पडलयामळ नानातर हचया पराणीमातराच मास खालल व तयाची तयास लाज वाट लागलयामळ तयानी त खाणयाची बदी करणयाच परयतन कल असतील खर परत तयातन ककतयक भटास मास खाणयाची रची लागलली सवय सटना तयानी काही काळानतर सधी पाहन तया नीच कमाषचा दोर छपववणयाकररता पशचा वध करन तयाच मास खाणयामधय अगाध पणय आह महणन तया पशच वधास पशयजञ अशवमध वगरर परततशषठत नाव दऊन ती गररी दाखल कली

धो०mdashनतर बरमहयान काय कल

जो०mdashपढ बळी राजाचा पतर बाणासर मरताच तयाचया एकदर सवष राजयात कोणी मखय अगधकारी नसलयामळ शजकड पहाव ततकड बबद होऊन होऊन जो तो आपापलया घरचा राजा होऊन ऎराआरामात गतला अशी सधी पाहन हयान आपलयाबरोबर तया सवष बभकषकत भट पररवारास

(जयाचा अपभरश हलली ldquoपररवारीrdquo होय) घऊन तयान राकसावर (रककावर) एकाएकी रातरी घाला घालन तयाचा अगदी मोड कला नतर तयान बाणासराचया राजयात सशरणयाच पवी असा ववचार कला की पढ कदागचत न जाणो आपलयावर एकाद सकट यऊन आपली सवााची दाणादाण झालयास पनआपण आपलया पररवारातील एकमकानी एकमकास ओळखन कादरढता याव महणन बरमहयान एकदर सव आपलया पररवारी लोकाचया गळयात एक एक पाढर या सताचया पाषटीच जातीसचक गचह महणज जयास हलली बरमहसतर महणतात त घालन व तया परतयकास एक जातीबोधक बीजमतर महणज जयास हलली गायतरी महणतात ती सशकवन पढ तयाजवर कसाही परसग गजरला तरावप तयानी तो मतर कतरतरयास साग नय महणन तलाख मारन टाककली यावरन भट लोक आपापलया पररवारातील एकमकास एकमक सहज ओळखन काढ लागल

धो०mdashयानतर बरमहयान काय कल

जो०mdashनतर बरमहयान तया आपलया सवष पररवारी भटास बरोबर घऊन बाणासराचया राजयात सशरला आणण तयान तयातील ककतयक लहानमोठया सरदाराचा मोड करन बहतक कतर आपलया हसतगत करन घताच तयापरकी रणागणी कबरा बाधन लढणार या महाअरी (हललीचा जयाचा अपभरश महार होय) कतरतरयासशवाय ज लोक तयाचया तावडीत सापडल होत तवढयाच मातर तयान सवष हरण करन तया सवाास कवळ सततचया मदान कि लोक (जयाचा अपभरश शि होय) मानन आपल दास कल तयातन ककतयकास आपलया लोकाचया घरोघर सवाचाकर या करणयाकररता वाटन दरदल बाकी रादरहललया काम करन घऊन तयाच पोटापरत अन दणयाची वदरहवाट घातली यावरन तया कामगाराच नाव कळकरणी पडल (जयाचा अपभरश कळकणी होय) तयाचपरमाण तया शि कळाची नाव कळवाडी अशी पडली (जयाचा अपभरश कळबी अरवा कणबी होय) व तया दास कणबयाचया शसतरयास नहमी शतीपरत काम नसलयामळ कधी कधी कारणपरतव भटाचया घरी सवाचाकर या करावयास जाव लागत अस यासतव कणबीण आणण दासी या दोन शबदामधय तीळमातर भद दरदसन यत नाही वर सलदरहललया मळ आधारावरन पढ एकदर सवष भट उततरोततर मदाध होत जाऊन शिास ककती नीच मान लागल की तयाववरयी सवष हकीकत सलह गलयास तयाचा एक सवततर गरर होईल या भयासतव तयापरकी काही काही सापरत मदद आढळतात त रोडकयात यर सलदरहतो त यणपरमाण mdashहललीच भट (मग त झाडणार या मागा-महारासाररख अकरशय का असनात) उपाशी मर लागलयामळ जी नाही ती नीच कम आचरन पापपणयाचा ववगधतनरध न मातनता अजञानी शिास फसववणयास काडीमातर मागपढ पाहात नाहीत शवटी तयाचा कोठ उपाय चालनासा झाला महणज त शिाच दारोदार धमाषचया समरान दोम दोम करन आपली कशी तरी पोट जाळतात परत शिाच चाकर होऊन तयाचया शतात गर साभाळन तयाचया गोठयातील शण वाहन शणखईत नऊन टाकणयास नागर कळव मोटा आणण गाडया हाकणयास खादणी खरपणी आणण कोळपणी करणयास सोनखताचया पाटया डोईवर वाहन झाडास खतववणयास कडबयाचया आळाशा वाहन गजी रचणयास रातरी हातात काठया घऊन शताची राखण करणयास व तयाच

शतातील धायाची व भाजीपालयाची ओझी वाहन तयाचया घरी नऊन टाकणयास लाजतात त शिाच घरी चाकरीस राहन तयाची घोडी खाजवन तयाचया घोडयापढ धावणयास तयाच जोड बगलत मारन साभाळणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाची उषटी काढन खरकटी माडी घासणयास तयाचया घरातील समया घासन दरदव लावणयास व तयाचया घरी गचखलमाती वाहन तरबगार याच काम करणयास लाजतात तयाचपरमाण भटणी शिाचया चाकररणी होऊन तयाचया शसतरयास उटणी लावन तयास नाह घालन तयाच क स ववचरणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाचया शसतरयाच तरबछान करन तयाच पाय चपणयास व तयाचया शसतरयाची लगडी धऊन तयाच जोड साभाळणयास लाजतात पढ जवहा त महाअरी आपलया शि बाधवास भटाचया हातातन सोडवाव महणन भटावर हमशा हलल कर लागल तवहा एकदर सवष भट शिाचा इतका दवर कर लागल की त शि सशवलल अनसदधा खाईनास झाल व तयाच दवरावरन हललीच भट शि सशवलल अन तर काय पण त शि सशवलल पाणीसदधा पीत नाहीत तयानी आपणास कोणी शिानी सशव नय याजकररता सोवळ होणयाची चाल पाडली पढ ककतयक शििोही भट गररकारानी जनाची तर नाही पण मनाची सदधा काडीमातर लाज न धररता सधी पाहन तया सोवळयाच इतक महततव वाढववल की सोवळया भटास एकाद शिाचा सपशष झाला असतासदधा तो वासतववक अपववतर होतो महणन तयानी धमषशासतरासारखी अनक अपववतर पसतक करन ठववली आहत व काही कालानतर शिास आपलया पवीचया शरषठतवाची आठवण झालयास त कधी तरी आपलया उरावर नाचणयास कमी करणार नाहीत या भयासतव शिास मळीच कोणी जञान सशकव नय महणन भटानी बदी करन तपत झाल इतक च नाही परत तयानी तयापरकी कोणी परमारषसबधी गरर वाचीत असलयास तयातील एक शबदसदधा शिाच कानी पड नय असा परततबध करन टाककला याववरयी मनसदरहतत दाखलही सापडतात तया आधारावरन हललीच सोवळ भट तसल अपववतर पसतक शिाच समक वाचीत नाहीत आता जरी णिसती महणववणार या इगरज सरकारचया धाकान ववदयाखातयातील पोटारी भटपतोजीचयान शिास आमही सलदरहण सशकववणार नाही अस उघड तोडान महणवत नाही तरावप तयाचयान आपलया पवषजाचया लबाडया उघडकीस आणन शिास तयाववरयी खरा समज दऊन आपल महततव कमी करन घववत नाही सबब त शिाच मलास कवळ कामापरत वयावहाररक जञानसदधा न सशकववता त तयाचया मनात अनक तर हची अपरती दशासभमानाची खोटी ततव मातर भरवन तयास पकक इशगलश राजयभकत करन अखरीस तयास सशवाजीसाररखया धमषभोळया अजञानी शि राजान आपला दश मलचछापासन सोडवन गाई-बराहमणाच कस पालन कल याववरयी अनक हलरापा दऊन तयास पोकळ सवधमाषसभमानी करन सोडडतात यामळ शि समाजाच मानापरमाण त मोठाली जोखमीची काम करणयास लायक ववदवान होत नाहीत एकदर सव खातयात भटाची गद होऊन त शिावर इतकया सफाईन जलम कररतात की तयाववरयी यरासाग हकीगत सलह गलयास कलकततयातील नीळ वपकववणार या इशगलश लोकाच जलम lsquoखडीत नवाटक सदधा भरणार नाहीतrsquo आता चहकड भटाचया हातात (नावाला मातर

टोपीवाल) सतता असलयामळ त गरीब व अजञानी शि रयतच तर काय पण त सरकारचसदधा अतनवायष नकसान करीत आल आहत व त यापढही सरकारच नकसान करणार नाहीत अस कोणाचयान महणवणार नाही याववरयी आमचया शहाणया सरकारास मादरहती असन त आधळयाच सोग घऊन कवळ भटाचया खादयावर हात ठवन तयाचया धोरणान वागत यासतव हयापासन अखरीस मोठा भयकर पररणाम होईल यात ततळमातर सशय नाही साराश बरमहयान यरील मळचया कतरवासी लोकास दास कलयानतर तो गवाषन इतका फगला होता की महाअरीनी तयाच नाव रटटन ldquoपरजापतीrdquo पाडडल होत असा तकष तनघतो परत बरमहा मलयावर आयष लोकाचया मळचया भट नावाचा लोप होत जाऊन तयाच नाव बराहमण पडल

भाग ८ वा

परशराम मातवध एकवीस सवार या दतय खाडरावान रावणाचया आशरय कला नऊखाडाची जाणाई सात आसरा महारााचया गळयाातील काळा दोरा अततशद अातयज मााग चााडाळ महारास गजवातच पायाामधय दडपण बराहमणाात पाट लावणयाची बादी कषतरिय अभाकााचा वध परभ रामोशी गजनगर वगर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव हदला आणण गचराजीव परशराम यास आमािण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashपरजापतत मलयावर बराहमणाचा अगधकारी कोण झाला

जो०mdashपरशराम

धो०mdashपरशराम सवभावान कसा होता

जो०mdashपरशराम सवभावान पड साहसी नषट तनदषय मखष आणण अधम होता तो आपलया जम दणार या रणकच शीर उडववणयास काडीमातर भदयाला नाही तो शरररान फार बळकट असन मोठा ततरदाज अस

धो०mdashतयाचया अमलात काय झाल

जो०mdashपरजापतत मरताच बाकीचया उरललया महाअरीनी बराहमणाचया हाती सापडललया आपलया बाधवास बराहमणाचया दासयतवापासन सोडववणयासाठी परशरामाशी एकवीस वळा इतक तनकरान लढाया कलया की तयाच अखरीस दवरती महणन नाव पडल व तया शबदाचा पढ अपभरश lsquoदरतयrsquo झाला जवहा परशरामान एकदर सवष महाअरीचा मोड कला तवहा तयातन ककतयक महाववरानी तनराश होऊन आपलया सनहयाचया मलखात जाऊन आपल शवटच दरदवस कादरढल महणज जजरीचया खडरावान जसा रावणाचा आशरय कला तयाचपरमाण नऊ खडाच यायी व सात आशरय या सवाानी तळकोकणात जाऊन तर छपन आपल शवटच दरदवस कादरढल तयावरन बराहमणानी कवळ गधककारान नऊ खडाचा जो यायी तयाच सतरीवाचक तनदय नाव नऊ खणची जाणाई व

सात आशरयाच नाव सातीअसरा पाडडल बाकी जवढ महाअरी परशरामान रणागणी कर दी कल तवढयापासन परशरामान तयानी कधी पनबराहमणावर कबरा बाध नयत महणन ककरयाभाक घऊन एकदर सवााचया गळयात एक एक काळया सताच दोर याच गचह (तयाचपरमाण भराडयाच पगीस व वायायाच भडारीस काळा दोरा आह तो पहा) घालन तयाचा तयाच शि बाधवानीसदधा तयाना सपशष कर नय महणन परततबध कला नतर परशरामान तया महाअरी कतरतरयास अततशि महार अतयज माग आणण चाडाळ महणणयाचा परचार घालन तयास इयकी पीडा दणयाची वदरहवाट घातली की ततला या जगात दसरी तोडच सापडण नाही उदाहरण या तनदषयान महार माग लोकाचा सड उगववणयाचया हतन आपलया लोकाच मोठमोठ इमारतीचया पायामधय ककतयक मागास तयाच शसतरयासह उभ करन तयाच कववलवाणी ओरडणयाची कोणास दया यईल याजकररता तयाच तोडात तल व शदर ओतन तयास शजवतच तया पायामधय दडपणयाची वदरहवाट घातली व ती अतत करर चाल मसलमानाच जसजस पराबलय होत चालल तसतशी आपोआप बद झाली परत इकड महाअरीशी लढता लढता परशरामाच इतक लोक मारल गल की बराहमणापका बराहमण ववधवाचा भरणा अगधक वाढला व तयाची नीट रीतीन कशी वयवसरा ठवावी याची मोठी पचाईत यऊन पडली शवटी बराहमण शसतरयाचा पनवववाह अगदीच बद कला तवहा रोडस लागी लागलयासारख झाल परशराम आपल बराहमण लोकाच वधामळ इतका वपसाळला की तयान बाणासराचया एकदर सवष राजयातील कतरतरयाचया बीजाचा समळच नाश करावा महणन शवटी तया महाअरी कतरतरयाचया तनरागशरत गरोदर ववधवा शसतरया जया इतर अनक भमीचया ठायी आपल जीव घऊन लपन रादरहलया होतया तयाचया पोटी पढ जमणार या अभषकाचा जम झालयाबरोबर वध करावा महणन परशरामान तयास पकडन आणणयाचा झपाटा चालववला तया झपाटयातन मोठया दरवयोगान वाचललया अभषकापासन उतपन झालली काही कळ हलली परभ लोकाच समाजात सापडतात तयाचपरमाण परशरामाचया धमाळीत रामोशी शजनगर तबडीवाल व कभार वगरर जातीच लोक असावत कारण ककतयक रीतीभातीमधय तयाचा शिाशी मळ समळतो साराश दरहरणयाकापासन बळी राजाचया पतराचा (बाणासराची कया उरा ही कषणाचया परदयमन नावाचया मलास दरदली होती) तनवाश होईतोपयात एकदर सवष तया कळाचा नीर काढन तयाचया लोकाची अशी राखरागोळी करन तयास धळीस समळववल यावरन बराहमण लोक जादववदयत मोठ परवीण आहत महणन बाकी सवष अजञानी कतरपतीचया मनावर वजन बसन त बराहमणाचया मतरास अततशय सभऊ लागल खर परत इकड परशरामाचया मखषपणामळ तयाचया धमाळीत बराहमणाचा फार कय झाला यामळ एकदर सवष बराहमण लोक तयाचया नावान हाकलया मारावयास कोठ लागल कोठ नाही तो इतकयात यरील एका कतरपतीचया रामचि या नावाचया मलान परशरामाच धनषय जनक राजाच घरी भरसभत भग कलयामळ परशरामान ती चरस मनात धरन रामचि आपलया घरी जानकीस घऊन जात आह अशी सधी साधन रामचिास रसतयात गाठन तयाजबरोबर यदध कल तयामधय परशरामाचा मोड झालयामळ तो इतका खजील झाला की तयान

आपलया सवष राजयाचा तयाग करन आपलया कटबासहवतषमान रोडस लोक बरोबर घऊन तळकोकणात जाऊन रादरहला तर अखरीस तयास तयाचया पवी कललया एकदर सवष दषट कमाषचा पशचाताप झालयामळ तयान आपला जीव कोठ व कधी व कसा दरदला याचा कोणास शोध लाग दरदला नाही

धो०mdashपरशराम हा आदरदनारायणाचा अवतार आह तो गचरजीव आह तयाला मरणच नाही अस सवष बराहमण आपलया गरराचया आधारावरन बोलतात आणण आपण तर महणता परशरामान जीव दरदला ह कस

जो०mdashदोन वराापवी मी सशवाजीचया पवाडयात (अभगmdashअतत महाररी कतरतरयाचा बाळ यवनाचा काळ तरतायगी १ सवभाव तो शर रणी सभडणार लढ अतनवार दशासाठी २ परशरामाशी झोब महाबळी एकवीस वळी लागोपा ३ अशा महावीरा महण महाअरी धाक ररररी दववजसत ४ बोधी सशऊ नका मोड झालयावर महणा महाआरी माग तयास ५ सभतरा सड घई शजककलया शतरचा पत कतयानाचा सपष जरसा ६ गचरजीव आह आण पाचारतन पहा तपासनी जोतीपढ ७) पदरहलया अभगात ldquoसवष बराहमणानी आपलया परशरामास पाचारन आणन तयाचया साकीतनशी माझयासमक हललीचया मागमहाराच पवषज परशरामाशी एकवीस वळा लढणार महाअरी कतरतरय होत ककवा नाही महणन पदरात माप यायावrdquo याववरयीची बराहमणास सचना दरदली आता तयानी परशरामास पाचारन आणणल नाही यावरन परशराम हा खरोखर आदरदनारायणाचा अवतार असन गचरजीव असता तर बराहमणानी कधीच तयास धडन आणन माझी तर काय पण एकदर सवष जगातील णिशसत व महमदी लोकाचीही खातरी करन तयाच समजतीपरमाण सवष मलछ लोकाच बड आपलया मतरववदयचया सामथयाषन मोडणयास कधी माग पढ पादरहल नसत

धो०mdashमाझया मत आपण सवत पन एकदा परशरामास बोलावन पहा तो खरोखरी शजवत असलयास तमचया बोलावणयान खगचत यईल कारण हललीच बराहमण जरी आपलयास ककतीही lsquoववववधजञानीrsquo झालो आहोत अस महणवोत तरावप त परशरामाचया मत भरषटच महटल पादरहजत याजववरयी परमाणmdashआताशा ककतयकानी शासतरववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार करन शासतरतनवरदध माळयाची गाजर खाणयाचा झपाटा चोरन चालववला आह

जो०mdashबर तस का होईना

गचरजीव परशराम उफष आदरदनारायणाचा अवतार यास mdash

मककाम सवषतर ठायी

अर दादा परशरामा त बराहमणाचया गररावरन गचरजीव आहस त कड का होईना परत ववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार कला नाहीस तला पदरहलयासाररख कोळयाचया मढयापासन

दसर नवीन बराहमण उतपन कराव लागणार नाहीत कारण हलली यर त ज मढयापासन उतपन कलल बराहमण तयापरकी ककतयक बरामहण lsquoववववधजञानीrsquo बनन बसल आहत तयाना काही अगधक जञानसदधा दणयाची तला कररी पडणार नाही फकत त यर य आणण तयानी शिाची गाजर खाललयाबददल तयास चािायण परायशशचत दऊन तयाचयाकडन तझया वदमतरजादचया सामथयाान पदरहलयासारख काही चमतकार इशगलश फर च वगरर लोकास करन दाखीव महणज झाल त असा तोड चकवन पळत कफर नको त या नोटीशीचया तारखपासन सहा मदरहयाच आत यऊन हजर झालयास मी तर काय पण एकदर सवष जगातील लोक तला त सवषसाक आदरदनारायणाचा अवतार खास आहस महणन मान दतील व त तस न कलयास यरील महारमाग आमचया महसोबाचया पाठीस लपन बसललया तझया ववववधजञानी महणववणार या बराहमण बचचास ओढन आणन तयाची फटफजीती करणयास कधी कमी करणार नाहीत आणण तणकरन तयाचया तणतणयाची तार तटन तयाचया झोळीत दगड पडलयान तयास ववशवासमतरासाररख उपाशी मर लागलयामळ करयाच फर (अरवा पानशगा) खाणयाचा परसग आण नको

तारीख १ ली माह आगसट आपला खरपणा पहाणारा सन १८७२ इसवी पण जोतीराव गोववादराव फल

जना गज घर न ५२७

भाग ९ वा

वदमाि जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरार शदराास जञान दणयाची बादी भागवत व मनसाहहता यााचा असागतपणा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashतमही खटीस नागर बराच लावला बर तमचया महणणयापरमाण परशराम मला व तयाची मातीस माती समळाली अस का होईना परत बाकीचया सवष कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया मतराच वजन कस बसल ह कळ दया

जो०mdashकारण तया काळी यदधामधय बराहमण लोक हर एक शसतरावर ततरववगध करन तयास असतराची योगयता आणणलयासशवाय शतरवर तयाचा उपयोग करीत नसत तयानी जवहा अशा नानातर हचया चषटा करन बाणासराचया रयतसदरहत तयाचया राजयकळाची अशी राखरागोळी कली तवहा सहजच बाकी सवष दवभोळया कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया ववदयची धाशसत बसली यास उदाहरणmdash

भग नामक ऋरीन जवहा ववषणचया छातीवर लार मारली तवहा ववषण (तयाचया महणणयापरमाण आदरदनारायण) ऋरीचया पायास शरम झाल असतील याजकररता चोळ लागला आता यातील भावारष शदध आपमतलबी आह तो असा की जया अरी साकात आदरदनारायण जो ववषण तयान बराहमणाच लारस सहन करन तयाच पाय दातरबल तया अरी आमही ज शि (तयाचया महणणयापरमाण कि पराणी) तयानी आपल बराहमण लाराबककया दऊन पराण जरी घऊ लागल तरी ह की च कर नय

धो०mdashतर मग आताचया हलकट लोकाजवळ जी काही जादमतरववदया आह ती तरी तयानी कोठन घतली असावी

जो०mdashहललीचया लोकाजवळ जी काही मठ मारणयाची मोदरहनी घालणयाची बगाली जादमतरववदया आह ती कवळ वदातील जादमतरववदयपासन तयानी घतली नसावी अस कोणचयान महणवणार नाही कारण आता जरी ततचयामधय अततशय फरफार होऊन बराच अपभरश झाला आह तरावप ततचयातील बहतक मतरात आणण यतरात ॐ नमो ओ नम ओ र ही र ही न वगरर वदमतरातील वाकयाचा बराच भरणा सापडतो यावरन बराहमणाचया मळ पवषजानी या दशात यऊन बगालयात पररम वसती कलयानतर तयाची जादमतरववदया यरन चहकद पसरली गलयामळ ततच नाव बगाली ववदया पडल असाव इतक च नवह परत आयााच पवषज आताचया आडाणी लोकासाररख दवहारा घमववणारसदधा होत कारण पवी तयाजमधय दवहारा घमववणार या लोकास बराहमण महणत असत व त सोमरस या नावाची दार वपऊन ततचया तारमधय बडबड करन आमहाबरोबर दव बोलतो महणन इतर अजञानी लोकास फसवीत होत अस तयाचयाच (ककतयक यरोवपयन गररकाराची मत आहत) वदावरन ससदध होत व तयाच आधारावरन हलली अशा सधारललया काळात आताच बराहमण भट आपली पोट6 जाळणयाकररता जप अनषठान जादमतरववगध करन अजञानी माळया कणबयास गड घालन फसववतात तरावप तया बापडया ददवी हतभागयास तया ढोगी गारडयाच कपट शोधन काढणयास फरसतच होत नाही कारण सवष दरदवसभर आपलया शतीत खपन आपलया मलाबाळाच पोरण करन सरकारची पटटी परी कररता कररता तयाचया नाकास नळ यतात

धो०mdashतर मग बरमहयाचया मखापासन चार वद सवयभ तनघाल महणन ककतयक बराहमण मोठी शखी करन जातात याला बाध यतो जो०mdashह सवष खोट आह कारण तयाच बोलण जर खर मानाव तर बरहमा मलयानतर बराहमणातील ककतयक बरहमऋरीनी अरवा दवऋरीनी कलली सकत बरमहयाचया तोडातन तनघाललया वदात कशी आढळतात तयाचपरमाण चार वदाची रचना एकाच कतयाान एकाच काळी कली महणन ससदध होत नाही अस ककतयक यरोवपयन परोपकारी गररकारानी ससदध करन दाखववल आह

धो०mdashभटानी हा बरहमघोळ कला तरी कवहा

जो०mdashबरहमा मलयानतर ककतयक बरमहऋरीनी बरमहयाचया लखाची तीन भद महणज वद कल व पढ तया तीन वदात अनक बरमहऋरीनी अनक तर हच फरफार करन तयास जया काही पवीचया भाकड

दतकरा मादरहत होतया तयाची तयानी तयाच मासलयाची कवन करन तयाचा एक नवीन चवरा वद कला इतकयात परशरामान बाणासराचया रयतस अस धळीत समळववलयामळ सहजच बराहमणाचया वदमतरजादच वजन इतर सवष कतरपतीचया मनावर बसल ही सधी पाहन नारदासारखया बायकातील पावली-कम-आठ भाऊजीन रामचि आणण रावण कषण आणण कस व कौरव आणण पाडव या सवष दवभोळया कतरपतीचया घरोघर रातरदरदवस खटया घालन तयाचया बायकापोरासमोर कधी कधी आपलया ववणयाची तणतण तार वाजवन व कधी तयाचयापढ रयरय नाचता टाळया वपटन तयास वरकाती जञान उपदश करणयाचा भाव दाखवन आतन एकमकास एकमकाचया लाडयालबाडया सागन तया सवााच आपापसात तट लावन एकदर सवष बराहमण लोकास तनवध कलयामळ बराहमण गररकारानी तवढया का सवष लोकाची नजर चकवन आपली सवष वदमतरजाद व ततसबधी भाकड दतकरा होतया तवढयाशी सरासरी मळ घालन तयानी अनक समतया सदरहता शासतर पराण वगरर भारच भार नवीन गरर घरातलया घरात बनवन तया सवाात शिावर बराहमण लोकाच वचषसव सरापन तयानी आपलया वडडलोपाशजषत सशपाईगगरीचया मागाात काटी ठोकन मोठा धासमषकपणाचा डौल घातला ह सवष बरमहकपट पढ कधी शिाचया धयानात यऊ नय या भयासतव अरवा तया गररात पादरहजल तस फरफार कररता यावत महणन तयानी शि वगरर पाताळी घातललया लोकास मळीच कोणी जञान दऊ नय अस अनसदरहतसाररखया अपववतर गररात फारच मजबत लख करन ठववल आहत

धो०mdashभागवत तयाच वळस कल असाव काय जो०mdashभागवत तयाच वळस कल असत तर सवााचया मागन झाललया अजषनाचया जमजय नावाचया पणतची हकीकत तयामधय कधीच आली नसती

धो०mdashतमच महणण रासत आह कारण तयाच भागवतामधय अनक परातन मन-कशलपत भाकड दतकरा अशा आढळतात की तयापका इसापनीतत हजार वाटयान बरी महणवल ततचयामधय मलाची मन भरषट होणयाजोगी एकसदधा गोषट आढळत नाही जो०mdashतयाचपरमाण मनसदरहता ही भागवताच मागन कली असावी महणन शाबीत करता यत

धो०mdashकाय मनसदरहता भागवताच मागन कली असावी अस कस होईल

जो०mdashकारण भागवतातील वसशषठान मी खन कला नाही महणन सदामन राजासमोर शपर घतलयाची उपमा मनन आपलया गरराचया ८ वया अधयायाचया ११० शलोकात कशी घतली तयाचपरमाण ववशवासमतरान ववपशततकाळी करयाच फर खाललयाववरयी तयाच गरराचया १० वया अधयायामधय १०८ शलोकात कशी उपमा घतली याखरीज तयाच पसतकात अनक ववरदध गोषटी सापडतात

भाग १० वा

दसर बळीराज बराहमणधमााची फजीती शाकराचायााच कतरिम नागसतक मत तनदायपणा पराकत गरारकार कमा आणण जञानमागा बाजीराव मसलमानााचा दवष आणण अमररकन व सकॉच उपदशकाानीा बराहमणााचा कतरिमरपी कोट फोडला इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashआता मातर सशकसत झाली कारण आपण सशवाजीचया पवाडयाचया परसतावनत सलदरहलयापरमाण साफ ससदध होत की चार घरचया चार बराहमण गररकार पोरी समळन तया घरातलया घरकडात बराच लटकयामटकयाचा खळ खळलया जो०mdashपरत पढ जवहा तो एक दीनाचा कर वारी महापववतर सतयजञानी सतयवकता बळीराजा या जगात उतपन झाला तवहा तयान जो आपला सवााचा उतपनकताष व सवााचा महावपता तयाच हत मनी धरन तयान आपणा सवाास दरदललया सतयमय पववतर जञानाचा व अगधकाराचा सवाास सारखा उपभोग घता यावा यासतव तयान एकदर सवष भटासारखया कतरतरमी दषट आणण मतलबी फासपारधयाचया दासयतवापासन आपलया दीन व दबळया आणण गाजललया बाधवास सोडवन दवाच राजय सरापन करणयाची सरवात करन तयान आपलया वडील बायाच काहीस भववषय़ पणष कलस वाटत अर जर समसटर टॉमस पसासाररखया मोठमोठया ववदवानाचया पवषजानी या बळीराजाच अकीत होऊन आपलया मागचया सवष इडापीडा दर करन सखी झाल परत अखरीस जवहा तया बळीराजास चार दषट लोकानी सळावर दवववल तवहा एकदर सवष यरोपखडात मोठी ढवळाढवळ होऊन कोटयावधी लोक तयाच मतानयायी झाल व त आपलया उतपनकतयाषचया नमापरमाण या जगात तयाचच तनवळ राजय सरापाव महणन रातरदरदवस झट लागल अशा सधानात एकदर सवष या दशात रोडीशी सवसरता झालयाबरोबर यरील ककतयक बवदधमान बळीनी तया घरकडयातील पोरीसोरीचया लटकयामटकया खळाची बरीच दाणादाण कली महणज साखयमतनसारखया ववचारी सतपररानी बराहमणाचया वदमतरजादववगधपरमाण दवहारा घमवन गराढोराचा वध करन ढवर व पालजतराचया तनसमततान गोमास खाणार या गववषषट दासभक मतलबी अनाचारी इतयादरद दगषणानी भरललया अशा बराहमणानी कललया एकदर सवष चटकानी भरललया गरराचया मखावर तल काजळाच माखाण करम बहतक बराहमणास शदधीवर आणन तयास आपल धमाषनसारी कल परत तयातन ककतयक उरलल कतकी बराहमण करनाटकात पळन गलयानतर तया लोकामधय शकराचायष नाम करन एक तर हची तरकट ववदया जाणणारा महापडडत उतपन झाला तयान आपलया बराहमणजातीचया दषट कमाषची सवष दरठकाणी फशजती व तनदा होऊ लागली व बदधधमाषचा परसार होत चालला ह पाहन तयास सहन होईना तयान आपलया लोकाचा उदरतनवाषहाचा रोजगार ठीक चालना महणन जया दषट कमाषवरन आपलया वदासदरहत सवष गरराचा बौदध लोकानी गधककार व पराभव कला होता तयापरकी गौमास खाण व दार वपण मातर बद करन एकदर आपलया सवष गररात फरफार करन तया सवाास मजबती यणयाकररता एक नवीन

नाशसतक मत उपशसरत कल तयास हलली वदात अरवा जञानमागष महणतात नतर तयान सशवसलगाची सरापना करन या दशात ज तकष यऊन रादरहल होत तयास दरहद लोकातील कतरतरय लोकात सरत करन घऊन तयाचया मदतीन मसलमान लोकापरमाण तरवारीन बदध लोकाचा पराभव करन पन तयान तया आपलया उरललया जादमतरववदयच आणण भागवतातील भाकड दतकरच वजन अजञानी शिाचया मनावर बसववल या शकराचायाषचया धमाळीत तयाचया लोकानी ककतयक बदधधमी लोकास तलयाचया घाणयात वपळन माररल आणण तयाच बहतक उततम उततम गरर जाळन टाककल फकत तयापरकी अमरकोश मातर तयानी आपलया उपयोगाकररता ठवन घतला पढ जवहा तया शकराचायाषच दरदवाभीत सशषय आराधयासारख दरदवसा मशाली पटवन पालखीत बसन चहकड ववठठल सवाससनीसाररख सोवळचाव करन नाचत कफर लागल तवहा मकदराज जञानशवर वगरर रामदासासाररख अनक lsquoपावलीच पधरा आणण आधोलीच सोळाrsquo बराहमण गररकार होऊन वयरष वाया गल परत तयातन एकानही आपण शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाला बोटसदधा लावन दाखववल नाही कारण तयास तयाचया एकदर सवष उरललया दषट कमााचा उघड रीतीन तयाग करणयाच धरयष होईना सबब तया सवष दषट कमाषस कमषमागष आणण नाशसतक मतास जञानमागष अस तनरतनराळ दोन भद करन तयाववरयी तयानी अनक भारच भार पोकळ पराकत गरर करन आपलया मतलबी जातीस अजञानी शिास लटन खाऊ दरदल परत पढ जवहा तनतयश रातरी जी नाही ती लाजीरवाणी दषटकम आचरन लागलीच दसर दरदवशी फकत आपलया उतपनकतयाषस मातर भजणार या मसलमानाच सववा परहर दरदवस यईपावतो तोड न पहाव महणन सोवळ पाळणार या ववटाळशा रावबाजीचया मजलशीचया अखरीस आदरदभररव रागाचया आरभी एकदर सवष बराहमणाचया तणतणयाची तार तटन इगरज बाहदराचा बाकटा चहकड फडक लागला तवहा बहतक तया बळीराजाच मतानयायी अमररकन व सकॉच उपदशकानी तया तया सरकारची काडीमातर परवा न कररता या दशात यऊन तयान एकदर जो सतय उपदश कला होता तया सवााचा एकदर सवष कतरतरसम दषट बराहमणास आधार दाखवन तयानी ककतयक शिास बराहमणाचया कपटरप दासयापासन मकत करन शिाचया गळयातील दासयतवाचा पटटा तोडन बराहमणाचया गरराचया तोडावर फ कन दरदला तवहा बहतक बराहमण आपलया मनात खोचन खास समजल की आता मातर ह उपदशक आपला कतरतरमी धनीपणा बाकीचया शिावर तरबलकल राह दणार नाहीत या भयासतव बळीराजाच मतानयायी उपदशकाची आणण अजञानी शिाची तनवळ गाठ पडन तया उभयताचया परतया ओळखी होणयाचया पवी बहतक भटबराहमणानी बळीराजाच मतानयायी उपदशकासदरहत इगरज सरकारास मळीच या दशातन हाकन दयाव महणन नानातर हचया कलपना काढन ककतयकानी आपलया वपदरढजाद ठकववदयचया दरहमायतीन अजञानी शिास उपदश करन तयाचया मनात इगरज सरकारचा दवर भरववणयाचा सपाटा चालववला (उमाजी रामोशी व नाना) आणण बाकी उरललया भटातन कोणी कारकनी कोणी काही कोणी काही अस नानापरकारच धद पतकरन एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही

भाग ११ वा

पराण साागण बाड वगर पररणाम शदर सासरातनक कळकणी सरसवतीची पराराना जप अनषठान दवसरान दकषकषणआ मोठया आडनाावााचया सभा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashकाय या अधसमष भटगारडयाचया दगखोर मळ पवषजानी या दशात यऊन यरील आपलया मळ पवषजाचा मोड करन तयास आपल दास कलयानतर तयानी आपलया मनगटाचा परजापती करन आपला दगखोरीचा धमष बराच गाजववला तयामधय तयानी मोठा पररारष कला अस माझयान महणवत नाही परत जर कदागचत आपलया पवषजानी भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजास आपल दास करणयास कमी कल असत काय असो पढ जवहा भटानी तया आपलया पवषजाचया दाडगावयास सधी साधन मधयच ईशवरदतत धमाषच रपक दऊन तया कतरीमी धमाषचया आडन ककतयक भटानी एकदर सवष अजञानी शिाचया मनात आमचया दयाळ इगरज सरकारचा दवर भरववणयाची कलपना कादरढली ती कोणती

जो०mdashककतयक भटानी चवहाठयातील मारतीसारखया महावीराचया दउळी रातरी बसन मोठा धासमषकपणाचा डौल घालन वरकाती जञान सागणयाचा भाव दाखवन आतन भागवतासारखया गररातील खोटयानाटया गोषटीची पराण अजञानी शिास सागन तयाची मन भरषट करन तयानी तया बळीचया मतानयायी लोकाचया वार यासदखील उभ राह नय महणन उपदश करन उगीच तरी बसल नाही पण तयानी सधी साधलयाबरोबर तयाच गररातील भाकड दतकरा सागन एकदर सवष अजञानी लोकाचया मनात इगरजी राजयाचा दवर भरवन तयानी या दशात मोठमोठाली बड उपशसरत कली नाहीत काय

धो०mdashहोय कारण आजपावतो जी जी काही मोठमोठाली बड झाली तयामधय आतन ककवा बाहरन मखय अगरसर भटजी नाहीत अस बडच सापडत नाही पहाmdashउमाजी रामोशाचया बडात काळया पाणयाची सशका झालला धोडोपत सापडतोmdashतयाचपरमाण कालचया रोरलया चपाती गढ बडात परदशी भटपाड कोकणया नाना तातया टोपया वगरर अनक दशसर भटजी सापडतात

जो०mdashपरत तयाचपरमाण शि ससरातनक सशद होळकर ह नानाच काही अशी चाकरीचया सबधान नातवाईक असता तयानी तया बडखोराची काडीमातर पवाष न कररता तसलया सकटकाळी आमचया इगरज सरकारास ककती मदत कली हही पहा असो त भटानी उपशसरत कलल बड मोडणयाकररता आमचया सरकारास कजष झाल असल खर व त कजष आदा होणयाचया भरीस पररम पवषतीसाररखी तनररषक ससरान न घालता आमचया सरकारन नवीन कर कोणावर बसववला

अपराधी तनरपराधी रयतची आवडतनवड न कररता एकदर सवष रयतवर बसववला ह बर कल परत तो कर या बापडया अजञानी शिावर मकरर करणयाच काम आमचया अतत शहाणया सरकारन कोणाकड सोवपल शि ससरातनकानी आपलया जातीचया नानास यराकाळी मदत कली नाही सबब आतलया आत तरफडन तयास सशमगयातील ससकारासदरहत आसशवाषद दणार या तरतरकाळ सनान करन शदध होणार या िवय चकलो बरहमतनषठ भटजी कळकणयाषकडस सोवपल अर या कमषनषट गरामराकसाकड तया मळ बरहमराकसान सरकारी दपतराच काम सोपलया दरदवसापासन तयानी शिाचा वपचछाच सोडला नाही तरावप मधय एकदा मसलमान राजानी सवष गावचया पशपकाच गळ सरीन कापन तयास हलाल करणयाच काम आपलया जातीचया मलायाकडस सोवपल या पटाईत भटजीनी लखणीन शिाच गळ कापणयात मलायास माग हटववल यासतव सवष लोकानी सरकारची वाट न पाहता या गरामराकसास ldquoकलमकसाईrdquo अशी पदवी दरदलली अदयाप चाल असन आपल शहाण सरकार तयाचया इतर सवष कामगारासारखया बदलया न कररता तयाचया फकत समती घऊन अजञानी लोकावर कर मकरर कलयाबददल तनदरटशी तयार करन पढ तयाच कळकणयाास सवष लोकाचया घरोघर जाऊन तयाचया भटी घऊन नोदरटशी वाटणयाच काम सोपत नतर तया नोदरटशी पोहचवन भट घणार या कळकणयााचया फकत समती घऊन सरकार तयापरकी ककतयक तनदरटशी रदद करन अजञानी लोकाचा कर बहाल करत याला महणाव तरी काय

धो०mdashअस करणयापासन कळकणयाषस काही फायदा होत असल काय

जो०mdashतयापासन कळकणयाषस काही फायदा होतो ककवा नाही ह तयाच मन जाण परत तयास जरी एकादया आडदाड खपाटयापासन काही फायदा होत नसल तरावप त तयास अशा तनदरटशी दऊन तयाची तनदान आठ चार दरदवसाची खोटी करन तयाची हलपाटयाखाली चागली खोड मोडन तयाजवर आपला चक बसवन तसलया कामात कवडीरवडीला हात न लावता बाकीची सवष काम तयानी शदध बगळयाचया परी लक लावन इतकया तनषठन कली की एकदर सवष अकरशय आबालवदधानी शकराचायाषसारखी लकषमीची अशी सततत कली की ldquoह आमचया सरकारी सरसवतीबाई त आपलया कायदयावरन अडवन लाच खाणारास व तयाचपरमाण लाचार झालयामळ लाच दणारास सारखी सशका दतस यासतव त धय आहसrdquo तवहा ततन परसन होऊन काही कळकरणयाचया घरावर मातर सतत ककतयक रातरी रपयाची वषटी पाडली महणन लोकात फार गवगवा उठला होता मग ह खर असलयास तयाचा तपास काढन अशा पणयशील कळकणयाास पालखया न समळलयास भलतया एकादया वारवर बसवन तयास रसतोरसती समरववणयाच काम आपलया सरकारच होय

धो०mdashअहो भटानी तनमाषण कललया चषटा मागच चार बवदधमान गहसरानी कर द करन तया बळीराजाचया सनापतीचया पाहर यात दरदलया असन तया आताशी तया पहारकर याचया नजरा चकवन अशा कलमकसायास परसन होऊ लागलया महणनच आताचया ककतयक भटानी शिाचया शरमरप पटटीिवयापासन मोठमोठाल ववदवान होऊन तयाववरयी शिाच काडीमातर उतराई न होता तयानी

दोन दरदवस पादरहजल तशा मनमौजा मारन अखरीस मोठा सनानसधशीलपणा डौल घालन आपली वदमतरजादववदया खरी आह अस एकदर सवष अजञानी शिाचया मनावर वजन बसवन तयानी आपलया नादी लागाव महणन तयानी शादावलाचया मागचया अरवा पढचया सलगापढ आमही आपसात वगषणया करन मजर भटाकडन जप अनषठान करववलयामळ यदा पाऊस फार पडला व महामारीचा उपिव फार कमी झाला अस तयानी शवटलया दरदवशी गाडयावर भाताच बळी काढन सवष परकारचया अजञानी लोकास लोणकडया रापा दऊन मोठालया यातरा भरवन तयामधय पररम आपलया जातीचया ऎदी भटास मातर यरासाग भोजन दऊन तयातन उरलल अन बाकी सवष परकारचया अजञानी शिाचया पकती पाडन तयातन कोणास तनसता मठभर भातच कोणास तनसत वरणच आणण पषकळास तनसतया सशमगयाचया पोळयाच वाढन तया सवाास तपत कलयानतर तयातन ककतयक भटानी तया अजञानी लोकाचया मनावर आपलया वदमतरजादच वजन बसाव महणन उपदश करणयाच सपाट चालववल आहत खर परत त अशा परसगी इगरज लोकास परसाद घणयाकररता आमतरण का करीत नाहीत

जो०mdashअर अशा होलयाकोलहयानी अशी चार भाताची सशत टाकन य-य करन जमववललया भटानी जरी पललोगणती रि करन भो-भो कल तरावप तयाचयान आपलया इगरज बहादरास परसाद दववल काय

धो०mdashपर करा ldquoतटटक टमणी और तजीक इशारा बस हरrdquo यापका अगधक सचना करणयाची गरज नाही एकदा ldquoदधान पोळलली ताक फकन पीत असतrdquo या महणीपरमाण जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना परत आताच सधारलल भट आपलया जादमतरववदयस व ततसबधी जपअनषठानास पादरहजल तततकी कलई दऊन एकदर सवष गललीकचीनी का भोकत कफरनातmdashतयात कोणाच काही कमी होत नाही परत तसलया लोकातील आपलया धयाचया कळास सातारचया कर द करन ठवणार या तनमकहरामी बाजीसारखया पाऊणआठ भटराजानी रातरदरदवस शती खपणार या अजञानी शिाचया शरमाचा परसा घऊन ढमढर यासारखया पदरहला परतीचया जाहामदष भटसरदारास सरजाम करन दरदललया सनदातील कारण पाहन फसटष सॉटष टरककाडसाहबासाररखया पववतर इनाम कसमशनराचया आगासदखील आनदाच शहार उभ रादरहल मग तर इतराचा काय पाड तयानी पवषतीसारखी अनक ससरान सरापन तयामधय इतर सवष जातीचया आधळया पागळया राडामडाची व तयाचया पोरकया अजञानी अभषकाची काडीमातर पवाष न कररता फकत आपलया जातीचया धषटपषट आळशी भटास दररोज नानातर हची समषटान भोजन घालणयाची वदरहवाट घातली तयाचपरमाण तयाचया मतलबी गरराच अधययन करणार या भटास यरासास वावरषक दकषकणा दणयाची वदरहवाट घातली ही सवष तयानी उपशसरत कलली कतरतरम हा काळपावतो आपलया सरकारान तशीच कायम ठववली आहत हा तयानी आपलया शहाणपणाला आणण राजनीतीला मोठा बटटा लावन घतलआ महणन महणणयास काही हरकत आह काय वर सलदरहललया पोकळ खचाापासन भटाखरीज बाकीचया सवष लोकास काडीमातर फायदा न होता ह

फकटच खाऊन माजलल ह कतयान पोळ उलट आपलया अजञानी शि दातयास चटकी धमााचया वापीन आपल पाय धवन तयाच पाणी मातर तयास पाशजतात अर या कमषतनषठ भटाचया पवषजानी तयाचया धमषशासतरास आणण मनसदरहततील ककतयक वाकयास हरताळ लावन अशी नषट कम कशी कली आता तरी तयानी शदधीवर यऊन या कामी आपलया भोळया सरकारच काही न ऎकता पवषती वगरर ससरानावरचया शिाचया घामाचया पोळया कोणी भटानी खाऊ नयत महणन एक मोठी लठठ सावषजतनक भटसभा सरापन ततचया साहयान याववरयी बदोबसत कलयाबरोबर तयाचया गरराच काही ना काही तरी पनववषवाह उततजकमडळीवर वजन पडल परत तयानी अशा मोठमोठया आडनावाचया सभा काढन तयामधय आपलया डोळयातील मसळ काढणयाच काम एकीकडस ठवन सरकारचया डोळयातील कसळ अजञानी जनास दाखवन त काढणयाववरयी तयास भरीस घाल नय ldquoलगडी ती लगडी आणण गावखरीही चरनाrdquo याला महणाव तरी काय तयानी आता आमचया आजञानान गाजललया सवष शिास तया बळीराजाचया पववतर आधारावरन तयाचया कतरतरमी खोटया दासयतवापासन मकत करणार या अमररकन सकॉच आणण इशगलश बाधवास कडकडन भटतोपयात मधयच काही धादल करणयाचया भरीस पड नय आता पर झालया तयाचया खटपटी आता गधककार असो तयाचया चपातीतील आणण वरणभातातील गढास

भाग १२ वा

वतनदार भट कलकणी यरोपीयन लोकााच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर कालोखाचा डाग यरोवपयन कामगारााची अककल गाग कशी होत इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअसो परत आपण पवी महणाला की बाकी एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही तर या सवाामधय मखय भटजी कोण

जो०mdashवतनदार भट कळकणी होत हयाचया कपटाववरयी बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरास अजञानी शिाची दया यऊन तयानी सरकारास ररपोटाषमाग ररपोट करन एकदर सवष कायदयामधय कळकणयाषस बदोबदी णखळन तयास नानापरकारच कोलदाड घालन तयाचया तोडास मजबत मसकी घातली आहत तरावप या कलमकसायाच तयाचया मतलबी धमाषचया सबधान अजञानी शिावर वजन असलयामळ ह सरतानासाररख आपलया धमाषचया आडन उघड चावडीतील भर कचरीत बसन तया बळीचया मताची तनदा करन अजञानी शिाची मन भरषट करीत नाहीत काय अस जर नाही महणाव तर शिास मळीच वाचता आणण सलदरहता यत नाही तर मग त कशावरन अरवा

कोणापासन तया मताचा इतका दवर करणयास सशकल याववरयी तला काही दसरी कारण ठाऊक असलयास कळ द इतक च नवह परत सधी पाहन तयाच चावडीत बसन सरकारी कायदयातील भलत एखाद कलम घऊन तयावर नानातर हच कारतसी कतकष घऊन शिानी सरकारचा दवर करावा महणन तयास चोरन धड दत नसतील काय व तयापरकी एक काना अरवा मातरा शि आपलया डोळस सरकारचसा कानावर घालणयास ररररा कापत (Chapter IV The Sepoy Revolt by

Henry Mead) नसतील काय कारण एकदर सवष वरचया कचर यातील भटकामगार तयाच जातवाल पडल यासतव आता तरी आपलया सरकारान शदधीवर यऊन पररम हरएक खडयानी तनदान एक एक तरी इशगलश अरवा सकॉच गहसरास तयाचया तनवाषहपरती गतकळी शत इनाम दऊन तयावर उपदशकाच काम सोपन तयानी फकत तया तया गावचया एकदर सवष कचचा हकीकतीववरयी तनदान वराातन एकतरी ररपोटा सरकारास करीत जावा असा कायदा करन बदोबसत कलयास पढ एखादया काळी नानासारखया भटास पन एखाद बड उपशसरत करणयाची जररी पडलयास तयान एखादया वपराचया पढचया सलगाची यातरा जमवन तीत सारभाताचया ऎवजी तयार कललया गढ चपातया एकदर सवष गावोगावी नमललया वळी एकदम पोहचवन तो परसाद अजञानी शिाकडन आपलया सरकारास पासल पाडन तयाचया मखात घालणयाचया कामी हा वतनदार कळकणयाषचा एकोपा तरबलकल उपयोगी पडणार नाही आणण तस कलयासशवाय एकदर सवष अजञानी शिाच पाय रारीच लागणार नाहीत इतक च नवह परत जवहा त यरोवपयन उपदशक एकदर सवष शिास खर जञान सागन तयाच डोळ उघडतील तवहा त या गरामराकसाचया वार यासदखील उभ राहाणार नाहीत दसर अस की सरकारन पाटीलकीसदरहत कळकणयाषच कामाची परीका घऊन त काम एकाच जातीकड सोपव नय महणज पलटणीसारखा या कामी काही आयास न पडता एकदम बदोबसत होऊन सवष लोकास ववदया सशकणयाची गोडी सहजासहज लागल पादरहज असलयास आमचया दयाळ सरकारन ववदयाखातयाकडील पोकळ खचष एकदम बद करन तो सवष परसा कलकटरखातयात जमा करन दर एक यरोवपयन कलकटराकडन जॉरववससाहबासाररखा पकपात न करता सवष जातीचया लोकातील हशार मलातन काही मल तनवडन काढन तयास फकत जाडभरड अनवसतर परवन तयाचयाकररता दरएक कलकटराचया बगलयाशजारी शाळा घालन तयाची पाटील कलकणी आणण पतोजीचया कामात परीका घऊन तयास ती काम सोप लागलयाबरोबर एकदर सवष कळकरणयाचया जटास बदनाम नानासाररखया भटाचया उपयोगी न पडता त अजञानी शिाची वतन फसवन घत असलयास व तया लोकात नानातर हच तट उपशसरत करीत असलयास तयास तस करणयाची फरसतच सापडणार नाही आजपावतो लकावधी रपय ववदयाखातयाकड जरी खची पडल तरावप तयापासन शिाचया समाजाचया मानापरमाण तयाचयात ववदवान लोकाचा भरणा वाढला नाही इतक च नवह महार माग आणण चाभार यापरकी कोणी एक-एक सशकलला कामगार आढळत नाही मग तर एम ए अरवा बी ए औरधास समळणयाची मारामार अरर या आपलया सरकारचया यवढया दरदगबर ववदयाखातयाचया गोर या तोडावर या काळया तोडाचया

भटपतोजीनी हा कवढा काळोखाचा डाग लाववला अर ही ldquoकडकारलीrdquo आमचया सरकारन इतकी तपात तळन साखरत घोळन मळली तरावप तयानी आपला जाततसवभाव न सोडडता ती अखरीस कडची कडच रादरहली

धो०mdashबर ह कळकणी अजञानी शिाची वतन कशी फसवन घत असतील

जो०mdashजया शिास मळीच वागचता आणण सलदरहता यत नाही अशास ककतयक कळकणी गाठन तयाच आपण सावकार होऊन तयाजपासन जवहा गहाणखत वगरर दसतऎवज सलहन घतात तयावळी त आपलया जातीच लखक समलाफी करन तयात एक तर हचया शती सलहन आणण तया अजञानी शिास भलतच काहीतरी वाचन दाखवन तयाच हात लखणीस लावन खत परी करन पढ काही दरदवसानी या कपटान सलदरहललया शतीपरमाण तयाची वतन घशात टाकन ढकर दत नसतील काय

धो०mdashबर ह जात कलमकसाई अजञानी शिात कोणत परकारच तट उपशसरत करीत असतील

जो०mdashशत बाध वगररसबधीmdashपोळा आणण सशराळशट याचया डावीउजवीसबधी आणण होळीची पोळी आधी लावणयासबधी सवष तट अजञानी शिात उपशसरत करणयाचया आरभी भट कळकणी नाहीत अस काही तट त दाखव शकशील काय धो०mdashबर अस तट उपशसरत करणयापासन या कसायाचया पदरात काय पडत असल जो०mdashअर ककतयक घरदाज अजञानी शिाची घराणी ईरस पटन एकमकाशी लढत असता आतन या कलमकसायासदरहत दसर या भटकामगाराची घर शकारता शकारता धळीस समळाल नसतील काय अर या कसायाचया नारदशाईमळ मलकी फौजदारी आणण दरदवाणी खातयात आतोनात खचष फगन तयातील बहतक कारकन मामलदारासदरहत गचटणणसानी आपलया ऎन ldquoततसववतवारणया भगो दवसय धीमहह गधयो यो न परचोदयातrdquo या अससल बीजमतरास हरताळ लावन तयाबददल तयानी ldquoगचरी समरी दव गचरी समरी दवrdquo या यवनी गायतरीचा उपदश तया पववतर भटमललापासन घतलयामळ भटवकीलाची दलाली वाढन त मोठमोठया चारटात बसन पोळासाररख डरकया फोडीत कफरतात का नाही याखरीज मनसफ नबाबाच सरजाम ककती वाढल आहत याची बरीज द इतकाही बदोबसत असन गरीब लोकास याय तरी सवसत पडन वळस तरी समळतो काय यामळ एकदर सवष खडयापाडयानीसदधा एक जगपरससदध महण पडली आह ती अशी की सवष खातयात बराहमण कामगाराचया हातावर अमक तमक कलयासशवाय त आपलया गररबाचया कामास हातच लावीत नाहीत ldquoतयाचया डोमलयावर घालायला काही तरी बरोबर याया तवहा बाहर तनघाrdquo

धो०mdashअस होत असलयास खडयातील शिलोक यरोवपयन कलकटराचया एकाती गाठी घऊन तयास आपली गार हाणी का सागगत नाहीत जो०mdashअर जयास ओची गाड कशी फोडावी ह मळीच ठाऊक नाही तर तसलया भकड भाउलयास अशा रोर कामगारासमोर उभ राहन तयास आपली गार हाणी आणण ती सशसतवार सागणयाची कवढी पचाईत तशातन एकादया लगोटया बाहदरान छातीचा कोट करन एकादया बटलराचया

मदतीन यरोवपयन कलकटरास एकाती गाठन तयाचयासमोर उभ राहन ldquoमाझी दाद लागत नाहीrdquo इतक चार शबद बोललयाची या कलमकसायास बातमी लागली की पर मग तया दववयाच नशीबच फटल महणन समजल पादरहज कारण त कलकटराचया कचरीतील आपलया जातीचया भटगचटणणसापासन तो रशवहयचया अरवा जजजाचया सवष भटकामगारापावतो आतलया आत तया यवनी गायतरीची वद कफरवन लागलीच आध कलमकसाई नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन वादीच साकीदार आणण आध कसाई वादीववरदध नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन परततवादीच साकीदार होऊन तयाचया तटयात इतका गोधळ करन टाककतात की तयात सतय काय आणण असतय काय ह तनवहन काढणयाकररता मोठमोठ ववदवान यरोवपयन कलकटर आणण जजज आपली सवष अककल खचष कररतात तरावप तयास तयातील कधी कधी काडीमातर गहय न कळता त उलट तया गार हाण कललया लगोटयासच ldquoत मोठा तरकटी आहसrdquo अस अखरीस सागन तयाचया हातात नारळाची आई दऊन तयास सशमगा करणयाकररता तयाच घरी पाठवीत नसतील काय शवटी हया सवष भटकामगाराचया अशा कसबामळ ककतयक लगोटयानी आपली या सरकारात दादच लागत नाही सबब आपल पराणघात करन घतल नसतील काय ककतयकानी दरवडखोराच धद करन आपलया शजवास मकल नसतील काय ककतयकानी आपलया मनात अततशय सताप करन घतलयामळ वड झाल नसतील काय आणण ककतयकानी आपलया दाढया वाढवन अधषवडयासारख होऊन रसतयात जो भटल तयास आपली गार हाणी सागत कफरत नसतील काय

भाग १३ वा

मामलदार कलकटर रगवहनय जजज आणण इागजतनयरखातयाातील भट कामगार इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन भट मामलदार असलयामळ त काही अजञानी शिाच नकसान कररतात काय

जो०mdashआजपयात ज भट मामलदार झाल तयापरकी ककतयक आपलया वाईट आचरणामळ सरकारच गहगार ठरन सजस परापत झाल त आपल काम करीत असता इतक कनीतीन वागत व गरीबगरीब लोकावर जलम करीत की तयाचा एक गरर होईल अर या पणयासारखया शहरात भटमामलदार कळकणयाापासन आणलली लायकी दाखववलयासशवाय मोठमोठया सावकाराचीदखील हमी कबल करीत नाहीत मग तर गरीबगरीबाची दाद कोठन लागणार अर ह कळकणी त लायकी ततकीट दताना आपला दवहारा घमववत नसतील काय तयाचपरमाण या शहरची मयतनससपासलटी कोनी एकादया घरवालयास तयाचया जया शतखायाचया जागयावर नवा शतखाना भट मामलदाराचया दवार तया पठचया कळकणयाषचा असभपराय पादरहलयासशवाय बाध दत नाही अर तया कळकणयाषजवळ तयाचया पठचा नकाशा असन जयात एकदर सवष नवी खरदी

करणाराची नाव सामील करन साल दरसाल तयाची परत मामलदाराचया दपतरी दाखलयाकररता ठवणयाची चाल नसन कळकणयाषचा तया जागयाववरयी असभपराय खरा तरी कशावरन समजावा या सवष कारणावरन असा सशय यतो की भट मामलदारान आपलया जातीचया कलमकसायाच काही तरी तयात हीत वहाव महणन ही वदरहवाट चाल ठववली असावी यावरन तच ववचार करन पहा की अशा यरोवपयन लोकाचया वशसतशजारचया पण शहरात भटमामलदार जर अशी झोदरटगबादशाई करन आपलया जातीचया कलमकसायाची पोळी वपकववतात तर खडयापाडयात तयाचा काय जलम असल बर अस जर नाही महणाव तर आपण बहतक खडयापाडयातील अजञानी शिाचया झडी बगलत दपतर मारन भटकामगाराचया नावान हकलया मारन भटकत कफरताना पहातो तया सवषच खोटया असतील काय तयातन कोणी महणतो भट कळकणयाषचया खटपटीमळ भटमामलदारान माझी अजी वळस घतलीच नाही सबब परततवादीन माझ सवष साकीदार फोडन उलटा मजजवळनच फर ल जामीन घवववला कोणी महणतो भटमामलदारान माझी अजी घऊन हा काळापावतो दाबन ठवन परततवादीची मातर अजी दसर दरदवशी घऊन तयाचयाकडन माझया चालतया वदरहवाटीस खो घालन मला अस सभकारी कल कोणी महणतो भटमामलदारान मी बोललयापरमाण माझी जबानी सलदरहलीच नाही आणण पढ तयाच जबानीवरन माझया सवष तटयाचा असा गोधळ करन टाककला की आता मला वड लागणयाची वळ आली आह कोणी महणतो माझया परततवादीन भटमामलदाराचया सतरान माझया चालतया वदरहवाटीस लार मारन तयान माझ शतात आपलया पाभारी घातलयाबरोबर मी तया भटमामलदाराकड जाऊन तयास मोठया नमरतन जसमनीस हात लावन मजरा कला व तयाचयाशी एक चकार शबद न बोलता फकत तयाचया हातात माझी अजी दऊन मी तसाच चार पाच पाउल हटन आपल दोही हात जोडन तयाचयासमोर दीन वदन करन ररररा कापत उभा रादरहलो इतकयात तया यमान माझयाकड खालवर पाहन लागलीच ती अजी माझया आगावर फ कन दऊन मी कोडताची बअदबी कली अशा कारणावरन उलटा तयान मलाच दड कला तो दड मला दणयाची ऎपत नसलयामळ मला काही दरदवस कर दत रहाव लागल इकडस परततवादीन माझ नागरन डोगरन वजीवलल शत परन आपलया ताबयात घतलयामळ मया कलकटरसाहबास दोनतीन अजयाष कलया परत तया सवष अजयाष तरील भटगचटणणसान कोणीकडस दाबन टाककलया आहत तयाचा रागच लागत नाही याला कराव तरी काय कोणी महणतो भटगचटणणसान माझा अजष कलकटरास वाचन दाखववतवळी तयातील मखय मार कलम गाळन तयाजकडन भटमामलदारान कलला तनकाल कायम करववला कोणी महणतो माझया अजाषवरन कलकटरान आपलया मख जबानीन सलदरहणयास सागगतललया हकमाववरदध तरील भटगचटणणसान मजकर सलहन वाचताना मातर कलकटरास तयाचया सागणयापरमाण अकरश वाचन दाखवन तनकालावर तयाची सही घऊन तो तनकाल जवहा मला मामलदाराचयामाफष त समळाला तवहा मी आपलया कपाळावर हात मारन महणालो की ह बराहमणकामगार आपला पण ससदधीस नलयासशवाय उगीच बसत नाहीत कोणी महणतो माझी

जवहा कलकटरसाहबाजवळ दाद लागना तवहा मया रशवहयसाहबाकड दोन तीन अजष पाठववल परत त सवष माझ अजष तरील भटकामगारानी खटपट करन तया साहबाकडन पन कलकटराचयाच असभपरायाकररता परत पाठववल नतर कलकटराच भटकामगारानी माझ सवष कागद उलटपालट करन कलकटरसाहबास वाचन दाखवन मी मोठा तकरारी आह महणन माझया अजाषचया पाठीवर तयाजकडन असभपराय दववन रशवहयसाहबाची समजत काढली आता यर करणारान कराव तरी काय कोणी महणतो जजजसाहबान मातर माझा खटला सर होताच तयाचया सशरसतदारान मधय कोठ तोड घातलयाबरोबर तो साहब महणाला ldquoचप मधय बोल नकोrdquo नतर तयान माझ कागद सवत वाचन पादरहल परत तया कागदाला तो काय करील बापडा कारण पवीचया एकदर सवष कलकटर कचरीतील भटानी कळकणयाषचया सचनपरमाण माझया सवष खटलयाच सवरपच बदलन टाककल होत कोनी महणतो आजपावतो एकदर सवष भटकामगाराचया दवपजचया खोलीतील ठरावापरमाण तयाची घर भररता भररता माझी घर गली दार गली शत गली पोती गली आणण माझया घरातील सवष चीजवसत जाऊन बायकोचया आगावर फटका मणीसदधा रादरहला नाही शवटी आमही सवष तडाडा उपाशी मर लागलो तवहा माझया धाकटया भावडानी तरबगार याचा धदा पतकरन त सडकचया कामावर टोपली वाहणयास जाऊ लागल तरही सवष भटजीसाहब काडीचया कामाला हात न लाववता फकत दररोज सकाळी व सधयाकाळी एकदा फर लावर जाऊन हशजरी घतलयाबरोबर भलतया एखादया मर हाठी वतषमानपतरातील इगरज सरकारची अरवा तयाचया धमाषची तनदा कली असल तयाचा गोरवारा जाता तरबगार यास सागन तरबर हाडी परत जातात व तयाबददल सरकारही तया तरबगार यापका जयासती दपटीचयावर पगार दत असन एकादया तरबगार यान पगार झालयाबरोबर तयाची मठ गार कली नाही की लागलीच त दसर या दरदवसापासन आपलया वरचया साहबास तया तरबगार याववरयी नानातर हचया चाहडया सागन तयाच खाड माडतात इतक च नवह परत कोणी भटजी तयास महणतो अर त सरकारी काम सभाळन पतरावळीकररता वडाची पान व रोडस भड सधयाकाळी घरी यताना माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो तया आबयाची फादी तोडन रातरी माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो ततरगळाची नजर चकवन मला रोडीशी पान आणन द कोणी महणतो आज रातरी गावात मी तया दवघव करणार या बोडकीचया घरी फराळास जाणार आह यासतव त आपली भाकर खाललयाबरोबर माझ तरबर हाडी यऊन माझया कटबास सवष रातर सोबत दऊन तरच तनजन रहा परत दसर दरदवशी फर लावर हजर रहाणयास चक नको कारण उदया सधयाकाळीच रोरल इशजतनयरसाहब आपल काम पहाणयाकररता यर यणार आहत महणन रावसाहबानी सलहन पाठववल आह अस नानातर हच भटाच आतल (याजववरयी या पसतकाच शवटी इशजतनयरखातयावर जो पवाडा सलदरहला तो पहा) तरास मला माझ भाऊ घरी गलयाबरोबर सागन खळाखळा डोळयातन पाणी गाळतात काय कर हो दादा ह सवष भटजी अठरा वणााच गर पडल यानी कसही आचरण कल तरावप शिान तयाचा तोडान उचचार कर नय अस आपली शासतर बोबलतात माझा उपाय खटला नाही तर मया कधीच इगरजी बोलावयास सशकन एकदर

सवष बराहमणाचया ठकबाजा साहबलोकास सागन तयाचयाकडन या गलामाचया खोडी मोडलया असतया याखरीज एकदर सवष इशजतनयरखातयातील भटकामगाराचया लचचगगर या कतराटदार लोक इतकया सागतात की तयाचा एक सवततर गररच होईल यासतव ततष तयाववरयी पर कररतो साराश वर सलदरहललया गार हाणयापरकी काही खर असलयास तयाजववरयी बारीक शोध ठवन तयाचा बदोबसत करण हा आमचया सरकारचा धमष होय

भाग १४ वा

यरोवपयन कामगारााचा तनरपाय खोतााच वचासव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगाराानीा सरकाराात गाावोगाावचया हकीगती कळववणयाची जररी धमा आणण जातयासभमान इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअस जर अनरष एकदर सवष खातयात भटकामगाराचा भरणा असलयामळ घडन यत असतील तर यरोवपयन कलकटर काय करन असतात त या सवष बराहमणाचया लचचगगर याववरयी सरकारास ररपोटष का करीत नाहीत

जो०mdashअर या भटकामगाराचया कसबामळ तयाचया टबलावर इतक काम साचल असत की तयापरकी ककतयक जररीचया कामाचा तनकाल करन फकत मरीठी कागदावर सहया कररता तयाचया नाकास नळ यतात तया तरबचार यानी या सवष अनारााचा पकका शोध काढन तयाववरयी सरकारास ररपोटष तरी कवहा कराव इतक ही असन मी अस ऎकतो की कोकणातील बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरानी अजञानी शिावरच भट-खोताच जलम नाहीस करावत महणन तयानी अजञानी शिाबददल सवत खोतभटजीच परततवादी होऊन त सरकारात तयाववरयी खटपट सर करीत आहत इतकयात एकदर सवष भट-खोतानी अमररकन सलवह होलडरचा ककतता घऊन आपलया मतलबी धमााचया साहयान अजञानी शिास सरकारचया उलट उपदश कलयामळ बहतक अजञानी शिानी उलटया यरोवपयन कलकटरावर कबरा बाधन सरकारास अस महणाल की आमहावर जो खोतभटजीचा अगधकार आह तो तसाच राह दयावा यर मातर खोतभटजीनी सरतानासाररख अजञानी शिास हातात घऊन आपलया भोळया सरकारास अजञानी शिाचया मररप शहास गतवन तया परोपकारी यरोवपयन कलकटरावर कशी पयादमात करणयाची वळ आणली आह ती पहा

धो०mdashअस जर अजञानी शि भटाचया उपदशावरन आपल चहकडन नकसान करन घतात तर यावरन पढ एकादया काळी तयानी भटाच ऎकन सरकारचया टोपीवर धपपा मारणयाकररता आपल हात उचललयाबरोबर तयाच कवहढ नकसान होणार आह कारण शिास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची अशी सधी पन यण फारच कठीण यासतव शिाचया हातन अस अनरष घडन यऊ

नयत महणन तमहास काही उपाय सचत असलयास अजञानी शिास सागन तर फळच नाही परत आपलया दयाळ सरकारास एकदा तरी कळवन पहा याउपर शिाचया कबखतीन डरच दरदल असलयास तयाला तमही तरी काय कराल

जो०mdashयाला उपाय आपलया दयाळ सरकारन पररम भट समाजाचया सखयापरमाणान एकदर सवष खातयात भटकामगार नम नयत अस माझ मत नाही परत तयाच परमाणान बाकी सवष जातीच कामगार नच समळालयास सरकारन तयाऎवजी फकत यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कलकटरास महाराषर भारा सवचछ बोलता यत असल तया सवाास हयातभर पनशनी दऊन तयास यरच सवष खडयापाडयातन अजञानी भकड बाहलया शिात समसळन रहात करन तयाजकडन एकदर सवष भटकळकणी वगरर कामगाराचया कसबावर चागली बारीक नजर ठववावी आणण तयाचयाकडन हमशा तरील एकदर सवष कचचया हकीगतीवर ररपोटष मागव लागलयाबरोबर तयापासन एकदर सरकारी शाळाखातयातील भटाचया गलाबी लबाडया उघडकीस यऊन रोडयाच दरदवसात एकदर सवष शाळाखातयातील जी काही अवयवसरा झाली आह ततचा बदोबसत होऊन एकदर सवष अजञानी गाजललया शिास खर जञान झालयाबरोबर त या भटाचया कतकी अगधकाराचा गधकार करन आपलया राणीसरकारच उपकार कधी कधी ववसरणार नाहीत अशी माझी परततजञा आह कारण आमहा शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाचा घटटा जलदी कोणाचयान घासन काढवणार नाही

धो०mdashतर मग तमही लहानपणी दाडपटटयाची आणण गोळी तनशाण मारणयाची कसरत कशाकररता करीत होता

