ÇOCUKLARDA ÇİNKO EKSİKLİĞİ, 

TANI, TEDAVİ

Istanbul Universitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, 

Çocuk Hematoloji/Onkoloji BD ve

Hemoglobinopati Merkezi Başkanı

Prof. Dr. Zeynep KARAKAŞ

zkarakas@istanbul.edu.tr

ADOLESAN ANEMİLERİ

NUTRISYONEL ANEMİLER

Demir Eksikliği Anemisi

Megaloblastik Anemi (Özellikle B12 

eksikliği)

GENETİK ANEMİLER (TALASEMİ)+NUTRİSYONEL 

ANEMİLER

EDİNSEL ANEMİLER (APLASTİK ANEMİ, 

OTOİMMÜN HEMOLİTİK ANEMİ; PNH:

Adolesanlarda ağırlığın ve boyun hızla artması vücut demirinin azalmasına neden olur. 

Erkek çocuklarda Hb artışı daha fazla olduğundan daha fazla demire ihtiyaç vardır. Testesteron vücut kitlesinde artışa neden olur.

Kızlarda ise Hb artışının yanısıra menstrüasyonlakaybedilen demirin yerine konulabilmesi için demir gerekmektedir. 

Bu dönem boyunca her iki cinsde de demir depoları düşüktür.

ADOLESAN ANEMİSİ’NDE;

Ailenin sosyo‐ekonomik durumu

Bölgenin beslenme alışkanlıkları

Kilo alma korkusu,

Kötü beslenme alışkanlıkları

Sınav‐okul anksiyetesi önemlidir

Çinko• İnsan metabolizmasında etkili 300’den fazla enzim aracılığıyla normal büyüme ve gelişmede rol oynar. 

• Hücre büyümesi, bölünmesi ve farklılaşmasında yer alır.• Bebeklik, çocukluk, adölesan ve hamilelik gibi hücre üretiminin arttığı hızlı büyüme dönemlerinde çok önemlidir. 

• Vücuttaki toplam çinko miktarı 2‐3 gramdır. • Organizmada çinko en yüksek konsantrasyonda saç, tırnak, prostat, semen, sperm, gözün koroid tabakası ile kemiklerde bulunur.

• Özden TA.: Türkiye’de Çinko Eksikliği.  30 soruda demir ve çinko birlikteliği (Ed. Zeynep Karakaş),Selen Yayıncılık, 15‐17,2014

1958, İran, 21 yaşında olmasına karşın 10 yaşında gibi görünen ve demir eksikliği bulunan bir hastada gelişme geriliği, karaciğer ve dalakta büyüme, toprak yeme: çinko eksikliği??

• İlk olarak Prasad

tarafından 1963 yılında

tanımlanan bu

sendromda çinko

verilmesinden sonra bu

belirtilerin kaybolduğu

görülmüştür.

• 1942-1943 yıllarında toprak

yiyen çocuklarda, anemi,

gelişme geriliği, dalak ve

karaciğer büyüklüğünün

meydana geldiği, bir Türk

hekimi olan Dr. Memduh

Tayanç tarafından gözlenmiş

ve 'Tayanç sendromu' adı

altında Türk Tıp

Mecmuası'nda yayınlanmıştı.

Çinko Eksikliği halk sağlığı için bir problem midir?

• Çinko eksikliği, dünya çapında insan sağlığında ve dengeli 

beslenmede dikkate alınacak öncelikler listesinde (FAO)

• Çinkonun ana kaynağı kırmızı et

• Ülkemizde geleneksel beslenme: Tahıla dayalı ve hayvansal 

besinleri az tüketme

• Türkiye’de topraklar ve bitkiler çok düşük çinko içeriyor, çinko 

eksikliği problemi, özellikle buğday üretiminin yarısının 

gerçekleştiği Orta Anadolu ve Çukurova bölgesinde daha belirgin.

• Çinko eksikliği sık 

SIKLIK• Dünya nüfusunun üçte birini etkilediği, 

• Bölgesel olarak % 4‐73 arasında olduğu tahmin edilmektedir. 

