1

Stress, trauma en de biologische

stressrespons

Technieken: kennen waarvoor bedoeld, niet de technische details

OVERZICHT

1. Wat is stress?

2. Stressoren

3. De stressrespons

4. Verhoogde stressgevoeligheid: oorzaken

5. Behandeling en preventie

1. WAT IS STRESS?

Hans Selye (1907-1982):

“Stress is the nonspecific response of the body to any demand,

whether it is caused by, or results in, pleasant or unpleasant

conditions”

HPA – as: Hypothalamus - hypofyse/pituitary – bijnier/adrenal as

Alles wat het lichaam of geest lijkt te bedreigen/ in onevenwicht

brengt, is stress. Bv. Binnen 20° en buiten 12° dus dit is stress voor

het lichaam. vraagt een aanpassing

1.1 STRESS: ENKELE DEFINITIES

Veel uiteenlopende definities, dus ook veel begripsverwarring!

– “een vorm van spanning die in het lichaam van mensen of dieren optreedt als reactie

op externe prikkels en die gevolgd wordt door een bepaald patroon van fysiologische

reacties”

– Onderscheid tussen stressoren en stressrespons

Verwarring: je kan veel stressoren hebben en veel stress voelen maar je kan ook veel

stressoren hebben en weinig stress voelen of weinig stressoren hebben maar veel stress

voelen. Als je continu stress ervaart maar je vindt geen stressoren dan is dit heel lastig.

– Stressrespons kan heel ruim worden omschreven als een reactie op elke prikkel of

conditie die mijn homeostase bedreigt

Vb. Ik wrijf in mijn handen omdat het koud is

– Stressrespons kan ruim worden omschreven als een reactie op elke prikkel of conditie

die spanning veroorzaakt

2

Vb. Ik bereid me geestelijk en lichamelijk voor op een sportwedstrijd

– Stressrespons kan enger omschreven worden als een reactie op een negatieve of

aversieve prikkel (psychiatrie)

Vb. Ik voel mijn keel toesnoeren als ik hoor dat mijn broer een ongeval gehad

heeft

1.2 STRESSOREN - INDIVIDU – RESPONS

Onderscheid maken tussen deze verschillende zaken.

Welke stressoren veroorzaken problematische stress?

Hoe het in het lichaam manifesteert.

Verschillen in individuele gevoeligheid.

Bv. op crisiscentrum komt persoon binnen die suïcide heeft willen plegen omwille van

jobverlies niet enkel te maken met stressor maar ook met individuele gevoeligheid en

hoe de stressrespons is. alledrie nagaan!

2. STRESSOREN 2.1 STRESSOREN WAARVAN JE ZIEK WORDT

– Langdurige stress

– Blijven vastzitten in aversieve situaties

– Niet pathogeen als de stress kortdurend is. Wel pathogeen als de stress blijft bestaan

na de stressinducerende situatie.

– “La fatigue d’être soi” (A. Ehrenberg, 2000)

Moe van het kiezen (in het Nederlands)

Er is toch veel stress en daardoor ook veel pathologie. Er zijn twee dingen in de

maatschappij die veel stress veroorzaken: de cultuur van presteren en het

onzekere individu (in onze maatschappij is het minder duidelijk wat er van de

mensen verwacht wordt, bv. man-vrouw rol is nu minder duidelijk, geen waarde-

oordeel maar wel meer onduidelijkheid hoe rol als vader als moeder buitenhuis

gaat werken)

Le culte de la performance

3

L’individu incertain

Bv. vrouw met depressie/burn-out: drukke job, zorgen voor schoonmoeder,

zorgen voor kinderen, huishouden, goede echtgenote zijn, sociaal actief, enz.

– Vastzitten in ambivalente situaties

Pavlov toonde in dit experiment honden een cirkel en dan kreeg die eten conditionering:

saliveren. Daarnaast toonde hij een ellips en daarna volgde een schok.

Beest kan er goed tegen, hij kon nog normaal blijven functioneren.