जो०mdashआपलया दयाळ इगरजसरकारास पालर घालणयाकररता

धो०mdashपरत तमही असली दषट मसलत कोठन सशकला जो०mdashचार सधारलया भट ववदवानापासन त याच कारण (परत घरात चलीजवळ) अस दतात की आपलयातील बहतक जातीच लोक आपलया अनादरदससदध धमाषववरयी अजञानी असलयामळ आपल सवष लोकातील एकी नाहीशी झाली व तयाचया योगान आपलयामधय अस नानापरकारच जाततभद होऊन आपली अशी फटाफट झालयामळ इगरजाचया हाती आपल राजय लागल व त आता आपलया अजञानी धमषभोळया लोकातील बहतक लोकाचा दशासभमान नाहीसा वहावा महणन त आपलया मतलबी धमाषचा आधार तयास दाखवन तयास आपल गरबध करीत आहत यासतव आपण सवष जातीचया लोकाची एकी झालयासशवाय या लोकास आपलया दशातन एकदम हाकन दणयाची आपलयास ताकद यणार नाही आणण तस कलयासशवाय आपण सवष लोकास आपलया अनादरदससदध धमाात रोडासा फरफार करन आपली सवााची चागली एकी कलयासशवाय आपलयास

अमररकन फर च आणण रसशयन लोकाची बरोबरी कररता यणार नाही अस तयानी मला टॉमस पस वगरर गररकाराचया पसतकातील ककतयक वाकयाचया आधारान ससदध करन दाखववल यावरन मी तसल वडचार काही दरदवस माझया लहानपणी करीत होतो परत पढ मी जवहा तयाच गररावरन बारीक ववचार करन पाह लागलो तवहा या सधारलया भटाचया मतलबी मसलतीचा खरा अरष माझया धयानात आला तो असा की आमही सवष शि इगरज लोकाच गरबध झालयाबरोबर तयाचया एकदर पवषजाचया कतरतरमी गरराचा गधककार कर आणण तणकरन तयाचया जाततयासभमानाचया तोडात माती पडन तयाचयातील ततष परतयक ऎदी लोकास आमहा शिाचया शरमाचया पोळया पोतया खावयास समळणार नाहीत व बरमहयाचया बापाचयानसदधा अस महणवणार नाही की शिापका भट उच अर जया लोकाचया मळ पवषजासच दशासभमान हा शबद मळीच ठाऊक नवहता मग तया लोकानी तया शबदाचा असा अरष कला महणोन तयाच फारस आशचयष मान नय कारण इगरज लोकानी मळीच तो बळीराजा यणयापवी दशासभमान गरीक लोकाचया शाळत सशकल परत पढ जवहा त तया बळीच मतानयायी झाल तवहा तयाचयामधय तो सदगण इतका वाढला की तयाची बरोबरी दसर या कोणतयाही धमाातील सवदशासभमायाचयान करवत नाही पादरहज असलयास तयानी आपलयातन अमररक तील बळीच मतानयायी जॉजष वॉससगटनची जोड दयावी कदागचत तयाचयान अशा महापरराची जोड दववतच नसलयास तयानी फरासातील बळीच मतानयायी लफटची तरी जोड दयावी महणज तयास कोणी कतकी महणणार नाहीत अर या सधारलया ववदवानाचया पवषजास सवदशासभमान जर खरोखर ठाऊक असता तर तयानी आपलया पसतकात आपलया दशबध शिास पशपका नीच मानणयाजोग लख करन ठववलच नसत त ववषठा खाणार या पशचा गोमतर वपऊन पववतर होतात परत त शिाच हातच सवचछ कारजाच पाणी वपणयास अपववतर मातनतात बर या सधारलया ववदवानाचया पवषजानी गगरसशयन लोकाचया पववतर दशासभमानाववरदध उपशसरत कलला अपववतर दशासभमान आपलयास कोणाचया परतापान समजला इगरज लोकाचया आणण तसलया परोपकारी लोकास महणज आपलयास भटाचया दासयतवापासन मकत करणार या लोकास आपलया दशातन हाकन दणयाववरयी तया ववदवानाची मसलत कोणाचयान घववल असा कोण मखष आह की जयाचयान आपलया तारणार यावर आपला हात उगारवल परत मी तला सागतो की इगरज लोक आज आहत उदया नाहीत त आपलया जमास परतील महणोन कोणाचयान खास करन सागवत नाही यासतव तया लोकाच राजय या दशात आह तोच आपण सवष शिानी जलदी करन भटाचया वडडलोपाशजषत दासयतवापासन मकत वहाव यामधय मोठा शहाणपणा आह दवाजीन एकदा शिावर दया करन इगरज बाहादराचया हातन भटनानाच बड मोडववल महणोन बर झाल नाही तर तया शादावलाचया पढलया सलगापढ रि करणार या सधारलया भटानी आजपावतो ककतयक महारास एकरी धोतर नसलयामळ अरवा कीतषनामधय ससकत शलोकाचा उचचार कलयामळ काळ पाणी दाखववल असत

भाग १५ वा

सरकारी शाळाखातीा मयतनससपासलटी दकषणा पराइज कमटी व भट वतामानपिकतयााची जट आणण शदराहद अततशदरााचया मलाानीा ववदया सशका नय महणन भट लोकााचा कट इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashसरकारी शाळाखातयातील भटकामगार गलाबी लबाडया करतात तया कोणतया जो०mdashहलली जया पसतकाचया पडोशावरन एकदर सवष भटाचया गररातील लबाडया उघडकीस यऊन तयाचया पवषजाची मोठी फशजती होणार या भयासतव तयानी आपलया भोळया सरकारास कधी कधी एकाती भटन व कधी कधी वतषमानपतरादवार नानातर हचया गलाबी मसलती दऊन तयाजकडन एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तसलया गररास हददपार कल तर पवीचया अजञानी अगधकार यानी चार धमषभरषट ढोगयाचया आगरहामळ तया उपदशाचया मालकास सळावर दरदल महणन आमहास तरी का नवल वाटाव

धो०mdashतर यामधय सरकारचा दोर काय आह

जो०mdashसरकारचा जर यामधय दोर नाही महणावा तर सरकारन जया सधारलया भटाचया मसलतीवरन तसलया पववतर पसतकास हददपार कल तर तया पसतकाचया ववरोधी लोकानी कलली पसतक सरकारी शाळाखातयातन चाल करन तया लोकासच शिाच शाळात सशकक नमावत काय कारण याववरयी ववचार करन पादरहल असता अस ससदध होत की जो काळपावतो त पसतक जया परततवादयानी सरकारी शाळाखातयातन हददपार करववल तया सवाानी नवीन पसतक कलली एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन हददपार न करववता सरकार तयास उलट मोठमोठया बकीसा दऊन तया लोकासच सरकारी सवष शाळामधय सशकक नमन तयास तया पववतर पसतकाचया ववरदध शिास तोडान उपदश करणयाची सवड तरी का दत यासतव आमचया भोळया सरकारचयान तया पववतर पसतकासारख एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तया परततवादयास तयाचया पसतकासदरहत हददपार करवत जर नाही तर आमचया सरकारान कपा करन एकदम सवष शाळाखाती बद करन आपल घरी सवसर बसलयास आमहा शि ववरचा काहीतरी कर कमी होईल कारण ववदयाखातयातील एका मखय भटकामगाराचया तनदान दरमहा सहाश सती महणज दरवरी (७२००)

सात हजार दोनश रपय पदरी आवळाव लागतात आता सलतानीचा तर घोरच नाही परत असमानी महर झालयास यवहढी रककम तयार करणयाकररता शिाचया ककती कटबास एक वरषभर रातरदरदवस शती खपाव लागत असल बर तनदान एक हजार कटब तरी महटली पादरहजत का नको बर या ऎवजाचया मानापरमाण हया बरहसपतीपासन शिास काहीतरी उपयोग होतो काय अर चार आण दररोज समळणार या शि तरबगार यास उहामधय सयष उगवलयापासन तो तो मावळपयात सडकवर मातीची टोपली वाहवी लागतात तयाला बाहर कोठ जाणयास एक घटकचीसदधा फरसत होत नाही आणण वीस रपय दररोज समळणार या भटचाकरास शाळत हवाशीर जागयात खची आसनावर बसन काम करीत असता तयास मयतनससपासलटीचा वराती होऊन दररोज सकाळी आणण सधयाकाळी रडाई पडलयाबरोबर आपण सवष लोकाचया ओळखीस याव महणन मोठया डौलान घोडयाचया गाडीत बसन शहरातील रसतोरसती लोकाचया पढवया शतखान पाहन समरवणयापरती फरसत कोठन समळत अर तयान शहरातील आळोआळीन ववदयपासन काय काय फायद होतात याववरयी अजञानी लोकास उपदश करणयाच एकीकडस ठवन तयास अस समरवत कफरणयाच भरण वाटत यावरन समशनखातयातील दहा रपय दरमहाचा उपदशक याचयापका हजार वाटयान बरा का नाही बर कारण जया शहरात तो उपदशक राहतो तया शहरातील सवष अबालवदधात तो उपदशक आह महणन ठाऊक असतो परत हा नबाब तयाचया खालचया मजलयातील तरबर हाडकरस हा कोण गोमाजी महणन माहीत नसतो अर हा आपलया वरचया यरोवपयन कामगाराजवळ दररोज इकडचया ततकडचया चार गपपा ठोकन मन मानल तवहा तास दोन तास शाळत सशकवन वराातन तयास दोन-चार लखी ररपोटष कररतो महणज हयाच काम झाल आणण यालाच चार आजषवी लोक इमानी चाकर व दशासभमानी महणतात अर या इमानी भट चाकरानी आजपावतो शाळाखातयाकडील लाखो रपय धडात टाककल तरावप याचया हातन अततशिास ववदया दऊन तयापरकी एकास मयतनससपासलटीत सभासद करवल नाही यावरन तच ववचार करन पहा की ह शाळाखातयाकडील एकदर सवष इमानी चाकर आपलया दशातील अजञानी अततशिाचा ककती कळवळा कररतात इतक च नवह परत ह दशासभमानी मयतनससपासलटीत मखय अगधकारी असता याचयान गल सालाचया पाणयाचया खरपडात अततशिास सरकारी हौदावर वपणयापरत पाणी भर दणयाची मदत करवली नाही यासतव कसमटीत अततशिापरकी सभासद घणयाची ककती जररी आह

धो०mdashतमच महणण रासत आह परत मी ऎकतो की कसमटीत हलली शिापरकी ककतयक सभासद इतक ववदवान आहत की त आपली मत दतवळी अर गोववदा महणणार या (नदी) यतरासारख आपलया माना हालवन होय ककवा नाही याचा परसाद दतात कारण जयास मळीच आपलया सहया करणयाची मोठी मारामार मग तर बाकी सवष आवळयायवढ पजय उरल असत अशा शि सभासदासारख कसमटीत खचीआसनावर बसन आपलया माना हालवन सहया करणयाजोग काही अततशिात लोक सापडतील काय

जो०mdashअशा शि सभासदापका हजार वाटयान चागल सलदरहता व वाककता यत अस पषकळ अततशि सापडतील परत भटाचया मतलबी गरराचया आधारावरन एकदर सवष अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ सहजच तया तरबचार यास शि सभासदासाररख सवष लोकात समसळन शरीमत होणयाची सवड नसलयामळ तयास अदयाप गाढव हाकन आपली पोट भरावी लागतात

धो०mdashएकदर सवष जातीच तनरतनराळ सखयापरमाण पाह जाता कसमटीत ववशरकरन कोणतया जातीच सभासदाचा भरणा सापडतो

जो०mdashभट जातीचा

धो०mdashमहणनच या कसमटीतील तरबगारी आणण भगीखरीजकरन भट कामगाराचा भरणा फार आढळतो तयापरकी पवी नळवाल भट कामगार असलयामळ काळया उहाळयात एकदर सवष आपलया जातीचया भटाचया वाडयातील हौदास इतक पाणी मनमराद सोडीत होत की तरील आसपासचया सवष भट शजार याची धोतरपातर धणयाची चगळ होऊन फार पाणी वयरष वाया जात अस परत जया जया पठत गरीब शिाची वसती आह तया सवष पठातील हौदात दोन परहरानतर वाटसरास तहान भागववणयापरत पाणी समळत नसत मग धणयाधाणयाची रलचल कोठन याखरीज भटाचया वसतीत नव हौद ककती कल आहत आणण जनागज पठ वगरर पठतील लोकानी आज ककती वर हौद हौद करन कसमटीचया नावान हाका मारलया परत तर भट सभासदाचा फार भरणा असलयामळ तया गररबाची ककतयक वर दादच लागली नाही परत अखरीस महणज गतसाली जवहा पाणयाची फारच तट पडली तवहा समठगजातील मागामहारानी काळया हौदास सशवन पाणी भरणयास लागल तवहा आताशी कसमटीन शदधीवर यऊन तया लोकाची दाद घतली या कसमटीन इतका बलगामी खचष तया कामी कला की तो ततचयातील मखय सभानायकाचया शहाणपणाला आणण वरभवाला शोभा दत नाही असो कसमटीत इतकी अदाधदी असता तयाववरयी मर हाठी वतषमानपतरकत का सरकारास जाग करीत नाहीत

जो०mdashअर एकदर सवष मर हाठी वतषमानपतराच कत भट असलयामळ तयाचयान आपलया जातीचया लोकाचयाववरदध सलदरहणयास हातच उचलवत नाही जवहा यरोवपयन सभानायक होता तवहा तो एकदर सवष भटाच काही कसब चाल दत नस तवहा मातर त एकतर होऊन तयान अस कलयामळ आमहा सवष रयतच अस नकसान झाल तयान तस कलयामळ आमहा सवष रयतच तस नकसान झाल अशा नानापरकारचया तयाचयाववरयी त कतकी कडया उठवन तयास इतका तरास दत असत की तो आपलया मखय सभानायकाचया जागयाचा राजीनामा दऊन पढ या कसमटीच नावसदधा घईनासा झाला बर आपल दयाळ सरकारही तया सवष मतलबी वतषमानपतराचया महणणयास खर मानन तया सलदरहणयात एकदर सवष शिाच व अततशिाच मत आल आह महणोन समजत अस समजणयामधय आमचया भोळया सरकारची मोठी चक आह तयास इतक ठाऊक नाही की एकदर सवष भट वतषमानपतरकतयााची आणण शि व अतत शिाची जमातन एकदासदधा अशा कामी गाठ पडत नाही तयातन बहतक अततशिास तर वतषमानपतर महणज काय कोलहा का कतरा का माकड

ह काहीच समजत नाही तर मग अशा अनओळखी अततशिाची मत हया सवष सोवळया वतषमानपतरास कोठन व कशी कळतात तयानी सरकारची रटटा करन अजञानी जनाची मन ररझवन आपली पोट जाळणयाकररता हा सधारला तततबा योजन काढला आह तस जर नाही महणाव तर एकदर सवष खातयात तयाचया जातीचया कामगाराचा भरणा असलयामळ एकदर सवष शिासदरहत अततशिाच नकसान होत आह याववरयी तयास शोध काढणयास फरसत जर होत नाही महणाव तर समिाचया पसलकडील लदन शहरातील राणी सरकारचया मखय परशानान आपलया सवपनात दरहदसरानाववरयी काय काय बरळला याववरयी तरबततम बातमी काढणयास तरी तयास कोठन फरसत होती असो तरावप एखादया मर हाठी णिशसत वतषमानपतरकतयाषन कसमटीत गरीबाची दाद लागत नाही महणोन सलदरहलयास पढ एकदर सवष मराठी वतषमानपतरातील ववरयाच इगरजीत गोशवार काढन सरकारास दाखववणयाच काम कसमटीतीलच एका भट सभासदाकड आह तर अशा ररपोटषराचयान कसमटीत आपलया शजारी माडीशी माडी दऊन बसणार या जातभावाची भीड न धररता तयाचया (आपलया) ववरदध मजकर सरकारपढ कस ठववतील

धो०mdashअसा जर चहकड भट सभासदाचा भरणा असलयामळ बाकी सवष जातीच नकसान होत आह तर तमही याववरयी एक लहानशी चोपडी करन दकणा-पराईज कसमटीस आपषण करा महणज तणकरन तरी सरकारच डोळ उघडतील

जो०mdashभटजोशी आपलया मतलबी धमाषचया रापा दऊन अजञानी शिास कसकस फसवन खातात व णिसती उपदशक आपलया तनपकपाती धमाषचया आधारान अजञानी शिास खर जञान सागन तयास कसकस सतय मागाावर आणणतात या सवष गोषटीववरयी मी एक लहानस नाटक करन सन १८५५ सालात दकणा पराईज कसमटीस अपषण कल परत तरही असलया सभडसर भट सभासदाचया आगरहामळ यरोवपयन सभासदाच काही चालना तवहा तया कसमटीन माझी चोपडी नापसत कली अर ही दकणापराईज कसमटी मयतनससपासलटीचीच धाकटी बहीण महणणयास काही हरकत नाही कारण ततन या कामी शिास उततजन यणयाकररता ककती दरठकाणी शिात दरदवा लावन उजड पाडडला आह तो दाखीव अखरीस मी त पसतक एकीकडस टाकन काही वर लोटलयानतर दसरी लहानसी बराहमणाचया कसबाववरयी नवीन चोपडी तयार करन आपलया सवताचया खचाषन छापन परससदध कली तवहा एका माझया पणकर सनहयान आगरह करन तया चोपडीचया काही परती एकदर सवष शाळाखातयाकडील मखय अगधकार यानी ववकत यायावयात महणन तयान मजकडन तया सवष अगधकार यास सचनापतर पाठववली परत तयातन एकाही अगधकार यान भटाचया भयासतव एकसदधा चोपडी खरदी करन आपलया नावास बटटा लावन घतला नाही

धो०mdashतातयासाहब तमहाला सवष लोकाचया पढ पढ करता यत नाही सबब तमचया चोपडया खपत नाहीत

जो०mdashअर बाबा चागल काम शवटास नणयाकररता वाईट उपाय योज नयत नाही तर तया कामाचया चागलपणाला बटटा लागतो तयानी एक माझी चोपडी ववकत घतली नाही महणन माझ

काही दवाशजन कमी पाडडल आह काय नाही परत पढ मी तसलया लोकाच आजषव करणयाच गधककारन आपलया उतपनकतयाष वपतयावर कसा भार घालावा ह सशकलो यासतव मी तयाचा तरतरवार आभार मातनतो

धो०mdashनतर आपण जवहा भट वगरर जातीचया मलीकररता शाळा सरावपलया होतया तवहा सरकारन महरबान होऊन आपलयास मोठया सतकारान एक शालजोडी बकीस दरदली नतर तयाचपरमाण आपण दसर या परक अततशिाकररता शाळा सरापन तयामधय अनक भट मदतीला घऊन तया सवष एकदर शाळामधय सशकववणयाचा भरभराट चाल करन आपण मधीच त काम एकाएकी एकीकडस टाकन बाजला झाला पढ आपण काही वर लोटलयानतर एकदर सवष यरोवपयन लोकाच घरी जाण बद कल याची कारण काय असावीत

जो०mdashभट वगरर जातीचया मलीचया शाळा घातलयामळ सरकारास आनद वाटन तयानी मला एक शालजोडी बकीस दरदली खरी परत जवहा मला अततशिाचया मलामलीकररता शाळा असणयाची फार जररी दरदसलयावरन मी तया कामी अनक भट सभासद करन तया सवष शाळा तयाचया सवाधीन करन अततशिाचया मलामलीकररता शाळा काढलया तवहा एकदर सवष यरोवपयन गहसरानी मला फार िवयदवार मदत कली तया उदार गहसरापरकी रशवहय कसमशनर रीवहजसाहब यानी जी मदत कली ती मी कधी ववसरणार नाही तया उदार गहसरानी फकत िवयदवार मदत कली इतक च नाही परत तयानी तया अततशिाचया शाळात आपला महततवाचा धदा सभाळन वरचवर यऊन मलाची गतत ववदयमधय ककती झाली याववरयीची चौकशी वारवार करीत अस व मलास ववदया सशकणयाववरयी उततजन याव महणन तो फार झटत अस तयाच उपकार अततशिाचया मलाचया हाडामधय णखळल आहत तयाजबददल तयानी आपलया शरीराच चमी जोड करन तयाचया पायात घातल तरावप त तयाच उतराई होणार नाहीत तयाचपरमाण दसर काही यरोवपयन गहसरानी मला या कामी फार मदत कली याजबददल मी तयाच फार आभार मातनतो तया वळस तयाही कामी मला भट सभासद घणयाची जररी पडली याची आतली कारण पढ एखाद परसगी कळवीन परत पढ जवहा मी तया शाळात भटाचया पवषजाचया कतरतरमी पसतकातील लबाडया करन मलास दाखव लागलो तवहा तयाचा माझा आतलया आत बोलणया-चालणयामधय बबनाव होऊ लागला तयाच महणणयाचा कल असा दरदसन आला की या अततशिाचया मलास ववदया मळीच दऊ नय जर कदागचत तयास सशकववणच भाग पडल तर तयाची साधारण अकरओळख मातर करन दयावी माझ महणण अस होत की तयाना चागल परतीची ववदया दऊन ततजपासन तयास आपल बर-वाईट समजणयाची शशकत यावी आता तयाचा अततशिास ववदया न दयावी याचा हत का त लोक ववदवान होऊन आपणास जया सरकारचया योगान ववदया समळाली व तणकरन खर कोणत व खोट कोणत ह समज लागल तया सरकारच परमतनषठ सवक होऊन आपल पवषजानी तयाचयावर कललया जलमाची आठवण होऊन आपला सवषसवी गधकार करतील ककवा कसा ह बरोबर सागता यत नाही असा जवहा माझ व तयाच

मतामधय भद पड लागला तवहा मी तयाच सवष कतरतरम समजन तया दोहीही खातयातन एका बाजला झालो तयास काही वर लोटली इतकयात भटपाडयाच बड उपशसरत झाल तवहापासन एकदर सवष यरोवपयन सभदय गहसर माझयाशी पदरहलयासारख नीट मन उगाळन न बोलता त मला पादरहलयाबरोबर आपलया कपाळास आठया घाल लागल तवहा मी तयाचया घरी जाणयण अगदी बद कल

धो०mdashभटपाडयाचया बदमसतीमळ तयानी आपला तनरपराधयाचा आवहर करन त आपलयास पादरहलयाबरोबर कपाळास अशा आठया घाल लागल ह तयाचया शहाणपणाला शोभा दत नाही आणण यावरन आपण भट ववधवा शसतरयानी गभषपात वगरर अघोर कम कर नयत महणोन तयास गपतपण बाळत होणयाकररता आपलया घरी सोय कली आह तया कामी आपण आपलया सरकाराजवळ कोणतयाही परकारची मदत न मागता व तयाचपरमाण तया कामात नावालासदधा भट सभासद न घता त काम आपण आपलया खचाषन चालववल आह

जो०mdashआपल सरकार जर महणाव तर शजकड घगर या ततकड उदय उदय महणणार आह कारण अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ तयास सहजच सवष रोजगारधदयाच दवार बद झाल व तयाजमळ तयाजवर पोटाचया आगीमळ चोर यामार या करणयाचा परसग गजरतो व तयानी चोर यामार या कर नय महणोन आमचया सरकारान तयाचया हजर या घणयाची वदरहवाट घातली ह बर कल परत भटाचया तनराशरीत अनार ववधवा शसतरयास पाट लावणयाची बदी असलयामळ तया वयासभचार करन गभषपात व बाळहततया करतात ह आमच यायी सरकार उघड डोळयान पहात असन तयाजवर मातर मागरामोशासारखी चौकशी ठवीत नाही ह मोठ आशचयष होय काय आमचया सरकारास गभषपात व बाळहततया करणार या बायापका दरोडखोर मागमहार जाशसत दोरी आहत अस वाटत काय दसर अस की भटाच ldquoखाण रोड परत मचमच फारrdquo अर जयाचयान एकगचतत होऊन आपलया बाळ बदरहणीचया हजामती करणार या नावपकाचया हातन वसतरा तछनाऊन घववत जर नाही तर तसलया लोकास अशा कामी सभासद करन काय फळ होणार आह

धो०mdashबर असो परत आपण पवी महणालात की एकदर सवष शाळाखातयात जया काही अवयवसरा झालया आहत तया कोणतया

जो०mdashतया सवष अवयवसरा सलह गलया असता तयाचा एक सवततर लहानसा गररच होईल या भयासतव तयापरकी एकदोन गोषटी उदाहरणारष यर घतो पदरहली गोषट अशी की शि व अततशि याचया मलाचया शाळाकररता सशकक तयार करणयाची अनवसरा

धो०mdashअस कस महणता सरकारन सवष जातीची मल सशकणयाकररता पतोजी तयार करणयाकररता एक सवततर तनराळी शाळा कली आह सरकारचया मनात आवडतनवड नाही

जो०mdashतर मग आजपावतो तया तयार कललया पतोजीनी अततशिाची मल तयार ककती कली ती दाखीवmdashआता खाली का पहातोस मला उततर द

धो०mdashएकदरसवष भटपतोजी लोक अस महणतात की अततशिाची मल शाळत घतलयाबरोबर दरहदसरानात मोठा गधगाना होईल महणोन सरकार सभत

जो०mdashबर तर सरकार पलटणीत सवष जातीच लोक भरतात महणोन दरहदसरानातील लोक का गधगाना करीत नाहीत ही सवष सरकारची हयगय कारण पलटणीची भरती करतवळी आपण त काम सवत करतात आणण पतोजी तयार करणयाच काम भलतया एखादया शाल तरबसनी गौतयागोमाजीकड नसमतात तयाला काही या कामाची मादरहती नसत तयाला जर या कामाची मादरहती असती तर तयान पररम अततशिाची मल पतोजी तयार करणयाच कामी हयगय न करता तया शाळत फकत भटाचया मलाची इतकी खोगीरभरती न करता

धो०mdashतर मग सरकारन याला काय तोड करावी

जो०mdashयाला तोड इतकीच आह की सरकारन कपाळ होऊन ह काम एकदर सवष यरोवपयन कलकटराचया हाती दरदलयासशवाय ससदधीस जाणार नाही कारण या लोकाचा शि व अततशिाशी तनकट सबध असलयामळ तयानी भट कामगारावर भरवसा न ठववता दर गावोगावी एक एक वळी जाऊन तयानी कळकणयाषचा हजर न धररता सवष गावातील आबालवदधास ववदयपासन काय काय लाभ होतात ह सागगतलयाबरोबर त आपली हशार हशार मल तनवडन कलकटरसाहबाचया सवाधीन पतोजी करणयाकररता मोठया आनदान करतील कारण जस यरोवपयन कलकटराचया बोलान ह काम तडीस जाईल तस असलया गररमाहीत कामगाराचयान तडीस गल नाही व पढही जाईल ककवा न जाईल याचा सशय वाटतो याववरयी एक महण अशी आह की lsquoजनो काम तनो राय तरबजा कर तो गोता खायrsquo यावरन तच ववचार करन पहा की शि व अततशि जातीच पतोजी तयार करणयाची ककती जररी आह कारण जवहा तया तया जातीच पतोजी तयार होतील तवहा त आपापलया जातीचा असभमान मनी धरन त आपलया जातीचया मलास हातात काठी घऊन गराची वळती कर लागणयाचया पवी इतकी सशकणयाची गोडी लावील की पढ ती मल मोठी झालयाबरोबर ती आपलयातील एका मलास बारीबारीन माळावर गराचया वळतया करावयास ठवन बाकी सवष मल अखरावर सरपारबया न खळता गावात यऊन आपलया पतोजीजवळ सशकणयास कधी कमी करणार नाहीत परत अशा सधारलया काळात जगामधय अतत सधारललया अमररकन लोकापरकी अधयाष लोकानी आपलया खासगत दशबाधवाबरोबर तीन वर सतत जग कलयासशवाय आपलया हातातन दासास सोडल नाही तर असलया गावठी भटपतोजीचयान शाळमधय शिादरद अततशिास खर जञान सशकवन तयास आपलया दासयतवापासन मकत होऊ दणयाची बवदध कशी दववल अर जया एका भट परोफसराचया पगारात सहा शि अरवा नऊ अततशि परोफसर सवसत समळणयाची खातरी असता आपल सरकार या कामी भटाचया नादी लागन आपलया अजञानी बाधवाचया कमाईच परस अस बलगामी खचषतात जर आपण जर तयाववरयी आपलया सरकारास जाग कल नाही तर तयाचा दोर आपलया माथयावर यणार आह तयाचपरमाण चौधर याच वाडयातील खाणावळीत अततशिाची मल ककती आहत बर

धो०mdashआहो जर शिाचया मलाची तनभावणी लागणयाची मारामार तर अततशिाच मलाच नाव कशाला काढता

जो०mdashका बर तच महणतोस ना सरकार अवडतनवड करीत नाही तर मग याच कारण काय

धो०mdashयाच कारण तर भट कामगार असलयामळ अस घडन यत महणन आपण मला एक दरदवशी परतयक परमाण दाखववल होत त अस की जो भट गहसर पवी जवहा आपलयाजवळ चाकरीस होता तवहा तो दोन वळा अततशिाचया शाळत यऊन काही ववटाळाचा ववगधतनरध न पाळता सवष जातीचया मलास सशकवीत अस आणण तोच भटजीबावा जवहा खाणावळीत चाकर झाला तवहा तो इतका सोवळा बनला की तयान एका गरीब सोनारास चावहडीवर ओढन आणल कारण तयान उहाळयात तया शाळतील हौदाला सशऊन आपली तहान भागववली

जो०mdashअर जया भटसशरोमणीन कलली गीत एकदर सवष नवीन समाजामधय गाणयाचा ककतता घतला आह तरावप तयान आपलया मतलबी धमाषपरमाण दगडी पजणयाच न सोडडता आपलया वाडयातील भटाचया हौदाला शिान सशऊ नय महणन पडदी घालन तो अखरीस काशीस जाऊन काशीकर होणयाचया बतात आह तरावप आमचया तनपकपाती मयतनससपासलटीत भटसभासदाचा भरणा असलयामळ ततन ती पडदी तशीच कयम ठऊन शकरवारातील सशपयाचया हौदाची पडदी मातर एकदम पाडडली तरावप तरील ककतयक भटजीनी फकत आपलया उपयोगाकररता तया हौदाचया उसवासानजीक एक लहानसा चोर हौद बाधन तयातील पाणी आपल सोवळ चाव करन नाहाणयाधणयामधय बलगामी नासशतातmdashआता बराहमणजमास यऊन अस कसब लढववल नाही तर तो जम कशाचा

भाग १६ वा

बरहमराकषसाच वपडचा गधककार

धो०mdashया सवष आपलया सवादावरन अस ससदध होत की एकदर सवष भटानी आपलया कतरतरमी धमाषचया अडन आपलया भोळया सरकारचया डोळयात माती टाकन आपण सवष शिादरद अततशिास अमररक तील दासापकाही जासती पीडा दत आहत यासतव आपण या भटाचया कतरतरमी धमाषचा गधककार करन आपलया अजञानी बाधवास जाग का करीत नाहीत

जो०mdashमी कालच सधयाकाळी याववरयी एक पतर तयार करन एका माझया सनहाचया सवाधीन करन तयास ववनती कली की तयान तया पतरातील र हसवदीघाषदी सवष चका नीट करन तयाची एक एक परत करन सवष भट व णिशसत वतषमानपतरकतयााचया असभपरायाकररता पाठवावी तया पतराची नककल यणपरमाणmdash

शदराानीा बरहमराकषसााचया दासयतवापासन अस मकत वहाव

मळ भटाचया (इराणी) पवजानी या दशात मोठा बडावा करन यरील आमचया मळचया कतरावासी पवषजास यदधपरसगी शजककलयामळ तयास आपल दास कल पढ जसजसी सधी सापडत गली तसतसी भटानी आपलया सततचया मदान अनक तर हतर हच मतलबी गरर करन तया सवााचा एक मजबत कोट बाधन तयामधय तया सवष दासास वशपरपर अटकावन तर तयास नानातर हचया पीडा दऊन हा काळपावतो मोठया मोठया मौजा मारीत आहत इतकयात जवहा इगरज बाहदराच राजय या दशात आल तवहापासन बहतक कनवाळ यरोवपयन व अमररकन सतपररास आमच दख पाहवना तवहा तयानी आमचया बदरदखायात हमशा यऊन आमहास असा उपदश कला की ldquoअहो बाबानो तमही आमहासारख मनषय़ आहात तमचा व आमचा उतपन व पालन व पोरणकताष एकच आह आणण तमही पण आमहासारख सवष अगधकारास पातर असता या भटाचया कतरतरमी अगधकारास का मातनताrdquo वगरर अशा नानापरकारचया पववतर सचनावरन ववचाराती मला माझ वासतववक अगधकार समजलयाबरोबर मी तया कर दखायाचया कतरतरमी कोटाचया मखय बरहमकपाटदरवाजयाला लार मारन बाहर आपलया उतपनकतयाषचा आभार मानला

आता मी तया परोपकारी यरोवपयन उपदशकाचया आगणात तब ठोकन रोडासा ववसावा घणयाचया पवी पररम अशी परततजञा कररतो कीmdash

भटाचया जया मखय गरराचया आधारावरन आमही भटाच दास आहोत महणन तयाचया दसर या ककतयक गररात लख आढळतात तया सवष गरराचा व तयाचा जया जया गरराशी सबध असल तया सवष गरराचा गधककार करन जया गररावरन (मग तो ककणतयादरह दशातील अरवा धमाातील ववचारी पररान कलला का असना) सवाास सारखा उपभोग घता यतो तशा गररकतयाषचा मी आपलया उतपनकतयाषचया सबधान धाकटा भाऊ समजन तयापरमाण वतषन करणार

दसर अस की ज लोक आपलया एकतफी मतासभमानाचया दाडगावयान कोणासही नीच मानणयाजोग आचरण कर लागतात तया उभयतास तस आचरण करणयाची सवड दऊन मी आपलया उतपनकतयाषन तनमाषण कललया पववतर अगधकाराचया तनयमास बटटा लावणार नाही

ततसर अस की ज दास (कि) फकत आपलया उतपनकतयाषस मानन तनतीस अनसरन सवचछ उदयोग करणयाचा तनशचय करन तयापरमाण आचरण करीत आहत अशी तयाजववरयी

माझी खातरी झालयाबरोबर मी तयास कवळ आपलया कटबातील बाधवापरमाण समजन तयाबरोबर अनवयवहार करीन मग तो कोणतयादरह दशातील असो

पढ एखादया काळी माझया अजञानानी गाजललया शि बाधवातन एखादयास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची इचछा झालयाबरोबर तयान मला एक वळ तरी कपा करन आपल नाव पतरदवार सलहन कळववलयास मला या कामी मोठी दरहममत यऊन मी तयाचा फार आभारी होईन (सदहष पतराववरयी ज ज वतषमानपतरकतयााच असभपराय समळाल तयाची योगयता समजणयाकररता त आमही आपल वाचणाराकररता यर घतोmdash)

ता ५ डडसबर सन १८७२ इ

पण जनागज न ५२७ जोतीराव गोववादराव फल

धो०mdashआपण वर दरदललया जादरहरातीतील एकदर सवष कलम मला पसत पडली व मी तयाचपरमाण वतषन करणार आज हजारो वरााचया भटाचया कतरतरमी व तरासरप कर दखायातन मी सटलयामळ परमानद पावलो यासतव मी आपला ऋणी आह साराश तमचया सवष सागणयावरन दरहदधमाषचया कतरतरमीपणाववरयी तर माझी खातरी होऊन चकली परत जया एक परमशवरास आपण मानतो व सवष जञानी लोक मानतात तया परमशवरास तो सवषसाक व सवषजञ असता आमहा शिादरद अततशिाच हाल अजन दरदसलच नसतील काय

जो०mdashतयाववरयी पढ एकादया परसगी तला सवष खलासा करन सागन महणज तझी खातरी होईल

समापत

लोककलयाणचछ

पण शनीवार तारीख ४ जानवारी १८७३

आमच परससदध महाजञानी महाववचारी व महाशोधक ततववतत अजम जोतीराव गोववदराव फल याणी एका मोठया गहसराचया सशफारसीन एक अपरयोजक अशा परकारच आतमशलोघच व बराहमणाचया तनदच पतर आमहाकड पाठववल आह तयास आमचया पतरात जागा समळणयाचा सभव नाही याबददल सदहष अजम फल आमहास माफी करोत

शभवतामानदशाक व चचासाबाधीा नानाववधसागरह

कोलहापर-ता १ फबरआरी सन १८७३

पिवयवहार

पणयातील नदरटव वतषमानपतरकत खालचया मजकरास आपलया पतरात जागा दत नाहीत महणन हा आमहाकड पाठववला आह हा मजकर चहकड परससदध करावा अशी सम जोती गोववदराव फल याची इचछा असलयामळ आमही तयास या अकात जागा दतो जरी आमचया दरहद समतरास हा मजकर काही अशी तनदापर वाटल तरी हयामधय जो असभपराय दाखववला आह तो सततय अस आमहास वाटत कारण वासतववक पादरहलयास बराहमणानी मातनलयापरमाण जातीभद नाही अस सम जोतीचया लकात पकक आलयावरन मी कोणा पादरहज तयाशी अनवयवहार करीन अस तयान धरयाषन सागगतल अस छातीच परर या दशात पषकळ लवकर होवोत

भटकामगार इागजतनयरखातयाात कशी पढारगदी कररतात याववषयीा

पवाडा

पशवाई दकषकषणा रमणा इागजतनयर खातीा भररती होळकरी पोतीा धर०

भीक मागताा लाज न वाट घरोघर कफरती आळसी धमााआड लपती तरबगार यााचा धादा मतलबी नीच मातनती खशामत कररती ककती बराहमणाच कसब सलहहण कारकनया कररती कणबया हदवसा नाडडती हाजरी पसतक हातीा घऊन फलाावर जाती हाजर या मजन घती तरबन फीच मजर पाहन हाकलन दती नाहीा तो दोष लाववती चाल मगसिला धमकया दऊन कानावर पगडी चढवन सोग तरबगार या दावन उभा राही दर जाऊन पााढर डोळ दाात खाऊन चाल दर सोडन फलास मसिी नती बाजस शरा कानगोषटीस चाल फागजल हजर या भरलया नााव वाचन दाववती आढावा वरचवर पाहती तरबगार याची घोगडी दादा आसनावर बसती भररती होळकरी पोतीा १

पााडया हदवस बारा सार या महहनयामधीा भरती बाकी अठरा आपलया हातीा आठ हदवस खाडयाच बाकीच सात सोबती सशलक बवीसा भरती तझया घरचीा सवा माणस पगारा परतीा पावली दर तयााचया हातीा सवा बायका पोरीवजा सववीस हदन असती उरली सशलक मोगजती राणया नानया पोर नवहतीा दो हदवसाा वरतीा भरती आगाऊ फी परतीा रोजी बल हदवस दाहा नाहीा महहनयाला कमती तीच र सभसतयाची गतत चाल आमही जातीच बराहमण आतत लाचारी घऊन नात धमााच दाऊन मोहहती हळच साागन नजर सरकारी चकवन कराव आमच पाळण चाल बााधन धोतर का बरस झटती कस चाकरीस टळना तनतयनमास चाल आठ वाजलया वळ झाला घोडयावर बसती घरचा रसता धररती परतन यताा तनतय मळयाावर धाडा घासलती भररती होळकरीा पोतीा २

मगसिचया गजवलग गडणया धाडन काहढती तयााचया हजर या मााडडती घोडयापरता गडी दऊन तयास ररझववती भताला सहज आळववती पोकळ मगसि महणताा महणताा नालया फगववती चढववती वळाचया वरती मधीाच कधीा भोजन दऊन समाधा कररती कसी पाहा सागध सागधती जऊा घालताा सिी सचवी सरपणाची कमती पतीला सोडन कळववती भाजीपालया आग लागली खडयाची वसती सलाब लोणचया परतीा चाल वाहढती फार दरन सोवळ चाव करन गोववती गोड बोलन भोजनीा नादीा लावन सागधती कस भोदन घतत जागा सारवन चाल डागगतो पाहन वमाास सोडा हया नीच कमाास आग लागो या धमाास चाल साकट पडताा हाळच मसिी तोडाशीा दती तनराळ बाजला होती मगसिल लळा लावन गळा कावपती भररती होळकरीा पोतीा ३

गवताकररताा तनतय तरबगारी घोडयाची भरती पासळन घोड खाजववती फलामधन शदर बायका भााडी घााससती तरबगारी तरबछान कररती वडसरसा कणबी पाहन पाय दातरबवती मजन झोपा माररती सवजातीच सभकषक बराहमण फलावर नती सभकषा गाठन दवववती समळकतीच वााट हजर सोबतयााना दती समजत वरचयावर कररती दपतरदारा हापत बााधन भटीला जाती सशपायाा ववडयास बोलाववतीए चाल ठपल गोर यऊन करची ताब घऊन रकल सशकार खळन कागदीा सहया करन भटावर बाकी सोपन ववसावा ललास घऊन चाल शोभती खास कोचास वागचती नयजपपरास मान पाहा मधीा डकलीस चाल तरबगार यााचया कोबडया वगर सामानाची भरती पसा मधीाच कीा खाती बटलराचया हातन गोर या जलाब करववती भररती होळकरी पोतीा ४

नकसानीचा पसा माती भरीस घासलती दाखला कफगरठ ा सलहहती लट धमाळी पसा आठवण रमणयाची होती रपोटीा मळ समळववती खगजनयामधीा पसा सरताा कर योगजती हाड कणबयााची वपळीती कमातनषठ चाकर बनल लकषाधीपती बधली कणबयाची वरती टोपीवालया

गहय कळताा रागजनाम दती हवलया तीन मजली करती नयायशील महणववताा आताा तमहीा आमच भपती दया नाहीा शदरााची गचततीा चाल अनभव सवताा लकषन साागतो खर तनकषन सवा जाती तनवडन घयावया साखया परमाण दयावीा काम नमन होईल सख साधन चाल घासलतो पदरीा चकीस नसमताा एका जातीस परवश नाहीा शदराास चाल एक जातीच सवा समळन नाडडती बाकीच तोडाकड पहाती जोतीराव बोधी करा नय एक जात भरती भररती होळकरी पोतीा ५

मारवाडी भट यााच कसबाववषयीा

अ भा ग

काया परती लागोटी कफरती नाागराच पाठ ा १ एका घोगडयावााचनी गसियाा नस दज शयनीा २ ढोरामाग सवाकाळ पोर कफरती रानोमाळ ३ ताक कणया पोटभरी धनय महण तो सासारीा ४ अस वसिााची कमती एकमकाा गचकटती ५ सरकारी पटटी नट पड तीन शडया गााठ ६ कजारोखीा सलहहण आट तनदाय मारवाडी काट ७ आजञानयाला समजत नाहीा कळकणयाान सलहहल कााहीा ८ वकीलाची माहागाई नयायागधशा दया नाहीा ९ पापपणय जर नाहीा पशापरत दादा भाई १० तनतय जमती एका ठायीा शदरााची दाद नाहीा ११ राज धमाशील महणवती आताा कार माग घती १२ ववदया दयावी पटटीपरती गधकारनी सााग जोती १३

भटााचया मतलबी गराराच कसब याववषयीा

अ भा ग

लपाचया उबीत आागमोड दई झोप यत नाहीा आळशास १ दाव रबरबी शतीा बााधावरी बलास तो चारी शकरोदयीा २ ऊन पाणी तनतय सोवळयाचा राट साधयसाठ ा पाट मनय सख ३ तनटनट करी गाडया आऊतासीा तटकया दोरासी चार गाठ ४ पायीा चमी जोडा तनर याच धोतर पगडीचा भार दजी वसि ५ उघडा तो बाब लागोटया बाहदर गचाधया डोईवर घोगडीचया ६ अननशवदधसमष तप भातावर करी चषटाचार गचिाहती ७ जोधळयाचया कणया ताक पोटभरी सख नाहीा रोरी नाागर याचया ८

टकनी लोडाशीा काम सलहहणयाच बोल हदमाखाच रडा जसा ९ अनवाणी पाय मठ नाागरास हाकी बलास गीत गात १० ताट वपकदाणी तजाळ समयी दववज झोप घई तरबछानयाात ११ कोरडी ताबाख चनयासव खाई गोड झोप घई घोगडीात १२ अवयव बवदध दोघाास सारखी बराहमण काा सखी झाला ऎसा १३ सततचया मदान ववदया बाद कली शदरााही मातनली बादी सदा १४ मन तो जळाला इागरजी बा झाली जञानाची माऊली पानहा पाजी १५ आताा तरी तमहीा माग घऊा नका गधकारनी टाका मनमताा १६ ववदया सशकतााच पावाल त सख घयावा माझा लख जोती महण १७

भटाच कसब आणण शदरााचा दवभोळपणा याववषयीा

अ भा ग

रडा लाग शजार याशीा आसा नाहीा डोळ पसी १ मोल घई रडा लाग बहरपी आणण सोग २ सवासाकष जगतपती तयाला नको मधयसती ३ ववटाळसा तोडी ताल करी पजा घई मोल ४ मढा दऊतनयाा राप पापी कररतो बा जप ५ वकीलाला चाड नाहीा कताा आमचा सवानयायी ६ िाता सवााला सारखा नाहीा कोणाला पारखा ७ भोद भट शदरााघरीा दई रापाा पोटभरी ८ एका जोतीबाचा सार घाला दवाजीवर भार ९

mdashसमापतmdash

(All Rights Reserved)

[१८७३ मधय परकासशत झाललया पररमावततीतील मखपषठाच यरामल मदरण]

DEDICATED

TO

THE GOOD PEOPLE OF THE

UNITED STATES

AS A TOKEN OF ADMIRATION FOR THEIR

SUBLIME DISINTERESTED AND

SELFSACRIFICING DEVOTION

in the cause of Negro Slavery and with

an earnest desire that my countrymen

may take their noble example as their guide

in the emancipation of their Sudra Brethren

from the trammels of Brahmin thralldom

THE AUTHOR

(पररमावततीतील अपषणपतरतरका)

यनटड सटटस मधील सदाचारी लोकाानीा

गलामाास दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात औदापा तनरापकषता व परोपकार

बदधी दाखववली यासतव

तयााचया

सनमानारा

ह लहानस पसतक

तयाास परम

परीततन नजर

कररतो आणण माझ दश

बााधव तयााचा तया सततय कतयाचा

ककतता आपल शदरबााधवाास बराहमणलोकााचया

दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात घतील अशी अशा बाळगतो

गरारकताा

(पररमावततीतील अपाणपतरिका)

PREFACE

ldquoThe day that reduce a man to slavery takes from him the half of his virtuerdquo-Homer

ldquoOur system of Government in India is not calculated to raise the character of those

subject to it nor is the present system of education one to do more than over-educate the few

leaving the mass of the people as ignorant as ever and still mere at the mercy of the few learned

in fact it is an extension of the demoralizing Brahminridden policy which perhaps has more

retarded the progress of civilization and improvement in India generally than anything elserdquo

Col G J Haly-On Fisheries in India

ldquoMany ages have elapsed since peculiar resources were afforded to the Brahmins but the

most considerate cosmopolite would hesitate to enroll them amongst the benefactors of the

world They boast of vast stores of ancient learning They have amassed great riches and been

invested with unbounded power but to what good end They have cherished the most degrading

superstitions and practiced the most shameless impostures They have arrogated to themselves

the possession and enjoyment of the rarest gifts of fortune and perpetuated the most revolting

system known to the world It is only from a diminution of their abused power that we can hope

to accomplish the great work of national regenerationrdquo

Meadrsquos Sepoy Revolt

Recent researches have demonstrated beyond a shadow of doubt that the Brahmans were

not the aborigines of India At some remote period of antiquity probably more than 3000 years

ago the Aryan progenitors of the present Brahmin Race descended upon the plains of

Hindoostan from regions lying beyond the Indus the Hindoo Koosh and other adjoining tracts

According to Dr Pritchard the Ethnologist they were an off-shoot of the Great Indo-European

race from whom the Persians Medes and other Iranian nations in Asia and the principal nations

in Europe like-wise are descended The affinity existing between the Zend the Persian and

Sanskrit languages as also between all the European languages unmistakably points to a

common source or origin It appears also more than probable that the original cradle of this race

being an arid sandy and mountainous region and one ill calculated to afford them the

sustenance which their growing wants required they branched off into colonies East and West

The extreme fertility of the soil in India its rich productions the proverbial wealth of its people

and the other innumerable gifts which this favoured land enjoys and which have more recently

tempted the cupidity of the Western nations no doubts attracted the Aryans who came to India

not as simple emigrants with peaceful intentions of colonization but as conquerors They appear

to have been a race imbued with very high notions of self extremely cunning arrogant and

bigoted Such self-gratulatory pride-flattering epithets as आयष भदव etc with which they

designated themselves confirm us in our opinion of their primitive character which they have

preserved up to the present time with perhaps little change for the better The aborigines whom

the Aryans subjugated or displaced appear to have been a hardly and brave people from the

determined front which they offered to these interlopers Such opprobrious terms as (शि) Sudrarsquo

insignificantrsquo महारी lsquothe great foersquo अतयज चाडाळ etc with which they designated them

undoubtedly show that originally they offered the greatest resistance in their power to their

establishing themselves in the country and hence the great aversion and hatred in which they are

held From many customs (A most remarkable and striking corroboration of these views is to be

found in the religious rites observed on some of the grand festivals which have a reference to

Bali Raja the great king who appears to have reigned once in the hearts and affections of the

Sudras and whom the Brahmin rulers displaced On the day of Dushara the wife and sisters of a

Sudra when he returns from his worship of the Shumi Tree and after the distribution of its

leaves which are regarded on that day as equivalent to gold amongst his friends relations and

acquaintances he is greeted at home with a welcome इडा वपडा जावो आणण बळीच राजय यवो ldquoLet

all troubles and misery go and kingdom of Bali comerdquo Whereas the wife and sisters of a

Brahmin place on that day in the foreground of the house an image of Bali made generally of

wheaten or other flour and when the Brahmin returns from his worship of the Shumi Tree he

takes the stalk of it pokes with it the belly of the image and then passes into the house This

contrariety in the religious customs and usages obtaining amongst the Sudras and the Brahmins

and of which many more examples might be adduced can be explained on no supposition but

that which I have tried to confirm and elucidate in these pages) traditionally handed down to us

as well as from the mythological legends contained in the sacred books of the Brahmins it is

evident that there had been a hard struggle for ascendancy between the two races The wars of

Devas and Daityas or the Rakshasas about which so many fictions are found scattered over the

sacred books of the Brahmins have certainly a reference to this primeval struggle The original

inhabitants with whom these earthborn Gods the Brahmins fought were not inappropriately

termed Rakshas that is the protectors of the land The incredible and foolish legends regarding

their form and shape are no doubt mere chimeras the fact being that these people were of

superior stature and hardly make Under such leaders as Brahma Purshram and others the

Brahmins waged very protracted wars against the original inhabitants They eventually

succeeded in establishing their supremacy and subjugating the aborigines to their entire control

Accounts of these conquests enveloped with a mass of incredible fiction are found in the books

of the Brahmins In some instances they were compelled to emigrate and in others wholesale

extermination was resorted to The cruelties which the European settlers practiced on the

American Indians on their first settlement in the New World had certainly their parallel in India

on the advent of the Aryans and their subjugation of the aborigines The cruelties and inhuman

atrocities which Purshram committed on the Kshetrias the people of this land if we are to

believe even one tenth of what the legends say regarding him surpass our belief and show that

he was more a fiend than a God Perhaps in the whole range of history it is scarcely possible to

meet with such another character as that of Purshram so selfish infamous cruel and inhuman

The deeds of Nero Alaric or Machiavelli sink into insignificance before the ferocity of

Purshram The myriads of men and defenceless children whom he butchered simply with a view

to the establishment of his coreligionists on a secure and permanent basis in this land is a fact

for which generations ought to execrate his name rather than deify it

This in short is the history of Brahmin domination in India They originally settle on the

banks of the Ganges whence they gradually spread over the whole of India In order however to

keep a better hold on the people they devised that weird system of mythology the ordination of

caste and the code of cruel and inhuman laws to which we can find no parallel amongst other

nations They founded a system of priestcraft so galling in its tendency and operation the like of

which we can hardly find anywhere since the times of the Druids The institution of Caste which

has been the main object of their laws had no existence among them originally That it was an

after-creation of their deep cunning is evident from their own writings The highest rights the

highest privileges and gifts and everything that would make the life of a Brahmin easy

smoothgoing and happy-everything that would conserve or flatter their self-pride-were specially

inculcated and enjoined whereas the Sudras and Atisudras were regarding with supreme hatred

and contempt and the commonest rights of humanity were denied them Their touch nay even

their shadow is deemed a pollution They are considered as mere chattels and their life of no

more value than that of meanest reptile for it is enjoyed that if a Brahim ldquokill a cat or an

ichneumon the bird Chasha or a frog or a dog a lizard an owl a crow or a Sudrardquo he is

absolved of his sin by performing the चािायण परायशशचत a fasting penance perhaps for a few

hours or a day and requiring not much labour or trouble While for a Sudra to kill a Brahmin is

considered the most heinous offence he could commit and the forfeiture of his life is the only

punishment his crime is considered to merit Happily for our Sudra brethren of the present day

our enlightened British Rulers have not recognized these preposterous inhuman and unjust penal

enactments of the Brahmin legislators They no doubt regard them more as ridiculous fooleries

than as equitable laws Indeed no man possessing even a grain of common sense would regard

them as otherwise Any one who feels disposed to look a little more into the laws and

ordinances as embodied in the Manava Dharma Shastra and other works of the same class

would undoubtedly be impressed with the deep cunning underlying them all It may not

perhaps be out of place to cite here a few more instances in which the superiority or excellence

of the Brahmins is held and enjoined on pain of Divine displeasure

The Brahmin is styled the Lord of the Universe even equal to the God himself He is to

be worshipped served and respected by all

A Brahmin can do no wrong

Never shall the King slay a Brahmin though he has committed all possible crimes

To save the life of a Brahmin any falsehood may be told There is no sin in it

No one is to take away anything belonging to a Brahmin

A king though dying with want must not receive any tax from a Brahmin nor suffer

him to be afflicted with hunger or the whole kingdom will be afflicted with famine

The feet of a Brahmin are holy In his left foot reside all the तीरष (holy waters at places

of pilgrimage) and by dipping it into water he makes it as holy as the waters at the holiest of

shrines

A Brahmin may compel a man of the servile class to perform servile duty because such a

man was created by the almighty only for the purpose of serving Brahmins

A Sudra though emancipated by his master is not released from state of servitude for

being born in a state which is natural to him by whom can he be divested of his natural

attributes

Let a Brahmin not give temporal advice nor spiritual counsel to a Sudra

No superfluous accumulation of wealth shall be made by a Sudra even though he has the

power to make it since a servile man who has amassed riches becomes proud and by his

insolence or neglect he gives pain even to Brahmins

If a Sudra cohabit with a Brahminee adultress his life is to be taken But if a Brahmin

goes even unto the lawful wife of a Sudra he is exempted from all corporal punishment

It would be needless to go on multiplying instances such as these Hundreds of similar

ordinances including many more of a worse character than these can be found scattered over

their books But what can have been the motives and objects of such cruel and inhuman Laws

They are I believe apparent to all but to the infatuated the blind and the selfinterested Anyone

who runs may read them Their main object in fabricating these falsehoods was to dupe the

minds of the ignorant and to rivet firmly on them the chains of perpetual bondage and slavery

which their selfishness and cunning had forged The severity of the laws as affecting the Sudras

and the intense hatred with which they were regarded by the Brahmins can be explained on no

other supposition but that there was originally between the two a deadly feud arising as we

have shown above from the advent of the latter into this land It is surprising to think what a

mass of specious fiction these interlopers invented with a view to hold the original occupiers of

the soil fast in their clutches and working on their credulity rule securely for ages yet to come

Anyone who will consider well the whole history of Brahmin domination in India and the

thraldom under which it has retained the people even upto the present day will agree with us in

thinking that no language could be too harsh by which to characterize the selfish heartlessness

and the consummate cunning of the Brahmin tyranny by which India has been so long governed

How far the Brahmins have succeeded in their endeavours to enslave the minds of the Sudras

and Atisudras those of them who have come to know the true state of matters know well to their

cost For generations past they have borne these chains of slavery and bondage Innumerable

Bhut writers with the selfsame objects as those of Menu and others of his class added from time

to time to the existing mass of legends the idle phantasies of their own brains and palmed them

off upon the ignorant masses as of Divine inspiration or as the acts of the Deity himself The

most immoral inhuman unjust actions and deeds have been attributed to that Being who is our

Creator Governor and Protector and who is all Holiness himself These blasphemous writings

the products of the distempered brains of these interlopers were received as gospel truths for to

doubt them was considered as the most unpardonable of sins This system of slavery to which

the Brahmins reduced the lower classes is in no respects inferior to that which obtained a few

years ago in America In the days of rigid Brahmin brethren had even greater hardships and

oppression practiced upon them than what even the slaves in America had to suffer To this

system of selfish superstition and bigotry we are to attribute the stagnation and all the evils

under which India has been groaning for many centuries past It will indeed be difficult to name

a single advantage which accrued to the aborigines from the advent of this intensely selfish and

tyrannical sect The Indian Ryot (the Sudra and Atisudra) has been in fact a proverbial Milch

Cow He has passed from hand to hand Those who successively held sway over him cared only

to fatten themselves on the sweat of his brow without caring for his welfare or condition It was

sufficient for their purposes that they held him safe in their clutches for squeezing out of him as

much as they possibly could The Brahmin had at last so contrived to entwine himself round the

Sudra in every large or small undertaking in every domestic or public business that the latter is

by custom quite unable to transact any concern of moment without his aid

This is even true at the present time While the Sudra on the other hand is so far

reconciled to the Brahmin yoke that like the American slave he would resist any attempt that

may be made for his deliverance and fight even against his benefactor Under the guise of

religion the Brahmin has his finger in everything big or small which the Sudra undertakes Go

to his house to his field or to the court to which business may invite him the Brahmin is there

under some specious pretext or other trying to squeeze out of him as much as his cunning and

wily brain can manage The Brahmin despoils the Sudra not only in his capacity of a priest but

does so in a variety of other ways Having by his superior education and cunning monopolized

all the higher places of emolument the ingenuity of his ways is past finding out as the reader

will find on an attentive perusal of this book In the most insignificant village as in the largest

town the Brahmin is the all in all the be all and the end all of the Ryot He is the master the

ruler The Patell of a village the headman is in fact a nonentity The Koolkernee the hereditary

Brahmin village accountant the notorious quarrel-monger moulds the Patell according to his

wishes He is the temporal and spiritual adviser of the ryots the Soucar in his necessities and the

general referee in all matters In most instances he plans active mischief by advising opposite

parties differently so that he may feather his own nest well If we go up higher to the Court of a

Mamlutdar we find the same thing The first anxiety of a Mamlutdar is to get round him if not

his own relatives his castemen to fill the various offices under him These actively foment

quarrels and are the media of all corrupt practices prevailing generally round about these Courts

If a Sudra or Atisudra repairs to his Court the treatment which he receives is akin to what the

meanest reptile gets Instead of his case receiving a patient and careful hearing a choice lot of

abuse is showered on his devoted head and his prayer is set aside on some pretext or other

Whereas if one of his own castemen were to repair to the Court on the self-same business he is

received with all courtesy and there is heardly any time lost in getting the matter right If we go

up still higher to the Collectorrsquos and Revenue Commissionerrsquos Courts and to the other

Departments of the Public Service the Engineering Educational etc the same system is carried

out on a smaller or greater scale The higher European officers generally view mean and things

through Brahmin spectacles and hence the deplorable ignorance they often exhibit in forming a

correct estimate of them I have tried to place before my readers in the concluding portions of

this book what expedients are employed by these Brahmin officials for fleecing the Coonbee in

the various departments to which business or his necessities induce him to resort Any one

knowing intimately the workings of the different departments and the secret springs which are

in motion will unhesitatingly concur with me in saying that what I have described in the

following pages is not one hundredth part of the rogueries that are generally practiced on my

poor illiterate and ignorant Sudra brethren Though the Brahmin of the old Peishwa school is

not quite the same as the Brahmin of the present day though the march of Western ideas and

civilization is undoubtedly telling on his superstition and bigotry he has not as yet abandoned

his time-cherished notions of superiority or the dishonesty of his ways The Beef the Mutton

the intoxicating beverages stronger and more fiery than the famed Somarasa which their

ancestors once relished as the veriest dainties are fast finding innumerable votaries among them

The Brahmin of the present time finds to some extent like Othello that his occupation is

gone But knowing full well this state of affairs is the Brahmin inclined to make atonement for

his past selfishness Perhaps it would have been useless to repine over what has been suffered

and what has passed away had the present state been all that is desirable We know perfectly

well that the Brahmin will not descend from his self-raised high pedestal and meet his Coonbee

and low caste brethren on an equal footing without a struggle Even the educated Brahmin who

knows his exact position and how he has come by it will not condescend to acknowledge the

errors of his forefathers and willingly forego the long cherished false notions of his own

superiority At present not one has the moral courage to do what only duty demands and as long

as this continues one sect distrusting and degrading another sect the condition of the Sudras

will remain unaltered and India will never advance in greatness or prosperity

Perhaps a part of the blame in bringing matters to this crisis may be justly laid to the

credit of the Government Whatever may have been their motives in providing ampler funds and

greater facilities for higher education and neglecting that of the masses it will be acknowledged

by all that in justice to the latter this is not as it should be It is an admitted fact that the greater

portions of the revenues of the Indian Empire are derived from the Ryotrsquos labormdashfrom the sweat

of his brow The higher and richer classes contribute little or nothing to the State exchequer A

well informed English writer states that

ldquoOur income is derived not from surplus profits but from capital not from luxuries but

from the poorest necessaries It is the product of sin and tearsrdquo

That Government should expend profusely a large portion of revenue thus raised on the

education of the higher classes for it is these only who take advantage of it is anything but just

or equitable Their object in patronizing this virtual high class education appears to be to prepare

scholars ldquoWho it is thought would in time vend learning without money and without pricerdquo ldquoIf

we can inspirerdquo Say they ldquothe love of knowledge in the minds of the superior classes the result

will be a higher standard of morals in the cases of the individuals a large amount of affection for

the British Government and an unconquerable desire to spread among their own countrymen the

intellectual blessings which they have receivedrdquo

Regarding these objects of Government the writer above alluded to states that-

ldquoWe have never heard of philosophy more benevolent and more utopian It is proposed

by men who witness the wondrous changes brought about in the Western world purely by the

agency of popular knowledge to redress the defects of the two hundred millions of India by

giving superior education to the superior classes and to them onlyrdquo ldquoWe ask the friends of

Indian Universities to favour us with a single example of the truth of their theory from the

instances which have already fallen within the scope of their experience They have educated

many children of wealthy men and have been the means of advancing very materially the

worldly prospects of some of their pupils But what contribution have these made to the great

work of regenerating their fellowmen How have they begun to act upon the masses Have any

of them formed classes at their own homes or elsewhere for the instruction of their less

fortunate or less wise countrymen Or have they kept their knowledge to themselves as a

personal gift not to be soiled by contact with the ignorant vulgar Have they in any way shown

themselves anxious to advance the general interests and repay philanthropy with patriotism

Upon what grounds is it asserted that the best way to advance the moral and intellectual welfare

of the people is to raise the standard of instruction among the higher classes A glorious

argument this for aristocracy were it only tenable To show the growth of the national

happiness it would only be necessary to refer to the number of pupils at the colleges and the lists

of academic degrees Each wrangler would be accounted a national benefactor and the existence

of Deans and Proctors would be associated like the game laws and the tenpound franchise with

the best interests of the Constitutionrdquo

Perhaps the most glaring tendency of the Government system of high class education has

been the virtual monopoly of all the higher offices under them by the Brahmins If the welfare of

the Ryot is at heart if it is the duty of Government to check a host of abuses it behoves them to

narrow this monopoly day by day so as to allow a sprinkling of the other castes to get into the

public service Perhaps some might be inclined to say that it is not feasible in the present state of

education Our only reply is that if Government look a little less after higher education and more

towards the education of the masses the former being able to take care of itself there would be

no difficulty in training up a body of men every way qualified and perhaps far better in morals

and manners

My object in writing the present volume is not only to tell my Sudra brethren how they

have been duped by the Brahmins but also to open the eyes of Government to that permicious

system of high class education which has hitherto been so persistently followed and which

statesmen like Sir George Campbell the present Lieutenant Governor of Bengal with broad and

universal sympathies are finding to be highly mischievous and pernicious to the interests of

Government I sincerely hope that Government will ere long see the error of their ways trust less

to writers or men who look through high class spectacles and take the glory into their own hands

of emancipating my Sudra brethren from the trammels of bondage which the Brahmins have

woven round them like the coils of a serpent It is no less the duty of such of my Sudra brethren

as have received any education to place before Government the ture state of their fellowmen and

endeavour to the best of their power to emancipate themselves from Brahmin thraldom Let there

be schools for the Sudras in every village but away with all Brahmin school-masters The

Sudras are the life and sinews of the country and it is to them alone and not to the Brahmins that

the Government must ever look to tide them over difficulties financial as well as political If the

hearts and minds of the Sudras are made happy and contented the British Government need have

no fear for their loyalty in the future

1st June 1873 Joteerao Phooley

परसतावना

या गरराचा मखय उददश असा आह की आज शकडो वर शिादरद अततशि बराहमण लोकाच राजय झालयापासन सतत दख सोशीत आहत व नानापरकारचया यातनत आणण सकटात दरदवस काढीत आहत तर या गोषटीकडस तया सवााच लकषय लागन तयानी ततजववरयी नीट ववचार करण व यरन पढ भटबराहमण लोकाच अयायी जलमापासन आपली सटका कशी करन घण हाच काय तो आह या दशात भट लोकाच राजय होऊन समार तीन हजार वराापासन अगधक काळ लोटन गला असावा अस अनमान होत त लोक परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच राहणार लोकास शजकन तया सवाास तयानी आपल दास कल व तयास अनक तर हची करर शासन दरदली पढ काही काळानतर तया लोकास या गोषटीच ववसमरण झालस पाहन भट लोकानी परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच लोकास शजकन तयास दास कलयाच मळीच छपवन ठववल तया लोकानी आपली वजनदारी हया लोकाच मनावर बसवावी याजकररता जणकरन आपल मातर दरहत होईल अस नानापरकारच उपाय योजल व त सवष ससदधीस जात गल कारण तया वळस त लोक

सततचया सबधान पवी पराधीन झाललच होत व पढ तयास भट लोकानी जञानहीन करन टाककल याजमळ भट लोकाच पाचपच तयाच लकात मळीच आल नाहीत तयानी तयाचयावर वचषसव समळवन तयास अकय आपल ताबयात ठवणयाकररता कवळ सवदरहतास अनलकन पषकळ बनावट गरर करन त आपणा सवाास ईशवरापासन परापत झाल अस तया वळच अजञानी लोकास सागन तयाच मन सवषसवी वळववल तया गररात तयानी अस सलदरहल की शिास ईशवराचा उतपन करणयाचा हत इतकाच आह की तयानी सदासवषदा भट लोकाचया सवत ततपर असाव व जणकरन तयाची मजी खर राहील अस कराव महणज त ईशवराला पावन होऊन तयाच दहाच व जमास यणयाच सारषक झाल आता कोणी या गरराववरयी रोडासा ववचार कला असता त ककतपत खर आहत व त ईशवरापासन आल असाव ककवा कस ह लागलीच कळन यईल अशा गररापासन सवषशशकतमान सवष जगाचा व तयातील सवष वसतचा उतपनकताष जो परमशवर तयाचया समसषटीला मोठ गौणतव आणल अस आमच ज हललीच शहाण भट बध जयास बध महणणयास मोठी लजया परापत होती कारण तयानी एक वळी शिादरद अततशिास फार दख दरदली व हललीही त धमाषचया योगान तयापासन दख सोशीत आहत आणण एकमकास दख दण हा बधधमष नवह तरावप तयास आमहा सवााच उतपनकतयाषचया सबधान बध महणण भाग पडत तर त दखील उघड रीतीन अस महणणयास सोडणार नाहीत मातर तयानी सवदरहताकडस लकषय न दता कवळ यायास अनसरन ववचार कला पादरहज अस जर आह तर त गरर आमच शहाण इगरज फर च जमषन अमररकन व दसर ववदवान लोक पाहन (त) शदध मतलबी आहत जयात सवष परकार बराहमणाच महततव सागन तयास तयाची लोकाच मनावर वजनदारी बसावी याजकररता ईशवरापकादखील शरषठ मातनल आहत अस समत दरदलयावाचन राहणार नाहीत तयातन वर सागगतलल लोकापरकी इगरज लोकानी तर पषकळ दरठकाणी इततहास वगरर गररात भट लोकानी सवदरहतासतव इतर लोक महणज शिादरद अततशि लोक हयास आपल गलाम करन टाककल आह अस समत दरदललच आह अशा गररापासन ईशवराचया वरभवाला कवढा नीचपणा भट लोकानी आणणला आह बर जया ईशवरान शिादरद अततशिास व इतर लोकास आपण तनमाषण कललया सवष सषटीतील वसतचा साररख रीतीन उपभोग घणयाची मोकळीक दरदली असन भट लोकानी तयाच नावच खोट गरर बनवन तयाजमधय सवााच हकक रदद करन आपणच अगरहणय होऊन बसल याजवर आमच कोणी भट बध अशी शका घतील की ह गरर जर खोट आहत तर तयाजवर शिादरद अततशि याच पवषजानी कसा भरवसा ठववला व हललीही तयापरकी पषकळ कसा भरवसा ठववतात तर तयाच उततर अस आह की आताचया या सधारललया काळात कोणावर काही जलम नसन सवाास आपलया मनातील ववचार सपषट रीतीन सलदरहणयाची अरवा बोलणयाची परवानगी असन एखादया शहाणया गहसराकड कोणी लबाडान एखादया मोठया गहसराचया नावाच खोट पतर जरी आणल तरावप तयास काही वळपयात तयाजवर भरवसा ठवावा लागतो व समयानसार तोदरह फसला जातो अशी जर गोषट आह तर शिादरद अततशि एक वळी भट लोकाच जलमाच

