new पुणेजिल्हा मा ुरी ाईक - esahity.com · 2019. 11. 2. ·...

२

पण जिलहा माधरी नाईक

ई साहहतय परतिषठान wwwesahitycom

पण जिलहा भाग २

सकलन माधरी नाईक

ई साजहतय परजिषठान




सकलन माधरी नाईक मचर

Madhuri jadhav26yahoo co in

9820234891

8369371412

या पसिकािील लखनाच सरव हकक तया तया लखक-लजखककड सरजिि असन पसिकाच ककरा तयािील

अशाच पनमवदरण ककरा रपािर करणयासाठी लखक रा लजखकची लखी पररानगी घण आरशयक आह िस

न कलयास कायदशीर कारराई होऊ शकि

परकाशक ई साजहतय परजिषठान

www esahity com

esahitygmail com

परकाशन १० एजपरल २०१७

copyesahity Pratishthanreg 2017

bull जरनामलय जरिरणासाठी उपलबध

bull आपल राचन झालयारर आपण ह फ़ॉररडव कर शकिा

bull ह ई पसिक रबसाईटरर ठरणयापरी ककरा राचनावयजिररकत कोणिाही रापर करणयापरी ई-

साजहतय परजिषठानची पररानगी घण आरशयक आह



ह पसिक महाराषटरािील समसि भटकयाना समरपपि

माधरी नाईक





पण जिलयाची सफर आि आपण करणार आहोि पण जिथ काय उण ह आपण नहमी ऎकिो खरच

तयापरमाण सरव परकारचया फफरणयासाठी पणयाि सथळ आहि आपलया सोयीसाठी िालकयापरमाण तयाच

जरभागीकरण कल आहमी मला िमल िस याि रणवन कल आह काही नजरन सथळाची माजहिी पणरी

भटकया जमतानी फदली आह काही इटरनट ररन िसच काही रिवमानपता मध जमळालली माजहिी एकत

कली आह माझया पढचया भटकिीसाठी आजण हलली सरव िण कठ ना कठ िाि असिािच गल की जिथल

फोटो काढन ि आपलया मोबाईलरर जडसपल फोटो ठरिच असिाि मग काय आपोआप जडसपल फोटो

छान आह कठ गलल अस जरचारल की जमळाली थोडी नरी माजहिी नर सथळ राचक ही तयाचया

िरळची अशी सथळ नककी कळरिील अशी आशा करि परतयक गाराि एक मफदर िर असिच असल िर

एखादी नदी काही ऎजिहाजसक रारसा असल िर िरढच कळरा काही सथळ फार अगोदर बजघिली

असलयान कस गलो होिो ह दजखल आठरि नाजहय पण ि िमही िर नफककच शोधालतयाि पण एक मिा

असि रसतयाचया बाबिीि माझा फार गोधळ असिो पण भटकयाना काय रठकाणाच नार कळाल िरी पर

असि पढच शोधणयाच काम ि बरोबर करिाि िमहाला काही अिन माजहि असलयास नककी कळरा

जशररायानी याच पणयाि बालपणी ससकाराच र पराकरमी धड जगरजरल पशराईमधय याच पणयान

रािधानीच सथान भषजरल पशवयाच कितवतरही फलजरल याच पणयान अस ह पण लोकमानय रटळकाची

ही कमवभमी थोर समािसधारक िोजिबा फलयाचया समािपरररिवनाचया कायावस सररािही यथनच

झाली या कायावला पररणाही या पणयािच जमळाली आजणhellip जररोधही यथच झाला

समािपरररिवन सधारणचया कायावि सरवसर झोकन दणाऱया अनक समािसधारकाच कितवतर याच

पणयान फलजरल गोपाळ हरी दशमख (लोकजहिरादी) महातमा िोजिबा फल यासारख समािसधारक ही



पणयाचया मािीन राषटराला फदलली दणगीच ठरली रा गो भाडारकर सधाकर आगरकरलोकमानय रटळक

गोपाल कत षण गोखल महषी धोडो कशर कर यासारखया नररताच कायवित ही ह पणच

पण शहराचया नाराररन जिलयासही पण जिलहा अस नार पडल इसरी सनाचया दसऱया शिकाि

होऊन गललया टॉलमी याचया जलखाणाि पणयाचा lsquoपननाटाrsquo असा उललख आढळिो राषटरकट रािरटीि या

गाराचा lsquoपनरडीrsquo नारान उललख कला िाई पणय या शबदाररन पण ह नार पडल असार अशीही एक

उपपिी माडली िाि मळा र मठा या नदाचया सगमारर रसलल पणयसथळ महणन ह नार पडल असार

मोगल रािरटीि या गाराचा lsquoकसब पणrsquo असा उललख आढळिो

आधर चालकय र राषटरकटाचया पराचीन रािरटी पणयान पाजहलया मधय यगािील यादराचा अमलही

पणयान पाजहला बहामनी जनिामशाही र आफदलशाही रािरटीही यथच तयाचया मनाि रिल मराठा

रािरटीि पण ह एक महततराच रािकीय क दर होि पढील काळाि पशवयानी आपली रािधानी यथ

रसजरली १८१८ साली मराठशाहीचा असि झाला र पणयाचया शजनरारराडयाररील भगवया शडयाची

िागा lsquoयजनयन िकrsquoन घिली सराितरय आदोलनािही पण अगरभागी राजहल आद कराजिकारक रासदर

बळरि फडकयाची कमवभमीही पण हीच होिी पणयाचया गणशखखडीिच २२ िन १८९७ रोिी चापकर

बधनी रड या िलमी पलग कजमशनरचा रध कला अनक कराजिकारकानी र सरितरय सनानीनी पणयास

आपली कमवभमी मानल होि १५ ऑगसट १९४७ रोिी भारि सरित झाला आजण पणयाचया

शजनरारराडयाररील lsquoयजनयन िकrsquoची िागा भारिाचया lsquoजिरगी झडयानrsquo घिली

पण शहर भारिाचया इिर महततराचया शहराशी रसिा रलर र हराईमागावन चागलया परकार िोडल

गल आह पण जरमानिळाररन परी फकत दशािगवि राहिक चालि अस पण आिा खसगापर र दबईला

िाणारया उडडाणामळ जरमानिळ आिरराषटरीय झाला आह



नरा गरीनफफलड पण आिरराषटरीय जरमानिळ परकलप महाराषटर सरकार सर करणार असन िो चाकण र

रािगरनगर या गारामधील चादस र जशरोळी याचया िरळ (पणयापासन ४० फकमी अिरारर) होणयाची

शकयिा आह या परकलपाची िबाबदारी महाराषटर औदोजगक जरकास महामडळाकड सोपरली गली आह



पण जिलयािील िालक एकण िालक चौदा

१ पण शहर

२ हरली ६४

३ खड ७५

४ आबगार ८१

५ िननर 74

६ जशरर १०८

७ दौड १२२

८ इदापर १२४

९ बारामिी १२८

१० परदर १४१

११ भोर १५६

१२ रलह १६०

१३ मळशी १६२

१४ मारळ १५४



हरली िालका -

खचिामजण | थऊर

Chintamani | Theur

मोटार-थाबयापासन अरघया एका फलाागाररच शरीखचिामणीच दरालय आह दरालयाच महादवार

उततराजभमख आह खचचरडच मोरया गोसारी याच रशि शरी खचिामजण दर यानीच ह दरालय बाधल

तयानिर साधारण शभर एक रषाानी शरीमि थोरल माधररार पशर यानी सभामडप बाधला आजण या

दरालयाचा जरसिार कला निर पशवयाच सनापिी हररपि फडक आणखी इिर भकतमडळीनी जमळन या

दरालयाि काही फरफार करन तयाची भवयिा आजण शोभा अजधक राढजरली



दरालयाचया आराराबाहर िरळच पशवयाचा राडा होिा परि िो राडा आिा िथ उभा नाही मखय

कदडीदररािाच काही अरशष मात अिनही जशललक आहि राडयाच आरार बरच भवय फदसि िथील

भवय अरशषाररन तया राडयाचया परीचया भवयिची कलपना यि या राडयापासन थट नदीपयािची

फसरबदी राट पशवयानी बाधन काढली होिी ही फरसबदी राट मात अिनही सजसथिीि राजहलली आह

थऊर गाराचया जिनही बािला मळमठा नदीचा िण काय रडा पडलला आह मळामठा नदीला अगदी

बारमास उदड पाणी असि तयामळ थऊरला पाणयाची कधीच पचाईि पडि नाही नदीचया डोहाला

कदबिीथव अथरा खचिामजण िीथव अस नार आहशरीखचिामजण हा डावया सोडचा गनपिी आह माडी

घािलल आसन आह मिी अगदी रखीर आह मिीच िोड परव फदशला आह गौिम ऋषीचया अजहलयची

दराचा इदर यान फसरणक कली र आपली कामचछा परी कली गौिम ऋषीना हीगोषट कळिाच तयानी

अजहलयाआजण इदर अशा दोघानाही शाप फदला अजहलया जशळा होऊन पडली आजण इदराचया अगाला िि

पडली सरव दराना फार दःख झाल तयानी तया शापाबददल गौिमऋषीची जरनरणी कली गौिम ऋषीनी

मग उःशाप फदला शरीगिाननाची आराधना कलयान िझया पापाच िालन होईल अस तयाला साजगिल

बतहसपिीनी इदराला गणशमत फदला इदराचया आराधनमळ शरीगिानन परसनन झाल तयानी तयाला आशीरावद

फदला तयामळ इदराच रप पालटल आजण िो पनहा परवरि फदस लागला हा गणपिी आपलया मनाि

जचजिलल दिो महणन याच नार खचिामजण अस पडल

या ितासबधी दसरी एक कथा सागणयाि यि िी अशी -

बरहमदरान आपलया जचतताला सथयव परापत वहार महणन जचततरतततीचा परकाशक खचिामजण याची आराधना

कली खचिामजण परसनन झाल आजण तयानी तयाला रर फदला तयामळ बरहमदराचया जचतताला सथयव लाभल

या परसगाच समारक महणन ह ित परजसदध आह यथ साधकाचया मोहिालाच जनराकरण होि आजण तयाना

जचततशािी लाभियोगजसदधीचा लाभ होिो आजण आतमसािातकारही होिो याच िताि कौजडणय ऋषीचा

आशरम होिा मोरया गोसारी यानी सदधा यथील अरणयाि उगर िपशचयाव कली याच रठकाणी तयानी तयाना

जसजदध परापत झाली होिी शरीमि थोरल माधररार पशर याची पतई रमाबाई याचया यथील रासिवयामळ



या िताला जरशष महततर आल पशवयाच दरि गणपिी परि शरीमि थोरल माधररार पशर यची या शरी

खचिामणीरर जरशष भजकत होिी राजयकारभारािन थोडीशी िरी फरसि जमळाली िरी जरशरािीसाठी

आजण मनःसरासयासाठी ि थऊर यथील आपलया राडयाि यऊन रहाि या खचिामणीचया साजननधयाि

राहनच तयानी आपलया अगािील राियकषमा या रोगाशी सामना फदला आजण आपल पराण तयानी शरटी

शरीखचिामणीचयाच चरणारर अपवण कल शरीमि थोरल माधररार पशर याचया पती रमाबाई या

तयाचयाबरोबरच सजि गलया मळामठा नदीचया काठारर सिीच रतदारन आह कारपिक रद ८ला दररषी

िथ रमामाधर पणयजिथीला उतसर सािरा कला िािो

दरालयाचया एका ओररीमधय शरीमि थोरल माधररार पशर याच िलजचत लारलल आढळि

थऊरला या शरी खचिामणीचा उतसर दररषी भादरपदािलया चिथीला फार मोठया परमाणारर

सािरा कला िािो

थऊर गारी खचिामजण दरदरा िो ररदपाणी

गौिमाची शापराणी जयाचया कत प आटली



खड-जशरापर हरली िालकयाि यथील कमरअली दररशाचा दगाव अनक खहद-मजसलमाच

शरदधासथान आह

आळदी जञानशवराच समाधीसथळ -

आळदी महाराषटरािील परजसदध सि सि जञानशवर याच आळदी ह समाजधसथान आह सि जञानशवरानी

आपलया िीरनािील काही काळ यथ वयिीि कला या आळदी गाराला ldquoदराची आळदीrdquo अस महणिाि

कारण चोराची आळदी नाराच आणख एक गार पण जिलयाि आह ही दराची पणयापासन अरघया

पचरीस फकलोमीटररर आह रारकरी लोकासाठी िसच समसि मराठी िनासाठी आळदीला मोठ महततर

आह आळदी ह शहर इदरायणी नदीचया िीरारर रसलल आह सि जञानशवर समाधी मफदराचया मागचया

बािला नदीरर असलला घाट अजिशय सदर आह जञानशवरानी रयाचया एकजरसावया रषी यथ १२१८

साली जिरि समाधी घिली तया िागी एक सदर समाजधमफदर १५७० मधय बाधणयाि आल अस साजगिल

िािआषाढ मजहनयािील एकादशीला आळदीहन जनघन पढरपरला जञानशवराची पालखी िाि या

पालखीसोबि लाखो रारकरी अदाि १५० फकमी अिर पायी चालि पढरपरला जरठोबाचया दशवनासाठी

िािािरारकरी सपरदायाि पढरपर इिकच आळदी या िीथवसथानासही मोठ महततर आह इदरायणी नदीचया

काठी रसललया या गारी सि जञानशवरानी रयाचया एकजरसावया रषी सिीरन समाधी घिली (इस

१२९६) तयामळच आळदीच महतर फार मोठ आह महाराषटराि जरठठलभकतीचा सकाळ करन रारकरी

सपरदाय जनमावण करणार लोकोततर सि महणन सािश रष अरघया महाराषटरान जञानशवराना आपलया हदयाि

िपल आह `जञानदर रजचला पाया कळस िकयान चढजरलाrsquo या ओळीनसार भागरि धमावची धरा

खादारर राहणार ह दोन थोर सि महाराषटराचया लोकिीरनाि अखड जररािमान झाल आहि जञानशवर

महारािाच समाधीसथान जरठठल-रखमाईच मफदर सोनयाचा खपपळ अशी अनक सथान या िीथवसथानी

भजकतभारान पाहणयासारखी आहि यारठकाणी आषाढी-कारपिकी एकादशीला याता भरि िसच जञानशवर

समाधी फदनी कारपिक कत तयोदशीला यथ उतसर असिो शरी जञानदरानी या रठकाणी सिीरनी समाधी

घिलयान या गाराच महततर अमर होऊन गल आह गलया ७०० रषावि अनक सिाचया आजण ऎजिहाजसक



घटनाचया पाऊल खणा यथ उमटललया आहि िस पाजहल िर पौराजणक काळापासन ह गार परजसधद

इजिहासकार रािराड य़ाचया मि आळदी ह गार मधययगािल आह इ स ७६८ चया कत षणराि

राषटरकटाचया िळगार िामरपटाि आळदी गाराचा उललख आढळिो इदरान पतरीरर यऊन महायाग कला िो

इथच सकद पराणािील सहयाफदर खडाचया ६४ वया अधयायाि या गाराची रारणा अलका कणीका आनद

र जसधदित अशी नार आली आहि मराठी सिानी या गाराच नार लडीराळपण अलकापरी ठरल

आह हररहरदर सरामीचया समाधीरर यादर काळािील उललख सापडिाि शरी जशरािी महारािानी एका

शिाच उतपनन शरी जञानदराचया समाधी सथानास फदल होि तयानिर रािाराम महाराि बाळािी

बािीरार पशर पजहल बािीरार रगरनी आळदी गाराकड लि परजरल आजण आळदीला गारपण फदल

िताचया सौदयााि भर पडली तयानिर अनक धजनकानी या गारािील रासि बाधलया हबिबाबा पायरी

ndash हबिबाबा ह शरी जञानशवर महारािाच फ़ार मोठ भकत पढरपर यथ िशी नामदराची पायरी िशी आळदी

यथ हबिबाबाची पायरी तयाच रशि आिही पालखी सोहळा चालरिाि शरी जसदधशवर ndash ह जशरखलग

फ़ार पराचीन आह शरी जञानशवर महारािाचया परी आळदी परजसधद होिी िी जसदधशवरामळ शरी जञानशवराच

ह कलदरि आह अिानरति ndash हा रति पजरत समिला िािॊया रतिाची छाया दऊळराडयाि

शिकानशिक पडली आह याची मळी समाधीसथानाि शरी जञानदराचया कठास लागली आजण शरी एकनाथ

महारािाना दतषटाि होऊन तयानी िी दर कली अशी आखयाजयका आह यथ भाजरक शरी जञानशवरीची अखड

पारायण करिाि सरणव खपपळ ndash सरणव खपपळ रति दऊळराडयाि फ़ार परािनकालापासन उभा आह

शरी जञानशवर महारािाचया आईच भागय या रतिामळ उदयाला आल आजण िगाला चार सोनयासारखी मल

जमळाली शरी एकनाथ पार ndash शरी जञानशवराचया मफदराि असललया शरी कसरीनाथ मफदरासमोरचा हा

एकनाथ पार फार िना होिा१९७६ साली खचचरडच जञानशवर भकत शरीिगननाथ गणपिी गारड यानी

सरखचावन पनहा बाधन ससथानला अपवण कलाया पारारर नाथाचया पादका बसजरणयाि आलया आहि

पडजलकाच दऊळ ndash पडजलकाच दऊळ पणयािील एक सारकार खचिामण जरठठल माळरिकर यानी १८५७

साली बाधलह मफदर इदरायणी नदीचया पाताि आह जरशरािरड ndash शरी जञानशवर- चागदर भटीची साि

रडगार-घनद रसतयारर या भटीची साि जरशरािरड आिही दि आहचागदराच असखय जशषय खरचराच



रपान अजशवन मजहनयाि नररात उतसराच रळी शरी जञानदराची पालखी िथ िाि तयारळी परगट होिाि

पण रजशषय महणि कोणासही दश करि नाहीि अशी भाजरकाची शरदधा आह शरी जञानशवर महारािानी

चालजरलली खभि चागदर राघारर बसन आल हािाि सपावचा चाबक होिा तयाचा गरवपररहार

करणयासाठी शरी जञानशवर महाराि र तयाची भारड या खभिीरर बसन तयाना सामोर गल र तयाना उपदश

कला इजिहास - चागदर नाराच एक जयषठ योगी जञानशवर महारािाना भटायला राघारर बसन आल

होि तयारळी जञानशवर आपलया भारडासमरि एका खभिीरर बसन ऊस खाि होि चागदराची भट

घणयासाठी जञानशवरानी तया खभिीलाच चालरि नल अशी आखयाजयका आह िी खभि आळदीला आह सि

जञानशवरानी भगरदगीिा हा गरथ मराठीि आणला

मोशी चाकणपासन निीकच असललया मोशी यथ

आिरराषटरीय परदशवन क दर सर झाल आह चाकणपासन पण

िरळ तयामळ कशल ितजञानही सहिपण चाकणसाठी

उपलबध होि आहइथ महाजशररातीला मोठा भडारा असिो



जनळकठशवर ( डोणि ) -

पणयापासन फकत ५० फकमी दर जनळकठशवर नाराच ह सदर भटकिीसाठी रठकाण आह

खसहगडापासन फकत २० फकमी रर अतयि कमी गदीच आजण खसहगडाचया िलनच ककबहना तयाहनही

सदर जनळकठशवर ह खर िर एका मोठया डोगरारर बसललया जशर-शकराचया दरळाच नार दऊळ

बऱयापकी िन आजण फारच मोठठ आह दरळाचया परीसराि बरच पौराणीक दखार उभ कल आहि

सगळया मतयाव जसमटचया असलयामळ पारसापाणयाचा काही तास नाही जनळकठशवरला िाणयासाठी

खसहगडापाययाशी रसललया डोणि गारापासन फाटा फटिो िो पानशि ररसगाराकड िािो तया

रसतयान थोड गलयारर दोन मागव आहि

१ खानापरचया थोड पढ गलयारर जनळकठशवराची पाटी फदसि िथ गाडी लारायची िथनच एक

छोटी मोटरबोट धरणाचया पाणयािन जनळकठशवराचया पाययाशी आणन सोडि िथन परविाचया टोकारर

िाणयासाठी रसिा आह साधारण २ िासाच चढण आह अथावि रसिा बरा आह तयामळ घसरणयाची जभिी

नाही एक सोपपा टरक महणन हा मागव पतकरायला काहीच हरकि नाही

२ खानापरचयाच रसतयान ररसगार धरणापयाि सरळ िायच ररसगार धरणाचया खभिीपासन एक

छोटा रसिा जनळकठशवराकड िािो हा रसिा अतयि खराब आह पारसाळयाि रठकरठकाणी ओढ नाल

छोट धबधब लागिाि ि पार करन िार लागिाि अथावि गाडीनही अगदी शरटपयाि िािा यि नाही

गाडी साधारण परविाचया मधयापयािच िाि िथन पढ चालिच िार लागि ह अिर साधारण-पण ३०एक

जमजनटाच आह

पारसाळयाि भट दणयास उततम अस ह रठकाण आह रर खाणयाजपणयाची फारशी (चागली) सोय

नाही तयामळ बरोबर खाण पाणयाचया बाटलया घउन िाण हच योगय



लोणी काळभोर यथील पराचीन कालीन महादर मफदरhelliphellip



भगरान जरषणच दशारिार सराानाच पररचयाच आहि तयापकी शरीराम

र शरीकत षणाची मफदर भारिभर आहि रराहमिीच दरालय फारच कवजचि

आढळि चाकणचया चकरशवरापाशी एक भगन रराहमिी आह रामटक

(नागपरिरळ) आजण खिराहो (मधय परदश) यथही रराह दरालय आहि शरी

जरषणमिीमधय परभारळीि दशारिार कोरलल असिील िर तयािही

रराहजशलप आढळि मानरी शरीर आजण रराहमख अशा नतरराहाचया मिी

असिाि ककरा रराह हा पशरपािही दाखजरलला आढळिो तयाला यजञ

रराह महणिाि अषटजरनायकामधील परजसदध अशा मोरगारचया

मयरशवराच दशवन घऊन िरळचया आठ-दहा फकलोमीटर अिराररील लोणी भापकर या गारी िािा यि

गारािील लोकाना दततमफदराची राट जरचारारयाची आजण या भागाि यायच इथ एक जरसिीणव आजण

सबक बाधणीच कड आह या कडाची उततर बाि इिर बािपिा रगळी आह जिथ रराहमडप आह या

आटोपशीर मडपाि परी रराहमिी होिी कवहा िरी िी सथानभरषट झाली सधया ही भगन मिी याच

दरळाचया पाठीमागील शिाि पडलली फदसि





लोणी काळभोर यथील जनसगव रमय पयवटन िीथव ित रामदरा

लोणी काळभोर यथील भवय साई मफदर



दह

दह ह पण जिलयािील गार आह सिशरषठ शरी िकाराम महारािाच ह िनमसथान इदरायणी

नदीचया काठी असन याच गाराि शरी िकाराम सदर रकठाला गल अशी आखयाजयका आह जया डोगराि

एकािाि बसन िकारामानी अभग रचना कली र अरघया महाराषटराि भकतीच मळ जपकरल िो भडाऱयाचा

डोगर दहपासन अरघया ६ फक मी अिरारर आह हा डोगर भाजरकाच शरदधासथान बनन राजहला आह

आि या डोगरारर िाणयासाठी थट पकका रसिा आह जया इदरायणी डोहाि िकारामाच अभग तयाचया

खनदकानी बडरल िो डोहही इदरायणीकाठीच नजिक आह िकाराम महारािाचया आजतमक सामयावमळ ह

अभग पनहा रर यऊन िरल होि

दह गाराि रतदारन जरठठल मफदर चोखामळयाच मफदर आफद सथान दशवनीय आहि िकारामबीिला

महणि फालगन रद जदविीयला दह यथ रारपषक उतसर असिो

इदरायणी काठी नरीन गाथा मफदर बाधणयाि आल आह सि िकारामाच अभग माबवल दगडा रर कोररन

मफदराला आिन सिरणयाि आल आह पणयापासन मबईकड िािाना २५ फक मी रर दह ह इदरायणी

नदीचया काठारर असलल लहानस गार रारकरी आजण भकती सपरदायाच एक मोठ सि ndash शरी िकाराम दह