Hij begon toen echter de ellips te vervormen tot een cirkel de hond weet niet meer wat er

gaat komen de hond kan er niet meer tegen: kan niet meer eten, slapen, enz. (kan er

aan dood gaan als te lang duurt)

Je kan veel verdragen in je leven maar je moet weten waar je aan toe bent

Je kan het perfect aanvaarden dat een partner ambetant is als die het altijd is of als er een

aanleiding toe is maar als je een partner hebt die de ene keer lief is en de andere keer

agressief zonder duidelijke reden geeft dit stress. Voorspelbaarheid is belangrijk!

2.2 IS ER MEER STRESS DAN VROEGER?

– Het sociale / familiale weefsel ‘ontrafelt’ terwijl goede sociale / familiale

steunsystemen belangrijke ‘stress-buffer” vormen

– Rollen minder duidelijk: eenoudergezinnen, nieuw samengestelde gezinnen, minder

participatie van grootouders…

Wat zeg ik tegen de zestienjarige dochter van mijn nieuwe partner, die cannabis

gebruikt en mij onbeschoft behandelt?

3. DE STRESS-RESPONS 3.1 STRESSOREN - INDIVIDU – RESPONS

Willen we begrijpen waarom stress ziekmakend is dan moeten we het hebben over de

stressrespons, hoe die het lichaam ziek maakt.

4

Ons stresssysteem is ontwikkeld om om te gaan met acute bedreigingen (bv. tijger) maar

niet om om te gaan met de huidige stressoren zoals files. Het stressysteem wordt echter wel

bij beide in werking gesteld.

3.2 BIOLOGISCHE STRESSRESPONS

Niet vanbuiten kennen maar wel de HPA-as kennen

Bij stressor: Eerst autonoom sympatisch zenuwstelsel adrenaline daarna HPA-as

cortisol

Waarom is het zo dat je ineens vetweefsel begint af te breken, suiker in bloed stijgt en

bloedtoevoer naar maag daalt fight/flight respons: energie moet naar spieren, al je

energiereserves worden vrijgemaakt om te kunnen reageren op de stressor

Hebben functie om het lichaam op high alert te zetten en te reageren op de stressor.

Dat is de primaire bedoeling van het systeem, om op dat moment te doen wat nodig is.

5

Bij chronisch vrijstellen van bv. suiker in bloed suikerziekte

Te maken met langdurige, overmatige activatie van het stresssysteem

Hoe kom je tot obesitas: vetten worden vrijgesteld maar die worden niet gebruikt maar

worden afgezet mesinteriaal rond de darmen belangrijk risico op hart- en vaatziekten.

6

Juister obesitas hier is het neerslagen van vet rondom maag- en darmstelsel

HOOFDPUNTEN (stond in ppt bij nota’s)

MDD zou meer dan alleen maar een psychiatrische aandoening kunnen zijn, omdat er

aanwijzingen zijn van uitgebreide systemische gevolgen.

Een neuro-endocriene ontregeling en een verhoogde sympatische tonus (activiteit in het

sympatisch zenuwstelsel) kunnen resulteren in cardiovasculaire morbiditeit en een

verhoogd risico op metabool syndroom

De immuunrespons kan gecompromitteerd zijn bij MDD

Majeure depressie en depressieve symptomen worden vaak aangetroffen in medische

populaties, maar blijken vaak ondergediagnosticeerd en onbehandeld te zijn bij patiënten

met cardiovasculaire aandoeningen (CVD)

Dit is erg belangrijk omdat verschillende studies hebben aangetoond dat depressie en de

hiermee gepaard gaande symptomen een belangrijke risicofactor vormen voor de

ontwikkeling van CVD en overlijden na een myocardinfarct

Een behandeling van depressie bij patiënten met CVD kan de dysforie en de andere tekens

en symptomen van depressie laten afnemen en de levenskwaliteit verhogen

ACHTERGRONDINFORMATIE

In een literatuurstudie van MEDLINE-artikels die verschenen van 1966 tot en met 1997, en

die geselecteerd weden via zoektermen zoals “majeure depressie”, “psychiatrie”,

“cardiovasculaire aandoening” en “pathofysiologie”, werden de mogelijke verbanden tussen

MDD en CVD onderzocht. Dit literatuuroverzicht omvat studies naar de rol van depressie in

pathofysiologische veranderingen die gerelateerd zijn aan CVD, en studies naar de

behandeling van MDD bij patiënten met CVD

REFERENTIE

Musselman DL, Evans DL, Nemeroff CB. The relationship of depression to cardiovascular

disease: epidemiology, biology, and treatment. Arch Gen Psychiatry 1998;55:580-592.

