tasavvuf -sühreverdi 648 sh

7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.

1/646

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER

(TASAVVUF)

HBEDDN SHREVERD

HAYATI ESERLER

VE

TASAVVUF ANLAYII

DOKTORA TEZ

ADEMATAK

ANKARA 2007

is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.


2/646

T.C.ANKARA NVERSTES


(TASAVVUF)

HBEDDN SHREVERD

HAYATI ESERLER

VE

TASAVVUF ANLAYII

DOKTORA TEZ

ADEMATAK

ANKARA 2007



3/646

T.C.ANKARA NVERSTES


(TASAVVUF)

HBEDDN SHREVERDHAYATI ESERLER

VE

TASAVVUF ANLAYII

DOKTORA TEZADEMATAK

TEZDANIMANIPROF. DR. ETHEM CEBECOLU

TEZ KOMTES:

1. Prof. Dr. Ethem CEBECOLU

2. Prof. Dr. Mehmet AKKU

3. Prof. Dr. Mustafa AKAR

4. Do. Dr. Dilaver GRER

5. Do. Dr. Kadir ZKSE



4/646

I

NDEKLER

NDEKLER

KISALTMALAR

NSZ

GR

A. SYAS DURUM

B. SOSYO-KLTREL YAPI VE LM DURUM

BRNC BLM

SHREVERDNN HAYATI VE ESERLER

A. HAYATI

1. SOYU VE ALES

2. DOUMU VE OCUKLUU

3. ETM VE HOCALARI

4. TASAVVUFA NTSABI

5. EYHL VE RD FAALYETLER6. DPLOMATK SEYAHATLER

7. VEFATI

B. ADAI OLAN ALM VE MUTASAVVIFLAR

C. TALEBELER

D. HALFELER VE MRDLER



5/646

II

E. ESERLER

KNC BLM

SHREVERDNN TASAVVUF ANLAYII

A. TEMEL TASAVVUF KAVRAMLAR

1. TASAVVUF

2. SF

3. EYH/MRD

4. SEYR SLK

B. BLG NAZARYES

1. LM/MARFET

2. LM - ZHR VE LM - BTIN

3. LM - LEDN

4. YAKN

C. NSAN VE DEER

1. NSAN

2. AKIL

3. KALB

4. RH

5. NEFS

D. HALLER VE MAKAMLAR

1. TEVBE

2. VER

3. ZHD



6/646

III

4. FAKR

5. TEVEKKL

6. KABZ-BAST

7. HAVF-REC

8. FEN-BAK

9. SABIR

10. KR

11. RIZA

12. MUHABBET

E. TASAVVUF UYGULAMALAR

1. NAMAZ

2. ZKR

3. SEM

4. HALVET

5. SOHBET

6. SEFER

7. RBAT

8. HIRKA

9. EVLLKSONU

EKLER

BBLYOGRAYFA



7/646

IV

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser.

a.g.m. : Ad geen makale.

a.m. : Ayn mellif.

AF : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi.

AFD : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.

AF : Atatrk niversitesi slam ilimler Fakltesi.

ASBE : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

b. : bn.

BEEK : Bursa Eski Eserler Ktphanesi.

Bkz. : Baknz.

Bl. : Blm.

c. : Cilt.

ev. : eviren.

DBA : Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi.

Der. : Derleyen.DEFD : Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.

DA : Diyanet slam Ansiklopedisi.

DB : Diyanet leri Bakanl.

EI : The Encyclopedia of slam.

H. : Hicr.

Haz. : Hazrlayan.

Hz. : Hazreti.A : slam Ansiklopedisi.

A : stanbul Ansiklopedisi.

ED : slam Edebiyat Dergisi.

EF : stanbul Edebiyat Fakltesi.

LAM : lm Aratrmalar Merkezi.

S : lim ve Sanat Dergisi.

SAM : slam Aratrmalar Merkezi.



8/646

V

EFD: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi.

kr. : Karlatrnz.

Ktp. : Ktphane.

M. : Milad.

mad. : Maddesi

MEB : Milli Eitim Bakanl.

MFD : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.

MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

ner. : Nereden.

nr. : Numara.

OA : Osmanl Ansiklopedisi.

O M : Osmanl Mellifleri.

OTDTS : Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl.

. : lm tarihi.

s. : Sayfa.

sad. : Sadeletiren.

ss. : Sayfalar.

sy. : Say.rh. : erh eden.

Tah. : Tahkik eden.

terc. : Tercme eden.

trs. : Tarihsiz.

TTK : Trk Tarih Kurumu.

UFD : Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.

vb. : Ve benzeri.vd. : Ve devam.

vr. : Varak.

vs. : Ve saire.

yay. : Yaynlayan.

yrs. : Bask yeri yok.