तडाकयात सापडलयामळ व तयास सवषसवी अजञानी करन सोडडलयामळ आपल दरहताकररता समराषच नावाच खोट गरर करन तयाजकडस तयाच मन वळवन तयास फसववल व अदयापही तयापरकी ककतयकास भट लोक हलली फसववताहत ह शदध वर सागगतललया परकारापरमाण आह भट लोक आपल पोट भरणयाकररता आपल सवारी गररातन वारवार जागोजागी अजञानी शि लोकास उपदश कररतात तयाजमळ तयाचया मनामधय तयाजववरयी पजयबवदध उतपन होऊन तयास तयानी (भट लोकानी) ईशवरालाच मातर जो योगय समान तो आपणास दवववणयास लाववल आह हा काही लहानसहान अयाय नवह याजबददल भट लोकास ईशवराजवळ जबाब दयावा लागल तयाचा उपदशाचा ठसा बहतक अजञानी शि लोकाच मनावर इतका दढ झाला की त अमररक तील गलामासाररख आपणास जया दषट लोकानी दास कल तयापासन सोडवन सवततरता दणार या लोकाववरदध उलटया कबरा बाधन लढणयास तयार झाल ही एक मोठी आशचयाषची गोषट आह की आपणावर ज कोणी उपकार करीत असतील तयास आमहावर उपकार कर नका आमची जी हललीची शसरतत आह तीच बरी आह अस कवळ महणन तपत न होता तयाजबरोबर तटा करणयास परवतत होतात बर आपणास दासयतवापासन मकत करणार ज लोक तयाच आपणास सोडववलयापासन काही हीत होत हही काही नाही उलट तयास आपल लोकापरकी शकडो लोकाच बळी दयाव लागतात व मोठमोठी साहसकम पतकरन आपल जीव धोकयात घालाव लागतात आता अस परोपकाराच कतय करणयाचा तयाचा हत तरी काय असावा याजववरयी आपण रोडासा ववचार कला असता लागलीच आपणास कळन यईल की मनषयाला सवततरता असण ही एक मोठी जररीची गोषट आह जवहा मनषय सवततर असतो तवहा तयास आपल मनात उभदिवलल ववचार सपषट रीतीन इतर लोकास बोलन अरवा सलहन दाखववता यतात तच ववचार तयास सवततरता नसलयामळ मोठ महततवाच असन लोकाच दरहतावह का असनात तरावप त तयास दसर कोणास कळववता यत नाहीत आणण अस झाल महणज काही काळान त सवष ववचार लयास जातात तयाचपरमाण मनषय सवततर असलयापासन तो आपल सवष मनषयमातरास ज सवषसाधारण हकक सवष जगाचा जो तनयता व सवषसाकी परमशवर तयान दरदलल असन कवळ सवदरहताकडस जयाच लकषय अस कतरतरमी लोकानी लपवन ठववल तर तयापासन मागन घणयास कधी माग सरणार नाही व तयाच हकक तयास समळाल असता तयास सख होत जयाची तयास सवततरता दऊन तयास जलमी लोकाच अयायी जलमापासन सोडवन सखी करण हाच काय तो तयाच अस शजवावरच व धोकयाच काम करणयाचा हत होय अहाहा ह ककतीतरी परोपकाराच सततय कायष होय असा तयाचा चागला उददश असलयामळ ईशवर तयास जर त जातील तर बहतकरन जयच दत गला व यरन पढही तयास अस चागल कतयामधय तयाच परयतन सफळ होऊन तयास जयच समळो अशी आमही ईशवराजवळ परारषना कररतो दकषकण अमररका व आकफरका या दोन पथवीचया मोठ भागामधय शकडो वराापासन दसर दशातन मनषय़ धरन आणन तयास गलाम करणयाची वहीवाट चाल होती ततजमळ एकदर सवष यरोपखडातील व दसर पथवीचया पषठभागावरील

सधारलल राषटास मोठी लजजा परापत झाली होती ती दर करणयाकररता इशगलश अमररकन वगरर उदार लोकानी मोठमोठालया लढाया करन आपल नकसानीची तर काय पण आपल शजवाचीदखील परवा न करता ती फार दरदवसापासन चालत आलली दषट चाल तळाबडातनशी नाहीशी करन पषकळ गलामास तयाच परम आवडत आईबापापासन बहीणभावडापासन मलाबाळापासन व सनहीमडळीपासन दषट लोकानी एकाएकी ताडातोडी करन उभयपकास परम दख झालयामळ त दरदवसानदरदवस झरणीस लागन मरणयाचया बतात आहत तोच तयास एकमकास भटववल अहाहा अमररकन वगरर सदाचारी लोकानी ककतीतरी चागल काम कल बर आज तयास तया गरीब अनार गलामाची ददशा पाहन दया आली नसती तर त गरीब तरबचार आपलया वपरयकर मडळीस भटणयाची इचछा तशीच मनामधय ठवन मरण पावल असत बर तयास धरन आणणार दषट लोक तयास चागल रीतीन तरी ठवीत असत काय नाही नाही तयास त लोक ज ज जाच करीत त ऎककल असता पाराणहरदयाचया मनषयाचादखील कठ दाटन यऊन तयास रड आलयावाचन राहणार नाही त तयास पशवत समजन तयाजबरोबर नहमी लाराबककयाशी काम ठवीत कधी कधी त तयास भर उहामधय नागराला जपन तयाजपासन आपली शत नागरन घत असत व तयानी काही कमजासत कल असता तयाच अगावर बरलापरमाण कोरडयाच वळच वळ उठवीत बर इतक ही असन त तयाच पोटापाणयाची तरी नीट वयवसरा राखीत काय मळीच बोलायला नको एक वळ समळाल एक वळ नाही व ज अन समळ त अगदी कतनषठ परतीच असन फारच रोड अस यामळ तयास नहमी अपतच पोटान उठण भाग पड तयाचयाकडन दरदवसास छाती फटन रकत ओकत तोपयात काम घऊन तयास अपरातरी गराचा गोठा वगरर घाणरड जागयात तनजायास सोडीत तर रकन आलयानतर त गरीब तरबचार तया खरबरीत जसमनीवर मतपराय होऊन पडत परत डोळयास परती तनिा महणन ठाऊक नाही तरबचार यास तनिा यणार ती कोठची एक तर पदरहली तयास धनीसाहब कवहा पकारतील याची जबर धासती दसर पोटामधय परत अन नसलयामळ जीव हललक होऊन परम कलश होतात ततसर आगावर चाबकाच फतक बसलयामळ सवष शरीर रकताळन जाऊन तयाच वदनन तळमळ करीत या कशीच तया कशीवर होत आहत चवर घरच मनषयास आपलयामळ ककती दख होत असल याचा ववचार मनात यऊन अतकरणात दखाचा डोब पाझरलयामळ टपटप नतरावाट आशरचया धारा चालत आणण ईशवरास परारषना करीत की भगवन आता आमची काही तरी करणा तला यऊ द आमहाला या दखापासन मकत कर आमचयान ह दख सहन होत नाही आता आमच पराण जातील तर बर होईल अशा सकटात व अशा ववचारात सवष रातर उजडन जात अस तयास जी जी दख झाली ती सवष पणषपण वणषन कर गलयास भारतील शोकरससबधी शबद परतील याचा सशय आह तातपयष-अमररकन लोकानी आज शकडो वराापासन चालत आलली ती दषट चाल बद करन गरीब अनार लोकास तया अतत करर लोकाचया जलमापासन मकत करन तयास सवषसवी सखी कल या गोषटीचा शिादरदअततशिास इतर लोकापका अगधक सतोर वाटत

असल कारण गलामाचया शसरतीत असता मनषयमातरास ककती दख सोसावी लागतात याचा परतयक अनभव तयावाचन अरवा वर सागगतलल गलामावाचन इतर लोकास रोडाच असल आता तयाचयामधय व वरचया गलामामधय इतक च अतर आह की पदरहलयास भट लोकानी शजकन गलाम कल व दसर यास दषट लोकानी एकाएकी जलमान धरन गलाम कल बाकी सवष अशी त तयाचयाशी समळतात तयाचया शसरतीमधय व गलामाच शसरतीमधय ततलपराय भद नाही तयानी जी जी सकट सोसली ती सवष शिादरद अततशिास भट लोकापासन सोसावी लागली ककबहना तयापका अगधक दखील महटल असता काही गचता नाही तयास जी दख परापत झाली ती ऎकनच मातर पाराणहरदयी मनषयाच अतकरण तर काय परत परतयक मतत षमत काहाराचा पाराणही कलकल उकलन आतन दखाशरच लोटच लोट चालन तयाजमळ पथवीवर इतक जळ होईल की जयाच पवषजानी शिादरद अततशिास गलाम कल तयाच ज वशज हललीच भटबध तयापरकी ज आपल पवषजासारख कठोर हरदयाच नसन कोमल अतकरणाच आहत तयास अस वाटल की हा एक जलपरलयच आह आमच दयाळ इगरज सरकारास शिादरद अततशिास भट लोकापासन काय काय जलम सहन कराव लागल व हललीदरह सहन करीत आहत याजववरयीची मळीच मादरहती नाही त जर याजववरयी चौकशी करन आपणास मादरहती करन घतील तर तयास अस कळल की आमही ज ज दरहदसरानच इततहास सलदरहल तयातील हा एक मोठा अतत महततवाचा भाग गाळला तयास तयाच दखाची मादरहती एकदा झाली महणज फार वाईट वाटन आपलया गररात जर अतत तनकषट दशस यऊन पोहचलल व दषट लोकानी गाजलल जयाच दखास पारावार नाही अशा लोकाच शसरतीची उपमा दण झालयास शिादरद अततशिाचयाच शसरतीची उपमा योगय साजल अस वाटल तयातन कवीस पषकळ अशी खद वाटन काहीस बर वाटल की आजपयात कववतत तयास शोकरसाची पणषपण तसबीर शरोतयाच मनामधय ठसववणयाकररता महापरयतनान कालपतनक उदाहरण रचावी लागत तर तयाच त सवष शरम अस ढळढळीत साकार उदाहरण सापडलयामळ नाहीस कल अस जर आह तर हललीच शिादरद अततशि याची अतकरण आपण जयाच मनामधय यतो तवहा तयाची दख ऎकन परम दखीत होत असतील यात मोठ आशचयष आह अस काही नाही एक वळी भट राजयात तयाचयावर ज काही परसग गदरल होत तयाची आठवण झाली असता आमची मन भयभीत होऊन आमच अगावर रोमाच उभ राहतात व मनामधय लागलीच अस ववचार यतात की जया परसगाची आठवण आमहास जर इतकी दखदायक होती तर जयानी त परसग सोसशल असतील तयाच मनाची काय शसरतत झाली असल ह तयाच तयाना ठाऊक याजववरयी चागल सपषट उदाहरण आमच भटबधचयाच गररामधय सापडत त अस की या दशातील मळच रदरहवासी कतरतरय लोक याजबरोबर भट लोकाचा मखयागधकारी परशराम या नाम गहसरान ककती कररता दाखववली ह या गररात जाणववलच आह तरावप तयाच कररतववरयी इतक समजल आह की तयान पषकळ कतरतरय लोकाच पराण घऊन तयाच अनार झाललया शसतरयापासन तयाची लहान लहान चार चार पाच पाच मदरहयाची गरीब तरबचारी तनदबोधरी बालक दरहसकावन घऊन अतकरणात काही

िव न पावता तयाच पराण की हो मोठ दषट रीतीन हरण कल तो दषट इतक च करन रादरहला अस नाही तर तयान ककतयक आपल पतीचया मतयमळ दीन झाललया शसतरया आपल पोटात सभवललया गभाषचया सरकणारष रानोमाळ मोठया कलशान पळत असता तयाचा पारधयापरमाण पाठलाग करन तयास पकडन आणन तयाच परसतकाळी तयास पतर झाला अस ऎककल मातर पर की लागलीच यऊन तयाच पराण यायाव यणपरमाण हकीगत भट लोकाच गररात आढळत व जया अरी भट लोक तयाचववरदध पकाच होत तयअ अरी तयाजपासन तया वळची सवष वासतववक हकीकत समजल अस आमहास सवपनातदखील आणावयाला नको भट लोकानी ततचा पषकळ भाग गाळला असावा याचयात काही सशय नाही कारण कोणी आपल तोडान आपण कलल वाईट कमष सागत नाही आता वर सागगतलली हकीकत तयानी आपल गररात सलहन ठववली ह एक मोठ आशचयष आह आमच ववचारास अस यत की परशरामान एकवीस वळा कतरतरय लोकाचा मोड करन तयाची वाताहत कली व तयाच हतभागी शसतरयाच लहान लहान मलास माररल याचयात मोठा पररारष कला व तो इतर जनास माहीत वहावयाकररता भट लोकानी आपल गररात सलहन ठववला अरवा जगात परससदध महण आह की ldquoतळहातान सयष झाककला जात नाहीrdquo तयापरमाण ही हकीकत जरी तयास मोठी लजजासपद होती तरावप ततचा मोठा गवगवा झालयामळ तयाचयाचयान शजतकी झाकवल तततकी तयानी झाकन जर उपायच नाही तर सलहन ठवण तयास जरन पडल बर भट लोकानी शजतकी हकीकत सलदरहली तततकयाचववरयी रोडासा ववचार कला असता मनास मोठ दख होत कारण परशरामान जवहा तया गरभारशा शसतरयाचा पाठलाग कला तवहा तयास ककती दख झाल असल बर शसतरजातीस बहत करन पळणयाची मारामार तयातन तयापरकी ककतयक मोठयाचया व कलीन शसतरया असलयामळ घराचा ऊबरादखील जयास ठाऊक नाही ज काही तयास लागल त सवष गडीमाणस आणन दत साराश जयानी पतीच शरय गचतन तयाच शजवावर सखात दरदवस कादरढल तर तयाजवर पोटातील गभाषच ओझ घऊन सयाषचया परखर उहात आडमागाषन पळणयाचा परसग गदरण महणज तयास महासकटकाळच ओढवला अस महटल पादरहज तयास पळणयाची सवय मळीच नसलयामळ पायात पाय गतन धडाधड ठचा लागन कधी खडकावर कधी डोगराच कपारीवर पडत असतील आणण तणकरन काहीचया कपाळास काहीचया कोपरास काहीचया गडयायास व काहीचया घोटयास लागन रकताचया धारा चालत असतील व परशराम मागन यत आह ह ऎकन तसच घाबर पळत असतील मागाान जात असता तयाच कोमल पायामधय काट टोचन काटरी झाडानी आगावरची वसतर फाटन तयाची शरीर भोसकली असतील व तणकरन शरीरातन रकत वाहवल असल तयाच उहामधय पळता पळता पाय चटचट पोळन तयाची कमळाचया दठासारखी सकमार नीलवणष कातत परम आरकतता पावली असल व तोडास फ स यऊन डोळ पाणयान गचच भरन आल असतील तोडाकडस एक एक दोन दोन दरदवस पाणीदखील नल नाही सबब कलमल वाटन पोटातील गभष पोटात गडबड कफरत असतील तयास अस वाटल असल की आता धरणी जर फाटत तर फार बर होईल महणज आत आमही उडी

टाकन या दषटापासन मकत होऊ तयानी डोळ भरन आणन ईशवराची परारषना कली नसल काय की ह परभो-आमचयावर काय हा कहर गदरववलास अर आमही सवत बलहीन महणन आमहास अबला महणतात व आमहास आमच पतीच ज काही बल होत तही या दषटान हारण कल अस तला माहीत असता तनदषय होऊन आमचा ककती तरी अत पहातोस अर आमच पतीच जयान पराण घऊन आमहा अबलावर शसतर धररल व तयाजमधय जो मोठा पररारष समरववतो अशा दषटाच अपराधात पाहन यवढा त समरष असता तोडात बोट घालन सतबध बसलास काय यापरमाण तया दीनमख होऊन ईशवराचा धावा करीत आहत तो इतकयात दषट परशराम यऊन तयास धरन चालववल नसल काय मग तयाचया शोकाला काय ववचारावयाच आह तयापरकी काही शसतरयानी फार आकरोश करन आपल पराण तयागगल नसतील काय व बाकीचया शसतरयानी अततशय लीन होऊन तया दषटाची ववनवणी कली नसल काय की अहो परशराम आमच आपणाजवळ इतक च शवटच मागण आह की आमच पोटी जम पावणार अनार बालकाचा पराण घऊ नका आमही सवष समळन तमहाजवळ पदर पसररतो आमहास यवढ दान दया पादरहज असलयास आमच पराण याया परय आमच मलाच जीव वाचवा आमच आपण पतत मारलयामळ आमहास अकाली वरधवय परापत होऊन आमही सवष सखाला मकलो आता आमहास पढ मलबाळ होणयाची मळी आशा रादरहली नाही व आमच सवष पचपराण आमचयापासन जम पावणार बालकाकडस लागलल आहत आता आमहास काय त यवढच दखात सख व आमच सखाच तनधान जी आमची बालक तयाच पराण घऊन आमहा अनार शसतरयास का या सवष आयषयभर शोकाणषवात टाककता आमहास यवढी सभका घाला आमही तमचया धमाषचया लकी आहोत आमची कशीही करन आपणास दया यऊ दया इतक करणापर शबद बोललयान तया दषटाच अतकरण काहीतरी िवाव परत मळीच नाही तयान तया परसत झाललया पाहन तयाजपासन तयाची बालक दरहसकावन घऊ लागला तवहा तया तयाचया सरकणाकररता तयाचयावर पालथया पडन पढ मान करन महणालया असतील की अहो परशरामा तमहाला जर या मलाच पराणच घण आह तर पररम आमच शीर उडवा मग आमच पाठीमाग तयाच काय करण त करा आमच समक तयाच पराण घऊ नका परत काही हो तयान ऎककल नाही हर हर तयाचयाजवळन जवहा तयाची मल दरहसकावन घतली असतील तवहा तयास ज दख झाल असल त सलदरहणयास आमच हातातन लखणी गळन पडत असो तया चाडाळान तया मलाच पराण तयाच आयासमक घतल तवहा काही जणीनी आपल उर बडववल क स तोडडल व तोडात माती घालन घऊन पराण दरदल असतील काही जणीनी पतरशोक करन पराण सोडडल असतील व काही जणीला वड लागन हा पतर हा पतर करीत भटकत कफर लागलया असतील ही सवष हाकककत भट लोकापासन आमहास समजल अशी आमहास मळीच आशा बाळगायास नको यापरमाण भट लोकाचया मखयागधकारी परशरामान शकडो कतरतरय लोक मारन तयाच बायकामलाची ददषशा करन टाककली व तयास हलली भट लोकानी शिादरदअततशि लोकास सवष शशकतमान परमशवर सवष जगाचा उतपनकताष अस महणववणयास लाववल आह ह मोठ

आशचयष आह परशरामाच पाठीमाग भट लोकानी तयास कमी छसळल अस नाही तर तयानी आपलयाकडन शजतक छळवल तततक तयास छसळल तयानी तया लोकापरकी बरच लोकास तवरामळ तयाची ददषशा करन शजवतच इमारतीच पायात दडपीत याजववरयी या गररात सलदरहलच आह तयानी तया लोकास इतक तचछ मानाव की एकाद वळस कोणी शि नदीकाठावर आपली वसतर धत असता तया सरळी जर एकादा भट आला तर तया शिास आपली सवष वसतर गोळा करन बर याच दर अतरावर जरन भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा यणयाचा सभव नसल अशा सरळी जाऊन आपली वसतर धवावी लागत अस तरन जर भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा आला अरवा आला असा खोटा भास झाला तर तया भटान अशगनसारख रागान तपत होऊन जवळच भाड तयाच मसतक रोखन मोठ तवरान माराव तयाजमळ तयाच मसतक रकतबोबाळ होऊन मशचछषत होतसाता जमीनीवर धाडकन पडाव पढ काही वळान शदधीवर यऊन आपली रकतान भरलली वसतर घऊन तनमटपण घरी जाव सरकारास जर कलवाव तर सवष भटशाई पडली उलटी तयासच सजा दणार हर हर परमशवरा कवहढा हा अयाय असो एक दख आह महणन सागाव अशी व यापका अगधक दसरी पषकळ दख शिादरद अततशिास सोसावी लागत असत भटराजयात तयास वयापाराचया अरवा दसर या गोषटीचया सबधान कफरण झालयास मोठी मारामार पडत अस तयातन परातकाळी तर फारच अडचण पड कारण तया वळ स सवष वसतची छाया लाब पडत आणण अशा परसगी जर कदागचत कोणी शि रसतयान जात असता समोरच रसतयान भटसाहबाची सवारी यत आह ह पाहन तयाचया आगावर आपली छाया न पडावी या भीतीसतव घडी दोन घडी आपला खोळबा करन रसतयाच एक बाजस होऊन तयास बसाव लागत अस भटजी गलयानतर तो आपल कामास जाई एखाद वळस याची छाया भटाच आगावर चकन पडली तर तो भट लागलीच तयास मरमरतोपयात मारी आणण ताबडतोब नदीवर जाऊन सनान करी तयापरकी ककतयक लोकास रसतयात रकणयाची दखील पचाईत याजकररता तयास भटवसतीतन जाण झालयास आपलयाबरोबर रकणयाकररता एखाद भाड ठवाव लागत अस जर तयाचा रका जसमनीवर पडन भटसाहबान पादरहल महणज तया मनषयान अस समजाव की आता आपल पर आयषय भरल यापरमाण अनक सकट भोगगता भोगगता त फार तरासन गल व कवहा यापासन सटका होईल याची वाट जसा एखादा फार दरदवस तरगात टाककलला कर दी आपल इषटसमतरास मलाबाळास व भावबधास भटणयाववरयी अरवा सवततरतन इकड ततकड कफरणयाववरयी मोठ उतसकतन सटकच दरदवसाची वाट पहातो तयापरमाण पहात आहत इतकयात दरववशात ईशवरास तयाची करणा यऊन या दशात इगरज लोकाच राजय झाल व तयाचयाकडन त भट लोकाच कायीक दासयतवापासन मकत झाल त इगरज सरकाच तयाजबददल फार फार आभार मातनतात व सवषसवी तयाच त ऋणी आहत तयाच उपकार त कधी ववसरणार नाहीत तयानी तयास आज शकडो वरााच भट लोकाच कर दखायातन मकत करन तयाच मलाबाळास सखाच दरदवस दाखववल त नसत तर भट लोकानी तयास कवहाच धळीस समळववल असत याजवर कोणी

अशी शका घतील की आज भट लोकापका शिादरद अततशि लोकाचा भरना समार दसपट अगधक असन भट लोकानी शरादरद अततशि लोकास कस धळीस समळववल असत याच उततर अस आह की एक शाहाणा मनषय दहा अजञानी मनषयाच आपणाकडस मन वळऊन तयास तो आपल ताबयात ठऊ शकतो आणखी दसर अस की ती दहा अजञानी मनषय जर एकाच मताची असती तर तयानी तया शहाणया मनषयाच काही चाल दरदल नसत परत त दहाजण तनरतनराळ दहा मताच असलयामळ शहाणया मनषयास तयास फसववणयास काहीच आडचण पडत नाही तयापरमाण शिादरद अततशिाची मत एकमकास समळ नय महणोन पवी भट लोकानी एक मोठा धतष कावबाज ववचार शोधन कादरढला तया लोकाचा समाज जसा जसा वाढत चालला तयापरमाण भट लोकास सभती वाट लागली आणण तयानी तयाचयामधय परसपर वाकडपणा राहील अशी काही तजवीज योजली तरच आपला यर राहाणयाचा दरटकाव लागन सदासवषदा त लोक वशपरपर आपल वशजाच गलामगगरीत राहन आपणास काही शरम न कररता तयाच तनढळयाच घामान समळववलल उतपनावर तरबनधासत मौजा माररता यतील हा तयाचा ववचार ससदधीस जाणयाकररता जाततभदाच रोताड उपशसरत करन तयाजवर अनक सवदरहतसाधक गरर कल व त तया अजञानी लोकाच मनात भरववल तयापरकी ज लोक भट लोकाबरोबर मोठ तनकरान लढल तयाचा तयानी एक वगषच वगळा कला तयाचा पतपणी सड उगववणयाकररता तयास व तयाची जी पढ सतती होईल ततजला तयाचयातीलच लोकानी महणज हलली जयास माळी कणबी वगरर महणतात तर तयानी तयाचा सपशषदखील कर नय अस भट लोकानी तयाच मनात भरववल अस जवहा झाल तवहा अराातच तयाचा वयापार वगरर बद होऊन अनास मोताद झाल तयाजमळ तयास मलया गराच मास खाण भाग पडल त तयाच कतय पाहन हललीच शि ज आपणास मोठया अहपणान माळी कणबी सोनार सशपी लोकार सतार इतयादरद मोठमोठया सजञा कवळ तो तो धदा कलयाच योगान महणवन घतात तर तच लोक आपल पवषज एकाच घराणयातील असता तयाच पवषज सवदशासाठी भट लोकाशी मोठया तनकरान लढल सबब भट लोकानी तयाची अशी ददषशा करन तयास अनअन करावयास लाववल ह आतील गहय तयाचया लकात ब यता त तयाचा भट लोकाच सागणयावरन दवर करावयास सशकल हर हर ककती तरी त ईशवराच अपराधी आहत की तया सवााचा इतका तनकट सबध असन एकादया सणावाराला त तयाच दारी दरन अन वगरर मागणयास आल असता त तयास णझडकारन दतात व कवहा कवहा काठीसदधा घऊन तयाच आगावर मारणयास जातात असो यापरमाण भट लोकानी आपलयाशी इतर लोकानी जसजशी वतषणक कली तया तयापरमाण तयाचया जातत बाधन तयास सजा अरवा वरकाततचा आशरय दऊन सवषसवी आपल अककत करन ठववल जवहापासन शिादरद अततशिामधय भट लोकानी जाततभद उतपन कला तवहापासन तया सवााची मत सभन सभन झाली मग अराषतच तयास तयाची पादरहजल तशी वयवसरा करणयास सवड सापडली याववरयी एक जगपरससदध महण आह ती अशी

की ldquoदोघाच भाडण आणण ततसर यास लाभrdquo महणज भट लोकानी शिादरद अततशिामधय आपआपसात वरमनसय आणन आपण तयाच शजवावर ऎराआराम भोगीत आहत

ह पसतक करतवळी माझ समतर रा रा ववनायकराव बापजी भडारकर व रा रा सा राजना सलग यानी मला उततजन दरदल सबब मी तयाच फार फार आभार मातनतो

जो गो

अनकरमणणका

भाग १ ला

बरहमा उतपशतत सरसवतत आणण इराणी अरवा आयष लोक याववरयी

भाग २

मतसय आणण शखासर याववरयी

भाग ३ कचछ भदव अरवा भपतत कतरतरय दववज आणण कशयप राजा याववरयी

भाग ४

वराह आणण दरहरणयाक याववरयी

भाग ५

नारससह दरहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयादरदकाववरयी

भाग ६

बळीराजा जोतीबा मराठ खडोबा महासभा नऊ खडाचा यायी भररोबा सात अशरय तळी भरण आदरदतवारास पववतर मानण वामन पक घालण ववधयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सती जाण आराधी लोक सशलगण तादळाचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववरयी भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळीपरततपदा भाऊबीज इतयादरदकाववरयी

भाग ७

बरहमा ताडपतरावर सलदरहणयाची चाल जादमतर ससकताच मळ अटक नदीच पलीकडस जाणयाची बदी पवी घोडी वगरर बराहमण लोक खात होत भट राकस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाशषटच गचह बीजमतर माहार शि कळकणी कळबी कळबीण शिाचा दवर सोवळ धमषशासतर मन भट पतोजीच सशकण मोठा भयकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयादरदकाववरयी

भाग ८

परशराम मातवध एकवीस सवार या दरतय खडरावान रावणाचा आशरय कला नऊ खडची जाणाई साती आसरा माहाराच गळयातील काळा दोरा अततशि अतयज माग चाडाळ महारास शजवतच

पायामधय दडपण बराहमणात पाट लावणयाची बदी कतरतरय अभषकाचा वध परभ रामोशी शजनगर वगरर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव दरदला आणण गचरजीव परशराम यास आमतरण इतयादरदकाववरयी

भाग ९

वदमतर जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरर शिास जञान दणयाची बदी भागवत व मनसदरहता याचा असगतपणा इतयादरदकाववरयी

भाग १०

दसर बळी बराहमण धमाषची फशजती शकराचायाषच कतरतरम नाशसतक मत तनदषयपणा पराकत गररकार कमष आणण जञानमागष बाजीराव मसलमानाचा दवर आणण अमररकन व सकॉच उपदशकानी बराहमणाचा कतरतरमरपी कोट फोडला इतयादरदकाववरयी

भाग ११

पराण सागण बड वगरर पररणाम शि ससरातनक कळकणी सरसवतीची परारषना जप अनषठान दवसरान दकषकणा मोठया आडनावाचया सभा इतयादरदकाववरयी

भाग १२

वतनदार भट कळकणी यरोवपयन लोकाच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर काळोखाचा डाग यरोवपयन कामगाराची अककल गग कशी होत इतयादरदकाववरयी

भाग १३

मामलदार कलकटर रशवहय जजज आणण इशजतनयर खातयातील भट कामगार इतयादरदकाववरयी

भाग १४

यरोवपयन कामगाराचा तनरपाय खोताच वचषसव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगारानी सरकारात गावोगावचया हककगती कळववणयाची जररी धमष आणण जातयासभमान इतयादरद

भाग १५

सरकारी शाळाखाती मयतनससपासलटी दकणापराइज कसमटी व भट वतषमानपतरकत याची जट आणण शिादरद अततशिाचया मलानीवव दया सशक नय महणन भट लोकाचा कट इतयादरद

भाग १६

बरहमराकसाच पीडचा गधकार

पवाडा

अभग

जोतीराव आणण धोडीबा

यााचा सावाद

भाग १

बरहमा उतपगतत सरसवती आणण इराणी अरवा आया लोक यााववषयीा

धो०mdashयरोपखडातील इगरज फर च वगरर दयाळ सरकारानी एकतर होऊन दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमदवाचया तनयमास हरताळ लाववला कारण मनसदरहतत सलदरहल आह की बरहमदवान आपलया मखापासन बराहमणास उतपन कल

जो०mdashइगरज वगरर सरकारानी दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमाचया आजञस हरताळ लाववला महणन तझ महणण आह तर या भमडळावर इगरज वगरर अनक नानापरकारच लोक आहत तयास बरहमान आपलया कोणतया अवयवापासन उतपन कल याववरयी मनसदरहतत कसा काय लख आह

धो०mdashयाजववरयी सवष बराहमण महणज ववदवान व अववदवान अस उततर दतात की इगरज वगरर लोक अधम दराचारी असलयामळ मनसदरहतत तया लोकाववरयी मळीच लख नाही

जो०mdashयावरन तझया मत बराहमणामधय अधम दराचारी मळीच नाहीत की काय

धो०mdashशोधाअती इतर लोकापका बराहमणामधय अगधक अधम व अगधक दराचारी आहत अस आढळत

जो०mdashतर मग अशा अधम वअ दराचारी बराहमणाववरयी मनसदरहतत कसा लख आला

धो०mdashयावरन अस ससदध होत की मनन जी उपतशतत सलदरहली आह ती अगदी खोटी आह कारण ती सवष मनषयास लाग पडत नाही

जो०mdashमहणनच इशगलश वगरर लोकातील जञातयानी बराहमणातील पसतककतयााचया लबाडया जाणन दास करणयाची बदी कली बरहमा हा सवष मनषयमातराचया उतपततीस खरोखर कारण असता तर तयानी दास करणयाची बदीच कली नसती मनन चार वणााची उतपशतत सलदरहली आह ती एकदर सवष सशषटकरमाशी ताडन पादरहली महणज सवष खोटी आह अस आपणास कळन यत

धो०mdashमहणज ती कशी

जो०mdashबराहमण बरमहयाचया मखापासन झाल परत एकदर सवष बराहमणाची मळ माता बराहमणी ही बरमहयाचया कोणतया अवयवापासन झाली याववरयी मनन काहीच सलहन ठववल नाही ह कस

धो०mdashकारण ती तया ववदवान बराहमणाचया महणणयापरमाण अधम आणण दराचारी असल यासतव ततष ततजला मलछाचया पकतीस बसवा

जो०mdashआमही भदव आमही सवष वणाामधय शरषठ अस मोठया गवाान नहमी बोलणार अशास जम दणारी मळमाता बराहमणी ना आणण त ततजला मलछाच पकतीस कस बसववतोस ततला तरील दार व गोमासाचा घमघमाट कसा आवडल ह त मोठ अनसशत बोलतोस बाबा

धो०mdashतमहीच ककतयक वळा भर सभत बोलला की बराहमणाच मळ पवषज ज ऋवरवयष त शरादधाच तनसमततान गाई मारन तयाचया मासाची नानातर हची पकवान करन खात होत आणण आता मातर तयाचया मळ मातस घाण यईल महणन महणता ह कस तमही इगरजी राजयास हयाती गचतन रोड दरदवस राबा महणज हललीच बहतक सोवळ बराहमण रससडट गवहनषर वगरर कामदाराची आपलयावर जासती महरबानी वहावी याकररता तयाचया टबलावरच उअरलल मासाच तकड बटलराचया वाटणीसदखील यऊ दणार नाहीत अस तमहास दरदसल आताशा बहतक महार बटलर बराहमणाचया नावान आतलया आत करकरणयास लागल आहस ह तमहाला ठाऊक नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही सबब या दोराच खापर तयाचयाच बोडकयावर फोडा तयाववरयी त अनगचत बोलतोस महणन तमही मला का दोर दता पढ चाल दयाmdash

जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना आता बराहमणास जम दणार ज बरहमाच मख त दरमहाच दरमहा दरस झालयामळ तो चार दरदवस सोवळा होऊन बसत होता ककवा सलगाइततणीसारखा राख लावन पाक होऊन घरातील कामकाज करीत होता याववरयी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही परत बराहमणाचया उतपततीस बरहमा हा मळ कारण आह आणण तयास सलगाइततणीचा उपदश कसा आवडला असल बर कारण हललीच बराहमण सलगाईत ववटाळ पाळीत नाहीत महणन तयाचा वीट मातनतात

जो०mdashतर यावरन तच ववचार करन पाहा की बरहमाच मख बाह जघा आणण पाय या चार दरठकाणचया योनी दरशा झालयामळ तयास एकदर सोळा दरदवस सोवळ होऊन बसाव लागल असल अस जर महणाव तर तयाच घरातील खटाटोप कोण करीत अस याववरयी तरी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर तो गभष बरमहयाचया मखात सभवलया दरदवसापासन नऊ मदरहयाचा होईतोपावतो कोणतया दरठकाणी राहन वाढला याववरयी काही मनन महटल आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर पढ तया जमललया बराहमण बालकास बरमहयान आपलया सतनाच दध पाशजल अरवा वर दध लावन तयास लहानाच मोठ कल याजववरयी तरी काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashसाववतरी ही बरमहयाची पतनी असतादरह तयान तया मलाच ओझ मखात नऊ मदरहन वागवन तयास जम दणयाच व तयाच पालन पोरण करणयाच लचाड आपलया माथयावर का घतल ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashतयाची बाकीची तीन डोकी तर या लचाडापासन दर होती की नाही काय तया राडया राघोबाला असा पोरीतला घरकडी खळ आवडला

जो०mdashआता तयास राडया राखोबा महणाव तर तयान सरसवती नावाचया कयशी वयसभचार कला व तयामळ तयाच आडनाव बटीचोद पडल याच तनदय कमाषवरन तयाचा कोणी आदरसतकार (महणज पजा) करीत नाहीत

धो०mdashबरहमास जर खरोखर चार तोड होती तर तयाचपरमाणान तयास आठ सतन चार बबया चार मतरदवार आणण चार मलदवार असली पादरहजत पण तयाववरयी खातरी होणयाजोगा लख कोठच आढळत नाही पढ तयापरमाणच शरशाईस लकषमी पतनी असता तयान आपलया बबीपासन ह चार तोडाच मल कस तनसमषल याववरयी ववचार कर लागलयास शरशाईचीसदधा बरहमासारखी दशा होईल

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की बराहमण लोक ह समिाच पलीकडस जो इराण दश आह तया दशातील मळच राहणार होत पवी तयास इराणी ककवा आयष लोक महणत असत अस ककतयक इशगलश गररकारानी तयाचयाच गररावरन ससदध कल आह पररम तया आयष लोकानी मोठमोठया टोळया करन या दशात यऊन अनक सवार या कलया व यरील बहतक राजाचया मलखात वारवार हलल करन मोठा गधगाणा कला पढ वामनाच मागन आयष लोकाचा बरहमा या नावाचा मखय अगधकारी झाला तयाचा सवभाव फार हटटी होता तयान आपलया कारकीद त यरील आमचया मळ पवषजास रणागणी शजकन आपल दास कल व तयान आपल लोक आणण ह दास या उभयतामधय हमशा भद रहावा महणन अनक तर हच नम बागधल हया सवष कतयावरन बरहमा मलयानतर आयष लोकाचया मळचया नावाचा आपोआप लोप होऊन तयाच नाव बराहमण पडल नतर मागाहन मनसारख अगधकारी झाल तयानी बागधललया नमाचा गधककार माग पढ कोणी कर नय या भयासतव तयानी बरमहयाववरयी अनक तर हतर हचया नवीन कशलपत गोषटी रगचलया व तया गोषटी ईशवरचछनच झालया आहत असा तया दासाचया मनावर ठसा उमटावा महणन तयानी शरशाईच दसर आधळ गारड रगचल आणण सगध पाहन काही काळान तया सवष लखाच गरर बनववल तया गरराववरयी शि दासास नारदासाररखया पटाईत बायकातील भाऊजीन टाळया वपटन उपदश कलयामळ बरमहयाच महततव सहजच वाढल आता आपण हया बरमहयासारखी शरशाईववरयी चौकशी कर लागलो तर तयापासन आपलयास काडीमातर फायदा न होता आपला

उभयताचा वळ मातर वयरष जाणार आह कारण तयानी मळीच तया तरबचार यास उताण पाहन तयाचया बबीपासन ह चार तोडाच मल तनमाषण कल आणण अशा मळीच चीत झाललया दीनावर खब ठोकण यामधय मोठा पररारष होईल अस मला वाटत नाही

भाग २ रा

मतसय आणण शाखासर यााववषयीा

धो०mdashवामनापवी इराणातन या दशात आयष लोकाचया एकदर ककती टोळया आलया असावया

जो०mdashया दशात आयष लोकाचया टोळया जलमागाषन अनक आलया

धो०mdashतयापरकी पदरहली टोळी जलमागाषन लढाऊ गलबतावरन आली ककवा कस

जो०mdashलढाऊ गलबत तया काळी नवहती सबब ती टोळी लहान लहान मचवयातन आली व त मचव माशासाररख तवरन पाणयावरन चालत असत महणन तया टोळीचया अगधकार याच टोपणनाव मतसय पडल असाव

धो०mdashतर मग बराहमण इततहासकतयाानी भागवत वगरर गररात तो टोळीचा अगधकारी मतसयापासन जमला महणन सलदरहल आह ह कस

जो०mdashतयाववरयी तच ववचार करन पाहा की मनषय आणण मासा याचया अवयवात आहारात तनित मररनात आणण उतपततीत ककती अतर आह आणण तयाचपरमाण तयाचया मगजात काळजात फपफसात आतडयात गभष वाढणयाचया जागात आणण परसत होणयाचया मागाात ककती चमतकारीक अतर आह मनषय हा जसमनीवर गजारा करन राहाणारा पराणी होय तो पाणयात पडलयाबरोबर गटागळया खाऊन आपलया पराणास मकतो मासा हा सवष काळ पाणयात राहन आपला गजारा करणारा पराणी होय व तयास पाणयाबाहर कादरढलयाबरोबर तो तरफडन मरतो शसतरया बहतकरन एकाच मलास जम दतात परत मतसयीण पररम पषकळ अडी घालन काही काळानतर तया सवाास फोडन तयातन आपली सवष बचची बाहर कादरढत आता जया अडयामधय ह मसतयबाळ होत तयास मातर ततन पाणयाबाहर आणन फोडडल आणण तयातन ततन त मतसयबाळ बाहर कादरढल असल अस महणाव तर ततचा पराण पाणयाबाहर कसा वाचला असल कदागचत ततन पाणयातच त अड फोडन मतसयास बाहर कादरढल असल अस महणाव तर तया मतसय मानवासाररख बालकाचा पराण पाणयात कसा वाचला असावा कोणी अशी शका घतली की मनषयातील एखादया सराईत पाणबडयान पाणयात तळी बडी मारन मतसय बालक जया अडयामधय होत त अड मातर ओळखन जसमनीवर घऊन आला असल असो तस का होईना पण पढ तया मतसयीणीच अड कोणतया चतर मदाषन फोडन तयातन मतसयबाळ बाहर कादरढल असाव बर कारण जरी आता यरोप व अमररका खडात पषकळ सधारणा होऊन मोठमोठ नामाककत

ववदवान वरदयशासतरात तनपण झाल आहत तरावप तयापरकी एकाचयानदरह छातीला हात लावन मी मशतसयणीच अड फोडन तयातन शजवत मतसयाच बचच काढीन अस महणवणार नाही असो बर त अड पाणयात आह महणन तो मोठया महततवाचा तनरोप कोणतया अमर मतसयान पाणयाबाहर यऊन तया पाणबडयास कळववला असल व तया जळचर तनरोपयाची भारा मानव पाणबडयास कशी समजली असल अशा नानापरकारचया शकाच तया इततहासातलया लखावरन यराशसरत समाधान करन घता यत नाही यासतव तयाववरयी अस अनमान ससदध होत की मागाहन काही लबाड लोकानी सधी पाहन एकदर पराचीन गररात ही दतकरा कोबली असावी धो०mdashबर तो टोळीचा मतसय अगधकारी आपलया लोकासदरहत कोणतया दरठकाणी यऊन उतरला

जो०mdashपशशचम समिातन यऊन तो एका बदरावर उतरला

धो०mdashमतसयान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashमतसयान शखासर या नावाचया कतरपतीस मारन तयाच राजय घतल पढ त शखासराच राजय आयष लोकाचया ताबयात मतसयाचया मरणकाळपावतो तरबनधोक रादरहल मतसय मरताच शखासराचया लोकानी आपल राजय परत यायाव या इरादयान मतसयाच टोळीवर मोठया तनकरान हलला कला

धो०mdashपढ तया हललयामधय काय पररणाम झाला

जो०mdashतया हललयामधय मतसयाच टोळीचा पराभव झालयामळ ततन रणभमी सोडन पळ कादरढला नतर शखासराचया लोकानी ततचा पाठलाग कलयामळ ती अखरीस एका डोगरावर जाऊन झाडीत लपन रादरहली इतकयात इराणातन आयष लोकाची दसरी एक मोठी टोळी कचवयामधन बदरात यऊन उतरली व त कचव मचवयापका काहीस मोठ असलयामळ पाणयावर कासवासाररख सावकाश चालत असत या कारणामळ तया टोळीचया अगधकार याच टोपण नाव कचछ पडल

भाग ३ रा

कचछ भदव अरवा भपती कषतरिय दववज आणण कशयपराजा यााववषयीा

धो०mdashमासा आणण कासव यामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पहाता तयामधय रोड रोड अतर दरदसन यत परत इतर काही गोषटीत महणज जलात रहाण आडी घालण व तयास फोडण इतयादरदकानी त एकमकाशी सामयता पावतात यासतव कचछ हा कासवापासन जमला महणन भागवत वगरर इततहासकतयाानी गररात सलहन ठववल आह तयाववरयी ववचार कर गलयास तयाचा पररणाम मतसयासाररखा होईल व तणकरन आपला वळ कफकट जाईल अशी माझी खातरी झालयावरन मी आपलयास पढ ववचाररतो की कचछान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashतयान पररम तया बदरापासन जया पवषतावर मतसयाची टोळी घर यामधय सापडली होती तया पवषताच आसलकडील बाजपासन बहतक तरील मळचया कतरवासी लोकास घरा घालणार या लोकासदरहत एकदम वपटाळन नतर तो आपलया लोकास सोडवन एकदर सवष तया कतराचा भदव महणज भपती होऊन डरकया फोडीत बसला

धो०mdashबर त कचछान कतरातन वपटाळन लाववलल कतरतरय कोणीकडस गल

जो०mdashसमिावरन दजी इताणी अरवा आयष लोकाची टोळी आली अस महणणयाबददल घाबरलयामळ दववज आल दववज आल असा शबद करीत तया पवषताच पलीकडस जाऊन कशयप या नावाचया कतरपतीचया पाठोपाठ तनघाल यावरन कचछ आपलया बरोबर काही फौज घऊन तया पवषताच पलीकडील बाजन खाली उतरला आणण तयान तो पवषत आपलया पाठीवर घऊन महणज पाठीशी घालन अरवा पाठीमाग टाकन कशयपाचया राजयातील कतरतरयास जसजशी इराणातन मदत यत गली तसतशी पीडा दऊ लागला पढ कशयपान जरी तो पवषत कचछापासन माघारी यायावा महणन मोठ परयास कल तरावप कचछान आपलया मरणापावतो तो पाठीस घातलला पवषत तया कतरपतीचया हाती दरदला नाही व आपली रणभमी सोडन एक पाऊलसदधा माग हटला नाही

भाग ४ रा

वराह आणण हहरणयाकष यााववषयीा

धो०mdashकचछ मलयामाग दववजाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashवराह

धो०mdashवराह हा डकरापासन जमला अस भागवत वगरर इततहासकतयाानी सलहन ठववल आह याववरयी आपल मत कस काय आह

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की मनषय आणण डकर या उभयतामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पाहता चमतकाररक अतर दरदसन यत व तयाववरयी तझी पककी खातरी वहावी महणन यर उदाहरणाकररता फकत त आपलया बचचास जम दरदलयानतर कसकशी वतषणक कररतात याववरयी आपण रोडासा ववचार करन पाह महणज झाल मनषय सतरी आपलया मलास जम दरदलयाबरोबर तयास काडीमातर इजा न दता तयाच पालनपोरण कर लागत परत डकरीण कतरीसाररख पररम आपलया जम दरदललया बचचास एकदम खाऊन नतर बाकीचया दसर या बचचास जम दत यावरन वराहाचया डकरीण मातन पररम आपलया डकर जातीचया बचचास खाऊन नतर या मानव डकरास वयाली असावी अस ससदध होत परत भागवत वगरर गररकतयााच मतापरमाण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया सवषसाकीपणाला व तयाचया समदषटीला

बटटा लागला की नाही कारण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया जतीन आपलया वडील डकर भावडास मारन खाऊ नय महणन तयाववरयी तयान पवी काहीच बदोबसत कर नय काय अरर पदमा डकरीण ही वराह आदरदनारायणाची आई ना आणण ततन ती बालहतया कशी कली आता ldquoबालहतयाrdquo या शबदाचा अरष फकत बाळाचा वध करण असा होतो मग त बाळ कोणाच का असना पण दरहन तर आपल पोटच बाळ सवतमारन खालल तर अशा अयायाचा चागला बोध होणयासारखा कोशात शबदच सापडत नाही कदागचत दरहजला डखीण महणाव तर ldquoडखीण सदधा आपलया मलास खात नाहीrdquo अशी एक जनाट महण आह पढ तया वराहाचया पदमा आईन अस अघोर कमष कलयामळ ततची नरकयातनपासन सटका वहावी महणन ततन काही परायशशचत घतल अस कोठच सापडत नाही यासतव मोठी हळहळ वाटत

धो०mdashवराहाच डकरीण आईच नाव जर पदमा होत तर यावरन अस ससदध होत की ततचया डकर पतीच काही तरी दसर नाव असल पादरहज की नको

जो०mdashपदमा डकररणीच पतीच नाव बरहमा होत

धो०mdashयावरन पवीची जनावर मनषयासाररखी आपआपलयामधय बरहमा नारद आणण मन अशी नाव दत होती व तयाची नाव या गपपाडया गररकारास कशी समजली असावी दसर अस की पदमा डकररणीन वराहास तयाच लहानपणी आपलया सतनाच दध पाशजल असल यात काही सशय नाही परत पढ काहीसा मोठा झालयाबरोबर आपलया बरहम पतीसदरहत वराहास बरोबर घऊन गावातील णखडारातील अती सकमार फलझाडाचा चारा चरणयाची तयास सवय लावन मोकळी झाली असल ककवा कस ह तो वराह आदरदनारायणच जाण अशा नानापरकारचया मदयाचया गोषटीववरयी तयाचया गररात पराव सापडत नाहीत यासतव मला अस वाटत की वराह डकरीपासन जमला महणन गररात लख आहत त सवष खोट आहत काय अशा ववपररत गोषटी गररात सलदरहतवळी तया गररकारास लाज कशी वाटली नाही

जो०mdashवाहवा आणण तमहासाररखच तसलया गररावरन तयाचया मलाबाळाच पाय धऊन वपतात यावरन तमहाला लाज नाही महणावी ककवा तयाना

धो०mdashअसो तमचया मत तया अगधकार याच नाव वराह तरी कस पडल असाव बर

जो०mdashकारण तयाचा सवभाव व आचरण मोठ घाणरड असाव व तो शजकड जाई ततकडस रानडकरासाररखी मसडी मारन जयच समळवी यावरन महापरतापी ज दरहरणयाक आणण दरहरणयकशयप या उभयताचया मलखातील कतरतरयानी तयाच नाव गधककारान डकर (वराह) पाडडल तयामळ तो फार गचडला असावा आणण तयान या गोषटीचा मनात दात धरन तयाचया मलखात वारवार हलल करन तरील सवष कतरवासी लोकास पीडा दऊन अखरीस तयान एका लढाईत दरहरणयाकास माररल यावरन सवष पथवी (दरहदसरान) भर बाकीचया सवष कतरपतीस दरारा पोहचन त काहीस गडबडलयासाररख झाल इतकयात वराह मरण पावला

भाग ५

नारससाह हहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवराह मलयावर दववज लोकाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashनससह

धो०mdashनससह सवभावान कसा होता

जो०mdashनससहाचा सवभाव लोभी कतरतरमी कफतरी कपटी घातकी तनदषय आणण करर होता तो शरीरान सदढ असन अततशय बलवान होता

धो०mdashतयान काय काय कल

जो०mdashपररम तयान दरहरणयकशयपचया वधाववरयी ववचार चालववला व आपणास तयाला माररलयासशवाय तयाच राजय समळायाच नाही अस तयाच मनात पककपणी समजल हा तयाचा दषट हत ससदधीस जाणयाकररता तयान गपत रीतीन बहत दरदवस परयतन करन एका आपलया दववज पतोजीकडन दरहरणयकशयपचया परलहाद या नावाचया मलाचया कोवळया मनावर आपलया धमााची मलतततव ठसववलयावरन परलहादान आपलया हरहर या नावाचया कळसवामीची पजा करणयाची वजष कली नतर दरहरणयकशयपन परलहादाच भरषट झालल मन पन आपलया कळसवामीची पजा करणयाकडस वळवाव महणन नानातर हच उपाय कल तरावप नससह हा परलहादास आतन मदत करीत असलयामळ दरहरणयकशयपच सवष परयतन वयरष गल शवटी नससहान तया अजञानी मलास अनक रापा दऊन तयाच मन इतक भरषट कल की तयान आपलया वपतयाचा वध करावा महणन तयाच मन वळववल खर परत त अघोर कमष करणयास तया मलाची छाती होईना सबब नससहान सधी पाहन ताबतातील वाघाचया सोगासाररख आपलया सवष आगास रग दऊन तोडात मोठमोठाल खोट दात धरन लाब लाब कसाची दाढी लाववली आणण तो एक तर हचा भयकर ससह बनला ह सवष कतरतरम छपववणयाकररता नससहान भरजरीच एक ऊची लगड नसन गरतीसाररखा आपलया तोडावर लाबलचक पदर घऊन मोठया राटान चमकत ठमकत तया मलाचया मदतीन एक दरदवशी तयाच वपतयाचया ववशाळ मदरदरात खाबाची गद होती तयात जाऊन लपन उभा रादरहला इतकयात दरहरणयकशयपन सवष दरदवसभर राजयकारभार करन रकलयामळ सधयाकाळ झालयाबरोबर आपलया मदरदरात एकाती यऊन तनभषयपणान सवसर ववसावा घणयाचया

इरादयान पलगावर लोळत पडला न पडला तोच नससहान जलदी करन डोईवरचा लगडयाचा पदर कबरस गडाळन तया लपललया खाबातन तनघन दरहरणयकशयपचया आगावर एकदम जाऊन पडला आणण तयान आपलया हातातील वाघनखानी दरहरणयकशयपच पोट फाडन तयाचा वध कलयाबरोबर नससहान तरील सवष दववजासदरहत रातरीचा दरदवस करन आपलया मलखात पळन गला इकडस नससहान परलहादास फसवन अस अघोर कमष कलल उघडकीस आलयावरन कतरतरयानी आयष लोकास मळीच दरदवज महणणयाच सोडन तयास वववपरय महण लागल व पढ तया वववपरय शबदापासन तयाच नाव ववपर पडल असाव पढ कतरतरयानी नससहास नारससह महणज ससहाची बायको अस तनदय नाव दरदल शवटी दरहरणयकशयपचया पतरातन ककतयकानी तर नारससहास धरन आणन तयास यराशसरत शासन कराव महणन दीघष परयतन कला परत नारससहान दरहरणयकशयपच राजय घणयाची मळीच आशा सोडन कवळ मलखास आणण शजवास सभाळन पढ काही दसरी गडबड कलयासशवाय मरण पावला

धो०mdashतर मग नारससहाचया अशा अघोर कमाषवरन तयाचया नावान माग पढ कोणी तयाची छी र कर नय या भयासतव ववपर इततहासकतयाानी काही काळ लोटलयानतर सधी पाहन नारससहाववरयी तो खाबापासन जमला वगरर नानातर हचया लबाडया कलपन इततहासात दाखल कलया असावया अस ससदध होत

जो०mdashयात काही सशय नाही कारण तो जर खाबापासन जमला असल अस महणाव तर तयाची कोणी तरी दसर यान नाळ कापन तोडात दधाचा बोळा दरदलयासशवाय तो कसा वाचला असल नतर तयास कोणी तरी दसर यान दाईच अरवा वर दध पाजलयासशवाय तो लहानाचा मोठा कसा झाला असल कदागचत तसदरह घडन आल असल महणाव तर तणकरन एकदर जो सशषटकरम चालत आला आह तयास बाध यतो या गपपाडया ववपर गररकारानी नारससहास एकदम लाकडाचया खाबातन बाहर कादरढलयाबरोबर तयास दसरी कोणाची मदत न दता आपलया आपण इतका शकतीमान दाढी समशाचा ठोबया कला की जयान लागलीच दरहरणयकशयपस माडीवर घऊन तयाच पोट नखान फाडन तयाचा वध कला अरर जो वपता आपलया समजतीपरमाण वपतधम मनी आणन कवळ शदध ममतन आपलया सवपतराच मन खर या धमाषकडस वळवाव महणन खटपट करीत होता तयास तया सवसाक आदरदनारायणाचया अवतारान अस दहात शासन कराव काय अस शासन अजञानी मनषयाचा अवतारसदधा करणार नाही तो आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयान तया दरहरणयकशयपस दशषन दताच मी आदरदनारायण आह अशी तयाची खातरी करन वपता व पतर या उभयतामधय सलोखा करन दणयाच एकीकडस टाकन तयाचा असा तनदषयपणान वध कला ह मोठ आशचयष होय तयाचयान जर तया दरहरणयकशयपची उपदश करन खातरी करवली नाही तरी तो सवााच बदधीचा दाता कशाचा यावरन अस ससदध होत की नारससहामधय या आपलया पणयातील एका शणपजया राडइतकी अककल नवहती कारण की शजन पहा यरील एका परततबहसपती महणववणार या एका ववदवानास कवळ आपलया गोड बोलणयाचा लळा लावन तयास

आपला गलाम करन टाककल आह हलली दरहदसतानात अमररकन आणण यरोवपयन समशनरीनी आपलयातील ककतयक तरणास णिसती धमाषनसारी कल आहत परत तयानी तयातन एकादरह तरणाचया वपतयाचा वध कला नाही ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashनारससहाची अशी फशजती झालयावर ववपरानी परलहादाच राजय घणयाववरयी काही परयतन कल ककवा नाही

जो०mdashववपरानी परलहादाच राजय यायाव या इरादयान अनक तर हच चोरन उपाय कल परत त सवष वयरष गल कारण परलहादाच पढ डोळ उघडन तयाचया मनात ववपराच कपट दरदसन आल यावरन परलहादान ववपराचा काडीमातर ववशवास न धरता सवााशी वरकाती सनह ठवन आपलया राजयाची नीट वयवसरा करन मरण पावला नतर तयाचपरमाण परलहादाचा पतर ववरोचन यान आपल राजय सभाळन तयास बळकटी आणन मरण पावला ववरोचनाचा पतर बळी हा मोठा पराकरमी तनघाला तयान पररम आपलया आशरयान रहाणार या लहान लहान कतरपतीस दषट दगखोराचया तरासापासन सोडवन तयाजवर आपल वचषसव बसववल नतर तयान आपल राजय उततरोततर वाढववणयाचा करम चालववला तया वळी ववपराचा मखय अगधकारी वामन होता तयास त सहन होईना सबब बळीच राजय एकदम लढन यायाव महणन चोरन मोठी फौज तयार करन एकाएकी बळीचया सरहददीवर यऊन ठपला वामन अततशय लोभी धाडस आणण हकखोर होता

भाग ६ वा बळीराजा जोतीबा मर हाठ खाडोबा महासभा नऊ खाडााचा नयायी भरोबा भराडी सात आशरयीत तळी भरण आहदतवाररास पववि मानण वामन पकष घालण ववाघयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सतत जाण आराधी लोक सशलागण ताादळााचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववषयीा भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळी-परततपदा भाऊबीज इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन बळीराजान काय कल

जो०mdashबळीराजान आपलया राजयातील एकदर सवष सरदाराकड व तयाचया आशरयान रहाणार या कतरपतीकड ताबडतोब साडणीसवार पाठववल आणण तया सवाानी दसरी काही सबब न सागता आपलया सवष फौजा घऊन तयाच मदतीस याव महणन सकत ताकीद कफरववली

धो०mdashया दशात बळीचया ताबयात मोठ कतर होत

जो०mdashया दशात बळीराजाचया ताबयात अनक दरठकाणी अनक कतर होती सशवाय तयाचया ताबयात ससवहलदवीपाच आसपास ककतयक बट होती असा तकष तनघतो कारण तर बळी या नावाच एक बट सदधा आह या दशात दकषकणत कोलहापराच पशशचमस बळीचया ताबयात कोकण व मावळातील काही कतर होती तयावर जोतीबा या नावाचा अगधकारी होता तयाच राहणयाच मखय दरठकाण

कोलहापरचया उततरस रतनागगरी महणन एक पवष आह तयावर होत तयाचपरमाण दकषकणत दसर कतर बळीचया ताबयात होत तयास महाराषर महणत असत व तयातील सवष कतरवासी लोकास महाराषरी महणत असत तयाचा अपभरश मराठ हा होय त महाराषर कतर अततशय मोठ असलयामळ बळीराजान तयाची नऊ खड कली होती यावरन तया परतयक खडाचया अगधकार याच नाव खडोबा पडल होत अस सापडत व तयाचया योगयतपरमाण तयाचया हाताखाली एक अरवा दोनही परधान असत तयाचपरमाण दर एक खडोबाच हाताखाली बहत मलल असत महणन तयास मलखान महणतात तयापरकी जजोरीचा खडोबा हा होता तो आपलया आसपासचया कतरपतीचया ताबयातील मललाचया खोडी मोडन तयास ताळयावर आणीत अस यासतव तयाच नाव मललअरी पडल आह तयाचाच अपभरश मलहारी हा होय तो धमष यायान लढणयामधय इतका अहकार बाळगीत अस की तयान कधी आपलयास पाठ दाखववलल शतरवर वार कला नाही महणन तयाच नाव मारतोड पडल होत जयाचा अपभरश माताड हा आह तसाच तो दीनाचा कर वारी अस तो गाणयाचा मोठा रोकी अस कारण तयान सरावपलला एक परससदध मलहार राग आह तो इतका उततम आह की तयाचया आशरयान समयया महणन जो मसलमान लोकामधय परससदध गायक होऊन गला तयानसदधा दसरा एक मलहार कला आह याखरीज बळीराजान महाराषरात महासभा आणण नऊ खडाचा यायी अस दोन मखय अगधकारी वसल व याय करणयाच कामात नमल होत तयाच हाताखाली दसर अनक कामगार असत अस आढळत हलली तया महासभदयाचा अपभरश महसोबा झाला आह तो सवष पीकपाणयाची यराकळी तपासणी करन तयापरमाण सट तट घालन सवाास आनदात ठवीत अस यामळ हलली मर हाठयात एक कळ अस सापडणार नाही की जयात त आपलया सशवारातील भलतया एकादया दगडास महासभदयाच नावान शदराच माजण करन तयास ऊद दाखवन तयाच नाव घतलयासशवाय चाडयावर मठ ठवणार नाहीत शतात ववळा घालणार नाहीत व खळयातील राशीला अधोली लावणार नाहीत तो बळीराजाचा सभ करन वसल करणयाचा ककतता यवन लोकानी घतला असावा असा तकष तनघतो कारण तया काळी यवन तर काय पण समसर दशातल अनक ववदवान यर यऊन जञान सशकन जात असत अस पराव सापडतात ततसर अस की अयोधयजवळ काशीकतराच आसपास काही बळी राजाच ताबयात कतर होती तयास दहाव खड महणत असत तरील अगधकार याच नाव काळभररी होत महणन सापडत तयाचपरमाण तो अगधकारी पवी काही दरदवस काशी शहराचा कोतवाल होता असही आढळत तो गायनामधय इतका तनपण होता की तयान एक राग सवततर उतपन कला आह तया भररव रागास तानसनासाररख महा परखयात गवयीसदधा नमनच रादरहल व तयान आपल कलपनन एक डौर नावाच वादय उतपन कल या डौर वादयाची रचना इतकी ववलकण आह की तयाची तालसरामधय मदग तबला वगरर वादय बरोबरी मळीच कर शकत नाहीत मातर तयाजकडस दलषकषय कलयामळ जस त परससदधीस याव तस आल नाही तयाच सवकास भररवाडी महणत असत जयाचा अपभरश भराडी होय यावरन बळीराजाच राजय या दशात आजपाल महणज दशरराचा बाप यासारखया

इतर सवष कतरपतीपका फार मोठ होत महणनच एकदर सवष कतरपती तयाचया धोरणान वागत असत इतक च नवह परत तयापरकी सात कतरपती तर बळीस करभार दऊन तयाच आशरयान वागत असत यावरन तयाच नाव सात आशरयीत पडल होत महणन सापडत साराश वर सलदरहललया सवष कारणावरन बळीराजाच राजय फार मोठ होत व तो अततशय बलवान होता महणन तयाववरयी एक जनाट महणसदधा सापडत ती अशी की ldquoबळी तोच कान वपळीrdquo बळीराजा जवहा काही महततवाच काम आपलया सरदारास सोपीत अस तवहा आपला दरबार भरवन तर तो एका तबकात भडार व नारळ यासदरहत पानाचा ववडा माडन महणत अस की जयास ह काम करणयाची दरहममत असल तयान हा ववडा उचलावा यावरन त काम शवटास नणयाची जयास दरहमत अस तो हरहर (हरहर या शबदाचा अपभरश हराहरा होय असा तकष तनघतो कारण इशगलश लोकात एक अतत जनाट वदरहवाट सापडत ती अशी की त हरा हरा महटलयासशवाय आनदाची टाळी वपटीतच नाहीत व तयाच सनापती आपलया फौजस हरा हरा महटलयासशवाय शतरवर तटन पडणयाला हकम दत नाहीत अस कोठ कोठ तयाचया इततहासात सापडत ldquoHurrah Boys loose the saddle or win

the horse rdquo) महावीराची शपर घऊन तयातील भडार कपाळी लावन नारळासदरहत तो पानाचा ववडा उचलन आपलया माथयावर ठवन पदरात घई तया वीरास बळीराजा त काम सोपीत अस नतर तो वीर बळीराजाची आजञा घऊन आपलया फौजसदरहत तळ उचलन शतरवर चालन जात अस यावरन तया ससकाराच नाव तळ उचलण ह पडल असाव तयाचा अपभरश ldquoतळी उचलणrdquo हा होय परत बळीचया सवष महावीरापरकी भररोबा व जोतीबा व नऊ खडोबा ह तर रयतचया सखाकररता झटणयाची शरष करीत असत याजकररता एकदर सवष मर हाठयानी हरएक शभकायष सर करणयाच पवी तळी उचलणयाचा ससकार करणयाच सोडल नाही तयानी तया ससकारात बदरहरोबास जोतीबास व खडोबास दववत मानन तयाची नाव सामील करन तळी उचल लागल ती यणपरमाणmdashldquoहरहर महादवrdquo बदरहरोबाचा अरवा जोतीबाचा चाग भला सदानदाचा उदय आणण मललखान अहकार इतक च नाही परत बळीराजा आपलया सवष परजसदरहत हरहर महादवाचया नावान आदरदतवारास पववतर पाळीत अस यावरन हललीच मर हाठ महणज माग महार कणबी आणण माळी इतयादी लोक दर आदरदतवारी आपलया घरातील तया कळसवामीचया परततमवर पाणी घालन तयास कोरडया ओलया भाकरीचा नरवदय दाखववलयासशवाय त आपलया शजभवर पाणयाचा रबसदधा ठवीत नाहीत

धो०mdashवामनान बळीराजाचया सरहददीवर यऊन ठपलयानतर काय कल

जो०mdashवामन आपलया सवष फौजसदरहत बळीचया राजयात एकदम सशरन तयाच रयतस पीडा दत दत बळीचया मखय राजधानीजवळ यऊन सभडला तयावरन बळीन आपलया सवष दशावरचया फौजा हजर होणयाचयापवी लाचार होऊन आपली खाजगी फौज मातर बरोबर घऊन वामनबरोबर लढाया दणयाची सरवात कली ती यणपरमाणmdashबळी भािपद वदय परततपदपासन वदय अमावसयपावतो दररोज वामनाशी लढन सधयाकाळी परत आपल महालात आरामास यत अस यावरन दोही

पकातील जवढ लोक तया पधरवडयात एकमकाशी लढताना पडल तयाचया मरणाचया ततरी धयानात रादरहलया सबब दरवरी भािपदमाशी तया तया ततरीस पक घालणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो नतर अशशवन शदध परततपदपासन शदध अषटमीपावतो बळीराजा वामनाबरोबर लढणयात इतका गतला की तयास दहभान न राहाता तो आपलया महालात आरामाससदधा आला नाही इकडस बळीराजाच ववधयावली राणीन आपलया खोज आरागध सवकाकडन एक खडडा खनवन तयात तयाजकडन जळाऊ लाकड टाकवन तया खडडयाजवळ ती आठ रातरी आणण आठ दरदवस अन पाणी न घता पढ एक पाणयाचा घट मातर ठवन आपलया पतीस जय समळन वामनाची पीडा दर वहावी महणन हरहर महावीराची परारषना करीत घटट बसली होती इतकयात अशशवन शदध अषटमीस रातरी बळीराजा रणात पडलयाची बातमी ततला यऊन पोहचताच ततन तया खडडयातील लाकडास आग लावन तयामधय उडी घालन मरण पावली तया दरदवसापासन सती जाणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो जवहा ती ववधयावली सती आपलया पतीचया ववरहामळ अगनीत उडी टाकन मरण पावली तवहा ततचया सवतील शसतरया व खोज आराधयानी आपलया आगावरची वसतर फाडन जाळली आणण तयानी आपला ऊर बडवन टाळया वपटन तया खडडयाच भोवती राणीचया गणाचा आठव करन मोठा शोक कला तो यणपरमाणmdashldquoमाझ दयाळ राणीबाई तझा डागोरा गरजला ldquo इतयादी ही दखाची खपली उचकट नय महणन ववपरातील तनदषय गररकारानी मागाहन सधी पाहन तया खडडयाचा होम बनवन तयाववरयी अनक दसर या लबाडया कलपन गररात सलहन ठववलया असावया ततकडस बळी रणागणी पडलयावर बाणासरान वामनाशी एक दरदवसभर हासलशी हाल दऊन मोठया तनकरान लढला नतर तयान अशशवन शदध नवमीस रातरी आपली उरलली फौज बरोबर घऊन पळन गला यामळ वामन इतका बदमसत झाला की बळीराजाचया मखय राजधानीत मळीच कोणी परर नाही अशी सधी पाहन तयान आपलयाबरोबर सवष फौज घऊन अशशवन शदध दशमीस परातकाळी तया शहरात गला आणण तयान तरील एकदर सवष आगणाच सोन लटल तयाचा अपभरश ldquoसशलगणाच सोन लदरटलrdquo हा होय आणण आपलया घरी ताबडतोब तनघन गला पढ तो घरात सशरत वळी तयाचया सतरीन पवी एक कणकीचा बळी रटटन घरात करन ठववला होता तयास ततन आपलया दाराचया ऊबर यावर ठवन ती वामनास अस महणाली की हा पहा बळी पनतमचयाबरोबर यदध करणयाकररता आला आह यावरन वामनान तया कणकीचया बळीस लार मारन घरात सशरला तया दरदवसापासन आजतागायत ववपराचया ककतयक कळात दरवरी अशशवनमाशी ववजयादशमीस तयाचया शसतरयानी कणकीचा अरवा तादळाचा बळी दाराचया ऊबर याबाहर करन ठववलला असतो तयाच उरावर डावा पाय दऊन त आपटयाचया काडीन तयाच पोट फोडडतात नतर तयास उललघन घरात सशरतात अशी वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण बाणासराच लोक अशशवन शदध दशमीस रातरी आपलया घरोघर गल तवहा तयाचया शसतरयानी पढ दसरा बळी यऊन दवाच राजय सरापील याववरयी भववषय जाणन तयानी आपलया उबर यात उभदया राहन तयास ओवाळन अशा महणालया

की ldquoइडा पीडा (दववजाचा अगधकार) जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo तया दरदवसापासन आजदरदवसपयात शकडो वरााची वर लोटली तरावप बळीचया राजयातील ककतयक भागामधय कतरीय वशाचया शसतरयानी दरवरी अशशवन शदध दशमीस सधयाकाळी आपापलया पतीस व पतरास ओवाळन पढ यणार या बळीच राजय याव महणन इशचछणयाच अदयाप सोडडल नाही यावरन तो यणारा बळी राजा ककती उततम असल धय तो बळी राजा आणण धय ही राजतनषठा नाही तर आताच सोवळ दरहद लोक इशगलश लोकानी महरबान होऊन आपलयास मोठमोठ हदद दयाव महणन त राणीचया वाढदरदवशी भरसभत तयाचया बढतीववरयी मोठमोठाली वयाखयान दतात आणण तयाचववरदध वतषणक वतषमानपतरात अगर साहशजक बोलणयात दाखववतात