Evolutionair oud: logisch want essentieel voor de overleving

Hoog adaptief in de evolutie: draagt bij aan survival

“Fight or flight”

Maar niet aangepast om om te gaan met huidige stressoren

3.3 HPA EN “ENTRAPMENT”: HET TOEPAJA VERHAAL

Beestje is ook een primaat, idee dat hun stresssysteem gelijkt op dat van ons.

Gevecht voor territorium. De arousal stijgt en bij anticipatie stijgt de werking van HPA-as

nog meer dan daling en gaat het geluk elders zoeken.

Wat heeft men in experimentele situatie gedaan?

Men heeft ervoor gezorgd dat de de-escalatie faalt door de verliezende toepaja bij de

winnende toepaja te houden hulpeloosheid treedt op: algemene verstoring in gedrag: niet

meer eten, slapen, depressie, enz.

Ook wat wij zien. Bv. iemand die met een heel ambetante baas wordt geconfronteerd dan ga

je naar een andere job. Als je daar echter blijft dan veroorzaakt dit chronische stress die

leidt tot psychisch lijden bv. depressie.

7

HPA en “entrapment”: het toepaja verhaal

8

4. VERHOOGDE STRESSGEVOELIGHEID: OORZAKEN

4.1 STRESSOREN - INDIVIDU - RESPONS

Geen één op één relatie tussen stressor en stressrespons variabele stressgevoeligeid

wat veroorzaakt dit?

4.2 HOE MEET JE INDIVIDUELE BIOLOGISCHE STRESSGEVOELIGHEID?

– Kan je dit meten?

– HPA-as functie

Basaal: cortisolmetingen, CRH metingen in cerebrospinaal vocht, cortisol-

dagcurves, …

Puntopnames van cortisol zijn niet zo nuttig, cortisol-dagcurves zijn wel nuttiger.

Bv. hoge cortisol ’s avonds dan moeilijker slapen, zegt iets over stresswerking.

Als reactie op een test: vb. de Trier Social Stress Test (meest bekende)

Als reactie op een farmacologische challenge: vb. Dexamethasone Suppressie

Test, Dex / CRH test

Dexamethasone:

Bij gewone mensen: op avond gegeven, volgende ochtend heel lage cortisol. Maar mensen

met ontregelde HPA-as, niet meer gevoelig voor afremmende elementen, gaan ondanks dit

toch veel cortisol produceren en de volgende ochtend nog veel cortisol hebben

– Functie van het Autonoom Sympathisch Zenuwstelsel (ANS)

Hartslag, bloeddruk

Hartritme – variabiliteit: als er overmatige activatie is van stresssysteem dan is

er weinig variabiliteit en is er een heel regelmatige hartslag

4.3 THE TRIER SOCIAL STRESS TEST (TSST)

Je zet mensen voor een camera, de mensen

9

– Goed gevalideerde stress taak

– Individu moet spreken voor een onbekend en onvriendelijk publiek

– Eerst zichzelf promoten, dan moeilijke rekentaak: bij vastlopen dan zegt de jury

‘opnieuw beginnen’

– Sessie wordt opgenomen op videotape

– Is heel stresserend, ook als je weet dat het een set-up is

– Test activeert repliceerbaar de HPA as en het ANS

4.4 WAT BEPAALT DE INDIVIDUELE VERSCHILLEN IN DE FUNCTIE VAN DE

STRESSRESPONS?

– Genetica: wij verschillen genetisch van elkaar dus ook in stresssysteem

– “Early life stress”: prenataal en vroeg trauma

Interactie hiertussen

4.4.1 GENETICA

4.4.1.1 IS DE STRESSRESPONS GENETISCH BEPAALD?

– Via tweelingstudies nagegaan maar op gebied van stressrespons maar beperkt gebeurd

bv. bij cortisolstudies

– Cortisol secretie ‘s nachts en ‘s morgens is voor een belangrijk deel genetisch bepaald :

men vermoedt ongeveer voor de helft bepaald door genen

– Ook de reactie van de HPA as op psychosociale stress is gedeeltelijk genetisch: toch

zwakker dan basiscortisol

– Welke genen zijn daarbij betrokken?