• FAO’ya göre dünyada diyete bağlı çinko eksikliği prevalansı 

%40 gibi yüksek bir değerdir.

• Türkiye'de veriler sınırlıdır, yaşa göre değişmek üzere %4.6‐

62.5 oranlarında serum çinko düşüklüğü bildirilmiştir.

• Türk bilim insanlarından Prof. Dr. Günay Saner, Prof. Dr. Ayhan 

Çavdar ve Prof Dr. Ayten Arcasoy çinko ile ilgili çalışmalarıyla 

literatüre önemli katkılarda bulunmuşlardır.

SIKLIK/TÜRKİYE’DETürkiye’den bir meta analizde;  2‐16 yaşındaki çocukların; %25’inin; 72,4 μg/dl’nin altında,  %50’nin 72,4‐108,5 μg/dl arasında olduğu,  Yetişkin toplumun ise %25’inin 76,2 μg/dL’nin altında serum Zn düzeyine sahip olduğu bildirilmiştir.

• İstanbul Tıp Fakültesi’nde okul öncesi çocuklarda;• Çocukların %62,5’inde serum çinko 70 μg/dl’nin altında, • %56,2’sında saç Zn düzeyi 70 μg/gr’ın altında bulunmuş.• İstanbul Tıp Fakültesi’nde anomalili doğan çocukların ve annelerinin serum ve saç Zn düzeylerinin sağlıklı anne ve bebeklerin değerlerinden istatistiksel olarak anlamlı düşük bulunduğu bildirilmiştir.

Ozden TA, Gokcay G, İşsever H, Durmaz O, Sokucu S, Saner G. Serum and Hair Zinc levels of infants and their mothers. Clin. Bichem : 45;753‐57;2012.

Serum çinko düzeyleri;

Ankara’da huzurevinde 87,06±9,1 μg/dL, kontrollerde 105,02±5,79 μg/dL, Ankara’da 16 sağlıklı kadında 78,75±9,72 μg/dl, İstanbul’da 101,8±16,9 μg/dL, Güney bölgemizde 3415 kişide 91,34±13,17 μg/dl, İzmir’de 1‐12 yaş 21 sağlıklı çocukta 125,95±12,3 μg/dL, İzmir’de 2‐12 yaşında 69,9±3,8 μg/dL, Şanlıurfa’da 8‐15 yaş arası 1038 çocukta 57±33,4 μg/dL, Çocukların hayvansal gıda alanlarında (72,13±14,65 μg/dL),  almayanlara göre (64,1±13,52 μg/dL) daha yüksek olduğu saptanmış. 

Taneli B, Zinc in Anatolian population. Ege J Med 2005; 44: 1‐10. Oksel F, Koksoy H, Baruh H, Taneli B. Steady state relations of plasma zinc to copper and iron plazma levels in children. Med.J.Ege. University 6(3‐4):57‐60,1996.Kocyiğit A, Koc A, Erel O ve ark. Şanlıurfa ili 8‐15 yaş okul cocuklarında serum cinko duzeyi. Birinci ulusal cinko kongresi bildiri kitabı. Kemal matbaası Adana 1998s:753‐48.Alev Fırat (Bigikocin); Okul oncesi cocuklarda cinko suplemantasyonun buyumeye etkisi.İstanbul 1999 ( İstanbul Tıp Fakultesi Tez).Vilma Yuzbaşıyan; Doğumda Anne ve Cocukta Cinko Metabolizması, İstanbul 1983( İstanbul Tıp Fakultesi Tez).

KaynaklarıDemir 

• karaciğer, böbrek, kalp, • sakatatlar, • yumurta sarısı, • balık, istiridye, • fasulye, ıspanak, • buğday ve yulaf unu, • hurma, ceviz, fındık, • kuru kayısı ve • pekmez

Çinko

• kırmızı et, yumurta, karaciğer gibi hayvansal gıdalar

• midye, karides gibi deniz ürünleri

• baklagiller• fındık, ceviz, badem gibi kabuklu yemişler

• süt ürünleri• buğday, yulaf gibi tahıllar

Emilimlerini artıran faktörler

Demir

• Etteki demirin %20‐30’uemilir.