धो०mdashबर त बळीराजान बोलावलल सरदार मळीच तयाच मदतीस आल नाहीत काय

जो०mdashमागाहन त ककतयक लहानसहान कतरपतीसदरहत आपापलया फौजा घऊन अशशवन शदध चतदषशीस बाणासरास यऊन समळताच बळीचया राजयातील एकदर सवष ववपरानी आपल जीव घऊन वामनाकडस पळन गल यावरन वामनास इतकी पाचाची धारण पडली की तयान आपलया एकदर सवष ववपरास जमा करन पढ बाणासरापासन आपला बचाव कसा करन यायावा महणन अशशवन शदध पौणणषमस (जयास कजागरी अरवा कोजागरी परणणषमा महणतात) सवष रातरभर जागर करन आपलया दवापढ परसादरप फास टाकीत बसला नतर तयान दसर दरदवशी आपलया बायकामलासदरहत सवष फौज बरोबर घऊन आपलया मलखाचया हददीवर यऊन बाणासराची वाट पहात बसला

धो०mdashनतर बाणासरान काय कल

जो०mdashनतर बाणासरान वामनावर एकदम हलला करन तयाचा अगदी मोड करन तयाजवळच सवष लटन घतल नतर तयास तयाचया सवष लोकासदरहत पररमत तयान आपलया मलखातन जरजर करन दरहमालयपवषतावर हाकलन दरदल नतर तयान तया पवषताचया पायरी तळ दऊन वामनास दाणयास इतका महाग कला की तयाच बहतक लोक कवळ उपासान मर लागल यासतव वामनाचा अवतार तया काळजीन तरच सपला महणज वामन मरण पावला तयावरन बाणासराच लोकास मोठा आनद होऊन त अस महणाल की वामन ही ववपरापरकी एक मोठी उपागध होती ती नाहीशी झालयान आपली पीडा दर झाली तवहापासन ववपरास उपाधय महणणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो पढ तया उपाधयानी आपापलया तरबर हाडी एकदर सवष आपलया रणात पडललया आपताचया नावान गचता (जयास हलली होळी महणतात) पटवन तयाचया उततरककरया कलया कारण तयाचयामधय पवीपासन मलया मनषयाच धडास जाळणयाची वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण तरील सवष बाणासरासदरहत कतरतरयानी आपापलया रणात पडललया आपताचया नावान फालगन वदय परततपदस वीर बनन हातात नागवया तरवारी घऊन मोठया आनदान नाचन तयास मान दरदला कारण कतरतरय लोकात मलया मनषयाच धडास परणयाची बहत दरदवसापासन वदरहवाट सापडत शवटी बाणासरान अखरीस तया उपाधयाच रकणाकररता काही लोक तर ठवन बाकी सवष

सरदारास बरोबर घऊन आपलया मखय राजधानीत यऊन जो काय आनद कला तो सवष यर वणष गलयास गररववसतार फार होईल या भयासतव तयातील साराश (मातर दतो) तयान आपलया सवष धनाची मोजदाद करन अशशवन वदय तरयोदशीस तयाची पजा कली व तयान वदय चतदषशीस आणण वदय अमावासयस आपलया सवष सरदारास उततम परकारच खाण दऊन मौजा मारलया नतर काततषक शदध परततपदस आपलया ककतयक सरदारास तयाचया योगयतपरमाण दणगया दऊन तयास आपापलया मलखी जाऊन कामावर हजर राहणयाचा हकम दरदला यावरन यरील एकदर सवष अबालवदध शसतरयास जो काय आनद झाला की तयानी काततषक शदध दववततयस आपापलया बाधवास यराशशकत भोजन घालन तपत कलयानतर तयानी तयास ओवाळन ldquoइडा पीडा जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo अशी तया यणार या बळीची आठवण दरदली तया वळपासन आजदरदवसपावतो दरवरी दरदपवाळीत भाऊबीजस कतरतरयाचया कया आपापलया बाधवास यणार या बळीचया आठवणीसशवाय दसरा आसशवाषद दत नाहीत परत उपाधयाच कळात अशा तर हची आठवण दणयाची वदरहवाट मळीच सापडत नाही

धो०mdashतर मग आदरदनारायणान बळीस पाताळी घालणयाकररता वामनाचा अवतार घतला तया वामनान सभकार याच सोग घऊन बळीराजास फसवन तयापासन तीन पाउल पथवी मागन घतली नतर तयान सभकार याच सोग टाकन इतका मोठा अगडबब मनषय बनला की तयान एकदर सवष पथवी आणण आकाश आपलया दोही पाउलात आटवन बळीराजास ववचारल की आता मी ततसर पाऊल कोठ ठवाव नतर बळीराजान लाचार होऊन तया अगडबबयास अस उततर दरदल की त आता आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव अस महणताच तया बबयान बळीराजाचया मसतकावर आपल ततसर पाऊल ठवन बळीस पाताळी घालन आपला करार परा करन घतला अस तयाच उपाधयानी भागवत वगरर इततहासात सलहन ठववल आह त सवष तमचया या हकीकतीवरन खोट आह अस ससदध होत तर याववरयी तमचा काय असभपराय आह तो कळ दया

जो०mdashआता यावरन तच ववचार करन पहा की जवहा तया बबयान आपलया दोन पावलात एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटववल तवहा तया बबयाचा पदरहलया पावलाखाली ककतयक गाव चगरन लयास गली असतील नाही बर दसर अस की तया बबयान जवहा आपल दसर पाऊल आकाशात ठववतवळी तर अततशय दाटी झालयामळ ककतयक तार याचा एकमकावर आदळन चराडा झाला असल की नाही बर ततसर अस की तया बबयान आपलया दसर या पावलात जर सवष आकाश आटववल तर तयाच कबरपासन वरच धड कोठ रादरहल असाव कारण मनषयाच दसर पाऊल फार झाल तर तयाचया बबटापयात ऊच आकाशात पोहच शकत यावरन तया बबयाच कबरपासन तयाचया मसतकापयात आकाश उरल असल तयात अरवा तया बबयान आपलयाच माथयावर आपल ततसर पाऊल ठवन आपला करार परा करन घणयाच एकककडस ठवन तयान कवळ दगबाजी करन आपल ततसर पाऊल बळीराजाचया मसतकावर ठवन तयाला पाताळी घातल ह कस

धो०mdashकाय तो बबया आदरदनारायणाचा अवतार ना आणण तयाचयान अशी ढळढळीत दगलबाजी कशी करवली अशा लबाडास आदरदनारायणाचा अवतार महणणार या इततहासकतयाास गधककार असो कारण तयाचयाच लखावरन वामन हा कपटी घातकी आणण कतयान होता अस ससदध होत की जयान आपलया दातयास कपटान पाताळी घातल जो०mdashचवर अस की तया बबयाच डोक जवहा आकाशापलीकडस सवगाषत ऊच गल असल तवहा तयास तरन बळीस फारच मोठयान ओरडन ववचाराव लागल असल की आता माझया दोन पावलातच एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटल यासतव आता मी माझ ततसर पाऊल कोठ ठवन आपली कबलायत परी करन यायावी कारण आकाशातील तया बबयाच मख आणण पथवीवरील बळीराजा यामधय अनत कोसाच अतर पडल असल आणण तयापरकी रसशयन फर च इशगलश आणण अमररकन वगरर लोकापरकी एकादरह मनषयास तया भारणापरकी एक शबदसदधा ऎक गला नाही ह कस व तयाचपरमाण पथवीवरील मानव बळीराजान तया बबयास उततर दरदल की त आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव ह तरी तया बबयास कस ऎक गल असल कारण बळी काही तयासाररखा ववगचतर पराणी बनला नवहता पाचव अस की तया बबयाचया भारान ही पथवी रसातळास गली नाही ह मोठ आशचयष होय धो०mdashनाही तर आपण ह दरदवस कोठन पादरहल असत बर तया बबयान काय काय खाऊन आपला जीव वाचववला असल अहो तो बबया मला असल तवहा तयाचया तया अगडबब मढयास समशानात नणयाकररता चौघ खादकरी तरी कोठन समळाल असतील कदागचत तयास जागचया जागीच लाकड रचन जाळल असल महणाव तर तयास जाळणयापरती लाकड ककवा गोवर या तरी कोठन समळालया असतील बर तसलया मढयास जाळणयापरती लाकड समळाली नसतील महणाव तर तयाचा जागच जागीच कोलहयाकरयानी खाऊन भडारा कला असल काय साराश भागवत वगरर सवष गररावरन जर सदरी सलदरहललया शकाच तनवारण होत नाही तर उपाधयानी मागाहन सधी पाहन एकदर सवष मळचया दतकरावरन ह सवष गरर कल असावत अस ससदध होत

जो०mdashबाबा त त भागवत एक वळ वाचन पहा महणज तला तयापका इसापनीतत बरी वाट लागल

भाग ७ वा

बरहमा ताडपिावर सलहहणयाची चाल जादमाि सासकताच मळ आटक नदीच पलीकडस जाणयाची बादी पवी घोडीा वगर जनावर बराहमण लोक खात होत भट राकषस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाषटीच गचनह बीजमाि माहार शदर कळकणी कळाबी कणबीण शदरााचा

दवष सोवळ धमाशासि मन भट पातोजीच सशकषण मोठा भयाकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवामन मलयामाग उपाधयाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashयापरसगी रोर कलीन अगधकारी नमणयाची सवड झाली नाही सबब बरमहा या नावाचा एक पटाईत कारकन होता तोच सवष राजयकारभार चालव लागला तो मोठा कलपनबाज व जशी वळ पडल तस वागन आपला मतलब साधणारा होता तयाचया बोलणयाचा काडीमातर ववशवास नस महणन तयास चार तोडाचा बरमहया महणणयाचा परचार पडला असावा साराश तो अततशय दक हटटी धतष धाडस आणण तनदषय होता

धो०mdashबरमहयान पररम काय काय कल

जो०mdashबरमहयान पररम ताडपतरावर णखळयान उकरन सलदरहणयाची यकती काढन व तयास ज काही इराणी जादमतर व जया काही भाकड दतकरा पाठ होतया तयापरकी ककतयक गोषटी तयात सामील करन तया सवााच तयान तयावळचया सवषकत (जयाचा अपभरश ससकत) चाल भारत आताचया फारशी बयतीसाररखी लहान लहान कवन करन तया सवााचा सार ताडपतरावर दरटपन ठववला पढ तयाची फार परशसा वाढली आणण तणकरन बरमहयाचया मखापासन तया कादबर यासदरहत जादमतर ववदया तनघाली महणन महणणयाची वदरहवाट पडली असावी इतकयात उपाधय लोक उपासान मर लागल यामळ त इराणात परत माघार चोरन छपन पळन जाऊ लागल तवहा तयान आटक नदीस अरवा समिास कोणी उललघन पलीकडस जाऊ नय महणन तलाख घालन बदोबसत कला

धो०mdashतयानी मग तया झाडीत काय काय खाऊन आपल जीव वाचववल

जो०mdashतयानी मग तरील झाडाची फळ पान जसमनीतील कदमळ व जगलातील अनक तर हच पशपकी तर काय पण ककतयकानी अखरीस आपलया बसतया घोडयाचासदधा वध करन तयास भाजन खाऊन आपल जीव वाचववल यामळ तयाजवरच रकक तयास भरषट महण लागल पढ रकक शबदाचा अपभरश राकस आणण भरषट या शबदाचा अपभरश भट झाला नतर तया भटानी अशा अडचणीत पडलयामळ नानातर हचया पराणीमातराच मास खालल व तयाची तयास लाज वाट लागलयामळ तयानी त खाणयाची बदी करणयाच परयतन कल असतील खर परत तयातन ककतयक भटास मास खाणयाची रची लागलली सवय सटना तयानी काही काळानतर सधी पाहन तया नीच कमाषचा दोर छपववणयाकररता पशचा वध करन तयाच मास खाणयामधय अगाध पणय आह महणन तया पशच वधास पशयजञ अशवमध वगरर परततशषठत नाव दऊन ती गररी दाखल कली

धो०mdashनतर बरमहयान काय कल

जो०mdashपढ बळी राजाचा पतर बाणासर मरताच तयाचया एकदर सवष राजयात कोणी मखय अगधकारी नसलयामळ शजकड पहाव ततकड बबद होऊन होऊन जो तो आपापलया घरचा राजा होऊन ऎराआरामात गतला अशी सधी पाहन हयान आपलयाबरोबर तया सवष बभकषकत भट पररवारास

(जयाचा अपभरश हलली ldquoपररवारीrdquo होय) घऊन तयान राकसावर (रककावर) एकाएकी रातरी घाला घालन तयाचा अगदी मोड कला नतर तयान बाणासराचया राजयात सशरणयाच पवी असा ववचार कला की पढ कदागचत न जाणो आपलयावर एकाद सकट यऊन आपली सवााची दाणादाण झालयास पनआपण आपलया पररवारातील एकमकानी एकमकास ओळखन कादरढता याव महणन बरमहयान एकदर सव आपलया पररवारी लोकाचया गळयात एक एक पाढर या सताचया पाषटीच जातीसचक गचह महणज जयास हलली बरमहसतर महणतात त घालन व तया परतयकास एक जातीबोधक बीजमतर महणज जयास हलली गायतरी महणतात ती सशकवन पढ तयाजवर कसाही परसग गजरला तरावप तयानी तो मतर कतरतरयास साग नय महणन तलाख मारन टाककली यावरन भट लोक आपापलया पररवारातील एकमकास एकमक सहज ओळखन काढ लागल

धो०mdashयानतर बरमहयान काय कल

जो०mdashनतर बरमहयान तया आपलया सवष पररवारी भटास बरोबर घऊन बाणासराचया राजयात सशरला आणण तयान तयातील ककतयक लहानमोठया सरदाराचा मोड करन बहतक कतर आपलया हसतगत करन घताच तयापरकी रणागणी कबरा बाधन लढणार या महाअरी (हललीचा जयाचा अपभरश महार होय) कतरतरयासशवाय ज लोक तयाचया तावडीत सापडल होत तवढयाच मातर तयान सवष हरण करन तया सवाास कवळ सततचया मदान कि लोक (जयाचा अपभरश शि होय) मानन आपल दास कल तयातन ककतयकास आपलया लोकाचया घरोघर सवाचाकर या करणयाकररता वाटन दरदल बाकी रादरहललया काम करन घऊन तयाच पोटापरत अन दणयाची वदरहवाट घातली यावरन तया कामगाराच नाव कळकरणी पडल (जयाचा अपभरश कळकणी होय) तयाचपरमाण तया शि कळाची नाव कळवाडी अशी पडली (जयाचा अपभरश कळबी अरवा कणबी होय) व तया दास कणबयाचया शसतरयास नहमी शतीपरत काम नसलयामळ कधी कधी कारणपरतव भटाचया घरी सवाचाकर या करावयास जाव लागत अस यासतव कणबीण आणण दासी या दोन शबदामधय तीळमातर भद दरदसन यत नाही वर सलदरहललया मळ आधारावरन पढ एकदर सवष भट उततरोततर मदाध होत जाऊन शिास ककती नीच मान लागल की तयाववरयी सवष हकीकत सलह गलयास तयाचा एक सवततर गरर होईल या भयासतव तयापरकी काही काही सापरत मदद आढळतात त रोडकयात यर सलदरहतो त यणपरमाण mdashहललीच भट (मग त झाडणार या मागा-महारासाररख अकरशय का असनात) उपाशी मर लागलयामळ जी नाही ती नीच कम आचरन पापपणयाचा ववगधतनरध न मातनता अजञानी शिास फसववणयास काडीमातर मागपढ पाहात नाहीत शवटी तयाचा कोठ उपाय चालनासा झाला महणज त शिाच दारोदार धमाषचया समरान दोम दोम करन आपली कशी तरी पोट जाळतात परत शिाच चाकर होऊन तयाचया शतात गर साभाळन तयाचया गोठयातील शण वाहन शणखईत नऊन टाकणयास नागर कळव मोटा आणण गाडया हाकणयास खादणी खरपणी आणण कोळपणी करणयास सोनखताचया पाटया डोईवर वाहन झाडास खतववणयास कडबयाचया आळाशा वाहन गजी रचणयास रातरी हातात काठया घऊन शताची राखण करणयास व तयाच

शतातील धायाची व भाजीपालयाची ओझी वाहन तयाचया घरी नऊन टाकणयास लाजतात त शिाच घरी चाकरीस राहन तयाची घोडी खाजवन तयाचया घोडयापढ धावणयास तयाच जोड बगलत मारन साभाळणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाची उषटी काढन खरकटी माडी घासणयास तयाचया घरातील समया घासन दरदव लावणयास व तयाचया घरी गचखलमाती वाहन तरबगार याच काम करणयास लाजतात तयाचपरमाण भटणी शिाचया चाकररणी होऊन तयाचया शसतरयास उटणी लावन तयास नाह घालन तयाच क स ववचरणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाचया शसतरयाच तरबछान करन तयाच पाय चपणयास व तयाचया शसतरयाची लगडी धऊन तयाच जोड साभाळणयास लाजतात पढ जवहा त महाअरी आपलया शि बाधवास भटाचया हातातन सोडवाव महणन भटावर हमशा हलल कर लागल तवहा एकदर सवष भट शिाचा इतका दवर कर लागल की त शि सशवलल अनसदधा खाईनास झाल व तयाच दवरावरन हललीच भट शि सशवलल अन तर काय पण त शि सशवलल पाणीसदधा पीत नाहीत तयानी आपणास कोणी शिानी सशव नय याजकररता सोवळ होणयाची चाल पाडली पढ ककतयक शििोही भट गररकारानी जनाची तर नाही पण मनाची सदधा काडीमातर लाज न धररता सधी पाहन तया सोवळयाच इतक महततव वाढववल की सोवळया भटास एकाद शिाचा सपशष झाला असतासदधा तो वासतववक अपववतर होतो महणन तयानी धमषशासतरासारखी अनक अपववतर पसतक करन ठववली आहत व काही कालानतर शिास आपलया पवीचया शरषठतवाची आठवण झालयास त कधी तरी आपलया उरावर नाचणयास कमी करणार नाहीत या भयासतव शिास मळीच कोणी जञान सशकव नय महणन भटानी बदी करन तपत झाल इतक च नाही परत तयानी तयापरकी कोणी परमारषसबधी गरर वाचीत असलयास तयातील एक शबदसदधा शिाच कानी पड नय असा परततबध करन टाककला याववरयी मनसदरहतत दाखलही सापडतात तया आधारावरन हललीच सोवळ भट तसल अपववतर पसतक शिाच समक वाचीत नाहीत आता जरी णिसती महणववणार या इगरज सरकारचया धाकान ववदयाखातयातील पोटारी भटपतोजीचयान शिास आमही सलदरहण सशकववणार नाही अस उघड तोडान महणवत नाही तरावप तयाचयान आपलया पवषजाचया लबाडया उघडकीस आणन शिास तयाववरयी खरा समज दऊन आपल महततव कमी करन घववत नाही सबब त शिाच मलास कवळ कामापरत वयावहाररक जञानसदधा न सशकववता त तयाचया मनात अनक तर हची अपरती दशासभमानाची खोटी ततव मातर भरवन तयास पकक इशगलश राजयभकत करन अखरीस तयास सशवाजीसाररखया धमषभोळया अजञानी शि राजान आपला दश मलचछापासन सोडवन गाई-बराहमणाच कस पालन कल याववरयी अनक हलरापा दऊन तयास पोकळ सवधमाषसभमानी करन सोडडतात यामळ शि समाजाच मानापरमाण त मोठाली जोखमीची काम करणयास लायक ववदवान होत नाहीत एकदर सव खातयात भटाची गद होऊन त शिावर इतकया सफाईन जलम कररतात की तयाववरयी यरासाग हकीगत सलह गलयास कलकततयातील नीळ वपकववणार या इशगलश लोकाच जलम lsquoखडीत नवाटक सदधा भरणार नाहीतrsquo आता चहकड भटाचया हातात (नावाला मातर

टोपीवाल) सतता असलयामळ त गरीब व अजञानी शि रयतच तर काय पण त सरकारचसदधा अतनवायष नकसान करीत आल आहत व त यापढही सरकारच नकसान करणार नाहीत अस कोणाचयान महणवणार नाही याववरयी आमचया शहाणया सरकारास मादरहती असन त आधळयाच सोग घऊन कवळ भटाचया खादयावर हात ठवन तयाचया धोरणान वागत यासतव हयापासन अखरीस मोठा भयकर पररणाम होईल यात ततळमातर सशय नाही साराश बरमहयान यरील मळचया कतरवासी लोकास दास कलयानतर तो गवाषन इतका फगला होता की महाअरीनी तयाच नाव रटटन ldquoपरजापतीrdquo पाडडल होत असा तकष तनघतो परत बरमहा मलयावर आयष लोकाचया मळचया भट नावाचा लोप होत जाऊन तयाच नाव बराहमण पडल

भाग ८ वा

परशराम मातवध एकवीस सवार या दतय खाडरावान रावणाचया आशरय कला नऊखाडाची जाणाई सात आसरा महारााचया गळयाातील काळा दोरा अततशद अातयज मााग चााडाळ महारास गजवातच पायाामधय दडपण बराहमणाात पाट लावणयाची बादी कषतरिय अभाकााचा वध परभ रामोशी गजनगर वगर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव हदला आणण गचराजीव परशराम यास आमािण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashपरजापतत मलयावर बराहमणाचा अगधकारी कोण झाला

जो०mdashपरशराम

धो०mdashपरशराम सवभावान कसा होता

जो०mdashपरशराम सवभावान पड साहसी नषट तनदषय मखष आणण अधम होता तो आपलया जम दणार या रणकच शीर उडववणयास काडीमातर भदयाला नाही तो शरररान फार बळकट असन मोठा ततरदाज अस

धो०mdashतयाचया अमलात काय झाल

जो०mdashपरजापतत मरताच बाकीचया उरललया महाअरीनी बराहमणाचया हाती सापडललया आपलया बाधवास बराहमणाचया दासयतवापासन सोडववणयासाठी परशरामाशी एकवीस वळा इतक तनकरान लढाया कलया की तयाच अखरीस दवरती महणन नाव पडल व तया शबदाचा पढ अपभरश lsquoदरतयrsquo झाला जवहा परशरामान एकदर सवष महाअरीचा मोड कला तवहा तयातन ककतयक महाववरानी तनराश होऊन आपलया सनहयाचया मलखात जाऊन आपल शवटच दरदवस कादरढल महणज जजरीचया खडरावान जसा रावणाचा आशरय कला तयाचपरमाण नऊ खडाच यायी व सात आशरय या सवाानी तळकोकणात जाऊन तर छपन आपल शवटच दरदवस कादरढल तयावरन बराहमणानी कवळ गधककारान नऊ खडाचा जो यायी तयाच सतरीवाचक तनदय नाव नऊ खणची जाणाई व

सात आशरयाच नाव सातीअसरा पाडडल बाकी जवढ महाअरी परशरामान रणागणी कर दी कल तवढयापासन परशरामान तयानी कधी पनबराहमणावर कबरा बाध नयत महणन ककरयाभाक घऊन एकदर सवााचया गळयात एक एक काळया सताच दोर याच गचह (तयाचपरमाण भराडयाच पगीस व वायायाच भडारीस काळा दोरा आह तो पहा) घालन तयाचा तयाच शि बाधवानीसदधा तयाना सपशष कर नय महणन परततबध कला नतर परशरामान तया महाअरी कतरतरयास अततशि महार अतयज माग आणण चाडाळ महणणयाचा परचार घालन तयास इयकी पीडा दणयाची वदरहवाट घातली की ततला या जगात दसरी तोडच सापडण नाही उदाहरण या तनदषयान महार माग लोकाचा सड उगववणयाचया हतन आपलया लोकाच मोठमोठ इमारतीचया पायामधय ककतयक मागास तयाच शसतरयासह उभ करन तयाच कववलवाणी ओरडणयाची कोणास दया यईल याजकररता तयाच तोडात तल व शदर ओतन तयास शजवतच तया पायामधय दडपणयाची वदरहवाट घातली व ती अतत करर चाल मसलमानाच जसजस पराबलय होत चालल तसतशी आपोआप बद झाली परत इकड महाअरीशी लढता लढता परशरामाच इतक लोक मारल गल की बराहमणापका बराहमण ववधवाचा भरणा अगधक वाढला व तयाची नीट रीतीन कशी वयवसरा ठवावी याची मोठी पचाईत यऊन पडली शवटी बराहमण शसतरयाचा पनवववाह अगदीच बद कला तवहा रोडस लागी लागलयासारख झाल परशराम आपल बराहमण लोकाच वधामळ इतका वपसाळला की तयान बाणासराचया एकदर सवष राजयातील कतरतरयाचया बीजाचा समळच नाश करावा महणन शवटी तया महाअरी कतरतरयाचया तनरागशरत गरोदर ववधवा शसतरया जया इतर अनक भमीचया ठायी आपल जीव घऊन लपन रादरहलया होतया तयाचया पोटी पढ जमणार या अभषकाचा जम झालयाबरोबर वध करावा महणन परशरामान तयास पकडन आणणयाचा झपाटा चालववला तया झपाटयातन मोठया दरवयोगान वाचललया अभषकापासन उतपन झालली काही कळ हलली परभ लोकाच समाजात सापडतात तयाचपरमाण परशरामाचया धमाळीत रामोशी शजनगर तबडीवाल व कभार वगरर जातीच लोक असावत कारण ककतयक रीतीभातीमधय तयाचा शिाशी मळ समळतो साराश दरहरणयाकापासन बळी राजाचया पतराचा (बाणासराची कया उरा ही कषणाचया परदयमन नावाचया मलास दरदली होती) तनवाश होईतोपयात एकदर सवष तया कळाचा नीर काढन तयाचया लोकाची अशी राखरागोळी करन तयास धळीस समळववल यावरन बराहमण लोक जादववदयत मोठ परवीण आहत महणन बाकी सवष अजञानी कतरपतीचया मनावर वजन बसन त बराहमणाचया मतरास अततशय सभऊ लागल खर परत इकड परशरामाचया मखषपणामळ तयाचया धमाळीत बराहमणाचा फार कय झाला यामळ एकदर सवष बराहमण लोक तयाचया नावान हाकलया मारावयास कोठ लागल कोठ नाही तो इतकयात यरील एका कतरपतीचया रामचि या नावाचया मलान परशरामाच धनषय जनक राजाच घरी भरसभत भग कलयामळ परशरामान ती चरस मनात धरन रामचि आपलया घरी जानकीस घऊन जात आह अशी सधी साधन रामचिास रसतयात गाठन तयाजबरोबर यदध कल तयामधय परशरामाचा मोड झालयामळ तो इतका खजील झाला की तयान

आपलया सवष राजयाचा तयाग करन आपलया कटबासहवतषमान रोडस लोक बरोबर घऊन तळकोकणात जाऊन रादरहला तर अखरीस तयास तयाचया पवी कललया एकदर सवष दषट कमाषचा पशचाताप झालयामळ तयान आपला जीव कोठ व कधी व कसा दरदला याचा कोणास शोध लाग दरदला नाही

धो०mdashपरशराम हा आदरदनारायणाचा अवतार आह तो गचरजीव आह तयाला मरणच नाही अस सवष बराहमण आपलया गरराचया आधारावरन बोलतात आणण आपण तर महणता परशरामान जीव दरदला ह कस

जो०mdashदोन वराापवी मी सशवाजीचया पवाडयात (अभगmdashअतत महाररी कतरतरयाचा बाळ यवनाचा काळ तरतायगी १ सवभाव तो शर रणी सभडणार लढ अतनवार दशासाठी २ परशरामाशी झोब महाबळी एकवीस वळी लागोपा ३ अशा महावीरा महण महाअरी धाक ररररी दववजसत ४ बोधी सशऊ नका मोड झालयावर महणा महाआरी माग तयास ५ सभतरा सड घई शजककलया शतरचा पत कतयानाचा सपष जरसा ६ गचरजीव आह आण पाचारतन पहा तपासनी जोतीपढ ७) पदरहलया अभगात ldquoसवष बराहमणानी आपलया परशरामास पाचारन आणन तयाचया साकीतनशी माझयासमक हललीचया मागमहाराच पवषज परशरामाशी एकवीस वळा लढणार महाअरी कतरतरय होत ककवा नाही महणन पदरात माप यायावrdquo याववरयीची बराहमणास सचना दरदली आता तयानी परशरामास पाचारन आणणल नाही यावरन परशराम हा खरोखर आदरदनारायणाचा अवतार असन गचरजीव असता तर बराहमणानी कधीच तयास धडन आणन माझी तर काय पण एकदर सवष जगातील णिशसत व महमदी लोकाचीही खातरी करन तयाच समजतीपरमाण सवष मलछ लोकाच बड आपलया मतरववदयचया सामथयाषन मोडणयास कधी माग पढ पादरहल नसत

धो०mdashमाझया मत आपण सवत पन एकदा परशरामास बोलावन पहा तो खरोखरी शजवत असलयास तमचया बोलावणयान खगचत यईल कारण हललीच बराहमण जरी आपलयास ककतीही lsquoववववधजञानीrsquo झालो आहोत अस महणवोत तरावप त परशरामाचया मत भरषटच महटल पादरहजत याजववरयी परमाणmdashआताशा ककतयकानी शासतरववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार करन शासतरतनवरदध माळयाची गाजर खाणयाचा झपाटा चोरन चालववला आह

जो०mdashबर तस का होईना

गचरजीव परशराम उफष आदरदनारायणाचा अवतार यास mdash

मककाम सवषतर ठायी

अर दादा परशरामा त बराहमणाचया गररावरन गचरजीव आहस त कड का होईना परत ववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार कला नाहीस तला पदरहलयासाररख कोळयाचया मढयापासन

दसर नवीन बराहमण उतपन कराव लागणार नाहीत कारण हलली यर त ज मढयापासन उतपन कलल बराहमण तयापरकी ककतयक बरामहण lsquoववववधजञानीrsquo बनन बसल आहत तयाना काही अगधक जञानसदधा दणयाची तला कररी पडणार नाही फकत त यर य आणण तयानी शिाची गाजर खाललयाबददल तयास चािायण परायशशचत दऊन तयाचयाकडन तझया वदमतरजादचया सामथयाान पदरहलयासारख काही चमतकार इशगलश फर च वगरर लोकास करन दाखीव महणज झाल त असा तोड चकवन पळत कफर नको त या नोटीशीचया तारखपासन सहा मदरहयाच आत यऊन हजर झालयास मी तर काय पण एकदर सवष जगातील लोक तला त सवषसाक आदरदनारायणाचा अवतार खास आहस महणन मान दतील व त तस न कलयास यरील महारमाग आमचया महसोबाचया पाठीस लपन बसललया तझया ववववधजञानी महणववणार या बराहमण बचचास ओढन आणन तयाची फटफजीती करणयास कधी कमी करणार नाहीत आणण तणकरन तयाचया तणतणयाची तार तटन तयाचया झोळीत दगड पडलयान तयास ववशवासमतरासाररख उपाशी मर लागलयामळ करयाच फर (अरवा पानशगा) खाणयाचा परसग आण नको

तारीख १ ली माह आगसट आपला खरपणा पहाणारा सन १८७२ इसवी पण जोतीराव गोववादराव फल

जना गज घर न ५२७

भाग ९ वा

वदमाि जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरार शदराास जञान दणयाची बादी भागवत व मनसाहहता यााचा असागतपणा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashतमही खटीस नागर बराच लावला बर तमचया महणणयापरमाण परशराम मला व तयाची मातीस माती समळाली अस का होईना परत बाकीचया सवष कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया मतराच वजन कस बसल ह कळ दया

जो०mdashकारण तया काळी यदधामधय बराहमण लोक हर एक शसतरावर ततरववगध करन तयास असतराची योगयता आणणलयासशवाय शतरवर तयाचा उपयोग करीत नसत तयानी जवहा अशा नानातर हचया चषटा करन बाणासराचया रयतसदरहत तयाचया राजयकळाची अशी राखरागोळी कली तवहा सहजच बाकी सवष दवभोळया कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया ववदयची धाशसत बसली यास उदाहरणmdash

भग नामक ऋरीन जवहा ववषणचया छातीवर लार मारली तवहा ववषण (तयाचया महणणयापरमाण आदरदनारायण) ऋरीचया पायास शरम झाल असतील याजकररता चोळ लागला आता यातील भावारष शदध आपमतलबी आह तो असा की जया अरी साकात आदरदनारायण जो ववषण तयान बराहमणाच लारस सहन करन तयाच पाय दातरबल तया अरी आमही ज शि (तयाचया महणणयापरमाण कि पराणी) तयानी आपल बराहमण लाराबककया दऊन पराण जरी घऊ लागल तरी ह की च कर नय

धो०mdashतर मग आताचया हलकट लोकाजवळ जी काही जादमतरववदया आह ती तरी तयानी कोठन घतली असावी

जो०mdashहललीचया लोकाजवळ जी काही मठ मारणयाची मोदरहनी घालणयाची बगाली जादमतरववदया आह ती कवळ वदातील जादमतरववदयपासन तयानी घतली नसावी अस कोणचयान महणवणार नाही कारण आता जरी ततचयामधय अततशय फरफार होऊन बराच अपभरश झाला आह तरावप ततचयातील बहतक मतरात आणण यतरात ॐ नमो ओ नम ओ र ही र ही न वगरर वदमतरातील वाकयाचा बराच भरणा सापडतो यावरन बराहमणाचया मळ पवषजानी या दशात यऊन बगालयात पररम वसती कलयानतर तयाची जादमतरववदया यरन चहकद पसरली गलयामळ ततच नाव बगाली ववदया पडल असाव इतक च नवह परत आयााच पवषज आताचया आडाणी लोकासाररख दवहारा घमववणारसदधा होत कारण पवी तयाजमधय दवहारा घमववणार या लोकास बराहमण महणत असत व त सोमरस या नावाची दार वपऊन ततचया तारमधय बडबड करन आमहाबरोबर दव बोलतो महणन इतर अजञानी लोकास फसवीत होत अस तयाचयाच (ककतयक यरोवपयन गररकाराची मत आहत) वदावरन ससदध होत व तयाच आधारावरन हलली अशा सधारललया काळात आताच बराहमण भट आपली पोट6 जाळणयाकररता जप अनषठान जादमतरववगध करन अजञानी माळया कणबयास गड घालन फसववतात तरावप तया बापडया ददवी हतभागयास तया ढोगी गारडयाच कपट शोधन काढणयास फरसतच होत नाही कारण सवष दरदवसभर आपलया शतीत खपन आपलया मलाबाळाच पोरण करन सरकारची पटटी परी कररता कररता तयाचया नाकास नळ यतात

धो०mdashतर मग बरमहयाचया मखापासन चार वद सवयभ तनघाल महणन ककतयक बराहमण मोठी शखी करन जातात याला बाध यतो जो०mdashह सवष खोट आह कारण तयाच बोलण जर खर मानाव तर बरहमा मलयानतर बराहमणातील ककतयक बरहमऋरीनी अरवा दवऋरीनी कलली सकत बरमहयाचया तोडातन तनघाललया वदात कशी आढळतात तयाचपरमाण चार वदाची रचना एकाच कतयाान एकाच काळी कली महणन ससदध होत नाही अस ककतयक यरोवपयन परोपकारी गररकारानी ससदध करन दाखववल आह

धो०mdashभटानी हा बरहमघोळ कला तरी कवहा

जो०mdashबरहमा मलयानतर ककतयक बरमहऋरीनी बरमहयाचया लखाची तीन भद महणज वद कल व पढ तया तीन वदात अनक बरमहऋरीनी अनक तर हच फरफार करन तयास जया काही पवीचया भाकड

दतकरा मादरहत होतया तयाची तयानी तयाच मासलयाची कवन करन तयाचा एक नवीन चवरा वद कला इतकयात परशरामान बाणासराचया रयतस अस धळीत समळववलयामळ सहजच बराहमणाचया वदमतरजादच वजन इतर सवष कतरपतीचया मनावर बसल ही सधी पाहन नारदासारखया बायकातील पावली-कम-आठ भाऊजीन रामचि आणण रावण कषण आणण कस व कौरव आणण पाडव या सवष दवभोळया कतरपतीचया घरोघर रातरदरदवस खटया घालन तयाचया बायकापोरासमोर कधी कधी आपलया ववणयाची तणतण तार वाजवन व कधी तयाचयापढ रयरय नाचता टाळया वपटन तयास वरकाती जञान उपदश करणयाचा भाव दाखवन आतन एकमकास एकमकाचया लाडयालबाडया सागन तया सवााच आपापसात तट लावन एकदर सवष बराहमण लोकास तनवध कलयामळ बराहमण गररकारानी तवढया का सवष लोकाची नजर चकवन आपली सवष वदमतरजाद व ततसबधी भाकड दतकरा होतया तवढयाशी सरासरी मळ घालन तयानी अनक समतया सदरहता शासतर पराण वगरर भारच भार नवीन गरर घरातलया घरात बनवन तया सवाात शिावर बराहमण लोकाच वचषसव सरापन तयानी आपलया वडडलोपाशजषत सशपाईगगरीचया मागाात काटी ठोकन मोठा धासमषकपणाचा डौल घातला ह सवष बरमहकपट पढ कधी शिाचया धयानात यऊ नय या भयासतव अरवा तया गररात पादरहजल तस फरफार कररता यावत महणन तयानी शि वगरर पाताळी घातललया लोकास मळीच कोणी जञान दऊ नय अस अनसदरहतसाररखया अपववतर गररात फारच मजबत लख करन ठववल आहत

धो०mdashभागवत तयाच वळस कल असाव काय जो०mdashभागवत तयाच वळस कल असत तर सवााचया मागन झाललया अजषनाचया जमजय नावाचया पणतची हकीकत तयामधय कधीच आली नसती

धो०mdashतमच महणण रासत आह कारण तयाच भागवतामधय अनक परातन मन-कशलपत भाकड दतकरा अशा आढळतात की तयापका इसापनीतत हजार वाटयान बरी महणवल ततचयामधय मलाची मन भरषट होणयाजोगी एकसदधा गोषट आढळत नाही जो०mdashतयाचपरमाण मनसदरहता ही भागवताच मागन कली असावी महणन शाबीत करता यत

धो०mdashकाय मनसदरहता भागवताच मागन कली असावी अस कस होईल

जो०mdashकारण भागवतातील वसशषठान मी खन कला नाही महणन सदामन राजासमोर शपर घतलयाची उपमा मनन आपलया गरराचया ८ वया अधयायाचया ११० शलोकात कशी घतली तयाचपरमाण ववशवासमतरान ववपशततकाळी करयाच फर खाललयाववरयी तयाच गरराचया १० वया अधयायामधय १०८ शलोकात कशी उपमा घतली याखरीज तयाच पसतकात अनक ववरदध गोषटी सापडतात

भाग १० वा

दसर बळीराज बराहमणधमााची फजीती शाकराचायााच कतरिम नागसतक मत तनदायपणा पराकत गरारकार कमा आणण जञानमागा बाजीराव मसलमानााचा दवष आणण अमररकन व सकॉच उपदशकाानीा बराहमणााचा कतरिमरपी कोट फोडला इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashआता मातर सशकसत झाली कारण आपण सशवाजीचया पवाडयाचया परसतावनत सलदरहलयापरमाण साफ ससदध होत की चार घरचया चार बराहमण गररकार पोरी समळन तया घरातलया घरकडात बराच लटकयामटकयाचा खळ खळलया जो०mdashपरत पढ जवहा तो एक दीनाचा कर वारी महापववतर सतयजञानी सतयवकता बळीराजा या जगात उतपन झाला तवहा तयान जो आपला सवााचा उतपनकताष व सवााचा महावपता तयाच हत मनी धरन तयान आपणा सवाास दरदललया सतयमय पववतर जञानाचा व अगधकाराचा सवाास सारखा उपभोग घता यावा यासतव तयान एकदर सवष भटासारखया कतरतरमी दषट आणण मतलबी फासपारधयाचया दासयतवापासन आपलया दीन व दबळया आणण गाजललया बाधवास सोडवन दवाच राजय सरापन करणयाची सरवात करन तयान आपलया वडील बायाच काहीस भववषय़ पणष कलस वाटत अर जर समसटर टॉमस पसासाररखया मोठमोठया ववदवानाचया पवषजानी या बळीराजाच अकीत होऊन आपलया मागचया सवष इडापीडा दर करन सखी झाल परत अखरीस जवहा तया बळीराजास चार दषट लोकानी सळावर दवववल तवहा एकदर सवष यरोपखडात मोठी ढवळाढवळ होऊन कोटयावधी लोक तयाच मतानयायी झाल व त आपलया उतपनकतयाषचया नमापरमाण या जगात तयाचच तनवळ राजय सरापाव महणन रातरदरदवस झट लागल अशा सधानात एकदर सवष या दशात रोडीशी सवसरता झालयाबरोबर यरील ककतयक बवदधमान बळीनी तया घरकडयातील पोरीसोरीचया लटकयामटकया खळाची बरीच दाणादाण कली महणज साखयमतनसारखया ववचारी सतपररानी बराहमणाचया वदमतरजादववगधपरमाण दवहारा घमवन गराढोराचा वध करन ढवर व पालजतराचया तनसमततान गोमास खाणार या गववषषट दासभक मतलबी अनाचारी इतयादरद दगषणानी भरललया अशा बराहमणानी कललया एकदर सवष चटकानी भरललया गरराचया मखावर तल काजळाच माखाण करम बहतक बराहमणास शदधीवर आणन तयास आपल धमाषनसारी कल परत तयातन ककतयक उरलल कतकी बराहमण करनाटकात पळन गलयानतर तया लोकामधय शकराचायष नाम करन एक तर हची तरकट ववदया जाणणारा महापडडत उतपन झाला तयान आपलया बराहमणजातीचया दषट कमाषची सवष दरठकाणी फशजती व तनदा होऊ लागली व बदधधमाषचा परसार होत चालला ह पाहन तयास सहन होईना तयान आपलया लोकाचा उदरतनवाषहाचा रोजगार ठीक चालना महणन जया दषट कमाषवरन आपलया वदासदरहत सवष गरराचा बौदध लोकानी गधककार व पराभव कला होता तयापरकी गौमास खाण व दार वपण मातर बद करन एकदर आपलया सवष गररात फरफार करन तया सवाास मजबती यणयाकररता एक नवीन

नाशसतक मत उपशसरत कल तयास हलली वदात अरवा जञानमागष महणतात नतर तयान सशवसलगाची सरापना करन या दशात ज तकष यऊन रादरहल होत तयास दरहद लोकातील कतरतरय लोकात सरत करन घऊन तयाचया मदतीन मसलमान लोकापरमाण तरवारीन बदध लोकाचा पराभव करन पन तयान तया आपलया उरललया जादमतरववदयच आणण भागवतातील भाकड दतकरच वजन अजञानी शिाचया मनावर बसववल या शकराचायाषचया धमाळीत तयाचया लोकानी ककतयक बदधधमी लोकास तलयाचया घाणयात वपळन माररल आणण तयाच बहतक उततम उततम गरर जाळन टाककल फकत तयापरकी अमरकोश मातर तयानी आपलया उपयोगाकररता ठवन घतला पढ जवहा तया शकराचायाषच दरदवाभीत सशषय आराधयासारख दरदवसा मशाली पटवन पालखीत बसन चहकड ववठठल सवाससनीसाररख सोवळचाव करन नाचत कफर लागल तवहा मकदराज जञानशवर वगरर रामदासासाररख अनक lsquoपावलीच पधरा आणण आधोलीच सोळाrsquo बराहमण गररकार होऊन वयरष वाया गल परत तयातन एकानही आपण शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाला बोटसदधा लावन दाखववल नाही कारण तयास तयाचया एकदर सवष उरललया दषट कमााचा उघड रीतीन तयाग करणयाच धरयष होईना सबब तया सवष दषट कमाषस कमषमागष आणण नाशसतक मतास जञानमागष अस तनरतनराळ दोन भद करन तयाववरयी तयानी अनक भारच भार पोकळ पराकत गरर करन आपलया मतलबी जातीस अजञानी शिास लटन खाऊ दरदल परत पढ जवहा तनतयश रातरी जी नाही ती लाजीरवाणी दषटकम आचरन लागलीच दसर दरदवशी फकत आपलया उतपनकतयाषस मातर भजणार या मसलमानाच सववा परहर दरदवस यईपावतो तोड न पहाव महणन सोवळ पाळणार या ववटाळशा रावबाजीचया मजलशीचया अखरीस आदरदभररव रागाचया आरभी एकदर सवष बराहमणाचया तणतणयाची तार तटन इगरज बाहदराचा बाकटा चहकड फडक लागला तवहा बहतक तया बळीराजाच मतानयायी अमररकन व सकॉच उपदशकानी तया तया सरकारची काडीमातर परवा न कररता या दशात यऊन तयान एकदर जो सतय उपदश कला होता तया सवााचा एकदर सवष कतरतरसम दषट बराहमणास आधार दाखवन तयानी ककतयक शिास बराहमणाचया कपटरप दासयापासन मकत करन शिाचया गळयातील दासयतवाचा पटटा तोडन बराहमणाचया गरराचया तोडावर फ कन दरदला तवहा बहतक बराहमण आपलया मनात खोचन खास समजल की आता मातर ह उपदशक आपला कतरतरमी धनीपणा बाकीचया शिावर तरबलकल राह दणार नाहीत या भयासतव बळीराजाच मतानयायी उपदशकाची आणण अजञानी शिाची तनवळ गाठ पडन तया उभयताचया परतया ओळखी होणयाचया पवी बहतक भटबराहमणानी बळीराजाच मतानयायी उपदशकासदरहत इगरज सरकारास मळीच या दशातन हाकन दयाव महणन नानातर हचया कलपना काढन ककतयकानी आपलया वपदरढजाद ठकववदयचया दरहमायतीन अजञानी शिास उपदश करन तयाचया मनात इगरज सरकारचा दवर भरववणयाचा सपाटा चालववला (उमाजी रामोशी व नाना) आणण बाकी उरललया भटातन कोणी कारकनी कोणी काही कोणी काही अस नानापरकारच धद पतकरन एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही

भाग ११ वा

पराण साागण बाड वगर पररणाम शदर सासरातनक कळकणी सरसवतीची पराराना जप अनषठान दवसरान दकषकषणआ मोठया आडनाावााचया सभा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashकाय या अधसमष भटगारडयाचया दगखोर मळ पवषजानी या दशात यऊन यरील आपलया मळ पवषजाचा मोड करन तयास आपल दास कलयानतर तयानी आपलया मनगटाचा परजापती करन आपला दगखोरीचा धमष बराच गाजववला तयामधय तयानी मोठा पररारष कला अस माझयान महणवत नाही परत जर कदागचत आपलया पवषजानी भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजास आपल दास करणयास कमी कल असत काय असो पढ जवहा भटानी तया आपलया पवषजाचया दाडगावयास सधी साधन मधयच ईशवरदतत धमाषच रपक दऊन तया कतरीमी धमाषचया आडन ककतयक भटानी एकदर सवष अजञानी शिाचया मनात आमचया दयाळ इगरज सरकारचा दवर भरववणयाची कलपना कादरढली ती कोणती

जो०mdashककतयक भटानी चवहाठयातील मारतीसारखया महावीराचया दउळी रातरी बसन मोठा धासमषकपणाचा डौल घालन वरकाती जञान सागणयाचा भाव दाखवन आतन भागवतासारखया गररातील खोटयानाटया गोषटीची पराण अजञानी शिास सागन तयाची मन भरषट करन तयानी तया बळीचया मतानयायी लोकाचया वार यासदखील उभ राह नय महणन उपदश करन उगीच तरी बसल नाही पण तयानी सधी साधलयाबरोबर तयाच गररातील भाकड दतकरा सागन एकदर सवष अजञानी लोकाचया मनात इगरजी राजयाचा दवर भरवन तयानी या दशात मोठमोठाली बड उपशसरत कली नाहीत काय

धो०mdashहोय कारण आजपावतो जी जी काही मोठमोठाली बड झाली तयामधय आतन ककवा बाहरन मखय अगरसर भटजी नाहीत अस बडच सापडत नाही पहाmdashउमाजी रामोशाचया बडात काळया पाणयाची सशका झालला धोडोपत सापडतोmdashतयाचपरमाण कालचया रोरलया चपाती गढ बडात परदशी भटपाड कोकणया नाना तातया टोपया वगरर अनक दशसर भटजी सापडतात

जो०mdashपरत तयाचपरमाण शि ससरातनक सशद होळकर ह नानाच काही अशी चाकरीचया सबधान नातवाईक असता तयानी तया बडखोराची काडीमातर पवाष न कररता तसलया सकटकाळी आमचया इगरज सरकारास ककती मदत कली हही पहा असो त भटानी उपशसरत कलल बड मोडणयाकररता आमचया सरकारास कजष झाल असल खर व त कजष आदा होणयाचया भरीस पररम पवषतीसाररखी तनररषक ससरान न घालता आमचया सरकारन नवीन कर कोणावर बसववला

अपराधी तनरपराधी रयतची आवडतनवड न कररता एकदर सवष रयतवर बसववला ह बर कल परत तो कर या बापडया अजञानी शिावर मकरर करणयाच काम आमचया अतत शहाणया सरकारन कोणाकड सोवपल शि ससरातनकानी आपलया जातीचया नानास यराकाळी मदत कली नाही सबब आतलया आत तरफडन तयास सशमगयातील ससकारासदरहत आसशवाषद दणार या तरतरकाळ सनान करन शदध होणार या िवय चकलो बरहमतनषठ भटजी कळकणयाषकडस सोवपल अर या कमषनषट गरामराकसाकड तया मळ बरहमराकसान सरकारी दपतराच काम सोपलया दरदवसापासन तयानी शिाचा वपचछाच सोडला नाही तरावप मधय एकदा मसलमान राजानी सवष गावचया पशपकाच गळ सरीन कापन तयास हलाल करणयाच काम आपलया जातीचया मलायाकडस सोवपल या पटाईत भटजीनी लखणीन शिाच गळ कापणयात मलायास माग हटववल यासतव सवष लोकानी सरकारची वाट न पाहता या गरामराकसास ldquoकलमकसाईrdquo अशी पदवी दरदलली अदयाप चाल असन आपल शहाण सरकार तयाचया इतर सवष कामगारासारखया बदलया न कररता तयाचया फकत समती घऊन अजञानी लोकावर कर मकरर कलयाबददल तनदरटशी तयार करन पढ तयाच कळकणयाास सवष लोकाचया घरोघर जाऊन तयाचया भटी घऊन नोदरटशी वाटणयाच काम सोपत नतर तया नोदरटशी पोहचवन भट घणार या कळकणयााचया फकत समती घऊन सरकार तयापरकी ककतयक तनदरटशी रदद करन अजञानी लोकाचा कर बहाल करत याला महणाव तरी काय

धो०mdashअस करणयापासन कळकणयाषस काही फायदा होत असल काय

जो०mdashतयापासन कळकणयाषस काही फायदा होतो ककवा नाही ह तयाच मन जाण परत तयास जरी एकादया आडदाड खपाटयापासन काही फायदा होत नसल तरावप त तयास अशा तनदरटशी दऊन तयाची तनदान आठ चार दरदवसाची खोटी करन तयाची हलपाटयाखाली चागली खोड मोडन तयाजवर आपला चक बसवन तसलया कामात कवडीरवडीला हात न लावता बाकीची सवष काम तयानी शदध बगळयाचया परी लक लावन इतकया तनषठन कली की एकदर सवष अकरशय आबालवदधानी शकराचायाषसारखी लकषमीची अशी सततत कली की ldquoह आमचया सरकारी सरसवतीबाई त आपलया कायदयावरन अडवन लाच खाणारास व तयाचपरमाण लाचार झालयामळ लाच दणारास सारखी सशका दतस यासतव त धय आहसrdquo तवहा ततन परसन होऊन काही कळकरणयाचया घरावर मातर सतत ककतयक रातरी रपयाची वषटी पाडली महणन लोकात फार गवगवा उठला होता मग ह खर असलयास तयाचा तपास काढन अशा पणयशील कळकणयाास पालखया न समळलयास भलतया एकादया वारवर बसवन तयास रसतोरसती समरववणयाच काम आपलया सरकारच होय

धो०mdashअहो भटानी तनमाषण कललया चषटा मागच चार बवदधमान गहसरानी कर द करन तया बळीराजाचया सनापतीचया पाहर यात दरदलया असन तया आताशी तया पहारकर याचया नजरा चकवन अशा कलमकसायास परसन होऊ लागलया महणनच आताचया ककतयक भटानी शिाचया शरमरप पटटीिवयापासन मोठमोठाल ववदवान होऊन तयाववरयी शिाच काडीमातर उतराई न होता तयानी

दोन दरदवस पादरहजल तशा मनमौजा मारन अखरीस मोठा सनानसधशीलपणा डौल घालन आपली वदमतरजादववदया खरी आह अस एकदर सवष अजञानी शिाचया मनावर वजन बसवन तयानी आपलया नादी लागाव महणन तयानी शादावलाचया मागचया अरवा पढचया सलगापढ आमही आपसात वगषणया करन मजर भटाकडन जप अनषठान करववलयामळ यदा पाऊस फार पडला व महामारीचा उपिव फार कमी झाला अस तयानी शवटलया दरदवशी गाडयावर भाताच बळी काढन सवष परकारचया अजञानी लोकास लोणकडया रापा दऊन मोठालया यातरा भरवन तयामधय पररम आपलया जातीचया ऎदी भटास मातर यरासाग भोजन दऊन तयातन उरलल अन बाकी सवष परकारचया अजञानी शिाचया पकती पाडन तयातन कोणास तनसता मठभर भातच कोणास तनसत वरणच आणण पषकळास तनसतया सशमगयाचया पोळयाच वाढन तया सवाास तपत कलयानतर तयातन ककतयक भटानी तया अजञानी लोकाचया मनावर आपलया वदमतरजादच वजन बसाव महणन उपदश करणयाच सपाट चालववल आहत खर परत त अशा परसगी इगरज लोकास परसाद घणयाकररता आमतरण का करीत नाहीत

जो०mdashअर अशा होलयाकोलहयानी अशी चार भाताची सशत टाकन य-य करन जमववललया भटानी जरी पललोगणती रि करन भो-भो कल तरावप तयाचयान आपलया इगरज बहादरास परसाद दववल काय

धो०mdashपर करा ldquoतटटक टमणी और तजीक इशारा बस हरrdquo यापका अगधक सचना करणयाची गरज नाही एकदा ldquoदधान पोळलली ताक फकन पीत असतrdquo या महणीपरमाण जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना परत आताच सधारलल भट आपलया जादमतरववदयस व ततसबधी जपअनषठानास पादरहजल तततकी कलई दऊन एकदर सवष गललीकचीनी का भोकत कफरनातmdashतयात कोणाच काही कमी होत नाही परत तसलया लोकातील आपलया धयाचया कळास सातारचया कर द करन ठवणार या तनमकहरामी बाजीसारखया पाऊणआठ भटराजानी रातरदरदवस शती खपणार या अजञानी शिाचया शरमाचा परसा घऊन ढमढर यासारखया पदरहला परतीचया जाहामदष भटसरदारास सरजाम करन दरदललया सनदातील कारण पाहन फसटष सॉटष टरककाडसाहबासाररखया पववतर इनाम कसमशनराचया आगासदखील आनदाच शहार उभ रादरहल मग तर इतराचा काय पाड तयानी पवषतीसारखी अनक ससरान सरापन तयामधय इतर सवष जातीचया आधळया पागळया राडामडाची व तयाचया पोरकया अजञानी अभषकाची काडीमातर पवाष न कररता फकत आपलया जातीचया धषटपषट आळशी भटास दररोज नानातर हची समषटान भोजन घालणयाची वदरहवाट घातली तयाचपरमाण तयाचया मतलबी गरराच अधययन करणार या भटास यरासास वावरषक दकषकणा दणयाची वदरहवाट घातली ही सवष तयानी उपशसरत कलली कतरतरम हा काळपावतो आपलया सरकारान तशीच कायम ठववली आहत हा तयानी आपलया शहाणपणाला आणण राजनीतीला मोठा बटटा लावन घतलआ महणन महणणयास काही हरकत आह काय वर सलदरहललया पोकळ खचाापासन भटाखरीज बाकीचया सवष लोकास काडीमातर फायदा न होता ह

फकटच खाऊन माजलल ह कतयान पोळ उलट आपलया अजञानी शि दातयास चटकी धमााचया वापीन आपल पाय धवन तयाच पाणी मातर तयास पाशजतात अर या कमषतनषठ भटाचया पवषजानी तयाचया धमषशासतरास आणण मनसदरहततील ककतयक वाकयास हरताळ लावन अशी नषट कम कशी कली आता तरी तयानी शदधीवर यऊन या कामी आपलया भोळया सरकारच काही न ऎकता पवषती वगरर ससरानावरचया शिाचया घामाचया पोळया कोणी भटानी खाऊ नयत महणन एक मोठी लठठ सावषजतनक भटसभा सरापन ततचया साहयान याववरयी बदोबसत कलयाबरोबर तयाचया गरराच काही ना काही तरी पनववषवाह उततजकमडळीवर वजन पडल परत तयानी अशा मोठमोठया आडनावाचया सभा काढन तयामधय आपलया डोळयातील मसळ काढणयाच काम एकीकडस ठवन सरकारचया डोळयातील कसळ अजञानी जनास दाखवन त काढणयाववरयी तयास भरीस घाल नय ldquoलगडी ती लगडी आणण गावखरीही चरनाrdquo याला महणाव तरी काय तयानी आता आमचया आजञानान गाजललया सवष शिास तया बळीराजाचया पववतर आधारावरन तयाचया कतरतरमी खोटया दासयतवापासन मकत करणार या अमररकन सकॉच आणण इशगलश बाधवास कडकडन भटतोपयात मधयच काही धादल करणयाचया भरीस पड नय आता पर झालया तयाचया खटपटी आता गधककार असो तयाचया चपातीतील आणण वरणभातातील गढास

भाग १२ वा

वतनदार भट कलकणी यरोपीयन लोकााच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर कालोखाचा डाग यरोवपयन कामगारााची अककल गाग कशी होत इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअसो परत आपण पवी महणाला की बाकी एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही तर या सवाामधय मखय भटजी कोण

जो०mdashवतनदार भट कळकणी होत हयाचया कपटाववरयी बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरास अजञानी शिाची दया यऊन तयानी सरकारास ररपोटाषमाग ररपोट करन एकदर सवष कायदयामधय कळकणयाषस बदोबदी णखळन तयास नानापरकारच कोलदाड घालन तयाचया तोडास मजबत मसकी घातली आहत तरावप या कलमकसायाच तयाचया मतलबी धमाषचया सबधान अजञानी शिावर वजन असलयामळ ह सरतानासाररख आपलया धमाषचया आडन उघड चावडीतील भर कचरीत बसन तया बळीचया मताची तनदा करन अजञानी शिाची मन भरषट करीत नाहीत काय अस जर नाही महणाव तर शिास मळीच वाचता आणण सलदरहता यत नाही तर मग त कशावरन अरवा

कोणापासन तया मताचा इतका दवर करणयास सशकल याववरयी तला काही दसरी कारण ठाऊक असलयास कळ द इतक च नवह परत सधी पाहन तयाच चावडीत बसन सरकारी कायदयातील भलत एखाद कलम घऊन तयावर नानातर हच कारतसी कतकष घऊन शिानी सरकारचा दवर करावा महणन तयास चोरन धड दत नसतील काय व तयापरकी एक काना अरवा मातरा शि आपलया डोळस सरकारचसा कानावर घालणयास ररररा कापत (Chapter IV The Sepoy Revolt by

Henry Mead) नसतील काय कारण एकदर सवष वरचया कचर यातील भटकामगार तयाच जातवाल पडल यासतव आता तरी आपलया सरकारान शदधीवर यऊन पररम हरएक खडयानी तनदान एक एक तरी इशगलश अरवा सकॉच गहसरास तयाचया तनवाषहपरती गतकळी शत इनाम दऊन तयावर उपदशकाच काम सोपन तयानी फकत तया तया गावचया एकदर सवष कचचा हकीकतीववरयी तनदान वराातन एकतरी ररपोटा सरकारास करीत जावा असा कायदा करन बदोबसत कलयास पढ एखादया काळी नानासारखया भटास पन एखाद बड उपशसरत करणयाची जररी पडलयास तयान एखादया वपराचया पढचया सलगाची यातरा जमवन तीत सारभाताचया ऎवजी तयार कललया गढ चपातया एकदर सवष गावोगावी नमललया वळी एकदम पोहचवन तो परसाद अजञानी शिाकडन आपलया सरकारास पासल पाडन तयाचया मखात घालणयाचया कामी हा वतनदार कळकणयाषचा एकोपा तरबलकल उपयोगी पडणार नाही आणण तस कलयासशवाय एकदर सवष अजञानी शिाच पाय रारीच लागणार नाहीत इतक च नवह परत जवहा त यरोवपयन उपदशक एकदर सवष शिास खर जञान सागन तयाच डोळ उघडतील तवहा त या गरामराकसाचया वार यासदखील उभ राहाणार नाहीत दसर अस की सरकारन पाटीलकीसदरहत कळकणयाषच कामाची परीका घऊन त काम एकाच जातीकड सोपव नय महणज पलटणीसारखा या कामी काही आयास न पडता एकदम बदोबसत होऊन सवष लोकास ववदया सशकणयाची गोडी सहजासहज लागल पादरहज असलयास आमचया दयाळ सरकारन ववदयाखातयाकडील पोकळ खचष एकदम बद करन तो सवष परसा कलकटरखातयात जमा करन दर एक यरोवपयन कलकटराकडन जॉरववससाहबासाररखा पकपात न करता सवष जातीचया लोकातील हशार मलातन काही मल तनवडन काढन तयास फकत जाडभरड अनवसतर परवन तयाचयाकररता दरएक कलकटराचया बगलयाशजारी शाळा घालन तयाची पाटील कलकणी आणण पतोजीचया कामात परीका घऊन तयास ती काम सोप लागलयाबरोबर एकदर सवष कळकरणयाचया जटास बदनाम नानासाररखया भटाचया उपयोगी न पडता त अजञानी शिाची वतन फसवन घत असलयास व तया लोकात नानातर हच तट उपशसरत करीत असलयास तयास तस करणयाची फरसतच सापडणार नाही आजपावतो लकावधी रपय ववदयाखातयाकड जरी खची पडल तरावप तयापासन शिाचया समाजाचया मानापरमाण तयाचयात ववदवान लोकाचा भरणा वाढला नाही इतक च नवह महार माग आणण चाभार यापरकी कोणी एक-एक सशकलला कामगार आढळत नाही मग तर एम ए अरवा बी ए औरधास समळणयाची मारामार अरर या आपलया सरकारचया यवढया दरदगबर ववदयाखातयाचया गोर या तोडावर या काळया तोडाचया

भटपतोजीनी हा कवढा काळोखाचा डाग लाववला अर ही ldquoकडकारलीrdquo आमचया सरकारन इतकी तपात तळन साखरत घोळन मळली तरावप तयानी आपला जाततसवभाव न सोडडता ती अखरीस कडची कडच रादरहली

धो०mdashबर ह कळकणी अजञानी शिाची वतन कशी फसवन घत असतील

जो०mdashजया शिास मळीच वागचता आणण सलदरहता यत नाही अशास ककतयक कळकणी गाठन तयाच आपण सावकार होऊन तयाजपासन जवहा गहाणखत वगरर दसतऎवज सलहन घतात तयावळी त आपलया जातीच लखक समलाफी करन तयात एक तर हचया शती सलहन आणण तया अजञानी शिास भलतच काहीतरी वाचन दाखवन तयाच हात लखणीस लावन खत परी करन पढ काही दरदवसानी या कपटान सलदरहललया शतीपरमाण तयाची वतन घशात टाकन ढकर दत नसतील काय

धो०mdashबर ह जात कलमकसाई अजञानी शिात कोणत परकारच तट उपशसरत करीत असतील

जो०mdashशत बाध वगररसबधीmdashपोळा आणण सशराळशट याचया डावीउजवीसबधी आणण होळीची पोळी आधी लावणयासबधी सवष तट अजञानी शिात उपशसरत करणयाचया आरभी भट कळकणी नाहीत अस काही तट त दाखव शकशील काय धो०mdashबर अस तट उपशसरत करणयापासन या कसायाचया पदरात काय पडत असल जो०mdashअर ककतयक घरदाज अजञानी शिाची घराणी ईरस पटन एकमकाशी लढत असता आतन या कलमकसायासदरहत दसर या भटकामगाराची घर शकारता शकारता धळीस समळाल नसतील काय अर या कसायाचया नारदशाईमळ मलकी फौजदारी आणण दरदवाणी खातयात आतोनात खचष फगन तयातील बहतक कारकन मामलदारासदरहत गचटणणसानी आपलया ऎन ldquoततसववतवारणया भगो दवसय धीमहह गधयो यो न परचोदयातrdquo या अससल बीजमतरास हरताळ लावन तयाबददल तयानी ldquoगचरी समरी दव गचरी समरी दवrdquo या यवनी गायतरीचा उपदश तया पववतर भटमललापासन घतलयामळ भटवकीलाची दलाली वाढन त मोठमोठया चारटात बसन पोळासाररख डरकया फोडीत कफरतात का नाही याखरीज मनसफ नबाबाच सरजाम ककती वाढल आहत याची बरीज द इतकाही बदोबसत असन गरीब लोकास याय तरी सवसत पडन वळस तरी समळतो काय यामळ एकदर सवष खडयापाडयानीसदधा एक जगपरससदध महण पडली आह ती अशी की सवष खातयात बराहमण कामगाराचया हातावर अमक तमक कलयासशवाय त आपलया गररबाचया कामास हातच लावीत नाहीत ldquoतयाचया डोमलयावर घालायला काही तरी बरोबर याया तवहा बाहर तनघाrdquo

धो०mdashअस होत असलयास खडयातील शिलोक यरोवपयन कलकटराचया एकाती गाठी घऊन तयास आपली गार हाणी का सागगत नाहीत जो०mdashअर जयास ओची गाड कशी फोडावी ह मळीच ठाऊक नाही तर तसलया भकड भाउलयास अशा रोर कामगारासमोर उभ राहन तयास आपली गार हाणी आणण ती सशसतवार सागणयाची कवढी पचाईत तशातन एकादया लगोटया बाहदरान छातीचा कोट करन एकादया बटलराचया

मदतीन यरोवपयन कलकटरास एकाती गाठन तयाचयासमोर उभ राहन ldquoमाझी दाद लागत नाहीrdquo इतक चार शबद बोललयाची या कलमकसायास बातमी लागली की पर मग तया दववयाच नशीबच फटल महणन समजल पादरहज कारण त कलकटराचया कचरीतील आपलया जातीचया भटगचटणणसापासन तो रशवहयचया अरवा जजजाचया सवष भटकामगारापावतो आतलया आत तया यवनी गायतरीची वद कफरवन लागलीच आध कलमकसाई नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन वादीच साकीदार आणण आध कसाई वादीववरदध नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन परततवादीच साकीदार होऊन तयाचया तटयात इतका गोधळ करन टाककतात की तयात सतय काय आणण असतय काय ह तनवहन काढणयाकररता मोठमोठ ववदवान यरोवपयन कलकटर आणण जजज आपली सवष अककल खचष कररतात तरावप तयास तयातील कधी कधी काडीमातर गहय न कळता त उलट तया गार हाण कललया लगोटयासच ldquoत मोठा तरकटी आहसrdquo अस अखरीस सागन तयाचया हातात नारळाची आई दऊन तयास सशमगा करणयाकररता तयाच घरी पाठवीत नसतील काय शवटी हया सवष भटकामगाराचया अशा कसबामळ ककतयक लगोटयानी आपली या सरकारात दादच लागत नाही सबब आपल पराणघात करन घतल नसतील काय ककतयकानी दरवडखोराच धद करन आपलया शजवास मकल नसतील काय ककतयकानी आपलया मनात अततशय सताप करन घतलयामळ वड झाल नसतील काय आणण ककतयकानी आपलया दाढया वाढवन अधषवडयासारख होऊन रसतयात जो भटल तयास आपली गार हाणी सागत कफरत नसतील काय

भाग १३ वा

मामलदार कलकटर रगवहनय जजज आणण इागजतनयरखातयाातील भट कामगार इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन भट मामलदार असलयामळ त काही अजञानी शिाच नकसान कररतात काय

जो०mdashआजपयात ज भट मामलदार झाल तयापरकी ककतयक आपलया वाईट आचरणामळ सरकारच गहगार ठरन सजस परापत झाल त आपल काम करीत असता इतक कनीतीन वागत व गरीबगरीब लोकावर जलम करीत की तयाचा एक गरर होईल अर या पणयासारखया शहरात भटमामलदार कळकणयाापासन आणलली लायकी दाखववलयासशवाय मोठमोठया सावकाराचीदखील हमी कबल करीत नाहीत मग तर गरीबगरीबाची दाद कोठन लागणार अर ह कळकणी त लायकी ततकीट दताना आपला दवहारा घमववत नसतील काय तयाचपरमाण या शहरची मयतनससपासलटी कोनी एकादया घरवालयास तयाचया जया शतखायाचया जागयावर नवा शतखाना भट मामलदाराचया दवार तया पठचया कळकणयाषचा असभपराय पादरहलयासशवाय बाध दत नाही अर तया कळकणयाषजवळ तयाचया पठचा नकाशा असन जयात एकदर सवष नवी खरदी