– Welke andere factoren bepalen de individuele gevoeligheid voor stress?

10

Functionele kandidaatgenen

Cortisol belangrijk voor stressrespons maar cortisol heeft ook een negatieve FB functie: veel

cortisol in lichaam, dan signaal naar hersenen en daling in HPA-as systeem

Cortisol doet dat door zich te binden aan bepaalde receptoren vnl. aan glucorticoide receptor

(deze wel onthouden!). Belangrijk voor regulatie van onze stressrespons.

4.4.1.2 GR TRANSGENE DIERMODELLEN

“time dependent forebrain-specific GR knockout mice”

– Men heeft glucorticoïde receptor uitgeschakeld dood. Je kan die wel uitschakelen in

bepaalde hersendelen en in bepaalde periodes bv. frontale delen tussen vier en zes

weken vanaf geboorte.

– hyperactiviteit van de HPA as

– verminderde negatieve feedback regulatie

– Verhoogd “depressief gedrag”

– wordt gecorrigeerd door langdurige behandeling met antidepressiva bv. prozac

Validiteit voor mensen. Lijkt klinisch op mensen.

Nota’s in ppt

A number of partial and conditional knockout mice models for the GR gene have been produces, of

which I’ll only discuss 2. Ridder et al. produced a mouse strain with a 50% reduction of GR expression.

These mice showed normal basal activity of the HPA axis, and reacted normally to anxiety tests.

However, they showed a disinhibited HPA axis with an impaired negative feedback, and developed

more helplessness behavior in animal models for depression. Interestingly, Ridder et al also found that

these animals had a downregulation of brain-derived neurotrophic factor, BDNF, something also seen

in humans with depression.

Boyle et al reported on mice lacking the GR only in the forebrain. This produced a phenotype with

striking similarities to human MDD. These animals showed HAP axis hyperactivity, impaired negative

feedback, increased depression-like behavior in animal models such as the forced swim test and the

tail suspension test and decreased pleasure seeking. Importantly, a number of these abnormalities are

normalized by chronic treatment with the tricyclic antidepressant imipramine.

11

Genetische polymorfismen in gen dat codeert voor de glucocorticoid

receptor beïnvloeden de stressrespons

Wüst et al. (2004)

N363S: higher saliva and plasma cortisol responses after TSST in males

Kumsta et al. (2007)

A3669G: higher saliva and plasma ACTH responses after TSST

1) Wüst S et al. Common polymorphisms in the glucocorticoid receptor gene are associated with adrenocortical

responses to psychosocial stress. J Clin Endocrinol Metab 89: 565-73, 2004.

2) Kumsta R et al. Sex specific associations between common glucocorticoid receptor gene variants and

hypothalamus-pituitary-adrenal axis responses to psychosocial stress. Biol Psychiatry 62: 863-9, 2007.

Men heeft de Trier test taak afgenomen. Er is een stijging dan piek, dan daling. Maar er zijn

toch verschillen tussen de groepen. Te maken met bepaalde genetische aanleg voor hoe de

HPA-as gaat reageren op stressoren. Sommige vertonen sterke activatie, anderen minder. Je

kan dit proberen te counselen maar voor een deel aanvaarden dat er aangeboren verschillen

zijn in stressgevoeligheid.

Onderzoek doctoraatstudent prof

Nota’s in ppt

We know that the ER22/23EK mutation is associated with reduced function of the

glucocorticoid receptor and non suppression after the administration of Dexamethasone.

However, the effect of this variant on the cortisol response to psychosocial stress in

12

unknown. What I show you here are preliminary data of our own study using the Trier Social

Stress Test in children between 8 and 12 years old. These data should be considered with

care, because out of the 106 children tested here, only 7 carried the mutation. However, a

qualitative appraisal of the data shows that carriers of the mutation show a decreased

cortisol response in saliva after exposure to the Trier Social Stress Test. Using a

nonparametric approach, the differences between both groups are significant for the cortisol

values after 15 minutes, and for the area under the curve en the peak values.