• Bitkilerdeki demirin %5’i emilir.

• Gereksinimin artması• Midedeki asit salgısı• Et ‐ proteinden zengin gıdalar 

• C vitamini

Çinko

• Besinlerle alınan çinkonun %20‐30’u, 

• Aç karnına suda çözünmüş çinkonun %60‐70’i emilir.

• Gereksinimin artması • Asit ortam• Protein • İnfeksiyon ve stres

Emilimlerini engelleyen faktörler

Demir• Fitatlar• Çay ve kahve • Yarışan metaller (kalsiyum)• Mideden asit salgısının azalması • Antiasit ilaç kullanımı • Soya proteini 

• Barsak hareketlerinin hızlanması

Çinko• Fitatlar• Çay ve kahve • Yarışan metaller (kalsiyum)• Mideden asit salgısının azalması 

• Antiasit ilaç kullanımı • Alkol, sigara, ilaç, çekirdek kahve

• Barsak hareketlerinin hızlanması 

Klinik eksiklik belirtileriBebek ve çocuklarda demir eksikliği;▫ Öğrenme kapasitesinde azalma▫ Okul başarısında düşme▫ Davranış ve kişilik değişiklikleri 

DEA geliştiğinde;

• Çocuklarda gelişme geriliği• İştahsızlık  • Efor dispnesi ve hiperpne• Çarpıntı, taşikardiBaş dönmesi ve fenalık hissi• Baş ağrısı• Kulak uğuldaması• Gözlerin önünde sinek uçuşmaları• Ekstremitelerde uyuşma, iğnelenme• Aşırı yorgunluk, üşüme• Pika, Kaşık tırnak, konjunktival solukluk

Çinko eksikliği: ▫ Diyare, ▫ dermatit, ▫ mental bozukluk, ▫ immün fonksiyonda zayıflama

• Orta dereceli eksiklik:

▫ Gelişme geriliği,▫ hipogonadizm, deri değişiklikleri, 

▫ iştah bozukluğu, ▫ karanlığa adaptasyon bozukluğu, 

▫ yara iyileşmesinde  gecikme, 

▫ tat duyusunda azalma

Gelişme geriliği, iştahsızlık, kişilik değişiklikleri

• Dolayısıyla birinin eksikliğinde diğerinin de eksik olma 

olasılığı yüksektir. 

• Ancak çinko düzeyi ölçümü daha az yapılan bir tetkik olup 

eksikliği gözden kaçabilir. 

• Vücutta çinko deposu yok, sürekli günlük ihtiyacın karşılanması 

gerekir. 

• Çinko kısıtlamasının 15. gününden sonra barsak çinko atılımı 

%50 oranında azalır, bu uyum mekanizması ile diyetindeki çinko 

yetersizliği 7 hafta kadar, tolere edilebilir.

• Kronik eksikliklerde uyum mekanizmaları etkili olmaz.

Çinko eksikliği

• Apoptozis (programlı hücre ölümü), • Oksidatif stres ve • Enflamatuar olaylar ile ilişkilendirilmiştir. 

• Çinko bir biyolojik antioksidandır. Hücrelerimizi serbest radikallerin oksidatif hasarından korur. 

• Çinko eksikliğinde hücrelerimiz oksidatif stresten daha kolay zarar görür hale gelir, çabuk yaşlanır.

Çinko eksikliği/ilişkili hastalıklar • Gastrointestinal,• İmmün,• Deri, • Üreme, • İskelet • Santral sinir sistemini olmak üzere tüm vücudu

etkiler;

• Nöropsikiyatrik hastalıklar, sinir iletiminde azalma, timusta atrofi (lenfositlerde azalma), yara iyileşmesinde gecikme, akrodermatidis, üreme sisteminde hipogonadizm, diyabet ile ilişkilidir.

Çinko eksikliği/Semptom & Bulgular• Saç dökülmesi (Alopesi)

• İshal (Diyare)

• Deri lezyonları (ekzema, psöriasis)

• İmmun yetersizlik

• Davranış bozuklukları

• Tat alamama (Hipogozi) Kronik eksiklik bulgusu

• Büyüme ve gelişme geriliği

• Hipogonadizm, ergenlik (püberte) gecikmesi

• Yara iyileşmesinde gecikme

Koruyucu çinko verilmesi;• Çinko eksikliği gelişme riski yüksek olan çocuklara mental ve motor 

gelişimlerini korumak ve iyileştirmek için çinko desteği önerilmektedir. 