करणाराची नाव सामील करन साल दरसाल तयाची परत मामलदाराचया दपतरी दाखलयाकररता ठवणयाची चाल नसन कळकणयाषचा तया जागयाववरयी असभपराय खरा तरी कशावरन समजावा या सवष कारणावरन असा सशय यतो की भट मामलदारान आपलया जातीचया कलमकसायाच काही तरी तयात हीत वहाव महणन ही वदरहवाट चाल ठववली असावी यावरन तच ववचार करन पहा की अशा यरोवपयन लोकाचया वशसतशजारचया पण शहरात भटमामलदार जर अशी झोदरटगबादशाई करन आपलया जातीचया कलमकसायाची पोळी वपकववतात तर खडयापाडयात तयाचा काय जलम असल बर अस जर नाही महणाव तर आपण बहतक खडयापाडयातील अजञानी शिाचया झडी बगलत दपतर मारन भटकामगाराचया नावान हकलया मारन भटकत कफरताना पहातो तया सवषच खोटया असतील काय तयातन कोणी महणतो भट कळकणयाषचया खटपटीमळ भटमामलदारान माझी अजी वळस घतलीच नाही सबब परततवादीन माझ सवष साकीदार फोडन उलटा मजजवळनच फर ल जामीन घवववला कोणी महणतो भटमामलदारान माझी अजी घऊन हा काळापावतो दाबन ठवन परततवादीची मातर अजी दसर दरदवशी घऊन तयाचयाकडन माझया चालतया वदरहवाटीस खो घालन मला अस सभकारी कल कोणी महणतो भटमामलदारान मी बोललयापरमाण माझी जबानी सलदरहलीच नाही आणण पढ तयाच जबानीवरन माझया सवष तटयाचा असा गोधळ करन टाककला की आता मला वड लागणयाची वळ आली आह कोणी महणतो माझया परततवादीन भटमामलदाराचया सतरान माझया चालतया वदरहवाटीस लार मारन तयान माझ शतात आपलया पाभारी घातलयाबरोबर मी तया भटमामलदाराकड जाऊन तयास मोठया नमरतन जसमनीस हात लावन मजरा कला व तयाचयाशी एक चकार शबद न बोलता फकत तयाचया हातात माझी अजी दऊन मी तसाच चार पाच पाउल हटन आपल दोही हात जोडन तयाचयासमोर दीन वदन करन ररररा कापत उभा रादरहलो इतकयात तया यमान माझयाकड खालवर पाहन लागलीच ती अजी माझया आगावर फ कन दऊन मी कोडताची बअदबी कली अशा कारणावरन उलटा तयान मलाच दड कला तो दड मला दणयाची ऎपत नसलयामळ मला काही दरदवस कर दत रहाव लागल इकडस परततवादीन माझ नागरन डोगरन वजीवलल शत परन आपलया ताबयात घतलयामळ मया कलकटरसाहबास दोनतीन अजयाष कलया परत तया सवष अजयाष तरील भटगचटणणसान कोणीकडस दाबन टाककलया आहत तयाचा रागच लागत नाही याला कराव तरी काय कोणी महणतो भटगचटणणसान माझा अजष कलकटरास वाचन दाखववतवळी तयातील मखय मार कलम गाळन तयाजकडन भटमामलदारान कलला तनकाल कायम करववला कोणी महणतो माझया अजाषवरन कलकटरान आपलया मख जबानीन सलदरहणयास सागगतललया हकमाववरदध तरील भटगचटणणसान मजकर सलहन वाचताना मातर कलकटरास तयाचया सागणयापरमाण अकरश वाचन दाखवन तनकालावर तयाची सही घऊन तो तनकाल जवहा मला मामलदाराचयामाफष त समळाला तवहा मी आपलया कपाळावर हात मारन महणालो की ह बराहमणकामगार आपला पण ससदधीस नलयासशवाय उगीच बसत नाहीत कोणी महणतो माझी

जवहा कलकटरसाहबाजवळ दाद लागना तवहा मया रशवहयसाहबाकड दोन तीन अजष पाठववल परत त सवष माझ अजष तरील भटकामगारानी खटपट करन तया साहबाकडन पन कलकटराचयाच असभपरायाकररता परत पाठववल नतर कलकटराच भटकामगारानी माझ सवष कागद उलटपालट करन कलकटरसाहबास वाचन दाखवन मी मोठा तकरारी आह महणन माझया अजाषचया पाठीवर तयाजकडन असभपराय दववन रशवहयसाहबाची समजत काढली आता यर करणारान कराव तरी काय कोणी महणतो जजजसाहबान मातर माझा खटला सर होताच तयाचया सशरसतदारान मधय कोठ तोड घातलयाबरोबर तो साहब महणाला ldquoचप मधय बोल नकोrdquo नतर तयान माझ कागद सवत वाचन पादरहल परत तया कागदाला तो काय करील बापडा कारण पवीचया एकदर सवष कलकटर कचरीतील भटानी कळकणयाषचया सचनपरमाण माझया सवष खटलयाच सवरपच बदलन टाककल होत कोनी महणतो आजपावतो एकदर सवष भटकामगाराचया दवपजचया खोलीतील ठरावापरमाण तयाची घर भररता भररता माझी घर गली दार गली शत गली पोती गली आणण माझया घरातील सवष चीजवसत जाऊन बायकोचया आगावर फटका मणीसदधा रादरहला नाही शवटी आमही सवष तडाडा उपाशी मर लागलो तवहा माझया धाकटया भावडानी तरबगार याचा धदा पतकरन त सडकचया कामावर टोपली वाहणयास जाऊ लागल तरही सवष भटजीसाहब काडीचया कामाला हात न लाववता फकत दररोज सकाळी व सधयाकाळी एकदा फर लावर जाऊन हशजरी घतलयाबरोबर भलतया एखादया मर हाठी वतषमानपतरातील इगरज सरकारची अरवा तयाचया धमाषची तनदा कली असल तयाचा गोरवारा जाता तरबगार यास सागन तरबर हाडी परत जातात व तयाबददल सरकारही तया तरबगार यापका जयासती दपटीचयावर पगार दत असन एकादया तरबगार यान पगार झालयाबरोबर तयाची मठ गार कली नाही की लागलीच त दसर या दरदवसापासन आपलया वरचया साहबास तया तरबगार याववरयी नानातर हचया चाहडया सागन तयाच खाड माडतात इतक च नवह परत कोणी भटजी तयास महणतो अर त सरकारी काम सभाळन पतरावळीकररता वडाची पान व रोडस भड सधयाकाळी घरी यताना माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो तया आबयाची फादी तोडन रातरी माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो ततरगळाची नजर चकवन मला रोडीशी पान आणन द कोणी महणतो आज रातरी गावात मी तया दवघव करणार या बोडकीचया घरी फराळास जाणार आह यासतव त आपली भाकर खाललयाबरोबर माझ तरबर हाडी यऊन माझया कटबास सवष रातर सोबत दऊन तरच तनजन रहा परत दसर दरदवशी फर लावर हजर रहाणयास चक नको कारण उदया सधयाकाळीच रोरल इशजतनयरसाहब आपल काम पहाणयाकररता यर यणार आहत महणन रावसाहबानी सलहन पाठववल आह अस नानातर हच भटाच आतल (याजववरयी या पसतकाच शवटी इशजतनयरखातयावर जो पवाडा सलदरहला तो पहा) तरास मला माझ भाऊ घरी गलयाबरोबर सागन खळाखळा डोळयातन पाणी गाळतात काय कर हो दादा ह सवष भटजी अठरा वणााच गर पडल यानी कसही आचरण कल तरावप शिान तयाचा तोडान उचचार कर नय अस आपली शासतर बोबलतात माझा उपाय खटला नाही तर मया कधीच इगरजी बोलावयास सशकन एकदर

सवष बराहमणाचया ठकबाजा साहबलोकास सागन तयाचयाकडन या गलामाचया खोडी मोडलया असतया याखरीज एकदर सवष इशजतनयरखातयातील भटकामगाराचया लचचगगर या कतराटदार लोक इतकया सागतात की तयाचा एक सवततर गररच होईल यासतव ततष तयाववरयी पर कररतो साराश वर सलदरहललया गार हाणयापरकी काही खर असलयास तयाजववरयी बारीक शोध ठवन तयाचा बदोबसत करण हा आमचया सरकारचा धमष होय

भाग १४ वा

यरोवपयन कामगारााचा तनरपाय खोतााच वचासव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगाराानीा सरकाराात गाावोगाावचया हकीगती कळववणयाची जररी धमा आणण जातयासभमान इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअस जर अनरष एकदर सवष खातयात भटकामगाराचा भरणा असलयामळ घडन यत असतील तर यरोवपयन कलकटर काय करन असतात त या सवष बराहमणाचया लचचगगर याववरयी सरकारास ररपोटष का करीत नाहीत

जो०mdashअर या भटकामगाराचया कसबामळ तयाचया टबलावर इतक काम साचल असत की तयापरकी ककतयक जररीचया कामाचा तनकाल करन फकत मरीठी कागदावर सहया कररता तयाचया नाकास नळ यतात तया तरबचार यानी या सवष अनारााचा पकका शोध काढन तयाववरयी सरकारास ररपोटष तरी कवहा कराव इतक ही असन मी अस ऎकतो की कोकणातील बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरानी अजञानी शिावरच भट-खोताच जलम नाहीस करावत महणन तयानी अजञानी शिाबददल सवत खोतभटजीच परततवादी होऊन त सरकारात तयाववरयी खटपट सर करीत आहत इतकयात एकदर सवष भट-खोतानी अमररकन सलवह होलडरचा ककतता घऊन आपलया मतलबी धमााचया साहयान अजञानी शिास सरकारचया उलट उपदश कलयामळ बहतक अजञानी शिानी उलटया यरोवपयन कलकटरावर कबरा बाधन सरकारास अस महणाल की आमहावर जो खोतभटजीचा अगधकार आह तो तसाच राह दयावा यर मातर खोतभटजीनी सरतानासाररख अजञानी शिास हातात घऊन आपलया भोळया सरकारास अजञानी शिाचया मररप शहास गतवन तया परोपकारी यरोवपयन कलकटरावर कशी पयादमात करणयाची वळ आणली आह ती पहा

धो०mdashअस जर अजञानी शि भटाचया उपदशावरन आपल चहकडन नकसान करन घतात तर यावरन पढ एकादया काळी तयानी भटाच ऎकन सरकारचया टोपीवर धपपा मारणयाकररता आपल हात उचललयाबरोबर तयाच कवहढ नकसान होणार आह कारण शिास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची अशी सधी पन यण फारच कठीण यासतव शिाचया हातन अस अनरष घडन यऊ

नयत महणन तमहास काही उपाय सचत असलयास अजञानी शिास सागन तर फळच नाही परत आपलया दयाळ सरकारास एकदा तरी कळवन पहा याउपर शिाचया कबखतीन डरच दरदल असलयास तयाला तमही तरी काय कराल

जो०mdashयाला उपाय आपलया दयाळ सरकारन पररम भट समाजाचया सखयापरमाणान एकदर सवष खातयात भटकामगार नम नयत अस माझ मत नाही परत तयाच परमाणान बाकी सवष जातीच कामगार नच समळालयास सरकारन तयाऎवजी फकत यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कलकटरास महाराषर भारा सवचछ बोलता यत असल तया सवाास हयातभर पनशनी दऊन तयास यरच सवष खडयापाडयातन अजञानी भकड बाहलया शिात समसळन रहात करन तयाजकडन एकदर सवष भटकळकणी वगरर कामगाराचया कसबावर चागली बारीक नजर ठववावी आणण तयाचयाकडन हमशा तरील एकदर सवष कचचया हकीगतीवर ररपोटष मागव लागलयाबरोबर तयापासन एकदर सरकारी शाळाखातयातील भटाचया गलाबी लबाडया उघडकीस यऊन रोडयाच दरदवसात एकदर सवष शाळाखातयातील जी काही अवयवसरा झाली आह ततचा बदोबसत होऊन एकदर सवष अजञानी गाजललया शिास खर जञान झालयाबरोबर त या भटाचया कतकी अगधकाराचा गधकार करन आपलया राणीसरकारच उपकार कधी कधी ववसरणार नाहीत अशी माझी परततजञा आह कारण आमहा शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाचा घटटा जलदी कोणाचयान घासन काढवणार नाही

धो०mdashतर मग तमही लहानपणी दाडपटटयाची आणण गोळी तनशाण मारणयाची कसरत कशाकररता करीत होता

जो०mdashआपलया दयाळ इगरजसरकारास पालर घालणयाकररता

धो०mdashपरत तमही असली दषट मसलत कोठन सशकला जो०mdashचार सधारलया भट ववदवानापासन त याच कारण (परत घरात चलीजवळ) अस दतात की आपलयातील बहतक जातीच लोक आपलया अनादरदससदध धमाषववरयी अजञानी असलयामळ आपल सवष लोकातील एकी नाहीशी झाली व तयाचया योगान आपलयामधय अस नानापरकारच जाततभद होऊन आपली अशी फटाफट झालयामळ इगरजाचया हाती आपल राजय लागल व त आता आपलया अजञानी धमषभोळया लोकातील बहतक लोकाचा दशासभमान नाहीसा वहावा महणन त आपलया मतलबी धमाषचा आधार तयास दाखवन तयास आपल गरबध करीत आहत यासतव आपण सवष जातीचया लोकाची एकी झालयासशवाय या लोकास आपलया दशातन एकदम हाकन दणयाची आपलयास ताकद यणार नाही आणण तस कलयासशवाय आपण सवष लोकास आपलया अनादरदससदध धमाात रोडासा फरफार करन आपली सवााची चागली एकी कलयासशवाय आपलयास

अमररकन फर च आणण रसशयन लोकाची बरोबरी कररता यणार नाही अस तयानी मला टॉमस पस वगरर गररकाराचया पसतकातील ककतयक वाकयाचया आधारान ससदध करन दाखववल यावरन मी तसल वडचार काही दरदवस माझया लहानपणी करीत होतो परत पढ मी जवहा तयाच गररावरन बारीक ववचार करन पाह लागलो तवहा या सधारलया भटाचया मतलबी मसलतीचा खरा अरष माझया धयानात आला तो असा की आमही सवष शि इगरज लोकाच गरबध झालयाबरोबर तयाचया एकदर पवषजाचया कतरतरमी गरराचा गधककार कर आणण तणकरन तयाचया जाततयासभमानाचया तोडात माती पडन तयाचयातील ततष परतयक ऎदी लोकास आमहा शिाचया शरमाचया पोळया पोतया खावयास समळणार नाहीत व बरमहयाचया बापाचयानसदधा अस महणवणार नाही की शिापका भट उच अर जया लोकाचया मळ पवषजासच दशासभमान हा शबद मळीच ठाऊक नवहता मग तया लोकानी तया शबदाचा असा अरष कला महणोन तयाच फारस आशचयष मान नय कारण इगरज लोकानी मळीच तो बळीराजा यणयापवी दशासभमान गरीक लोकाचया शाळत सशकल परत पढ जवहा त तया बळीच मतानयायी झाल तवहा तयाचयामधय तो सदगण इतका वाढला की तयाची बरोबरी दसर या कोणतयाही धमाातील सवदशासभमायाचयान करवत नाही पादरहज असलयास तयानी आपलयातन अमररक तील बळीच मतानयायी जॉजष वॉससगटनची जोड दयावी कदागचत तयाचयान अशा महापरराची जोड दववतच नसलयास तयानी फरासातील बळीच मतानयायी लफटची तरी जोड दयावी महणज तयास कोणी कतकी महणणार नाहीत अर या सधारलया ववदवानाचया पवषजास सवदशासभमान जर खरोखर ठाऊक असता तर तयानी आपलया पसतकात आपलया दशबध शिास पशपका नीच मानणयाजोग लख करन ठववलच नसत त ववषठा खाणार या पशचा गोमतर वपऊन पववतर होतात परत त शिाच हातच सवचछ कारजाच पाणी वपणयास अपववतर मातनतात बर या सधारलया ववदवानाचया पवषजानी गगरसशयन लोकाचया पववतर दशासभमानाववरदध उपशसरत कलला अपववतर दशासभमान आपलयास कोणाचया परतापान समजला इगरज लोकाचया आणण तसलया परोपकारी लोकास महणज आपलयास भटाचया दासयतवापासन मकत करणार या लोकास आपलया दशातन हाकन दणयाववरयी तया ववदवानाची मसलत कोणाचयान घववल असा कोण मखष आह की जयाचयान आपलया तारणार यावर आपला हात उगारवल परत मी तला सागतो की इगरज लोक आज आहत उदया नाहीत त आपलया जमास परतील महणोन कोणाचयान खास करन सागवत नाही यासतव तया लोकाच राजय या दशात आह तोच आपण सवष शिानी जलदी करन भटाचया वडडलोपाशजषत दासयतवापासन मकत वहाव यामधय मोठा शहाणपणा आह दवाजीन एकदा शिावर दया करन इगरज बाहादराचया हातन भटनानाच बड मोडववल महणोन बर झाल नाही तर तया शादावलाचया पढलया सलगापढ रि करणार या सधारलया भटानी आजपावतो ककतयक महारास एकरी धोतर नसलयामळ अरवा कीतषनामधय ससकत शलोकाचा उचचार कलयामळ काळ पाणी दाखववल असत

भाग १५ वा

सरकारी शाळाखातीा मयतनससपासलटी दकषणा पराइज कमटी व भट वतामानपिकतयााची जट आणण शदराहद अततशदरााचया मलाानीा ववदया सशका नय महणन भट लोकााचा कट इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashसरकारी शाळाखातयातील भटकामगार गलाबी लबाडया करतात तया कोणतया जो०mdashहलली जया पसतकाचया पडोशावरन एकदर सवष भटाचया गररातील लबाडया उघडकीस यऊन तयाचया पवषजाची मोठी फशजती होणार या भयासतव तयानी आपलया भोळया सरकारास कधी कधी एकाती भटन व कधी कधी वतषमानपतरादवार नानातर हचया गलाबी मसलती दऊन तयाजकडन एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तसलया गररास हददपार कल तर पवीचया अजञानी अगधकार यानी चार धमषभरषट ढोगयाचया आगरहामळ तया उपदशाचया मालकास सळावर दरदल महणन आमहास तरी का नवल वाटाव

धो०mdashतर यामधय सरकारचा दोर काय आह

जो०mdashसरकारचा जर यामधय दोर नाही महणावा तर सरकारन जया सधारलया भटाचया मसलतीवरन तसलया पववतर पसतकास हददपार कल तर तया पसतकाचया ववरोधी लोकानी कलली पसतक सरकारी शाळाखातयातन चाल करन तया लोकासच शिाच शाळात सशकक नमावत काय कारण याववरयी ववचार करन पादरहल असता अस ससदध होत की जो काळपावतो त पसतक जया परततवादयानी सरकारी शाळाखातयातन हददपार करववल तया सवाानी नवीन पसतक कलली एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन हददपार न करववता सरकार तयास उलट मोठमोठया बकीसा दऊन तया लोकासच सरकारी सवष शाळामधय सशकक नमन तयास तया पववतर पसतकाचया ववरदध शिास तोडान उपदश करणयाची सवड तरी का दत यासतव आमचया भोळया सरकारचयान तया पववतर पसतकासारख एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तया परततवादयास तयाचया पसतकासदरहत हददपार करवत जर नाही तर आमचया सरकारान कपा करन एकदम सवष शाळाखाती बद करन आपल घरी सवसर बसलयास आमहा शि ववरचा काहीतरी कर कमी होईल कारण ववदयाखातयातील एका मखय भटकामगाराचया तनदान दरमहा सहाश सती महणज दरवरी (७२००)

सात हजार दोनश रपय पदरी आवळाव लागतात आता सलतानीचा तर घोरच नाही परत असमानी महर झालयास यवहढी रककम तयार करणयाकररता शिाचया ककती कटबास एक वरषभर रातरदरदवस शती खपाव लागत असल बर तनदान एक हजार कटब तरी महटली पादरहजत का नको बर या ऎवजाचया मानापरमाण हया बरहसपतीपासन शिास काहीतरी उपयोग होतो काय अर चार आण दररोज समळणार या शि तरबगार यास उहामधय सयष उगवलयापासन तो तो मावळपयात सडकवर मातीची टोपली वाहवी लागतात तयाला बाहर कोठ जाणयास एक घटकचीसदधा फरसत होत नाही आणण वीस रपय दररोज समळणार या भटचाकरास शाळत हवाशीर जागयात खची आसनावर बसन काम करीत असता तयास मयतनससपासलटीचा वराती होऊन दररोज सकाळी आणण सधयाकाळी रडाई पडलयाबरोबर आपण सवष लोकाचया ओळखीस याव महणन मोठया डौलान घोडयाचया गाडीत बसन शहरातील रसतोरसती लोकाचया पढवया शतखान पाहन समरवणयापरती फरसत कोठन समळत अर तयान शहरातील आळोआळीन ववदयपासन काय काय फायद होतात याववरयी अजञानी लोकास उपदश करणयाच एकीकडस ठवन तयास अस समरवत कफरणयाच भरण वाटत यावरन समशनखातयातील दहा रपय दरमहाचा उपदशक याचयापका हजार वाटयान बरा का नाही बर कारण जया शहरात तो उपदशक राहतो तया शहरातील सवष अबालवदधात तो उपदशक आह महणन ठाऊक असतो परत हा नबाब तयाचया खालचया मजलयातील तरबर हाडकरस हा कोण गोमाजी महणन माहीत नसतो अर हा आपलया वरचया यरोवपयन कामगाराजवळ दररोज इकडचया ततकडचया चार गपपा ठोकन मन मानल तवहा तास दोन तास शाळत सशकवन वराातन तयास दोन-चार लखी ररपोटष कररतो महणज हयाच काम झाल आणण यालाच चार आजषवी लोक इमानी चाकर व दशासभमानी महणतात अर या इमानी भट चाकरानी आजपावतो शाळाखातयाकडील लाखो रपय धडात टाककल तरावप याचया हातन अततशिास ववदया दऊन तयापरकी एकास मयतनससपासलटीत सभासद करवल नाही यावरन तच ववचार करन पहा की ह शाळाखातयाकडील एकदर सवष इमानी चाकर आपलया दशातील अजञानी अततशिाचा ककती कळवळा कररतात इतक च नवह परत ह दशासभमानी मयतनससपासलटीत मखय अगधकारी असता याचयान गल सालाचया पाणयाचया खरपडात अततशिास सरकारी हौदावर वपणयापरत पाणी भर दणयाची मदत करवली नाही यासतव कसमटीत अततशिापरकी सभासद घणयाची ककती जररी आह

धो०mdashतमच महणण रासत आह परत मी ऎकतो की कसमटीत हलली शिापरकी ककतयक सभासद इतक ववदवान आहत की त आपली मत दतवळी अर गोववदा महणणार या (नदी) यतरासारख आपलया माना हालवन होय ककवा नाही याचा परसाद दतात कारण जयास मळीच आपलया सहया करणयाची मोठी मारामार मग तर बाकी सवष आवळयायवढ पजय उरल असत अशा शि सभासदासारख कसमटीत खचीआसनावर बसन आपलया माना हालवन सहया करणयाजोग काही अततशिात लोक सापडतील काय

जो०mdashअशा शि सभासदापका हजार वाटयान चागल सलदरहता व वाककता यत अस पषकळ अततशि सापडतील परत भटाचया मतलबी गरराचया आधारावरन एकदर सवष अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ सहजच तया तरबचार यास शि सभासदासाररख सवष लोकात समसळन शरीमत होणयाची सवड नसलयामळ तयास अदयाप गाढव हाकन आपली पोट भरावी लागतात

धो०mdashएकदर सवष जातीच तनरतनराळ सखयापरमाण पाह जाता कसमटीत ववशरकरन कोणतया जातीच सभासदाचा भरणा सापडतो

जो०mdashभट जातीचा

धो०mdashमहणनच या कसमटीतील तरबगारी आणण भगीखरीजकरन भट कामगाराचा भरणा फार आढळतो तयापरकी पवी नळवाल भट कामगार असलयामळ काळया उहाळयात एकदर सवष आपलया जातीचया भटाचया वाडयातील हौदास इतक पाणी मनमराद सोडीत होत की तरील आसपासचया सवष भट शजार याची धोतरपातर धणयाची चगळ होऊन फार पाणी वयरष वाया जात अस परत जया जया पठत गरीब शिाची वसती आह तया सवष पठातील हौदात दोन परहरानतर वाटसरास तहान भागववणयापरत पाणी समळत नसत मग धणयाधाणयाची रलचल कोठन याखरीज भटाचया वसतीत नव हौद ककती कल आहत आणण जनागज पठ वगरर पठतील लोकानी आज ककती वर हौद हौद करन कसमटीचया नावान हाका मारलया परत तर भट सभासदाचा फार भरणा असलयामळ तया गररबाची ककतयक वर दादच लागली नाही परत अखरीस महणज गतसाली जवहा पाणयाची फारच तट पडली तवहा समठगजातील मागामहारानी काळया हौदास सशवन पाणी भरणयास लागल तवहा आताशी कसमटीन शदधीवर यऊन तया लोकाची दाद घतली या कसमटीन इतका बलगामी खचष तया कामी कला की तो ततचयातील मखय सभानायकाचया शहाणपणाला आणण वरभवाला शोभा दत नाही असो कसमटीत इतकी अदाधदी असता तयाववरयी मर हाठी वतषमानपतरकत का सरकारास जाग करीत नाहीत

जो०mdashअर एकदर सवष मर हाठी वतषमानपतराच कत भट असलयामळ तयाचयान आपलया जातीचया लोकाचयाववरदध सलदरहणयास हातच उचलवत नाही जवहा यरोवपयन सभानायक होता तवहा तो एकदर सवष भटाच काही कसब चाल दत नस तवहा मातर त एकतर होऊन तयान अस कलयामळ आमहा सवष रयतच अस नकसान झाल तयान तस कलयामळ आमहा सवष रयतच तस नकसान झाल अशा नानापरकारचया तयाचयाववरयी त कतकी कडया उठवन तयास इतका तरास दत असत की तो आपलया मखय सभानायकाचया जागयाचा राजीनामा दऊन पढ या कसमटीच नावसदधा घईनासा झाला बर आपल दयाळ सरकारही तया सवष मतलबी वतषमानपतराचया महणणयास खर मानन तया सलदरहणयात एकदर सवष शिाच व अततशिाच मत आल आह महणोन समजत अस समजणयामधय आमचया भोळया सरकारची मोठी चक आह तयास इतक ठाऊक नाही की एकदर सवष भट वतषमानपतरकतयााची आणण शि व अतत शिाची जमातन एकदासदधा अशा कामी गाठ पडत नाही तयातन बहतक अततशिास तर वतषमानपतर महणज काय कोलहा का कतरा का माकड

ह काहीच समजत नाही तर मग अशा अनओळखी अततशिाची मत हया सवष सोवळया वतषमानपतरास कोठन व कशी कळतात तयानी सरकारची रटटा करन अजञानी जनाची मन ररझवन आपली पोट जाळणयाकररता हा सधारला तततबा योजन काढला आह तस जर नाही महणाव तर एकदर सवष खातयात तयाचया जातीचया कामगाराचा भरणा असलयामळ एकदर सवष शिासदरहत अततशिाच नकसान होत आह याववरयी तयास शोध काढणयास फरसत जर होत नाही महणाव तर समिाचया पसलकडील लदन शहरातील राणी सरकारचया मखय परशानान आपलया सवपनात दरहदसरानाववरयी काय काय बरळला याववरयी तरबततम बातमी काढणयास तरी तयास कोठन फरसत होती असो तरावप एखादया मर हाठी णिशसत वतषमानपतरकतयाषन कसमटीत गरीबाची दाद लागत नाही महणोन सलदरहलयास पढ एकदर सवष मराठी वतषमानपतरातील ववरयाच इगरजीत गोशवार काढन सरकारास दाखववणयाच काम कसमटीतीलच एका भट सभासदाकड आह तर अशा ररपोटषराचयान कसमटीत आपलया शजारी माडीशी माडी दऊन बसणार या जातभावाची भीड न धररता तयाचया (आपलया) ववरदध मजकर सरकारपढ कस ठववतील

धो०mdashअसा जर चहकड भट सभासदाचा भरणा असलयामळ बाकी सवष जातीच नकसान होत आह तर तमही याववरयी एक लहानशी चोपडी करन दकणा-पराईज कसमटीस आपषण करा महणज तणकरन तरी सरकारच डोळ उघडतील

जो०mdashभटजोशी आपलया मतलबी धमाषचया रापा दऊन अजञानी शिास कसकस फसवन खातात व णिसती उपदशक आपलया तनपकपाती धमाषचया आधारान अजञानी शिास खर जञान सागन तयास कसकस सतय मागाावर आणणतात या सवष गोषटीववरयी मी एक लहानस नाटक करन सन १८५५ सालात दकणा पराईज कसमटीस अपषण कल परत तरही असलया सभडसर भट सभासदाचया आगरहामळ यरोवपयन सभासदाच काही चालना तवहा तया कसमटीन माझी चोपडी नापसत कली अर ही दकणापराईज कसमटी मयतनससपासलटीचीच धाकटी बहीण महणणयास काही हरकत नाही कारण ततन या कामी शिास उततजन यणयाकररता ककती दरठकाणी शिात दरदवा लावन उजड पाडडला आह तो दाखीव अखरीस मी त पसतक एकीकडस टाकन काही वर लोटलयानतर दसरी लहानसी बराहमणाचया कसबाववरयी नवीन चोपडी तयार करन आपलया सवताचया खचाषन छापन परससदध कली तवहा एका माझया पणकर सनहयान आगरह करन तया चोपडीचया काही परती एकदर सवष शाळाखातयाकडील मखय अगधकार यानी ववकत यायावयात महणन तयान मजकडन तया सवष अगधकार यास सचनापतर पाठववली परत तयातन एकाही अगधकार यान भटाचया भयासतव एकसदधा चोपडी खरदी करन आपलया नावास बटटा लावन घतला नाही

धो०mdashतातयासाहब तमहाला सवष लोकाचया पढ पढ करता यत नाही सबब तमचया चोपडया खपत नाहीत

जो०mdashअर बाबा चागल काम शवटास नणयाकररता वाईट उपाय योज नयत नाही तर तया कामाचया चागलपणाला बटटा लागतो तयानी एक माझी चोपडी ववकत घतली नाही महणन माझ

काही दवाशजन कमी पाडडल आह काय नाही परत पढ मी तसलया लोकाच आजषव करणयाच गधककारन आपलया उतपनकतयाष वपतयावर कसा भार घालावा ह सशकलो यासतव मी तयाचा तरतरवार आभार मातनतो

धो०mdashनतर आपण जवहा भट वगरर जातीचया मलीकररता शाळा सरावपलया होतया तवहा सरकारन महरबान होऊन आपलयास मोठया सतकारान एक शालजोडी बकीस दरदली नतर तयाचपरमाण आपण दसर या परक अततशिाकररता शाळा सरापन तयामधय अनक भट मदतीला घऊन तया सवष एकदर शाळामधय सशकववणयाचा भरभराट चाल करन आपण मधीच त काम एकाएकी एकीकडस टाकन बाजला झाला पढ आपण काही वर लोटलयानतर एकदर सवष यरोवपयन लोकाच घरी जाण बद कल याची कारण काय असावीत

जो०mdashभट वगरर जातीचया मलीचया शाळा घातलयामळ सरकारास आनद वाटन तयानी मला एक शालजोडी बकीस दरदली खरी परत जवहा मला अततशिाचया मलामलीकररता शाळा असणयाची फार जररी दरदसलयावरन मी तया कामी अनक भट सभासद करन तया सवष शाळा तयाचया सवाधीन करन अततशिाचया मलामलीकररता शाळा काढलया तवहा एकदर सवष यरोवपयन गहसरानी मला फार िवयदवार मदत कली तया उदार गहसरापरकी रशवहय कसमशनर रीवहजसाहब यानी जी मदत कली ती मी कधी ववसरणार नाही तया उदार गहसरानी फकत िवयदवार मदत कली इतक च नाही परत तयानी तया अततशिाचया शाळात आपला महततवाचा धदा सभाळन वरचवर यऊन मलाची गतत ववदयमधय ककती झाली याववरयीची चौकशी वारवार करीत अस व मलास ववदया सशकणयाववरयी उततजन याव महणन तो फार झटत अस तयाच उपकार अततशिाचया मलाचया हाडामधय णखळल आहत तयाजबददल तयानी आपलया शरीराच चमी जोड करन तयाचया पायात घातल तरावप त तयाच उतराई होणार नाहीत तयाचपरमाण दसर काही यरोवपयन गहसरानी मला या कामी फार मदत कली याजबददल मी तयाच फार आभार मातनतो तया वळस तयाही कामी मला भट सभासद घणयाची जररी पडली याची आतली कारण पढ एखाद परसगी कळवीन परत पढ जवहा मी तया शाळात भटाचया पवषजाचया कतरतरमी पसतकातील लबाडया करन मलास दाखव लागलो तवहा तयाचा माझा आतलया आत बोलणया-चालणयामधय बबनाव होऊ लागला तयाच महणणयाचा कल असा दरदसन आला की या अततशिाचया मलास ववदया मळीच दऊ नय जर कदागचत तयास सशकववणच भाग पडल तर तयाची साधारण अकरओळख मातर करन दयावी माझ महणण अस होत की तयाना चागल परतीची ववदया दऊन ततजपासन तयास आपल बर-वाईट समजणयाची शशकत यावी आता तयाचा अततशिास ववदया न दयावी याचा हत का त लोक ववदवान होऊन आपणास जया सरकारचया योगान ववदया समळाली व तणकरन खर कोणत व खोट कोणत ह समज लागल तया सरकारच परमतनषठ सवक होऊन आपल पवषजानी तयाचयावर कललया जलमाची आठवण होऊन आपला सवषसवी गधकार करतील ककवा कसा ह बरोबर सागता यत नाही असा जवहा माझ व तयाच

मतामधय भद पड लागला तवहा मी तयाच सवष कतरतरम समजन तया दोहीही खातयातन एका बाजला झालो तयास काही वर लोटली इतकयात भटपाडयाच बड उपशसरत झाल तवहापासन एकदर सवष यरोवपयन सभदय गहसर माझयाशी पदरहलयासारख नीट मन उगाळन न बोलता त मला पादरहलयाबरोबर आपलया कपाळास आठया घाल लागल तवहा मी तयाचया घरी जाणयण अगदी बद कल

धो०mdashभटपाडयाचया बदमसतीमळ तयानी आपला तनरपराधयाचा आवहर करन त आपलयास पादरहलयाबरोबर कपाळास अशा आठया घाल लागल ह तयाचया शहाणपणाला शोभा दत नाही आणण यावरन आपण भट ववधवा शसतरयानी गभषपात वगरर अघोर कम कर नयत महणोन तयास गपतपण बाळत होणयाकररता आपलया घरी सोय कली आह तया कामी आपण आपलया सरकाराजवळ कोणतयाही परकारची मदत न मागता व तयाचपरमाण तया कामात नावालासदधा भट सभासद न घता त काम आपण आपलया खचाषन चालववल आह

जो०mdashआपल सरकार जर महणाव तर शजकड घगर या ततकड उदय उदय महणणार आह कारण अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ तयास सहजच सवष रोजगारधदयाच दवार बद झाल व तयाजमळ तयाजवर पोटाचया आगीमळ चोर यामार या करणयाचा परसग गजरतो व तयानी चोर यामार या कर नय महणोन आमचया सरकारान तयाचया हजर या घणयाची वदरहवाट घातली ह बर कल परत भटाचया तनराशरीत अनार ववधवा शसतरयास पाट लावणयाची बदी असलयामळ तया वयासभचार करन गभषपात व बाळहततया करतात ह आमच यायी सरकार उघड डोळयान पहात असन तयाजवर मातर मागरामोशासारखी चौकशी ठवीत नाही ह मोठ आशचयष होय काय आमचया सरकारास गभषपात व बाळहततया करणार या बायापका दरोडखोर मागमहार जाशसत दोरी आहत अस वाटत काय दसर अस की भटाच ldquoखाण रोड परत मचमच फारrdquo अर जयाचयान एकगचतत होऊन आपलया बाळ बदरहणीचया हजामती करणार या नावपकाचया हातन वसतरा तछनाऊन घववत जर नाही तर तसलया लोकास अशा कामी सभासद करन काय फळ होणार आह

धो०mdashबर असो परत आपण पवी महणालात की एकदर सवष शाळाखातयात जया काही अवयवसरा झालया आहत तया कोणतया

जो०mdashतया सवष अवयवसरा सलह गलया असता तयाचा एक सवततर लहानसा गररच होईल या भयासतव तयापरकी एकदोन गोषटी उदाहरणारष यर घतो पदरहली गोषट अशी की शि व अततशि याचया मलाचया शाळाकररता सशकक तयार करणयाची अनवसरा

धो०mdashअस कस महणता सरकारन सवष जातीची मल सशकणयाकररता पतोजी तयार करणयाकररता एक सवततर तनराळी शाळा कली आह सरकारचया मनात आवडतनवड नाही

जो०mdashतर मग आजपावतो तया तयार कललया पतोजीनी अततशिाची मल तयार ककती कली ती दाखीवmdashआता खाली का पहातोस मला उततर द

धो०mdashएकदरसवष भटपतोजी लोक अस महणतात की अततशिाची मल शाळत घतलयाबरोबर दरहदसरानात मोठा गधगाना होईल महणोन सरकार सभत

जो०mdashबर तर सरकार पलटणीत सवष जातीच लोक भरतात महणोन दरहदसरानातील लोक का गधगाना करीत नाहीत ही सवष सरकारची हयगय कारण पलटणीची भरती करतवळी आपण त काम सवत करतात आणण पतोजी तयार करणयाच काम भलतया एखादया शाल तरबसनी गौतयागोमाजीकड नसमतात तयाला काही या कामाची मादरहती नसत तयाला जर या कामाची मादरहती असती तर तयान पररम अततशिाची मल पतोजी तयार करणयाच कामी हयगय न करता तया शाळत फकत भटाचया मलाची इतकी खोगीरभरती न करता

धो०mdashतर मग सरकारन याला काय तोड करावी

जो०mdashयाला तोड इतकीच आह की सरकारन कपाळ होऊन ह काम एकदर सवष यरोवपयन कलकटराचया हाती दरदलयासशवाय ससदधीस जाणार नाही कारण या लोकाचा शि व अततशिाशी तनकट सबध असलयामळ तयानी भट कामगारावर भरवसा न ठववता दर गावोगावी एक एक वळी जाऊन तयानी कळकणयाषचा हजर न धररता सवष गावातील आबालवदधास ववदयपासन काय काय लाभ होतात ह सागगतलयाबरोबर त आपली हशार हशार मल तनवडन कलकटरसाहबाचया सवाधीन पतोजी करणयाकररता मोठया आनदान करतील कारण जस यरोवपयन कलकटराचया बोलान ह काम तडीस जाईल तस असलया गररमाहीत कामगाराचयान तडीस गल नाही व पढही जाईल ककवा न जाईल याचा सशय वाटतो याववरयी एक महण अशी आह की lsquoजनो काम तनो राय तरबजा कर तो गोता खायrsquo यावरन तच ववचार करन पहा की शि व अततशि जातीच पतोजी तयार करणयाची ककती जररी आह कारण जवहा तया तया जातीच पतोजी तयार होतील तवहा त आपापलया जातीचा असभमान मनी धरन त आपलया जातीचया मलास हातात काठी घऊन गराची वळती कर लागणयाचया पवी इतकी सशकणयाची गोडी लावील की पढ ती मल मोठी झालयाबरोबर ती आपलयातील एका मलास बारीबारीन माळावर गराचया वळतया करावयास ठवन बाकी सवष मल अखरावर सरपारबया न खळता गावात यऊन आपलया पतोजीजवळ सशकणयास कधी कमी करणार नाहीत परत अशा सधारलया काळात जगामधय अतत सधारललया अमररकन लोकापरकी अधयाष लोकानी आपलया खासगत दशबाधवाबरोबर तीन वर सतत जग कलयासशवाय आपलया हातातन दासास सोडल नाही तर असलया गावठी भटपतोजीचयान शाळमधय शिादरद अततशिास खर जञान सशकवन तयास आपलया दासयतवापासन मकत होऊ दणयाची बवदध कशी दववल अर जया एका भट परोफसराचया पगारात सहा शि अरवा नऊ अततशि परोफसर सवसत समळणयाची खातरी असता आपल सरकार या कामी भटाचया नादी लागन आपलया अजञानी बाधवाचया कमाईच परस अस बलगामी खचषतात जर आपण जर तयाववरयी आपलया सरकारास जाग कल नाही तर तयाचा दोर आपलया माथयावर यणार आह तयाचपरमाण चौधर याच वाडयातील खाणावळीत अततशिाची मल ककती आहत बर

धो०mdashआहो जर शिाचया मलाची तनभावणी लागणयाची मारामार तर अततशिाच मलाच नाव कशाला काढता

जो०mdashका बर तच महणतोस ना सरकार अवडतनवड करीत नाही तर मग याच कारण काय

धो०mdashयाच कारण तर भट कामगार असलयामळ अस घडन यत महणन आपण मला एक दरदवशी परतयक परमाण दाखववल होत त अस की जो भट गहसर पवी जवहा आपलयाजवळ चाकरीस होता तवहा तो दोन वळा अततशिाचया शाळत यऊन काही ववटाळाचा ववगधतनरध न पाळता सवष जातीचया मलास सशकवीत अस आणण तोच भटजीबावा जवहा खाणावळीत चाकर झाला तवहा तो इतका सोवळा बनला की तयान एका गरीब सोनारास चावहडीवर ओढन आणल कारण तयान उहाळयात तया शाळतील हौदाला सशऊन आपली तहान भागववली

जो०mdashअर जया भटसशरोमणीन कलली गीत एकदर सवष नवीन समाजामधय गाणयाचा ककतता घतला आह तरावप तयान आपलया मतलबी धमाषपरमाण दगडी पजणयाच न सोडडता आपलया वाडयातील भटाचया हौदाला शिान सशऊ नय महणन पडदी घालन तो अखरीस काशीस जाऊन काशीकर होणयाचया बतात आह तरावप आमचया तनपकपाती मयतनससपासलटीत भटसभासदाचा भरणा असलयामळ ततन ती पडदी तशीच कयम ठऊन शकरवारातील सशपयाचया हौदाची पडदी मातर एकदम पाडडली तरावप तरील ककतयक भटजीनी फकत आपलया उपयोगाकररता तया हौदाचया उसवासानजीक एक लहानसा चोर हौद बाधन तयातील पाणी आपल सोवळ चाव करन नाहाणयाधणयामधय बलगामी नासशतातmdashआता बराहमणजमास यऊन अस कसब लढववल नाही तर तो जम कशाचा

भाग १६ वा

बरहमराकषसाच वपडचा गधककार

धो०mdashया सवष आपलया सवादावरन अस ससदध होत की एकदर सवष भटानी आपलया कतरतरमी धमाषचया अडन आपलया भोळया सरकारचया डोळयात माती टाकन आपण सवष शिादरद अततशिास अमररक तील दासापकाही जासती पीडा दत आहत यासतव आपण या भटाचया कतरतरमी धमाषचा गधककार करन आपलया अजञानी बाधवास जाग का करीत नाहीत

जो०mdashमी कालच सधयाकाळी याववरयी एक पतर तयार करन एका माझया सनहाचया सवाधीन करन तयास ववनती कली की तयान तया पतरातील र हसवदीघाषदी सवष चका नीट करन तयाची एक एक परत करन सवष भट व णिशसत वतषमानपतरकतयााचया असभपरायाकररता पाठवावी तया पतराची नककल यणपरमाणmdash

शदराानीा बरहमराकषसााचया दासयतवापासन अस मकत वहाव

मळ भटाचया (इराणी) पवजानी या दशात मोठा बडावा करन यरील आमचया मळचया कतरावासी पवषजास यदधपरसगी शजककलयामळ तयास आपल दास कल पढ जसजसी सधी सापडत गली तसतसी भटानी आपलया सततचया मदान अनक तर हतर हच मतलबी गरर करन तया सवााचा एक मजबत कोट बाधन तयामधय तया सवष दासास वशपरपर अटकावन तर तयास नानातर हचया पीडा दऊन हा काळपावतो मोठया मोठया मौजा मारीत आहत इतकयात जवहा इगरज बाहदराच राजय या दशात आल तवहापासन बहतक कनवाळ यरोवपयन व अमररकन सतपररास आमच दख पाहवना तवहा तयानी आमचया बदरदखायात हमशा यऊन आमहास असा उपदश कला की ldquoअहो बाबानो तमही आमहासारख मनषय़ आहात तमचा व आमचा उतपन व पालन व पोरणकताष एकच आह आणण तमही पण आमहासारख सवष अगधकारास पातर असता या भटाचया कतरतरमी अगधकारास का मातनताrdquo वगरर अशा नानापरकारचया पववतर सचनावरन ववचाराती मला माझ वासतववक अगधकार समजलयाबरोबर मी तया कर दखायाचया कतरतरमी कोटाचया मखय बरहमकपाटदरवाजयाला लार मारन बाहर आपलया उतपनकतयाषचा आभार मानला

आता मी तया परोपकारी यरोवपयन उपदशकाचया आगणात तब ठोकन रोडासा ववसावा घणयाचया पवी पररम अशी परततजञा कररतो कीmdash

भटाचया जया मखय गरराचया आधारावरन आमही भटाच दास आहोत महणन तयाचया दसर या ककतयक गररात लख आढळतात तया सवष गरराचा व तयाचा जया जया गरराशी सबध असल तया सवष गरराचा गधककार करन जया गररावरन (मग तो ककणतयादरह दशातील अरवा धमाातील ववचारी पररान कलला का असना) सवाास सारखा उपभोग घता यतो तशा गररकतयाषचा मी आपलया उतपनकतयाषचया सबधान धाकटा भाऊ समजन तयापरमाण वतषन करणार

दसर अस की ज लोक आपलया एकतफी मतासभमानाचया दाडगावयान कोणासही नीच मानणयाजोग आचरण कर लागतात तया उभयतास तस आचरण करणयाची सवड दऊन मी आपलया उतपनकतयाषन तनमाषण कललया पववतर अगधकाराचया तनयमास बटटा लावणार नाही

ततसर अस की ज दास (कि) फकत आपलया उतपनकतयाषस मानन तनतीस अनसरन सवचछ उदयोग करणयाचा तनशचय करन तयापरमाण आचरण करीत आहत अशी तयाजववरयी

माझी खातरी झालयाबरोबर मी तयास कवळ आपलया कटबातील बाधवापरमाण समजन तयाबरोबर अनवयवहार करीन मग तो कोणतयादरह दशातील असो

पढ एखादया काळी माझया अजञानानी गाजललया शि बाधवातन एखादयास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची इचछा झालयाबरोबर तयान मला एक वळ तरी कपा करन आपल नाव पतरदवार सलहन कळववलयास मला या कामी मोठी दरहममत यऊन मी तयाचा फार आभारी होईन (सदहष पतराववरयी ज ज वतषमानपतरकतयााच असभपराय समळाल तयाची योगयता समजणयाकररता त आमही आपल वाचणाराकररता यर घतोmdash)

ता ५ डडसबर सन १८७२ इ

पण जनागज न ५२७ जोतीराव गोववादराव फल

धो०mdashआपण वर दरदललया जादरहरातीतील एकदर सवष कलम मला पसत पडली व मी तयाचपरमाण वतषन करणार आज हजारो वरााचया भटाचया कतरतरमी व तरासरप कर दखायातन मी सटलयामळ परमानद पावलो यासतव मी आपला ऋणी आह साराश तमचया सवष सागणयावरन दरहदधमाषचया कतरतरमीपणाववरयी तर माझी खातरी होऊन चकली परत जया एक परमशवरास आपण मानतो व सवष जञानी लोक मानतात तया परमशवरास तो सवषसाक व सवषजञ असता आमहा शिादरद अततशिाच हाल अजन दरदसलच नसतील काय

जो०mdashतयाववरयी पढ एकादया परसगी तला सवष खलासा करन सागन महणज तझी खातरी होईल

समापत

लोककलयाणचछ

पण शनीवार तारीख ४ जानवारी १८७३

आमच परससदध महाजञानी महाववचारी व महाशोधक ततववतत अजम जोतीराव गोववदराव फल याणी एका मोठया गहसराचया सशफारसीन एक अपरयोजक अशा परकारच आतमशलोघच व बराहमणाचया तनदच पतर आमहाकड पाठववल आह तयास आमचया पतरात जागा समळणयाचा सभव नाही याबददल सदहष अजम फल आमहास माफी करोत

शभवतामानदशाक व चचासाबाधीा नानाववधसागरह

कोलहापर-ता १ फबरआरी सन १८७३

पिवयवहार

पणयातील नदरटव वतषमानपतरकत खालचया मजकरास आपलया पतरात जागा दत नाहीत महणन हा आमहाकड पाठववला आह हा मजकर चहकड परससदध करावा अशी सम जोती गोववदराव फल याची इचछा असलयामळ आमही तयास या अकात जागा दतो जरी आमचया दरहद समतरास हा मजकर काही अशी तनदापर वाटल तरी हयामधय जो असभपराय दाखववला आह तो सततय अस आमहास वाटत कारण वासतववक पादरहलयास बराहमणानी मातनलयापरमाण जातीभद नाही अस सम जोतीचया लकात पकक आलयावरन मी कोणा पादरहज तयाशी अनवयवहार करीन अस तयान धरयाषन सागगतल अस छातीच परर या दशात पषकळ लवकर होवोत

भटकामगार इागजतनयरखातयाात कशी पढारगदी कररतात याववषयीा

पवाडा

पशवाई दकषकषणा रमणा इागजतनयर खातीा भररती होळकरी पोतीा धर०

भीक मागताा लाज न वाट घरोघर कफरती आळसी धमााआड लपती तरबगार यााचा धादा मतलबी नीच मातनती खशामत कररती ककती बराहमणाच कसब सलहहण कारकनया कररती कणबया हदवसा नाडडती हाजरी पसतक हातीा घऊन फलाावर जाती हाजर या मजन घती तरबन फीच मजर पाहन हाकलन दती नाहीा तो दोष लाववती चाल मगसिला धमकया दऊन कानावर पगडी चढवन सोग तरबगार या दावन उभा राही दर जाऊन पााढर डोळ दाात खाऊन चाल दर सोडन फलास मसिी नती बाजस शरा कानगोषटीस चाल फागजल हजर या भरलया नााव वाचन दाववती आढावा वरचवर पाहती तरबगार याची घोगडी दादा आसनावर बसती भररती होळकरी पोतीा १

पााडया हदवस बारा सार या महहनयामधीा भरती बाकी अठरा आपलया हातीा आठ हदवस खाडयाच बाकीच सात सोबती सशलक बवीसा भरती तझया घरचीा सवा माणस पगारा परतीा पावली दर तयााचया हातीा सवा बायका पोरीवजा सववीस हदन असती उरली सशलक मोगजती राणया नानया पोर नवहतीा दो हदवसाा वरतीा भरती आगाऊ फी परतीा रोजी बल हदवस दाहा नाहीा महहनयाला कमती तीच र सभसतयाची गतत चाल आमही जातीच बराहमण आतत लाचारी घऊन नात धमााच दाऊन मोहहती हळच साागन नजर सरकारी चकवन कराव आमच पाळण चाल बााधन धोतर का बरस झटती कस चाकरीस टळना तनतयनमास चाल आठ वाजलया वळ झाला घोडयावर बसती घरचा रसता धररती परतन यताा तनतय मळयाावर धाडा घासलती भररती होळकरीा पोतीा २

मगसिचया गजवलग गडणया धाडन काहढती तयााचया हजर या मााडडती घोडयापरता गडी दऊन तयास ररझववती भताला सहज आळववती पोकळ मगसि महणताा महणताा नालया फगववती चढववती वळाचया वरती मधीाच कधीा भोजन दऊन समाधा कररती कसी पाहा सागध सागधती जऊा घालताा सिी सचवी सरपणाची कमती पतीला सोडन कळववती भाजीपालया आग लागली खडयाची वसती सलाब लोणचया परतीा चाल वाहढती फार दरन सोवळ चाव करन गोववती गोड बोलन भोजनीा नादीा लावन सागधती कस भोदन घतत जागा सारवन चाल डागगतो पाहन वमाास सोडा हया नीच कमाास आग लागो या धमाास चाल साकट पडताा हाळच मसिी तोडाशीा दती तनराळ बाजला होती मगसिल लळा लावन गळा कावपती भररती होळकरीा पोतीा ३

गवताकररताा तनतय तरबगारी घोडयाची भरती पासळन घोड खाजववती फलामधन शदर बायका भााडी घााससती तरबगारी तरबछान कररती वडसरसा कणबी पाहन पाय दातरबवती मजन झोपा माररती सवजातीच सभकषक बराहमण फलावर नती सभकषा गाठन दवववती समळकतीच वााट हजर सोबतयााना दती समजत वरचयावर कररती दपतरदारा हापत बााधन भटीला जाती सशपायाा ववडयास बोलाववतीए चाल ठपल गोर यऊन करची ताब घऊन रकल सशकार खळन कागदीा सहया करन भटावर बाकी सोपन ववसावा ललास घऊन चाल शोभती खास कोचास वागचती नयजपपरास मान पाहा मधीा डकलीस चाल तरबगार यााचया कोबडया वगर सामानाची भरती पसा मधीाच कीा खाती बटलराचया हातन गोर या जलाब करववती भररती होळकरी पोतीा ४

नकसानीचा पसा माती भरीस घासलती दाखला कफगरठ ा सलहहती लट धमाळी पसा आठवण रमणयाची होती रपोटीा मळ समळववती खगजनयामधीा पसा सरताा कर योगजती हाड कणबयााची वपळीती कमातनषठ चाकर बनल लकषाधीपती बधली कणबयाची वरती टोपीवालया

गहय कळताा रागजनाम दती हवलया तीन मजली करती नयायशील महणववताा आताा तमहीा आमच भपती दया नाहीा शदरााची गचततीा चाल अनभव सवताा लकषन साागतो खर तनकषन सवा जाती तनवडन घयावया साखया परमाण दयावीा काम नमन होईल सख साधन चाल घासलतो पदरीा चकीस नसमताा एका जातीस परवश नाहीा शदराास चाल एक जातीच सवा समळन नाडडती बाकीच तोडाकड पहाती जोतीराव बोधी करा नय एक जात भरती भररती होळकरी पोतीा ५

मारवाडी भट यााच कसबाववषयीा

अ भा ग

काया परती लागोटी कफरती नाागराच पाठ ा १ एका घोगडयावााचनी गसियाा नस दज शयनीा २ ढोरामाग सवाकाळ पोर कफरती रानोमाळ ३ ताक कणया पोटभरी धनय महण तो सासारीा ४ अस वसिााची कमती एकमकाा गचकटती ५ सरकारी पटटी नट पड तीन शडया गााठ ६ कजारोखीा सलहहण आट तनदाय मारवाडी काट ७ आजञानयाला समजत नाहीा कळकणयाान सलहहल कााहीा ८ वकीलाची माहागाई नयायागधशा दया नाहीा ९ पापपणय जर नाहीा पशापरत दादा भाई १० तनतय जमती एका ठायीा शदरााची दाद नाहीा ११ राज धमाशील महणवती आताा कार माग घती १२ ववदया दयावी पटटीपरती गधकारनी सााग जोती १३

भटााचया मतलबी गराराच कसब याववषयीा

अ भा ग

लपाचया उबीत आागमोड दई झोप यत नाहीा आळशास १ दाव रबरबी शतीा बााधावरी बलास तो चारी शकरोदयीा २ ऊन पाणी तनतय सोवळयाचा राट साधयसाठ ा पाट मनय सख ३ तनटनट करी गाडया आऊतासीा तटकया दोरासी चार गाठ ४ पायीा चमी जोडा तनर याच धोतर पगडीचा भार दजी वसि ५ उघडा तो बाब लागोटया बाहदर गचाधया डोईवर घोगडीचया ६ अननशवदधसमष तप भातावर करी चषटाचार गचिाहती ७ जोधळयाचया कणया ताक पोटभरी सख नाहीा रोरी नाागर याचया ८

टकनी लोडाशीा काम सलहहणयाच बोल हदमाखाच रडा जसा ९ अनवाणी पाय मठ नाागरास हाकी बलास गीत गात १० ताट वपकदाणी तजाळ समयी दववज झोप घई तरबछानयाात ११ कोरडी ताबाख चनयासव खाई गोड झोप घई घोगडीात १२ अवयव बवदध दोघाास सारखी बराहमण काा सखी झाला ऎसा १३ सततचया मदान ववदया बाद कली शदरााही मातनली बादी सदा १४ मन तो जळाला इागरजी बा झाली जञानाची माऊली पानहा पाजी १५ आताा तरी तमहीा माग घऊा नका गधकारनी टाका मनमताा १६ ववदया सशकतााच पावाल त सख घयावा माझा लख जोती महण १७

भटाच कसब आणण शदरााचा दवभोळपणा याववषयीा

अ भा ग

रडा लाग शजार याशीा आसा नाहीा डोळ पसी १ मोल घई रडा लाग बहरपी आणण सोग २ सवासाकष जगतपती तयाला नको मधयसती ३ ववटाळसा तोडी ताल करी पजा घई मोल ४ मढा दऊतनयाा राप पापी कररतो बा जप ५ वकीलाला चाड नाहीा कताा आमचा सवानयायी ६ िाता सवााला सारखा नाहीा कोणाला पारखा ७ भोद भट शदरााघरीा दई रापाा पोटभरी ८ एका जोतीबाचा सार घाला दवाजीवर भार ९

mdashसमापतmdash

यनटड सटटस मधील सदाचारी लोकाानीा

गलामाास दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात औदापा तनरापकषता व परोपकार

बदधी दाखववली यासतव

तयााचया

सनमानारा

ह लहानस पसतक

तयाास परम

परीततन नजर

कररतो आणण माझ दश

बााधव तयााचा तया सततय कतयाचा

ककतता आपल शदरबााधवाास बराहमणलोकााचया

दासयतवापासन मकत करणयाचया

कामाात घतील अशी अशा बाळगतो

गरारकताा

(पररमावततीतील अपाणपतरिका)

PREFACE

ldquoThe day that reduce a man to slavery takes from him the half of his virtuerdquo-Homer

ldquoOur system of Government in India is not calculated to raise the character of those

subject to it nor is the present system of education one to do more than over-educate the few

leaving the mass of the people as ignorant as ever and still mere at the mercy of the few learned

in fact it is an extension of the demoralizing Brahminridden policy which perhaps has more

retarded the progress of civilization and improvement in India generally than anything elserdquo

Col G J Haly-On Fisheries in India

ldquoMany ages have elapsed since peculiar resources were afforded to the Brahmins but the

most considerate cosmopolite would hesitate to enroll them amongst the benefactors of the

world They boast of vast stores of ancient learning They have amassed great riches and been

invested with unbounded power but to what good end They have cherished the most degrading

superstitions and practiced the most shameless impostures They have arrogated to themselves

the possession and enjoyment of the rarest gifts of fortune and perpetuated the most revolting

system known to the world It is only from a diminution of their abused power that we can hope

to accomplish the great work of national regenerationrdquo

Meadrsquos Sepoy Revolt

Recent researches have demonstrated beyond a shadow of doubt that the Brahmans were

not the aborigines of India At some remote period of antiquity probably more than 3000 years

ago the Aryan progenitors of the present Brahmin Race descended upon the plains of

Hindoostan from regions lying beyond the Indus the Hindoo Koosh and other adjoining tracts

According to Dr Pritchard the Ethnologist they were an off-shoot of the Great Indo-European

race from whom the Persians Medes and other Iranian nations in Asia and the principal nations

in Europe like-wise are descended The affinity existing between the Zend the Persian and

Sanskrit languages as also between all the European languages unmistakably points to a

common source or origin It appears also more than probable that the original cradle of this race

being an arid sandy and mountainous region and one ill calculated to afford them the

sustenance which their growing wants required they branched off into colonies East and West

The extreme fertility of the soil in India its rich productions the proverbial wealth of its people

and the other innumerable gifts which this favoured land enjoys and which have more recently

tempted the cupidity of the Western nations no doubts attracted the Aryans who came to India

not as simple emigrants with peaceful intentions of colonization but as conquerors They appear

to have been a race imbued with very high notions of self extremely cunning arrogant and

bigoted Such self-gratulatory pride-flattering epithets as आयष भदव etc with which they

designated themselves confirm us in our opinion of their primitive character which they have

preserved up to the present time with perhaps little change for the better The aborigines whom

the Aryans subjugated or displaced appear to have been a hardly and brave people from the

determined front which they offered to these interlopers Such opprobrious terms as (शि) Sudrarsquo

insignificantrsquo महारी lsquothe great foersquo अतयज चाडाळ etc with which they designated them

undoubtedly show that originally they offered the greatest resistance in their power to their

establishing themselves in the country and hence the great aversion and hatred in which they are

held From many customs (A most remarkable and striking corroboration of these views is to be

found in the religious rites observed on some of the grand festivals which have a reference to

Bali Raja the great king who appears to have reigned once in the hearts and affections of the

Sudras and whom the Brahmin rulers displaced On the day of Dushara the wife and sisters of a

Sudra when he returns from his worship of the Shumi Tree and after the distribution of its

leaves which are regarded on that day as equivalent to gold amongst his friends relations and

acquaintances he is greeted at home with a welcome इडा वपडा जावो आणण बळीच राजय यवो ldquoLet

all troubles and misery go and kingdom of Bali comerdquo Whereas the wife and sisters of a

Brahmin place on that day in the foreground of the house an image of Bali made generally of

wheaten or other flour and when the Brahmin returns from his worship of the Shumi Tree he

takes the stalk of it pokes with it the belly of the image and then passes into the house This

contrariety in the religious customs and usages obtaining amongst the Sudras and the Brahmins

and of which many more examples might be adduced can be explained on no supposition but

that which I have tried to confirm and elucidate in these pages) traditionally handed down to us

as well as from the mythological legends contained in the sacred books of the Brahmins it is

evident that there had been a hard struggle for ascendancy between the two races The wars of

Devas and Daityas or the Rakshasas about which so many fictions are found scattered over the

sacred books of the Brahmins have certainly a reference to this primeval struggle The original

inhabitants with whom these earthborn Gods the Brahmins fought were not inappropriately

termed Rakshas that is the protectors of the land The incredible and foolish legends regarding

their form and shape are no doubt mere chimeras the fact being that these people were of

superior stature and hardly make Under such leaders as Brahma Purshram and others the

Brahmins waged very protracted wars against the original inhabitants They eventually

succeeded in establishing their supremacy and subjugating the aborigines to their entire control

Accounts of these conquests enveloped with a mass of incredible fiction are found in the books

of the Brahmins In some instances they were compelled to emigrate and in others wholesale

extermination was resorted to The cruelties which the European settlers practiced on the

American Indians on their first settlement in the New World had certainly their parallel in India

on the advent of the Aryans and their subjugation of the aborigines The cruelties and inhuman

atrocities which Purshram committed on the Kshetrias the people of this land if we are to

believe even one tenth of what the legends say regarding him surpass our belief and show that

he was more a fiend than a God Perhaps in the whole range of history it is scarcely possible to

meet with such another character as that of Purshram so selfish infamous cruel and inhuman

The deeds of Nero Alaric or Machiavelli sink into insignificance before the ferocity of

Purshram The myriads of men and defenceless children whom he butchered simply with a view

to the establishment of his coreligionists on a secure and permanent basis in this land is a fact

for which generations ought to execrate his name rather than deify it

This in short is the history of Brahmin domination in India They originally settle on the

banks of the Ganges whence they gradually spread over the whole of India In order however to

keep a better hold on the people they devised that weird system of mythology the ordination of

caste and the code of cruel and inhuman laws to which we can find no parallel amongst other

nations They founded a system of priestcraft so galling in its tendency and operation the like of

which we can hardly find anywhere since the times of the Druids The institution of Caste which

has been the main object of their laws had no existence among them originally That it was an

after-creation of their deep cunning is evident from their own writings The highest rights the

highest privileges and gifts and everything that would make the life of a Brahmin easy

smoothgoing and happy-everything that would conserve or flatter their self-pride-were specially

inculcated and enjoined whereas the Sudras and Atisudras were regarding with supreme hatred

and contempt and the commonest rights of humanity were denied them Their touch nay even

their shadow is deemed a pollution They are considered as mere chattels and their life of no

more value than that of meanest reptile for it is enjoyed that if a Brahim ldquokill a cat or an

ichneumon the bird Chasha or a frog or a dog a lizard an owl a crow or a Sudrardquo he is

absolved of his sin by performing the चािायण परायशशचत a fasting penance perhaps for a few

hours or a day and requiring not much labour or trouble While for a Sudra to kill a Brahmin is

considered the most heinous offence he could commit and the forfeiture of his life is the only

punishment his crime is considered to merit Happily for our Sudra brethren of the present day

our enlightened British Rulers have not recognized these preposterous inhuman and unjust penal

enactments of the Brahmin legislators They no doubt regard them more as ridiculous fooleries

than as equitable laws Indeed no man possessing even a grain of common sense would regard

them as otherwise Any one who feels disposed to look a little more into the laws and

ordinances as embodied in the Manava Dharma Shastra and other works of the same class

would undoubtedly be impressed with the deep cunning underlying them all It may not

perhaps be out of place to cite here a few more instances in which the superiority or excellence

of the Brahmins is held and enjoined on pain of Divine displeasure

The Brahmin is styled the Lord of the Universe even equal to the God himself He is to

be worshipped served and respected by all

A Brahmin can do no wrong

Never shall the King slay a Brahmin though he has committed all possible crimes

To save the life of a Brahmin any falsehood may be told There is no sin in it

No one is to take away anything belonging to a Brahmin

A king though dying with want must not receive any tax from a Brahmin nor suffer

him to be afflicted with hunger or the whole kingdom will be afflicted with famine

The feet of a Brahmin are holy In his left foot reside all the तीरष (holy waters at places

of pilgrimage) and by dipping it into water he makes it as holy as the waters at the holiest of

shrines

A Brahmin may compel a man of the servile class to perform servile duty because such a

man was created by the almighty only for the purpose of serving Brahmins

A Sudra though emancipated by his master is not released from state of servitude for

being born in a state which is natural to him by whom can he be divested of his natural

attributes

Let a Brahmin not give temporal advice nor spiritual counsel to a Sudra

No superfluous accumulation of wealth shall be made by a Sudra even though he has the

power to make it since a servile man who has amassed riches becomes proud and by his

insolence or neglect he gives pain even to Brahmins

If a Sudra cohabit with a Brahminee adultress his life is to be taken But if a Brahmin

goes even unto the lawful wife of a Sudra he is exempted from all corporal punishment

It would be needless to go on multiplying instances such as these Hundreds of similar

ordinances including many more of a worse character than these can be found scattered over

their books But what can have been the motives and objects of such cruel and inhuman Laws

They are I believe apparent to all but to the infatuated the blind and the selfinterested Anyone

who runs may read them Their main object in fabricating these falsehoods was to dupe the

minds of the ignorant and to rivet firmly on them the chains of perpetual bondage and slavery

which their selfishness and cunning had forged The severity of the laws as affecting the Sudras

and the intense hatred with which they were regarded by the Brahmins can be explained on no

other supposition but that there was originally between the two a deadly feud arising as we

have shown above from the advent of the latter into this land It is surprising to think what a

mass of specious fiction these interlopers invented with a view to hold the original occupiers of

the soil fast in their clutches and working on their credulity rule securely for ages yet to come

Anyone who will consider well the whole history of Brahmin domination in India and the

thraldom under which it has retained the people even upto the present day will agree with us in

thinking that no language could be too harsh by which to characterize the selfish heartlessness

and the consummate cunning of the Brahmin tyranny by which India has been so long governed

How far the Brahmins have succeeded in their endeavours to enslave the minds of the Sudras

and Atisudras those of them who have come to know the true state of matters know well to their

cost For generations past they have borne these chains of slavery and bondage Innumerable

Bhut writers with the selfsame objects as those of Menu and others of his class added from time

to time to the existing mass of legends the idle phantasies of their own brains and palmed them

off upon the ignorant masses as of Divine inspiration or as the acts of the Deity himself The

most immoral inhuman unjust actions and deeds have been attributed to that Being who is our

Creator Governor and Protector and who is all Holiness himself These blasphemous writings

the products of the distempered brains of these interlopers were received as gospel truths for to

doubt them was considered as the most unpardonable of sins This system of slavery to which

the Brahmins reduced the lower classes is in no respects inferior to that which obtained a few

years ago in America In the days of rigid Brahmin brethren had even greater hardships and

oppression practiced upon them than what even the slaves in America had to suffer To this

system of selfish superstition and bigotry we are to attribute the stagnation and all the evils

under which India has been groaning for many centuries past It will indeed be difficult to name

a single advantage which accrued to the aborigines from the advent of this intensely selfish and

tyrannical sect The Indian Ryot (the Sudra and Atisudra) has been in fact a proverbial Milch

Cow He has passed from hand to hand Those who successively held sway over him cared only

to fatten themselves on the sweat of his brow without caring for his welfare or condition It was

sufficient for their purposes that they held him safe in their clutches for squeezing out of him as

much as they possibly could The Brahmin had at last so contrived to entwine himself round the

Sudra in every large or small undertaking in every domestic or public business that the latter is

by custom quite unable to transact any concern of moment without his aid

This is even true at the present time While the Sudra on the other hand is so far

reconciled to the Brahmin yoke that like the American slave he would resist any attempt that

may be made for his deliverance and fight even against his benefactor Under the guise of

religion the Brahmin has his finger in everything big or small which the Sudra undertakes Go

to his house to his field or to the court to which business may invite him the Brahmin is there

under some specious pretext or other trying to squeeze out of him as much as his cunning and

wily brain can manage The Brahmin despoils the Sudra not only in his capacity of a priest but

does so in a variety of other ways Having by his superior education and cunning monopolized

all the higher places of emolument the ingenuity of his ways is past finding out as the reader

will find on an attentive perusal of this book In the most insignificant village as in the largest

town the Brahmin is the all in all the be all and the end all of the Ryot He is the master the

ruler The Patell of a village the headman is in fact a nonentity The Koolkernee the hereditary

Brahmin village accountant the notorious quarrel-monger moulds the Patell according to his

wishes He is the temporal and spiritual adviser of the ryots the Soucar in his necessities and the

general referee in all matters In most instances he plans active mischief by advising opposite

parties differently so that he may feather his own nest well If we go up higher to the Court of a

Mamlutdar we find the same thing The first anxiety of a Mamlutdar is to get round him if not

his own relatives his castemen to fill the various offices under him These actively foment

quarrels and are the media of all corrupt practices prevailing generally round about these Courts

If a Sudra or Atisudra repairs to his Court the treatment which he receives is akin to what the

meanest reptile gets Instead of his case receiving a patient and careful hearing a choice lot of

abuse is showered on his devoted head and his prayer is set aside on some pretext or other

Whereas if one of his own castemen were to repair to the Court on the self-same business he is

received with all courtesy and there is heardly any time lost in getting the matter right If we go

up still higher to the Collectorrsquos and Revenue Commissionerrsquos Courts and to the other