Genetische polymorfismen in gen dat codeert voor de glucorticoid receptor beïnvloeden de

stressrespons

Stresstaak gegeven aan kinderen. Kinderen met bepaalde genetische variant tonen weinig

stress.

4.4.1.3 GENETICA EN DEPRESSIE

– Varianten in GR gen beïnvloeden de biologische reactie van het lichaam op (sociale)

stress

– Verschillende vormen van stress verhogen het risico op depressie

– Leiden bepaalde varianten van het GR gen tot meer kans op depressies?

4.4.2 WAT BEPAALT DE INDIVIDUELE VERSCHILLEN IN DE FUNCTIE VAN DE

STRESSRESPONS?

4.4.2.1 “EARLY LIFE STRESS”: PRENATAAL EN VROEG TRAUMA

13

VROEG TRAUMA EN PSYCHOPATHOLOGIE

– Trauma is een belangrijke risicofactor voor een aantal psychiatrische stoornissen

Angst- en depressieve stoornissen

Middelenmisbruik en eetstoornissen

Persoonlijkheidsstoornissen

Psychose : enkele studies

Brede risicofactor

VROEG TRAUMA EN (PSYCHO-) SOMATISCHE ZIEKTEN

– Risicofactor voor functionele somatische stoornissen, zoals “irritable bowel

syndrome”, chronische pijn en moeheid

– Risicofactor voor een aantal somatische aandoeningen, zoals diabetes, astma, auto-

immune en cardiovasculaire aandoeningen

PRENATALE STRESS EN PSYCHIATRIE

Prenatale stress (stress bij de moeder tijdens zwangerschap) heeft gevolgen voor:

– Gedrags- en emotionele stoornissen gedurende de kinderleeftijd

– “fearful temperament”

– Anxiety

– Depressieve symptomen tijdens de adolescentie

Hoe prenatale omstandigheden effect hebben op latere gezondheid.

Bv. hogere angst bij moeder tijdens zwangerschap, dan nagaan wat de invloed is op de

kinderen zoals bv. de hersenfuncties

VROEG TRAUMA (PRE- EN POSTNATAAL)

14

HPA functie op volwassen leeftijd:

De apen uit de ‘Variable Foraging Demand’ groep vertoonden een persistente verhoging

van CRH in de hersenen

Hoe komt dat dat dit een effect blijkt te hebben

We denken dat prenatale stress leidt tot problemen in de stressrespons, een andere setting,

andere gevoeligheid

TRAUMA EN PATHOLOGIE

VROEG TRAUMA EN DE HPA AS

– Ratten wegggenomen van bij het moederdier gedurende 3 uur 2-14 dagen na de

geboorte

– Op volwassen leeftijd: veranderingen in HPA-as functie

Verhoogde angst

Hyperresponsieve HPA-as

Cognitieve dysfuncties: leert minder snel

Structurele defecten in de hippocampus

– Experimenten met primaten op jonge leeftijd (week 17-28:

prepuberaal)

Blootgesteld aan drie omstandigheden

“Low Foraging Demand“: gemakkelijk aan eten

“High Foraging Demand“: moeilijk aan eten geraken

“Variable Foraging Demand”: onvoorspelbaar, ene keer

gemakkelijk, andere keer moeilijk om aan eten te geraken

dus vroege blootstelling aan zo’n stressoren/trauma leidt tot een aanpassing in het HPA-as

systeem op latere leeftijd

HPA EN VROEGTIJDIG TRAUMA

Onderzoek bij mensen

15

– Veel gegevens over verband tussen fysiek/sexueel misbruik en hogere kans op

recurrerende depressies, persoonlijkheidsstoornisssen, …

– Vroegtijdig sexueel misbruik bij vrouwen leidt tot blijvende disregulatie van HPA-as

functie op volwassen leeftijd

Bv. aan wat ligt het? Depressie leidt tot HPA-as aanpassing of andersom?

Soms in twee richtingen: soms hyperactiviteit op stressor in HPA-as met platte HPA-as als

basis of soms net platte HPA-as activiteit

Angst of mentale pijn bij moeder heeft effect op het ongeboren kind.