• SGA’lı bebek doğurma olasılığı olan annelerin ve SGA’lı doğan 

bebeklerin çinko eksikliği yönünden de izlenmeleri gerekir.

• Malnütrisyon ve enfeksiyon kısır döngüsünün kırılması için özellikle 

gelişmekte olan ülkelerde demir, çinko ve folik asit desteği 

önerilmektedir. Çinko desteği ile akut alt solunum yolu enfeksiyonları 

ve diyare azalır.

• UNICEF gelişmekte olan ülkelerde, gebelik döneminde demir ve folik

asit desteğine ilave çinko da önermektedir.

Demir eksikliği ‐çinko eksikliği ilişkisi• Demir eksikliği yanısıra çinko eksikliği olasılığı yüksek olan hastalara;

• Büyüme gelişme geriliği olan, • Sık enfeksiyon geçiren, • Saç dökülmesi, tırnakta lezyonları olan,• Pika (toprak, buz, tuz, kağıt, kireç, sabun v.b yeme isteği) olan,

• İştahsız, sütçocuğu, adolesan, gebe ve emziren kadınlar, yaşlılar, katılma nöbetleri olan, inek sütü anemisi olanlara

• Demir verilmesinin yanısıra• Mümkünse çinko düzeyine bakılarak yoksa bir süreliğine çinko desteği de yapılmalıdır. 

Nasıl verelim?     Primer Çinko Eksikliği• Kolostrum çinkodan zengin, 6. aydan sonra anne sütü yetersiz, kaliteli tamamlayıcı beslenme gerekli.

• Düşük çinko içerikli besinlerle beslenen bebekler hastaneye çoğu zaman büyümede yavaşlama, iştahsızlık şikayetleriyle getirilir. 

• Hafif çinko eksikliğinde çinko sıklıkla normal olduğundan rutin olarak bakılması önerilmez. 

• Demir eksikliği tedavisi yanında 1‐2 ay süre ile ampirik çinko desteği (1mg/kg/gün) önerilir. 

• Bu yaklaşımla büyümede ve gıda alımında iyileşme sağlanabilir.

Tosun MS, Ertekin V.:  Çinko Tedavisi: Nasıl Ne Zaman Ne Dozda? 30 soruda demir ve çinko birlikteliği. (Ed. Zeynep Karakaş),Selen Yayıncılık, 113‐124,2014

• Alt solunum yolu enfeksiyonlarının, tüberkülozun ve halk sağlığı açısından önemli diğer enfeksiyonların tedavisinde standart tedaviye ek olarak çinko desteği verilmesini önermek için daha fazla bilgiye ihtiyaç vardır.

• Metaanaliz çalışmaları çinko desteğinin akut alt solunum yollarının insidansında azalmaya neden olduğunu; özellikle bu azalmanın yaşa göre boyu <‐2 SD olan çocuklarda daha fazla olduğunu göstermiştir.

• Çinko desteğinin ishalli hastalıklara bağlı ölümlerde %13, pnömoni ilişkili ölümlerde %20 azalmaya neden olduğu öngörülmektedir 

Penny ME. Zinc Supplementation in Public Health. Ann Nutr Metab 2013; 62: 31‐42

Çinko kullanımı• Çözünebilir çinko tuzları :

• glukonat, sülfat ve asetat formunda olup başarı ile 

kullanılmıştır, fakat bunlar arasında karşılaştırmalı çalışmalar 

yetersizdir.

• Çinko glukonatın en etkin ancak en çok kusmaya neden olan 

çinko tuzu olduğu belirtilmiştir. Çinko sülfatın da etkili olduğu 

ancak çinko asetatın pozitif etkilerinin olmadığı görülmüştür.

• Çinko tedavisinde oral yol tercih edilecekse çinko sülfat, 

intravenöz yol tercih edilecekse çinko klorür önerilir. Çinko 

dozu preparattaki elemental çinkoya göre hesaplanır.