गारी राहि गाथा आजण अनक अभगाचया रपाि सि िकाराम महाराि आिही आपलयाला भटिाि शरी

सि िकाराम महाराि ह शरी जरठोबाच जनजससम भकत तयामळ परतयक आषाढी एकादशीला सि जञानशररर

महारािापरमाणच िकाराम महारािाचीही पालखी पढरपरला िाि असि

सि िकाराम महरािाच िनमसथान महणन ह परजसदध आह फालगन रद जदविीयला (िकारामबीि) यथ

मोठी याता भरि तयाच फदरशी िकाराम महारािानी सदह रकठगमन कल अस मानिाि जरठठल मफदर

िन जशरमफदर इदरायणीचा डोह ही दहिील बघणयासारखी रठकाण आहि िरळच रामचदर डोगर भडारा

डोगर यथ कोरीर लणीही आहि सि िकाराम महाराि खचिनासाठी साधनसाठी भडारा डोगरारर िाि

असि परतयक गररारी र एकादशीचया फदरशी मफदराि कीिवन होि सधया फदसणार मफदर इ स १७२३

मधय सि िकारामाचा सरावि लहान मलगा नारायणबाबा यानी बाधन घिल अशी नोद आढळि





उरळी-काचन हरली िालकयाि यथील जनसगोपचार क दर परजसदध आह सरावि िण आजण परजसदध

असलल ह जनसगोपचार क दर सराितरयपरव काळाि महातमा गाधीचया पढाकारान सथापन झाल आह यथील

उपचार पदधिीच lsquoलकशयrsquo रगळ आह यथील उपचारपदधिीि नसरपगकरीतया शरीरिील जरषदरवय बाहर

फ़कणयारर जरषस भर फदला िािो िर अशा या क दराला नककी भट फदली पाजहि

जनसगोपचार आशरम उरळीकाचन-४१२२०२जिलहा- पण

१९८२ चया रमन मगसस परसकाराच मानकरी र थोर गाधीरादी कायवकि मजणभाई दसाई यानी

सथापन कलली भारिीय अगरो फाऊडशन ही ससथा यथ आह

कारडीपाट

कारडीपाट ह गार लोणी काळभोरपासन िरळ आह साधारण पण २० फकमी आह ह गार मळा

मठा नदीचया फकनायावरर रसल आह जिथ फदसणारा सयावसि आजण पिीदशवन जरलिण आह पण सोलापर

रोडरर मजिरी गाराचया पढ टोल पलाझाचया २ जमजनट पढ मनाली ररसोटव हा फलक फदसिो जिथन डावया

हािाल रळायच पढ एक अरद रसिा शिाकड िािो पढच एक बाध आह हाच िो आपला पॉईट या

गारामधय ५० हन अजधक पिी आहि अनक पिी परमी इथ भट दि असिाि







जगरीिा कत षी पयवटन- क दरसपकव - शरी सरश िकाराम सणस

म पो नादोशीसणसराडी(फकरकटराडी)

िा हरलीजिपण

जरमल सरोरर कत षी पयवटन - क दरसपकव -

साई खदवशहा फामव हाऊस

जररबािी पासलकर पिळा

रारसगार धरणारर बोटटगिरळपानशिगार


सयादरी कत षी पयवटन - क दरसपकव - शरी बाळासाहब बबनरार बराट

म बहलीपो सागरण

िा-हरली जि पण

अजभनर कत जष पयवटन - क दरसपकव -शरी सिय मकद लल

म गट न 276 माडरराडी डोणि

िा हरली जि पण

गपपागण कत जष पयवटन - क दरसपकव -शरी ओकार अ दशपाड

म पो होळकरराडी पो डोणि


नचर नसट कत जष पयवटन - क दरसपकव -शरी चदरशखर जरनायक जशिोळ

म पो कोरगार मळ

िाहरली जि पण



खड िालका

रािगरनगर खड िालकयाच मखय रठकाण हिातमा रािगरच िनमसथान महणन परजसदध जशरराम

हरी रािगर ह भारिीय सराितरयलढयाि हौिातमय पतकरलल कराजिकारक होि ि खहदसथान सोशाजलसट

ररपजबलकन आमी या सघटनचया कराजिकायावि सहभागी झाल होि रािगरचा िनम पणयाािरळ खड यथ

ऑगसट २४ इस १९०८ रोिी एका मराठीभाषक दशसथ बराहमण कटबाि झाला तयाना lsquoरघनाथrsquo या

नारानही ओळखल िाि अस

लहानपणी १४ वया रषी इगरिी जरषयािील अपयशामळ रडील भारान आपलया नरजरराजहि

रधसमोर तयाना इगरिी धडा राचायची जशिा कली हा अपमान रािगरना सहन झाला नाही अगाररचया

कपडयाजनशी आईन िल आणणयासाठी फदलल ९ पस र बजहणीन अजिरासाठी फदललया २ पशासह तयानी

आपल घर सोडल आधी नाजशक आजण तयानिर थट काशीलाच (जशिणासाठी) ि पोहचल काशीिील

तयाचा बराचसा रळ हा लोकमानय रटळक गरथालयाि महाराषटर जरदा मडळािील वयाखयान - रादजरराद

ऐकणयाि आजण भारिसरा मडळाचया वयायामशाळि लाठी-काठी दाडपटटा याचया जशिणाि िाि होिा

तया काळी कलकतता पाटणा कानपर लखनौ झाशी मीरि फदलली लाहोर ही गार कराजिकारकाची

माहरघर होिी आजण काशी यथील प मदनमोहन मालरीयाच खहद जरदापीठ हच सार याच आशरयसथान र

गपत क दर होि



मधयिरीचया काळाि रािगरनी अमरारिीचया शरी हनमान आखाडयाि वयायामजरशारदाची पदरी

जमळरली र हबळीला डॉ हडीकराकड सरादलाच जशिणही घिल तयानिर ि पनहा काशीि परिल

दरमयान चदरशखर आझाद याचा रािगरशी पररचय झाला आजण आझादानी रािगरना कराजिकारकाचया

गटाि घिल lsquoआपणासाररख कररिी िातकाळ अस आझाद अन दिासारख होिी िातकाळ अस रािगर

एकत आल आजण तयाच ३६ गण िळाल इगरि सरकारशी ३६ चा आकडा हच या गणाच फजलि होि

आजण या धययासाठी र हौिातमयासाठी रािगर कायमच उिारळ असायच या सदभाविील तयाचया

भारना तयाच रागणच जरलिण होि तयागासाठी ि कायम ियार आससलल होि ही भारना इिकी

पराकोटीची होिी की आपलया आधी भगिखसह ककरा इिर कोणीही फासारर चढ नय ही तयाची इचछा

होिी २३ माचव रोिी िो हिातमा फदरस पाळला िािो िो रािगर भगिखसग आजण सखदर थापर

याचया समतिीपरीतयथव



हिातमा रािगरराडा

समार १२ रषााचया खटपटीनिर राजय सरकारन रािगर याचा िना राडा सरजिि समारक

महणन घोजषि कला या राडयाचया दरसिी आजण नरीनीकरणासाठी समार दीड कोटी रपयाचा जनधी

मिर झाला होिा तयाअिगवि जशरराम हरी याची िनमखोली दरघर आजण नदीकाठची खभि याच

बाधकाम करणयाची मळ योिना होिी ह काम २४ ऑगसट २००८ (जशरराम हरीचया िनमशिाबदी

समापनापयाि) पणव वहायच होि परतयिाि पराितर खाि आजण तयाचया ठकदारानी धडाधड िनया इमारिी

पाडन टाकलया तयािागी नवया इमारिी मनमानी पदधिीन उभारणयास सरराि झाली सथाजनक

कायवकतयाानी जररोध कलयानिर ि जनकत षट बाधकाम पाडणयाि आल निर िनमशिाबदीचया जनजमततान

घाईघाईन िनमखोली बाधणयाि आली तयाचया िनमखोलीिन एका छोयाशा जखडकीिन भीमा नदीच

पाणी -चमचम करिाना फदसि अस पण आिा पणव नदी िलपणीन जहररी झाली आह पाणी कठ फदसि पण

नाही

कोयाळी कोयाळी या गाराि भानोबाचया यातिील दर-दानर यदधाची परपरा गली फकतयक दशक

अखडपण सर आह या दराजररदधचया यदधाि सहभागी होणार िरण दराची रकरदतषटी पडलयानिर चकक

बशदध पडिाि तयानिर दराला शरण दऊन तयाची कत पा परापत करन घिाि यारषी या दर-दानर यदधाि

थोड-थोडक नाही िर िबबल ४१४ िरण बशदध पडणयाचा परकार घडला



चासकमान

पण-नाजशक रसतयाररील रािगरनगर माग चास या गारी िािा यि रािगरनगर ि चास सहा आसनी

ररिा ककरा िीप उपलबध असिाि या गाराि िटबरिासह एक ऐजिहाजसक राडा आह शरीमि थोरल

बािीरार पशर याची सासरराडी असणारया िोशी याची ही गढी िोशी याचया घरािील लाडबाई ऊफव

िाईसाहब याचा जरराह बािीरार याचयाशी झाला सकलसौभागयसपनन काशीबाईसाहब बनन तया पशर

कटबाि सामील झालया तयाच िोशीच जरदमान रशि या राडयाि राहिाि अनक ऐजिहाजसक रसि

तयाचयाकड आहि चास गाराि उिवया सोडचया गणपिीच पाठक याच मफदर पाटणकराच लकषमी-

जरषण मफदर लघाट याच गणश मफदर आजण डौलदार दीपमाळ असलल शरी सोमशवर महादराच मफदर

आह महाराषटरािील अनक मफदरामधय दगडी दीपमाळा आहि पण या सोमशवर महादराचया दरळािील

डौलदार दीपमाळ करळ तया सम िीच जतपरी पौरपणमला इथ दीपोतसर होिो िवहा िर दीपरभर

पाहणयासारखच असि

भजगरथी िलार



कडशवर मफदर कोखहड बदरक पठ

इथ महादराच मफदर आह िरळच गोशाळा आह पाठीमाग झाडी आह तयामळ इथल रािाररण

छान राटि



फकलल राफगार (शरीमि महारािा यशरिरार होळकर(परथम) िनमसथान ) -

होळकराचया रभरशाली इजिहासाच उदाहरण महणि राफगारचा भईकोट फकलला होय हा भईकोट

फकलला रयि जशिण ससथला बिीस रपाि फदला आह रािगरनगर पासन १२ फकमी अिरारर राफगार

आहिथ िाणयासाठी एस टी बस ची सजरधा आहराफगारचया परमख रठकाणी उिरलयारर पणयशलोक

अजहलयादरी होळकर रभर समतिी अस जलजहलली रस निरस पडि िथन काहीच अिरारर फकलला आह

फकललयाचया परमख पररश दवारारर जशिण ससथच नार जलजहलल फदसि (महारािा यशरिरार होळकर

जरदालय राफगार )दाराचया भीिीबरि या मिबि दगडाि असन दारारर लोखडी सळ आहि

फकललयाचया आि रािदरबार रािमहाल अधारी जरहीर होळकर कालीन िोफा काही मफदर (जरषण -

लजकषम जरषण पचयािी मागीर बरा)बारडी रािमहालाची िटबदीहोळकर कालीन भवय गफा िसच

फकललयाचया बाहरील असलल रािशवराच मफदर पाहणयासारख आहहा फकलला शाळला फदलयामळ या

फकललयारर रयि जशिण ससथा राफगार याच जनयतण असन आिील असललया गफा बिरणयाि आललया

असन बािच दार र रािदरबाराच आिील दवार ह जसमटन कायमच बद कलल आह ह पाहन इजिहास

परमीना िरर दखख होि रािदरबाराचा आिन काही भाग पडला असन रािमहाल हा दमिली असन

मिबि जसथि आहरािमहालाचया आि होळकर कालीन सबक लाकडी काम पाहरयास जमळि या

महालाला राणीचा महाल महणन ओळखला िािो रािशवराच मफदर पाजहलयारर आपणास होळकर

कालीन रखीर र सरख दगडी कामाचा बोध होिो या मफदरचया निीदार बाधकामाि महशवर फकललयाची

समरपिा पाहरयास जमळि हा फकलला महारािा यशरिरार होळकर (परथम) याच िनमसथान आहया

फकललयाच बाधकाम ह सभदार मलहाररार होळकर याचया राजयकाळामधय सर होऊन राणी अजहलयादरी

याचया राजयकाळाि पणव झाल अस महटल िाि (सदया परारा उपलबध नाही)होळकर परमीनी हा फकलला

िरर एकदा पहारा



कनरसर

राजयािील अनकाच कलदरि आजण शरदधासथान असललया कनरसर िा खड यथील शरी यमाई

दरीचया दशवनासाठी नररात उतसराचया काळाि दररषी मोठी गदी होि नररात उतसराचया काळाि

कनरसर यथ दरीचया मफदराि जरजरध धारपमक कायवकरमाच आयोिन करणयाि आल होि

कादा र लसण सशोधन क दर

बदलि हरामान राढिी मागणी यामळ रािगरनगर (जि पण) यथील कादा र लसण सशोधन

सचालनालय जनयजमि रगरगळया िािी जरकजसि करि याचा पररसर अजिशय मोठा आह पण नाजशक

महामागावला लागनच ह क दर आहएका रागि अशोकाची लारलली झाड आपल लि रधन घिाि



ियहरी यरा फौडशन

िषट नागररकाचया समसया गरि तयाची सरजिििा िसच तयाची मानजसकिा यासारखया अनक

बाबीचा अभयास करन तयाचया सरसाठी ियहरी यरा फौडशन मबई ( रजि ) या सामाजिक सराभारी

ससथचया रिीन शरी यमाई मािचया रासिवयान पारन झाललया पण जिलयािील खड िालकयािील शरीित

पर-कनरसर यथ गरामीण जनसगवरमय पररसराि परशसि हरशीर सरव सखसोयीन ससजज जरनाअनदजनि

दवारका सरा सदन रतदधाशरम नवह - आपल घर ची सरराि कली आह

दवारका सरासदन म पो मौि पर - कनरसर िालका - खड जिलहा - पण महाराषटर - ४१०५०५

ियहरी यरा फाउडशन ९५० ३९ ४५८४० दवारका सरा सदन ७३८ ७७ १७१०१

dwarkasewasadangmailcom



आबगार िालका



पडकई - शाशवि जरकासासाठी

कसम करपणक

lsquoशाशविrsquo ही ससथा पण जिलयािलया आबगार िालकयािलया िरळपास २५ गारामधलया

आफदरासीसोबि काम करिआह खडभ धरणामळ जनमावण झाललया जरसथाजपिाचा परशन भीमाशकर

अभयारणयािलया आफदरासीचया िमीन-नोदणीचा परशन मलासाठी बालराडी जनरासी शाळा रोिगार

अशा अनक परशनाना घऊन lsquoशाशवसिrsquoच काम चाल आह तयाचया या कामाची नोद िागजिक सिराररही

घणयाि आलली आह नकिच तयाना यएनडीपीिफ फदलया िाणायावी मानाचया lsquoइकवटरrsquo परसकारान

गौररणयाि आल आह

कसम करपणक यानी परतयक काम अनोखया उतसाहान धडाडीन सर कल पढ नल तयाचया कामाि

आजण िीरनािही तयाना साथ जमळाली आनद कपर याची



अहप एक घाट राट

अहपला िाणयासाठी खडभा या धरणाररन एक कचचा रसिा थट अहपयापयवि कलला आह या

रसतयाररन अहप घोडगारपासन ६२ फकमी रर आह शरटचा ८ फक मी चा रसिा दाट अरणयािन

िािो गाराि जशरणयापरी एक छोटीशी पण दाट दरराई लागि दरराई सपलयारर उिरीकड एक

भरोबाच मफदर लागि मफदराचया पाठीमाग दहा जमखनटारर पठारारर आपण कडयाचया टोकाशी यिो आहप घाट हा काही गड ककरा फकलला नाहीय तयामळ रर अस कोणिही अरशष नाहीि आहप गार मात

बघणयासारख आह डोगराचया कशीि रसललया या गाराि पोहोचलयारर थकरा िणाि नाहीसा होिो

आहप घाटाररन आिबािच जरहगम दतशय फदसि िरळच असलला गोरखगड आजण मखछदरगडाचा सळका

िर निरच जखळरन ठरिो तयाचया बािला जसदधगड आह िसच कलयाण मरबाड आजण माळशि घाटाचा

पररसरही नयाहाळिा यिो आहप गारामधय िरण नाशिा आजण चहा याची सोय होऊ शकि आहप घाट

हा भीमाशकरचया िरळ असलयान दाट िगल आह

पणयाररन चाकण मचर घोडगार खडभ धरण या मागावन सरिचया गाडीन अथरा एसटीन आहप

गारामधय िािा यि खोजपरली गारामधन जगयावरोहण करि आहप घाट बघण अजधक चागल

आडराटररचया या रठकाणी िासि गदी पण नसि तयामळ जनसगवरमय रािाररण आजण शाििा

अनभरायला नककीच आहप घाट बजघिला पाजहि

उची-३८५५ फट राहणयाची सोय - खोजपरली गार ककरा आहप गार

जपणयाच पाणी - बरोबर नयार मधय जमळलच अस नाही िरणाची सोय - खोजपरली आजण आहप

गार दोनही रठकाणी उपलबध



मचर

िपनशवर मफदर मचरचया पजशचमला भीमाशकरकड िाणाऱया रसतयारर पाडरकालीन िपनशवर मफदर

आह मचर या गाराच पराचीन नार मजणपर नगरी अस होि पाडराचया इजिहासाि िसा उललख सापडिो

शरी िपनशवर मफदराचया बािला िी परचड बारर होिी िी पाडरानी बाधलली होिी जिच िळ झाल

होि आि मचरचया गरामसथानी खसमट दगडाच बाधकाम करन तया िळयाच पनहा बाररीि रपािर कल

आह बबरराहन हा अिवनाचा पत तयान काही रषर या नगरीि राजय कलयाचा इजिहास सापडिो

बबरराहनाचा घोडा जया सथळी घसरला तया भागाला परी खाण अस महणि आिा गरामसथानी जिथ मफदर

बाधल आह आिा तया सथानाला मजणपर नगर अस महणिाि िथ परतयक रषी हररनाम सपताह होि असिो

मचरमधय ददभीिल कानहोबाच मफदर बरासाहब दरसथान पचखलगशवर मफदर अशी पराचीन अरशष

असलली सथळ आहि मचर ह िषठ लजखका करजयती शािा शळक याच गार महाराषटराच सपरजसदध

जनसगव करी ग ह पाटील ह ही या मचरचच होि बाबासाहब पाटलाचया निर मचरचया अणणासाहब

आरट कॉलिच पराचायव महणन आललया पराचायव पानरलानी मचर गाराला मोठ योगदान फदल आह

मचरमधय अणणासाहब आरट कॉलिची भवय फदवय इमारि ियार झाली पानरलानी िादटोणा

कलयासारख कॉलिचया पररसरािील चनखडीच माळरान मिरन टाकल आह या खडकाळ माळरानारर

नदनरन फलल अस काही रषावपरी कणी भाफकि कल असि िर तयाला रडयाि िमा कल असि परि

पराचायव पानरलानी िथ फलजरलल नदनरन आि परतयिाि उभ आह



शमादाराचा डोगर

मचर गारापासन थोडयाशा अिरारर एक छोटासा डोगर आह तयाला शयामाशवराचा डोगर

महणिाि रषाविन इथ एकदा िता भरि हा दर िसा मसलमानाचा िसा खहदचाहीलहानपणापासन या

डोगराबददल ऎकि आह बघया कधी िाणयाचा योग यिो ि



रडगार काखशब

पण नाजसक महामागावररील मचर पासन अरघया २५ फकमी अिरारर असणार आबगार

िालकयािील रडगार काखशबग ह गार जनसगवसपनन डोगररागाचया कशीि रसल आह लणयाफदर

जगररिातमिाच ह मख असन अधवपीठ महणन जह याचा उललख आह सदर दरसथान कररिा थोरल

बािीरार पशर यानी दर साल एक रपया ची सनद फदली होिी िीच सनद इगरिाचया काळाि दखील चाल

असलयाच कागदोपती फदसन यिसदर मफदराचया समोरच उततरला लणयादरी चया जगरीिातमिाची पाठ

असन दोनही मफदराची उची सारखीच आहएका छोयाशा बधाऱया चया काठारर ह गणश मफदर आह

बधाऱया िील जहररगार चकाकणार पाणी भवय आकार भोरिालचा रमणीय पररसर र सयादरी परविाची

पाशवरभमी ह सार पाहन मन परसनन आनदी होिया उतसराचया काळाि हिारो गणशभकत शरी मोरयाचया

दशवनासाठी उपजसथिी लारिािदरसथानचया रिीन पररचन कीिवनाचा परबोधनातमक कायवकरमभिनाचया

गिराि शरीची सराद जमररणकमहानरद वयरसथा कलली असि

रर उललखलली सनद मोडी आजण इजगलश अशा दोनही भाषामधय िथ फलकारर लारली आह अस

महणिाि फक याचया दशवना जशराय अषटजरनायक याता अपणवच रहाि

थापखलग

यथ खडोबाच मफदर आह ही याता मोठी असि अनक लहान मोठी दकान याति लागिाि लाखो

रपयाची उलाढाल होि पण याति खरदी करणयाची मिा काही रगळीच असि ही याता महणि परीच

मॉलच आहि ि सरव एका ठीकाणी जमळणायाव रसि



जनरगडसर

जनरगडसर ह गार मचर पासन १५ फकमी परकड रसलल आह गरामदरि मकतादरी मदीर शरीराम

मदीर शधमवराि मफदरमहादर मफदरजरठठल मफदरदतत मफदरभररनाथ मफदरहनमान मफदरॐ

भकतीधाम (१८ दरिाच मफदर )बटरसिी मधील मफदरमकतादरी मफदर (बटरसिी)कळमिाई मफदरशकर

मफदरगणया डोगर (गणपिीच िन ठाण) अशी अनक दर-दरिाची मदीर आहि



दधसागराच पयवटन मचर

आरडो ककरा ना आरडो पण बहिक मलाना िो रोि पयाराच लागणारा पदाथव महणि दध तयामळ

दधाचा पररचय लहानपणापासनचाच जशराय बटर चीि ह पदाथवही िमचया घराि अधनमधन यि

असिाि िही दधापासनच बनिाि पण दध िर रोिच िमचया घरी यि



असिाि िही दधापासनच बनिाि पण दध िर रोिच िमचया घरी यि ि िमचया घरापयाि पोहोचि ि

डअरीमधन िमचया शहराि अशा दधाचया खप डअरीही िमही बघि असाल परि डअरीमधय ह दध कठन

यि गाय ककरा महस ि दि ह िमहाला ठाऊक असणार पण गायीच दध कस काढल िाि जिचा गोठा

कसा असिो ह िमही बजघिल नसणार कारण परी घराचया परसदारी गायी-महशीचा गोठा असायचा

पण आिा शहराि माणसानाच राहायला िागा कमी जिथ गोठ कठ असणार गायीचा गोठा दध

काढणयाची परफकरया परतयि बघायची सधी lsquoगोरधवनrsquo ह दध बनरणार या कपनीन उपलबध करन फदली आह