Nota’s in ppt

Through the ages man has had his philosophies and ideas about the influences of maternal

wellbeing and maternal behavior on the fetus and its longlasting consequences.

Eg middle ages: ‘birth marks’ – malformations – consequence of mother being exposed to

black forces or bad thoughts.

16th century - Leonardo Da Vinci - one of the first to formulate a theory on maternal

impressions

After period of criticism – turn 20th century – interest prenatal influences↑

“PRENATALE STRESS”

– De intrauteriene omgeving is cruciaal voor de latere ontwikkeling en gezondheid

– Ongunstige prenatale omgeving verhoogt het risico voor een aantal problemen later in

het leven

Intrauteriene groeivertraging

Cardiovasculaire problemen

16

Metabole problemen (diabetes, osteoporose, …)

Cognitieve en emotionele stoornissen (ADHD, depressie)

“Fetal programming”, “Barker” of “DOHAD” hypothese (developmental origins

of health and disease)

– De HPA-as speelt hierbij wellicht een cruciale rol.

PRENATALE FACTOREN: MATERNELE STRESS

Diermodellen:

– Prenatale stress bij moederdier zorgt bij jongen voor hogere secretie van CRH uit

hypothalamus en amygdala, en verminderde negatieve feedback

– Prenatale blootstelling aan corticoïden heeft dramatisch effect op neuronale proliferatie in

hippocampus van ratten en primaten

MOEDERLIJKE EN FETALE CORTISOL

sterke correlatie tussen beide

PRENATALE FACTOREN: MATERNELE STRESS

– Maternele stress verhoogt cortisolsecretie bij moeder

– Hoge materneel CRF / cortisol leidt tot hogere cortisolsecretie bij de neonatus na 24 uur

– Angst / depressie tijdens de zwangerschap:

Verband met cortisolsecretie bij babies op 6 maanden

Verband met cortisolsecretie op 10 jaar

Verband met cortisolsecretie op 14-15 jaar

Misschien bepaald door gebeurtenissen in 14jarig leven? Met meenemen van andere

factoren zou prenatale stress toch een invloed hebben.

17

HPA EN VROEGTIJDIG TRAUMA

Een in de tijd afgelijnd vroegtijdig psychologisch trauma kan blijvende biologische

veranderingen veroorzaken in stressrespons systemen

Als iemand inderdaad slachtoffer is van belangrijk trauma vroeg in het leven, therapie rond

doen maar ook soort aanvaarding creëren dat de persoon leert omgaan met zijn verhoogd

niveau van stressgevoeligheid. Erkennen, weten vanwaar het komt en ermee leren leven. De

gevolgen van trauma verdwijnen vaak niet (helemaal) na doorwerken trauma.

Kwetsbaarheid blijft bestaan.

DE EFFECTEN VAN VROEG TRAUMA

Er wordt gedacht dat vroeg trauma invloed heeft op genetisch materiaal, op de

werking/expressie van genen. Wellicht door DNA methylasie. Er worden methylgroepen op

uw DNA geplaatst. Vnl aan promotorgebieden dan ga je zien dat van het gen daarnaast

minder proteïnen aangemaakt wordt.

18

Nota’s in ppt bij onderstaande prent

Exposure to perinatal stress in animal models and in humans may not have similar adverse

effects, but they might share a common pathway that affects HPA function in the offspring12.

In a series of experiments in rats, Michael Meaney and colleagues showed that early life

experiences such as maternal care lead to changes in expression of the GR gene (NR3C1)

and other key players in the biological stress response through epigenetic modifications13-15.

While several mechanisms are involved in the epigenetic regulation of the neural

transcriptome16, DNA methylation of CpG islands in gene promoters, associated with

transcriptional repression, has been studied most extensively16.

19

Als je een rat hebt die aan lage maternale zorg (likken en grooming) doen, als die dat dus

niet goed doen, dan krijgen die ratten meer corticosone (cortisol bij mens) dan zal dit leiden

tot minder grooming en likken bij eigen kinderen. Leidt tot methylase dan lage GR

expressie. Bij wel goed likken en grooming dan geen/weinig methylase en dus goede

expressie van glucocortoide receptor.