• 100 mg çinko sülfat içinde 23 mg elemental çinko

• 100 mg çinko glukonat içinde 13.4 mg elemental

çinko

• 100 mg çinko asetat içinde 30 mg elemental çinko 

vardır.

Günlük çinko ihtiyacı• Bebekler 5 mg

• Çocuklar 10 mg

• Erkekler 10 mg

• Kadınlar 12 mg

• Ergenler 15 mg

• 65 yaş üzeri 15 mg

• Hamile kadınlar 20 mg

• Emziren anneler 20 mg

Çinko Toksisitesi• Günlük ihtiyacın 10‐30 katı alınması durumunda istenmeyen etkiler ortaya çıkabilir.

• İştahsızlık, bulantı, kusma, kolik tarzında karın ağrısı, ishal, letarji, kulak çınlaması ve gastrik erezyona bağlı kanamaya sebep olabilir. 

• Çinko toksisitesinde serum amilaz ve lipaz düzeyleri artmaktadır. Uzun zaman yüksek dozda çinko (75‐300 mg/gün) alınması durumlarında bakır eksikliği meydana gelir ve bunun sonucunda mikrositik anemi ve nötropeni gelişir. 

• Günümüzde Amerikalıların yaklaşık yarısının vitamin ve mineral desteği almasına rağmen sadece %3.5’unda çinkonun gereksinimden fazla alındığı bildirilmiştir.

Genetik Temelli Çinko Eksikliği/Akrodermatitis Enteropatika• Otozomal resesif geçişli kalıtımsal hastalıktır. ZIP4 genindeki 

mutasyonlar sonucu barsaktan çinko emilemiyor. 

• Klinik: Dermatit, alopesi ve ishaldir. 

• Plazma çinko konsantrasyonu aşırı derecede düşüktür (<30 μg/dl). 

• Tanıda oral çinko desteğinden sonra semptom ve bulgularda hızlı 

bir düzelmenin görülmesi önemli. 

• Tedavi: Yaşam boyu 1‐2 mg/kg/gün çinko 

• Ayırıcı tanı: Yenidoğanın geçici çinko eksikliği. 

Yenidoğanın Geçici Çinko Eksikliği(Laktojenik Orijinli Edinilmiş Çinko Eksikliği)

• Meme bezlerinde  lokalize çinko taşıyıcılarının  mutasyon(ları) nedeniyle anne sütünde çinko düşüktür. 

• Bebekte emilim defekti yoktur. 

• Bu bebekler prematüre doğan bebeklerdir. Bebeğe çinko desteği ile eksiklik kolayca düzeltilir

• Doz: Çinko, 6 aydan küçük bebeklere 10 mg/gün ve 6 aydan büyük bebek ve çocuklara 20 mg/gün önerilmektedir. 

Halk Sağlığı Açısından Çinko Tedavisi• İshalli Hastalıkların Tedavisinde DSÖ ve UNICEF tarafından 

Adjuvan Tedavi Olarak Çinko önerilmektedir. 

• 6 aydan büyük bebek ve çocuklar için 20 mg/gün 10‐14 gün 

süre ile.

• 6 aydan küçük bebekler için ise 10 mg/gün çinko desteği 

verilmesini önermiştir .

• ≥6 ay: Yararlı olduğuna dair güçlü kanıtlar var

• <6 ay: Bugüne kadar yararlı olduğuna dair kesin kanıt yok; 

ancak daha az ve daha küçük çaplı araştırmalarda yararlı 

olduğu gösterilmiştir.