या कपनीन डअरी पयवटन हा नराच परकार सर कला असन तयाि कपनीचया मचर यथील फामवची सहल

करिा यि इथली करळ डअरी फामवच नवह िर चीिसारख इिर दगधिनय पदाथावचाही पलाटही बघिा

यिो

मचर ह गार पणयापासन ६० फकलोमीटर अिरारर आह दरदर शहा आजण तयाच दोन भाऊ यानी

रजडलोपारपिि असललया आपलया इथलया दध वयरसायाच १९९३ मधय आधजनकीकरण कल आजण तयािन

गोरधवन दधाचा बरड अजसितराि आला lsquoभागयलकषमीrsquo अस नार असलला lsquoगोरधवनrsquoचा फामव हा भारिािला

एक अतयाधजनक डअरी फामव समिला िािो

४० एकररर पसरललया या फामवमधय हॉलटसन िािीचया ३५ गायी आहि या िािीची गाय परतयक

फदरशी रीस ि पचरीस जलटर दध दि इथलया दोन गायी िर फदरसाला पननास जलटर दध दिाि ह राचन



िर िमहाला आशचयवच राटल या गायीना lsquoऐशवयावrsquo आजण lsquoकटररनाrsquo अशी नार दणयाि आली आहि या

फामवमधय गायीची खप काळिी घिली िाि तयाना दररोि आघोळ घालणयापासन नखाचीही साफसफाई

कली िाि तयाना पोषणयकत आहार फदला िािो िसच बसणयासाठी खास मटचा रापर कला िािो

िसच तयाचया करमणकीसाठी तयाना फदरसािन काही रळ जसनसगीि भिन आजण अगदी

एफएमररील गाणीही ऐकरली िािाि परतयक गायीला इथ एक खास नबरही फदला िािो िो कपयटरमधय

टाकला की जिच रिन फकिी िी फकिी दध दि जिला यापरी कठला आिार झाला होिा रगर सगळी

माजहिी जमळि गायीच दध काढणयासाठी इथ पणवपण याजतक पदधि रापरली िाि जिला lsquoरोटरी पालवरrsquo

अस महणिाि जरशष महणि हा फामव बघायला िाणा-याच रपनििकीकरण कल िाि

lsquoगोरधवनrsquoचया या फामवमधय दहा लाख जलटर दधाच उतपादन होि इथल lsquoपराइड ऑफ काऊिrsquo ह दध

िर थट डअरीिन घरोघरी पोहोचि िणकरन दधाि कठलीही भसळ होणयाची शकयिाच राह नय

अथावि ि शरीमिानाच पररडणार आह कारण तया दधाची ककमि आह परजि जलटर ८० रपय

मचर इथ करळ दधाच उतपादन होि अस नवह िर चीि िप दही अस दगधिनय पदाथव ियार

होिाि इथला चीिचा पलाट िर आजशया खडािला सगळयाि मोठा पलाट आह या पलाटमधय फदरसाला

४० मरटरक टन चीि ियार कल िाि अशी माजहिी कपनीच िनरल मनिर सिय जमशरा यानी फदली चीि

बनरणयाची परफकरया पाहणयासारखी असि इथ बनणार चीि जरदशािील १५ दशाि जनयाविही होि

आपलयाला ठाऊक नसि पण या चीिमधयही अनक परकार असिाि उदाहरणाथव जपझझारर रापरायच

मोझझारला चीि चीि सॉस छडडार चीि ही सगळी परॉडकट lsquoगोrsquo या नारान जरकली िािाि

lsquoगोरधवनrsquoन अलीकडच lsquoगो चीिrsquo ह नर परॉडकट बािाराि आणल आह तयाच रजशषटय़ अस की ि

टय़बमधय जमळि आजण सॉससारख एखादा गोषटीरर टाकिा यि िीन रषावपरी कपनीन आपला हा फामव

पयवटकासाठी खला कला आह तयासाठी lsquoजहना टरवहलसrsquo या मबईिील कपनीच सहकायव घिल आह ही



कपनी मबईहन मचरची एका फदरसाची सहल आयोजिि करि िवहा बचचकपनी गाय दध कशी दि आजण

तयाचा लोणी चीि रगर पदाथावपयाि पररास कसा होिो ह पाहायच असल िर मचरला भट दा

एडमड पायपर याना भटणयापरी करळ एक जबरटीश वयकती मचरला गाईचा गोठा साभाळणया साठी

आला आह हीच आमची कलपना होिी पायपर याचयाशी िासभर गपपा मारन जनघालयानिर शिी

पशपालन आजण वयारसाजयकिा याचयाबददलचया अनक नवया कलपनानी आमची झोळी भरन गली होिी

अनक परकारची नरी माजहिी जमळाली होिी भारिीय शिकऱयाच दखण कठ आह याची अधकशी कलपना

आली होिी िसच भितवहरीन महटलयापरमाण मला काहीही माजहि नसिाना राटायच सगळ माजहि आह

आजण िसिस कळि गल िसिस िाणरि गल की मला काहीही माजहि नाही

दररोि चाळीस टन चीि बनणयासाठी गोरधवनला लागणार दध परजरल िाि ि मचरिरळच

असललया एका फामवरर साभाळललया गाईपासन लोकमिमधय पायपरबददल आलली एक तोटक

बािमीराचन आमही जिथ गलो होिो आमचयादतषटीन ही एक रिक घटना होिी तयाि रिक काही नसन

वयारसाजयकिा आजण रजञाजनक माजहिीच ि एक उपयोिन होि ह कळाल पायपर याचयाचकडन

शिीजरजञानाि पदरी घिलयानिर पायपरनी मायदशी इगलडमधय अनक रठकाणी काम कली

लहानपणापासन शिारर राबलयामळ शिािच काम करणयाची आरड होिी इगलडमधील यतणमळ आजण

लाल फफिीचया कारभारामळ पायपरला कटाळा आला आजण सरारी जनघाली पोलडला जिथन हगरी सौदी

अरजबया बहाररन आजण िॉडवन अशी याता करन पायपरची सरारी भारिाि आली शहा यानी गोरधवनrsquo

चया उतपादनासाठी ऑऱगजनक फारममगच परमाणपत जमळणयाच परयत चालजरल आहि तयासाठी डअरी

वयरसायािील आिरराषटरीय सकिाच पालन करणयासाठी तया परकारच जञान असणारी वयकती हरी होिी

तयािन आधी मायकल नाराचया एकाची आजण दीड रषाापरी पायपर याची जनरड करणयाि आली

ldquoमला करळ काम महणन करायच असि पराणयारर माझ परम नसि िर इथ एक िणभरही थाबलो

नसिोrdquo पायपर महणाल कारण समार िासभर िनारराचया पालनाबाबि माडलली भजमका आजण



तयाचयाकडन जमळणाऱया उतपननाच अस काही गजणि माडल होि की गाय महणि तयाना करळ कचचा माल

राटिो की काय अशी शका मला आली होिी 2300 गाई आजण समार शभरक कालरडी साभाळणाऱया

पायपरना जरचारल की कालरडीना खपिऱयाि का ठरल आह िर ि महणाल कारण तया उदाचया गाई

आहि तयाना काहीही इिा होऊ दायची नाही यारर तयाचा कटाि आह ि अशा थराला की कालरडीना

दणयाि यणयाऱया खादारर माशा बस नयि महणन ि झाकन ठरणयाि यि तयामळ तया पराणयारर तयाच

परम आह का नाही हा परशन मला सिारि होिा

समार िरीसश गाईना िसच कालरडीना सरित करमाक दणयाि आला आह तयाचया अगारर एक

जचप बसजरणयाि आली आह तयािन तया गाईरर सगणकादवार लि ठरणयाि यि या गाईन फकिी खाद

घिल जिचय़ापासन फकिी दध जमळाल जिला कोणिा आिार आह का जिचयाि आिाराच काही लिण

आहि का ह सगळ तया एका जचपचया साहाययान पाहणयाि यि एरढच नाही िर एखादा गायीन

फदललया दधाच िापमान िासि असल िर काहीिरी गडबड आह हही तया सगणकाचया साहाययान कळि

पननास गाईचा एक गट अशा ररिीन रोलर पालवर नाराचया यतारर चढरन पाच जमजनटाि दध काढणयाि

यि या सगळयारर लि ठरणयाची िबाबदारी पायपर साहबारर आह

ि ह काम काटकोरपण करि आहि याची चणक आमची गाडी भागयलकषमी फामवमधय पररश

करिानाच जमळाली फाटकािरळच िीपरर ििनाशकाचा फरारा करणयाि आला तयानिर कालरडीचया

गोठयाि िािानासदधा ििनाशक जमसळललया पाणयाि पाय बडरनच आि पररश करारा लागला गायीच

दध यतादवार िीन रळस काढणयाि यि ि पाहणयासाठी खास परिागतह कलल आह जिथच पायपर आजण

आमचा सराद झाला आधी काहीसा आखड राटणारा हा माणस निर एरढा खलला तयाला आररिाना

आमचया नाकी नऊ आल होि



ldquoभारिाि सरावजधक गायी आहि पशधन आह मात िगाि परजि गाय दधाच उतपादन सरावि कमी

आह याच कारण इथलया लोकाना फदलली चकीची माजहिी आजण काळानसार न बदलणrdquo ह तयाच जनदान

होि एकारळी पाच पाच हिार गाईच गोठ साभाळणयाऱया माणसान ि साजगिल महणि खरच असणार

ldquoजबरटनधय माणसाना पगार खप दारा लागिो

तयामळ जिथ एरढा फामव चालजरणयासाठी दोन ककरा

िीन माणस परिाि िमचया इथ माणस मबलक जमळिाि

जशराय तयाना अनक काम करायला आरडि नाहीि एक

माणस एकच काम कर पाहिो गाई ढकलायला एक

माणस आजण मशीन चाल करायला दसरा माणस कशाला

पाजहिि गाईना एरढ आिार होिाि तयाचयासाठी

आमहाला लसीसदधा जमळि नाहीि फकत िीन लसी घणयासाठी सरकारी पररानगी दि इथ एरढया माशा

आहि फकड आहि तयामळ गाईना खप साभाळार लागि आिा आमही इिकया कडकोट रािाररणाि

गाईना ठरलय आजण तयासाठी गिरणक कलीय पण सगळच ि कर शकिील अस नाहीrdquo तयाच सागण

चाल होि

जिथ काम करणाऱया माणसानी साजगिल की पायपर याना

ििबी मराठी यि तयाचया साहाययान तयानी हािाखालचया

माणसाला अगदी ियार कलय एका सहाययकाकड बोट दाखरन ि

जरचार लागल ldquoहाच माणस िर िनारराचया खराकाकड लि दऊ

शकला तयाचया बारीक सारीक बदलाकड लि ठर लागला

रळरर सगळी जनरीिण घऊ शकला िर डॉकटरची गरिच पडणार नाही डॉकटरच काम फकत आिारी

पराणयारर उपचार करणयापरिच राहिील पराणयारर लि ठरणयाच रोगाच जनदान करणयाच काम हाच

माणस करल नाrdquo ह धोरण काहीस सफल झाल असारही कारण फामवरर ठरललया कालरडीपकी फकत एक



टकका कालरडीचा मततय झाला जशराय भारिाि कालरडीचा राढीच सरासरी परमाण दररोि िीनश गराम

असिाना या कालरडीचा राढीच परमाण दररोि नऊश गराम आह

हा माणस इिकया दर का आला असरा हाच परशन जरचारला असिा पायपरच उततर होि ldquoमला

रगरगळया दशामधय फफरायला आरडि जिथली ससकत िी िाणन घयायला आरडि दर फदरशी नरीन

काहीिरी िाणन घयायला आरडि शरटी थअरी सगळीकड सारखीच असि परातयिक रगरगळ असिाि

मी याचयापिाही उषण दशामधय राजहललो आह तयामळ मला इथ फारस रगळपण िाणरि नाहीrdquo

फामविरळचयाच एका बगलयाि पायपर राहिाि तयाना कोणीिरी जरचारल ldquoिमहाला इथ चचव

नाही मग कस करिाrdquo तयारर तयाच उततर होि ldquoमाझा दर चार खभिीचया आि नाही िो सगळीकड आह

तयामळ मला चचवमधय िाणयाची गरि नाही rdquo

हिातमा बाब गन सद

िनम १९०८(महाळग पडरळ िालका आबगारपण) तयाचया या िनमगारी तयाच घर ििन करन

ठरल आह आजण गाराि समारक आजण बजगचा बाधलला आहपसिक राचनालय दजखल चाल कल आह

मततय १२ जडसबर १९३०(मबई)



नोकरी जनजमतत मबई यथ रासिवय मबई यथ जगरणीि कामाला असन उदरजनरावह करीि असि पण

मनाि सराितरयाचा धयास होिा १९३० साली रडाळा यथ झाललया सतयागरहाि याना सकतमिरीची जशिा

झाली पढ जशिा भोगन परििाच मबईि जरदशी कपडयाचया बदीची चळरळीि ि सकरीय झाल

१२ जडसबर १९३० रोिी जरदशी कपड घऊन एक टरक आला दकानाकड िाणारा टरक बाब गन यानी

अडरला पोजलसानी तयाना बािला खचणयाचा परयत कला पण बाब गन रसतयाररच पडन आडर झाल

टरक पढ िाऊ दईनाि उददाम इगरिी डरायवहरन िो टरक या २२ रषावचया िरणाचया अगाररन पढ नला

बाबगनना हौिातमय लाभल

गारामधय दतताच अजिशय िण मफदर आहlsquo िसच भररनाथ गणपिी मफदर दजखल आहि

पषकरणी ची रचना अभयासिाना तयामधय बाधणयाि आलल पायरी मागव आपणास थट िळापयाि

घऊन िािो

याच जिरि उदाहरण पहारयाच झाल आबगार िालकयािील मचर ि रािणी गार रसतया मागावरर

चाडोली ि थोरादळ याचया मधलया भागाि िगल आह चाडोलीकडन जनघालाि िर आपलया उिवया

हािाला िगलाि रसतयालगि 25 मीअिरारर एक िोगा जरहीर फदसि तया भागािील परजसदध जरहीर आह

िी नककीच एकदा पहा महणि आपणास आपलया परशनाची उततर परतयि जनदशवनािनच जमळिील

या पषकरणी बाधणयाचया पाठीमागील उददश अनक रठकाणी रगरगळया परकाराि आपणास

ऐकारयास जमळिो काही रठकाणी बोलिाि यथ अिराळािन यणायाव लहरी मनषयारर पाजिटीर र शदध

जरचार करणयास पररततत करिाि आजण खरोखरच याची परचीिी मला परतयि अनभरयास जमळाली

खदव आजण बदरक - महाराषटरामधय खप रठकाणी खदव आजण बदरक अस शबद गाराचया नारापढ

फदसिाि जनर खदव ककरा जनर बदरक िसच आबगार खदव आजण आबगार बदरक ककरा रडगार खदव आजण

रडगार बदरक अशी दोन दोन गार शिारीशिारी रसलली फदसिाि िर हा खदव आजण बदरक काय परकार

आह मला पडलला हा परशन एकदा ऐजिहाजसक जलखाण राचिाना सटला तयाि अस जलजहल होि ndash ndash ndash ndash



परी मसलमानी अमल होिा िवहा उदवजमजशरि ककरा फारसी जमजशरि भाषा बोलली ककरा जलजहली

िाि अस मोगल ककरा आफदलशाही किबशाही जनिामशाही इतयादी कालखडामधय मसलीम अमलाि खदव

आजण बदरक ह शबद रापरल िाि एखादा रसतयामळ एका गाराच दोन भाग पडि असल िर ि दोन भाग

समसमान कधीच नसि एक भाग छोटा िर दसरा मोठा अस तयािील मोठा भाग असललया गाराला बिगव

आजण छोटा भाग असललया गाराला खदव अस महणि बिगव महणि मोठा आजण खदव महणि जचललर ककरा

छोटा अशा अथावन तया गाराचया दोनही भागाना खदव ककरा बदरक अस सबोधल िाई या lsquoबिगवrsquoचा अपभरश

होऊन बदरक हा शबद ियार झाला आजण lsquoखदवrsquoचा अपभरश न होिा िो िसाच राजहला आिही आपण

जखशाि मोठया फकमिीचया नोटा असलया आजण छोया ककमिीची नाणी जखशाि असली िर जखशाि

पशाचा खदाव राििोय अस महणिोच

दरााकर फामव कत जष पयवटन ndash

क दरसपकव -डॉ लकषमण जरिय भरारी

म पो िरगण

िाआबगार जि पण



िननर िालका

सकाळ सापताजहक

दडकारणय असलला भभाग िवहा नागरी रसिीखाली यऊ लागला िवहा महाराषठर नाराचा परदश

भौगोजलकदतषया अजसितराि आला सािराहन राि ह महाराषटराच पजहल राि साधारण २५००

रषाापरीचा कालखड असल िो महाराषटर िवहा समतदधीचया जशखरारर होिा परजिषठान आिाच पठण ही

सािराहन रािाची रािधानी आजण िीणवनगर आिाच िननर ही उपरािधानी तया काळी िगभरािील

वयापारी कलयाण बदरारर आपला माल घऊन उिरि असि मग नाण घाट मागव ि घाटमायारर यऊन

िननरमाग पठणला वयापार करि करि िाि असि िवहाच नाण घाटािील कर आकारणीच दगडी रािण

आिही इजिहास जिरि करीि नाण घाटाि जररािमान आहि महणि कलयाण-नाण घाट िननर-नगर-

पठण हा महाराषटरािील पराचीन वयापारी मागव होिा मग साहजिकच या मागावररील िननर बोरी नगर

पठणसारखया बािारपठा िवहापासनच परजसदध होतया हा वयापारउदीम राढि िारा आपलया परदशाची

अशीच भरभराट होि राहारी महणन या वयापारी मागावचया सरिणासाठी तया तया रळचया रािरटीनी

रठकरठकाणी फकललयाची उभारणी कली नाण घाटमाग यि असिाना िननरचा डोगराळ भागािन िािाना

लटमारीपासन बचार करणयासाठी भररगड िीरधन चारड हडसर जनमजगरी जशरनरी नारायणगड

खशदोला रािण गड कोबड फकलला यासारखया फकललयाची जनरपमिी झाली आजण मोकयाचया िागा हरन

रटकाऊ खडकाचा परदश महणन भारिािील सरााि िासि जगरीदगव िननरमधय जनमावण झाल दशजरदशािन

यणारी वयापारी तयाची ससकत िीही सोबि घऊन यायच महणनच िननरमधय डककन कॉलिच जरदाथी

उतखनन करीि असिाना गरीक लोकाची दरिा यरोसची मिी सापडि जचनीमािीची भाडी िनी नाणी

सोनयाचया मोहरा शीलालख अस खप काही सापडि यणार वयापारी मकत हसिान दान करीि असि

तयामळ परतयक धमावची धमवजपठाची भरभराट िननर पररसराि झाली भौगोजलक अनकलिा आजण तयाला

रािाशरयासोबिच लोकाशरयही िननर पररसराि जमळि गला आजण महणनच लणयादरीला बौदध लणी

समहासारखा अमलय ठरा जनमावण झाला मानमोडी डोगराि िन दरीदरिा अबा अजबका याचया गहा

कोरलया गलया िननर शहराि पराचीन िन मफदर उभारल गल मधययगीन काळाि लणयादरीचया बदध



लणयामधय जगररिातमक गणपिीची सथापना झाला पशरकाळाि ओझरचया जरघनहराचा िीणोदधार झाला

ओिरसारखया रठकाणी रषणर पथाचा रामकत षण हरी हा मत सि िकारामाना तयाच गर चिनय

महारािानी फदली सि जञानशवरानी आपलया रडयाला आळ गारी समाधी फदली खपपळगार धरणािरळ

खबी गाराि जखरशवर या पाडरकालीन मफदराची जनरपमिी झाली जखरशवरचया उततरला हररशचदर गडाची