9/646

VI

NSZ

Tarih sayfalar kartrldnda devrinde sz sahibi olmu milletlerin genel

zellikleri grlebilir. Bu zelliklerin banda mill bnyesini oluturan unsurlara

verdii deer ve onlar koruyup yaatma yolundaki abalar gelmektedir. Milletler,

kltr miraslarna sahip kp, onu ilm ve fikr tenkit szgecinden geirerek, yeni

nesillere doru bir ekilde aktardklar oranda, hayatiyetlerini ve devirlerindeki

etkinliklerini srdrmlerdir. Bahsi geen kltr mirasnn en nemli unsurlar ise,

tefekkr dnyasnda, ahlak disiplinlerde, gzel sanatlarda ve itima hayatta, eser

vermi ilim ve sanat erbab ile bu zevtn oluturduu eserlerdir. Bu zevt, hem mill

kltrlerinde yetimiler ve hem de mill kltrlerinin tekmlnde byk rol

oynamlardr. Yine bu ehs, ait olduklar toplumlar hem yaadklar dnemde hem

de daha sonraki devirlerde etkilemiler ve nemli katklarda bulunmak suretiyle

toplumlarna hizmet etmilerdir.

slam topraklarnda doup gelien ve Mslmanlarn fikri zenginliine

katkda bulunan tasavvuf disiplini de kendi ilim adamlarn ve rnek ahsiyetlerini

yetitirmitir. Bu zevt, ifade edilen ekilde ait olduklar toplumun aydnlanmasna

hizmet etmi deerli ilim adamlar ve mutasavvflardr. Bu numune ahslar,

yzyllardan beri Mslmanlar iin bir ra olmular, mmet-i Muhammedi (s.)

cehaletin karanlk girdaplarndan, aydnlk selamet sahillerine ulatrmaya btn

gleriyle aba sarf etmilerdir. B u durum, bu gn de devam etmektedir.

Tasavvuf alannda ekol olan ahsiyetlerden biri de, zerinde alma

yaptmz ihbeddn Shreverddir. Monografiler, tasavvuf tarihi asndan,



10/646

VII

nemli almalardr. Bu almalarn iki amac vardr. Hem dnemin mevcut fikr

yapsn aydnlatma abasyla tarihe k tutmak, hem de dneminin k saan

mmtaz ahsiyetlerini gnmz insannn tanmasn salamak. Biz de bu

dnceden hareketle, byle bir almann yararl olacan dndk.

Shreverd, XII. yzylda yaam, byk bir mtefekkir ve mutasavvftr.

Devrin en nemli ilim ve fikir merkezi olan Badatta medrese mderrislii yapm,

muhaddis ve ayn zamanda eyh olan zlcenheyn bir ahsiyettir.

Amcasnn adna nispet edilen Shreverdiyye tarikatnn kurucusu olarak da

kabul edilen Shreverd, bu tarikatn usul ve dbn tespit etmi ve yaygnlamasn

salamtr. Shreverd, sayesinde bu tarikat bata Irak, Hindistan, ran ve

Anadoluda mntesipler bulmutur.

Bu almamz, bir giri ve iki ana blmden olumaktadr. Giri ksmnda;

Shreverdnin yaad dnemin sosyo-kltrel yapsn, dini, siyas ve ilm

durumunu incelemeye altk.

Birinci blmde; Shreverdnin hayat, kiilii, eyhleri, halfeleri ve eserleri

ele alnmtr. Shreverdnin hayatn ise tasavvuf ncesi hayat, soyu, ailesi, doum

tarihi, tasavvufa intisab, eyhleri, halfeleri, vefat ve kabri balklar altnda

inceledik. Shreverdnin eserleri tek tek incelenmi, ktphanelerimizdeki

nshalarna iaret edilmitir.

kinci blmde ise; Shreverdnin tasavvuf grleri ele alnm, tasavvuf

felsefesinin eitli konular zerinde durularak gerekli deerlendirmeler yaplmtr.

Bu blm de kendi arasndabe ksma ayrlm; birinci ksmda, temel tasavvuf

kavramlar, ikinci ksmda bilgi nazariyesi, nc ksmda insan ve deeri, drdnc



11/646

VIII

ksmda haller ve makamlar, beinci ksmda tasavvuf uygulamalar ve seyr slk

kavramlar incelenmitir.

Aratrmamzn sonu ksmnda; Shreverdnin hayat, kiilii, eserleri ve

tasavvuf felsefesi hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr.

Tezimizin her aamasnda madd ve manev yardmlarn daima yanmda

bulduum, yakn ilgisinden ve isabetli yol gstericiliinden her zaman mstefid

olduum deerli hocam Prof. Dr. Ethem Cebecioluna teekkr ediyorum.