Als je op vroege leeftijd nog een rat van slechte naar goede moeder overzet dan is er nog

een deel omkeerbaarheid van het negatieve effect. (dromen dat bepaalde ingrepen dit

kunnen omdraaien, eerder dan psychologische ingrepen dan medische)

ELS AND GR METHYLATION

McGowan et al: human

– Postmortem hippocampal brain tissue

– Drie groepen: Suicide patients with early trauma, Suicide patients without early trauma,

deceased control individuals

– Increased methylation in 1F (a) and decreased GR expression (b) in abuse victims

20

Bij de suïcide groep en eerder trauma dan zet men verhoogde methylase en verlaagde GR

expressie, die belangrijk is voor negatieve FB aan HPA-as.

ELS and GR methylation (2)

99 healthy adults

Disruption or lack of adequate nurturing, as measured by parental loss, childhood

maltreatment, and parental care, was associated with increased NR3C1 promoter

methylation

NR3C1 promoter methylation was linked to attenuated cortisol responses to the

Dex/CRH test (p<.05).

21

Significant Associations of Childhood Adversity Variables and Percent Methylation at

Predicted CpG Sites (1–4).

The Parental Care scale of the Parental Bonding Instrument reflects parental warmth, affection, and

involvement; lower scores reflect greater parental coldness, rejection, and detachment. Maltreatment

reflects the total score of Childhood Trauma Questionnaire. Parental loss is defined as loss of a parent

before age 18, including death (N=12) and/or prolonged separation/desertion (N=14).

Tyrka AR et al. Childhood adversity and epigenetic modulation of the leukocyte glucocorticoid receptor:

preliminary findings in healthy adults. PLoS One. 2012;7(1):e30148.

Hoe beter de parental care, hoe minder methylase.

Redenering: vroeg in je leven blootgesteld zijn aan trauma verhoogde stressgevoeligheid

door veranderingen : hypermethylatie van GR overactiviteit HPA as

Hoe lang loopt de gevoeligheid door, tot wanneer leidt trauma tot verandering in HPA-as?

Is er nog evolutie in methylatie tussen 12, 14 en 16 jaar, en zijn er levensgebeurtenissen

die een rol spelen? (lopend onderzoek naar)

DE HYPOTHESE

* niet te kennen, onderzoek: angst testen bij zwangere moeders en daarna in bloed van de

navelstreng (enkel bloed met DNA van kind) methylase nagaan meer methylase bij meer

angst bij moeder

Leidt hogere methylase nu ook tot veranderingen in HPA-as of cognitieve functies? Nog

bezig met onderzoek

VEEL VRAGEN…

– Waarom doet de natuur zoiets?

adaptief mechanisme

waarom heeft de natuur zich zo ontwikkeld dat er methylase optreedt bij trauma zodat de

HPA-as verandert? verondersteld: waarschijnlijk is het in ons belang (survival) hoe

22

gevaarlijk is de omgeving en als je al vroeg ervaart dat er iets gevaarlijk is dan is het

belangrijk dat je stressysteem niet te snel wordt uitgeschakeld, high alert. Dan is het

misschien belangrijk dat het lichaam aangeeft dat men alert moet blijven zodat men kan

reageren op gevaar. Evolutionair is het adaptief maar voor het individu is het niet adaptief

want als de stressor weg is dan is het niet goed om in deze toestand te blijven. Je kan wel

denken van het gevaar is weg maar de natuur volgt daarom niet per se.

Prenatale stress ook nuttig? Als foetus krijg je al tekens dat er gevaar aanwezig is dus om te

overleven moet je alert zijn en HPA-as dus op high alert.

– Zijn epigenetische veranderingen overerfbaar?

Wellicht “whitewash” tijdens de meiose

Misschien gedeeltelijk overerfbaar: vb. tweede generatie van kinderen uit de

Hongerwinter

Nederlanders hebben Hongerwinter gehad (pas later bevrijd). Men is gaan bestuderen wat

het gevolg is van honger tijdens zwangerschap op de kinderen: over het algemeen

zwaarlijviger, meer diabetes, enz. die kinderen hebben in de baarmoeder geleerd dat er

weinig eten is dus het lichaam stokeert meer, er is herprogrammatie geweest dat ze veel

opslagen bij te weinig eten. Individu is geprogrammeerd om energie bij te houden met

lagere gezondheidsproblemen tot gevolg.