अभद रासि उभी राजहली काळाचया ओघाि खप काही बदलि गल अनक रािरटी आलयागलयारभर

ओसडन राह लागल आजण तयाला आटही आली शकडो रष रभर अनभरि असलल लोक कधी

गलामजगरीि ढकलल गल िर कधी दसऱयाचया दरबाराि चाकरी करणयाि धनयिा मान लागल कणबी

बलिदार नाडल िाऊ लागल आजण एका योगय रळी िनमाला आला एक सरदाराचा मलगा

चारचौघासारखा सामानयच पण असामानय सरपन घऊन 1628 मधय जशरनरी फकललयारर जशररायाचा

िनम झाला सर ररचडव टपल यानी एका रठकाणी जलजहल आह की यगपरष िनमायला अतयि आदशव िागा

महणि जशरनरी गडाररील जशराई दरीच मफदर आिही िसच आह

भौगोजलकदतषया सपनन

िननर आजण कलच सधारणाच फार परीपासन नाि आह महातमा िोजिबा फल याचया शिकऱयाचा

आसडमधय िननर कोटावचया जनकालाचा उललख आह िननरमधय माजणकडोह धरणाचया पाययाला

जबबया जनरारा क दर उभारणयाि आल आह समदरसपाटीपासन २२६० फट उचीरर असणाऱया या

िननरचया पठाराला भारिाच पजहल रनरिक डॉ अलकझाडर गीबसन यानी भारिाच आरोगय क दर महटल

आह इथलया सरचछ आजण मोकळया हरि शवसनाच आिार बर होिाि ह तयाच जनरीिण होि महणनच

जबररटश काळाि ि जबररटशाना िननरला िाऊन आराम करायचा सलला दि असि तयानी िननरमधय जहरर

बदरक या रठकणी १८३९मधय रनसपिी उदान उभारल होि १९९५मधय िगािील सरााि मोठी रजडओ

दरपबण िननरमधील खोडद या गारी उभारणयाि आली यामळ िननरच भौगोजलकदतषया महततराच सथान

महणन अधोरजखि झाल सोबिीला अरीच उपगरह भक दर आण घाटािील नसरपगक पल बोरी गाराि ककडी

नदीचया पाताि आढळणारी १४ लाख रष िनी तफा ह सार िननरच भौगोजलक महततर अणखी राढजरि

आहि



कत षी िताि सरयपणव

शिीचया बाबिीि सरयपणव असणारा िननर भािीपाला फळफळारळ दधदभि अगदी भाि ि

जरारी दराि ि डाखळब ऊस ि गरीन हाउसमधील भािीपाला आजण फल अशी जरजरध परकारची शिी

िननरमधय कली िाि गमि महणि महाराषटरािील सरााि िासि धरण असलला िालका महणन िननरचा

नारलौफकक आह खपपळगार िोगा माजणकडोह यडगार चीलराडी पाच घर आजण रडि ही धरण

िननरमधय आहि सििधार पडणाऱया पारसापासन ि अरषवणगरसि भागापयािचा भभाग िननरमधय आह

िननरमधय असणारी खोडदची दरपबण आजण जबबयाच ित डोगराळ भाग यामळ िननरला आरजिि हररि

पटटा महणन घोजषि कल आह तयामळ िननरमधील हरा मोकळी आजण शदध राजहली आह राहणयासाठी

आरामासाठी आजण पयवटनासाठी िननर ह अजिशय उपयकत रठकाण बनल आह िसच िननरमधय जमळणारी

मटण-भाकरी आजण मसाला रडी (मासरडी) ह परजसदध पदाथव आहि िननरच ह सार पयवटन रभर ििनाच

काम िननर पयवटन जरकास ससथमाफव ि सर आह िननरमधील ससकत िी ििनाच फकलल सरधवनाच

अिलनीय काम जशरािी टरलचया माधयमािन सर आह

परसिारना - महाराषटरामधय िननर िालकयाला ऐजिहाजसक सासकत जिक रजञाजनक भौगोजलक

सापरदाजयक र शिजणक िताि महततरपणव सथान आह िसच रजरधयपणव शिीसाठी ( ) िननर िालका सपणव

महाराषटराि अगरगणय िालका महणन ओळखला िािो छतपिी जशरािी महारािाच िनमसथान फकलल

जशरनरी अषटजरनायकापकी शरी ित ओझर र शरी ित लणयादगी हौशी पयवटकाच आकषवण असलला

माळशि घाट िालकयाि असलल जरजरध फकलल र गड िसच रजरधयपणव शिी या र अशा रजशषटयामळ

िननर िालका आिा कत षी पयवटन जनसगव पयवटन जगयावरोहण र भाजरकासाठी पयवटनाचा क दगखबद महणन

रगान जरकजसि होि आह भजरषयामधय पयवटन िालका महणन जरकजसि करणसाठी िननर िालकयािील

खालील महततरपणव सथळाचा जरकास करण आरशयक आह



गड र फकलल -

जशरनरी फकलला - महाराषटराच आराधय दरि छतपिी शरी जशरािी महाराि याच िनमसथान र

पाययाशी ऐजिहाजसक अस िननर शहर सपणव दशािन असखय जशरपरमी र पयवटक दशवनासाठी रषवभर या

फकलयाला भट दिाि पाययाशी भजकतधाम महणन नजरन छान अस मफदर झाल आह मफदरामधय

सारिामाळी िकाराम महाराि जञानशवर महाराि राम जसिा राधा कत षणा याचया सबक मिी आहि

िीरधन गड -िननर िालकयाचया पजशचमला सयादगी परविरागामधय रसलला घाटघर गरामपचायि

हददीिील गड हा गड महाराषटरािील जगयावरोहकासाठी आकषवणाच क दग आह गडारर िाणारी राट िननर-

घाटघर मागरािदरराजयाची आह ही राट घाटघरहन सरळ गडारर िाि राट अतयि सोपी आह

हडसर फकलला र चारडचा फकलला -मोठया सखयन जगयावरोहक या दोनही गडारर जगयावरोहणासाठी

यि असिाि यापकी चारड िननर शहरापासन िासाभराचया पररासारर असललया आपटाळ गारानिीक

आह गडाचया पाययाशी चारड गार रसलल आह नाणघाटापासन िननरचया फदशन १५फकमी चया

आसपास चारड रसलला आह हडसर फकललयाच दसर नार महणि परविगड

हररशचदगगड -पण र अहमदनगर जिलयाचया सीमरर असलला अतयि महततरपणव गड िननर

िालकयािील जखरशवर गारािन िाणायाव रसतयान जगयावरोहक र भाजरक या गडारर रषवभर िाि असिाि

नारायणगड -िननर िालकयािील परकडील खोडद गरामपचायि हददीिील या गडारर छतपिी

जशरािी महारािाच काही काळ रासिवय होि अस साजगिल िाि

खसदोळा फकलला िननरचया रायवयला आह मढनर महणन ओळखलया िाणारया खोपयाि असलला

खसदोळा फकलला माळशि घाटाचया मायारर आह अहमदनगर-कलयाण हा गाडीमागव माळशि घाटामधन

िािो या गाडीमागावरर मढ गाराचया पजशचमला ४ फकमी अिरारर खबी फाटा आह या खबी फायारर

िननर कडनही यिा यि खबी फायारर उिरन यथन उततरकडील हररशचदरगडाकड िाणारी राट आह



नाणघाट हा घाट फारच परािन आह नाणघाट समार सवरादोन हिार रषावपरी खोदला गला

परजिषठान ही सािराहनाची रािधानी सािराहन काळाि कलयाण ि परजिषठान (िननर) या रािमागावरर

नाणघाटाि डोगर फोडन या मागावची जनरपमिी कली गली मबईकराना नाणघाटाला यायच असलयास

कलयाण मरबाड मागरशाखर गारी यार रशाखर ह िरी पाययाच गार असल िरी िथ न उिरिा

रशाखर पासन पढ दोन फकमी अिरारर असललया नाणघाट या नामजनदजशि फलकाचया मागावन थट दोन

िासाि आपलयाला नाणघाटारर पोहचिा यि



िीथवित र दरसथान -

शरी ित लणयादगी -अषटजरनायकापकी एक असलल शरी जगररिातमकाच पाडर कालीन लणयामधय

रसलल गणपिी मदीर

शरी ित ओझर -अषटजरनायकापकी एक असलल शरी जरघनशवराच हमाडपथी गणपिी मदीर

शरी ित बरमहनाथ पारड ndash

सपणव दशामधील कभमळा भरणायाव चार िीथवितापकी

एक महततराच िीथवित या रठकाणी दर बारा रषाानी

कभमळा भरिो र खप मोठया सखयन साधगण र

भाजरक या रठकाणी यि असिाि नाजशकचा कभमळा

झाला की मग सरव साध लोक ईकड यिाि इथ

नाथपथािील दोन पथाच मफदर आह माग सरयभ शकर

महादराची खपड आह मफदर ५००० रषावपरीच आह

इथन िरळच ३ फकमीरर रषणरधाम आह जिथ िण फकिवनकार महाराि याच मफदर आह आजण आशरम

मध मलाना जनराशी फकिवन रारकरी परजशिण दिाि

रारकरी सापरदाय

बरमहनाथ पारड इथन िरळच ३ फकमीरर रषणरधाम आह जिथ िण फकिवनकार महाराि याच

मफदर आह आजण आशरम मध मलाना जनराशी फकिवन रारकरी परजशिण दिाि िननर िालकयामधय मोठया

परमाणामधय फकिवनकार असन तयाच माफव ि सपणव महाराषटरामधय फकिवन र पररचनाचया माधयमािन

परबोधनाच काम कल िाि िसच िालकयाला फार मोठी रारकरी सापरदायाची पाशववभमी आह

शरी ित रडा समाधी आळ - सपणव जरशवाची माऊली सि जञानशवर महारािानी जया रडयाचया

मखािन रद रदजरल तया रडयाची समाधी या रठकाणी आह



चतयनय महाराि समाधी ओिर- िदगर शरी सि िकाराम महारािाच गर शरी चतयनय महारािाची

समाधी या रठकाणी आह

शरी ित खडोबा दरसथान रडि र धामणखल -महाराषटराच कलदरि शरी कलसरामी खडोबाची परजसधद

मफदर मफदर अजिशय सदर आहि रडिला िन खडोबा दरसथान र नजरन खडोबा दरसथान अशी दोन

सथान आहिरडिला मफदराचया बािलाच औदययोजगक परजशिण क दर आहबािलाच मोठा लगनमडप आह

इथ मोठया परमाणारर सामाजिक लगन सोहळ होिािभकतासाठी भकतजनरास बाधलल आह

शरी कपरददकशवर दरसथान ndash मबईहन कलयाण-मरबाड ndashमाळशि घाटमाग ओिर अदाि २०० फक

मी आह आळफायाकड िािाना राटि ओिर गार लागि ओिर गाराि पररश कला महणि परािन

िटबदी दरराि याची रचना पाहन मनाला ऎजिहाजसक नगरीि पररश कलयाची िाणीर होि गाराचया

उततर दररािािन बाहर पडल की अनक मफदर फदसिाि तयािील एक जशरसथान महणि कपरददकशवर

मफदर दगडी बाधणीच ह मफदर पराचीन आह या पजरत रठकाणी दररषी शरारणी सोमरारी मोठी याता

भरि तयारळी अजिशय सदर अशी िादळाचया खपडी ियार करणयाची परथा यथ आह पतपरापतीसाठी

सवरामण िादळाचा यथ नरस कला िािो भाजरक आदलया राती मोठया भकतीभारान यथील गरराचया

हािी िादळ दिाि पिा करणारा गरर शरारणािील रजररारी राती शजचभवि होऊन गाभायावि पररश

करिो खलबारर कोरडया िादळाचया पाच ि साि फट उचीचया जशरखपडीची आकषवक उभारणी करिो

तयारळी गरराचया डोळयारर पटटी बाधली िाि अस बोलिाि िरी पण सरव िादळाच रिन सवरा मण

भरल िाि ह िादळ भाजरक लोक परसाद महणन घरी निाि शरी कपरददकशवर मफदराचया आराराि

चिनयसरामीची सिीरन समाधी आहबाबािी चिनयसरामी ह सि िकाराम महारािाच आधयाजतमक गर

होि महाराषटराि खिरि समाधी घिलल महणि सि दनयानशवर मोरया गोसारी र जिसर बाबािी उफव

कशर चिनय महाराि चिनयसरामीचया रशािील एका सतपरषास दतषटाि झाला आजण तयानी कपरददकशवर

मफदराच बाधकाम करणयास सरराि झाली शरारण मजहनयाि यथ कसतयाच सामनही असिाि



याच पररसराि उततरशवर मफदर दजखल आह परशसि मोकळी िागा पाणयाच उततम सोय आजण

बहरलला जनसगव असा हा सारा पररसर एक फदरसाचया भटकिीसाठी मसि आह

ओिर र शरी ककडशवर दरसथान पर -सरव भाजरकाच शरधदासथान असलली शरी शकराची परजसधद

मफदर

ररसबाई दरसथान जहरर पठार -सरव भाजरकाच र जरशष करन महाराषटरािील आफदरासी बाधराच

शरधदासथान असलल र अतयि उचारर रसलल दरीच मफदर

शरी रगनाथ सरामी महाराि मफदर आण -आण या रठकाणी शरी रगनाथ सरामी याच मफदर असन

यारठकाणी मोठी याता भरि असन मोठया परमाणाि भाजरक रषवभर दशवनाला यि असिाि

क यशरिरार चवहाण याच जनयोजिि समारक यडगार -िालकयािील यडगार गरामपचायिीचया

हददीमधय यडगार धरणालगि महाराषटराच पजहल मखयमती क यशरिरार चवहाण याच समारक

उभारणयाि यणार असन सदर समारकाचा आराखडा मिरीचया अजिम टपपयाि आह

GMRT (Giant Meterwave Radio Telescope)खोडद -

िननर िालकयािील खोडद गरामपचायिीचया हददीमधय असलली िगािील

सरावि मोठी दबीण भारि सरकारचा अणउिाव जरभाग र टाटा मलभि सशोधन

ससथा (TIFR) याचया माफव ि खगोल भौजिकीशासतराचया अभयासासाठी ही

दबीण उभारणयाि आली असन ३० अनटनाचया माधयमािन कायवरि आह

जबबट जनरारा क दग माजणकडोह -िननर िालकयािील माजणकडोह गरामपचायिीचया हददीमधय ह क दग

असन या रठकाणी सधया २५ जबबट ठरणयाि आल असन रनजरभागामाफव ि तयाची दखभाल कली िाि



धरण र िलाशय -

िननर िालकयामधय ककडी जमना पषपारिी र माडरी या मखय नदा असन या नदारर माजणकडोह

र यडगार (ककडी नदी) खपपळगार िोगा (पषपारिी नदी) रडि (जमना नदी) र जचलहराडी (माडरी

नदी) ही पाच धरण आहि या धरणाचया माधयमािन मोठया परमाणाि शिी िलखसचनाखाली आली आह

िमाशा पढरी नारायणगारः-

िालकयािील नारायणगार गरामपचायि महाराषटरािील िमाशा पढरी महणन पणव राजयामधय परजसधद

आह नारायणगार यथील िमाशा समराजञी क जरठाबाई भाऊ माग (नाराणगारकर) याना राषटरपिी

परसकारान सनमाजनि करणयाि आल आह या रठकाणी दर रषी िमाशा महोतसर भरजरणयाि यिो

कत षी पयवटन र जनसगव पयवटन

रजरधयपणव शिीसाठी परजसधद असलला िननर िालका आगामी काळाि कत षी पयवटन र जनसगव

पयवटनासाठी शहरािील पयवटकाचा क दग खबद ठरणार आह शिीमधय घणयाि यणारी जरजरध जपक

जपकपधदिी पशपालन दनकदन शिीिील काम िसच गराजमण ससकत िीच दशवन जरजरध पयवटकाना अनभरिा

यणार आह िालकयािील गोळगार र माजणकडोह यारठकाणी सददजसथिीि शिकयाानी कत षी पयवटन क दग

सर कलली आहि

जरजरध औषधी र सगधी रनसपिीच अजसिततर असललया िालकयाच पजशचमकडील डोगर रागामधय

असलल दगावराडी नाणघाट दायावघाट आजण परकडील आणघाट ही हौशी र अभयास पयवटकासाठी

महततराची जनसगव पयवटन क दग आहि

आरी ह रठकाण िननर िालकयाि असन यथ lsquoजरकरमrsquo ह उपगरह दळणरळण क दर आह

िननरची लणी िननर मधील या लणी लणयादरीचया पाठचया बािला आहिपरीकडचया बािला एका

उभया धारचया डोगराि या लणी आहिलाबन ही लणी फदसिच नाही पाययाला बललाळराडी िर

हािाशी लणयादरी या दोनही रठकाणाहन आपण िाऊ शकिो इकड माणसाचा रारर कमी असलयान झाडी



आह िसच मधमाशाच मोठ पोळ दजखल आहि िवहा िािाना सारधान इथ साि जरहार िर एक

चतयगतह बाहर अजिशय नािक कलाकसर कलल ह काम आह पण आिमधय मात साध आह

कळमिाई मफदर

शरी रमश खरमाळ (मािी सजनक)

ह मफदर नाणघाटला िाि असिाना फागळगवहाण िरळ रसतयाचया पजशचमस आह मफदर या

मफदराचा जिनोधदर पणव न झालयान ि रगरगोटी पासन अपणव अरसथि फदसन यि

कदारशवराची गहा (हररशचदरगड)

हररशचदरगड मगळगगचया परराहाचया फदशन गलयारर डावया

हािास एक गहा लागि याला कदारशवराची गहा अस महणिाि या

गहि १ मीटर उच आजण २ मीटर लाब अस जशरखलग आह याि

कमरभर पाणी आह ही गहा खरिर चार खाबारर िोलली होिी पण

सदःजसथिीला एकच खाब शाबि आह याच गहि एक खोलीही आह

हररशचदरशवराच मफदर

िळापासन या मफदराची उची साधारणिः सोळा मीटर आह मफदराचया परागणाि पराकाराची खभि

आह या पराकाराचया खभिीसमोरच एक दगडी पल आह या पलाचया खालन एक ओढा िारामिी



जशखराररन राहि यिो यालाच lsquoमगळगगचा उगमrsquo असही महणिाि पढ ही नदी पाययाचया पाचनई

गारािन राहि िाि मफदराचया आराराि अनक गहा आहि काही गहा रहाणयासाठी योगय आहि िर

काही गहामधय पाणी आह या गहामधील पाणी थडगार र अमतििलय आह मफदराचया माग असणाऱया

गहमधय एक चौथरा आह या चौथऱयाि िजमनीि खाली एक खोली आह यारर परचड जशळा ठरली आह

या खोलीि lsquoचागदर ऋषीनीrsquo चौदाश रषव िप कला आह अस सथाजनक गारकरी सागिाि

lsquoशक चौजिस बारा पररधारी सरतसरा मागवजशर िीि (िरि) रजररार नाम सखय हररशचदरनाम

परवि िथ महादर भकत सरजसदध गणी जररयाि सजरि िो हररशचदर दरिा मगळगगा सररिा

सरविीथव परजरिा सपतसथान बरमहसथळ बरमह न सडीि चचळ रति अनि खलगी िगननाथ महादओ

िोिीथावजस िीथव कदाराजस िफकनाजि आजण िती जनमावजिबध हा rsquo ह चागदराजरषयीच लख

मफदराचया पराकाराि खाबारर खभिीरर आढळिाि शरी चागदरानी यथ िपशचयाव करन lsquoितरसारrsquo

नाराचा गरथ जलजहला यथील एका जशलालखारर चकरपाणी रटशवरनदि िसय सि रीकट दऊ अशा

ओळी राचिा यिाि मफदराचया पररशदवारासमोरच एक छोट मफदर आह यािही महादराची खपड आह या

छोया मफदरासमोरच एक भागन अरसथिील मिी आहि तयािील पाषाणारर रािा हररशचदर डोबाऱयाचया

घरी कारडीन पाणी भरि असलला परसग जचजति कला आह



कपरददकशवर (ओिर)hellip

पण जिलयाचया उततरस िननर िालकयाि पणयापासन १०० फकमी अिरारर रसलल ऐजिहाजसक

ओिर ह गार महाराषटर राजयािच नवह िर भारिभर परजसदध झालि यथील कपरददकशवर आजण बाबािी

चिनय महारािाचया समाधी सथळामळ इस १३४७ मधय महाराषटराि बहमनी राजयाची सथापना

झालीतयारळी ओिर गाराचा र िननर पररसराचा समारश बहमनी राजयाि होिाबहमनी राजयाचया

जरघाटनानिर जनमावण झाललया पाच सतता पकी ओिर पररसरारर जनिामशाजहची सतता होिी१०

नोवहमबर १५६६ रोिीचया एका फासी पतामधय ओिर गारचा उललख रोिर असा आढळिो

अशा या ऐजिहाजसक रारसा लाभललया गाराचया उततरस एक फकमी अिरारर झाडाझडपािन

डोगरदऱयािन खळाळि यणाऱया दाजिण राजहनी चदरकोर ष पजरत माडरी नदीचया िीरारर अजिशय

जनसगवरमय पररसराि मनमोहक भवय शरी ित कपदीकशवराच मफदर रसलील आह या मफदराच दखन रप

पाहिािणी भकताचा थकरा दर होिोबाबािी उफव कशर चिनय महाराि सिीरनी समाधी मफदर र सि

िकाराम महाराि मफदर या जतसथळी पजरत सथानामळ पारन झालल ह रठकाण हरहरस राटनार

आहरारकरी सापरदायाचा ldquoरामकत षणहररrdquo हा मतघोष याच रठकाणी परथम फदला गलामहणन या सथानाला