Departments of the Public Service the Engineering Educational etc the same system is carried

out on a smaller or greater scale The higher European officers generally view mean and things

through Brahmin spectacles and hence the deplorable ignorance they often exhibit in forming a

correct estimate of them I have tried to place before my readers in the concluding portions of

this book what expedients are employed by these Brahmin officials for fleecing the Coonbee in

the various departments to which business or his necessities induce him to resort Any one

knowing intimately the workings of the different departments and the secret springs which are

in motion will unhesitatingly concur with me in saying that what I have described in the

following pages is not one hundredth part of the rogueries that are generally practiced on my

poor illiterate and ignorant Sudra brethren Though the Brahmin of the old Peishwa school is

not quite the same as the Brahmin of the present day though the march of Western ideas and

civilization is undoubtedly telling on his superstition and bigotry he has not as yet abandoned

his time-cherished notions of superiority or the dishonesty of his ways The Beef the Mutton

the intoxicating beverages stronger and more fiery than the famed Somarasa which their

ancestors once relished as the veriest dainties are fast finding innumerable votaries among them

The Brahmin of the present time finds to some extent like Othello that his occupation is

gone But knowing full well this state of affairs is the Brahmin inclined to make atonement for

his past selfishness Perhaps it would have been useless to repine over what has been suffered

and what has passed away had the present state been all that is desirable We know perfectly

well that the Brahmin will not descend from his self-raised high pedestal and meet his Coonbee

and low caste brethren on an equal footing without a struggle Even the educated Brahmin who

knows his exact position and how he has come by it will not condescend to acknowledge the

errors of his forefathers and willingly forego the long cherished false notions of his own

superiority At present not one has the moral courage to do what only duty demands and as long

as this continues one sect distrusting and degrading another sect the condition of the Sudras

will remain unaltered and India will never advance in greatness or prosperity

Perhaps a part of the blame in bringing matters to this crisis may be justly laid to the

credit of the Government Whatever may have been their motives in providing ampler funds and

greater facilities for higher education and neglecting that of the masses it will be acknowledged

by all that in justice to the latter this is not as it should be It is an admitted fact that the greater

portions of the revenues of the Indian Empire are derived from the Ryotrsquos labormdashfrom the sweat

of his brow The higher and richer classes contribute little or nothing to the State exchequer A

well informed English writer states that

ldquoOur income is derived not from surplus profits but from capital not from luxuries but

from the poorest necessaries It is the product of sin and tearsrdquo

That Government should expend profusely a large portion of revenue thus raised on the

education of the higher classes for it is these only who take advantage of it is anything but just

or equitable Their object in patronizing this virtual high class education appears to be to prepare

scholars ldquoWho it is thought would in time vend learning without money and without pricerdquo ldquoIf

we can inspirerdquo Say they ldquothe love of knowledge in the minds of the superior classes the result

will be a higher standard of morals in the cases of the individuals a large amount of affection for

the British Government and an unconquerable desire to spread among their own countrymen the

intellectual blessings which they have receivedrdquo

Regarding these objects of Government the writer above alluded to states that-

ldquoWe have never heard of philosophy more benevolent and more utopian It is proposed

by men who witness the wondrous changes brought about in the Western world purely by the

agency of popular knowledge to redress the defects of the two hundred millions of India by

giving superior education to the superior classes and to them onlyrdquo ldquoWe ask the friends of

Indian Universities to favour us with a single example of the truth of their theory from the

instances which have already fallen within the scope of their experience They have educated

many children of wealthy men and have been the means of advancing very materially the

worldly prospects of some of their pupils But what contribution have these made to the great

work of regenerating their fellowmen How have they begun to act upon the masses Have any

of them formed classes at their own homes or elsewhere for the instruction of their less

fortunate or less wise countrymen Or have they kept their knowledge to themselves as a

personal gift not to be soiled by contact with the ignorant vulgar Have they in any way shown

themselves anxious to advance the general interests and repay philanthropy with patriotism

Upon what grounds is it asserted that the best way to advance the moral and intellectual welfare

of the people is to raise the standard of instruction among the higher classes A glorious

argument this for aristocracy were it only tenable To show the growth of the national

happiness it would only be necessary to refer to the number of pupils at the colleges and the lists

of academic degrees Each wrangler would be accounted a national benefactor and the existence

of Deans and Proctors would be associated like the game laws and the tenpound franchise with

the best interests of the Constitutionrdquo

Perhaps the most glaring tendency of the Government system of high class education has

been the virtual monopoly of all the higher offices under them by the Brahmins If the welfare of

the Ryot is at heart if it is the duty of Government to check a host of abuses it behoves them to

narrow this monopoly day by day so as to allow a sprinkling of the other castes to get into the

public service Perhaps some might be inclined to say that it is not feasible in the present state of

education Our only reply is that if Government look a little less after higher education and more

towards the education of the masses the former being able to take care of itself there would be

no difficulty in training up a body of men every way qualified and perhaps far better in morals

and manners

My object in writing the present volume is not only to tell my Sudra brethren how they

have been duped by the Brahmins but also to open the eyes of Government to that permicious

system of high class education which has hitherto been so persistently followed and which

statesmen like Sir George Campbell the present Lieutenant Governor of Bengal with broad and

universal sympathies are finding to be highly mischievous and pernicious to the interests of

Government I sincerely hope that Government will ere long see the error of their ways trust less

to writers or men who look through high class spectacles and take the glory into their own hands

of emancipating my Sudra brethren from the trammels of bondage which the Brahmins have

woven round them like the coils of a serpent It is no less the duty of such of my Sudra brethren

as have received any education to place before Government the ture state of their fellowmen and

endeavour to the best of their power to emancipate themselves from Brahmin thraldom Let there

be schools for the Sudras in every village but away with all Brahmin school-masters The

Sudras are the life and sinews of the country and it is to them alone and not to the Brahmins that

the Government must ever look to tide them over difficulties financial as well as political If the

hearts and minds of the Sudras are made happy and contented the British Government need have

no fear for their loyalty in the future

1st June 1873 Joteerao Phooley

परसतावना

या गरराचा मखय उददश असा आह की आज शकडो वर शिादरद अततशि बराहमण लोकाच राजय झालयापासन सतत दख सोशीत आहत व नानापरकारचया यातनत आणण सकटात दरदवस काढीत आहत तर या गोषटीकडस तया सवााच लकषय लागन तयानी ततजववरयी नीट ववचार करण व यरन पढ भटबराहमण लोकाच अयायी जलमापासन आपली सटका कशी करन घण हाच काय तो आह या दशात भट लोकाच राजय होऊन समार तीन हजार वराापासन अगधक काळ लोटन गला असावा अस अनमान होत त लोक परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच राहणार लोकास शजकन तया सवाास तयानी आपल दास कल व तयास अनक तर हची करर शासन दरदली पढ काही काळानतर तया लोकास या गोषटीच ववसमरण झालस पाहन भट लोकानी परकीय दशातन यऊन या दशातील मळच लोकास शजकन तयास दास कलयाच मळीच छपवन ठववल तया लोकानी आपली वजनदारी हया लोकाच मनावर बसवावी याजकररता जणकरन आपल मातर दरहत होईल अस नानापरकारच उपाय योजल व त सवष ससदधीस जात गल कारण तया वळस त लोक

सततचया सबधान पवी पराधीन झाललच होत व पढ तयास भट लोकानी जञानहीन करन टाककल याजमळ भट लोकाच पाचपच तयाच लकात मळीच आल नाहीत तयानी तयाचयावर वचषसव समळवन तयास अकय आपल ताबयात ठवणयाकररता कवळ सवदरहतास अनलकन पषकळ बनावट गरर करन त आपणा सवाास ईशवरापासन परापत झाल अस तया वळच अजञानी लोकास सागन तयाच मन सवषसवी वळववल तया गररात तयानी अस सलदरहल की शिास ईशवराचा उतपन करणयाचा हत इतकाच आह की तयानी सदासवषदा भट लोकाचया सवत ततपर असाव व जणकरन तयाची मजी खर राहील अस कराव महणज त ईशवराला पावन होऊन तयाच दहाच व जमास यणयाच सारषक झाल आता कोणी या गरराववरयी रोडासा ववचार कला असता त ककतपत खर आहत व त ईशवरापासन आल असाव ककवा कस ह लागलीच कळन यईल अशा गररापासन सवषशशकतमान सवष जगाचा व तयातील सवष वसतचा उतपनकताष जो परमशवर तयाचया समसषटीला मोठ गौणतव आणल अस आमच ज हललीच शहाण भट बध जयास बध महणणयास मोठी लजया परापत होती कारण तयानी एक वळी शिादरद अततशिास फार दख दरदली व हललीही त धमाषचया योगान तयापासन दख सोशीत आहत आणण एकमकास दख दण हा बधधमष नवह तरावप तयास आमहा सवााच उतपनकतयाषचया सबधान बध महणण भाग पडत तर त दखील उघड रीतीन अस महणणयास सोडणार नाहीत मातर तयानी सवदरहताकडस लकषय न दता कवळ यायास अनसरन ववचार कला पादरहज अस जर आह तर त गरर आमच शहाण इगरज फर च जमषन अमररकन व दसर ववदवान लोक पाहन (त) शदध मतलबी आहत जयात सवष परकार बराहमणाच महततव सागन तयास तयाची लोकाच मनावर वजनदारी बसावी याजकररता ईशवरापकादखील शरषठ मातनल आहत अस समत दरदलयावाचन राहणार नाहीत तयातन वर सागगतलल लोकापरकी इगरज लोकानी तर पषकळ दरठकाणी इततहास वगरर गररात भट लोकानी सवदरहतासतव इतर लोक महणज शिादरद अततशि लोक हयास आपल गलाम करन टाककल आह अस समत दरदललच आह अशा गररापासन ईशवराचया वरभवाला कवढा नीचपणा भट लोकानी आणणला आह बर जया ईशवरान शिादरद अततशिास व इतर लोकास आपण तनमाषण कललया सवष सषटीतील वसतचा साररख रीतीन उपभोग घणयाची मोकळीक दरदली असन भट लोकानी तयाच नावच खोट गरर बनवन तयाजमधय सवााच हकक रदद करन आपणच अगरहणय होऊन बसल याजवर आमच कोणी भट बध अशी शका घतील की ह गरर जर खोट आहत तर तयाजवर शिादरद अततशि याच पवषजानी कसा भरवसा ठववला व हललीही तयापरकी पषकळ कसा भरवसा ठववतात तर तयाच उततर अस आह की आताचया या सधारललया काळात कोणावर काही जलम नसन सवाास आपलया मनातील ववचार सपषट रीतीन सलदरहणयाची अरवा बोलणयाची परवानगी असन एखादया शहाणया गहसराकड कोणी लबाडान एखादया मोठया गहसराचया नावाच खोट पतर जरी आणल तरावप तयास काही वळपयात तयाजवर भरवसा ठवावा लागतो व समयानसार तोदरह फसला जातो अशी जर गोषट आह तर शिादरद अततशि एक वळी भट लोकाच जलमाच

तडाकयात सापडलयामळ व तयास सवषसवी अजञानी करन सोडडलयामळ आपल दरहताकररता समराषच नावाच खोट गरर करन तयाजकडस तयाच मन वळवन तयास फसववल व अदयापही तयापरकी ककतयकास भट लोक हलली फसववताहत ह शदध वर सागगतललया परकारापरमाण आह भट लोक आपल पोट भरणयाकररता आपल सवारी गररातन वारवार जागोजागी अजञानी शि लोकास उपदश कररतात तयाजमळ तयाचया मनामधय तयाजववरयी पजयबवदध उतपन होऊन तयास तयानी (भट लोकानी) ईशवरालाच मातर जो योगय समान तो आपणास दवववणयास लाववल आह हा काही लहानसहान अयाय नवह याजबददल भट लोकास ईशवराजवळ जबाब दयावा लागल तयाचा उपदशाचा ठसा बहतक अजञानी शि लोकाच मनावर इतका दढ झाला की त अमररक तील गलामासाररख आपणास जया दषट लोकानी दास कल तयापासन सोडवन सवततरता दणार या लोकाववरदध उलटया कबरा बाधन लढणयास तयार झाल ही एक मोठी आशचयाषची गोषट आह की आपणावर ज कोणी उपकार करीत असतील तयास आमहावर उपकार कर नका आमची जी हललीची शसरतत आह तीच बरी आह अस कवळ महणन तपत न होता तयाजबरोबर तटा करणयास परवतत होतात बर आपणास दासयतवापासन मकत करणार ज लोक तयाच आपणास सोडववलयापासन काही हीत होत हही काही नाही उलट तयास आपल लोकापरकी शकडो लोकाच बळी दयाव लागतात व मोठमोठी साहसकम पतकरन आपल जीव धोकयात घालाव लागतात आता अस परोपकाराच कतय करणयाचा तयाचा हत तरी काय असावा याजववरयी आपण रोडासा ववचार कला असता लागलीच आपणास कळन यईल की मनषयाला सवततरता असण ही एक मोठी जररीची गोषट आह जवहा मनषय सवततर असतो तवहा तयास आपल मनात उभदिवलल ववचार सपषट रीतीन इतर लोकास बोलन अरवा सलहन दाखववता यतात तच ववचार तयास सवततरता नसलयामळ मोठ महततवाच असन लोकाच दरहतावह का असनात तरावप त तयास दसर कोणास कळववता यत नाहीत आणण अस झाल महणज काही काळान त सवष ववचार लयास जातात तयाचपरमाण मनषय सवततर असलयापासन तो आपल सवष मनषयमातरास ज सवषसाधारण हकक सवष जगाचा जो तनयता व सवषसाकी परमशवर तयान दरदलल असन कवळ सवदरहताकडस जयाच लकषय अस कतरतरमी लोकानी लपवन ठववल तर तयापासन मागन घणयास कधी माग सरणार नाही व तयाच हकक तयास समळाल असता तयास सख होत जयाची तयास सवततरता दऊन तयास जलमी लोकाच अयायी जलमापासन सोडवन सखी करण हाच काय तो तयाच अस शजवावरच व धोकयाच काम करणयाचा हत होय अहाहा ह ककतीतरी परोपकाराच सततय कायष होय असा तयाचा चागला उददश असलयामळ ईशवर तयास जर त जातील तर बहतकरन जयच दत गला व यरन पढही तयास अस चागल कतयामधय तयाच परयतन सफळ होऊन तयास जयच समळो अशी आमही ईशवराजवळ परारषना कररतो दकषकण अमररका व आकफरका या दोन पथवीचया मोठ भागामधय शकडो वराापासन दसर दशातन मनषय़ धरन आणन तयास गलाम करणयाची वहीवाट चाल होती ततजमळ एकदर सवष यरोपखडातील व दसर पथवीचया पषठभागावरील

सधारलल राषटास मोठी लजजा परापत झाली होती ती दर करणयाकररता इशगलश अमररकन वगरर उदार लोकानी मोठमोठालया लढाया करन आपल नकसानीची तर काय पण आपल शजवाचीदखील परवा न करता ती फार दरदवसापासन चालत आलली दषट चाल तळाबडातनशी नाहीशी करन पषकळ गलामास तयाच परम आवडत आईबापापासन बहीणभावडापासन मलाबाळापासन व सनहीमडळीपासन दषट लोकानी एकाएकी ताडातोडी करन उभयपकास परम दख झालयामळ त दरदवसानदरदवस झरणीस लागन मरणयाचया बतात आहत तोच तयास एकमकास भटववल अहाहा अमररकन वगरर सदाचारी लोकानी ककतीतरी चागल काम कल बर आज तयास तया गरीब अनार गलामाची ददशा पाहन दया आली नसती तर त गरीब तरबचार आपलया वपरयकर मडळीस भटणयाची इचछा तशीच मनामधय ठवन मरण पावल असत बर तयास धरन आणणार दषट लोक तयास चागल रीतीन तरी ठवीत असत काय नाही नाही तयास त लोक ज ज जाच करीत त ऎककल असता पाराणहरदयाचया मनषयाचादखील कठ दाटन यऊन तयास रड आलयावाचन राहणार नाही त तयास पशवत समजन तयाजबरोबर नहमी लाराबककयाशी काम ठवीत कधी कधी त तयास भर उहामधय नागराला जपन तयाजपासन आपली शत नागरन घत असत व तयानी काही कमजासत कल असता तयाच अगावर बरलापरमाण कोरडयाच वळच वळ उठवीत बर इतक ही असन त तयाच पोटापाणयाची तरी नीट वयवसरा राखीत काय मळीच बोलायला नको एक वळ समळाल एक वळ नाही व ज अन समळ त अगदी कतनषठ परतीच असन फारच रोड अस यामळ तयास नहमी अपतच पोटान उठण भाग पड तयाचयाकडन दरदवसास छाती फटन रकत ओकत तोपयात काम घऊन तयास अपरातरी गराचा गोठा वगरर घाणरड जागयात तनजायास सोडीत तर रकन आलयानतर त गरीब तरबचार तया खरबरीत जसमनीवर मतपराय होऊन पडत परत डोळयास परती तनिा महणन ठाऊक नाही तरबचार यास तनिा यणार ती कोठची एक तर पदरहली तयास धनीसाहब कवहा पकारतील याची जबर धासती दसर पोटामधय परत अन नसलयामळ जीव हललक होऊन परम कलश होतात ततसर आगावर चाबकाच फतक बसलयामळ सवष शरीर रकताळन जाऊन तयाच वदनन तळमळ करीत या कशीच तया कशीवर होत आहत चवर घरच मनषयास आपलयामळ ककती दख होत असल याचा ववचार मनात यऊन अतकरणात दखाचा डोब पाझरलयामळ टपटप नतरावाट आशरचया धारा चालत आणण ईशवरास परारषना करीत की भगवन आता आमची काही तरी करणा तला यऊ द आमहाला या दखापासन मकत कर आमचयान ह दख सहन होत नाही आता आमच पराण जातील तर बर होईल अशा सकटात व अशा ववचारात सवष रातर उजडन जात अस तयास जी जी दख झाली ती सवष पणषपण वणषन कर गलयास भारतील शोकरससबधी शबद परतील याचा सशय आह तातपयष-अमररकन लोकानी आज शकडो वराापासन चालत आलली ती दषट चाल बद करन गरीब अनार लोकास तया अतत करर लोकाचया जलमापासन मकत करन तयास सवषसवी सखी कल या गोषटीचा शिादरदअततशिास इतर लोकापका अगधक सतोर वाटत

असल कारण गलामाचया शसरतीत असता मनषयमातरास ककती दख सोसावी लागतात याचा परतयक अनभव तयावाचन अरवा वर सागगतलल गलामावाचन इतर लोकास रोडाच असल आता तयाचयामधय व वरचया गलामामधय इतक च अतर आह की पदरहलयास भट लोकानी शजकन गलाम कल व दसर यास दषट लोकानी एकाएकी जलमान धरन गलाम कल बाकी सवष अशी त तयाचयाशी समळतात तयाचया शसरतीमधय व गलामाच शसरतीमधय ततलपराय भद नाही तयानी जी जी सकट सोसली ती सवष शिादरद अततशिास भट लोकापासन सोसावी लागली ककबहना तयापका अगधक दखील महटल असता काही गचता नाही तयास जी दख परापत झाली ती ऎकनच मातर पाराणहरदयी मनषयाच अतकरण तर काय परत परतयक मतत षमत काहाराचा पाराणही कलकल उकलन आतन दखाशरच लोटच लोट चालन तयाजमळ पथवीवर इतक जळ होईल की जयाच पवषजानी शिादरद अततशिास गलाम कल तयाच ज वशज हललीच भटबध तयापरकी ज आपल पवषजासारख कठोर हरदयाच नसन कोमल अतकरणाच आहत तयास अस वाटल की हा एक जलपरलयच आह आमच दयाळ इगरज सरकारास शिादरद अततशिास भट लोकापासन काय काय जलम सहन कराव लागल व हललीदरह सहन करीत आहत याजववरयीची मळीच मादरहती नाही त जर याजववरयी चौकशी करन आपणास मादरहती करन घतील तर तयास अस कळल की आमही ज ज दरहदसरानच इततहास सलदरहल तयातील हा एक मोठा अतत महततवाचा भाग गाळला तयास तयाच दखाची मादरहती एकदा झाली महणज फार वाईट वाटन आपलया गररात जर अतत तनकषट दशस यऊन पोहचलल व दषट लोकानी गाजलल जयाच दखास पारावार नाही अशा लोकाच शसरतीची उपमा दण झालयास शिादरद अततशिाचयाच शसरतीची उपमा योगय साजल अस वाटल तयातन कवीस पषकळ अशी खद वाटन काहीस बर वाटल की आजपयात कववतत तयास शोकरसाची पणषपण तसबीर शरोतयाच मनामधय ठसववणयाकररता महापरयतनान कालपतनक उदाहरण रचावी लागत तर तयाच त सवष शरम अस ढळढळीत साकार उदाहरण सापडलयामळ नाहीस कल अस जर आह तर हललीच शिादरद अततशि याची अतकरण आपण जयाच मनामधय यतो तवहा तयाची दख ऎकन परम दखीत होत असतील यात मोठ आशचयष आह अस काही नाही एक वळी भट राजयात तयाचयावर ज काही परसग गदरल होत तयाची आठवण झाली असता आमची मन भयभीत होऊन आमच अगावर रोमाच उभ राहतात व मनामधय लागलीच अस ववचार यतात की जया परसगाची आठवण आमहास जर इतकी दखदायक होती तर जयानी त परसग सोसशल असतील तयाच मनाची काय शसरतत झाली असल ह तयाच तयाना ठाऊक याजववरयी चागल सपषट उदाहरण आमच भटबधचयाच गररामधय सापडत त अस की या दशातील मळच रदरहवासी कतरतरय लोक याजबरोबर भट लोकाचा मखयागधकारी परशराम या नाम गहसरान ककती कररता दाखववली ह या गररात जाणववलच आह तरावप तयाच कररतववरयी इतक समजल आह की तयान पषकळ कतरतरय लोकाच पराण घऊन तयाच अनार झाललया शसतरयापासन तयाची लहान लहान चार चार पाच पाच मदरहयाची गरीब तरबचारी तनदबोधरी बालक दरहसकावन घऊन अतकरणात काही

िव न पावता तयाच पराण की हो मोठ दषट रीतीन हरण कल तो दषट इतक च करन रादरहला अस नाही तर तयान ककतयक आपल पतीचया मतयमळ दीन झाललया शसतरया आपल पोटात सभवललया गभाषचया सरकणारष रानोमाळ मोठया कलशान पळत असता तयाचा पारधयापरमाण पाठलाग करन तयास पकडन आणन तयाच परसतकाळी तयास पतर झाला अस ऎककल मातर पर की लागलीच यऊन तयाच पराण यायाव यणपरमाण हकीगत भट लोकाच गररात आढळत व जया अरी भट लोक तयाचववरदध पकाच होत तयअ अरी तयाजपासन तया वळची सवष वासतववक हकीकत समजल अस आमहास सवपनातदखील आणावयाला नको भट लोकानी ततचा पषकळ भाग गाळला असावा याचयात काही सशय नाही कारण कोणी आपल तोडान आपण कलल वाईट कमष सागत नाही आता वर सागगतलली हकीकत तयानी आपल गररात सलहन ठववली ह एक मोठ आशचयष आह आमच ववचारास अस यत की परशरामान एकवीस वळा कतरतरय लोकाचा मोड करन तयाची वाताहत कली व तयाच हतभागी शसतरयाच लहान लहान मलास माररल याचयात मोठा पररारष कला व तो इतर जनास माहीत वहावयाकररता भट लोकानी आपल गररात सलहन ठववला अरवा जगात परससदध महण आह की ldquoतळहातान सयष झाककला जात नाहीrdquo तयापरमाण ही हकीकत जरी तयास मोठी लजजासपद होती तरावप ततचा मोठा गवगवा झालयामळ तयाचयाचयान शजतकी झाकवल तततकी तयानी झाकन जर उपायच नाही तर सलहन ठवण तयास जरन पडल बर भट लोकानी शजतकी हकीकत सलदरहली तततकयाचववरयी रोडासा ववचार कला असता मनास मोठ दख होत कारण परशरामान जवहा तया गरभारशा शसतरयाचा पाठलाग कला तवहा तयास ककती दख झाल असल बर शसतरजातीस बहत करन पळणयाची मारामार तयातन तयापरकी ककतयक मोठयाचया व कलीन शसतरया असलयामळ घराचा ऊबरादखील जयास ठाऊक नाही ज काही तयास लागल त सवष गडीमाणस आणन दत साराश जयानी पतीच शरय गचतन तयाच शजवावर सखात दरदवस कादरढल तर तयाजवर पोटातील गभाषच ओझ घऊन सयाषचया परखर उहात आडमागाषन पळणयाचा परसग गदरण महणज तयास महासकटकाळच ओढवला अस महटल पादरहज तयास पळणयाची सवय मळीच नसलयामळ पायात पाय गतन धडाधड ठचा लागन कधी खडकावर कधी डोगराच कपारीवर पडत असतील आणण तणकरन काहीचया कपाळास काहीचया कोपरास काहीचया गडयायास व काहीचया घोटयास लागन रकताचया धारा चालत असतील व परशराम मागन यत आह ह ऎकन तसच घाबर पळत असतील मागाान जात असता तयाच कोमल पायामधय काट टोचन काटरी झाडानी आगावरची वसतर फाटन तयाची शरीर भोसकली असतील व तणकरन शरीरातन रकत वाहवल असल तयाच उहामधय पळता पळता पाय चटचट पोळन तयाची कमळाचया दठासारखी सकमार नीलवणष कातत परम आरकतता पावली असल व तोडास फ स यऊन डोळ पाणयान गचच भरन आल असतील तोडाकडस एक एक दोन दोन दरदवस पाणीदखील नल नाही सबब कलमल वाटन पोटातील गभष पोटात गडबड कफरत असतील तयास अस वाटल असल की आता धरणी जर फाटत तर फार बर होईल महणज आत आमही उडी

टाकन या दषटापासन मकत होऊ तयानी डोळ भरन आणन ईशवराची परारषना कली नसल काय की ह परभो-आमचयावर काय हा कहर गदरववलास अर आमही सवत बलहीन महणन आमहास अबला महणतात व आमहास आमच पतीच ज काही बल होत तही या दषटान हारण कल अस तला माहीत असता तनदषय होऊन आमचा ककती तरी अत पहातोस अर आमच पतीच जयान पराण घऊन आमहा अबलावर शसतर धररल व तयाजमधय जो मोठा पररारष समरववतो अशा दषटाच अपराधात पाहन यवढा त समरष असता तोडात बोट घालन सतबध बसलास काय यापरमाण तया दीनमख होऊन ईशवराचा धावा करीत आहत तो इतकयात दषट परशराम यऊन तयास धरन चालववल नसल काय मग तयाचया शोकाला काय ववचारावयाच आह तयापरकी काही शसतरयानी फार आकरोश करन आपल पराण तयागगल नसतील काय व बाकीचया शसतरयानी अततशय लीन होऊन तया दषटाची ववनवणी कली नसल काय की अहो परशराम आमच आपणाजवळ इतक च शवटच मागण आह की आमच पोटी जम पावणार अनार बालकाचा पराण घऊ नका आमही सवष समळन तमहाजवळ पदर पसररतो आमहास यवढ दान दया पादरहज असलयास आमच पराण याया परय आमच मलाच जीव वाचवा आमच आपण पतत मारलयामळ आमहास अकाली वरधवय परापत होऊन आमही सवष सखाला मकलो आता आमहास पढ मलबाळ होणयाची मळी आशा रादरहली नाही व आमच सवष पचपराण आमचयापासन जम पावणार बालकाकडस लागलल आहत आता आमहास काय त यवढच दखात सख व आमच सखाच तनधान जी आमची बालक तयाच पराण घऊन आमहा अनार शसतरयास का या सवष आयषयभर शोकाणषवात टाककता आमहास यवढी सभका घाला आमही तमचया धमाषचया लकी आहोत आमची कशीही करन आपणास दया यऊ दया इतक करणापर शबद बोललयान तया दषटाच अतकरण काहीतरी िवाव परत मळीच नाही तयान तया परसत झाललया पाहन तयाजपासन तयाची बालक दरहसकावन घऊ लागला तवहा तया तयाचया सरकणाकररता तयाचयावर पालथया पडन पढ मान करन महणालया असतील की अहो परशरामा तमहाला जर या मलाच पराणच घण आह तर पररम आमच शीर उडवा मग आमच पाठीमाग तयाच काय करण त करा आमच समक तयाच पराण घऊ नका परत काही हो तयान ऎककल नाही हर हर तयाचयाजवळन जवहा तयाची मल दरहसकावन घतली असतील तवहा तयास ज दख झाल असल त सलदरहणयास आमच हातातन लखणी गळन पडत असो तया चाडाळान तया मलाच पराण तयाच आयासमक घतल तवहा काही जणीनी आपल उर बडववल क स तोडडल व तोडात माती घालन घऊन पराण दरदल असतील काही जणीनी पतरशोक करन पराण सोडडल असतील व काही जणीला वड लागन हा पतर हा पतर करीत भटकत कफर लागलया असतील ही सवष हाकककत भट लोकापासन आमहास समजल अशी आमहास मळीच आशा बाळगायास नको यापरमाण भट लोकाचया मखयागधकारी परशरामान शकडो कतरतरय लोक मारन तयाच बायकामलाची ददषशा करन टाककली व तयास हलली भट लोकानी शिादरदअततशि लोकास सवष शशकतमान परमशवर सवष जगाचा उतपनकताष अस महणववणयास लाववल आह ह मोठ

आशचयष आह परशरामाच पाठीमाग भट लोकानी तयास कमी छसळल अस नाही तर तयानी आपलयाकडन शजतक छळवल तततक तयास छसळल तयानी तया लोकापरकी बरच लोकास तवरामळ तयाची ददषशा करन शजवतच इमारतीच पायात दडपीत याजववरयी या गररात सलदरहलच आह तयानी तया लोकास इतक तचछ मानाव की एकाद वळस कोणी शि नदीकाठावर आपली वसतर धत असता तया सरळी जर एकादा भट आला तर तया शिास आपली सवष वसतर गोळा करन बर याच दर अतरावर जरन भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा यणयाचा सभव नसल अशा सरळी जाऊन आपली वसतर धवावी लागत अस तरन जर भटाचया आगावर पाणयाचा सशतोडा आला अरवा आला असा खोटा भास झाला तर तया भटान अशगनसारख रागान तपत होऊन जवळच भाड तयाच मसतक रोखन मोठ तवरान माराव तयाजमळ तयाच मसतक रकतबोबाळ होऊन मशचछषत होतसाता जमीनीवर धाडकन पडाव पढ काही वळान शदधीवर यऊन आपली रकतान भरलली वसतर घऊन तनमटपण घरी जाव सरकारास जर कलवाव तर सवष भटशाई पडली उलटी तयासच सजा दणार हर हर परमशवरा कवहढा हा अयाय असो एक दख आह महणन सागाव अशी व यापका अगधक दसरी पषकळ दख शिादरद अततशिास सोसावी लागत असत भटराजयात तयास वयापाराचया अरवा दसर या गोषटीचया सबधान कफरण झालयास मोठी मारामार पडत अस तयातन परातकाळी तर फारच अडचण पड कारण तया वळ स सवष वसतची छाया लाब पडत आणण अशा परसगी जर कदागचत कोणी शि रसतयान जात असता समोरच रसतयान भटसाहबाची सवारी यत आह ह पाहन तयाचया आगावर आपली छाया न पडावी या भीतीसतव घडी दोन घडी आपला खोळबा करन रसतयाच एक बाजस होऊन तयास बसाव लागत अस भटजी गलयानतर तो आपल कामास जाई एखाद वळस याची छाया भटाच आगावर चकन पडली तर तो भट लागलीच तयास मरमरतोपयात मारी आणण ताबडतोब नदीवर जाऊन सनान करी तयापरकी ककतयक लोकास रसतयात रकणयाची दखील पचाईत याजकररता तयास भटवसतीतन जाण झालयास आपलयाबरोबर रकणयाकररता एखाद भाड ठवाव लागत अस जर तयाचा रका जसमनीवर पडन भटसाहबान पादरहल महणज तया मनषयान अस समजाव की आता आपल पर आयषय भरल यापरमाण अनक सकट भोगगता भोगगता त फार तरासन गल व कवहा यापासन सटका होईल याची वाट जसा एखादा फार दरदवस तरगात टाककलला कर दी आपल इषटसमतरास मलाबाळास व भावबधास भटणयाववरयी अरवा सवततरतन इकड ततकड कफरणयाववरयी मोठ उतसकतन सटकच दरदवसाची वाट पहातो तयापरमाण पहात आहत इतकयात दरववशात ईशवरास तयाची करणा यऊन या दशात इगरज लोकाच राजय झाल व तयाचयाकडन त भट लोकाच कायीक दासयतवापासन मकत झाल त इगरज सरकाच तयाजबददल फार फार आभार मातनतात व सवषसवी तयाच त ऋणी आहत तयाच उपकार त कधी ववसरणार नाहीत तयानी तयास आज शकडो वरााच भट लोकाच कर दखायातन मकत करन तयाच मलाबाळास सखाच दरदवस दाखववल त नसत तर भट लोकानी तयास कवहाच धळीस समळववल असत याजवर कोणी

अशी शका घतील की आज भट लोकापका शिादरद अततशि लोकाचा भरना समार दसपट अगधक असन भट लोकानी शरादरद अततशि लोकास कस धळीस समळववल असत याच उततर अस आह की एक शाहाणा मनषय दहा अजञानी मनषयाच आपणाकडस मन वळऊन तयास तो आपल ताबयात ठऊ शकतो आणखी दसर अस की ती दहा अजञानी मनषय जर एकाच मताची असती तर तयानी तया शहाणया मनषयाच काही चाल दरदल नसत परत त दहाजण तनरतनराळ दहा मताच असलयामळ शहाणया मनषयास तयास फसववणयास काहीच आडचण पडत नाही तयापरमाण शिादरद अततशिाची मत एकमकास समळ नय महणोन पवी भट लोकानी एक मोठा धतष कावबाज ववचार शोधन कादरढला तया लोकाचा समाज जसा जसा वाढत चालला तयापरमाण भट लोकास सभती वाट लागली आणण तयानी तयाचयामधय परसपर वाकडपणा राहील अशी काही तजवीज योजली तरच आपला यर राहाणयाचा दरटकाव लागन सदासवषदा त लोक वशपरपर आपल वशजाच गलामगगरीत राहन आपणास काही शरम न कररता तयाच तनढळयाच घामान समळववलल उतपनावर तरबनधासत मौजा माररता यतील हा तयाचा ववचार ससदधीस जाणयाकररता जाततभदाच रोताड उपशसरत करन तयाजवर अनक सवदरहतसाधक गरर कल व त तया अजञानी लोकाच मनात भरववल तयापरकी ज लोक भट लोकाबरोबर मोठ तनकरान लढल तयाचा तयानी एक वगषच वगळा कला तयाचा पतपणी सड उगववणयाकररता तयास व तयाची जी पढ सतती होईल ततजला तयाचयातीलच लोकानी महणज हलली जयास माळी कणबी वगरर महणतात तर तयानी तयाचा सपशषदखील कर नय अस भट लोकानी तयाच मनात भरववल अस जवहा झाल तवहा अराातच तयाचा वयापार वगरर बद होऊन अनास मोताद झाल तयाजमळ तयास मलया गराच मास खाण भाग पडल त तयाच कतय पाहन हललीच शि ज आपणास मोठया अहपणान माळी कणबी सोनार सशपी लोकार सतार इतयादरद मोठमोठया सजञा कवळ तो तो धदा कलयाच योगान महणवन घतात तर तच लोक आपल पवषज एकाच घराणयातील असता तयाच पवषज सवदशासाठी भट लोकाशी मोठया तनकरान लढल सबब भट लोकानी तयाची अशी ददषशा करन तयास अनअन करावयास लाववल ह आतील गहय तयाचया लकात ब यता त तयाचा भट लोकाच सागणयावरन दवर करावयास सशकल हर हर ककती तरी त ईशवराच अपराधी आहत की तया सवााचा इतका तनकट सबध असन एकादया सणावाराला त तयाच दारी दरन अन वगरर मागणयास आल असता त तयास णझडकारन दतात व कवहा कवहा काठीसदधा घऊन तयाच आगावर मारणयास जातात असो यापरमाण भट लोकानी आपलयाशी इतर लोकानी जसजशी वतषणक कली तया तयापरमाण तयाचया जातत बाधन तयास सजा अरवा वरकाततचा आशरय दऊन सवषसवी आपल अककत करन ठववल जवहापासन शिादरद अततशिामधय भट लोकानी जाततभद उतपन कला तवहापासन तया सवााची मत सभन सभन झाली मग अराषतच तयास तयाची पादरहजल तशी वयवसरा करणयास सवड सापडली याववरयी एक जगपरससदध महण आह ती अशी

की ldquoदोघाच भाडण आणण ततसर यास लाभrdquo महणज भट लोकानी शिादरद अततशिामधय आपआपसात वरमनसय आणन आपण तयाच शजवावर ऎराआराम भोगीत आहत

ह पसतक करतवळी माझ समतर रा रा ववनायकराव बापजी भडारकर व रा रा सा राजना सलग यानी मला उततजन दरदल सबब मी तयाच फार फार आभार मातनतो

जो गो

अनकरमणणका

भाग १ ला

बरहमा उतपशतत सरसवतत आणण इराणी अरवा आयष लोक याववरयी

भाग २

मतसय आणण शखासर याववरयी

भाग ३ कचछ भदव अरवा भपतत कतरतरय दववज आणण कशयप राजा याववरयी

भाग ४

वराह आणण दरहरणयाक याववरयी

भाग ५

नारससह दरहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयादरदकाववरयी

भाग ६

बळीराजा जोतीबा मराठ खडोबा महासभा नऊ खडाचा यायी भररोबा सात अशरय तळी भरण आदरदतवारास पववतर मानण वामन पक घालण ववधयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सती जाण आराधी लोक सशलगण तादळाचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववरयी भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळीपरततपदा भाऊबीज इतयादरदकाववरयी

भाग ७

बरहमा ताडपतरावर सलदरहणयाची चाल जादमतर ससकताच मळ अटक नदीच पलीकडस जाणयाची बदी पवी घोडी वगरर बराहमण लोक खात होत भट राकस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाशषटच गचह बीजमतर माहार शि कळकणी कळबी कळबीण शिाचा दवर सोवळ धमषशासतर मन भट पतोजीच सशकण मोठा भयकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयादरदकाववरयी

भाग ८

परशराम मातवध एकवीस सवार या दरतय खडरावान रावणाचा आशरय कला नऊ खडची जाणाई साती आसरा माहाराच गळयातील काळा दोरा अततशि अतयज माग चाडाळ महारास शजवतच

पायामधय दडपण बराहमणात पाट लावणयाची बदी कतरतरय अभषकाचा वध परभ रामोशी शजनगर वगरर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव दरदला आणण गचरजीव परशराम यास आमतरण इतयादरदकाववरयी

भाग ९

वदमतर जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरर शिास जञान दणयाची बदी भागवत व मनसदरहता याचा असगतपणा इतयादरदकाववरयी

भाग १०

दसर बळी बराहमण धमाषची फशजती शकराचायाषच कतरतरम नाशसतक मत तनदषयपणा पराकत गररकार कमष आणण जञानमागष बाजीराव मसलमानाचा दवर आणण अमररकन व सकॉच उपदशकानी बराहमणाचा कतरतरमरपी कोट फोडला इतयादरदकाववरयी

भाग ११

पराण सागण बड वगरर पररणाम शि ससरातनक कळकणी सरसवतीची परारषना जप अनषठान दवसरान दकषकणा मोठया आडनावाचया सभा इतयादरदकाववरयी

भाग १२

वतनदार भट कळकणी यरोवपयन लोकाच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर काळोखाचा डाग यरोवपयन कामगाराची अककल गग कशी होत इतयादरदकाववरयी

भाग १३

मामलदार कलकटर रशवहय जजज आणण इशजतनयर खातयातील भट कामगार इतयादरदकाववरयी

भाग १४

यरोवपयन कामगाराचा तनरपाय खोताच वचषसव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगारानी सरकारात गावोगावचया हककगती कळववणयाची जररी धमष आणण जातयासभमान इतयादरद

भाग १५

सरकारी शाळाखाती मयतनससपासलटी दकणापराइज कसमटी व भट वतषमानपतरकत याची जट आणण शिादरद अततशिाचया मलानीवव दया सशक नय महणन भट लोकाचा कट इतयादरद

भाग १६

बरहमराकसाच पीडचा गधकार

पवाडा

अभग

जोतीराव आणण धोडीबा

यााचा सावाद

भाग १

बरहमा उतपगतत सरसवती आणण इराणी अरवा आया लोक यााववषयीा

धो०mdashयरोपखडातील इगरज फर च वगरर दयाळ सरकारानी एकतर होऊन दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमदवाचया तनयमास हरताळ लाववला कारण मनसदरहतत सलदरहल आह की बरहमदवान आपलया मखापासन बराहमणास उतपन कल

जो०mdashइगरज वगरर सरकारानी दास करणयाची बदी कली याजवरन तयानी बरहमाचया आजञस हरताळ लाववला महणन तझ महणण आह तर या भमडळावर इगरज वगरर अनक नानापरकारच लोक आहत तयास बरहमान आपलया कोणतया अवयवापासन उतपन कल याववरयी मनसदरहतत कसा काय लख आह

धो०mdashयाजववरयी सवष बराहमण महणज ववदवान व अववदवान अस उततर दतात की इगरज वगरर लोक अधम दराचारी असलयामळ मनसदरहतत तया लोकाववरयी मळीच लख नाही

जो०mdashयावरन तझया मत बराहमणामधय अधम दराचारी मळीच नाहीत की काय

धो०mdashशोधाअती इतर लोकापका बराहमणामधय अगधक अधम व अगधक दराचारी आहत अस आढळत

जो०mdashतर मग अशा अधम वअ दराचारी बराहमणाववरयी मनसदरहतत कसा लख आला

धो०mdashयावरन अस ससदध होत की मनन जी उपतशतत सलदरहली आह ती अगदी खोटी आह कारण ती सवष मनषयास लाग पडत नाही

जो०mdashमहणनच इशगलश वगरर लोकातील जञातयानी बराहमणातील पसतककतयााचया लबाडया जाणन दास करणयाची बदी कली बरहमा हा सवष मनषयमातराचया उतपततीस खरोखर कारण असता तर तयानी दास करणयाची बदीच कली नसती मनन चार वणााची उतपशतत सलदरहली आह ती एकदर सवष सशषटकरमाशी ताडन पादरहली महणज सवष खोटी आह अस आपणास कळन यत

धो०mdashमहणज ती कशी

जो०mdashबराहमण बरमहयाचया मखापासन झाल परत एकदर सवष बराहमणाची मळ माता बराहमणी ही बरमहयाचया कोणतया अवयवापासन झाली याववरयी मनन काहीच सलहन ठववल नाही ह कस

धो०mdashकारण ती तया ववदवान बराहमणाचया महणणयापरमाण अधम आणण दराचारी असल यासतव ततष ततजला मलछाचया पकतीस बसवा

जो०mdashआमही भदव आमही सवष वणाामधय शरषठ अस मोठया गवाान नहमी बोलणार अशास जम दणारी मळमाता बराहमणी ना आणण त ततजला मलछाच पकतीस कस बसववतोस ततला तरील दार व गोमासाचा घमघमाट कसा आवडल ह त मोठ अनसशत बोलतोस बाबा

धो०mdashतमहीच ककतयक वळा भर सभत बोलला की बराहमणाच मळ पवषज ज ऋवरवयष त शरादधाच तनसमततान गाई मारन तयाचया मासाची नानातर हची पकवान करन खात होत आणण आता मातर तयाचया मळ मातस घाण यईल महणन महणता ह कस तमही इगरजी राजयास हयाती गचतन रोड दरदवस राबा महणज हललीच बहतक सोवळ बराहमण रससडट गवहनषर वगरर कामदाराची आपलयावर जासती महरबानी वहावी याकररता तयाचया टबलावरच उअरलल मासाच तकड बटलराचया वाटणीसदखील यऊ दणार नाहीत अस तमहास दरदसल आताशा बहतक महार बटलर बराहमणाचया नावान आतलया आत करकरणयास लागल आहस ह तमहाला ठाऊक नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही मननच बराहमणीचया उतपततीववरयी सलहन ठववल नाही सबब या दोराच खापर तयाचयाच बोडकयावर फोडा तयाववरयी त अनगचत बोलतोस महणन तमही मला का दोर दता पढ चाल दयाmdash

जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना आता बराहमणास जम दणार ज बरहमाच मख त दरमहाच दरमहा दरस झालयामळ तो चार दरदवस सोवळा होऊन बसत होता ककवा सलगाइततणीसारखा राख लावन पाक होऊन घरातील कामकाज करीत होता याववरयी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही परत बराहमणाचया उतपततीस बरहमा हा मळ कारण आह आणण तयास सलगाइततणीचा उपदश कसा आवडला असल बर कारण हललीच बराहमण सलगाईत ववटाळ पाळीत नाहीत महणन तयाचा वीट मातनतात

जो०mdashतर यावरन तच ववचार करन पाहा की बरहमाच मख बाह जघा आणण पाय या चार दरठकाणचया योनी दरशा झालयामळ तयास एकदर सोळा दरदवस सोवळ होऊन बसाव लागल असल अस जर महणाव तर तयाच घरातील खटाटोप कोण करीत अस याववरयी तरी मनचा काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर तो गभष बरमहयाचया मखात सभवलया दरदवसापासन नऊ मदरहयाचा होईतोपावतो कोणतया दरठकाणी राहन वाढला याववरयी काही मनन महटल आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashबर पढ तया जमललया बराहमण बालकास बरमहयान आपलया सतनाच दध पाशजल अरवा वर दध लावन तयास लहानाच मोठ कल याजववरयी तरी काही लख आह काय

धो०mdashनाही

जो०mdashसाववतरी ही बरमहयाची पतनी असतादरह तयान तया मलाच ओझ मखात नऊ मदरहन वागवन तयास जम दणयाच व तयाच पालन पोरण करणयाच लचाड आपलया माथयावर का घतल ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashतयाची बाकीची तीन डोकी तर या लचाडापासन दर होती की नाही काय तया राडया राघोबाला असा पोरीतला घरकडी खळ आवडला

जो०mdashआता तयास राडया राखोबा महणाव तर तयान सरसवती नावाचया कयशी वयसभचार कला व तयामळ तयाच आडनाव बटीचोद पडल याच तनदय कमाषवरन तयाचा कोणी आदरसतकार (महणज पजा) करीत नाहीत

धो०mdashबरहमास जर खरोखर चार तोड होती तर तयाचपरमाणान तयास आठ सतन चार बबया चार मतरदवार आणण चार मलदवार असली पादरहजत पण तयाववरयी खातरी होणयाजोगा लख कोठच आढळत नाही पढ तयापरमाणच शरशाईस लकषमी पतनी असता तयान आपलया बबीपासन ह चार तोडाच मल कस तनसमषल याववरयी ववचार कर लागलयास शरशाईचीसदधा बरहमासारखी दशा होईल

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की बराहमण लोक ह समिाच पलीकडस जो इराण दश आह तया दशातील मळच राहणार होत पवी तयास इराणी ककवा आयष लोक महणत असत अस ककतयक इशगलश गररकारानी तयाचयाच गररावरन ससदध कल आह पररम तया आयष लोकानी मोठमोठया टोळया करन या दशात यऊन अनक सवार या कलया व यरील बहतक राजाचया मलखात वारवार हलल करन मोठा गधगाणा कला पढ वामनाच मागन आयष लोकाचा बरहमा या नावाचा मखय अगधकारी झाला तयाचा सवभाव फार हटटी होता तयान आपलया कारकीद त यरील आमचया मळ पवषजास रणागणी शजकन आपल दास कल व तयान आपल लोक आणण ह दास या उभयतामधय हमशा भद रहावा महणन अनक तर हच नम बागधल हया सवष कतयावरन बरहमा मलयानतर आयष लोकाचया मळचया नावाचा आपोआप लोप होऊन तयाच नाव बराहमण पडल नतर मागाहन मनसारख अगधकारी झाल तयानी बागधललया नमाचा गधककार माग पढ कोणी कर नय या भयासतव तयानी बरमहयाववरयी अनक तर हतर हचया नवीन कशलपत गोषटी रगचलया व तया गोषटी ईशवरचछनच झालया आहत असा तया दासाचया मनावर ठसा उमटावा महणन तयानी शरशाईच दसर आधळ गारड रगचल आणण सगध पाहन काही काळान तया सवष लखाच गरर बनववल तया गरराववरयी शि दासास नारदासाररखया पटाईत बायकातील भाऊजीन टाळया वपटन उपदश कलयामळ बरमहयाच महततव सहजच वाढल आता आपण हया बरमहयासारखी शरशाईववरयी चौकशी कर लागलो तर तयापासन आपलयास काडीमातर फायदा न होता आपला

उभयताचा वळ मातर वयरष जाणार आह कारण तयानी मळीच तया तरबचार यास उताण पाहन तयाचया बबीपासन ह चार तोडाच मल तनमाषण कल आणण अशा मळीच चीत झाललया दीनावर खब ठोकण यामधय मोठा पररारष होईल अस मला वाटत नाही

भाग २ रा

मतसय आणण शाखासर यााववषयीा

धो०mdashवामनापवी इराणातन या दशात आयष लोकाचया एकदर ककती टोळया आलया असावया

जो०mdashया दशात आयष लोकाचया टोळया जलमागाषन अनक आलया

धो०mdashतयापरकी पदरहली टोळी जलमागाषन लढाऊ गलबतावरन आली ककवा कस

जो०mdashलढाऊ गलबत तया काळी नवहती सबब ती टोळी लहान लहान मचवयातन आली व त मचव माशासाररख तवरन पाणयावरन चालत असत महणन तया टोळीचया अगधकार याच टोपणनाव मतसय पडल असाव

धो०mdashतर मग बराहमण इततहासकतयाानी भागवत वगरर गररात तो टोळीचा अगधकारी मतसयापासन जमला महणन सलदरहल आह ह कस

जो०mdashतयाववरयी तच ववचार करन पाहा की मनषय आणण मासा याचया अवयवात आहारात तनित मररनात आणण उतपततीत ककती अतर आह आणण तयाचपरमाण तयाचया मगजात काळजात फपफसात आतडयात गभष वाढणयाचया जागात आणण परसत होणयाचया मागाात ककती चमतकारीक अतर आह मनषय हा जसमनीवर गजारा करन राहाणारा पराणी होय तो पाणयात पडलयाबरोबर गटागळया खाऊन आपलया पराणास मकतो मासा हा सवष काळ पाणयात राहन आपला गजारा करणारा पराणी होय व तयास पाणयाबाहर कादरढलयाबरोबर तो तरफडन मरतो शसतरया बहतकरन एकाच मलास जम दतात परत मतसयीण पररम पषकळ अडी घालन काही काळानतर तया सवाास फोडन तयातन आपली सवष बचची बाहर कादरढत आता जया अडयामधय ह मसतयबाळ होत तयास मातर ततन पाणयाबाहर आणन फोडडल आणण तयातन ततन त मतसयबाळ बाहर कादरढल असल अस महणाव तर ततचा पराण पाणयाबाहर कसा वाचला असल कदागचत ततन पाणयातच त अड फोडन मतसयास बाहर कादरढल असल अस महणाव तर तया मतसय मानवासाररख बालकाचा पराण पाणयात कसा वाचला असावा कोणी अशी शका घतली की मनषयातील एखादया सराईत पाणबडयान पाणयात तळी बडी मारन मतसय बालक जया अडयामधय होत त अड मातर ओळखन जसमनीवर घऊन आला असल असो तस का होईना पण पढ तया मतसयीणीच अड कोणतया चतर मदाषन फोडन तयातन मतसयबाळ बाहर कादरढल असाव बर कारण जरी आता यरोप व अमररका खडात पषकळ सधारणा होऊन मोठमोठ नामाककत

ववदवान वरदयशासतरात तनपण झाल आहत तरावप तयापरकी एकाचयानदरह छातीला हात लावन मी मशतसयणीच अड फोडन तयातन शजवत मतसयाच बचच काढीन अस महणवणार नाही असो बर त अड पाणयात आह महणन तो मोठया महततवाचा तनरोप कोणतया अमर मतसयान पाणयाबाहर यऊन तया पाणबडयास कळववला असल व तया जळचर तनरोपयाची भारा मानव पाणबडयास कशी समजली असल अशा नानापरकारचया शकाच तया इततहासातलया लखावरन यराशसरत समाधान करन घता यत नाही यासतव तयाववरयी अस अनमान ससदध होत की मागाहन काही लबाड लोकानी सधी पाहन एकदर पराचीन गररात ही दतकरा कोबली असावी धो०mdashबर तो टोळीचा मतसय अगधकारी आपलया लोकासदरहत कोणतया दरठकाणी यऊन उतरला

जो०mdashपशशचम समिातन यऊन तो एका बदरावर उतरला

धो०mdashमतसयान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashमतसयान शखासर या नावाचया कतरपतीस मारन तयाच राजय घतल पढ त शखासराच राजय आयष लोकाचया ताबयात मतसयाचया मरणकाळपावतो तरबनधोक रादरहल मतसय मरताच शखासराचया लोकानी आपल राजय परत यायाव या इरादयान मतसयाच टोळीवर मोठया तनकरान हलला कला

धो०mdashपढ तया हललयामधय काय पररणाम झाला

जो०mdashतया हललयामधय मतसयाच टोळीचा पराभव झालयामळ ततन रणभमी सोडन पळ कादरढला नतर शखासराचया लोकानी ततचा पाठलाग कलयामळ ती अखरीस एका डोगरावर जाऊन झाडीत लपन रादरहली इतकयात इराणातन आयष लोकाची दसरी एक मोठी टोळी कचवयामधन बदरात यऊन उतरली व त कचव मचवयापका काहीस मोठ असलयामळ पाणयावर कासवासाररख सावकाश चालत असत या कारणामळ तया टोळीचया अगधकार याच टोपण नाव कचछ पडल

भाग ३ रा

कचछ भदव अरवा भपती कषतरिय दववज आणण कशयपराजा यााववषयीा

धो०mdashमासा आणण कासव यामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पहाता तयामधय रोड रोड अतर दरदसन यत परत इतर काही गोषटीत महणज जलात रहाण आडी घालण व तयास फोडण इतयादरदकानी त एकमकाशी सामयता पावतात यासतव कचछ हा कासवापासन जमला महणन भागवत वगरर इततहासकतयाानी गररात सलहन ठववल आह तयाववरयी ववचार कर गलयास तयाचा पररणाम मतसयासाररखा होईल व तणकरन आपला वळ कफकट जाईल अशी माझी खातरी झालयावरन मी आपलयास पढ ववचाररतो की कचछान बदरावर उतरलयाबरोबर काय कल

जो०mdashतयान पररम तया बदरापासन जया पवषतावर मतसयाची टोळी घर यामधय सापडली होती तया पवषताच आसलकडील बाजपासन बहतक तरील मळचया कतरवासी लोकास घरा घालणार या लोकासदरहत एकदम वपटाळन नतर तो आपलया लोकास सोडवन एकदर सवष तया कतराचा भदव महणज भपती होऊन डरकया फोडीत बसला

धो०mdashबर त कचछान कतरातन वपटाळन लाववलल कतरतरय कोणीकडस गल

जो०mdashसमिावरन दजी इताणी अरवा आयष लोकाची टोळी आली अस महणणयाबददल घाबरलयामळ दववज आल दववज आल असा शबद करीत तया पवषताच पलीकडस जाऊन कशयप या नावाचया कतरपतीचया पाठोपाठ तनघाल यावरन कचछ आपलया बरोबर काही फौज घऊन तया पवषताच पलीकडील बाजन खाली उतरला आणण तयान तो पवषत आपलया पाठीवर घऊन महणज पाठीशी घालन अरवा पाठीमाग टाकन कशयपाचया राजयातील कतरतरयास जसजशी इराणातन मदत यत गली तसतशी पीडा दऊ लागला पढ कशयपान जरी तो पवषत कचछापासन माघारी यायावा महणन मोठ परयास कल तरावप कचछान आपलया मरणापावतो तो पाठीस घातलला पवषत तया कतरपतीचया हाती दरदला नाही व आपली रणभमी सोडन एक पाऊलसदधा माग हटला नाही

भाग ४ रा

वराह आणण हहरणयाकष यााववषयीा

धो०mdashकचछ मलयामाग दववजाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashवराह

धो०mdashवराह हा डकरापासन जमला अस भागवत वगरर इततहासकतयाानी सलहन ठववल आह याववरयी आपल मत कस काय आह

जो०mdashवासतववक ववचाराअती अस ठरत की मनषय आणण डकर या उभयतामधय एकदर सवष गोषटी ताडन पाहता चमतकाररक अतर दरदसन यत व तयाववरयी तझी पककी खातरी वहावी महणन यर उदाहरणाकररता फकत त आपलया बचचास जम दरदलयानतर कसकशी वतषणक कररतात याववरयी आपण रोडासा ववचार करन पाह महणज झाल मनषय सतरी आपलया मलास जम दरदलयाबरोबर तयास काडीमातर इजा न दता तयाच पालनपोरण कर लागत परत डकरीण कतरीसाररख पररम आपलया जम दरदललया बचचास एकदम खाऊन नतर बाकीचया दसर या बचचास जम दत यावरन वराहाचया डकरीण मातन पररम आपलया डकर जातीचया बचचास खाऊन नतर या मानव डकरास वयाली असावी अस ससदध होत परत भागवत वगरर गररकतयााच मतापरमाण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया सवषसाकीपणाला व तयाचया समदषटीला

बटटा लागला की नाही कारण वराह हा आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयाचया जतीन आपलया वडील डकर भावडास मारन खाऊ नय महणन तयाववरयी तयान पवी काहीच बदोबसत कर नय काय अरर पदमा डकरीण ही वराह आदरदनारायणाची आई ना आणण ततन ती बालहतया कशी कली आता ldquoबालहतयाrdquo या शबदाचा अरष फकत बाळाचा वध करण असा होतो मग त बाळ कोणाच का असना पण दरहन तर आपल पोटच बाळ सवतमारन खालल तर अशा अयायाचा चागला बोध होणयासारखा कोशात शबदच सापडत नाही कदागचत दरहजला डखीण महणाव तर ldquoडखीण सदधा आपलया मलास खात नाहीrdquo अशी एक जनाट महण आह पढ तया वराहाचया पदमा आईन अस अघोर कमष कलयामळ ततची नरकयातनपासन सटका वहावी महणन ततन काही परायशशचत घतल अस कोठच सापडत नाही यासतव मोठी हळहळ वाटत

धो०mdashवराहाच डकरीण आईच नाव जर पदमा होत तर यावरन अस ससदध होत की ततचया डकर पतीच काही तरी दसर नाव असल पादरहज की नको

जो०mdashपदमा डकररणीच पतीच नाव बरहमा होत

धो०mdashयावरन पवीची जनावर मनषयासाररखी आपआपलयामधय बरहमा नारद आणण मन अशी नाव दत होती व तयाची नाव या गपपाडया गररकारास कशी समजली असावी दसर अस की पदमा डकररणीन वराहास तयाच लहानपणी आपलया सतनाच दध पाशजल असल यात काही सशय नाही परत पढ काहीसा मोठा झालयाबरोबर आपलया बरहम पतीसदरहत वराहास बरोबर घऊन गावातील णखडारातील अती सकमार फलझाडाचा चारा चरणयाची तयास सवय लावन मोकळी झाली असल ककवा कस ह तो वराह आदरदनारायणच जाण अशा नानापरकारचया मदयाचया गोषटीववरयी तयाचया गररात पराव सापडत नाहीत यासतव मला अस वाटत की वराह डकरीपासन जमला महणन गररात लख आहत त सवष खोट आहत काय अशा ववपररत गोषटी गररात सलदरहतवळी तया गररकारास लाज कशी वाटली नाही

जो०mdashवाहवा आणण तमहासाररखच तसलया गररावरन तयाचया मलाबाळाच पाय धऊन वपतात यावरन तमहाला लाज नाही महणावी ककवा तयाना

धो०mdashअसो तमचया मत तया अगधकार याच नाव वराह तरी कस पडल असाव बर

जो०mdashकारण तयाचा सवभाव व आचरण मोठ घाणरड असाव व तो शजकड जाई ततकडस रानडकरासाररखी मसडी मारन जयच समळवी यावरन महापरतापी ज दरहरणयाक आणण दरहरणयकशयप या उभयताचया मलखातील कतरतरयानी तयाच नाव गधककारान डकर (वराह) पाडडल तयामळ तो फार गचडला असावा आणण तयान या गोषटीचा मनात दात धरन तयाचया मलखात वारवार हलल करन तरील सवष कतरवासी लोकास पीडा दऊन अखरीस तयान एका लढाईत दरहरणयाकास माररल यावरन सवष पथवी (दरहदसरान) भर बाकीचया सवष कतरपतीस दरारा पोहचन त काहीस गडबडलयासाररख झाल इतकयात वराह मरण पावला

भाग ५

नारससाह हहरणयकशयप परलहाद ववपर ववरोचन इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवराह मलयावर दववज लोकाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashनससह

धो०mdashनससह सवभावान कसा होता

जो०mdashनससहाचा सवभाव लोभी कतरतरमी कफतरी कपटी घातकी तनदषय आणण करर होता तो शरीरान सदढ असन अततशय बलवान होता

धो०mdashतयान काय काय कल

जो०mdashपररम तयान दरहरणयकशयपचया वधाववरयी ववचार चालववला व आपणास तयाला माररलयासशवाय तयाच राजय समळायाच नाही अस तयाच मनात पककपणी समजल हा तयाचा दषट हत ससदधीस जाणयाकररता तयान गपत रीतीन बहत दरदवस परयतन करन एका आपलया दववज पतोजीकडन दरहरणयकशयपचया परलहाद या नावाचया मलाचया कोवळया मनावर आपलया धमााची मलतततव ठसववलयावरन परलहादान आपलया हरहर या नावाचया कळसवामीची पजा करणयाची वजष कली नतर दरहरणयकशयपन परलहादाच भरषट झालल मन पन आपलया कळसवामीची पजा करणयाकडस वळवाव महणन नानातर हच उपाय कल तरावप नससह हा परलहादास आतन मदत करीत असलयामळ दरहरणयकशयपच सवष परयतन वयरष गल शवटी नससहान तया अजञानी मलास अनक रापा दऊन तयाच मन इतक भरषट कल की तयान आपलया वपतयाचा वध करावा महणन तयाच मन वळववल खर परत त अघोर कमष करणयास तया मलाची छाती होईना सबब नससहान सधी पाहन ताबतातील वाघाचया सोगासाररख आपलया सवष आगास रग दऊन तोडात मोठमोठाल खोट दात धरन लाब लाब कसाची दाढी लाववली आणण तो एक तर हचा भयकर ससह बनला ह सवष कतरतरम छपववणयाकररता नससहान भरजरीच एक ऊची लगड नसन गरतीसाररखा आपलया तोडावर लाबलचक पदर घऊन मोठया राटान चमकत ठमकत तया मलाचया मदतीन एक दरदवशी तयाच वपतयाचया ववशाळ मदरदरात खाबाची गद होती तयात जाऊन लपन उभा रादरहला इतकयात दरहरणयकशयपन सवष दरदवसभर राजयकारभार करन रकलयामळ सधयाकाळ झालयाबरोबर आपलया मदरदरात एकाती यऊन तनभषयपणान सवसर ववसावा घणयाचया

इरादयान पलगावर लोळत पडला न पडला तोच नससहान जलदी करन डोईवरचा लगडयाचा पदर कबरस गडाळन तया लपललया खाबातन तनघन दरहरणयकशयपचया आगावर एकदम जाऊन पडला आणण तयान आपलया हातातील वाघनखानी दरहरणयकशयपच पोट फाडन तयाचा वध कलयाबरोबर नससहान तरील सवष दववजासदरहत रातरीचा दरदवस करन आपलया मलखात पळन गला इकडस नससहान परलहादास फसवन अस अघोर कमष कलल उघडकीस आलयावरन कतरतरयानी आयष लोकास मळीच दरदवज महणणयाच सोडन तयास वववपरय महण लागल व पढ तया वववपरय शबदापासन तयाच नाव ववपर पडल असाव पढ कतरतरयानी नससहास नारससह महणज ससहाची बायको अस तनदय नाव दरदल शवटी दरहरणयकशयपचया पतरातन ककतयकानी तर नारससहास धरन आणन तयास यराशसरत शासन कराव महणन दीघष परयतन कला परत नारससहान दरहरणयकशयपच राजय घणयाची मळीच आशा सोडन कवळ मलखास आणण शजवास सभाळन पढ काही दसरी गडबड कलयासशवाय मरण पावला

धो०mdashतर मग नारससहाचया अशा अघोर कमाषवरन तयाचया नावान माग पढ कोणी तयाची छी र कर नय या भयासतव ववपर इततहासकतयाानी काही काळ लोटलयानतर सधी पाहन नारससहाववरयी तो खाबापासन जमला वगरर नानातर हचया लबाडया कलपन इततहासात दाखल कलया असावया अस ससदध होत

जो०mdashयात काही सशय नाही कारण तो जर खाबापासन जमला असल अस महणाव तर तयाची कोणी तरी दसर यान नाळ कापन तोडात दधाचा बोळा दरदलयासशवाय तो कसा वाचला असल नतर तयास कोणी तरी दसर यान दाईच अरवा वर दध पाजलयासशवाय तो लहानाचा मोठा कसा झाला असल कदागचत तसदरह घडन आल असल महणाव तर तणकरन एकदर जो सशषटकरम चालत आला आह तयास बाध यतो या गपपाडया ववपर गररकारानी नारससहास एकदम लाकडाचया खाबातन बाहर कादरढलयाबरोबर तयास दसरी कोणाची मदत न दता आपलया आपण इतका शकतीमान दाढी समशाचा ठोबया कला की जयान लागलीच दरहरणयकशयपस माडीवर घऊन तयाच पोट नखान फाडन तयाचा वध कला अरर जो वपता आपलया समजतीपरमाण वपतधम मनी आणन कवळ शदध ममतन आपलया सवपतराच मन खर या धमाषकडस वळवाव महणन खटपट करीत होता तयास तया सवसाक आदरदनारायणाचया अवतारान अस दहात शासन कराव काय अस शासन अजञानी मनषयाचा अवतारसदधा करणार नाही तो आदरदनारायणाचा अवतार असलयामळ तयान तया दरहरणयकशयपस दशषन दताच मी आदरदनारायण आह अशी तयाची खातरी करन वपता व पतर या उभयतामधय सलोखा करन दणयाच एकीकडस टाकन तयाचा असा तनदषयपणान वध कला ह मोठ आशचयष होय तयाचयान जर तया दरहरणयकशयपची उपदश करन खातरी करवली नाही तरी तो सवााच बदधीचा दाता कशाचा यावरन अस ससदध होत की नारससहामधय या आपलया पणयातील एका शणपजया राडइतकी अककल नवहती कारण की शजन पहा यरील एका परततबहसपती महणववणार या एका ववदवानास कवळ आपलया गोड बोलणयाचा लळा लावन तयास

आपला गलाम करन टाककल आह हलली दरहदसतानात अमररकन आणण यरोवपयन समशनरीनी आपलयातील ककतयक तरणास णिसती धमाषनसारी कल आहत परत तयानी तयातन एकादरह तरणाचया वपतयाचा वध कला नाही ह मोठ आशचयष होय

धो०mdashनारससहाची अशी फशजती झालयावर ववपरानी परलहादाच राजय घणयाववरयी काही परयतन कल ककवा नाही

जो०mdashववपरानी परलहादाच राजय यायाव या इरादयान अनक तर हच चोरन उपाय कल परत त सवष वयरष गल कारण परलहादाच पढ डोळ उघडन तयाचया मनात ववपराच कपट दरदसन आल यावरन परलहादान ववपराचा काडीमातर ववशवास न धरता सवााशी वरकाती सनह ठवन आपलया राजयाची नीट वयवसरा करन मरण पावला नतर तयाचपरमाण परलहादाचा पतर ववरोचन यान आपल राजय सभाळन तयास बळकटी आणन मरण पावला ववरोचनाचा पतर बळी हा मोठा पराकरमी तनघाला तयान पररम आपलया आशरयान रहाणार या लहान लहान कतरपतीस दषट दगखोराचया तरासापासन सोडवन तयाजवर आपल वचषसव बसववल नतर तयान आपल राजय उततरोततर वाढववणयाचा करम चालववला तया वळी ववपराचा मखय अगधकारी वामन होता तयास त सहन होईना सबब बळीच राजय एकदम लढन यायाव महणन चोरन मोठी फौज तयार करन एकाएकी बळीचया सरहददीवर यऊन ठपला वामन अततशय लोभी धाडस आणण हकखोर होता

भाग ६ वा बळीराजा जोतीबा मर हाठ खाडोबा महासभा नऊ खाडााचा नयायी भरोबा भराडी सात आशरयीत तळी भरण आहदतवाररास पववि मानण वामन पकष घालण ववाघयावली घट बसववण बळीराजाच मरण सतत जाण आराधी लोक सशलागण ताादळााचा बळी दसरा बळीराजा यणयाववषयीा भववषय बाणासर कजागरी वामनाचा मतय उपाधय होळी वीर काढण बळी-परततपदा भाऊबीज इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन बळीराजान काय कल

जो०mdashबळीराजान आपलया राजयातील एकदर सवष सरदाराकड व तयाचया आशरयान रहाणार या कतरपतीकड ताबडतोब साडणीसवार पाठववल आणण तया सवाानी दसरी काही सबब न सागता आपलया सवष फौजा घऊन तयाच मदतीस याव महणन सकत ताकीद कफरववली

धो०mdashया दशात बळीचया ताबयात मोठ कतर होत

जो०mdashया दशात बळीराजाचया ताबयात अनक दरठकाणी अनक कतर होती सशवाय तयाचया ताबयात ससवहलदवीपाच आसपास ककतयक बट होती असा तकष तनघतो कारण तर बळी या नावाच एक बट सदधा आह या दशात दकषकणत कोलहापराच पशशचमस बळीचया ताबयात कोकण व मावळातील काही कतर होती तयावर जोतीबा या नावाचा अगधकारी होता तयाच राहणयाच मखय दरठकाण