Vraag is of dit overerfbaar is? Bv. persoon met trauma en verhoogde HPA wordt dit dan

doorgegeven naar de volgende kinderen? Idee is dat dit niet zo is en er een soort whitewash

is tijdens de meiose. Bij de kinderen van de kinderen tijdens Hongerwinter merkt men toch

wel iets meer symptomen die wijzen op soort van overerving.

Nota’s in ppt

An intriguing question is why would nature induce a mechanism that alters yor stress

sensitivity in reaction to early stress experiences? The explanation is probably evolutionary.

If a young organism is exposed to stress, it is beneficial to “reprogram” its biology and

induce a lifelong high alertness for potential threats. This will increase the probablity for the

organism to survive in a dangerous environment. However, it might also increase the risk to

develop stress related disorders.

Another question is whether such epigenetic changes are heritable. This question is not

completely solved. Many authors assume that during meiosis, in the process of the

formation of the sperm and egg cells, epigenetic changes are whitewashed, and the new

organisms starts with a blank slate. Howeverr, data from the Dutch hunger winter study

suggest that this might not be completely true, and that children of parents born in the

winter of ’44-’45 are still showing biological signs of methylation changes that their parents

underwent in utero due to starvation in the last winter of world war II.

23

LAMARCK VERSUS DARWIN

Erfelijke eigenschappen kunnen beïnvloed worden omstandigheden maar wordt dit

doorgegeven aan kinderen? (epigenetica)

Oude discussie tussen Lamarck versus Darwin. Lamarck: je geeft het door aan je kinderen

nadat je het via omgeving hebt gekregen. Darwin: nee gewoon door selectie en overleving.

Lamarck: genen kun je beïnvloeden door omgevingsomstandigheden. Darwin: nee!

5. BEHANDELING EN PREVENTIE

5.1 PREVENTIE

– Beweeg voldoende

– Eet gezond

– Rook niet: roken verhoogt HPA

– Drink met mate

– Slaap voldoende (idee dat dit misschien te maken heeft met depressie, burn-out enzo)

heeft sterke invloed op HPA-as

– Zorg voor sociale steun

– Beperk (negatieve) stress

5.2 GEZONDVERSTANDSADVIEZEN… “Exercise, follow a healthy diet, regular sleep, moderate-to-minimal alcohol intake, and no

smoking. If this sounds suspiciously like what your grandmother always told you, all I can

say is that according to the most sophisticated, up-to-the-minute, cutting-edge science

available, your grandmother was right”

Bruce McEwen

24

5.3 THERAPIE

– Medicamenteus

Antidepressiva geven, als je medicamenteus ingrijpt maar dit is niet altijd nodig,

indien wel is antidepressiva het beste (zorgen voor serotonine reuptake inhibitie,

niet dat serotonine versterken helpt tegen depressie, niet daarom dat depressie

is ontstaan door gebrek aan serotonine, serotonine zorgt voor ontspanning, helpt

HPA-as afremmen, ze kunnen meer verdragen, minder opgedraaid)

– Lichaamsgericht

Relaxatie / ademhaling

Mindfulness

Slaaptraining

Beweging, fitness, sport

– Psycho-educatie (bv. hoe best omgaan met chronische aandoening)

– Cognitieve gedragstherapie (CGT), stress- en activiteiten management, counseling,

inzichtgevende gesprekken, relatietherapie…

– Werken aan stress-inducerende situaties: entrapment, ambivalentie, …

6. BESLUIT

1) “stress” bestaat in vele vormen, gezonde en minder gezonde

2) De biologische stress-respons is een adaptief evolutionair mechanisme, dat niet altijd

is aangepast aan onze huidige levensstijl

3) Stressgevoeligheid is individueel verschillend, en wordt door verschillende factoren

bepaald

4) Er zijn zowel preventieve als therapeutische mogelijkheden om met stress om te

gaan