धरपमकदतषटया अननयसाधारण महतर परापत झालल आह

उततमापर ह गारच पराचीन नारया नारािच ओिर गाराची पराचीनिा लिाि यिउततमापर चा

अपभरश होि ओिर ह नार पढ पढ रढ़ झालफार परीपासन माडरी नदी फकनारी रसलल समतदध पराचीन

नगर आजण ldquoसरयभ जशरखलगाचयाrdquo कपदीकशवर मफदराचया िागति अशा रठकाणाचा उललख

पराणकालापासन होि आलला आह परि ह सथान खऱया अथावन परकाशाि आल ि जशरखलगाररील

ldquoकलातमकrdquo कोरडया िाडळाचया खपडीमळ आजण सि जशरोमणी िकाराम महाराि याना तयाच गर

बाबािी उफव कशर चिनय महाराि यानी सरपनाि यऊन अनगरह दऊन उपदश कलयामळसि जञानशवर

महारािानी सदधा िपशचयसाठी उततम अस रठकाण महणन उललख कलला आह सिाची िपोभमी महणन या



रठकानाला खप महतर असनही पढरपर आळदी दह याचया िलनि ओिर ह िीथविताच सथान मात

महाराषटराचया रारकरी सपरदायाचया दतषटीन उपजििच राजहलल आह

कपदीकशवर या नाराजरषयी एक आखयाजयका आह राघर चिनय सरामीचा कायवकाल १५ वया

शिकािील आह तयानी माडरी नदीफकनारी घनदाट अरणयाि महषी वयासाच दशवन वहार महणन कठोर

साधनदवार बारा रष अनषठान कल यथील माडरी नदीचया िीरारर राळच जशरखलग ियार करीि असिाना

तयाना एक कराडी जमळाली (ससकत िमधय करडीला कपरफदक अस महणिाि) आपलया िपशचयवच फळ

महणि करडी जमळालयामळ महाराि अजिशय दःखी झाल तयानी िी करडी फोडली तयाि एक अजिशय

ििसरी सदर सरयभ जशरखलग जमळाल महारािाचया पररणन या खलगाच कपदीकशवर ह नामकरण करन

या रठकाणी लोकानी मफदर बाधल िसच नरवया शिकािील जशलाघर रािरशािील नररा झझ या

रािान पराचीन जशरखलगारर सदर मफदर उभारल होि १२वया शिकाि सि जञानशवर महारािानी सधदा

या िपोभमीचा उललख कला आह यादर रािरटीचया असिानिर अनक लहानमोठया टोळयानी सरित

राजय जनमावण कल याि इराणचया मसलीम टोळयानी या भागाि धमाकळ घालन खप सपतती

लटणयाबरोबर या रठकाणची मफदर दखील िमीनदोसि कली तया काळाि याच माडरी िीरारर घनदाट

िगलाि या पराचीन र िागति जशरखलगाची सथापना महषी वयासानी राघर चिनय महारािाचया हसि

करन मफदर उभारणी कली माडरी नदी ऋजषरयव माडवय ॠषीचया आशरमापासन उगम पारन आपलया

दोनही फकनाऱयाचया पाररसरला जरलोभनीयरीतया सशोभीि करीन या िीथवितािरळ यऊन

दाजिणराजहनी चदराकार घऊन सथपण आिही राहि आह याच पजरत रठकाणी बाबािी ऊफव कशर चिनय

महारािानी गररार रशाख श दवादशी इस१५७१ रोिी रयाचया ४७वया रषी ओिर यथ सिीरन

समाधी घिली रठकाणी सि चिनय महारािानी िकाराम महारािाना सरपनाि गरपदश करन अनगरह दि

lsquoरामकत षणहरीrsquo हा मत फदला या मताचा िप आि िगभर होिाना आढळिो चिनयाचया सिीरन

समाधीरर राढलल रारळ ह नसरपगक असन दगड ककरा जरटाचा याि समारश नसनसदधा शकडो रष

होऊनही या समाधीची एक कण मािी सदधा रगळी झाली नाही १९५३ साली गारकऱयानी एकत यऊन

कपदीकशवर दरसथान टरसटची सथापना कली आजण १९५८ साली मफदराचा जिणोदधार करणयाि आला



िसच चिनयसरामी समाधी सथानारर मफदर बधणयाि आल सपणव महाराषटराि िकाराम महारािाच भवय

अस मफदर दह र ओिर या दोनच रठकाणी आह



मकताई मफदर नारायणगार (िननर )

जया गारची ओळख िगाला िमाशा पढरी ldquoनारायणगारrdquo अशी झाली तयाच गारािील असखय

नागररकारर मायच हाि फफरजरला िो याच ldquoमकताईrdquoमािन िीच ही अजिभवय मफदराची छायाजचत

ओझर गणपिी दशवनासाठी आलाि िर नारायगारािील रशीचया उततरस अगदी 200मी अिरारर

असलल र जनसगव रभर लाभललया दर दशवनाचा नककीच रगळाच अनभर घयायला जरसर नय



गरामोननिी मडळ

सन १९४४ मधय गररयव रा प सबनीस (नानासाहब) यानी गरामोननिी मडळ जह ससथा उभारली

गरामीण भागािील िनिचा सराागीण जरकास हच धयय डोळयासमोर ठरन आििागायि जह ससथा कायवरि

आह िसच आि जह ससथा िननर िालकयािील एक बहउददशीय जशिण ससथा महणन कायवरि आह गररयव

नानासाहब सबनीस एक उततम जशिण िजञ होि गरामीण भागािील शिकरयाचया मलाना उचच दिावच

जशिण घिा यार यासाठी ि नहमीच आगरही असि आजण हीच परपरा आिही गरामोननिी मडळाचया

माधयमािन चाल आह कत षी जशिण पशसरधवन शळीपालन जरपणन वयरसथापन इ जशिण मडळाचया

माधयमािन चालजरल िाि आह

कत षी जरजञान क दर

आधजनक कत षी ितजञान शिकरयाचया शिारर कमी रळाि सिमरीतया पोहोचजरणयाचया

दतषटीकोनािन जिलहासिरारर कायवरि असणारया कत षी जरजञान क दराची सथापना सन २०१० साली

गरामोननिी मडळ नारायणगार (पण) यथ भारिीय कत षी सशोधन पररषद नरी फदलली याचया माफव ि

करणयाि आली कत षी जरजञान क दराचया कायविताि उततर पण जिलयािील िननर आबगार खड जशरर

मारळ मळशी िालक यिाि कत षी जरजञान क दर आपलया कायवितािील कत षीचया सराागीण जरकासासाठी

कायवरि आह जिलयामधय करिाना कत षी जरजञान क दर राजय शासनाचया कत षी जरभाग जिलयाचा कत षी

आजण गरामीण जरभाग िसच परीितामधय यणाऱया क दर शासनाची सशोधन क दर कत षीशी सबजधि काम

करणाऱया गर शासकीय ससथा आदीना बरोबर घऊन कायव करि िसच कत षी जरजञान क दर शासनाच गरामीण

भागामधय काम करणारी एक सामाजिक यतणा महणनही ओळखली िाि

खपपरी पढार ह पण जिलयािलया िननर िालकयािल एक गार आह पररचनकार फकसन महाराि

चौधरी याच ह िनमगार आहसराजनरततत जशिक फकसन महाराि चौधरी यानी खपपरी पढार यथ माऊली

सरा ससथा या नाराचा रानपरसथाशरम काढला आह



आळ

आपलया भारिाला हिारो रषााचा इजिहास आह गारा-गाराि िन सदभव समतिीमधन ठरजरल

िािाि ऎजिहाजसक सथळाच भगनारशष आढळिाि रीरगळ मफदर जशलालख धारपमक सथळ जरहीर

बारर धमवशाळा समाधी सथळ इतयादी आढळिाि तयाचा शोध घरन तयाच ऎजिहाजसक सदभव

शोधणयाचा तयानसार सथाजनक गारचा इजिहास जलजहणयाचा परयत कला िािो

आळ कसबा आळ धारपमक महततर पशराईचा रारसा िपणार पशरकालीन आळ खखडीिील

लढाईचा रारसा सरामी कादबरीिील उललख आगरमळयािील जरहीरीचा भयारीमागव ऎजिहाजसक

पाऊलखणा आजहलयाबाई होळकराचया काळािील महादराच मफदर पादीचा गणपिी कबीर मठ

मठािील ऎजिहाजसक रशारळ राम मफदरास जमळालली ऎजिहाजसक ठशयाचा रारसा िपणार आळ

कसबा आळ होळकराच आळ आडाच आळ रडा समाधी मफदराच आळ जििाऊच रिन िपणार आळ

िसच शिजणक ितािील सरणव महोतसर गाठणार आळ िागजिक फकिीच जचतकार दणार आळ अस आळ

गार िा िननर जि पण महाराषटर राजय मतालय र िागजिक सिरारर आपला ठसा उमटरणार २१ वया

शिकाि पयवटनाच धारपमक अधयाजतमक टपपा गाठणार ठरणार आह याि शका नाही

कसबा हा अरजबक शबद असन िो कसब या शबदा पासन जनमावण झालला आह कसब याचा अथव

कौशलय कला धदा होय िथ कसबी कारागीर वयापारी याची रसिी अजधक आह असा परगणा ककरा

महाल या जरभागािील मोठ गार महणि कसबा होय काही रळा परगणा ककरा महाल या जरभागाच मखय

ठाण मखयालय िथ अस र तया बरोबरीन बािारपठ असलल मोठ गार यालाही कसबा महणि आरपथक

वयरहार र आकारमान या दतषटीन कसबा हा खडगारापिा लहान होिा कायमसररपी बािारपठ ह

कसबयाच परमख रजशषटय होि



आळ ह गार परीच कसब आळ नारान परजसदध होि ह गार पणयाचया उततरस पण -नाजशक रसतयारर

पणयापासन ५४ मलारर (९६फकमीरर) आहअहमदनर-कलयाण सतयारर आळफ़ाटा र आळफायापासन

परकड २ फकमीरर आळ गार आह यऊजनया उिररल आळजचय बनी पश िय सथानी शाि िाहला

सि शरषठ नामदरमहारािानी आळ यथील समाधी सथानाच ररीलपरमाण रणवन आपलया अभगामधय

कलल आह आळदीचया िथाकजथि धमव मािाडानी शरी जञानशवरमहाराि र तयाचया भारडाना धमावि परि

घणयासाठी परमाण महणन पठण यथील धमव सभच शधदीपत माजगिलररन ही भारड पठण यथील धमव

सभमधय गल असिाना तयाना अनक सतरपररिाना िोड दार लागल तयाचपरसगी राकोबा नाराचा कोळी

आपलया गनोबा नाराचया रडयास घऊन िाि असिाना धमव सभिील एका धमव पजडिान

जञानशवरमहारािाना तया रडयाचा िझा आतमा एकच आह का ह जसधद करन दाखर अस साजगिलररन

जञानदरानी रडयाचया मसिकारर हाि ठरन रद उचचारणयाची आजञा कली लगचच रडयाचया मखािन

ऋगरदाचया पढील शरतिी बाहर पडलया-

ॐ अजगनमळ परोजहि यजञसय दर मतजतरिम घिार रत धाििम

पशमख रदाचया शरतिी राढरा फकिी िमचीय

-सि जनळोबाराय

िवहापासन सदरचा रडा जञानशवरमहारािाचा परथम जशषय झाला या चमतकारान परभाजरि होऊन

धमवसभन जञानदराना शधदीपत बहाल कल शधदीपत घऊन जञानदर र सरव भारड पठणररन आळदीकड

जनघाल असिाना रडा र राकोबा कोळीसधदा तयाचया बरोबर होि पढ नरासा या रठकाणी जञानशवरीच

लखन कलया निर शरी जञानशवरमहाराि जनरतततीनाथ सोपानदर र मकताई रडा र राकोबा कोळी ह सरव

बरोबरचया सिासमरि आळ गाराचया उततरस असललया अकलापर या गारी आल िथन सिराडी यथील

चौऱयाचया डोगराररिी जरसारा घि असिाना समोर फदसणाऱया भमीच जनरीिण करीि असिाना शरी

जञानशवरमहारािानी रिवळाकार अशी जनसगवसपनन भमी पाहन या भमीच आळ अस नामकरण कल याच

भमीस परी अलकापरी महणन सबोधीि असि सदर रठकाणी रडयान शरी जञानशवरमहारािाकड आपणाला

याच रठकाणी समाधी दारी अशी इछा परदरपशि कली तयारळी जञानदरानी पढील भजरषय िाणन आिचया



समाधीसथळी यऊन शक १२१२ (इ स १२९०) माघ रद १३ (तयोदशी) या फदरशी सरहसि या रडयास

समाधी फदली या समाधीला शरी जञानशवरमहाराि जनरतततीनाथ सोपनदर मकताई या चार भारडाच हाि

लागलली महाराषटरािील ही एकमर समाधी आह

ही समाधी अतयि पराचीन असन रारकरी सापरदयामधय या जिथविताला अतयि महततर असन आळदी

पढरपराचया खालोखाल रारकरी सापरदयाि या जिथविताची गणना कली िाि जया रारकऱयाची पढरपर

आळदीची रारी चकि ि रारकरी आळयाची रारी करन पढरपर - आळदीचया रारीच पणय पदराि घिाि

महाराषटरािील कानाकोपऱयािील भाजरक शदध र रद एकादशीला दशवनासाठी यि असिाि परतयक

एकादशीला र वदादशीला गारागारच भाजरक या रठकाणी अननदानाच कायवकरम करीि असिाि चत रद

एकादशीला दराची (३) िीन फदरस याता भरि असि दसऱया फदरशी सगळया रारकऱयाना वदादशीच

अननदान सिराडी कोळराडी र डारखरराडी याच करन करणयाि यि तयानिर दपारी महाराषटरािील

नामरि पलरानाचा आखाडा गाििो र शरटचया फदरशी दहीहडी फोडन यातची सागिा होि या

समाधीसथळी यणाऱया भाजरकाची सखया लिाि घऊन तयाच परमान रारकऱयाचया सोई सजरधा

परजरणयाचया दतषटीकोनािन दरसथान टरसटन कलल परयत पाहन महाराषटर शासनान सन - २००३ साली

दरसथानाला िीथविताचा क दिाव फदलला आह

शरी सि जञानशवरमहारािानी जया रडयामखी रद बोलरल

तया रडयाची समाधी पण जिलयािील िननर िालकयािील आळ

गारी आह

आळ गार ह पण नाजशक हायरररन ३ फक मी अिरारर

असन रडासमाधी मफदर आह मफदराचया दजिणबािला कोळराडी

गार असन मफदराचया उततरला सिराडी गार आह मफदराचया

परला गरामदरि काजनफनाथाचा डोगर असन पजशचमला आळफाटा ह मोठ वयापारी ित असलल पण

नाजशक हायरररच रठकाण आह



गळचराडी

आळफाटय़ाहन साधारण १८ फकलोमीटररर गळचराडी ह गार आह ह गार ओलाडिाच लगच अण

घाट सर होिो या घाटाची दोन-चार रळण घिाच डावया हािाला दरीि एक दतशय पाहणाऱया परतयकाच

किहल चाळरि

या डोगराचया एका जशरररच एक भलामोठा नसरपगक बोगदा ियार झालला फदसिो एखादा

पलाचया कमानीपरमाण तयाची ही रचना उतसकिपोटी ह सथळ पाहणयाची इचछा होि अनक लोक हा

चमतकार थाबन बघि असिाि

कौरर-पाडर यदधाि पाडरापकी कणाचया िरी एकाचया बाणाचा नम चकला अन इथ डोगराला भोक

पडल अस सथजनक लोक सागिाि पण तयामाग रगळ कारण आह पाणी डोगराररन राहि ndash घषवण करि

जिजथन िाि तयामळ हा नसरपगक बोगदा ियार झाला आह

शरी रगनाथ सरामी महाराि मफदर आण

आण या रठकाणी शरी रगनाथ सरामी याच मफदर असन यारठकाणी मोठी याता भरि असन मोठया

परमाणाि भाजरक रषवभर दशवनाला यि असिाि

Yashwantrao Chavan Tourism Centre Junnar

महाराषटर पयवटन जरकास महामडळ माधयमािन आजण मा आमदार शरी रललभशठ बनक याचया

सकलपनिन साकारि आह rsquoयशरिरार चौवहान पयवटन क दरrsquo िागजिक दिावच ह पयवटन क दर पण

जिलयािील rsquoिननरrsquo िालकयाचया यडगार धरणाचया िलाशयािरळ आकार घणार आह नामदार

रललभशठ बनक याचया परयतािन आजण मा शरदचदरिी परार र मा अजििदादा परार याचया

पाटठबयामळ महाराषटरशासनान या परकलपासाठी ९७ कोटी रपय मिर कल आहि जशरनरी लणयादरी

आजण ओझर पासन िरळ असललया या परकलपामळ िरळ िरळ ३० लाख पयवटक भट दिील आजण ४०

हिार सथाजनकाचा रोिगार दखील राढल



िन खडोबा मफदर-रडि



कोपरा-माडर- जनसगव पयवटनाच नरीन रठकाण

िननरची समदर सपाटीपासनची उची समार २३०० फट हा िसा घाटमायाररचा पररसर पण

पजशचमचया बािला कोकणाचा फील दणारा जनसगव अचजबि करन सोडिो िननर मधन २ राषटीय महामागव

िािाि एक पण-नाजशक राषटरीय महामागव न ५० आजण आजण एक मबई-जरशाखापटटणम राषटरीय महामागव