कोलहापरचया उततरस रतनागगरी महणन एक पवष आह तयावर होत तयाचपरमाण दकषकणत दसर कतर बळीचया ताबयात होत तयास महाराषर महणत असत व तयातील सवष कतरवासी लोकास महाराषरी महणत असत तयाचा अपभरश मराठ हा होय त महाराषर कतर अततशय मोठ असलयामळ बळीराजान तयाची नऊ खड कली होती यावरन तया परतयक खडाचया अगधकार याच नाव खडोबा पडल होत अस सापडत व तयाचया योगयतपरमाण तयाचया हाताखाली एक अरवा दोनही परधान असत तयाचपरमाण दर एक खडोबाच हाताखाली बहत मलल असत महणन तयास मलखान महणतात तयापरकी जजोरीचा खडोबा हा होता तो आपलया आसपासचया कतरपतीचया ताबयातील मललाचया खोडी मोडन तयास ताळयावर आणीत अस यासतव तयाच नाव मललअरी पडल आह तयाचाच अपभरश मलहारी हा होय तो धमष यायान लढणयामधय इतका अहकार बाळगीत अस की तयान कधी आपलयास पाठ दाखववलल शतरवर वार कला नाही महणन तयाच नाव मारतोड पडल होत जयाचा अपभरश माताड हा आह तसाच तो दीनाचा कर वारी अस तो गाणयाचा मोठा रोकी अस कारण तयान सरावपलला एक परससदध मलहार राग आह तो इतका उततम आह की तयाचया आशरयान समयया महणन जो मसलमान लोकामधय परससदध गायक होऊन गला तयानसदधा दसरा एक मलहार कला आह याखरीज बळीराजान महाराषरात महासभा आणण नऊ खडाचा यायी अस दोन मखय अगधकारी वसल व याय करणयाच कामात नमल होत तयाच हाताखाली दसर अनक कामगार असत अस आढळत हलली तया महासभदयाचा अपभरश महसोबा झाला आह तो सवष पीकपाणयाची यराकळी तपासणी करन तयापरमाण सट तट घालन सवाास आनदात ठवीत अस यामळ हलली मर हाठयात एक कळ अस सापडणार नाही की जयात त आपलया सशवारातील भलतया एकादया दगडास महासभदयाच नावान शदराच माजण करन तयास ऊद दाखवन तयाच नाव घतलयासशवाय चाडयावर मठ ठवणार नाहीत शतात ववळा घालणार नाहीत व खळयातील राशीला अधोली लावणार नाहीत तो बळीराजाचा सभ करन वसल करणयाचा ककतता यवन लोकानी घतला असावा असा तकष तनघतो कारण तया काळी यवन तर काय पण समसर दशातल अनक ववदवान यर यऊन जञान सशकन जात असत अस पराव सापडतात ततसर अस की अयोधयजवळ काशीकतराच आसपास काही बळी राजाच ताबयात कतर होती तयास दहाव खड महणत असत तरील अगधकार याच नाव काळभररी होत महणन सापडत तयाचपरमाण तो अगधकारी पवी काही दरदवस काशी शहराचा कोतवाल होता असही आढळत तो गायनामधय इतका तनपण होता की तयान एक राग सवततर उतपन कला आह तया भररव रागास तानसनासाररख महा परखयात गवयीसदधा नमनच रादरहल व तयान आपल कलपनन एक डौर नावाच वादय उतपन कल या डौर वादयाची रचना इतकी ववलकण आह की तयाची तालसरामधय मदग तबला वगरर वादय बरोबरी मळीच कर शकत नाहीत मातर तयाजकडस दलषकषय कलयामळ जस त परससदधीस याव तस आल नाही तयाच सवकास भररवाडी महणत असत जयाचा अपभरश भराडी होय यावरन बळीराजाच राजय या दशात आजपाल महणज दशरराचा बाप यासारखया

इतर सवष कतरपतीपका फार मोठ होत महणनच एकदर सवष कतरपती तयाचया धोरणान वागत असत इतक च नवह परत तयापरकी सात कतरपती तर बळीस करभार दऊन तयाच आशरयान वागत असत यावरन तयाच नाव सात आशरयीत पडल होत महणन सापडत साराश वर सलदरहललया सवष कारणावरन बळीराजाच राजय फार मोठ होत व तो अततशय बलवान होता महणन तयाववरयी एक जनाट महणसदधा सापडत ती अशी की ldquoबळी तोच कान वपळीrdquo बळीराजा जवहा काही महततवाच काम आपलया सरदारास सोपीत अस तवहा आपला दरबार भरवन तर तो एका तबकात भडार व नारळ यासदरहत पानाचा ववडा माडन महणत अस की जयास ह काम करणयाची दरहममत असल तयान हा ववडा उचलावा यावरन त काम शवटास नणयाची जयास दरहमत अस तो हरहर (हरहर या शबदाचा अपभरश हराहरा होय असा तकष तनघतो कारण इशगलश लोकात एक अतत जनाट वदरहवाट सापडत ती अशी की त हरा हरा महटलयासशवाय आनदाची टाळी वपटीतच नाहीत व तयाच सनापती आपलया फौजस हरा हरा महटलयासशवाय शतरवर तटन पडणयाला हकम दत नाहीत अस कोठ कोठ तयाचया इततहासात सापडत ldquoHurrah Boys loose the saddle or win

the horse rdquo) महावीराची शपर घऊन तयातील भडार कपाळी लावन नारळासदरहत तो पानाचा ववडा उचलन आपलया माथयावर ठवन पदरात घई तया वीरास बळीराजा त काम सोपीत अस नतर तो वीर बळीराजाची आजञा घऊन आपलया फौजसदरहत तळ उचलन शतरवर चालन जात अस यावरन तया ससकाराच नाव तळ उचलण ह पडल असाव तयाचा अपभरश ldquoतळी उचलणrdquo हा होय परत बळीचया सवष महावीरापरकी भररोबा व जोतीबा व नऊ खडोबा ह तर रयतचया सखाकररता झटणयाची शरष करीत असत याजकररता एकदर सवष मर हाठयानी हरएक शभकायष सर करणयाच पवी तळी उचलणयाचा ससकार करणयाच सोडल नाही तयानी तया ससकारात बदरहरोबास जोतीबास व खडोबास दववत मानन तयाची नाव सामील करन तळी उचल लागल ती यणपरमाणmdashldquoहरहर महादवrdquo बदरहरोबाचा अरवा जोतीबाचा चाग भला सदानदाचा उदय आणण मललखान अहकार इतक च नाही परत बळीराजा आपलया सवष परजसदरहत हरहर महादवाचया नावान आदरदतवारास पववतर पाळीत अस यावरन हललीच मर हाठ महणज माग महार कणबी आणण माळी इतयादी लोक दर आदरदतवारी आपलया घरातील तया कळसवामीचया परततमवर पाणी घालन तयास कोरडया ओलया भाकरीचा नरवदय दाखववलयासशवाय त आपलया शजभवर पाणयाचा रबसदधा ठवीत नाहीत

धो०mdashवामनान बळीराजाचया सरहददीवर यऊन ठपलयानतर काय कल

जो०mdashवामन आपलया सवष फौजसदरहत बळीचया राजयात एकदम सशरन तयाच रयतस पीडा दत दत बळीचया मखय राजधानीजवळ यऊन सभडला तयावरन बळीन आपलया सवष दशावरचया फौजा हजर होणयाचयापवी लाचार होऊन आपली खाजगी फौज मातर बरोबर घऊन वामनबरोबर लढाया दणयाची सरवात कली ती यणपरमाणmdashबळी भािपद वदय परततपदपासन वदय अमावसयपावतो दररोज वामनाशी लढन सधयाकाळी परत आपल महालात आरामास यत अस यावरन दोही

पकातील जवढ लोक तया पधरवडयात एकमकाशी लढताना पडल तयाचया मरणाचया ततरी धयानात रादरहलया सबब दरवरी भािपदमाशी तया तया ततरीस पक घालणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो नतर अशशवन शदध परततपदपासन शदध अषटमीपावतो बळीराजा वामनाबरोबर लढणयात इतका गतला की तयास दहभान न राहाता तो आपलया महालात आरामाससदधा आला नाही इकडस बळीराजाच ववधयावली राणीन आपलया खोज आरागध सवकाकडन एक खडडा खनवन तयात तयाजकडन जळाऊ लाकड टाकवन तया खडडयाजवळ ती आठ रातरी आणण आठ दरदवस अन पाणी न घता पढ एक पाणयाचा घट मातर ठवन आपलया पतीस जय समळन वामनाची पीडा दर वहावी महणन हरहर महावीराची परारषना करीत घटट बसली होती इतकयात अशशवन शदध अषटमीस रातरी बळीराजा रणात पडलयाची बातमी ततला यऊन पोहचताच ततन तया खडडयातील लाकडास आग लावन तयामधय उडी घालन मरण पावली तया दरदवसापासन सती जाणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो जवहा ती ववधयावली सती आपलया पतीचया ववरहामळ अगनीत उडी टाकन मरण पावली तवहा ततचया सवतील शसतरया व खोज आराधयानी आपलया आगावरची वसतर फाडन जाळली आणण तयानी आपला ऊर बडवन टाळया वपटन तया खडडयाच भोवती राणीचया गणाचा आठव करन मोठा शोक कला तो यणपरमाणmdashldquoमाझ दयाळ राणीबाई तझा डागोरा गरजला ldquo इतयादी ही दखाची खपली उचकट नय महणन ववपरातील तनदषय गररकारानी मागाहन सधी पाहन तया खडडयाचा होम बनवन तयाववरयी अनक दसर या लबाडया कलपन गररात सलहन ठववलया असावया ततकडस बळी रणागणी पडलयावर बाणासरान वामनाशी एक दरदवसभर हासलशी हाल दऊन मोठया तनकरान लढला नतर तयान अशशवन शदध नवमीस रातरी आपली उरलली फौज बरोबर घऊन पळन गला यामळ वामन इतका बदमसत झाला की बळीराजाचया मखय राजधानीत मळीच कोणी परर नाही अशी सधी पाहन तयान आपलयाबरोबर सवष फौज घऊन अशशवन शदध दशमीस परातकाळी तया शहरात गला आणण तयान तरील एकदर सवष आगणाच सोन लटल तयाचा अपभरश ldquoसशलगणाच सोन लदरटलrdquo हा होय आणण आपलया घरी ताबडतोब तनघन गला पढ तो घरात सशरत वळी तयाचया सतरीन पवी एक कणकीचा बळी रटटन घरात करन ठववला होता तयास ततन आपलया दाराचया ऊबर यावर ठवन ती वामनास अस महणाली की हा पहा बळी पनतमचयाबरोबर यदध करणयाकररता आला आह यावरन वामनान तया कणकीचया बळीस लार मारन घरात सशरला तया दरदवसापासन आजतागायत ववपराचया ककतयक कळात दरवरी अशशवनमाशी ववजयादशमीस तयाचया शसतरयानी कणकीचा अरवा तादळाचा बळी दाराचया ऊबर याबाहर करन ठववलला असतो तयाच उरावर डावा पाय दऊन त आपटयाचया काडीन तयाच पोट फोडडतात नतर तयास उललघन घरात सशरतात अशी वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण बाणासराच लोक अशशवन शदध दशमीस रातरी आपलया घरोघर गल तवहा तयाचया शसतरयानी पढ दसरा बळी यऊन दवाच राजय सरापील याववरयी भववषय जाणन तयानी आपलया उबर यात उभदया राहन तयास ओवाळन अशा महणालया

की ldquoइडा पीडा (दववजाचा अगधकार) जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo तया दरदवसापासन आजदरदवसपयात शकडो वरााची वर लोटली तरावप बळीचया राजयातील ककतयक भागामधय कतरीय वशाचया शसतरयानी दरवरी अशशवन शदध दशमीस सधयाकाळी आपापलया पतीस व पतरास ओवाळन पढ यणार या बळीच राजय याव महणन इशचछणयाच अदयाप सोडडल नाही यावरन तो यणारा बळी राजा ककती उततम असल धय तो बळी राजा आणण धय ही राजतनषठा नाही तर आताच सोवळ दरहद लोक इशगलश लोकानी महरबान होऊन आपलयास मोठमोठ हदद दयाव महणन त राणीचया वाढदरदवशी भरसभत तयाचया बढतीववरयी मोठमोठाली वयाखयान दतात आणण तयाचववरदध वतषणक वतषमानपतरात अगर साहशजक बोलणयात दाखववतात

धो०mdashबर त बळीराजान बोलावलल सरदार मळीच तयाच मदतीस आल नाहीत काय

जो०mdashमागाहन त ककतयक लहानसहान कतरपतीसदरहत आपापलया फौजा घऊन अशशवन शदध चतदषशीस बाणासरास यऊन समळताच बळीचया राजयातील एकदर सवष ववपरानी आपल जीव घऊन वामनाकडस पळन गल यावरन वामनास इतकी पाचाची धारण पडली की तयान आपलया एकदर सवष ववपरास जमा करन पढ बाणासरापासन आपला बचाव कसा करन यायावा महणन अशशवन शदध पौणणषमस (जयास कजागरी अरवा कोजागरी परणणषमा महणतात) सवष रातरभर जागर करन आपलया दवापढ परसादरप फास टाकीत बसला नतर तयान दसर दरदवशी आपलया बायकामलासदरहत सवष फौज बरोबर घऊन आपलया मलखाचया हददीवर यऊन बाणासराची वाट पहात बसला

धो०mdashनतर बाणासरान काय कल

जो०mdashनतर बाणासरान वामनावर एकदम हलला करन तयाचा अगदी मोड करन तयाजवळच सवष लटन घतल नतर तयास तयाचया सवष लोकासदरहत पररमत तयान आपलया मलखातन जरजर करन दरहमालयपवषतावर हाकलन दरदल नतर तयान तया पवषताचया पायरी तळ दऊन वामनास दाणयास इतका महाग कला की तयाच बहतक लोक कवळ उपासान मर लागल यासतव वामनाचा अवतार तया काळजीन तरच सपला महणज वामन मरण पावला तयावरन बाणासराच लोकास मोठा आनद होऊन त अस महणाल की वामन ही ववपरापरकी एक मोठी उपागध होती ती नाहीशी झालयान आपली पीडा दर झाली तवहापासन ववपरास उपाधय महणणयाची वदरहवाट पडली असावी असा तकष तनघतो पढ तया उपाधयानी आपापलया तरबर हाडी एकदर सवष आपलया रणात पडललया आपताचया नावान गचता (जयास हलली होळी महणतात) पटवन तयाचया उततरककरया कलया कारण तयाचयामधय पवीपासन मलया मनषयाच धडास जाळणयाची वदरहवाट सापडत तयाचपरमाण तरील सवष बाणासरासदरहत कतरतरयानी आपापलया रणात पडललया आपताचया नावान फालगन वदय परततपदस वीर बनन हातात नागवया तरवारी घऊन मोठया आनदान नाचन तयास मान दरदला कारण कतरतरय लोकात मलया मनषयाच धडास परणयाची बहत दरदवसापासन वदरहवाट सापडत शवटी बाणासरान अखरीस तया उपाधयाच रकणाकररता काही लोक तर ठवन बाकी सवष

सरदारास बरोबर घऊन आपलया मखय राजधानीत यऊन जो काय आनद कला तो सवष यर वणष गलयास गररववसतार फार होईल या भयासतव तयातील साराश (मातर दतो) तयान आपलया सवष धनाची मोजदाद करन अशशवन वदय तरयोदशीस तयाची पजा कली व तयान वदय चतदषशीस आणण वदय अमावासयस आपलया सवष सरदारास उततम परकारच खाण दऊन मौजा मारलया नतर काततषक शदध परततपदस आपलया ककतयक सरदारास तयाचया योगयतपरमाण दणगया दऊन तयास आपापलया मलखी जाऊन कामावर हजर राहणयाचा हकम दरदला यावरन यरील एकदर सवष अबालवदध शसतरयास जो काय आनद झाला की तयानी काततषक शदध दववततयस आपापलया बाधवास यराशशकत भोजन घालन तपत कलयानतर तयानी तयास ओवाळन ldquoइडा पीडा जावो आणण बळीच राजय यवोrdquo अशी तया यणार या बळीची आठवण दरदली तया वळपासन आजदरदवसपावतो दरवरी दरदपवाळीत भाऊबीजस कतरतरयाचया कया आपापलया बाधवास यणार या बळीचया आठवणीसशवाय दसरा आसशवाषद दत नाहीत परत उपाधयाच कळात अशा तर हची आठवण दणयाची वदरहवाट मळीच सापडत नाही

धो०mdashतर मग आदरदनारायणान बळीस पाताळी घालणयाकररता वामनाचा अवतार घतला तया वामनान सभकार याच सोग घऊन बळीराजास फसवन तयापासन तीन पाउल पथवी मागन घतली नतर तयान सभकार याच सोग टाकन इतका मोठा अगडबब मनषय बनला की तयान एकदर सवष पथवी आणण आकाश आपलया दोही पाउलात आटवन बळीराजास ववचारल की आता मी ततसर पाऊल कोठ ठवाव नतर बळीराजान लाचार होऊन तया अगडबबयास अस उततर दरदल की त आता आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव अस महणताच तया बबयान बळीराजाचया मसतकावर आपल ततसर पाऊल ठवन बळीस पाताळी घालन आपला करार परा करन घतला अस तयाच उपाधयानी भागवत वगरर इततहासात सलहन ठववल आह त सवष तमचया या हकीकतीवरन खोट आह अस ससदध होत तर याववरयी तमचा काय असभपराय आह तो कळ दया

जो०mdashआता यावरन तच ववचार करन पहा की जवहा तया बबयान आपलया दोन पावलात एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटववल तवहा तया बबयाचा पदरहलया पावलाखाली ककतयक गाव चगरन लयास गली असतील नाही बर दसर अस की तया बबयान जवहा आपल दसर पाऊल आकाशात ठववतवळी तर अततशय दाटी झालयामळ ककतयक तार याचा एकमकावर आदळन चराडा झाला असल की नाही बर ततसर अस की तया बबयान आपलया दसर या पावलात जर सवष आकाश आटववल तर तयाच कबरपासन वरच धड कोठ रादरहल असाव कारण मनषयाच दसर पाऊल फार झाल तर तयाचया बबटापयात ऊच आकाशात पोहच शकत यावरन तया बबयाच कबरपासन तयाचया मसतकापयात आकाश उरल असल तयात अरवा तया बबयान आपलयाच माथयावर आपल ततसर पाऊल ठवन आपला करार परा करन घणयाच एकककडस ठवन तयान कवळ दगबाजी करन आपल ततसर पाऊल बळीराजाचया मसतकावर ठवन तयाला पाताळी घातल ह कस

धो०mdashकाय तो बबया आदरदनारायणाचा अवतार ना आणण तयाचयान अशी ढळढळीत दगलबाजी कशी करवली अशा लबाडास आदरदनारायणाचा अवतार महणणार या इततहासकतयाास गधककार असो कारण तयाचयाच लखावरन वामन हा कपटी घातकी आणण कतयान होता अस ससदध होत की जयान आपलया दातयास कपटान पाताळी घातल जो०mdashचवर अस की तया बबयाच डोक जवहा आकाशापलीकडस सवगाषत ऊच गल असल तवहा तयास तरन बळीस फारच मोठयान ओरडन ववचाराव लागल असल की आता माझया दोन पावलातच एकदर सवष पथवी आणण आकाश आटल यासतव आता मी माझ ततसर पाऊल कोठ ठवन आपली कबलायत परी करन यायावी कारण आकाशातील तया बबयाच मख आणण पथवीवरील बळीराजा यामधय अनत कोसाच अतर पडल असल आणण तयापरकी रसशयन फर च इशगलश आणण अमररकन वगरर लोकापरकी एकादरह मनषयास तया भारणापरकी एक शबदसदधा ऎक गला नाही ह कस व तयाचपरमाण पथवीवरील मानव बळीराजान तया बबयास उततर दरदल की त आपल ततसर पाऊल माझया मसतकावर ठव ह तरी तया बबयास कस ऎक गल असल कारण बळी काही तयासाररखा ववगचतर पराणी बनला नवहता पाचव अस की तया बबयाचया भारान ही पथवी रसातळास गली नाही ह मोठ आशचयष होय धो०mdashनाही तर आपण ह दरदवस कोठन पादरहल असत बर तया बबयान काय काय खाऊन आपला जीव वाचववला असल अहो तो बबया मला असल तवहा तयाचया तया अगडबब मढयास समशानात नणयाकररता चौघ खादकरी तरी कोठन समळाल असतील कदागचत तयास जागचया जागीच लाकड रचन जाळल असल महणाव तर तयास जाळणयापरती लाकड ककवा गोवर या तरी कोठन समळालया असतील बर तसलया मढयास जाळणयापरती लाकड समळाली नसतील महणाव तर तयाचा जागच जागीच कोलहयाकरयानी खाऊन भडारा कला असल काय साराश भागवत वगरर सवष गररावरन जर सदरी सलदरहललया शकाच तनवारण होत नाही तर उपाधयानी मागाहन सधी पाहन एकदर सवष मळचया दतकरावरन ह सवष गरर कल असावत अस ससदध होत

जो०mdashबाबा त त भागवत एक वळ वाचन पहा महणज तला तयापका इसापनीतत बरी वाट लागल

भाग ७ वा

बरहमा ताडपिावर सलहहणयाची चाल जादमाि सासकताच मळ आटक नदीच पलीकडस जाणयाची बादी पवी घोडीा वगर जनावर बराहमण लोक खात होत भट राकषस यजञ बाणासराच मरण परवारी सताच पाषटीच गचनह बीजमाि माहार शदर कळकणी कळाबी कणबीण शदरााचा

दवष सोवळ धमाशासि मन भट पातोजीच सशकषण मोठा भयाकर पररणाम परजापतीच मरण बराहमण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashवामन मलयामाग उपाधयाचा कोण अगधकारी झाला

जो०mdashयापरसगी रोर कलीन अगधकारी नमणयाची सवड झाली नाही सबब बरमहा या नावाचा एक पटाईत कारकन होता तोच सवष राजयकारभार चालव लागला तो मोठा कलपनबाज व जशी वळ पडल तस वागन आपला मतलब साधणारा होता तयाचया बोलणयाचा काडीमातर ववशवास नस महणन तयास चार तोडाचा बरमहया महणणयाचा परचार पडला असावा साराश तो अततशय दक हटटी धतष धाडस आणण तनदषय होता

धो०mdashबरमहयान पररम काय काय कल

जो०mdashबरमहयान पररम ताडपतरावर णखळयान उकरन सलदरहणयाची यकती काढन व तयास ज काही इराणी जादमतर व जया काही भाकड दतकरा पाठ होतया तयापरकी ककतयक गोषटी तयात सामील करन तया सवााच तयान तयावळचया सवषकत (जयाचा अपभरश ससकत) चाल भारत आताचया फारशी बयतीसाररखी लहान लहान कवन करन तया सवााचा सार ताडपतरावर दरटपन ठववला पढ तयाची फार परशसा वाढली आणण तणकरन बरमहयाचया मखापासन तया कादबर यासदरहत जादमतर ववदया तनघाली महणन महणणयाची वदरहवाट पडली असावी इतकयात उपाधय लोक उपासान मर लागल यामळ त इराणात परत माघार चोरन छपन पळन जाऊ लागल तवहा तयान आटक नदीस अरवा समिास कोणी उललघन पलीकडस जाऊ नय महणन तलाख घालन बदोबसत कला

धो०mdashतयानी मग तया झाडीत काय काय खाऊन आपल जीव वाचववल

जो०mdashतयानी मग तरील झाडाची फळ पान जसमनीतील कदमळ व जगलातील अनक तर हच पशपकी तर काय पण ककतयकानी अखरीस आपलया बसतया घोडयाचासदधा वध करन तयास भाजन खाऊन आपल जीव वाचववल यामळ तयाजवरच रकक तयास भरषट महण लागल पढ रकक शबदाचा अपभरश राकस आणण भरषट या शबदाचा अपभरश भट झाला नतर तया भटानी अशा अडचणीत पडलयामळ नानातर हचया पराणीमातराच मास खालल व तयाची तयास लाज वाट लागलयामळ तयानी त खाणयाची बदी करणयाच परयतन कल असतील खर परत तयातन ककतयक भटास मास खाणयाची रची लागलली सवय सटना तयानी काही काळानतर सधी पाहन तया नीच कमाषचा दोर छपववणयाकररता पशचा वध करन तयाच मास खाणयामधय अगाध पणय आह महणन तया पशच वधास पशयजञ अशवमध वगरर परततशषठत नाव दऊन ती गररी दाखल कली

धो०mdashनतर बरमहयान काय कल

जो०mdashपढ बळी राजाचा पतर बाणासर मरताच तयाचया एकदर सवष राजयात कोणी मखय अगधकारी नसलयामळ शजकड पहाव ततकड बबद होऊन होऊन जो तो आपापलया घरचा राजा होऊन ऎराआरामात गतला अशी सधी पाहन हयान आपलयाबरोबर तया सवष बभकषकत भट पररवारास

(जयाचा अपभरश हलली ldquoपररवारीrdquo होय) घऊन तयान राकसावर (रककावर) एकाएकी रातरी घाला घालन तयाचा अगदी मोड कला नतर तयान बाणासराचया राजयात सशरणयाच पवी असा ववचार कला की पढ कदागचत न जाणो आपलयावर एकाद सकट यऊन आपली सवााची दाणादाण झालयास पनआपण आपलया पररवारातील एकमकानी एकमकास ओळखन कादरढता याव महणन बरमहयान एकदर सव आपलया पररवारी लोकाचया गळयात एक एक पाढर या सताचया पाषटीच जातीसचक गचह महणज जयास हलली बरमहसतर महणतात त घालन व तया परतयकास एक जातीबोधक बीजमतर महणज जयास हलली गायतरी महणतात ती सशकवन पढ तयाजवर कसाही परसग गजरला तरावप तयानी तो मतर कतरतरयास साग नय महणन तलाख मारन टाककली यावरन भट लोक आपापलया पररवारातील एकमकास एकमक सहज ओळखन काढ लागल

धो०mdashयानतर बरमहयान काय कल

जो०mdashनतर बरमहयान तया आपलया सवष पररवारी भटास बरोबर घऊन बाणासराचया राजयात सशरला आणण तयान तयातील ककतयक लहानमोठया सरदाराचा मोड करन बहतक कतर आपलया हसतगत करन घताच तयापरकी रणागणी कबरा बाधन लढणार या महाअरी (हललीचा जयाचा अपभरश महार होय) कतरतरयासशवाय ज लोक तयाचया तावडीत सापडल होत तवढयाच मातर तयान सवष हरण करन तया सवाास कवळ सततचया मदान कि लोक (जयाचा अपभरश शि होय) मानन आपल दास कल तयातन ककतयकास आपलया लोकाचया घरोघर सवाचाकर या करणयाकररता वाटन दरदल बाकी रादरहललया काम करन घऊन तयाच पोटापरत अन दणयाची वदरहवाट घातली यावरन तया कामगाराच नाव कळकरणी पडल (जयाचा अपभरश कळकणी होय) तयाचपरमाण तया शि कळाची नाव कळवाडी अशी पडली (जयाचा अपभरश कळबी अरवा कणबी होय) व तया दास कणबयाचया शसतरयास नहमी शतीपरत काम नसलयामळ कधी कधी कारणपरतव भटाचया घरी सवाचाकर या करावयास जाव लागत अस यासतव कणबीण आणण दासी या दोन शबदामधय तीळमातर भद दरदसन यत नाही वर सलदरहललया मळ आधारावरन पढ एकदर सवष भट उततरोततर मदाध होत जाऊन शिास ककती नीच मान लागल की तयाववरयी सवष हकीकत सलह गलयास तयाचा एक सवततर गरर होईल या भयासतव तयापरकी काही काही सापरत मदद आढळतात त रोडकयात यर सलदरहतो त यणपरमाण mdashहललीच भट (मग त झाडणार या मागा-महारासाररख अकरशय का असनात) उपाशी मर लागलयामळ जी नाही ती नीच कम आचरन पापपणयाचा ववगधतनरध न मातनता अजञानी शिास फसववणयास काडीमातर मागपढ पाहात नाहीत शवटी तयाचा कोठ उपाय चालनासा झाला महणज त शिाच दारोदार धमाषचया समरान दोम दोम करन आपली कशी तरी पोट जाळतात परत शिाच चाकर होऊन तयाचया शतात गर साभाळन तयाचया गोठयातील शण वाहन शणखईत नऊन टाकणयास नागर कळव मोटा आणण गाडया हाकणयास खादणी खरपणी आणण कोळपणी करणयास सोनखताचया पाटया डोईवर वाहन झाडास खतववणयास कडबयाचया आळाशा वाहन गजी रचणयास रातरी हातात काठया घऊन शताची राखण करणयास व तयाच

शतातील धायाची व भाजीपालयाची ओझी वाहन तयाचया घरी नऊन टाकणयास लाजतात त शिाच घरी चाकरीस राहन तयाची घोडी खाजवन तयाचया घोडयापढ धावणयास तयाच जोड बगलत मारन साभाळणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाची उषटी काढन खरकटी माडी घासणयास तयाचया घरातील समया घासन दरदव लावणयास व तयाचया घरी गचखलमाती वाहन तरबगार याच काम करणयास लाजतात तयाचपरमाण भटणी शिाचया चाकररणी होऊन तयाचया शसतरयास उटणी लावन तयास नाह घालन तयाच क स ववचरणयास तयाचया घरातील झाडलोट करन तयाचया शसतरयाच तरबछान करन तयाच पाय चपणयास व तयाचया शसतरयाची लगडी धऊन तयाच जोड साभाळणयास लाजतात पढ जवहा त महाअरी आपलया शि बाधवास भटाचया हातातन सोडवाव महणन भटावर हमशा हलल कर लागल तवहा एकदर सवष भट शिाचा इतका दवर कर लागल की त शि सशवलल अनसदधा खाईनास झाल व तयाच दवरावरन हललीच भट शि सशवलल अन तर काय पण त शि सशवलल पाणीसदधा पीत नाहीत तयानी आपणास कोणी शिानी सशव नय याजकररता सोवळ होणयाची चाल पाडली पढ ककतयक शििोही भट गररकारानी जनाची तर नाही पण मनाची सदधा काडीमातर लाज न धररता सधी पाहन तया सोवळयाच इतक महततव वाढववल की सोवळया भटास एकाद शिाचा सपशष झाला असतासदधा तो वासतववक अपववतर होतो महणन तयानी धमषशासतरासारखी अनक अपववतर पसतक करन ठववली आहत व काही कालानतर शिास आपलया पवीचया शरषठतवाची आठवण झालयास त कधी तरी आपलया उरावर नाचणयास कमी करणार नाहीत या भयासतव शिास मळीच कोणी जञान सशकव नय महणन भटानी बदी करन तपत झाल इतक च नाही परत तयानी तयापरकी कोणी परमारषसबधी गरर वाचीत असलयास तयातील एक शबदसदधा शिाच कानी पड नय असा परततबध करन टाककला याववरयी मनसदरहतत दाखलही सापडतात तया आधारावरन हललीच सोवळ भट तसल अपववतर पसतक शिाच समक वाचीत नाहीत आता जरी णिसती महणववणार या इगरज सरकारचया धाकान ववदयाखातयातील पोटारी भटपतोजीचयान शिास आमही सलदरहण सशकववणार नाही अस उघड तोडान महणवत नाही तरावप तयाचयान आपलया पवषजाचया लबाडया उघडकीस आणन शिास तयाववरयी खरा समज दऊन आपल महततव कमी करन घववत नाही सबब त शिाच मलास कवळ कामापरत वयावहाररक जञानसदधा न सशकववता त तयाचया मनात अनक तर हची अपरती दशासभमानाची खोटी ततव मातर भरवन तयास पकक इशगलश राजयभकत करन अखरीस तयास सशवाजीसाररखया धमषभोळया अजञानी शि राजान आपला दश मलचछापासन सोडवन गाई-बराहमणाच कस पालन कल याववरयी अनक हलरापा दऊन तयास पोकळ सवधमाषसभमानी करन सोडडतात यामळ शि समाजाच मानापरमाण त मोठाली जोखमीची काम करणयास लायक ववदवान होत नाहीत एकदर सव खातयात भटाची गद होऊन त शिावर इतकया सफाईन जलम कररतात की तयाववरयी यरासाग हकीगत सलह गलयास कलकततयातील नीळ वपकववणार या इशगलश लोकाच जलम lsquoखडीत नवाटक सदधा भरणार नाहीतrsquo आता चहकड भटाचया हातात (नावाला मातर

टोपीवाल) सतता असलयामळ त गरीब व अजञानी शि रयतच तर काय पण त सरकारचसदधा अतनवायष नकसान करीत आल आहत व त यापढही सरकारच नकसान करणार नाहीत अस कोणाचयान महणवणार नाही याववरयी आमचया शहाणया सरकारास मादरहती असन त आधळयाच सोग घऊन कवळ भटाचया खादयावर हात ठवन तयाचया धोरणान वागत यासतव हयापासन अखरीस मोठा भयकर पररणाम होईल यात ततळमातर सशय नाही साराश बरमहयान यरील मळचया कतरवासी लोकास दास कलयानतर तो गवाषन इतका फगला होता की महाअरीनी तयाच नाव रटटन ldquoपरजापतीrdquo पाडडल होत असा तकष तनघतो परत बरमहा मलयावर आयष लोकाचया मळचया भट नावाचा लोप होत जाऊन तयाच नाव बराहमण पडल

भाग ८ वा

परशराम मातवध एकवीस सवार या दतय खाडरावान रावणाचया आशरय कला नऊखाडाची जाणाई सात आसरा महारााचया गळयाातील काळा दोरा अततशद अातयज मााग चााडाळ महारास गजवातच पायाामधय दडपण बराहमणाात पाट लावणयाची बादी कषतरिय अभाकााचा वध परभ रामोशी गजनगर वगर लोक परशरामाचा पराभव झालयामळ तयान आपला जीव हदला आणण गचराजीव परशराम यास आमािण इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashपरजापतत मलयावर बराहमणाचा अगधकारी कोण झाला

जो०mdashपरशराम

धो०mdashपरशराम सवभावान कसा होता

जो०mdashपरशराम सवभावान पड साहसी नषट तनदषय मखष आणण अधम होता तो आपलया जम दणार या रणकच शीर उडववणयास काडीमातर भदयाला नाही तो शरररान फार बळकट असन मोठा ततरदाज अस

धो०mdashतयाचया अमलात काय झाल

जो०mdashपरजापतत मरताच बाकीचया उरललया महाअरीनी बराहमणाचया हाती सापडललया आपलया बाधवास बराहमणाचया दासयतवापासन सोडववणयासाठी परशरामाशी एकवीस वळा इतक तनकरान लढाया कलया की तयाच अखरीस दवरती महणन नाव पडल व तया शबदाचा पढ अपभरश lsquoदरतयrsquo झाला जवहा परशरामान एकदर सवष महाअरीचा मोड कला तवहा तयातन ककतयक महाववरानी तनराश होऊन आपलया सनहयाचया मलखात जाऊन आपल शवटच दरदवस कादरढल महणज जजरीचया खडरावान जसा रावणाचा आशरय कला तयाचपरमाण नऊ खडाच यायी व सात आशरय या सवाानी तळकोकणात जाऊन तर छपन आपल शवटच दरदवस कादरढल तयावरन बराहमणानी कवळ गधककारान नऊ खडाचा जो यायी तयाच सतरीवाचक तनदय नाव नऊ खणची जाणाई व

सात आशरयाच नाव सातीअसरा पाडडल बाकी जवढ महाअरी परशरामान रणागणी कर दी कल तवढयापासन परशरामान तयानी कधी पनबराहमणावर कबरा बाध नयत महणन ककरयाभाक घऊन एकदर सवााचया गळयात एक एक काळया सताच दोर याच गचह (तयाचपरमाण भराडयाच पगीस व वायायाच भडारीस काळा दोरा आह तो पहा) घालन तयाचा तयाच शि बाधवानीसदधा तयाना सपशष कर नय महणन परततबध कला नतर परशरामान तया महाअरी कतरतरयास अततशि महार अतयज माग आणण चाडाळ महणणयाचा परचार घालन तयास इयकी पीडा दणयाची वदरहवाट घातली की ततला या जगात दसरी तोडच सापडण नाही उदाहरण या तनदषयान महार माग लोकाचा सड उगववणयाचया हतन आपलया लोकाच मोठमोठ इमारतीचया पायामधय ककतयक मागास तयाच शसतरयासह उभ करन तयाच कववलवाणी ओरडणयाची कोणास दया यईल याजकररता तयाच तोडात तल व शदर ओतन तयास शजवतच तया पायामधय दडपणयाची वदरहवाट घातली व ती अतत करर चाल मसलमानाच जसजस पराबलय होत चालल तसतशी आपोआप बद झाली परत इकड महाअरीशी लढता लढता परशरामाच इतक लोक मारल गल की बराहमणापका बराहमण ववधवाचा भरणा अगधक वाढला व तयाची नीट रीतीन कशी वयवसरा ठवावी याची मोठी पचाईत यऊन पडली शवटी बराहमण शसतरयाचा पनवववाह अगदीच बद कला तवहा रोडस लागी लागलयासारख झाल परशराम आपल बराहमण लोकाच वधामळ इतका वपसाळला की तयान बाणासराचया एकदर सवष राजयातील कतरतरयाचया बीजाचा समळच नाश करावा महणन शवटी तया महाअरी कतरतरयाचया तनरागशरत गरोदर ववधवा शसतरया जया इतर अनक भमीचया ठायी आपल जीव घऊन लपन रादरहलया होतया तयाचया पोटी पढ जमणार या अभषकाचा जम झालयाबरोबर वध करावा महणन परशरामान तयास पकडन आणणयाचा झपाटा चालववला तया झपाटयातन मोठया दरवयोगान वाचललया अभषकापासन उतपन झालली काही कळ हलली परभ लोकाच समाजात सापडतात तयाचपरमाण परशरामाचया धमाळीत रामोशी शजनगर तबडीवाल व कभार वगरर जातीच लोक असावत कारण ककतयक रीतीभातीमधय तयाचा शिाशी मळ समळतो साराश दरहरणयाकापासन बळी राजाचया पतराचा (बाणासराची कया उरा ही कषणाचया परदयमन नावाचया मलास दरदली होती) तनवाश होईतोपयात एकदर सवष तया कळाचा नीर काढन तयाचया लोकाची अशी राखरागोळी करन तयास धळीस समळववल यावरन बराहमण लोक जादववदयत मोठ परवीण आहत महणन बाकी सवष अजञानी कतरपतीचया मनावर वजन बसन त बराहमणाचया मतरास अततशय सभऊ लागल खर परत इकड परशरामाचया मखषपणामळ तयाचया धमाळीत बराहमणाचा फार कय झाला यामळ एकदर सवष बराहमण लोक तयाचया नावान हाकलया मारावयास कोठ लागल कोठ नाही तो इतकयात यरील एका कतरपतीचया रामचि या नावाचया मलान परशरामाच धनषय जनक राजाच घरी भरसभत भग कलयामळ परशरामान ती चरस मनात धरन रामचि आपलया घरी जानकीस घऊन जात आह अशी सधी साधन रामचिास रसतयात गाठन तयाजबरोबर यदध कल तयामधय परशरामाचा मोड झालयामळ तो इतका खजील झाला की तयान

आपलया सवष राजयाचा तयाग करन आपलया कटबासहवतषमान रोडस लोक बरोबर घऊन तळकोकणात जाऊन रादरहला तर अखरीस तयास तयाचया पवी कललया एकदर सवष दषट कमाषचा पशचाताप झालयामळ तयान आपला जीव कोठ व कधी व कसा दरदला याचा कोणास शोध लाग दरदला नाही

धो०mdashपरशराम हा आदरदनारायणाचा अवतार आह तो गचरजीव आह तयाला मरणच नाही अस सवष बराहमण आपलया गरराचया आधारावरन बोलतात आणण आपण तर महणता परशरामान जीव दरदला ह कस

जो०mdashदोन वराापवी मी सशवाजीचया पवाडयात (अभगmdashअतत महाररी कतरतरयाचा बाळ यवनाचा काळ तरतायगी १ सवभाव तो शर रणी सभडणार लढ अतनवार दशासाठी २ परशरामाशी झोब महाबळी एकवीस वळी लागोपा ३ अशा महावीरा महण महाअरी धाक ररररी दववजसत ४ बोधी सशऊ नका मोड झालयावर महणा महाआरी माग तयास ५ सभतरा सड घई शजककलया शतरचा पत कतयानाचा सपष जरसा ६ गचरजीव आह आण पाचारतन पहा तपासनी जोतीपढ ७) पदरहलया अभगात ldquoसवष बराहमणानी आपलया परशरामास पाचारन आणन तयाचया साकीतनशी माझयासमक हललीचया मागमहाराच पवषज परशरामाशी एकवीस वळा लढणार महाअरी कतरतरय होत ककवा नाही महणन पदरात माप यायावrdquo याववरयीची बराहमणास सचना दरदली आता तयानी परशरामास पाचारन आणणल नाही यावरन परशराम हा खरोखर आदरदनारायणाचा अवतार असन गचरजीव असता तर बराहमणानी कधीच तयास धडन आणन माझी तर काय पण एकदर सवष जगातील णिशसत व महमदी लोकाचीही खातरी करन तयाच समजतीपरमाण सवष मलछ लोकाच बड आपलया मतरववदयचया सामथयाषन मोडणयास कधी माग पढ पादरहल नसत

धो०mdashमाझया मत आपण सवत पन एकदा परशरामास बोलावन पहा तो खरोखरी शजवत असलयास तमचया बोलावणयान खगचत यईल कारण हललीच बराहमण जरी आपलयास ककतीही lsquoववववधजञानीrsquo झालो आहोत अस महणवोत तरावप त परशरामाचया मत भरषटच महटल पादरहजत याजववरयी परमाणmdashआताशा ककतयकानी शासतरववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार करन शासतरतनवरदध माळयाची गाजर खाणयाचा झपाटा चोरन चालववला आह

जो०mdashबर तस का होईना

गचरजीव परशराम उफष आदरदनारायणाचा अवतार यास mdash

मककाम सवषतर ठायी

अर दादा परशरामा त बराहमणाचया गररावरन गचरजीव आहस त कड का होईना परत ववगधपवषक कारली खाणयाचा गधककार कला नाहीस तला पदरहलयासाररख कोळयाचया मढयापासन

दसर नवीन बराहमण उतपन कराव लागणार नाहीत कारण हलली यर त ज मढयापासन उतपन कलल बराहमण तयापरकी ककतयक बरामहण lsquoववववधजञानीrsquo बनन बसल आहत तयाना काही अगधक जञानसदधा दणयाची तला कररी पडणार नाही फकत त यर य आणण तयानी शिाची गाजर खाललयाबददल तयास चािायण परायशशचत दऊन तयाचयाकडन तझया वदमतरजादचया सामथयाान पदरहलयासारख काही चमतकार इशगलश फर च वगरर लोकास करन दाखीव महणज झाल त असा तोड चकवन पळत कफर नको त या नोटीशीचया तारखपासन सहा मदरहयाच आत यऊन हजर झालयास मी तर काय पण एकदर सवष जगातील लोक तला त सवषसाक आदरदनारायणाचा अवतार खास आहस महणन मान दतील व त तस न कलयास यरील महारमाग आमचया महसोबाचया पाठीस लपन बसललया तझया ववववधजञानी महणववणार या बराहमण बचचास ओढन आणन तयाची फटफजीती करणयास कधी कमी करणार नाहीत आणण तणकरन तयाचया तणतणयाची तार तटन तयाचया झोळीत दगड पडलयान तयास ववशवासमतरासाररख उपाशी मर लागलयामळ करयाच फर (अरवा पानशगा) खाणयाचा परसग आण नको

तारीख १ ली माह आगसट आपला खरपणा पहाणारा सन १८७२ इसवी पण जोतीराव गोववादराव फल

जना गज घर न ५२७

भाग ९ वा

वदमाि जादच वजन मठ मारण दवहार घमववण जप चार वद बरहमघोळ नारदशाई नवीन गरार शदराास जञान दणयाची बादी भागवत व मनसाहहता यााचा असागतपणा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashतमही खटीस नागर बराच लावला बर तमचया महणणयापरमाण परशराम मला व तयाची मातीस माती समळाली अस का होईना परत बाकीचया सवष कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया मतराच वजन कस बसल ह कळ दया

जो०mdashकारण तया काळी यदधामधय बराहमण लोक हर एक शसतरावर ततरववगध करन तयास असतराची योगयता आणणलयासशवाय शतरवर तयाचा उपयोग करीत नसत तयानी जवहा अशा नानातर हचया चषटा करन बाणासराचया रयतसदरहत तयाचया राजयकळाची अशी राखरागोळी कली तवहा सहजच बाकी सवष दवभोळया कतरपतीचया मनावर बराहमणाचया ववदयची धाशसत बसली यास उदाहरणmdash

भग नामक ऋरीन जवहा ववषणचया छातीवर लार मारली तवहा ववषण (तयाचया महणणयापरमाण आदरदनारायण) ऋरीचया पायास शरम झाल असतील याजकररता चोळ लागला आता यातील भावारष शदध आपमतलबी आह तो असा की जया अरी साकात आदरदनारायण जो ववषण तयान बराहमणाच लारस सहन करन तयाच पाय दातरबल तया अरी आमही ज शि (तयाचया महणणयापरमाण कि पराणी) तयानी आपल बराहमण लाराबककया दऊन पराण जरी घऊ लागल तरी ह की च कर नय

धो०mdashतर मग आताचया हलकट लोकाजवळ जी काही जादमतरववदया आह ती तरी तयानी कोठन घतली असावी

जो०mdashहललीचया लोकाजवळ जी काही मठ मारणयाची मोदरहनी घालणयाची बगाली जादमतरववदया आह ती कवळ वदातील जादमतरववदयपासन तयानी घतली नसावी अस कोणचयान महणवणार नाही कारण आता जरी ततचयामधय अततशय फरफार होऊन बराच अपभरश झाला आह तरावप ततचयातील बहतक मतरात आणण यतरात ॐ नमो ओ नम ओ र ही र ही न वगरर वदमतरातील वाकयाचा बराच भरणा सापडतो यावरन बराहमणाचया मळ पवषजानी या दशात यऊन बगालयात पररम वसती कलयानतर तयाची जादमतरववदया यरन चहकद पसरली गलयामळ ततच नाव बगाली ववदया पडल असाव इतक च नवह परत आयााच पवषज आताचया आडाणी लोकासाररख दवहारा घमववणारसदधा होत कारण पवी तयाजमधय दवहारा घमववणार या लोकास बराहमण महणत असत व त सोमरस या नावाची दार वपऊन ततचया तारमधय बडबड करन आमहाबरोबर दव बोलतो महणन इतर अजञानी लोकास फसवीत होत अस तयाचयाच (ककतयक यरोवपयन गररकाराची मत आहत) वदावरन ससदध होत व तयाच आधारावरन हलली अशा सधारललया काळात आताच बराहमण भट आपली पोट6 जाळणयाकररता जप अनषठान जादमतरववगध करन अजञानी माळया कणबयास गड घालन फसववतात तरावप तया बापडया ददवी हतभागयास तया ढोगी गारडयाच कपट शोधन काढणयास फरसतच होत नाही कारण सवष दरदवसभर आपलया शतीत खपन आपलया मलाबाळाच पोरण करन सरकारची पटटी परी कररता कररता तयाचया नाकास नळ यतात

धो०mdashतर मग बरमहयाचया मखापासन चार वद सवयभ तनघाल महणन ककतयक बराहमण मोठी शखी करन जातात याला बाध यतो जो०mdashह सवष खोट आह कारण तयाच बोलण जर खर मानाव तर बरहमा मलयानतर बराहमणातील ककतयक बरहमऋरीनी अरवा दवऋरीनी कलली सकत बरमहयाचया तोडातन तनघाललया वदात कशी आढळतात तयाचपरमाण चार वदाची रचना एकाच कतयाान एकाच काळी कली महणन ससदध होत नाही अस ककतयक यरोवपयन परोपकारी गररकारानी ससदध करन दाखववल आह

धो०mdashभटानी हा बरहमघोळ कला तरी कवहा

जो०mdashबरहमा मलयानतर ककतयक बरमहऋरीनी बरमहयाचया लखाची तीन भद महणज वद कल व पढ तया तीन वदात अनक बरमहऋरीनी अनक तर हच फरफार करन तयास जया काही पवीचया भाकड

दतकरा मादरहत होतया तयाची तयानी तयाच मासलयाची कवन करन तयाचा एक नवीन चवरा वद कला इतकयात परशरामान बाणासराचया रयतस अस धळीत समळववलयामळ सहजच बराहमणाचया वदमतरजादच वजन इतर सवष कतरपतीचया मनावर बसल ही सधी पाहन नारदासारखया बायकातील पावली-कम-आठ भाऊजीन रामचि आणण रावण कषण आणण कस व कौरव आणण पाडव या सवष दवभोळया कतरपतीचया घरोघर रातरदरदवस खटया घालन तयाचया बायकापोरासमोर कधी कधी आपलया ववणयाची तणतण तार वाजवन व कधी तयाचयापढ रयरय नाचता टाळया वपटन तयास वरकाती जञान उपदश करणयाचा भाव दाखवन आतन एकमकास एकमकाचया लाडयालबाडया सागन तया सवााच आपापसात तट लावन एकदर सवष बराहमण लोकास तनवध कलयामळ बराहमण गररकारानी तवढया का सवष लोकाची नजर चकवन आपली सवष वदमतरजाद व ततसबधी भाकड दतकरा होतया तवढयाशी सरासरी मळ घालन तयानी अनक समतया सदरहता शासतर पराण वगरर भारच भार नवीन गरर घरातलया घरात बनवन तया सवाात शिावर बराहमण लोकाच वचषसव सरापन तयानी आपलया वडडलोपाशजषत सशपाईगगरीचया मागाात काटी ठोकन मोठा धासमषकपणाचा डौल घातला ह सवष बरमहकपट पढ कधी शिाचया धयानात यऊ नय या भयासतव अरवा तया गररात पादरहजल तस फरफार कररता यावत महणन तयानी शि वगरर पाताळी घातललया लोकास मळीच कोणी जञान दऊ नय अस अनसदरहतसाररखया अपववतर गररात फारच मजबत लख करन ठववल आहत

धो०mdashभागवत तयाच वळस कल असाव काय जो०mdashभागवत तयाच वळस कल असत तर सवााचया मागन झाललया अजषनाचया जमजय नावाचया पणतची हकीकत तयामधय कधीच आली नसती

धो०mdashतमच महणण रासत आह कारण तयाच भागवतामधय अनक परातन मन-कशलपत भाकड दतकरा अशा आढळतात की तयापका इसापनीतत हजार वाटयान बरी महणवल ततचयामधय मलाची मन भरषट होणयाजोगी एकसदधा गोषट आढळत नाही जो०mdashतयाचपरमाण मनसदरहता ही भागवताच मागन कली असावी महणन शाबीत करता यत

धो०mdashकाय मनसदरहता भागवताच मागन कली असावी अस कस होईल

जो०mdashकारण भागवतातील वसशषठान मी खन कला नाही महणन सदामन राजासमोर शपर घतलयाची उपमा मनन आपलया गरराचया ८ वया अधयायाचया ११० शलोकात कशी घतली तयाचपरमाण ववशवासमतरान ववपशततकाळी करयाच फर खाललयाववरयी तयाच गरराचया १० वया अधयायामधय १०८ शलोकात कशी उपमा घतली याखरीज तयाच पसतकात अनक ववरदध गोषटी सापडतात

भाग १० वा

दसर बळीराज बराहमणधमााची फजीती शाकराचायााच कतरिम नागसतक मत तनदायपणा पराकत गरारकार कमा आणण जञानमागा बाजीराव मसलमानााचा दवष आणण अमररकन व सकॉच उपदशकाानीा बराहमणााचा कतरिमरपी कोट फोडला इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashआता मातर सशकसत झाली कारण आपण सशवाजीचया पवाडयाचया परसतावनत सलदरहलयापरमाण साफ ससदध होत की चार घरचया चार बराहमण गररकार पोरी समळन तया घरातलया घरकडात बराच लटकयामटकयाचा खळ खळलया जो०mdashपरत पढ जवहा तो एक दीनाचा कर वारी महापववतर सतयजञानी सतयवकता बळीराजा या जगात उतपन झाला तवहा तयान जो आपला सवााचा उतपनकताष व सवााचा महावपता तयाच हत मनी धरन तयान आपणा सवाास दरदललया सतयमय पववतर जञानाचा व अगधकाराचा सवाास सारखा उपभोग घता यावा यासतव तयान एकदर सवष भटासारखया कतरतरमी दषट आणण मतलबी फासपारधयाचया दासयतवापासन आपलया दीन व दबळया आणण गाजललया बाधवास सोडवन दवाच राजय सरापन करणयाची सरवात करन तयान आपलया वडील बायाच काहीस भववषय़ पणष कलस वाटत अर जर समसटर टॉमस पसासाररखया मोठमोठया ववदवानाचया पवषजानी या बळीराजाच अकीत होऊन आपलया मागचया सवष इडापीडा दर करन सखी झाल परत अखरीस जवहा तया बळीराजास चार दषट लोकानी सळावर दवववल तवहा एकदर सवष यरोपखडात मोठी ढवळाढवळ होऊन कोटयावधी लोक तयाच मतानयायी झाल व त आपलया उतपनकतयाषचया नमापरमाण या जगात तयाचच तनवळ राजय सरापाव महणन रातरदरदवस झट लागल अशा सधानात एकदर सवष या दशात रोडीशी सवसरता झालयाबरोबर यरील ककतयक बवदधमान बळीनी तया घरकडयातील पोरीसोरीचया लटकयामटकया खळाची बरीच दाणादाण कली महणज साखयमतनसारखया ववचारी सतपररानी बराहमणाचया वदमतरजादववगधपरमाण दवहारा घमवन गराढोराचा वध करन ढवर व पालजतराचया तनसमततान गोमास खाणार या गववषषट दासभक मतलबी अनाचारी इतयादरद दगषणानी भरललया अशा बराहमणानी कललया एकदर सवष चटकानी भरललया गरराचया मखावर तल काजळाच माखाण करम बहतक बराहमणास शदधीवर आणन तयास आपल धमाषनसारी कल परत तयातन ककतयक उरलल कतकी बराहमण करनाटकात पळन गलयानतर तया लोकामधय शकराचायष नाम करन एक तर हची तरकट ववदया जाणणारा महापडडत उतपन झाला तयान आपलया बराहमणजातीचया दषट कमाषची सवष दरठकाणी फशजती व तनदा होऊ लागली व बदधधमाषचा परसार होत चालला ह पाहन तयास सहन होईना तयान आपलया लोकाचा उदरतनवाषहाचा रोजगार ठीक चालना महणन जया दषट कमाषवरन आपलया वदासदरहत सवष गरराचा बौदध लोकानी गधककार व पराभव कला होता तयापरकी गौमास खाण व दार वपण मातर बद करन एकदर आपलया सवष गररात फरफार करन तया सवाास मजबती यणयाकररता एक नवीन

नाशसतक मत उपशसरत कल तयास हलली वदात अरवा जञानमागष महणतात नतर तयान सशवसलगाची सरापना करन या दशात ज तकष यऊन रादरहल होत तयास दरहद लोकातील कतरतरय लोकात सरत करन घऊन तयाचया मदतीन मसलमान लोकापरमाण तरवारीन बदध लोकाचा पराभव करन पन तयान तया आपलया उरललया जादमतरववदयच आणण भागवतातील भाकड दतकरच वजन अजञानी शिाचया मनावर बसववल या शकराचायाषचया धमाळीत तयाचया लोकानी ककतयक बदधधमी लोकास तलयाचया घाणयात वपळन माररल आणण तयाच बहतक उततम उततम गरर जाळन टाककल फकत तयापरकी अमरकोश मातर तयानी आपलया उपयोगाकररता ठवन घतला पढ जवहा तया शकराचायाषच दरदवाभीत सशषय आराधयासारख दरदवसा मशाली पटवन पालखीत बसन चहकड ववठठल सवाससनीसाररख सोवळचाव करन नाचत कफर लागल तवहा मकदराज जञानशवर वगरर रामदासासाररख अनक lsquoपावलीच पधरा आणण आधोलीच सोळाrsquo बराहमण गररकार होऊन वयरष वाया गल परत तयातन एकानही आपण शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाला बोटसदधा लावन दाखववल नाही कारण तयास तयाचया एकदर सवष उरललया दषट कमााचा उघड रीतीन तयाग करणयाच धरयष होईना सबब तया सवष दषट कमाषस कमषमागष आणण नाशसतक मतास जञानमागष अस तनरतनराळ दोन भद करन तयाववरयी तयानी अनक भारच भार पोकळ पराकत गरर करन आपलया मतलबी जातीस अजञानी शिास लटन खाऊ दरदल परत पढ जवहा तनतयश रातरी जी नाही ती लाजीरवाणी दषटकम आचरन लागलीच दसर दरदवशी फकत आपलया उतपनकतयाषस मातर भजणार या मसलमानाच सववा परहर दरदवस यईपावतो तोड न पहाव महणन सोवळ पाळणार या ववटाळशा रावबाजीचया मजलशीचया अखरीस आदरदभररव रागाचया आरभी एकदर सवष बराहमणाचया तणतणयाची तार तटन इगरज बाहदराचा बाकटा चहकड फडक लागला तवहा बहतक तया बळीराजाच मतानयायी अमररकन व सकॉच उपदशकानी तया तया सरकारची काडीमातर परवा न कररता या दशात यऊन तयान एकदर जो सतय उपदश कला होता तया सवााचा एकदर सवष कतरतरसम दषट बराहमणास आधार दाखवन तयानी ककतयक शिास बराहमणाचया कपटरप दासयापासन मकत करन शिाचया गळयातील दासयतवाचा पटटा तोडन बराहमणाचया गरराचया तोडावर फ कन दरदला तवहा बहतक बराहमण आपलया मनात खोचन खास समजल की आता मातर ह उपदशक आपला कतरतरमी धनीपणा बाकीचया शिावर तरबलकल राह दणार नाहीत या भयासतव बळीराजाच मतानयायी उपदशकाची आणण अजञानी शिाची तनवळ गाठ पडन तया उभयताचया परतया ओळखी होणयाचया पवी बहतक भटबराहमणानी बळीराजाच मतानयायी उपदशकासदरहत इगरज सरकारास मळीच या दशातन हाकन दयाव महणन नानातर हचया कलपना काढन ककतयकानी आपलया वपदरढजाद ठकववदयचया दरहमायतीन अजञानी शिास उपदश करन तयाचया मनात इगरज सरकारचा दवर भरववणयाचा सपाटा चालववला (उमाजी रामोशी व नाना) आणण बाकी उरललया भटातन कोणी कारकनी कोणी काही कोणी काही अस नानापरकारच धद पतकरन एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही

भाग ११ वा

पराण साागण बाड वगर पररणाम शदर सासरातनक कळकणी सरसवतीची पराराना जप अनषठान दवसरान दकषकषणआ मोठया आडनाावााचया सभा इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashकाय या अधसमष भटगारडयाचया दगखोर मळ पवषजानी या दशात यऊन यरील आपलया मळ पवषजाचा मोड करन तयास आपल दास कलयानतर तयानी आपलया मनगटाचा परजापती करन आपला दगखोरीचा धमष बराच गाजववला तयामधय तयानी मोठा पररारष कला अस माझयान महणवत नाही परत जर कदागचत आपलया पवषजानी भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजाचा मोड कला असता तर तया आपलया पवषजानी आपलया मनगटाच सलग करन भटाचया पवषजास आपल दास करणयास कमी कल असत काय असो पढ जवहा भटानी तया आपलया पवषजाचया दाडगावयास सधी साधन मधयच ईशवरदतत धमाषच रपक दऊन तया कतरीमी धमाषचया आडन ककतयक भटानी एकदर सवष अजञानी शिाचया मनात आमचया दयाळ इगरज सरकारचा दवर भरववणयाची कलपना कादरढली ती कोणती

जो०mdashककतयक भटानी चवहाठयातील मारतीसारखया महावीराचया दउळी रातरी बसन मोठा धासमषकपणाचा डौल घालन वरकाती जञान सागणयाचा भाव दाखवन आतन भागवतासारखया गररातील खोटयानाटया गोषटीची पराण अजञानी शिास सागन तयाची मन भरषट करन तयानी तया बळीचया मतानयायी लोकाचया वार यासदखील उभ राह नय महणन उपदश करन उगीच तरी बसल नाही पण तयानी सधी साधलयाबरोबर तयाच गररातील भाकड दतकरा सागन एकदर सवष अजञानी लोकाचया मनात इगरजी राजयाचा दवर भरवन तयानी या दशात मोठमोठाली बड उपशसरत कली नाहीत काय

धो०mdashहोय कारण आजपावतो जी जी काही मोठमोठाली बड झाली तयामधय आतन ककवा बाहरन मखय अगरसर भटजी नाहीत अस बडच सापडत नाही पहाmdashउमाजी रामोशाचया बडात काळया पाणयाची सशका झालला धोडोपत सापडतोmdashतयाचपरमाण कालचया रोरलया चपाती गढ बडात परदशी भटपाड कोकणया नाना तातया टोपया वगरर अनक दशसर भटजी सापडतात

जो०mdashपरत तयाचपरमाण शि ससरातनक सशद होळकर ह नानाच काही अशी चाकरीचया सबधान नातवाईक असता तयानी तया बडखोराची काडीमातर पवाष न कररता तसलया सकटकाळी आमचया इगरज सरकारास ककती मदत कली हही पहा असो त भटानी उपशसरत कलल बड मोडणयाकररता आमचया सरकारास कजष झाल असल खर व त कजष आदा होणयाचया भरीस पररम पवषतीसाररखी तनररषक ससरान न घालता आमचया सरकारन नवीन कर कोणावर बसववला

अपराधी तनरपराधी रयतची आवडतनवड न कररता एकदर सवष रयतवर बसववला ह बर कल परत तो कर या बापडया अजञानी शिावर मकरर करणयाच काम आमचया अतत शहाणया सरकारन कोणाकड सोवपल शि ससरातनकानी आपलया जातीचया नानास यराकाळी मदत कली नाही सबब आतलया आत तरफडन तयास सशमगयातील ससकारासदरहत आसशवाषद दणार या तरतरकाळ सनान करन शदध होणार या िवय चकलो बरहमतनषठ भटजी कळकणयाषकडस सोवपल अर या कमषनषट गरामराकसाकड तया मळ बरहमराकसान सरकारी दपतराच काम सोपलया दरदवसापासन तयानी शिाचा वपचछाच सोडला नाही तरावप मधय एकदा मसलमान राजानी सवष गावचया पशपकाच गळ सरीन कापन तयास हलाल करणयाच काम आपलया जातीचया मलायाकडस सोवपल या पटाईत भटजीनी लखणीन शिाच गळ कापणयात मलायास माग हटववल यासतव सवष लोकानी सरकारची वाट न पाहता या गरामराकसास ldquoकलमकसाईrdquo अशी पदवी दरदलली अदयाप चाल असन आपल शहाण सरकार तयाचया इतर सवष कामगारासारखया बदलया न कररता तयाचया फकत समती घऊन अजञानी लोकावर कर मकरर कलयाबददल तनदरटशी तयार करन पढ तयाच कळकणयाास सवष लोकाचया घरोघर जाऊन तयाचया भटी घऊन नोदरटशी वाटणयाच काम सोपत नतर तया नोदरटशी पोहचवन भट घणार या कळकणयााचया फकत समती घऊन सरकार तयापरकी ककतयक तनदरटशी रदद करन अजञानी लोकाचा कर बहाल करत याला महणाव तरी काय

धो०mdashअस करणयापासन कळकणयाषस काही फायदा होत असल काय

जो०mdashतयापासन कळकणयाषस काही फायदा होतो ककवा नाही ह तयाच मन जाण परत तयास जरी एकादया आडदाड खपाटयापासन काही फायदा होत नसल तरावप त तयास अशा तनदरटशी दऊन तयाची तनदान आठ चार दरदवसाची खोटी करन तयाची हलपाटयाखाली चागली खोड मोडन तयाजवर आपला चक बसवन तसलया कामात कवडीरवडीला हात न लावता बाकीची सवष काम तयानी शदध बगळयाचया परी लक लावन इतकया तनषठन कली की एकदर सवष अकरशय आबालवदधानी शकराचायाषसारखी लकषमीची अशी सततत कली की ldquoह आमचया सरकारी सरसवतीबाई त आपलया कायदयावरन अडवन लाच खाणारास व तयाचपरमाण लाचार झालयामळ लाच दणारास सारखी सशका दतस यासतव त धय आहसrdquo तवहा ततन परसन होऊन काही कळकरणयाचया घरावर मातर सतत ककतयक रातरी रपयाची वषटी पाडली महणन लोकात फार गवगवा उठला होता मग ह खर असलयास तयाचा तपास काढन अशा पणयशील कळकणयाास पालखया न समळलयास भलतया एकादया वारवर बसवन तयास रसतोरसती समरववणयाच काम आपलया सरकारच होय

धो०mdashअहो भटानी तनमाषण कललया चषटा मागच चार बवदधमान गहसरानी कर द करन तया बळीराजाचया सनापतीचया पाहर यात दरदलया असन तया आताशी तया पहारकर याचया नजरा चकवन अशा कलमकसायास परसन होऊ लागलया महणनच आताचया ककतयक भटानी शिाचया शरमरप पटटीिवयापासन मोठमोठाल ववदवान होऊन तयाववरयी शिाच काडीमातर उतराई न होता तयानी

दोन दरदवस पादरहजल तशा मनमौजा मारन अखरीस मोठा सनानसधशीलपणा डौल घालन आपली वदमतरजादववदया खरी आह अस एकदर सवष अजञानी शिाचया मनावर वजन बसवन तयानी आपलया नादी लागाव महणन तयानी शादावलाचया मागचया अरवा पढचया सलगापढ आमही आपसात वगषणया करन मजर भटाकडन जप अनषठान करववलयामळ यदा पाऊस फार पडला व महामारीचा उपिव फार कमी झाला अस तयानी शवटलया दरदवशी गाडयावर भाताच बळी काढन सवष परकारचया अजञानी लोकास लोणकडया रापा दऊन मोठालया यातरा भरवन तयामधय पररम आपलया जातीचया ऎदी भटास मातर यरासाग भोजन दऊन तयातन उरलल अन बाकी सवष परकारचया अजञानी शिाचया पकती पाडन तयातन कोणास तनसता मठभर भातच कोणास तनसत वरणच आणण पषकळास तनसतया सशमगयाचया पोळयाच वाढन तया सवाास तपत कलयानतर तयातन ककतयक भटानी तया अजञानी लोकाचया मनावर आपलया वदमतरजादच वजन बसाव महणन उपदश करणयाच सपाट चालववल आहत खर परत त अशा परसगी इगरज लोकास परसाद घणयाकररता आमतरण का करीत नाहीत

जो०mdashअर अशा होलयाकोलहयानी अशी चार भाताची सशत टाकन य-य करन जमववललया भटानी जरी पललोगणती रि करन भो-भो कल तरावप तयाचयान आपलया इगरज बहादरास परसाद दववल काय

धो०mdashपर करा ldquoतटटक टमणी और तजीक इशारा बस हरrdquo यापका अगधक सचना करणयाची गरज नाही एकदा ldquoदधान पोळलली ताक फकन पीत असतrdquo या महणीपरमाण जो०mdashबर तझी मजी तस का होईना परत आताच सधारलल भट आपलया जादमतरववदयस व ततसबधी जपअनषठानास पादरहजल तततकी कलई दऊन एकदर सवष गललीकचीनी का भोकत कफरनातmdashतयात कोणाच काही कमी होत नाही परत तसलया लोकातील आपलया धयाचया कळास सातारचया कर द करन ठवणार या तनमकहरामी बाजीसारखया पाऊणआठ भटराजानी रातरदरदवस शती खपणार या अजञानी शिाचया शरमाचा परसा घऊन ढमढर यासारखया पदरहला परतीचया जाहामदष भटसरदारास सरजाम करन दरदललया सनदातील कारण पाहन फसटष सॉटष टरककाडसाहबासाररखया पववतर इनाम कसमशनराचया आगासदखील आनदाच शहार उभ रादरहल मग तर इतराचा काय पाड तयानी पवषतीसारखी अनक ससरान सरापन तयामधय इतर सवष जातीचया आधळया पागळया राडामडाची व तयाचया पोरकया अजञानी अभषकाची काडीमातर पवाष न कररता फकत आपलया जातीचया धषटपषट आळशी भटास दररोज नानातर हची समषटान भोजन घालणयाची वदरहवाट घातली तयाचपरमाण तयाचया मतलबी गरराच अधययन करणार या भटास यरासास वावरषक दकषकणा दणयाची वदरहवाट घातली ही सवष तयानी उपशसरत कलली कतरतरम हा काळपावतो आपलया सरकारान तशीच कायम ठववली आहत हा तयानी आपलया शहाणपणाला आणण राजनीतीला मोठा बटटा लावन घतलआ महणन महणणयास काही हरकत आह काय वर सलदरहललया पोकळ खचाापासन भटाखरीज बाकीचया सवष लोकास काडीमातर फायदा न होता ह

फकटच खाऊन माजलल ह कतयान पोळ उलट आपलया अजञानी शि दातयास चटकी धमााचया वापीन आपल पाय धवन तयाच पाणी मातर तयास पाशजतात अर या कमषतनषठ भटाचया पवषजानी तयाचया धमषशासतरास आणण मनसदरहततील ककतयक वाकयास हरताळ लावन अशी नषट कम कशी कली आता तरी तयानी शदधीवर यऊन या कामी आपलया भोळया सरकारच काही न ऎकता पवषती वगरर ससरानावरचया शिाचया घामाचया पोळया कोणी भटानी खाऊ नयत महणन एक मोठी लठठ सावषजतनक भटसभा सरापन ततचया साहयान याववरयी बदोबसत कलयाबरोबर तयाचया गरराच काही ना काही तरी पनववषवाह उततजकमडळीवर वजन पडल परत तयानी अशा मोठमोठया आडनावाचया सभा काढन तयामधय आपलया डोळयातील मसळ काढणयाच काम एकीकडस ठवन सरकारचया डोळयातील कसळ अजञानी जनास दाखवन त काढणयाववरयी तयास भरीस घाल नय ldquoलगडी ती लगडी आणण गावखरीही चरनाrdquo याला महणाव तरी काय तयानी आता आमचया आजञानान गाजललया सवष शिास तया बळीराजाचया पववतर आधारावरन तयाचया कतरतरमी खोटया दासयतवापासन मकत करणार या अमररकन सकॉच आणण इशगलश बाधवास कडकडन भटतोपयात मधयच काही धादल करणयाचया भरीस पड नय आता पर झालया तयाचया खटपटी आता गधककार असो तयाचया चपातीतील आणण वरणभातातील गढास