ÇİNKO EKSİKLİĞİ NEDENLERİ1. Primer çinko eksikliği Alımın azalması:

Kötü beslenme, TPN2. Genetik temelli çinko eksikliği

‐ Akrodermatitis enteropatika‐Yenidoğanın geçici çinko eksikliği(Laktojenik orijinli edinilmiş çinkoeksikliği)

3. Edinilmiş çinko eksikliği

‐ Emilimin azalması: Çölyak hastalığı‐‐İhtiyacın artması: Pırematürebebekler, gebelik,laktasyon‐Atılımın, kullanımın artması:Parazitler, Kistik fibrozis, Karaciğerhastalığı

ÇİNKO EKSİKLİĞİ KLİNİKAğır çinko eksikliği ‐ Akrodermatitis enteropatika

‐ Total parenteral nütrisyon‐ Penisilamin tedavisi sonrası‐ Akut alkol alımı

Orta derecede çinko eksikliği‐ Nütrisyonel faktörler‐Malabsorbsiyon‐ Orak hücreli anemi‐ Talasemi‐ Kronik böbrek hastalığı

Marjinal çinko eksikliğiEn sık görülen tiptir.Risk grupları: Okul öncesi çocuklar, 

Adölesanlar,Hamile kadınlar Yaşlılar

Demir ve çinkonun birlikte kullanılması?• Demir eksikliği anemisi olan hastalarda tedavi yapılırken çinko eksikliği de göz önünde bulundurulmalıdır. 

• Birlikte kullanım kolay, ucuz ve pratik bir yaklaşımdır. 

• Çinko demir ile yarışmaya girip emilimini azaltabilir ancak bu durumun Zn:Fe oranıyla ilişkili olduğu, çinkonun demir emilimini demir/çinko oranı 2:1 olduğunda etkilemediği, ancak 5:1 den yukarıda olduğunda azalttığı gösterilmiştir

• Bu konuda çalışmalar sürdürülmektedir. 

• Talasemi taşıyıcılığı+demir eksikliği olanlarda etkili.

NELER ÖĞRENDİK?

• Çinko eksikliği çocuklarda sık görülmekte.• Demir eksikliği olanlarda çinko eksikliği de düşünülmeli

• İştahsızlık, pika, sık enfeksiyon geçirme, gelişme geriliği, boy kısalığı olanlarda çinko eksikliği olasılığı çok.

• Çinko gelişmekte olan ülkelerde ishalde, gebelerde koruyucu olarak öneriliyor.

• Toksisitesi sık değil

Ağır Mikrositoz ile gelen anemik hasta

• 59 y E

• 1 yıldır halsizlik, solukluk dışında FM normal.

• Ortadoğulu hasta, hergün karaciğer yiyiyor?.

• Hgb: 73 g/L, RBC: 4.41x1012/L, MCV: 54.2 fL, MCH: 16.5 pg ,

MCHC:304 g/L, RDW: 29.9%, trombosit: 262x109/L.

Retikülosit:2.3%(düşük), Ferritin:1336 ng/mL,

• Vit B12: 302 pg/mL (n), folic asid: 4.5 ng/mL (N).

Hemoglobin elektroforezi: N. ESR: 2 mm/s

• KİA: Hipersellular Kİ.

Images In Hematology. Gupta Shweta, Jain Prantesh, Sukhal Shashvat. Clinical Pictures in Hematology. Turk J Hematol 2014;31:339-341

Ağır Mikrositoz ile gelen anemik hasta

Kemik iliğinde eritroid hiperplazi

Kemik iliğinde ring sideroblastlar

Images In Hematology. Gupta Shweta, Jain Prantesh, Sukhal Shashvat. Clinical Pictures in Hematology. Turk J Hematol 2014;31:339-341

TANI: MDS (RA with ring sideroblast)

KİA’da: Granulositik ve megakaryositik seri normal, sitogenetik

normal, PNH testi Normal

Hasta mikronutrient ve vitamin desteği almış(kendisi).

6 ay sonra;

Hgb: 127 g/L, MCV: 80.4 fL, MCH: 26.3 pg,

6 ay sonra kontrolde; 3 hafta vitaminlerini almamış

Hgb: 107 g/L, MCV: 66.3 fL

Serum çinko düzeyi: 129.99 μmol/L (N: 154.75-495.2 μmol/L), N

bakır düzeyi: 1.4 μmol/L (normal: 1.3-2.89) saptanmış.

Tekrar mineral desteği başlanmış,

2 ay sonra

Hgb: 117 g/L ve MCV:73.8 fL bulunmuş.

Stabil kan sayımıyla izleniyormuş.

Teşekkürler