२२२ ह दोनही महामागव जया रठकाणी एकमकाला भटिाि िीथ आळफाटा गार आह िननरमधील ह

मधयरिी रठकाण पण नाजशक नगर आजण कलयाण या चारही शहराकडन यणाऱया िाणाऱया राटसरना

सरागि आजण आभार महणन पढील पररासाचया शभचछा दि अजरचल उभ आह आिचया मळन गललया

पयवटन सथळाना नरा कोरा पयावय महणन िननर एक उभरि पयवटन सथळ महणन समोर यि आह तयासाठी

दळणरळणाचया दतषटीन आळफाटा ह महतराच रठकाण आह आळफाटा िरळन साधारण १८ फकमी

कलयाणचया बािला कल की उदापर गार यि आजण उदापर पासन उततरला १९-२० की मी रर कोपरा

माडर ही गार आहि िस िर आळफाटा पासन िासाभराचया अिरारर आपण कोकणाि आलल असिो

लाल मािीखळखळ राहणार झर भािाची खाचर कौलाचा ढीग राटारा अशी घराची बसकण असलली

गार उच डोगर आजण खोल दऱया उदापर पासन एक घाटराट आपलयाला उततरकड घऊन िाि ५ की मी

रर मथाळण घाट लागिो नागमोडी रळण आपलयाला उचारर घऊन िाि असिाि एका उच टोकारर

यऊन घाट पनहा उिरणीला लागिो आपण आपोआप िीथ थाबिो िरा पाठमोर झालो िर िननरच

जरसिीणव मदान आपल लि रधन घि यडगारचा िलाशय इथन सपषट फदसिो याच रठकाणी रातीचया

रळी उभ राजहलो िर एखाद शहर राटार एरढया गदीन फदवयाचा झगमगाट फदसिो याच घाट मायारर

एक राघाच दगडी जशलप दर महणन ठरल आह राघाची पिाजनसगावची पिा जनसगावपढ निमसिक

होऊन िरा पढ जनघालो िर आिा चढण सपन घाट उिरणीला लागिो आिा पराकत जिक बदलासोबि

सगळच बदल िाणरायला लागिाि घाटाचया दजिणकडचा पररसर आजण उततरकडचा पररसर याि

भौगोजलक फरकासोबि बाकी पण बरच बदल िाणरायला लागिाि रातीचया रळी दजिणकड फदसणारा

झगमगाट उततरकड जररळ होि िािो आिापयाि असणारी सलफोनची रि गायब होि दजिणकडच



आयषय तयाचा रग सारच मदारन िाि आजण ऐसपस आरामशीर िग आपल सरागि करायला ितपर

फदसि मथाळण गारचया थोड आधी एक रसिा उिरीकड िािो१० जमजनटाचया अिरारर दोन

डोगराचया मध िटलला कडा फदसायला लागिोिरा पढ गलो की तयाि भीिी राटार अस पाणी फदसायला

लागि जहच चीलराडी पाचघर धरणाची मागची बाि िरा पढ गलो की एक रसिी लागि िीथ राहन

उभ करन समोर फदसणाऱया टकडीकड िाणारी पाऊलराट िडरि जनघायच आपलया बािन िरी टकडी

राटि असली िरी पलीकडचया बािन िो मोठया डोगराचा शडा असिो िस िस आपण टकडीचया

डोकयारर िायला लागिो िसिस चीलराडी पाचघर धरणाच छािी दडपन टाकायला लारणार अकराळ

जरकराळ जरराट दशवन आपलयाला थोड मागच उभ राहायला भाग पडि आपण उभ असिो तयाचया

उततरला बरडशवराच जशखर आजण तयाचया पोटाला छोटो छोटी गार आजण बािला राहणार झर आपलयाला

नतसखद अनभर दिाि दरररन राहि यणारी माडरी नदी िनया चीलराडीचया डोहाि आजण आिाचया

िलाशयाि आपली परीची समपवणाची भारना बदलि नाही इथल आफदरासी बाधर मग चीलराडीचया

डोहाजरषयी काही गढ आजण काहीशी औषधी गधकाची माजहिी दिाि अनभराच बोल ऐकन माग

फफरारपनहा बोलकया रसतयाला यऊन उिरीकड रळलो की मथाळण गाराि पोहोचिो याच गाराि

टपाल जचतपटाच जचतीकरण झाल आह मथाळण गाराला रळसा घालन रसिा आपलयाला पढ घऊन

िािो थोडयाशया डोगर पठाराररन पनहा घाटराट खाली उिरायला लागिो उिरि असिाना खाली

दरीि माडरी नदीचा खळाळिा परराह आजण काठाररच कोपरा आजण माडर आपलयाला फदसायला लागि

या गाराि टटगया जचतपटाच जचतीकरण झाल आह याच गारामधन पढ िाणारा रसिा आपलयाला िननर

अकोल सीमरर असणाऱया रािण फकलला आजण कोबड फकललयाकड घऊन िािो आजण िसाच पढ

अकोलयािील ऐजिहाजसक गार फोफसदीला पण िािो जहराळा आजण उनहाळयाि िरी हा पररसर

िननरचाच भाग राटि असला िरी पारसाळयाि मात इथ कोकण अरिरि िण कोकणचा काही भाग

मामाचया गाराला आलयासारखा भास मला होिो आजण पनहा पनहा पारल िननरचया कोकणाकड

रळिाि असाच अनभर िननर शहराचया पजशचमला असणाऱया आब हाि रीि चया पठाराररही यिो पण

जिकड िाणयासाठी रसिा िरा दगवम आह पण राषटरीय महामागावचया िरळ कोकणाचा अनभर घयायचा



असल िर कोपरा माडर मथाळण या पररसराला नककी भट दा हो पण एक नमर जरनिी िािाना

जनसगावचा आनद घयायला िाजनसगावचा मान-आदर ठरा सोबि काही खाणयाच पदाथव पलाजसटक मधन

घऊन िाि असाल पाणयाचया बाटलया घउन िाि असाल िर आठरणीन पनहा परि घऊन यानाहीिर

आिचा सदर जनसगव आपलया बपरावईन जरदरप होईल आजण मग तयान एकदा िरी नारािी वयकत कली िर

काय होि ह आपण बऱयाच रठकाणी पाजहल आहच आपलया िननर पयवटन जरकास ससथमाफव ि ही जनसगव

पयवटनाची ओळख सरव जनसगव परमीसाठी आजण सिि नाजरनयाचया शोधाि असणाऱया भटकया पारलासाठी

मनोि हाडरळ

िननर पयवटन मॉडल

िननर पयवटन जरकास ससथा

हचीको टररझम

पराशर कत षी आजण गरामीण पयवटन

भोलनाथा च सालोबा मफदर

िननर पासन िरळच १० फकमी अिरारर असललया राळगण र खशद याचया मधयरिीि असलल शरी

भोलनाथा च सालोबा मफदर यथन िननरला लाभललया चार रभरशाली फकलयाच दशवन घडि याच

मागावन िगपरजसदध पठारारर िािा यि की जयाची खयािी अब हिजरि नारान ओळखली िाि

ररसबाई दरसथान जहरर पठार -

सरव भाजरकाच र जरशष करन महाराषटरािील आफदरासी बाधराच

शरधदासथानअसलल र अतयि उचारर रसलल दरीचमफदर



जशरर िालका

राजयाचया पण जिलयािील जशरर ह एक ऐजिहाजसक शहर आजण िालका

घोड नदीचया फकनार याररील ह शहर पण आजण अहमदनगर जिलयाचया सीमरर रसल आह घोड

नदीचया साजननधयामळ ह शहर घोडनदी या नारानही ओळखल िाि शहराचया जनयोिनासाठी

नगरपाजलका आह



जशररला ऐजिहाजसक आजण सासकत जिक रारसा लाभला आह भौगोजलकदतषया पाजहल असिा हा

िालका अहमदनगर राजय मागावररील नऋतयकडील २४ फकलोमीटरररील भीमा नदीपासन सर होिो

आजण तयाच मागावरर ५० फकलोमीटरररील घोड नदीचया िीरारर सपिो

पाबळ जरजञान आशरम - काम करि जशकणयाची गोषट

डॉ योगश कलकणी महाराषटर टाइमस शजनरार २२ फबररारी २०१४

जशिण अथवपणव बनरणयासाठी तयाची गणरतता राढरणयासाठी जरदायाानी परतयि अनभरािन

जशकल पाजहि परतयि काम करि जशकण ही जशकणयाची नसरपगक पदधि आह िी परतयिाि आणणयासाठी

िीन दशकापरी पाबळ यथ सर झालल lsquoजरजञान आशरमrsquo दशभर पोचल आह

िी एका गाराची गोषट नाही िशी तयाची सरराि एका गाराि िीस-एक रषााि झाली परि िी

दशािील एकशबारीस गाराची गोषट बनली आह गोषट करळ गारापरिी मयावफदि नाही तयाची वयापती

तयाहन अजधक आह िी िगणयाशी सबजधि आह जशकणयाशी सबजधि आह खर िर िगिा-िगिा

जशकणयाची जशकिा-जशकिा िगणयाची आजण गरामीण जरकासाचया रगळया परारपाची िी गोषट आह

जशिणादवार िीरनारशयक कौशलय जरदायााना दऊन तयादवार गरामीण जरकास घडरन आणणयाचया

सकलपनिन िीन दशकापरी डॉ शरीनाथ कलबाग यानी पणयापासन साठ फकलोमीटर अिरारर असललया

पाबळ यथ lsquoजरजञान आशरमrsquo सर कला तया सकलपनच मिव सररपाि रपािर झाल असन अरणाचल

परदशापासन करळपयाि तयाचा

लौकीक गला आह

जया पाबळमधय हा आशरम

आह िथील उतपादकिा



राढलयाच सपषटपण फदसि आह एका अथावन lsquoजरजञान आशरमाrsquoच गतजहिक परतयिाि आल आह lsquoगरामीण

भागाचा जरकास करायचा असल िर उतपादकिा राढरारी लागल आजण तयासाठी ितजञानाचा रापर

आरशयक आहrsquo अस जरजञान आशरम मानिो मात करळ ितजञान जरकजसि करन उपयोगाच नाही िर ि

लोकापयाि िायला हर आजण अशा परकारचया ितजञानारर आधाररि सरा दणार उदोिक जनमावण वहायला

हरि अस उदोिक घडरणयाचा परयत lsquoजरजञान आशरमrsquo करि आह

ितजञान लोकापयाि महणिच समािापयाि पोचरणयासाठी जरजञान आशरमान lsquoजशिणrsquo ह माधयम

जनरडल आह जशिण अथवपणव बनरणयासाठी तयाची गणरतता राढरणयासाठी जरदायाानी परतयि

अनभरािन जशकल पाजहि परतयि काम करि जशकण ही जशकणयाची नसरपगक पदधि आह lsquoजरजञान

आशरमाrsquoिील जरदाथी ितजञानारर आधारलल जरजरध परकलप परतयि काम करि जशकिाि सोलर फदर

ियार करण रठबक खसचन िषार खसचन यासारखी ित रापरन शिी उतपादन घण बाधकामाची नरीन

ित रापरन जशकण खाद पदाथााची जनरपमिी करण आदी बाबी ि काम करिा करिा जशकिाि तयालाच

कायवक दरी जशिण महटल िाि ि जशिण महणि वयरसाय जशिण आह अस कोणाला राट शकल मात

एखाद काम करिाना जरदायााना तयाचया अनषगान जरजरध जरषयािील सकलपनाची ओळख करन

दणयारर िथ भर फदला िािो उदाहरणाथव इलजकटरकल उपकरणाची दरसिी करिाना भौजिकशासतरािील

सकलपना जशकिा यिाि शिीि पीक घिाना िीरशासतर गजणि आदी अनक जरषयािील कलपना सहिपण

जशकिा यिाि काम करिा करिा सकलपना सपषट करन जशकरल की ि जरदायााना कटाळराण राटि

नाही नहमीचया पसिकक दरी जशिणाि जयाना रची नाही आजण तयामळ ि शिजणक परगिी कर शकि

नाहीि अशा जरदायााना घऊन lsquoजरजञान आशरमाrsquoन ही सकलपना जसदध कली आह िथन परजशिण घऊन

बाहर पडलल शकडोिण सरिःच वयरसाय करि आहि



रासिजरक नहमीचया शाळामधयच परतयि अनभरािन परकलपािन जशिण फदलयास ि अजधक उपयोगी

ठर शकि महणनच lsquoजरजञान आशरमाrsquoन lsquoमलभि ितजञानाची ओळखrsquo हा कायवकरम ियार कला चार

राजयािील शभरहन िासि शाळाि िो राबरला िाि आह आठरी ि दहारी रगाािील जरदाथी

आठरडयािील एक पणव फदरस जरजरध उतपादक काम करिाि तयाना तया कामाच परजशिण दणयासाठी

सबजधि गारािील अनभरी काराजगराना lsquoमानद जशिकrsquo महणन बोलारल िाि जरदाथी शाळिील र

समािािील जरजरध काम सरा महणन दिाि परतयक काम महततराच असि आजण तयासाठीच कौशलय

उपयकत ठरि ह तया उपकरमािन जरदायाारर खबबरल िाि जरदायााकडन कोणतया परकारची उतपादक

काम करन घिा यिील तयामधन कोणतया सकलपना जरदायााना जशकरिा यिील तयासाठी कोणतया

साधनाचा रापर करिा यईल आजण ही साधन कशी उपलबध होिील आदी अनक परशनाची उततर दणयाचा

परयतही कला आह तया सरव परशनाचया उततरासाठी जरजञान आशरमान wwwlearningwhiledoingin ही

रबसाइटही जरकजसि कली आह उतपादक काम आजण तयाचयाशी सबजधि ररसोसस (जवहजडओ पॉरर

पॉइट मनयअल कत िी इतयादी) मकत शिजणक ससाधन (ओ ई आर) महणन उपलबध आहि तयाचा

िपशीलही पररला िािो उतपादक काम करिानाही सिवनशीलिा जनरीिण यारर भर फदला िािो

तयािनही काही नरीन परयोग िनमाला यिाि

उदाहरणाथव जभरडी यथील शाळिील जरदायाानी लाकड एलपीिी

करोजसन अशी रगरगळी इधन रापरन जखचडी ियार कली कोणि इधन



फकफायिशीर चलीची उतपादकिा जरलनिमिा याचा अभयास तया जरदायाानी कला पारपररक कामाच

परजशिण दिानाच जरजञान उलगडणयाचया अशा परयताची दखल घऊन परई यथील lsquoआय आय टीrsquoन lsquoजरजञान

आशरमाrsquoला दोनश lsquoआकाशrsquo टबलट जरकजसि कल पाबळचया भररनाथ जरदामफदरािील आठरीचया

जरदायााना ह टबलट फदल गल शाळमधील कायवशाळि परतयि कत िी करायची र तया सदभाविील सकलपना

टबलटररन अभयासायचया असा हा परयोग आह खशदरळ यथील नररीचया जरदायाानी शाळला आरशयक

असलल सपणव रायटरग कल रायटरगच काम करिानाच जरिची सकलपना जरिचा इजिहास एजडसनच

चररत ओहमचा जनयम रायरीच परकार आदी सकलपना तयाना जशकरणयाि आलया तयानी आपण कललया

कामाचा िमाखचव काढला आजण झाललया कामाचा अहराल मराठी खहदी इगरिी या भाषाि जलजहला तया

परयोगाि जरदायाानी रायटरगच काम कल तयाचयाशी सबजधि जरजञानाच अधययन कल िमाखचव

जलजहणयाच परजशिण घिल आजण जरजरध भाषािील अहराल लखनही कल पोखरी शाळिील जरदायाानी

गाराचया पाणयाचा रषावचा जहशोब माडला तयानी पिवनयमापक ियार कल तयादवार पडणाऱया पारसाच

मापन कल गारािील ओढया-नालयािन राहणार पाणी मोिल गरामपचायिीमधय िाऊन िनगणनची

माजहिी जमळरली परतयक पराणयाला साधारण फकिी पाणी लागि तयाची माजहिी इटरनटररन घिली

आजण तया सरव नोदीदवार गारािील पाणयाचा िमाखचव सादर कला सगमनर मधील lsquoमालपाणी शाळrsquoिील

जरदायाानी मथी आजण पालक याची जपक नकिीच घिली अभयासकरमािील बीि परफकरया खि खसचन

पदधिी याचा अभयास तयानी पीक घिाना कला आलली भािी जरकन तयानी जपकाचा िमाखचव माडला

कायवक दरी जशिण अशा परकार बहआयामी असि

जनवरळ हािान काम कल की आपोआप बदधीला चालना जमळि नाही तयासाठी कललया कामारर

जरचार करायला लागिो का कस कधी कवहा कठ अस परशन जरचारार लागिाि परशन पडायला लागल

की उततर शोधिा यिाि बऱयाच परशनाची उततर जमळि नाहीि तयामळ तयाची लाि राटणयापिा जरजञान

आशरमान lsquoहम पिा नही पर ढढ लगrsquo (एचपीएनपीडीएल) ही सजञा ियार कली आह



महातमा गाधीनी lsquoनई िालीमrsquoदवार अशा कत जिशील जशिणाचा जरचार माडला होिा lsquoजरदायााची

बजदधमतता जरकजसि करणयाची िलद पदधि महणि तयाना परतयि अनभरािन जशिण दणrsquo अस गाधीिी

महणि उतपादक कामािन जशिण दणयाचया तयाचया जरचाराकड ददरान आपण दलवि कल डॉ शरीनाथ

कलबाग यानी गाधीिीचा हा जशिण जरचार पढ नि ितजञानारर आधाररि उतपादक काम शाळि

जशकरणयाची सकलपना परतयि राबरली एररी जरदायााना न आरडणार गजणि जरजञान आदी जरषय

परतयि कामादवार जशकिाना तयाना आरड लागिाि ह तयानी सपषट करन दाखरल

उतपादक कामािन जशकण परकलपािन जशकरण यासाठी जशिकाकड जरशष कौशलय लागिाि हा

समि होिा रासिजरक lsquoओ ई आरrsquoचया मदिीन कठलयाही जशिकाला अस जशिण दण शकय आह lsquoजया

कलपनची रळ आली आह जिला कोणीही थोपर शकि नाहीrsquo अस महणिाि नरीन शिजणक सशोधनामळ

जञानरचनाराद परकलपािन जशिण कत जियकत जशिण या कलपना सरीकारलया िाऊ लागलया आहि तयामळ

तया सरव कलपनाचया पढ िाऊन शोषणमकत अखहसातमक समािासाठीची lsquoनई िालीमrsquoची रळ आली आह

अस राटि

जरजञान आशरम

म पो पाबळ िा जशरर

जिलहा ndash पण जपन कोड ndash ४१२४१३

दरधरनी ndash ०२३८ २९२३२६

सपकव - रिजनश शानबाग ndash९५७९७३४७२०

ranajeetpallavigmailcom



मसिानीची समाधी यरराि पाटील

पाबळ ह गार जशरर िालकयाि असन जशकरापर पासन २० फकमीअिरारर आहया रठकाणी

शरीमि बािीरार पशर याची मसिानी हीची ऐजिहाजसक कबर आहमसिानी ही खहद रािाची मलगी होिी

पण जिलहा हा ऐजिहाजसक घडामोडीच एक परमख क दर आह छतपिी जशररायाचया िनमापासन ि

महातमा गाधीचया रासिवयापयाि अनक घटनाच सािीदार असलला जिलहा महणन इजिहासाचया पानाि

नोद आह असच एक इजिहासािल पान नकिच पण जिलयािील जशरर िालकयािील lsquoपाबळrsquo या गारी

िाऊन उलगडिा आल

इजिहासाचया दतषटीन ह पान काहीस दलवजिि होि आजण आह ि आिही परकषाान िाणरि ह

इजिहासािील पात काही राजहनयानी कथानक महणन जनरडल तयाला चागला टीआरपीही घिला पण

परतयिाि या पाताची उपिा मततयनिरही िरळिरळ िीन शिकानिरही कायम आह का झाली उपिा

काय गनहा कला होिा िो िीन शिकानिरही पसला िाि नाही िो गनहा होिा एका जिगरबाि

योदधय़ारर भरभरन परम कलयाचा आिा िमहाला उकल झाली असल मी कोणया ऐजिहाजसक पातासदभावि

बोलिोय ि हो िच बािीरारारर जिरापाड परम करणाऱया मसिानीरर

मला इजिहासाि काय झाल ह पनहा िमहाला सागायची गरि नाही ि रठकाण बघन मन जपळरटन

गल घालमल झाली ि वयकत करणयासाठी या माझया भारना आहि माझ मन तया इजिहासािील घटनाचा

अदाि बाधि थट शजनरारराडय़ाि गल मसिानी दरराजयाचया कोपऱयाि यऊन थाबल आरासपानी

सौदयावची मालकीण या राडय़ाचया कोपऱयाि आपला गदमरलला शवास घऊन का राजहली असल

काय करार ि आिा झाल न यस बोलिा

नाही दोघाजचय हािी गाठी घालारी एकािी

या अभगाचया ओळी जिचया मनजसथिीच भान



रटपणयासाठी अजिशय चपखल बसिाि

िो एकािरास जमळरणयासाठी दोघानाही फकिी यत करार लागल असिील जनरपि परमाला

समािाचया जरखारी निरासमोर िार लागल असल तयािनच बािीरारानी मसिानीला पाबळ या

रठकाणी ठरणयाचा जनणवय घिला असारा पाबळ ह गार भौगोजलकदतषटय़ा डोगराळ भागाि मोडि

पणयापासन िरळपास ५० ि ६० फकलोमीटर अिरारर ह गार आह पाणयाची रानरा असलला (आि िी

पररजसथिी नाही) भाग असलयामळ तयाकाळी फार मोठी लोकरसिी तया रठकाणी असणयाची शकयिा

फारच कमी राटि तयामळच इथ दोघाना एकािरास जमळल महणन ह रठकाण जनरडल असार पाबळ

गारचया रशीपासन अधाव फकलोमीटरचया अिरारर हा भवय राडा बाधलयाचया आि फकत खणा फदसिायि

आिा िो भगन अरसथिील राडा आपलया शरटचया घटका मोििाना फदसिो आह

जहर-राझा लला- मिन याचा परम इजिहास गौररान साजगिला िािो थोडय़ाफार परमाणाि

सामय असललया या परमाला मात इजिहासािही lsquoएक ठरलली बाईrsquo अशा अजिशय जहनकसपण रगरल िाि

खर िर एक कराजिकारी परमकहानी महणन ह इजिहासािील सोनरी पान महणन आपण िपन ठरार असच

आह िोधा-अकबरचया परमाला इजिहासान िस सरीकारल िस बािीरार-मसिानीला इजिहास आजण

आिच समािमनही सरीकारि नाही ह तया िीणव झाललया ऐजिहाजसक सथानाकड बघन राटि

मसिानीचया समतिीला एक रोमाचक इजिहास महणन महततर जमळल अशी अपिा करायला िरी हरकि

नाही महणिाि ना िो समाि आपला इजिहास साभाळिो िोच सससकत ि आजण समतदध समिला िािो

मसिानीन जगळलला जहरा आजण चोर

मसिानीचया समाधीसथळारर गलयानिर िमहाला समाधीिील काही जचर

पनहा नवयान साधलल फदसिील मी तयाबाबि काही िणाना छडल असिा िी

माजहिी जमळाली िी (खरी की खोटी ह काळच िाण ) खरच फार चमतकारी

आह मसिानीची समाधी आिापयाि एकण िीन रळा चोरानी खोदणयाचा

परयत कला आह तयािील दोन रळा समाधीपासन अदाि चार ि पाच फट



अिरारर खोल खडडा करन समाधीचया आिपयाि बोगदा पाडला होिा िर एक रळा समाधीररील दगड

काढन खाली खोदणयाचा परयत कला होिा पण ितकालीन बाधकामशासतर कजमशनरर चालि नसलयामळ

अजिशय मिबि होि तयामळ दोन थराचया पढ चोराना िाि आल नाही ि िसच टाकन चोर पळन गल

हा खटाटोप कशासाठी कला असल अस िमहाला राटि असल िर ऐका मसिानीन मततयपरी एक मौलयरान

जहरा जगळला होिा महणिो जमळारा महणन हा चोराचा उपदवयाप होिा ह कळल मला फार आशचयव

राटल िमहालाही राटल ना आशचयव

एककाळी करळ एकािरास जमळारा महणन जनरडलल सथळ आि मात एकािाचीच भीिी राटारी

अस झाल आह आमही मसिानीची समाधी पाहणयापरी तया गारािील इिर सथळ पाजहली तयाि भवय

भररनाथ मफदर आजण िन मफदर पाजहल दोनही मफदर गाराचया रभराि भर पाडणार आहि मात जया

मसिानीचया समाधीच सथान महणन मागचया िीन शिकापासन िगभरािील इजिहासाचया अभयासकाना

खणरणाऱया या गाराि ही समाधी मात भगन अरसथि पाहन काय ददरी होिी ही सौदयावची समराजञी

असच राटन िाि जहदनी lsquoठरलली बाईrsquo महणन झटकल िर मसलीम समािाला िी आपली राटली नाही

मसिानीचया मततयनिर तयारर िो चबिरा बाधला आह तयाची रचना समाधीसारखी आह पण आि िी

कबर महणन ओळखली िाि दहा बाय पाच लाबी-रदी असललया या समाधीरर एक फलाची रली आह

िी रली कधीही सकि नाही अस िाणकार सागिाि माझ परम ह अमर होि आजण आह अशीच कबली या

अमर रलीचया रपाि मसिानी दि िर नसारी ना अस तया न सकणाऱया रलीकड बघन िणभरासाठी

राटल फदललीपयाि आपलया मनगटाचया बळारर सामराजयाचा जरसिार करणाऱया या योदधय़ाचया मनारर