भाग १२ वा

वतनदार भट कलकणी यरोपीयन लोकााच वसाहतीची जररी ववदयाखातयाचया तोडावर कालोखाचा डाग यरोवपयन कामगारााची अककल गाग कशी होत इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअसो परत आपण पवी महणाला की बाकी एकदर सवष खातयात भट पडल नाहीत अस एकसदधा सरकारी अरवा घरगती खात सापडत नाही तर या सवाामधय मखय भटजी कोण

जो०mdashवतनदार भट कळकणी होत हयाचया कपटाववरयी बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरास अजञानी शिाची दया यऊन तयानी सरकारास ररपोटाषमाग ररपोट करन एकदर सवष कायदयामधय कळकणयाषस बदोबदी णखळन तयास नानापरकारच कोलदाड घालन तयाचया तोडास मजबत मसकी घातली आहत तरावप या कलमकसायाच तयाचया मतलबी धमाषचया सबधान अजञानी शिावर वजन असलयामळ ह सरतानासाररख आपलया धमाषचया आडन उघड चावडीतील भर कचरीत बसन तया बळीचया मताची तनदा करन अजञानी शिाची मन भरषट करीत नाहीत काय अस जर नाही महणाव तर शिास मळीच वाचता आणण सलदरहता यत नाही तर मग त कशावरन अरवा

कोणापासन तया मताचा इतका दवर करणयास सशकल याववरयी तला काही दसरी कारण ठाऊक असलयास कळ द इतक च नवह परत सधी पाहन तयाच चावडीत बसन सरकारी कायदयातील भलत एखाद कलम घऊन तयावर नानातर हच कारतसी कतकष घऊन शिानी सरकारचा दवर करावा महणन तयास चोरन धड दत नसतील काय व तयापरकी एक काना अरवा मातरा शि आपलया डोळस सरकारचसा कानावर घालणयास ररररा कापत (Chapter IV The Sepoy Revolt by

Henry Mead) नसतील काय कारण एकदर सवष वरचया कचर यातील भटकामगार तयाच जातवाल पडल यासतव आता तरी आपलया सरकारान शदधीवर यऊन पररम हरएक खडयानी तनदान एक एक तरी इशगलश अरवा सकॉच गहसरास तयाचया तनवाषहपरती गतकळी शत इनाम दऊन तयावर उपदशकाच काम सोपन तयानी फकत तया तया गावचया एकदर सवष कचचा हकीकतीववरयी तनदान वराातन एकतरी ररपोटा सरकारास करीत जावा असा कायदा करन बदोबसत कलयास पढ एखादया काळी नानासारखया भटास पन एखाद बड उपशसरत करणयाची जररी पडलयास तयान एखादया वपराचया पढचया सलगाची यातरा जमवन तीत सारभाताचया ऎवजी तयार कललया गढ चपातया एकदर सवष गावोगावी नमललया वळी एकदम पोहचवन तो परसाद अजञानी शिाकडन आपलया सरकारास पासल पाडन तयाचया मखात घालणयाचया कामी हा वतनदार कळकणयाषचा एकोपा तरबलकल उपयोगी पडणार नाही आणण तस कलयासशवाय एकदर सवष अजञानी शिाच पाय रारीच लागणार नाहीत इतक च नवह परत जवहा त यरोवपयन उपदशक एकदर सवष शिास खर जञान सागन तयाच डोळ उघडतील तवहा त या गरामराकसाचया वार यासदखील उभ राहाणार नाहीत दसर अस की सरकारन पाटीलकीसदरहत कळकणयाषच कामाची परीका घऊन त काम एकाच जातीकड सोपव नय महणज पलटणीसारखा या कामी काही आयास न पडता एकदम बदोबसत होऊन सवष लोकास ववदया सशकणयाची गोडी सहजासहज लागल पादरहज असलयास आमचया दयाळ सरकारन ववदयाखातयाकडील पोकळ खचष एकदम बद करन तो सवष परसा कलकटरखातयात जमा करन दर एक यरोवपयन कलकटराकडन जॉरववससाहबासाररखा पकपात न करता सवष जातीचया लोकातील हशार मलातन काही मल तनवडन काढन तयास फकत जाडभरड अनवसतर परवन तयाचयाकररता दरएक कलकटराचया बगलयाशजारी शाळा घालन तयाची पाटील कलकणी आणण पतोजीचया कामात परीका घऊन तयास ती काम सोप लागलयाबरोबर एकदर सवष कळकरणयाचया जटास बदनाम नानासाररखया भटाचया उपयोगी न पडता त अजञानी शिाची वतन फसवन घत असलयास व तया लोकात नानातर हच तट उपशसरत करीत असलयास तयास तस करणयाची फरसतच सापडणार नाही आजपावतो लकावधी रपय ववदयाखातयाकड जरी खची पडल तरावप तयापासन शिाचया समाजाचया मानापरमाण तयाचयात ववदवान लोकाचा भरणा वाढला नाही इतक च नवह महार माग आणण चाभार यापरकी कोणी एक-एक सशकलला कामगार आढळत नाही मग तर एम ए अरवा बी ए औरधास समळणयाची मारामार अरर या आपलया सरकारचया यवढया दरदगबर ववदयाखातयाचया गोर या तोडावर या काळया तोडाचया

भटपतोजीनी हा कवढा काळोखाचा डाग लाववला अर ही ldquoकडकारलीrdquo आमचया सरकारन इतकी तपात तळन साखरत घोळन मळली तरावप तयानी आपला जाततसवभाव न सोडडता ती अखरीस कडची कडच रादरहली

धो०mdashबर ह कळकणी अजञानी शिाची वतन कशी फसवन घत असतील

जो०mdashजया शिास मळीच वागचता आणण सलदरहता यत नाही अशास ककतयक कळकणी गाठन तयाच आपण सावकार होऊन तयाजपासन जवहा गहाणखत वगरर दसतऎवज सलहन घतात तयावळी त आपलया जातीच लखक समलाफी करन तयात एक तर हचया शती सलहन आणण तया अजञानी शिास भलतच काहीतरी वाचन दाखवन तयाच हात लखणीस लावन खत परी करन पढ काही दरदवसानी या कपटान सलदरहललया शतीपरमाण तयाची वतन घशात टाकन ढकर दत नसतील काय

धो०mdashबर ह जात कलमकसाई अजञानी शिात कोणत परकारच तट उपशसरत करीत असतील

जो०mdashशत बाध वगररसबधीmdashपोळा आणण सशराळशट याचया डावीउजवीसबधी आणण होळीची पोळी आधी लावणयासबधी सवष तट अजञानी शिात उपशसरत करणयाचया आरभी भट कळकणी नाहीत अस काही तट त दाखव शकशील काय धो०mdashबर अस तट उपशसरत करणयापासन या कसायाचया पदरात काय पडत असल जो०mdashअर ककतयक घरदाज अजञानी शिाची घराणी ईरस पटन एकमकाशी लढत असता आतन या कलमकसायासदरहत दसर या भटकामगाराची घर शकारता शकारता धळीस समळाल नसतील काय अर या कसायाचया नारदशाईमळ मलकी फौजदारी आणण दरदवाणी खातयात आतोनात खचष फगन तयातील बहतक कारकन मामलदारासदरहत गचटणणसानी आपलया ऎन ldquoततसववतवारणया भगो दवसय धीमहह गधयो यो न परचोदयातrdquo या अससल बीजमतरास हरताळ लावन तयाबददल तयानी ldquoगचरी समरी दव गचरी समरी दवrdquo या यवनी गायतरीचा उपदश तया पववतर भटमललापासन घतलयामळ भटवकीलाची दलाली वाढन त मोठमोठया चारटात बसन पोळासाररख डरकया फोडीत कफरतात का नाही याखरीज मनसफ नबाबाच सरजाम ककती वाढल आहत याची बरीज द इतकाही बदोबसत असन गरीब लोकास याय तरी सवसत पडन वळस तरी समळतो काय यामळ एकदर सवष खडयापाडयानीसदधा एक जगपरससदध महण पडली आह ती अशी की सवष खातयात बराहमण कामगाराचया हातावर अमक तमक कलयासशवाय त आपलया गररबाचया कामास हातच लावीत नाहीत ldquoतयाचया डोमलयावर घालायला काही तरी बरोबर याया तवहा बाहर तनघाrdquo

धो०mdashअस होत असलयास खडयातील शिलोक यरोवपयन कलकटराचया एकाती गाठी घऊन तयास आपली गार हाणी का सागगत नाहीत जो०mdashअर जयास ओची गाड कशी फोडावी ह मळीच ठाऊक नाही तर तसलया भकड भाउलयास अशा रोर कामगारासमोर उभ राहन तयास आपली गार हाणी आणण ती सशसतवार सागणयाची कवढी पचाईत तशातन एकादया लगोटया बाहदरान छातीचा कोट करन एकादया बटलराचया

मदतीन यरोवपयन कलकटरास एकाती गाठन तयाचयासमोर उभ राहन ldquoमाझी दाद लागत नाहीrdquo इतक चार शबद बोललयाची या कलमकसायास बातमी लागली की पर मग तया दववयाच नशीबच फटल महणन समजल पादरहज कारण त कलकटराचया कचरीतील आपलया जातीचया भटगचटणणसापासन तो रशवहयचया अरवा जजजाचया सवष भटकामगारापावतो आतलया आत तया यवनी गायतरीची वद कफरवन लागलीच आध कलमकसाई नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन वादीच साकीदार आणण आध कसाई वादीववरदध नानातर हचया दाखलयासदरहत पराव घऊन परततवादीच साकीदार होऊन तयाचया तटयात इतका गोधळ करन टाककतात की तयात सतय काय आणण असतय काय ह तनवहन काढणयाकररता मोठमोठ ववदवान यरोवपयन कलकटर आणण जजज आपली सवष अककल खचष कररतात तरावप तयास तयातील कधी कधी काडीमातर गहय न कळता त उलट तया गार हाण कललया लगोटयासच ldquoत मोठा तरकटी आहसrdquo अस अखरीस सागन तयाचया हातात नारळाची आई दऊन तयास सशमगा करणयाकररता तयाच घरी पाठवीत नसतील काय शवटी हया सवष भटकामगाराचया अशा कसबामळ ककतयक लगोटयानी आपली या सरकारात दादच लागत नाही सबब आपल पराणघात करन घतल नसतील काय ककतयकानी दरवडखोराच धद करन आपलया शजवास मकल नसतील काय ककतयकानी आपलया मनात अततशय सताप करन घतलयामळ वड झाल नसतील काय आणण ककतयकानी आपलया दाढया वाढवन अधषवडयासारख होऊन रसतयात जो भटल तयास आपली गार हाणी सागत कफरत नसतील काय

भाग १३ वा

मामलदार कलकटर रगवहनय जजज आणण इागजतनयरखातयाातील भट कामगार इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashयावरन भट मामलदार असलयामळ त काही अजञानी शिाच नकसान कररतात काय

जो०mdashआजपयात ज भट मामलदार झाल तयापरकी ककतयक आपलया वाईट आचरणामळ सरकारच गहगार ठरन सजस परापत झाल त आपल काम करीत असता इतक कनीतीन वागत व गरीबगरीब लोकावर जलम करीत की तयाचा एक गरर होईल अर या पणयासारखया शहरात भटमामलदार कळकणयाापासन आणलली लायकी दाखववलयासशवाय मोठमोठया सावकाराचीदखील हमी कबल करीत नाहीत मग तर गरीबगरीबाची दाद कोठन लागणार अर ह कळकणी त लायकी ततकीट दताना आपला दवहारा घमववत नसतील काय तयाचपरमाण या शहरची मयतनससपासलटी कोनी एकादया घरवालयास तयाचया जया शतखायाचया जागयावर नवा शतखाना भट मामलदाराचया दवार तया पठचया कळकणयाषचा असभपराय पादरहलयासशवाय बाध दत नाही अर तया कळकणयाषजवळ तयाचया पठचा नकाशा असन जयात एकदर सवष नवी खरदी

करणाराची नाव सामील करन साल दरसाल तयाची परत मामलदाराचया दपतरी दाखलयाकररता ठवणयाची चाल नसन कळकणयाषचा तया जागयाववरयी असभपराय खरा तरी कशावरन समजावा या सवष कारणावरन असा सशय यतो की भट मामलदारान आपलया जातीचया कलमकसायाच काही तरी तयात हीत वहाव महणन ही वदरहवाट चाल ठववली असावी यावरन तच ववचार करन पहा की अशा यरोवपयन लोकाचया वशसतशजारचया पण शहरात भटमामलदार जर अशी झोदरटगबादशाई करन आपलया जातीचया कलमकसायाची पोळी वपकववतात तर खडयापाडयात तयाचा काय जलम असल बर अस जर नाही महणाव तर आपण बहतक खडयापाडयातील अजञानी शिाचया झडी बगलत दपतर मारन भटकामगाराचया नावान हकलया मारन भटकत कफरताना पहातो तया सवषच खोटया असतील काय तयातन कोणी महणतो भट कळकणयाषचया खटपटीमळ भटमामलदारान माझी अजी वळस घतलीच नाही सबब परततवादीन माझ सवष साकीदार फोडन उलटा मजजवळनच फर ल जामीन घवववला कोणी महणतो भटमामलदारान माझी अजी घऊन हा काळापावतो दाबन ठवन परततवादीची मातर अजी दसर दरदवशी घऊन तयाचयाकडन माझया चालतया वदरहवाटीस खो घालन मला अस सभकारी कल कोणी महणतो भटमामलदारान मी बोललयापरमाण माझी जबानी सलदरहलीच नाही आणण पढ तयाच जबानीवरन माझया सवष तटयाचा असा गोधळ करन टाककला की आता मला वड लागणयाची वळ आली आह कोणी महणतो माझया परततवादीन भटमामलदाराचया सतरान माझया चालतया वदरहवाटीस लार मारन तयान माझ शतात आपलया पाभारी घातलयाबरोबर मी तया भटमामलदाराकड जाऊन तयास मोठया नमरतन जसमनीस हात लावन मजरा कला व तयाचयाशी एक चकार शबद न बोलता फकत तयाचया हातात माझी अजी दऊन मी तसाच चार पाच पाउल हटन आपल दोही हात जोडन तयाचयासमोर दीन वदन करन ररररा कापत उभा रादरहलो इतकयात तया यमान माझयाकड खालवर पाहन लागलीच ती अजी माझया आगावर फ कन दऊन मी कोडताची बअदबी कली अशा कारणावरन उलटा तयान मलाच दड कला तो दड मला दणयाची ऎपत नसलयामळ मला काही दरदवस कर दत रहाव लागल इकडस परततवादीन माझ नागरन डोगरन वजीवलल शत परन आपलया ताबयात घतलयामळ मया कलकटरसाहबास दोनतीन अजयाष कलया परत तया सवष अजयाष तरील भटगचटणणसान कोणीकडस दाबन टाककलया आहत तयाचा रागच लागत नाही याला कराव तरी काय कोणी महणतो भटगचटणणसान माझा अजष कलकटरास वाचन दाखववतवळी तयातील मखय मार कलम गाळन तयाजकडन भटमामलदारान कलला तनकाल कायम करववला कोणी महणतो माझया अजाषवरन कलकटरान आपलया मख जबानीन सलदरहणयास सागगतललया हकमाववरदध तरील भटगचटणणसान मजकर सलहन वाचताना मातर कलकटरास तयाचया सागणयापरमाण अकरश वाचन दाखवन तनकालावर तयाची सही घऊन तो तनकाल जवहा मला मामलदाराचयामाफष त समळाला तवहा मी आपलया कपाळावर हात मारन महणालो की ह बराहमणकामगार आपला पण ससदधीस नलयासशवाय उगीच बसत नाहीत कोणी महणतो माझी

जवहा कलकटरसाहबाजवळ दाद लागना तवहा मया रशवहयसाहबाकड दोन तीन अजष पाठववल परत त सवष माझ अजष तरील भटकामगारानी खटपट करन तया साहबाकडन पन कलकटराचयाच असभपरायाकररता परत पाठववल नतर कलकटराच भटकामगारानी माझ सवष कागद उलटपालट करन कलकटरसाहबास वाचन दाखवन मी मोठा तकरारी आह महणन माझया अजाषचया पाठीवर तयाजकडन असभपराय दववन रशवहयसाहबाची समजत काढली आता यर करणारान कराव तरी काय कोणी महणतो जजजसाहबान मातर माझा खटला सर होताच तयाचया सशरसतदारान मधय कोठ तोड घातलयाबरोबर तो साहब महणाला ldquoचप मधय बोल नकोrdquo नतर तयान माझ कागद सवत वाचन पादरहल परत तया कागदाला तो काय करील बापडा कारण पवीचया एकदर सवष कलकटर कचरीतील भटानी कळकणयाषचया सचनपरमाण माझया सवष खटलयाच सवरपच बदलन टाककल होत कोनी महणतो आजपावतो एकदर सवष भटकामगाराचया दवपजचया खोलीतील ठरावापरमाण तयाची घर भररता भररता माझी घर गली दार गली शत गली पोती गली आणण माझया घरातील सवष चीजवसत जाऊन बायकोचया आगावर फटका मणीसदधा रादरहला नाही शवटी आमही सवष तडाडा उपाशी मर लागलो तवहा माझया धाकटया भावडानी तरबगार याचा धदा पतकरन त सडकचया कामावर टोपली वाहणयास जाऊ लागल तरही सवष भटजीसाहब काडीचया कामाला हात न लाववता फकत दररोज सकाळी व सधयाकाळी एकदा फर लावर जाऊन हशजरी घतलयाबरोबर भलतया एखादया मर हाठी वतषमानपतरातील इगरज सरकारची अरवा तयाचया धमाषची तनदा कली असल तयाचा गोरवारा जाता तरबगार यास सागन तरबर हाडी परत जातात व तयाबददल सरकारही तया तरबगार यापका जयासती दपटीचयावर पगार दत असन एकादया तरबगार यान पगार झालयाबरोबर तयाची मठ गार कली नाही की लागलीच त दसर या दरदवसापासन आपलया वरचया साहबास तया तरबगार याववरयी नानातर हचया चाहडया सागन तयाच खाड माडतात इतक च नवह परत कोणी भटजी तयास महणतो अर त सरकारी काम सभाळन पतरावळीकररता वडाची पान व रोडस भड सधयाकाळी घरी यताना माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो तया आबयाची फादी तोडन रातरी माझया तरबर हाडी आणन टाक कोणी महणतो ततरगळाची नजर चकवन मला रोडीशी पान आणन द कोणी महणतो आज रातरी गावात मी तया दवघव करणार या बोडकीचया घरी फराळास जाणार आह यासतव त आपली भाकर खाललयाबरोबर माझ तरबर हाडी यऊन माझया कटबास सवष रातर सोबत दऊन तरच तनजन रहा परत दसर दरदवशी फर लावर हजर रहाणयास चक नको कारण उदया सधयाकाळीच रोरल इशजतनयरसाहब आपल काम पहाणयाकररता यर यणार आहत महणन रावसाहबानी सलहन पाठववल आह अस नानातर हच भटाच आतल (याजववरयी या पसतकाच शवटी इशजतनयरखातयावर जो पवाडा सलदरहला तो पहा) तरास मला माझ भाऊ घरी गलयाबरोबर सागन खळाखळा डोळयातन पाणी गाळतात काय कर हो दादा ह सवष भटजी अठरा वणााच गर पडल यानी कसही आचरण कल तरावप शिान तयाचा तोडान उचचार कर नय अस आपली शासतर बोबलतात माझा उपाय खटला नाही तर मया कधीच इगरजी बोलावयास सशकन एकदर

सवष बराहमणाचया ठकबाजा साहबलोकास सागन तयाचयाकडन या गलामाचया खोडी मोडलया असतया याखरीज एकदर सवष इशजतनयरखातयातील भटकामगाराचया लचचगगर या कतराटदार लोक इतकया सागतात की तयाचा एक सवततर गररच होईल यासतव ततष तयाववरयी पर कररतो साराश वर सलदरहललया गार हाणयापरकी काही खर असलयास तयाजववरयी बारीक शोध ठवन तयाचा बदोबसत करण हा आमचया सरकारचा धमष होय

भाग १४ वा

यरोवपयन कामगारााचा तनरपाय खोतााच वचासव पनशन घऊन तनवध झाललया यरोवपयन कामगाराानीा सरकाराात गाावोगाावचया हकीगती कळववणयाची जररी धमा आणण जातयासभमान इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashअस जर अनरष एकदर सवष खातयात भटकामगाराचा भरणा असलयामळ घडन यत असतील तर यरोवपयन कलकटर काय करन असतात त या सवष बराहमणाचया लचचगगर याववरयी सरकारास ररपोटष का करीत नाहीत

जो०mdashअर या भटकामगाराचया कसबामळ तयाचया टबलावर इतक काम साचल असत की तयापरकी ककतयक जररीचया कामाचा तनकाल करन फकत मरीठी कागदावर सहया कररता तयाचया नाकास नळ यतात तया तरबचार यानी या सवष अनारााचा पकका शोध काढन तयाववरयी सरकारास ररपोटष तरी कवहा कराव इतक ही असन मी अस ऎकतो की कोकणातील बहतक दयाळ यरोवपयन कलकटरानी अजञानी शिावरच भट-खोताच जलम नाहीस करावत महणन तयानी अजञानी शिाबददल सवत खोतभटजीच परततवादी होऊन त सरकारात तयाववरयी खटपट सर करीत आहत इतकयात एकदर सवष भट-खोतानी अमररकन सलवह होलडरचा ककतता घऊन आपलया मतलबी धमााचया साहयान अजञानी शिास सरकारचया उलट उपदश कलयामळ बहतक अजञानी शिानी उलटया यरोवपयन कलकटरावर कबरा बाधन सरकारास अस महणाल की आमहावर जो खोतभटजीचा अगधकार आह तो तसाच राह दयावा यर मातर खोतभटजीनी सरतानासाररख अजञानी शिास हातात घऊन आपलया भोळया सरकारास अजञानी शिाचया मररप शहास गतवन तया परोपकारी यरोवपयन कलकटरावर कशी पयादमात करणयाची वळ आणली आह ती पहा

धो०mdashअस जर अजञानी शि भटाचया उपदशावरन आपल चहकडन नकसान करन घतात तर यावरन पढ एकादया काळी तयानी भटाच ऎकन सरकारचया टोपीवर धपपा मारणयाकररता आपल हात उचललयाबरोबर तयाच कवहढ नकसान होणार आह कारण शिास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची अशी सधी पन यण फारच कठीण यासतव शिाचया हातन अस अनरष घडन यऊ

नयत महणन तमहास काही उपाय सचत असलयास अजञानी शिास सागन तर फळच नाही परत आपलया दयाळ सरकारास एकदा तरी कळवन पहा याउपर शिाचया कबखतीन डरच दरदल असलयास तयाला तमही तरी काय कराल

जो०mdashयाला उपाय आपलया दयाळ सरकारन पररम भट समाजाचया सखयापरमाणान एकदर सवष खातयात भटकामगार नम नयत अस माझ मत नाही परत तयाच परमाणान बाकी सवष जातीच कामगार नच समळालयास सरकारन तयाऎवजी फकत यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कामगार नमावत महणज एकदर सवष भटकामगारास सरकारसदरहत अजञानी शिाच इतक नकसान करता यणार नाही दसर अस की सरकारन फकत जया जया यरोवपयन कलकटरास महाराषर भारा सवचछ बोलता यत असल तया सवाास हयातभर पनशनी दऊन तयास यरच सवष खडयापाडयातन अजञानी भकड बाहलया शिात समसळन रहात करन तयाजकडन एकदर सवष भटकळकणी वगरर कामगाराचया कसबावर चागली बारीक नजर ठववावी आणण तयाचयाकडन हमशा तरील एकदर सवष कचचया हकीगतीवर ररपोटष मागव लागलयाबरोबर तयापासन एकदर सरकारी शाळाखातयातील भटाचया गलाबी लबाडया उघडकीस यऊन रोडयाच दरदवसात एकदर सवष शाळाखातयातील जी काही अवयवसरा झाली आह ततचा बदोबसत होऊन एकदर सवष अजञानी गाजललया शिास खर जञान झालयाबरोबर त या भटाचया कतकी अगधकाराचा गधकार करन आपलया राणीसरकारच उपकार कधी कधी ववसरणार नाहीत अशी माझी परततजञा आह कारण आमहा शिाचया गळयातील दासयतवाचया पटटयाचा घटटा जलदी कोणाचयान घासन काढवणार नाही

धो०mdashतर मग तमही लहानपणी दाडपटटयाची आणण गोळी तनशाण मारणयाची कसरत कशाकररता करीत होता

जो०mdashआपलया दयाळ इगरजसरकारास पालर घालणयाकररता

धो०mdashपरत तमही असली दषट मसलत कोठन सशकला जो०mdashचार सधारलया भट ववदवानापासन त याच कारण (परत घरात चलीजवळ) अस दतात की आपलयातील बहतक जातीच लोक आपलया अनादरदससदध धमाषववरयी अजञानी असलयामळ आपल सवष लोकातील एकी नाहीशी झाली व तयाचया योगान आपलयामधय अस नानापरकारच जाततभद होऊन आपली अशी फटाफट झालयामळ इगरजाचया हाती आपल राजय लागल व त आता आपलया अजञानी धमषभोळया लोकातील बहतक लोकाचा दशासभमान नाहीसा वहावा महणन त आपलया मतलबी धमाषचा आधार तयास दाखवन तयास आपल गरबध करीत आहत यासतव आपण सवष जातीचया लोकाची एकी झालयासशवाय या लोकास आपलया दशातन एकदम हाकन दणयाची आपलयास ताकद यणार नाही आणण तस कलयासशवाय आपण सवष लोकास आपलया अनादरदससदध धमाात रोडासा फरफार करन आपली सवााची चागली एकी कलयासशवाय आपलयास

अमररकन फर च आणण रसशयन लोकाची बरोबरी कररता यणार नाही अस तयानी मला टॉमस पस वगरर गररकाराचया पसतकातील ककतयक वाकयाचया आधारान ससदध करन दाखववल यावरन मी तसल वडचार काही दरदवस माझया लहानपणी करीत होतो परत पढ मी जवहा तयाच गररावरन बारीक ववचार करन पाह लागलो तवहा या सधारलया भटाचया मतलबी मसलतीचा खरा अरष माझया धयानात आला तो असा की आमही सवष शि इगरज लोकाच गरबध झालयाबरोबर तयाचया एकदर पवषजाचया कतरतरमी गरराचा गधककार कर आणण तणकरन तयाचया जाततयासभमानाचया तोडात माती पडन तयाचयातील ततष परतयक ऎदी लोकास आमहा शिाचया शरमाचया पोळया पोतया खावयास समळणार नाहीत व बरमहयाचया बापाचयानसदधा अस महणवणार नाही की शिापका भट उच अर जया लोकाचया मळ पवषजासच दशासभमान हा शबद मळीच ठाऊक नवहता मग तया लोकानी तया शबदाचा असा अरष कला महणोन तयाच फारस आशचयष मान नय कारण इगरज लोकानी मळीच तो बळीराजा यणयापवी दशासभमान गरीक लोकाचया शाळत सशकल परत पढ जवहा त तया बळीच मतानयायी झाल तवहा तयाचयामधय तो सदगण इतका वाढला की तयाची बरोबरी दसर या कोणतयाही धमाातील सवदशासभमायाचयान करवत नाही पादरहज असलयास तयानी आपलयातन अमररक तील बळीच मतानयायी जॉजष वॉससगटनची जोड दयावी कदागचत तयाचयान अशा महापरराची जोड दववतच नसलयास तयानी फरासातील बळीच मतानयायी लफटची तरी जोड दयावी महणज तयास कोणी कतकी महणणार नाहीत अर या सधारलया ववदवानाचया पवषजास सवदशासभमान जर खरोखर ठाऊक असता तर तयानी आपलया पसतकात आपलया दशबध शिास पशपका नीच मानणयाजोग लख करन ठववलच नसत त ववषठा खाणार या पशचा गोमतर वपऊन पववतर होतात परत त शिाच हातच सवचछ कारजाच पाणी वपणयास अपववतर मातनतात बर या सधारलया ववदवानाचया पवषजानी गगरसशयन लोकाचया पववतर दशासभमानाववरदध उपशसरत कलला अपववतर दशासभमान आपलयास कोणाचया परतापान समजला इगरज लोकाचया आणण तसलया परोपकारी लोकास महणज आपलयास भटाचया दासयतवापासन मकत करणार या लोकास आपलया दशातन हाकन दणयाववरयी तया ववदवानाची मसलत कोणाचयान घववल असा कोण मखष आह की जयाचयान आपलया तारणार यावर आपला हात उगारवल परत मी तला सागतो की इगरज लोक आज आहत उदया नाहीत त आपलया जमास परतील महणोन कोणाचयान खास करन सागवत नाही यासतव तया लोकाच राजय या दशात आह तोच आपण सवष शिानी जलदी करन भटाचया वडडलोपाशजषत दासयतवापासन मकत वहाव यामधय मोठा शहाणपणा आह दवाजीन एकदा शिावर दया करन इगरज बाहादराचया हातन भटनानाच बड मोडववल महणोन बर झाल नाही तर तया शादावलाचया पढलया सलगापढ रि करणार या सधारलया भटानी आजपावतो ककतयक महारास एकरी धोतर नसलयामळ अरवा कीतषनामधय ससकत शलोकाचा उचचार कलयामळ काळ पाणी दाखववल असत

भाग १५ वा

सरकारी शाळाखातीा मयतनससपासलटी दकषणा पराइज कमटी व भट वतामानपिकतयााची जट आणण शदराहद अततशदरााचया मलाानीा ववदया सशका नय महणन भट लोकााचा कट इतयाहदकााववषयीा

धो०mdashसरकारी शाळाखातयातील भटकामगार गलाबी लबाडया करतात तया कोणतया जो०mdashहलली जया पसतकाचया पडोशावरन एकदर सवष भटाचया गररातील लबाडया उघडकीस यऊन तयाचया पवषजाची मोठी फशजती होणार या भयासतव तयानी आपलया भोळया सरकारास कधी कधी एकाती भटन व कधी कधी वतषमानपतरादवार नानातर हचया गलाबी मसलती दऊन तयाजकडन एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तसलया गररास हददपार कल तर पवीचया अजञानी अगधकार यानी चार धमषभरषट ढोगयाचया आगरहामळ तया उपदशाचया मालकास सळावर दरदल महणन आमहास तरी का नवल वाटाव

धो०mdashतर यामधय सरकारचा दोर काय आह

जो०mdashसरकारचा जर यामधय दोर नाही महणावा तर सरकारन जया सधारलया भटाचया मसलतीवरन तसलया पववतर पसतकास हददपार कल तर तया पसतकाचया ववरोधी लोकानी कलली पसतक सरकारी शाळाखातयातन चाल करन तया लोकासच शिाच शाळात सशकक नमावत काय कारण याववरयी ववचार करन पादरहल असता अस ससदध होत की जो काळपावतो त पसतक जया परततवादयानी सरकारी शाळाखातयातन हददपार करववल तया सवाानी नवीन पसतक कलली एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन हददपार न करववता सरकार तयास उलट मोठमोठया बकीसा दऊन तया लोकासच सरकारी सवष शाळामधय सशकक नमन तयास तया पववतर पसतकाचया ववरदध शिास तोडान उपदश करणयाची सवड तरी का दत यासतव आमचया भोळया सरकारचयान तया पववतर पसतकासारख एकदर सवष सरकारी शाळाखातयातन तया परततवादयास तयाचया पसतकासदरहत हददपार करवत जर नाही तर आमचया सरकारान कपा करन एकदम सवष शाळाखाती बद करन आपल घरी सवसर बसलयास आमहा शि ववरचा काहीतरी कर कमी होईल कारण ववदयाखातयातील एका मखय भटकामगाराचया तनदान दरमहा सहाश सती महणज दरवरी (७२००)

सात हजार दोनश रपय पदरी आवळाव लागतात आता सलतानीचा तर घोरच नाही परत असमानी महर झालयास यवहढी रककम तयार करणयाकररता शिाचया ककती कटबास एक वरषभर रातरदरदवस शती खपाव लागत असल बर तनदान एक हजार कटब तरी महटली पादरहजत का नको बर या ऎवजाचया मानापरमाण हया बरहसपतीपासन शिास काहीतरी उपयोग होतो काय अर चार आण दररोज समळणार या शि तरबगार यास उहामधय सयष उगवलयापासन तो तो मावळपयात सडकवर मातीची टोपली वाहवी लागतात तयाला बाहर कोठ जाणयास एक घटकचीसदधा फरसत होत नाही आणण वीस रपय दररोज समळणार या भटचाकरास शाळत हवाशीर जागयात खची आसनावर बसन काम करीत असता तयास मयतनससपासलटीचा वराती होऊन दररोज सकाळी आणण सधयाकाळी रडाई पडलयाबरोबर आपण सवष लोकाचया ओळखीस याव महणन मोठया डौलान घोडयाचया गाडीत बसन शहरातील रसतोरसती लोकाचया पढवया शतखान पाहन समरवणयापरती फरसत कोठन समळत अर तयान शहरातील आळोआळीन ववदयपासन काय काय फायद होतात याववरयी अजञानी लोकास उपदश करणयाच एकीकडस ठवन तयास अस समरवत कफरणयाच भरण वाटत यावरन समशनखातयातील दहा रपय दरमहाचा उपदशक याचयापका हजार वाटयान बरा का नाही बर कारण जया शहरात तो उपदशक राहतो तया शहरातील सवष अबालवदधात तो उपदशक आह महणन ठाऊक असतो परत हा नबाब तयाचया खालचया मजलयातील तरबर हाडकरस हा कोण गोमाजी महणन माहीत नसतो अर हा आपलया वरचया यरोवपयन कामगाराजवळ दररोज इकडचया ततकडचया चार गपपा ठोकन मन मानल तवहा तास दोन तास शाळत सशकवन वराातन तयास दोन-चार लखी ररपोटष कररतो महणज हयाच काम झाल आणण यालाच चार आजषवी लोक इमानी चाकर व दशासभमानी महणतात अर या इमानी भट चाकरानी आजपावतो शाळाखातयाकडील लाखो रपय धडात टाककल तरावप याचया हातन अततशिास ववदया दऊन तयापरकी एकास मयतनससपासलटीत सभासद करवल नाही यावरन तच ववचार करन पहा की ह शाळाखातयाकडील एकदर सवष इमानी चाकर आपलया दशातील अजञानी अततशिाचा ककती कळवळा कररतात इतक च नवह परत ह दशासभमानी मयतनससपासलटीत मखय अगधकारी असता याचयान गल सालाचया पाणयाचया खरपडात अततशिास सरकारी हौदावर वपणयापरत पाणी भर दणयाची मदत करवली नाही यासतव कसमटीत अततशिापरकी सभासद घणयाची ककती जररी आह

धो०mdashतमच महणण रासत आह परत मी ऎकतो की कसमटीत हलली शिापरकी ककतयक सभासद इतक ववदवान आहत की त आपली मत दतवळी अर गोववदा महणणार या (नदी) यतरासारख आपलया माना हालवन होय ककवा नाही याचा परसाद दतात कारण जयास मळीच आपलया सहया करणयाची मोठी मारामार मग तर बाकी सवष आवळयायवढ पजय उरल असत अशा शि सभासदासारख कसमटीत खचीआसनावर बसन आपलया माना हालवन सहया करणयाजोग काही अततशिात लोक सापडतील काय

जो०mdashअशा शि सभासदापका हजार वाटयान चागल सलदरहता व वाककता यत अस पषकळ अततशि सापडतील परत भटाचया मतलबी गरराचया आधारावरन एकदर सवष अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ सहजच तया तरबचार यास शि सभासदासाररख सवष लोकात समसळन शरीमत होणयाची सवड नसलयामळ तयास अदयाप गाढव हाकन आपली पोट भरावी लागतात

धो०mdashएकदर सवष जातीच तनरतनराळ सखयापरमाण पाह जाता कसमटीत ववशरकरन कोणतया जातीच सभासदाचा भरणा सापडतो

जो०mdashभट जातीचा

धो०mdashमहणनच या कसमटीतील तरबगारी आणण भगीखरीजकरन भट कामगाराचा भरणा फार आढळतो तयापरकी पवी नळवाल भट कामगार असलयामळ काळया उहाळयात एकदर सवष आपलया जातीचया भटाचया वाडयातील हौदास इतक पाणी मनमराद सोडीत होत की तरील आसपासचया सवष भट शजार याची धोतरपातर धणयाची चगळ होऊन फार पाणी वयरष वाया जात अस परत जया जया पठत गरीब शिाची वसती आह तया सवष पठातील हौदात दोन परहरानतर वाटसरास तहान भागववणयापरत पाणी समळत नसत मग धणयाधाणयाची रलचल कोठन याखरीज भटाचया वसतीत नव हौद ककती कल आहत आणण जनागज पठ वगरर पठतील लोकानी आज ककती वर हौद हौद करन कसमटीचया नावान हाका मारलया परत तर भट सभासदाचा फार भरणा असलयामळ तया गररबाची ककतयक वर दादच लागली नाही परत अखरीस महणज गतसाली जवहा पाणयाची फारच तट पडली तवहा समठगजातील मागामहारानी काळया हौदास सशवन पाणी भरणयास लागल तवहा आताशी कसमटीन शदधीवर यऊन तया लोकाची दाद घतली या कसमटीन इतका बलगामी खचष तया कामी कला की तो ततचयातील मखय सभानायकाचया शहाणपणाला आणण वरभवाला शोभा दत नाही असो कसमटीत इतकी अदाधदी असता तयाववरयी मर हाठी वतषमानपतरकत का सरकारास जाग करीत नाहीत

जो०mdashअर एकदर सवष मर हाठी वतषमानपतराच कत भट असलयामळ तयाचयान आपलया जातीचया लोकाचयाववरदध सलदरहणयास हातच उचलवत नाही जवहा यरोवपयन सभानायक होता तवहा तो एकदर सवष भटाच काही कसब चाल दत नस तवहा मातर त एकतर होऊन तयान अस कलयामळ आमहा सवष रयतच अस नकसान झाल तयान तस कलयामळ आमहा सवष रयतच तस नकसान झाल अशा नानापरकारचया तयाचयाववरयी त कतकी कडया उठवन तयास इतका तरास दत असत की तो आपलया मखय सभानायकाचया जागयाचा राजीनामा दऊन पढ या कसमटीच नावसदधा घईनासा झाला बर आपल दयाळ सरकारही तया सवष मतलबी वतषमानपतराचया महणणयास खर मानन तया सलदरहणयात एकदर सवष शिाच व अततशिाच मत आल आह महणोन समजत अस समजणयामधय आमचया भोळया सरकारची मोठी चक आह तयास इतक ठाऊक नाही की एकदर सवष भट वतषमानपतरकतयााची आणण शि व अतत शिाची जमातन एकदासदधा अशा कामी गाठ पडत नाही तयातन बहतक अततशिास तर वतषमानपतर महणज काय कोलहा का कतरा का माकड

ह काहीच समजत नाही तर मग अशा अनओळखी अततशिाची मत हया सवष सोवळया वतषमानपतरास कोठन व कशी कळतात तयानी सरकारची रटटा करन अजञानी जनाची मन ररझवन आपली पोट जाळणयाकररता हा सधारला तततबा योजन काढला आह तस जर नाही महणाव तर एकदर सवष खातयात तयाचया जातीचया कामगाराचा भरणा असलयामळ एकदर सवष शिासदरहत अततशिाच नकसान होत आह याववरयी तयास शोध काढणयास फरसत जर होत नाही महणाव तर समिाचया पसलकडील लदन शहरातील राणी सरकारचया मखय परशानान आपलया सवपनात दरहदसरानाववरयी काय काय बरळला याववरयी तरबततम बातमी काढणयास तरी तयास कोठन फरसत होती असो तरावप एखादया मर हाठी णिशसत वतषमानपतरकतयाषन कसमटीत गरीबाची दाद लागत नाही महणोन सलदरहलयास पढ एकदर सवष मराठी वतषमानपतरातील ववरयाच इगरजीत गोशवार काढन सरकारास दाखववणयाच काम कसमटीतीलच एका भट सभासदाकड आह तर अशा ररपोटषराचयान कसमटीत आपलया शजारी माडीशी माडी दऊन बसणार या जातभावाची भीड न धररता तयाचया (आपलया) ववरदध मजकर सरकारपढ कस ठववतील

धो०mdashअसा जर चहकड भट सभासदाचा भरणा असलयामळ बाकी सवष जातीच नकसान होत आह तर तमही याववरयी एक लहानशी चोपडी करन दकणा-पराईज कसमटीस आपषण करा महणज तणकरन तरी सरकारच डोळ उघडतील

जो०mdashभटजोशी आपलया मतलबी धमाषचया रापा दऊन अजञानी शिास कसकस फसवन खातात व णिसती उपदशक आपलया तनपकपाती धमाषचया आधारान अजञानी शिास खर जञान सागन तयास कसकस सतय मागाावर आणणतात या सवष गोषटीववरयी मी एक लहानस नाटक करन सन १८५५ सालात दकणा पराईज कसमटीस अपषण कल परत तरही असलया सभडसर भट सभासदाचया आगरहामळ यरोवपयन सभासदाच काही चालना तवहा तया कसमटीन माझी चोपडी नापसत कली अर ही दकणापराईज कसमटी मयतनससपासलटीचीच धाकटी बहीण महणणयास काही हरकत नाही कारण ततन या कामी शिास उततजन यणयाकररता ककती दरठकाणी शिात दरदवा लावन उजड पाडडला आह तो दाखीव अखरीस मी त पसतक एकीकडस टाकन काही वर लोटलयानतर दसरी लहानसी बराहमणाचया कसबाववरयी नवीन चोपडी तयार करन आपलया सवताचया खचाषन छापन परससदध कली तवहा एका माझया पणकर सनहयान आगरह करन तया चोपडीचया काही परती एकदर सवष शाळाखातयाकडील मखय अगधकार यानी ववकत यायावयात महणन तयान मजकडन तया सवष अगधकार यास सचनापतर पाठववली परत तयातन एकाही अगधकार यान भटाचया भयासतव एकसदधा चोपडी खरदी करन आपलया नावास बटटा लावन घतला नाही

धो०mdashतातयासाहब तमहाला सवष लोकाचया पढ पढ करता यत नाही सबब तमचया चोपडया खपत नाहीत

जो०mdashअर बाबा चागल काम शवटास नणयाकररता वाईट उपाय योज नयत नाही तर तया कामाचया चागलपणाला बटटा लागतो तयानी एक माझी चोपडी ववकत घतली नाही महणन माझ

काही दवाशजन कमी पाडडल आह काय नाही परत पढ मी तसलया लोकाच आजषव करणयाच गधककारन आपलया उतपनकतयाष वपतयावर कसा भार घालावा ह सशकलो यासतव मी तयाचा तरतरवार आभार मातनतो

धो०mdashनतर आपण जवहा भट वगरर जातीचया मलीकररता शाळा सरावपलया होतया तवहा सरकारन महरबान होऊन आपलयास मोठया सतकारान एक शालजोडी बकीस दरदली नतर तयाचपरमाण आपण दसर या परक अततशिाकररता शाळा सरापन तयामधय अनक भट मदतीला घऊन तया सवष एकदर शाळामधय सशकववणयाचा भरभराट चाल करन आपण मधीच त काम एकाएकी एकीकडस टाकन बाजला झाला पढ आपण काही वर लोटलयानतर एकदर सवष यरोवपयन लोकाच घरी जाण बद कल याची कारण काय असावीत

जो०mdashभट वगरर जातीचया मलीचया शाळा घातलयामळ सरकारास आनद वाटन तयानी मला एक शालजोडी बकीस दरदली खरी परत जवहा मला अततशिाचया मलामलीकररता शाळा असणयाची फार जररी दरदसलयावरन मी तया कामी अनक भट सभासद करन तया सवष शाळा तयाचया सवाधीन करन अततशिाचया मलामलीकररता शाळा काढलया तवहा एकदर सवष यरोवपयन गहसरानी मला फार िवयदवार मदत कली तया उदार गहसरापरकी रशवहय कसमशनर रीवहजसाहब यानी जी मदत कली ती मी कधी ववसरणार नाही तया उदार गहसरानी फकत िवयदवार मदत कली इतक च नाही परत तयानी तया अततशिाचया शाळात आपला महततवाचा धदा सभाळन वरचवर यऊन मलाची गतत ववदयमधय ककती झाली याववरयीची चौकशी वारवार करीत अस व मलास ववदया सशकणयाववरयी उततजन याव महणन तो फार झटत अस तयाच उपकार अततशिाचया मलाचया हाडामधय णखळल आहत तयाजबददल तयानी आपलया शरीराच चमी जोड करन तयाचया पायात घातल तरावप त तयाच उतराई होणार नाहीत तयाचपरमाण दसर काही यरोवपयन गहसरानी मला या कामी फार मदत कली याजबददल मी तयाच फार आभार मातनतो तया वळस तयाही कामी मला भट सभासद घणयाची जररी पडली याची आतली कारण पढ एखाद परसगी कळवीन परत पढ जवहा मी तया शाळात भटाचया पवषजाचया कतरतरमी पसतकातील लबाडया करन मलास दाखव लागलो तवहा तयाचा माझा आतलया आत बोलणया-चालणयामधय बबनाव होऊ लागला तयाच महणणयाचा कल असा दरदसन आला की या अततशिाचया मलास ववदया मळीच दऊ नय जर कदागचत तयास सशकववणच भाग पडल तर तयाची साधारण अकरओळख मातर करन दयावी माझ महणण अस होत की तयाना चागल परतीची ववदया दऊन ततजपासन तयास आपल बर-वाईट समजणयाची शशकत यावी आता तयाचा अततशिास ववदया न दयावी याचा हत का त लोक ववदवान होऊन आपणास जया सरकारचया योगान ववदया समळाली व तणकरन खर कोणत व खोट कोणत ह समज लागल तया सरकारच परमतनषठ सवक होऊन आपल पवषजानी तयाचयावर कललया जलमाची आठवण होऊन आपला सवषसवी गधकार करतील ककवा कसा ह बरोबर सागता यत नाही असा जवहा माझ व तयाच

मतामधय भद पड लागला तवहा मी तयाच सवष कतरतरम समजन तया दोहीही खातयातन एका बाजला झालो तयास काही वर लोटली इतकयात भटपाडयाच बड उपशसरत झाल तवहापासन एकदर सवष यरोवपयन सभदय गहसर माझयाशी पदरहलयासारख नीट मन उगाळन न बोलता त मला पादरहलयाबरोबर आपलया कपाळास आठया घाल लागल तवहा मी तयाचया घरी जाणयण अगदी बद कल

धो०mdashभटपाडयाचया बदमसतीमळ तयानी आपला तनरपराधयाचा आवहर करन त आपलयास पादरहलयाबरोबर कपाळास अशा आठया घाल लागल ह तयाचया शहाणपणाला शोभा दत नाही आणण यावरन आपण भट ववधवा शसतरयानी गभषपात वगरर अघोर कम कर नयत महणोन तयास गपतपण बाळत होणयाकररता आपलया घरी सोय कली आह तया कामी आपण आपलया सरकाराजवळ कोणतयाही परकारची मदत न मागता व तयाचपरमाण तया कामात नावालासदधा भट सभासद न घता त काम आपण आपलया खचाषन चालववल आह

जो०mdashआपल सरकार जर महणाव तर शजकड घगर या ततकड उदय उदय महणणार आह कारण अततशिास सपशष करणयाची बदी असलयामळ तयास सहजच सवष रोजगारधदयाच दवार बद झाल व तयाजमळ तयाजवर पोटाचया आगीमळ चोर यामार या करणयाचा परसग गजरतो व तयानी चोर यामार या कर नय महणोन आमचया सरकारान तयाचया हजर या घणयाची वदरहवाट घातली ह बर कल परत भटाचया तनराशरीत अनार ववधवा शसतरयास पाट लावणयाची बदी असलयामळ तया वयासभचार करन गभषपात व बाळहततया करतात ह आमच यायी सरकार उघड डोळयान पहात असन तयाजवर मातर मागरामोशासारखी चौकशी ठवीत नाही ह मोठ आशचयष होय काय आमचया सरकारास गभषपात व बाळहततया करणार या बायापका दरोडखोर मागमहार जाशसत दोरी आहत अस वाटत काय दसर अस की भटाच ldquoखाण रोड परत मचमच फारrdquo अर जयाचयान एकगचतत होऊन आपलया बाळ बदरहणीचया हजामती करणार या नावपकाचया हातन वसतरा तछनाऊन घववत जर नाही तर तसलया लोकास अशा कामी सभासद करन काय फळ होणार आह

धो०mdashबर असो परत आपण पवी महणालात की एकदर सवष शाळाखातयात जया काही अवयवसरा झालया आहत तया कोणतया

जो०mdashतया सवष अवयवसरा सलह गलया असता तयाचा एक सवततर लहानसा गररच होईल या भयासतव तयापरकी एकदोन गोषटी उदाहरणारष यर घतो पदरहली गोषट अशी की शि व अततशि याचया मलाचया शाळाकररता सशकक तयार करणयाची अनवसरा

धो०mdashअस कस महणता सरकारन सवष जातीची मल सशकणयाकररता पतोजी तयार करणयाकररता एक सवततर तनराळी शाळा कली आह सरकारचया मनात आवडतनवड नाही

जो०mdashतर मग आजपावतो तया तयार कललया पतोजीनी अततशिाची मल तयार ककती कली ती दाखीवmdashआता खाली का पहातोस मला उततर द

धो०mdashएकदरसवष भटपतोजी लोक अस महणतात की अततशिाची मल शाळत घतलयाबरोबर दरहदसरानात मोठा गधगाना होईल महणोन सरकार सभत

जो०mdashबर तर सरकार पलटणीत सवष जातीच लोक भरतात महणोन दरहदसरानातील लोक का गधगाना करीत नाहीत ही सवष सरकारची हयगय कारण पलटणीची भरती करतवळी आपण त काम सवत करतात आणण पतोजी तयार करणयाच काम भलतया एखादया शाल तरबसनी गौतयागोमाजीकड नसमतात तयाला काही या कामाची मादरहती नसत तयाला जर या कामाची मादरहती असती तर तयान पररम अततशिाची मल पतोजी तयार करणयाच कामी हयगय न करता तया शाळत फकत भटाचया मलाची इतकी खोगीरभरती न करता

धो०mdashतर मग सरकारन याला काय तोड करावी

जो०mdashयाला तोड इतकीच आह की सरकारन कपाळ होऊन ह काम एकदर सवष यरोवपयन कलकटराचया हाती दरदलयासशवाय ससदधीस जाणार नाही कारण या लोकाचा शि व अततशिाशी तनकट सबध असलयामळ तयानी भट कामगारावर भरवसा न ठववता दर गावोगावी एक एक वळी जाऊन तयानी कळकणयाषचा हजर न धररता सवष गावातील आबालवदधास ववदयपासन काय काय लाभ होतात ह सागगतलयाबरोबर त आपली हशार हशार मल तनवडन कलकटरसाहबाचया सवाधीन पतोजी करणयाकररता मोठया आनदान करतील कारण जस यरोवपयन कलकटराचया बोलान ह काम तडीस जाईल तस असलया गररमाहीत कामगाराचयान तडीस गल नाही व पढही जाईल ककवा न जाईल याचा सशय वाटतो याववरयी एक महण अशी आह की lsquoजनो काम तनो राय तरबजा कर तो गोता खायrsquo यावरन तच ववचार करन पहा की शि व अततशि जातीच पतोजी तयार करणयाची ककती जररी आह कारण जवहा तया तया जातीच पतोजी तयार होतील तवहा त आपापलया जातीचा असभमान मनी धरन त आपलया जातीचया मलास हातात काठी घऊन गराची वळती कर लागणयाचया पवी इतकी सशकणयाची गोडी लावील की पढ ती मल मोठी झालयाबरोबर ती आपलयातील एका मलास बारीबारीन माळावर गराचया वळतया करावयास ठवन बाकी सवष मल अखरावर सरपारबया न खळता गावात यऊन आपलया पतोजीजवळ सशकणयास कधी कमी करणार नाहीत परत अशा सधारलया काळात जगामधय अतत सधारललया अमररकन लोकापरकी अधयाष लोकानी आपलया खासगत दशबाधवाबरोबर तीन वर सतत जग कलयासशवाय आपलया हातातन दासास सोडल नाही तर असलया गावठी भटपतोजीचयान शाळमधय शिादरद अततशिास खर जञान सशकवन तयास आपलया दासयतवापासन मकत होऊ दणयाची बवदध कशी दववल अर जया एका भट परोफसराचया पगारात सहा शि अरवा नऊ अततशि परोफसर सवसत समळणयाची खातरी असता आपल सरकार या कामी भटाचया नादी लागन आपलया अजञानी बाधवाचया कमाईच परस अस बलगामी खचषतात जर आपण जर तयाववरयी आपलया सरकारास जाग कल नाही तर तयाचा दोर आपलया माथयावर यणार आह तयाचपरमाण चौधर याच वाडयातील खाणावळीत अततशिाची मल ककती आहत बर

धो०mdashआहो जर शिाचया मलाची तनभावणी लागणयाची मारामार तर अततशिाच मलाच नाव कशाला काढता

जो०mdashका बर तच महणतोस ना सरकार अवडतनवड करीत नाही तर मग याच कारण काय

धो०mdashयाच कारण तर भट कामगार असलयामळ अस घडन यत महणन आपण मला एक दरदवशी परतयक परमाण दाखववल होत त अस की जो भट गहसर पवी जवहा आपलयाजवळ चाकरीस होता तवहा तो दोन वळा अततशिाचया शाळत यऊन काही ववटाळाचा ववगधतनरध न पाळता सवष जातीचया मलास सशकवीत अस आणण तोच भटजीबावा जवहा खाणावळीत चाकर झाला तवहा तो इतका सोवळा बनला की तयान एका गरीब सोनारास चावहडीवर ओढन आणल कारण तयान उहाळयात तया शाळतील हौदाला सशऊन आपली तहान भागववली

जो०mdashअर जया भटसशरोमणीन कलली गीत एकदर सवष नवीन समाजामधय गाणयाचा ककतता घतला आह तरावप तयान आपलया मतलबी धमाषपरमाण दगडी पजणयाच न सोडडता आपलया वाडयातील भटाचया हौदाला शिान सशऊ नय महणन पडदी घालन तो अखरीस काशीस जाऊन काशीकर होणयाचया बतात आह तरावप आमचया तनपकपाती मयतनससपासलटीत भटसभासदाचा भरणा असलयामळ ततन ती पडदी तशीच कयम ठऊन शकरवारातील सशपयाचया हौदाची पडदी मातर एकदम पाडडली तरावप तरील ककतयक भटजीनी फकत आपलया उपयोगाकररता तया हौदाचया उसवासानजीक एक लहानसा चोर हौद बाधन तयातील पाणी आपल सोवळ चाव करन नाहाणयाधणयामधय बलगामी नासशतातmdashआता बराहमणजमास यऊन अस कसब लढववल नाही तर तो जम कशाचा

भाग १६ वा

बरहमराकषसाच वपडचा गधककार

धो०mdashया सवष आपलया सवादावरन अस ससदध होत की एकदर सवष भटानी आपलया कतरतरमी धमाषचया अडन आपलया भोळया सरकारचया डोळयात माती टाकन आपण सवष शिादरद अततशिास अमररक तील दासापकाही जासती पीडा दत आहत यासतव आपण या भटाचया कतरतरमी धमाषचा गधककार करन आपलया अजञानी बाधवास जाग का करीत नाहीत

जो०mdashमी कालच सधयाकाळी याववरयी एक पतर तयार करन एका माझया सनहाचया सवाधीन करन तयास ववनती कली की तयान तया पतरातील र हसवदीघाषदी सवष चका नीट करन तयाची एक एक परत करन सवष भट व णिशसत वतषमानपतरकतयााचया असभपरायाकररता पाठवावी तया पतराची नककल यणपरमाणmdash

शदराानीा बरहमराकषसााचया दासयतवापासन अस मकत वहाव

मळ भटाचया (इराणी) पवजानी या दशात मोठा बडावा करन यरील आमचया मळचया कतरावासी पवषजास यदधपरसगी शजककलयामळ तयास आपल दास कल पढ जसजसी सधी सापडत गली तसतसी भटानी आपलया सततचया मदान अनक तर हतर हच मतलबी गरर करन तया सवााचा एक मजबत कोट बाधन तयामधय तया सवष दासास वशपरपर अटकावन तर तयास नानातर हचया पीडा दऊन हा काळपावतो मोठया मोठया मौजा मारीत आहत इतकयात जवहा इगरज बाहदराच राजय या दशात आल तवहापासन बहतक कनवाळ यरोवपयन व अमररकन सतपररास आमच दख पाहवना तवहा तयानी आमचया बदरदखायात हमशा यऊन आमहास असा उपदश कला की ldquoअहो बाबानो तमही आमहासारख मनषय़ आहात तमचा व आमचा उतपन व पालन व पोरणकताष एकच आह आणण तमही पण आमहासारख सवष अगधकारास पातर असता या भटाचया कतरतरमी अगधकारास का मातनताrdquo वगरर अशा नानापरकारचया पववतर सचनावरन ववचाराती मला माझ वासतववक अगधकार समजलयाबरोबर मी तया कर दखायाचया कतरतरमी कोटाचया मखय बरहमकपाटदरवाजयाला लार मारन बाहर आपलया उतपनकतयाषचा आभार मानला

आता मी तया परोपकारी यरोवपयन उपदशकाचया आगणात तब ठोकन रोडासा ववसावा घणयाचया पवी पररम अशी परततजञा कररतो कीmdash

भटाचया जया मखय गरराचया आधारावरन आमही भटाच दास आहोत महणन तयाचया दसर या ककतयक गररात लख आढळतात तया सवष गरराचा व तयाचा जया जया गरराशी सबध असल तया सवष गरराचा गधककार करन जया गररावरन (मग तो ककणतयादरह दशातील अरवा धमाातील ववचारी पररान कलला का असना) सवाास सारखा उपभोग घता यतो तशा गररकतयाषचा मी आपलया उतपनकतयाषचया सबधान धाकटा भाऊ समजन तयापरमाण वतषन करणार

दसर अस की ज लोक आपलया एकतफी मतासभमानाचया दाडगावयान कोणासही नीच मानणयाजोग आचरण कर लागतात तया उभयतास तस आचरण करणयाची सवड दऊन मी आपलया उतपनकतयाषन तनमाषण कललया पववतर अगधकाराचया तनयमास बटटा लावणार नाही

ततसर अस की ज दास (कि) फकत आपलया उतपनकतयाषस मानन तनतीस अनसरन सवचछ उदयोग करणयाचा तनशचय करन तयापरमाण आचरण करीत आहत अशी तयाजववरयी

माझी खातरी झालयाबरोबर मी तयास कवळ आपलया कटबातील बाधवापरमाण समजन तयाबरोबर अनवयवहार करीन मग तो कोणतयादरह दशातील असो

पढ एखादया काळी माझया अजञानानी गाजललया शि बाधवातन एखादयास भटाचया दासयतवापासन मकत होणयाची इचछा झालयाबरोबर तयान मला एक वळ तरी कपा करन आपल नाव पतरदवार सलहन कळववलयास मला या कामी मोठी दरहममत यऊन मी तयाचा फार आभारी होईन (सदहष पतराववरयी ज ज वतषमानपतरकतयााच असभपराय समळाल तयाची योगयता समजणयाकररता त आमही आपल वाचणाराकररता यर घतोmdash)

ता ५ डडसबर सन १८७२ इ

पण जनागज न ५२७ जोतीराव गोववादराव फल

धो०mdashआपण वर दरदललया जादरहरातीतील एकदर सवष कलम मला पसत पडली व मी तयाचपरमाण वतषन करणार आज हजारो वरााचया भटाचया कतरतरमी व तरासरप कर दखायातन मी सटलयामळ परमानद पावलो यासतव मी आपला ऋणी आह साराश तमचया सवष सागणयावरन दरहदधमाषचया कतरतरमीपणाववरयी तर माझी खातरी होऊन चकली परत जया एक परमशवरास आपण मानतो व सवष जञानी लोक मानतात तया परमशवरास तो सवषसाक व सवषजञ असता आमहा शिादरद अततशिाच हाल अजन दरदसलच नसतील काय

जो०mdashतयाववरयी पढ एकादया परसगी तला सवष खलासा करन सागन महणज तझी खातरी होईल

समापत

लोककलयाणचछ

पण शनीवार तारीख ४ जानवारी १८७३

आमच परससदध महाजञानी महाववचारी व महाशोधक ततववतत अजम जोतीराव गोववदराव फल याणी एका मोठया गहसराचया सशफारसीन एक अपरयोजक अशा परकारच आतमशलोघच व बराहमणाचया तनदच पतर आमहाकड पाठववल आह तयास आमचया पतरात जागा समळणयाचा सभव नाही याबददल सदहष अजम फल आमहास माफी करोत

शभवतामानदशाक व चचासाबाधीा नानाववधसागरह

कोलहापर-ता १ फबरआरी सन १८७३

पिवयवहार

पणयातील नदरटव वतषमानपतरकत खालचया मजकरास आपलया पतरात जागा दत नाहीत महणन हा आमहाकड पाठववला आह हा मजकर चहकड परससदध करावा अशी सम जोती गोववदराव फल याची इचछा असलयामळ आमही तयास या अकात जागा दतो जरी आमचया दरहद समतरास हा मजकर काही अशी तनदापर वाटल तरी हयामधय जो असभपराय दाखववला आह तो सततय अस आमहास वाटत कारण वासतववक पादरहलयास बराहमणानी मातनलयापरमाण जातीभद नाही अस सम जोतीचया लकात पकक आलयावरन मी कोणा पादरहज तयाशी अनवयवहार करीन अस तयान धरयाषन सागगतल अस छातीच परर या दशात पषकळ लवकर होवोत

भटकामगार इागजतनयरखातयाात कशी पढारगदी कररतात याववषयीा

पवाडा

पशवाई दकषकषणा रमणा इागजतनयर खातीा भररती होळकरी पोतीा धर०

भीक मागताा लाज न वाट घरोघर कफरती आळसी धमााआड लपती तरबगार यााचा धादा मतलबी नीच मातनती खशामत कररती ककती बराहमणाच कसब सलहहण कारकनया कररती कणबया हदवसा नाडडती हाजरी पसतक हातीा घऊन फलाावर जाती हाजर या मजन घती तरबन फीच मजर पाहन हाकलन दती नाहीा तो दोष लाववती चाल मगसिला धमकया दऊन कानावर पगडी चढवन सोग तरबगार या दावन उभा राही दर जाऊन पााढर डोळ दाात खाऊन चाल दर सोडन फलास मसिी नती बाजस शरा कानगोषटीस चाल फागजल हजर या भरलया नााव वाचन दाववती आढावा वरचवर पाहती तरबगार याची घोगडी दादा आसनावर बसती भररती होळकरी पोतीा १

पााडया हदवस बारा सार या महहनयामधीा भरती बाकी अठरा आपलया हातीा आठ हदवस खाडयाच बाकीच सात सोबती सशलक बवीसा भरती तझया घरचीा सवा माणस पगारा परतीा पावली दर तयााचया हातीा सवा बायका पोरीवजा सववीस हदन असती उरली सशलक मोगजती राणया नानया पोर नवहतीा दो हदवसाा वरतीा भरती आगाऊ फी परतीा रोजी बल हदवस दाहा नाहीा महहनयाला कमती तीच र सभसतयाची गतत चाल आमही जातीच बराहमण आतत लाचारी घऊन नात धमााच दाऊन मोहहती हळच साागन नजर सरकारी चकवन कराव आमच पाळण चाल बााधन धोतर का बरस झटती कस चाकरीस टळना तनतयनमास चाल आठ वाजलया वळ झाला घोडयावर बसती घरचा रसता धररती परतन यताा तनतय मळयाावर धाडा घासलती भररती होळकरीा पोतीा २

मगसिचया गजवलग गडणया धाडन काहढती तयााचया हजर या मााडडती घोडयापरता गडी दऊन तयास ररझववती भताला सहज आळववती पोकळ मगसि महणताा महणताा नालया फगववती चढववती वळाचया वरती मधीाच कधीा भोजन दऊन समाधा कररती कसी पाहा सागध सागधती जऊा घालताा सिी सचवी सरपणाची कमती पतीला सोडन कळववती भाजीपालया आग लागली खडयाची वसती सलाब लोणचया परतीा चाल वाहढती फार दरन सोवळ चाव करन गोववती गोड बोलन भोजनीा नादीा लावन सागधती कस भोदन घतत जागा सारवन चाल डागगतो पाहन वमाास सोडा हया नीच कमाास आग लागो या धमाास चाल साकट पडताा हाळच मसिी तोडाशीा दती तनराळ बाजला होती मगसिल लळा लावन गळा कावपती भररती होळकरीा पोतीा ३

गवताकररताा तनतय तरबगारी घोडयाची भरती पासळन घोड खाजववती फलामधन शदर बायका भााडी घााससती तरबगारी तरबछान कररती वडसरसा कणबी पाहन पाय दातरबवती मजन झोपा माररती सवजातीच सभकषक बराहमण फलावर नती सभकषा गाठन दवववती समळकतीच वााट हजर सोबतयााना दती समजत वरचयावर कररती दपतरदारा हापत बााधन भटीला जाती सशपायाा ववडयास बोलाववतीए चाल ठपल गोर यऊन करची ताब घऊन रकल सशकार खळन कागदीा सहया करन भटावर बाकी सोपन ववसावा ललास घऊन चाल शोभती खास कोचास वागचती नयजपपरास मान पाहा मधीा डकलीस चाल तरबगार यााचया कोबडया वगर सामानाची भरती पसा मधीाच कीा खाती बटलराचया हातन गोर या जलाब करववती भररती होळकरी पोतीा ४

नकसानीचा पसा माती भरीस घासलती दाखला कफगरठ ा सलहहती लट धमाळी पसा आठवण रमणयाची होती रपोटीा मळ समळववती खगजनयामधीा पसा सरताा कर योगजती हाड कणबयााची वपळीती कमातनषठ चाकर बनल लकषाधीपती बधली कणबयाची वरती टोपीवालया

गहय कळताा रागजनाम दती हवलया तीन मजली करती नयायशील महणववताा आताा तमहीा आमच भपती दया नाहीा शदरााची गचततीा चाल अनभव सवताा लकषन साागतो खर तनकषन सवा जाती तनवडन घयावया साखया परमाण दयावीा काम नमन होईल सख साधन चाल घासलतो पदरीा चकीस नसमताा एका जातीस परवश नाहीा शदराास चाल एक जातीच सवा समळन नाडडती बाकीच तोडाकड पहाती जोतीराव बोधी करा नय एक जात भरती भररती होळकरी पोतीा ५

मारवाडी भट यााच कसबाववषयीा

अ भा ग

काया परती लागोटी कफरती नाागराच पाठ ा १ एका घोगडयावााचनी गसियाा नस दज शयनीा २ ढोरामाग सवाकाळ पोर कफरती रानोमाळ ३ ताक कणया पोटभरी धनय महण तो सासारीा ४ अस वसिााची कमती एकमकाा गचकटती ५ सरकारी पटटी नट पड तीन शडया गााठ ६ कजारोखीा सलहहण आट तनदाय मारवाडी काट ७ आजञानयाला समजत नाहीा कळकणयाान सलहहल कााहीा ८ वकीलाची माहागाई नयायागधशा दया नाहीा ९ पापपणय जर नाहीा पशापरत दादा भाई १० तनतय जमती एका ठायीा शदरााची दाद नाहीा ११ राज धमाशील महणवती आताा कार माग घती १२ ववदया दयावी पटटीपरती गधकारनी सााग जोती १३

भटााचया मतलबी गराराच कसब याववषयीा

अ भा ग

लपाचया उबीत आागमोड दई झोप यत नाहीा आळशास १ दाव रबरबी शतीा बााधावरी बलास तो चारी शकरोदयीा २ ऊन पाणी तनतय सोवळयाचा राट साधयसाठ ा पाट मनय सख ३ तनटनट करी गाडया आऊतासीा तटकया दोरासी चार गाठ ४ पायीा चमी जोडा तनर याच धोतर पगडीचा भार दजी वसि ५ उघडा तो बाब लागोटया बाहदर गचाधया डोईवर घोगडीचया ६ अननशवदधसमष तप भातावर करी चषटाचार गचिाहती ७ जोधळयाचया कणया ताक पोटभरी सख नाहीा रोरी नाागर याचया ८

टकनी लोडाशीा काम सलहहणयाच बोल हदमाखाच रडा जसा ९ अनवाणी पाय मठ नाागरास हाकी बलास गीत गात १० ताट वपकदाणी तजाळ समयी दववज झोप घई तरबछानयाात ११ कोरडी ताबाख चनयासव खाई गोड झोप घई घोगडीात १२ अवयव बवदध दोघाास सारखी बराहमण काा सखी झाला ऎसा १३ सततचया मदान ववदया बाद कली शदरााही मातनली बादी सदा १४ मन तो जळाला इागरजी बा झाली जञानाची माऊली पानहा पाजी १५ आताा तरी तमहीा माग घऊा नका गधकारनी टाका मनमताा १६ ववदया सशकतााच पावाल त सख घयावा माझा लख जोती महण १७

भटाच कसब आणण शदरााचा दवभोळपणा याववषयीा

अ भा ग

रडा लाग शजार याशीा आसा नाहीा डोळ पसी १ मोल घई रडा लाग बहरपी आणण सोग २ सवासाकष जगतपती तयाला नको मधयसती ३ ववटाळसा तोडी ताल करी पजा घई मोल ४ मढा दऊतनयाा राप पापी कररतो बा जप ५ वकीलाला चाड नाहीा कताा आमचा सवानयायी ६ िाता सवााला सारखा नाहीा कोणाला पारखा ७ भोद भट शदरााघरीा दई रापाा पोटभरी ८ एका जोतीबाचा सार घाला दवाजीवर भार ९

mdashसमापतmdash