राजय करणाऱया मसिानीला समािान मात सरीकारल नाही ह मात भिकाळ रिवमानान जसदध कल आह

पजशचम राषटरानी सरिचया इजिहासाच सरधवन करन इिराचाही इजिहास आपलया सशोधनासाठी

िरळ बाळगला इजिहासाच महततर तया लोकाना कळि महणन तयानी जशरािी महारािाची िलरार

कोजहनर आजण िलनन अलीकडचया गाधीिीचया रसि सगरही ठरलया तया जमळरणयासाठी आपण आि

परयत करिो आहोि या सरव गोषटीचा बोध घऊन आपणही भजरषयाि कदाजचि ह जशक तयानिर




नाही महणिाि ना िो समाि आपला इजिहास साभाळिो िोच सससकत ि आजण समतदध समिला िािो ि

आपलया बाबिीिही वहार ही आशा (कदाजचि रडी) बाळगन मसिानीचया समाधीला आजण जिचया अपार

परमाला सलाम करन मी थाबिो आपणही अरशय िा आजण रलीला हाि लारन सागा इजिहासान िला

बदनाम कल आमही मात जनदान िझया परमाचा िरी गौरर कर

lokprabhaexpressindiacom



खचचोली मोराची

ह गार जशरर िालका जिलहा पण यथ आहपण-नगर महामागावररन जशकरापर यथन३० फकमी

अिरारर मोराची खचचोली ह गार रसलल आहया गाराि र पररसराि असखय मोराच मकत रासिवय

आहया गाराि एका भलया मोठया रशीिन गाराि पररश करिानाच एक ऎजिहाजसक राडा निरस पडिो

रडगार मखईचया पलाड सरदाराचा हा राडा जनराधर झाला सधया तयाचया यजथल सथाजनक नागररक

मोराना कोणतयाही परकारची इिा करि नाहीिि मोरासाठी धानयाची र पाणयाची वयरसथा करिाििसच

यथ माऊली कत षीगरामीण पयवटन क दर आह



टाकळी हािी ह गार जशरर िालकयाि असन पण जिलहयाि आहह गार पणनगर महामागावररन

जशरर पासन २५ फकमीअिरारर आहयथ ककडी नदीरर हिारो रषाापासन पाणयाचया परराहामळ

जनसगविः रािण खळग ियार झालल आह साधारण एजपरल म चया दरमयान पाणी आटलयारर लाबच लाब

खाच फदसि ही खाच महणि एक जनसगवजनमीि चमतकार आह या सपणव खाचि र भोरिाली परचड मोठया

आकाराची जररर ियार होिाि िसच या खाचचया काठारर सफद रगाच मळगगा दरीच मफदरही लाबन

फदसि



रढ बदरक- ह जशरर िालकयािील जभमा नदीचया काठी कोरगार जभमा पासन ३ फकमीअिरारर

आहयथ धमवरीर छतपिी सभािी महाराि आजण करी कलश याची समाधी आह महारािाचया पररक

िीरनकायावजरषयी

सभािी महारािाच पररणादायी बजलदान

सभािीरािाचा िनम १४ म १६५७ ला परदर यथ झाला इ स १५५६ मधय कनकजगरीचया

रढयाि मारल गलल आपल थोरल बध सभािीराि याचच नार यररािाना दणयाच महारािानी ठररल

जशरािी महाराि सरराजय राढजरणयासाठी अनक रठकाणी मोजहमा आखि असि तयाचा लाभ लषकरी

अनभराचया दतषटीन यररािाना जमळि अस यदधकलि आजण लषकरी डारपचाि जनपण असललया जपतयाच

सभािी महारािाना मागवदशवन लाभि गलयामळ ि यदधकलि िरबि होऊ लागल तयाचया यदधकलिील

नपणयाबददल ऍबकर नाराचा एक फर च पररासी रणवन करिो जशरािी महारािानी आपलया मलाला

हािाखाली दहा हिार सनयाचा मोठा जरभाग फदला होिा हा रािपत रयान िरी लहान असला िरी शौयव

आजण धयव याचया बाबिीि आपलया रजडलाचया कीिीला शोभल असाच शररीर आह सजनकदखील

सभािीराि याना जशरािी महारािाइिकाच मान दि असि तयाचया हािाखाली लढणयाि सजनकाना

मोठी धनयिा राट

सभािीराि नऊ रषााच असिाना जशरािी महारािासोबि औरगिबला भटणयासाठी गल होि िथ

जशरािी महाराि र तयाचया साथीदाराना निरकदि ठरल आगरा यथन जशरािी महाराि जनसटल तयानी

सभािी महारािाना मथरा यथ काशीनाथपिाकड ठरल िथ ि समार आठ मजहन होि

काशीनाथपिाकडन तयानी ससकत ि भाषा जशकन घिली पढ तयानी ससकत िमधय कावयरचनाही कली

जशरािी महारािाचया राजयाजभषकानिर तयानी सभािी महारािारर एकक िबाबदारी टाकणयास

सरराि कली तयाची पनहाळगडारर जनयकती करणयाि आली िथन बादशाही फौिारर निर ठरणयाची

िबाबदारी तयाचयाकड होिी िथ तयानी बधभषण ह ससकत ि कावय जलजहल जशरािी महारािाच जनधन

िीन एजपरल १६८० रोिी झाल सभािी महारािाचया अनपजसथिी तयाचयारर अतयससकार करणयाि आल



जशरािी महाराि आिारी असलयाच रतततही सभािी महारािाना दणयाि आल नवहि पण तयानी

कोणतयाही रादाि न पडिा राजयकारभार सर कला बऱहाणपररर हलला करन तयानी औरगिबाचया

िारडीिन आपला परदश सोडजरला र सरराजयास िोडला या जरियानिर १६ िानरारी १६८१ रोिी

तयाचा राजयाजभषक झाला

जशररायानी सभािी महारािारर अनक रळस रगरगळया िबाबदाऱया सोपरलया कधी फदराणी

काम िर कधी मतसददजगरीची बोलणी िर कधी यदधाचीही तयाना फदलली कामजगरी ि यशसरीरीतया पार

पाडीि

इ स १६८२ मधय औरगिबान सभािी महारािाना जरिापरचया आफदलशहाची मदि जमळ नय

महणन जरिापरचया फदशन शहािादा आिमला मोठया सनयासह रराना कल िर अहमदनगरकड

रहललाखानाची ररानगी कली आजण नाजशक जिलयािील रामसि फकलला खिकन घणयासाठी शहाबददीन

खानाचा सरदार पाठजरला रामसि फकलला िाबयाि घणयाकररिा औरगिबन अनक सरदार पाठजरल

मात एकाही सरदारास िो फकलला खिकिा आला नाही मात या सरव मोजहमसाठी औरगिबाचया

जििोरीिन खचव होि होिा र या सरव परकारामळ औरगिब सभािीरािारर जचडला सगळीकड कानारर

आदळणाऱया अपयशाचया बािमयानी तयाचा िोल ढळला र तयान आपला फकमॉश (डोकयारर घालायच

जशरोभषण) दाणकन िजमनीरर आदळला आजण शपथ घिली तया सभाचा िीर घिलयाजशराय ककरा

तयाला राजयािन हाकलन फदलयाजशराय मी फकमॉश परि डोकयारर धारण करणार नाही औरगिबाची

अशी अरसथा झाली िी सभािीरािाचया पराकरमामळच

१ फबररारी १६८९ या फदरशी शख जनिामान सगमशवर यथ अचानक छापा टाकला तयाि सभािी

राि र करी कलश ह दोघ िण कद झाल तया रळस औरगिबाचा मककाम अकलिला होिा तयान िथन

हकम फमावजरला की कदाना पाड पडगार यथील बहादर गडाचया छारणीि आणणयाि यार औरगिबान

रािाच डोळ काढारयाची आजण कलशाची िीभ हासडायची आजञा फदली कारराई लगच करणयाि आली

यानिरही सभािीमहाराि र करी कलश याना औरगिबान खप तास फदला यानिर औरगिबान दािी



सहललाखान याला रािाकड पाठरन खजिन र इिर धनसपतती मोघलाकड दणयास साजगिल िसच फफिर

मोघल सरदाराची नार सागणयाि यारी असही सभािीरािाना सागणयाि आल कमालीचया सराजभमानी

सभािीरािानी कोणिीही माजहिी सागणयास नकार फदला आजण बधडकपण ि मततयला सामोर गल

औरगिबान ११ माचव १६८९ रोिी तयाची हतया कली तयाचा मतिदह रढ बदरक पररसराि टाकला

औरगिबाचया दहशिीमळ तयाचया मतिदहाला कोणीही हाि लारला नाही रढ पररसरािील काही शर

मारळयानी तयाचया मतिदहाच दशवन घिल मतिदहाला हाि लारला िवहापासन रढ गारािील काही

गरामसथाच नामकरण जशरल अस झाल तयाचबरोबर काही गरामसथानी तयाचा िररीचा कायवकरम (भडारा)

कला िवहापासन तयाच अडनार भडार झाल औरगिबाचया सनयान जया रठकाणी सभािी महारािाना

आडरल तया गाराच नार आपटी अस पडल काही गरामसथानी तयाचया मतिदहाला फल राहन दशवन घिल

िवहापासन तया गाराच नार फलगार पडल भीमा इदरायणी भामा या नदाचया सगमािरळन सभािी

महारािाना ओढीि आणल िवहापासन तयागाराच नार रढ पडल तयाच रठकाणी महारािाचया

समाधीची जनरपमिी करणयाि आली अशी माजहिी पण जिलयािील रढ आपटी फलगार यथील

गरामसथाचया चचिन जमळि

सभािी महारािाचया हतयनिर १८ रष औरगिब सरराजय नसिनाबि करणयासाठी लढला पण

तयाला तयाि यश आल नाही सभािी महारािानी धमावपढ सरिःचया िीराचीही पराव कली नाही तयानी

आपलया कत िीिन धमवपरमाच उततम उदाहरण घालन फदल सभािी महारािाचया या अिलनीय धयावमळ

आजण तयाचया बजलदानामळ अनकाना पररणा जमळाली महाराषटराि परचड अशी िाकद जनमावण झाली

समाधीसथळाचा इजिहास

फालगन रद अमारसयला (११ माचव १६८९) रढिील गरामसथानी या रठकाणी छतपिी सभािी

महारािाच अतयससकार कल १७९९ परी रािाच पत छतपिी शाहराि यानी यथ जपतयाच रतदारन

बाधन नरद धप बाग यासाठी र अननछतासाठी िमीन इनाम दऊन वयरसथा कली





िळगार ढमढर िळगार ढमढर ह गार जशरर िालकयाि असन पणयापासन ३०

फकमीअिरारर आहयथ गदर चळरळीच परणि हिातमा जरषण गणश खपगळ याच

समारक आह

हनमान मफदर कारगार

हनमान मफदर गरामदरि असन पराचीन र िागति दरसथान आह

रडगार रासाई - मफदराि ३०५ रषाापरीची पराजचन घटा

यथील रासाई दरीचया मफदरामधय समार ३०५ रषाापरीची पोिवगीि

कालीन घटा दरीचया गाभाराचया सभामडपाचया दालनाि पहायला

जमळि आह या घटचा आराि गली िीन शिक गार आजण पररसरामधय

राहणाऱयाचया कानी घमि असन इिकी रष लोटली िरी ही घटा आिही

मिबि अरसथि आह

गारचया िनया इजिहासािील अतयि महतराची साि महणन ही घटा

मोठया फदमाखाि दरीचया मफदराि पाहणाराच लि रधन घि या घटरर इसजरसन १७०८ अस साल

पहायला जमळि असन घटा पणवपण ओजिर धािची आह या घटच रजशषय महणि मफदरामधय एकदा

घटा रािजरली िरी गारचया कोपऱया-कोपऱयाि आराि िािो आततापयािचया िनया घटामधय हीचा

समारष होि असन ही कोठ बनजरली याचा इजिहास मात सागिा यि नाही रासाई दरीच मफदर ह



अतयि िन आह मफदर पर-पजशचम फदशस असन हमाडपथी बाधकाम आह या बाधकामाचा नमका

कालारधी सागिा यि नाही

मफदराचया आराराि एक जशलालख असन तयारर शक १५५० असा मिकर आह ह ठाण रणकच

िागति दरसथान समिल िाि गाराला िना ऐजिहाजसक सामाजिक रािकीय रारसा आह दश

पारितयाि असिाना यथ इगरिाचया जररोधामधय लढणार एक सराितजरर आनदसरामी या गाराि राहि

होि या सरव घडामोडीमधय ररील घटा या सरव इजिहासाची साि दि आिही सरााना रदनीय आह

आि पयाि मराठ जनिाम र मोघलाचया यदधा सबधी हिारो कादबरर या आलया असिील अन गलया

असिील पण एकही कादबरीचा जहरो महार नवहिा यामळ एकदरीि लोकाना अस राट लागल की महार

महणि फकत गार महारकी करनच िगणारी िाि होय परतयक लखकानी इजिहास जलहिाना परसथाजपिाच

गणगाण करणार जलखाण कल याच इजिहासकाराचया जलखाणािील लढरयया महाराचा सगरहीि जलखाण

महणि जह कादबरी पण या सगळया जलखाणाि मग िी कादबरी असो र बखर असो याि महाराची

थोररी तयाचा लढरययपण ह नहमी कठलयािरी कोपर याि दडपन टाकणयाच काम करणयाि आल पण

सिय सोनरणी नाराचया या महान लखकान ह सगळ दडपलल गाडलल परार एकत गोळा कल जरजरध

कादबर याि आपला महतर हरपन बसललया या बहिन नायकाना जयाचा रासिराि छळ झाला अन शकडो

रषावपासन पसिकाि ककरा जलखाणाि सदधा बगल दऊन एक परकार छळच झाला होिा तयाना नजरन ओळख

फदली तयाना शरी सिय सोनरणी यानी नजरन ओळख फदली आह

आजण पाजनपि

पण जिलयािील जशरर िरळ ररड नाराच गार आह जिथ महाररडयाि जभमनाक नाराचा महार

राहाि होिा तयाला जिन मल तयापकी रायनाक अन यळनाक या दोन मलाचया रशाची जह कहानी आह

यळनाक हा रािगडारर नोकरीला असिो दरमयान जिथ मघलानी हलला कला मघलाचया सनयाशी लढाई

करिाना रायनाकच सगळच साथीदार मारल िािाि पण हा पडला महार गडी यान हार मानलीच नाही

सगळ गारद झाल िरी याची िलरार िडफि होिी एकटाच सगळयाना पाजण पािि होिा तयाच ह शौयव



बघन मघलाचा सरदार खष होिो यळनाकाला जिरि पकडणयाचा आदश दिो यळनाकाला जिरि धरन

सरदारचया पढ उभ कलया िािो सरदाराच नार असि अशरफफखान या अशररफफखानाची बदधी फार

िललख यळनाकाच शौयव तयाचया डोळयाि भरि अन यळनाकला ईसलाम जसरकारणयास र ५० सरारचा

महोरकया होणयाची ऑफर दिो सररािीला यळनाक हा परसिार अमानय करिो पण अशरफीखान फार

हशार तयानी यळनाक महार असलयाच ओळखल होि महार महणन तयाची तयाचयाच समािबाधरािफ

िो छळ चाललला असिो या बददल अशरफीखान चागलाच िाणकार असिो याच मदाला धरन

यळनाकचा मलला आतमसनमान िागरक कला िािो िािीचया नाराखाली पायाखाली िळरन घणयापिा

ईसलाम जसरकारलयास िला माणस महणन जसरकारल िाईल ि आि जया खहद धमावि आहस जिथ िझया

िािीररन िझ सथान ठरि पण माझया धमावि आलास िर िझ सथान िझया किवतराररन ठरल िवहा िच

जरचार कर िला कठला धमव योगय राटिो ह मात पटणयासारख होि खहद बनन सरणााचया पायी

िळजरलया िाणयापिा आपलया कला गणाना जिथ रार आह तया धमावि िाण कजधही बहततर अन शरटी

यळनाक ईसलाम जसरकारिो र हसन अली ह नार धारण करिो आिा हसन अली सरदार अशरफफखान

सोबि फकतयक लढाया फतत कर लागला परतयक जरिया निर तयाचया शौयावची कदर होऊ लागली पाहिा

पाहिा हसन अली हा एक महार महणन लाथा खाणार या असपतशया पासन ५०० सराराचा महोरकया बनिो

ईसलाममध िािीभद नसलयामळ तयाचया दिावला शोभल अशी बायकोही जमळि बजखियार नाराचा

मलगा होिो अन शाही थाटाि िग लागिो दरमयान काळाि तयान फकतयक लढाया फतत करन

अशरफीखानचया सनयािील एक महतराचा वयकती महणन सथान पटकारिो

इकड तयाचा भाऊ रायनाक सिािीचया सनयाि भरिी होिो निर धनािी िाधराचया सनयाकडन

लढ लागिो पण धनािी िाधरानी शाहशी सधान बाधलयारर र याच दरमयान गारािील पाटलाचा बळी

गलयामळ नाराि होऊन परि क वहाच जिकड न फफरकणयाचा जनशचय करिो याला जसदनाक नाराचा

मलगा होिो जभमनाकाच दोन मल एक मसलमान बनिो अन शाही जिरन िग लागिो दसरा महारकी

करि ररडयाि खहदचया लाथा खाि फकललया िकडयारर गिारा करि असिो जिकड जभमनाकाचा नाि

बजखियार शानो शौकजिन राढि असिो िर ईकड दसरा नाि जसदनाक मात फकललया िकडयारर कस बस



िगि असिो एक सराजभमान आतमसनमानान राढि असिो िर दसरा गलाम खहदची चाकरी करणारा

असपतशय महणन राढि असिो दोघाचया अगाि रकत जभमनाकाच पण धमावच ससकार रगळ ईसलाम मध

माणसाला माणस महणन रागणक जमळि असि पररणामि तयाचया कलागणाचा जरकास होिो दसराही

तयाच घराणयािील पण खहद ससकाराचया असपतशयिचा बळी चढलला हा जसदनाका गलामीचया रढयाि

अडकन आयषयाची होळी होिाना भर शबद न उचचारिा या नालायक वयरसथशी ईमान राखि िगिो पढ या

जसदनाकच लगन होि तयाला मलगा होिो रायनाकला आपला बाप जभमनाकच पोराचया पोटी िनमाला

आला अस राटि अन तयाच नार रायनाक आपलया बापाचया नाराररन जभमनाक अस ठरिो

फदललीचा िखि पलटजरणारा महार

आि पासन ३०० रषाव परी औरगिबाचया फदललीि िाऊन िखि पलटजरणयाचा इजिहासाि

महाराचा मोठा राटा आह औरगिबानिर आलमजगरी आिमशहा फदललीचया गादीरर बसिो

अशरफीखान हसन अली सकट फदललीचया फदशन कच करिो आिमशहाचा भाऊ मअजजमन भाराचया

जररोधाि बड कल अशरफीखान सोबि हसन अली मअजजमला िाऊन जमळिाि आिमशहाचा पराभर

करन मअजजम िखिनजशन होिो आपलया नाराची दवाही फफररन ldquoबहाददरशहाrdquo ह नार धारण करिो या

सगळया िखिा पालटामध हसन अली महतराची भजमका रटजरि असिो फदललीिील रािकारणाि

महतराची भजमका रटरन अशरफफखान अन हसन अली दोघही अशरफीखानचया िहाजगरीि ldquoजचिाहगडrdquo

ला रराना होिाि

मधलया काळाि बहाददरशहासाठी मोठया मोहीमा खिकन दणयाच काम अशरफीखान अनहसन अली

यानी चोखपण पार पाडल परतयक मोजहम खिकन फदली एक महार फदललीचया रािकारणाि करढा परभारी

वयजकतमतर बनला होिा ईकड पशवयाना मात याची भणकही नवहिी फरक एरढाच होिा की तया

महारानी खहदची चाकरी सोडन ईसलाम जसरकारला होिा अन अगी असललया उपिि गणाचा डका दाही

फदशा राि लागला अगभि गणाचा जरकास होणयासाठी पोषक रािाररन जमळिाच एक महाराचया

िमिचया किा ईिकया जरसिारलया की िो फदललीचया िखिमजधल परतयक महतराचा कामाि नसिा

सहभागी होि नाही िर फदललीचया गादीरर कोण बसणार याचा जनणवयही (अशरफीखानचया सोबिीन)



िोच घिो दरमयान बहाददरशहाचा मततय होिो अन तयाचा मलगा िहादरशहा फदललीचया गादीरर

बसणयासाठी पाटठबा जमळारा महणन अशरफीखानची मदि मागिो पण अशरफीखानला िहादरशहाचा

अययाशी र उधळपणाचा जिरसकार असिो महणन अशरफीखान िटसथ राहन सगळ बघि असिो जिकड

दोन मजहनयाचया डारपचा निर िहादरशहा आपलया जिनही दारदार भाराची हततया करन िखिनशीन

बनिो आिा अशरफीखानची िहाजगरी िपत करणयाचा खजलिा पाठजरिो पण अशरफीखानचया सोबिीला

एक खदा महार होिा अशरफीखाननी फदललीचा बादशहा िहादरशहालाचा पायऊिार करणयाच ठररन

टाकिो अन हसन अजलचया सोबिीन इलाहाबादकड कच करिो इलाहाबादला सययद बधशी सधान बाधन

फदललीचया बादशहाचा िखिा पालट करणयाचा आराखडा ियार कला िािो बगालचा सभदार फरवकजसयर

हा औरगिबाचा नाि िहादरशहाला बाद करन फरवकजसयरला गादीरर बसजरणयाच ठरि अन तयाला

पाचारण करणयाि यि फरवकजसयर यिाच िहादरशहाला बिखि होणयाचा हकम सोडणयाि यिो तयानी

नकार फदलयारर चढाई होि चढाईमध सगळयाि महतराची आघाडी साभाळणार लढरयया हसन अलीच

असिो बादशहाला सळो की पळो करणारा हसन अली रिीराचया आघाडीरर िटन पडिो पराकरमाची

शथव करिो िहादरशहाचया फकतयक आघाडया उधरसि करिो रिीर झजलफकारखान एक खदा र धिव

लढरयया पण हसन अलीचया शौयावपढ तयाचाही रटकार लागि नाही रिीराला पळिा भई कमी करिो

अन शरटी िजमनीरर लोळरिो निर रिीराच डोक कलम करन फरवकजसयर याना पश करिो या

शौयावरर खष होऊन फरवकजसयरन हसन अलीला जसपाहसालर या जखिाबान नराििो

आिा फदललीचा बादशहा फरवकजसयर हा हसन अली र अशरफीखानचया मिीिला असिो अशा

परकार फदललीिील िखिा पालट करणारा हसन अली हा पण जिलयािील ररड गारचा एक महार होय

पाजनपिचा जहरो - बजखियार (एक महार)

ईकड मात हसनचा भाऊ रायनाक लोकाची चाकरी करन िगिो असिो हसनन रायनाकला ईसलाम

जसरकारन सरिचा उददार करणयाच अनक सदश पाठजरल पण िो नकार दिो एकदा गारचा भट आिारी

पडिो महणन रायनाकचा मलगा जसदनाक पणयाला भटाचया मलाना खबर दणयासाठी िािो पण पणयाि



राजय पशवयाच महाराची सारलीही पड नय असा जनयम जसदनाकाला या जनयमाची िरढी िाण नसि

तयाची सारली एका भटारर पडि अन जिथलया जिथ पशवयाचया जसपायान जसदनाकचा सर कलम कला

जसदनाक शजनरार राडयाचया िरळच मारलया िािो दोष काय िर बामणारर सारली पाडली जिकड

याच जसदनाकचा चलि भाऊ बजखियार मात पशवयाच राजय मोडन काढणयाची अफाट शकती अगी बाळगन

असिो िसा बािीराराशी लढणयाचा योग यिो पण बािीरार चोर राटन यऊन पळन िािो अन

बजखियारच सरपत सरपनच राहि नाजहिर पाजनपिचया आजधच पशरा बािीरारचा सर कलम कलया गला

असिा अन िही एक महाराचया हािान पण बािीरार थोडकयाि बचारिोजसदनाकची हतया झालयारर

तयाचा मलगा जभमनाक पोरका होिा िवहा मात आिोबारायनाकला आपलया भाराची महणि हसन

अलीची गोषट पटि या पशवयाशी बदला घयायचा असलयास काकाकड िाऊन ईसलाम जसरकार असा सलला

दिो अन जभमनाक पशवयाशी बदला घणयासाठी काकाचया आशरयाला उततरस जनघिो याच दरमयान

सदाजशररार भाऊ पाजनपिचया लढाईसाठी पणयाहन रराना होिो जभमनाक तयाच ियाि साजमल होऊन

उततरस जनघिो बापाचया खनामळ खरळलला जभमनाक पशवयाचा जसर कलम करणयाचा मनसबा बाळगन

असिो राटि एकदा िसा योगही यिो पण बजखियार काकाचया आगमनान िी सधी िाि

पाजनपिची लढाई िोडारर यि या लढाईि पशवयाना जशकसि दणयासाठी निीमखानअन बजखियार

(परावशरमीचा महार) एकत यिाि लढाईचया काळाि जभमनाकचा काका अबदालीचया सनयाि असिो िर

जभमनाक ईकड भाऊचया सनयाि एक रणागणाि लढणयासाठी असिो िर दसरा चाकरी करणयासाठी एक

मदवमकी गािरि असिो िर दसरा लाचारीच िीरन िगि असिो हा फरक आह तया खहदचया

िाजियरादाचा हा पररणाम आह गणरततला डारलणयार या बराहमणी वयरसथचा अन पशवयाचया काळाि

या िािीयरादान कळस गाठला होिा ह दोघ बहाददर अबदालीला बरीच आमीश दाखरन लढाईसाठी ईथ

थाबरन ठरिाि अबदाली मधच उठन परि िाणयाचा हटट धर पण पशवयाना पाजण पािणयासाठी तयाची

जनिाि गरि होि ह ओळख असलल ह दोन महारथी तयाला कठलयाही फकमिीि िाऊ दि नवहि शरटी

याचया मनासारखच होि पशवयाशी आमना सामना होिो बजखियारन सगळी िाकि झोकन फदली



कठलयाही फकमिीि पशवयाचा नायनाट करायचा असिो आपलया अगािील मदवमकी दाखजरणयाची ही

आगळी रगळी सधी असि अन पशवयाना िलरारीन पाजण पािणयाि यि पशवयाचया खचधया खचधया

करणारा अबदालीचा उिरा हाि निीमखान असिो िर डारा हाि बजखियार असिो पशवयाचा नायनाट

करणार शर सरदार बजखियार हा ररडयाचा महार होय पशवयाचया सनयाची दानादान उडि बजखियारच

सनय पशवयाचया सनयाला उभ गरि कापार िस कापि सटि जरशवासरार धाराजिथी पडिो ईकड

भाऊही कोसळिो ह सगळ पाहन पशवयाचा जसर कलम करणयाची ईचछा बाळगणार या जभमनाकाच हदय

दररि कारण आमही दयारान माणस सगळ रर जरसरन दया दाखजरणयाची आमची िाि जभमनाकाला

भाऊची दया यि अन मदानाि मरणारसथि पडललया भाऊला उचलन नफदचया पललयाड नऊन िीरनदान

दणाराही तयाच ररडयाचा महार जभमनाक असिो अशा या शर महाराचया शौयावची कथा उलगडणयाच

सोनरणी साहबाचा हिखडा फार जनराळा तयानी एक एक घटना जिरि उभया कलया आहि परतयक

वयकतीजचतण अचक रटपलय आिचया बौदधाना अजभमान राटार असा हा इजिहास या कादबरीन

उलगडाला आह परतयक बौदधाचया (परावशरमीचया महाराचया) घरी सगरही ठरारी अशी ही महाराची रीर

गाथा महणि आजण पाजनपि

एकदा नककी राचा



खपपरी धमाळ

या गाराि एक सदर काळया दगडा मधय कलल हमाडपथी मफदर आह मफदरारर उतकत षट कोरीर

काम आह फफयाट भारि ऑटोमोरटवह उतपादन पलानटचया बािला खपपरी धमाळ ह गार आह परजसदध

अशा रािणगार गणपिीपासन ह गार िरळ आह





दौड िालका

बागायिी िालका महणन दौडची ओळख आहया िालकयािील महततरपणव झाडोरा हा काटरी झडपी

िगल या परकारािगवि मोडि जभमा नदीचया िीराररील दरसथान करकभची दरी नारायण बट यथील

दतत मफदर कडगारच पजडिा रमाबाई जमशन मलठनचा दादोिी कोडदर याचा राडा या बाबीमळ

पयवटनदतषया दौड िालका महतराचा आह

पण सोलापर महामागावरर दौड िालकयािील करकभ यथ

फफरगाई दरीची दोन ऎजिहाजसक मफदर आहि फलटण ससथानच

अजधपिी सभािीरार नाईक यानी सन १७५९ मधय मफदराचा

िीणोधदार कला िो जशलालख

उपलबध आह ५१

शजकतपीठामधय फफरगाई दरीच

सथान आह करकभ गाराि आजण

िरळचया टकडीरर अशी दोन मफदर आहि टकडीररील मफदराि

दरीची अरघी सहा इच उचीची मिी महादराची खपड गराखयाची

घोगडी आह

दौड शहरा पासन दौड - करकभ रोडरर ५ फक मी अिरारर

जनसगवरमय गपतशवर फारसट िळ



राघोली

यथ जशर शकराच मफदर आहराघशवर याररनच गाराला राघोली ह नार पडल आह रढ

िळापरचया थोड पढच ह मफदर आह मफदराचया बािला िलार आजण गाडवन पसरलल आह मफदर

काळया दगडाि कोरलल आह मफदराचया पढच थोडया अिरारर जपलािीरार िाधर ह पशराईच सरदार

होि तयाची समाधी आह

lsquo lsquo



जरशववयापी मानरधमव आशरम पाटठाण िालका दौड

ही एक आधयाजतमक र सामाजिक कायव करणारी ससथा असन पप सदगर समथव शरीगणपि नानािी

हबीर (हबीर बाबा ) यानी सथापन कली आह र सधया बाबाच सिजशषय र सपत पप सदगर शरी

समिबाप हबीर ह या ससथच जरधयामान अधयि आहि महाराषटरािील अनक गारोगारी फफरन

अधयाजतमक पररचन र रतिारोपण सतरी भरण हतया िसच खरा दर र खरा धमव खरी भकती र खोटी भकती

िसच अधशरदधा जनमवलनाच कायव करि असिाि तयाच ह कायव अगदी अवयाहि पण अखया महाराषटरभर

अखड पणान चाल आह

अरािर माजहिी माग (िा दौड) सोनरडी यथील भीमा नदीचया पाताि १०० रष रयाच र

२००फकलो रिनाच कासर मतिारसथि सापडल आह या कासराची उची ६ फट ३ इच असन मान २ फट

८ इच आह शराळी रग नरो हटड सॉफट सल टटवल (जचता इजडका) िािीच ह कासर होि सोनरडी यथ

१९८१ ला भीमा फकनायावरर साधारणि १२५ फकलो रिनाच कासर सापडल होि तयानिर आिा पनहा

२०० फकलो रिनाच कासर सापडलयामळ हा एक योगायोग समिला िािो

जशिोळ कत षी पयवटन क दरसपकव - शरी बाळासाहब ियरिरार जशिोळ

सी-8समथव पाकव आनदनगरपण-५१

मपो कसगार(राघदरा) िा दौडजि पण



इदापर िालका

इदापर िालका हा पण जिलयाचया सरहददीरर असन पण जियाचया परस शरटचा िालका आह

इदापर िालका भीमा र नीरा नदीचया पररसराि आह पौराजणक काळाि इदापरच नार इदरपरी अस होि

िालकयाचा भाग परी मालोिीराि भोसल याच िहाजगरीमधय समाजरषट होिा इदापर ह िालकयाच

मखयालय असन तया रठकाणी सरव शासकीय कायावलय आहि इदापर िालकयामधन पण-हदराबाद हा

राषटरीय महामागव करमाक ९ िाि असन इदापर-पण ह अिर १३५ फक मी आह

िालकयाच उततर सीमरर भीमा नदी राहि असन दजिणस नीरा नदी आह भीमा नदीरर सपरजसदध

उिनी धरण असन िलाशयाि २२ गार बडाली आहि धरणाचया पाणयाचा फगरटा समार ५० फक मी

असन तया पाणयाचा उपयोग कत जषजरकास र मतसयपालनासाठी होि आह िालकयािील भीमा र नीरा दोन

नदा धरणाचया पाणयाचा फगरटा र नीरा कालरा यामळ बहिाशी भाग बागायिी असन िालकयाचा

मधयभागचया पठाराररील भाग हा जिरायिी आह परमख वयरसाय शिी असन ऊस ह पीक मोठया

परमाणाि घिल िाि इदापर िालकयाि सहकारी िततरारर िीन साखर कारखान आहि सरावि िना शरी

छतपिी सहकारी साखर कारखाना भरानीनगर असन तयानिर इदापर सहकारी आतताचा कमवयोगी

शकररारिी पाटील सहकारी साखर कारखाना महातमा फल नगर जबिरडी र तयानिर नीरा-भीमा

सहकारी साखर कारखाना शहािीनगर हा आह िसच एक खािगी साखर कारखाना एक र खािगी

गळाचा कारखाना आह

इदापरला ऐजिहाजसक महतर आह िालकयाचा भाग परी जशरािीरािाच आिोबा मालोिीराि

भोसल याच िहाजगरीमधय समाजरषट होिा मघल सामराजय जरसिार करि असिाना मालोिीराि यथील

यदधाि मरण पारल



शरी ित जनरा-नरखसहपर - सथान आजण महातमय

जनरानरखसहपर ह सथान आगनय फदशस असन पण जिलयाच ि शरटच टोक आहिताचया एका बािन

जनरा नदी िर दसऱया बािन भीमा नदी आजण जिसऱया बािस या उभयिाचा सगम िीन बािन पाणी र

एका बािस िमीन अस ह रमणीय सथान आह या िताचा आकार खसहाचया नाखासारखा आह

यथील शरी नरखसह हा महाराषटर कनावटक आजण मधय-परदश यािील अनक नरखसह भकताचा कलसरामी

आहया सरव भकताच शरी नरखसह ह अजधषठान आहि या ितास मानिािइिकच काय िर जयाचा कलसरामी

नाही अशा जह अनकाना िताच महातमय र रमणीयिा िाणरली र िी तयानी मानय कलीअनक भकत यथ

दशवनासाठी यिाि र नरखसहाचा आशीरावद घिाि

िसच या िताला शासतरीय महतर दखील आहअस महणि शासतरजञानी या िताचा अभयास कला

होिा तयाि अस फदसन आल फक जनरा- नरखसहपर ह पतरीच मधयसथान नाजभसथान आह िस शासतरीय

परार दखील आहिह एक भ रजञाजनक सतय आहि अनक लोकाना जनरा-नरखसहपरला भट दणयास

आकरपषि करिाि

िस खप परार आहि फक या पजरत सथानाला खप मोठा इजिहास आहपरी पासनच ह सथान परजसदध

आजण धारपमक आहआपलयाकड असा परारा आह फक परी परभ रामचदर यानी आपली पजरत याता

रारणाचा राढ कलयानिर मनी अगसिी याचया सागणयाररन पणव कली तयानी जह याता जनरा-नरखसहपर

यथनच सर कली होिीह सथान खप सदर आजण धारपमक आह अनक मनी आजण भकत यथ पिसाठी यिाि

अस महटल िाि फक महषी वयास सदधा यथ काही कालारधीसाठी राजहल होिसमथव रामदास यानी दोन

रळा जनरानरखसहपर यथ भट फदली याची परचीिी यिशक १५५३ चया एकादशीस समथव पढरपरास आल

होिचपाषषठी साठी तयाना पालीचया खडोबाला िायच होिि यथ आल होि आजण तयानी सगमारर सनान

सधया आटपन तयानी एक सदर कीिवन सादर कल होिजनरा आजण भीमा नदीचया सगमारर असलला

अडाकत िी परचड असा घाट शक १५२७ मधय बाधन पणव झालाह बाधकाम कोणी जतमलापाळ दाधिी



मधोिी यानी कलसदरील बाधकाम सिि ३ रष चाल होि पढ शक १७८७ साली रघनाथ रार

जरनचरकर यानी दरालयाचा एकदरीि िीणोदधार कला तयासबदीचा जशलालख दरालयाि उपलबध आह

दरालयाचया आिील बािस असणाऱया परररार दरिा खालील परमाण

१) शिघर ह रगजशळचया गाभाऱयाि असन शिघराि दोन पलग आहिएक शरी नरखसहाचा र

दसरा शामरािाचा पलगारर गादा जगदाव उशया र शरीची परजिमा आह

२) सिभ-नरखसह रग जशळचया सभा मडपािील एका सिभारर जहरणयकशयपचया रधाचा परसग

कोरलला आह

३) लकषमी मफदर शरी नरखसहाच डार बािस शरी महालकषमीच मफदर आह शरी महालकषमीची रखीर र

सदर मिी गडकी जशळची आहमिी उभी आहपिा बाधलयारर बसलयासारखी फदसिया मफदराच जशखर

ह दगडी आहह जशखर जनरा नदीचया पातापासन समार १५० फट उच आहजशखराचया दोन दगडामधय

एक लहानशी पहाि आहतयािन फदरस रात पाणी िीरपिउगमसथान अजञाि असलला हा लहानसा पाझर

यथ गपत गगा महणन ओळखला िािोहा एक चमतकारच आहिकव शासतरान याचा उलगडा करिा यि नाही

४) भकत परलहाद मफदर शरी नरखसहाचया समोर लाकडी सभामडपाि भकत परलहादाच मफदर आह हाि

िोडन उभी राजहलली ही मिी काळया पाषाणाची आहपरलहाद कत ि नरखसह मिी र परलहाद मिी

एकमकाचया समोर असन नरखसह मिीचया पायाचया समपािलीस या मिीच मसिक यि ह एक जरशष

आह

५) शरी दततातय मफदर दततासाठी एक छोटस दरालय बाधलल आहह बाधकाम सपणव लाकडी असन

दततमिी पाढऱया सगमरररी दगडाची आहजह मनोहर मिी खसहासनारर सथाजपि आह

६) भीमा शकर दराचया उिवया बािस भीमा शकराच छोटस दऊळ आह शाळककचया मानान

खपडी उच आह



७) जरठठल-रजकमणी भीमा शकराचया उिवया बािस छोया दरळाि जरठठल-रजकमणीचया मिी

आहिदोनही मिी पाजहलयास पढरपरची आठरण यि

८) राघरदर सरामी रतदारन मदव सपरदायाच शरदधासथान मतालय जसथि शरी राघरदर सरामी ह भकत

परलहादाचा अरिार होिरतदारन पररशानिर तयाचा परतयि रास मतालय िती आहमतालय सर जनरा

नरखसहपर िती मी जरजशषट काळी जनरास करल अशी तयाची भजरषयराणी असलयान शक १८५० साली शरी

राघरदर सरामीच रतदारन शरी नरखसह दरालयाि बाधल गलदररषी शरारण मजहनयाि आराधना महोतसर


९) शालीगराम शाकबरीचया मफदरािरळ शालीगरामाचया आकाराचा एक मोठा पाषाण आह

१०) िरटी नरखसह मोठा ओटा तयाचया क दर सथानी िरटी रति तयाचया खाली शरीचया चार पादका

असन मफदरा शिारचया दसऱया िरटी रतिास पार बाधलला आह

११) शाकबरी अठरा भिानी यकत अशी दरीची मिी या मफदराि आह

१२) काशी जरशवशवर खोल गाभारा असलल जशकार यकत र महादराचया खपडी परमाण फदसणार एक

ओबडधोबड मधयम दऊळ समोर बसजरलला एक मोठा दगडी नदी र गाभाऱयािील खपडी शाळका हा

काशी जरशवशवर यथ आहखपड काढली असिा खोलगट भाग फदसिो तयाि िीन खलग आहि ि बरहमा जरषण

आजण महश

१३) काळा दतत काशी जरशवशवराचया

उिवया बािस एका दरळाि पाषाणाची

दतताची मिी आहतयास काळा दतत अस

महणिाि

१४) महिव गणपिी एका

सिभाररील कमानीि गिाननाची मिी



आहमखय दरालय बाधणयाअगोदर ही मिी सथापन कली

१५) काळभरर परव दरराजयाकड

भरर नाथाच दऊळ ओररीि आहह सथान

सोनारी यथील भरर नाथाचया दोन मिी

आहि

१६) रामशवर लकषमी मफदर लगि

एक रामशवराच ह दऊळ आह



१००८ शािीनाथ फदगबर िन मफदर

शरी इस १००८ शािीनाथ फदगबर िन मफदर इदापर पण मधय आह या मफदराचा नमना नजरन

दजिण मफदरासारखा आह या मफदराच मखय आकषवण मजनसवरि सरामीच सरव पिळ २७ फट उच र

गरनाइटच आहि मफदराला सोनरी रग आह तयामळ तयाला सरणव मफदर अस दजखल महणिाि पण-

४१३१२०




मराठी पसिक राचायला कठ िायची गरि नाही िमचया मोबाईलरर आिा

हिार मराठी ई पसिक आहि

मराठी ई पसिक िमही www esahity com ररन डाऊनलोड करा ककरा

esahitygmailcom ला कळरन मल न जमळरा ककरा 7710980841 हा नबर सवह

करन या नबर ला िमच नार र गार Whatsapp करन पसिक whatsapp माग

जमळरा ककरा ई साजहतयच app httpsplay google comstoreappsdetailsid=com esahity

www esahitybooks या खलकरर उपलबध आह ि download करा ह सरव मोफ़ि आह

No terms No Conditions

आिा ठररलय मराठी पसिकानी अरघ जरशव वयापन टाक परतयक मराठी

सजशजििाचया मोबाईलमधय फकमान पननास मराठी पसिक असलीच पाजहिि परतयक

मराठी माणसाचया

िमची साथ असल िर सहि शकय आह हhellip कत पया िासिीि िासि लोकाना

याि साजमल करन घया

आपल नमर

टीम ई साजहतय






सकलन माधरी नाईक







9820234891

8369371412





www esahity com

esahitygmail com
































































३ खड ७५


५ िननर 74


७ दौड १२२



१० परदर १४१

११ भोर १५६

१२ रलह १६०

१३ मळशी १६२

१४ मारळ १५४





Chintamani | Theur


























































































































































दह










































































































नाही
















































कनरसर























































मचर





































थापखलग



























यिो
























































































चाल होि















































































































आहि








































































































मफदर



























































































































































आळ






























































गारी आह












































































































































































































अस राटि





































































































फदसि

































पाडीि


































































































































































































































राघोली





lsquo lsquo















































































आह





















आजण महश




महणिाि









आहि









४१३१२०

















आपल नमर









9820234891

8369371412





www esahity com

esahitygmail com
































































३ खड ७५


५ िननर 74


७ दौड १२२



१० परदर १४१

११ भोर १५६

१२ रलह १६०

१३ मळशी १६२

१४ मारळ १५४





Chintamani | Theur


























































































































































दह










































































































नाही
















































कनरसर























































मचर





































थापखलग



























यिो
























































































चाल होि















































































































आहि








































































































मफदर



























































































































































आळ






























































गारी आह












































































































































































































अस राटि





































































































फदसि

































पाडीि


































































































































































































































राघोली





lsquo lsquo















































































आह





















आजण महश




महणिाि









आहि









४१३१२०

















आपल नमर





























































३ खड ७५


५ िननर 74


७ दौड १२२



१० परदर १४१

११ भोर १५६

१२ रलह १६०

१३ मळशी १६२

१४ मारळ १५४





Chintamani | Theur


























































































































































दह










































































































नाही
















































कनरसर























































मचर





































थापखलग



























यिो
























































































चाल होि















































































































आहि








































































































मफदर



























































































































































आळ






























































गारी आह












































































































































































































अस राटि





































































































फदसि

































पाडीि


































































































































































































































राघोली





lsquo lsquo















































































आह





















आजण महश




महणिाि









आहि









४१३१२०

















आपल नमर




new पुणेजिल्हा मा ुरी ाईक - esahity.com · 2019. 11. 2. ·...

Documents