Ayrca; tez sresince takdire ayan sabr ve anlayyla, daima yardmn

yanmda hissettiim eim Ayenur hanma, tezimizin son okunmasnda zaman ve

emeklerini vererek byk incelik gsteren Murat Altn kardeime ve kader

arkadal yaptmz Tasavvuf Krssndeki tm dostlarma da teekkr ediyorum.



12/646

IX

GR

A. Siyas Durum

Milad 750 yl Emev Devletinin ykl ve Abbs Devletinin kurulu

senesidir. Aratrmaclar Abbas devletini tarihi seyri ierisinde iki dneme ayrrlar

ki ilki 750 ylndakurulma dneminden balayarak 847 ylna kadar uzanan yaklak

100 yllk bir devirdir.1 Halifeler dnemi de denilen bu dnemde ilk Abbs halifeleri

medeniyet tarihinde slam Devleti iin unutulmaz hizmet ve hatralar brakmlardr.

Geni lkeler tanzim edilmi, birbirinden gzel sosyal messeseler kurulmu, ilim ve

fikir plannda gereken hamleler yaplmtr. Gayretli ve ileri grl olan halifeler,

slam birliini korumay baarmlardr.

kinci dnem ise 847 ylndan balayan ve 1258de Moollarn Badat2

igal etmesiyle Abbs Devletinin yklna kadar giden devirdir. Bu dnemde de hi

kukusuz yetenekli halife ve devlet adamlar hizmet grmlerse de bu sre

ierisinde eitli sebeplerle merkezi idare iyice zayflam, hazine boalm, zaman

zaman uygulamaya konulan yeni vergi sistemleri asker ve brokratlar tarafndan

istismar edilmi; gerileme ve zayflama devri halifeleri siyas ve cisman

hakimiyetlerini yava yava kaybetmiler, devletin snrlar iinde irili ufakl birok

hanedan ve devlet ortaya kmtr.3

Seluklu devletinin kurulmasndan sonra Abbs halifelerinin nfuzu iyice

zayflam ve hilafet makam adeta din, manev bir otoriteden ibaret bir konuma

1 Algl Hseyin ve etin Osman, slam Tarihi, Gonca Yaynevi, stanbul 1997,c. III,s.230.

2 zaydn, Abdlkerim, Badat, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 439.3 Algl Hseyin ve etin Osman, slam Tarihi , c.III, s. 339.



13/646

X

dmt. Seluklu Sultanlar, Halifelerden zllullah fil-ard sfatn aldklar gibi

sadece halifelerin kullanabildikleri emrl-mminn sfatn da ekinmeden

kullanmaya balamlard. Bununla birlikte Sultanlar, hilafet makamna

ballklarnn bir nianesi olarak onlarla akrabalk ilikileri kurmaya ve onlara kz

vermeye zen gstermilerdir.

ihbddin Shreverd, 1145de Shreverdde dnyaya gelmi ve on alt

yanda 1160-61 de Badata ilim tahsili iin gelmi bulunmas ve 1234de Badatta

vefat etmesi bakmnda Abbs Devletinin yklna takaddm eden bir dneme

ahitlik etmitir. Shreverd, doksan yla yaklaan hayat sresince Abbs

halifelerinde altsnn hilafetini grmtr. Bu halifeler: el-Muktef li Emrillah

(1135-1160), el-Mstencid billah (1160-1170), el-Mustaz billah (1170-1179), en-

Nsr li dinillah (1179-1225), ez-Zhir billah (1225-1226) ve el-Muntasr billah

(1226-1243).4

Bu dnem Byk Seluklu Devletinin dald ve yerine baz devlet ve bir

takm kk beyliklerin kurulduu bir dnemdir. Harzemahlar, Artukoullar, am,

Musul, Erbil ve Fars Atabekleri bunlardandr.5

Yine bu dnem hal seferlerinin belli aralklarla devam ettii bir zaman

dilimi olarak gze arpar. El-Mktef dnemi hal ordularnn saldrlaryla geen

bir dnemdir. slam dnyasnda o dnemde hallara kar en ciddi mcadeleyi

Musul Atabeki mamddin Zeng vermitir. El-Mktef dnemi daha nce de

belirttiimiz gibi Shreverdinin on be- on alt yalarnda olduu bir devirdir. El-

Mktefden sonra yerine geen el-Mstencid dnemi ise Selahaddin Eyybnin

4 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.III, ss. 327-31; Algl ve etin, slam Tarihi, c.III, s.340.

5 Kseolu, Nevzat, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, tken Yaynlar,stanbul 1990, s. 65.



14/646

XI

yldznn parlad bir dnemdir. Bu dnemde Msr Ftm Devleti yklmtr.6 El-

Mustaz billah dneminde ise Fatm devletinin yklmasndan sonra Msr, Suriye ve

Yemen camilerinde Abbs Halifeleri adna hutbe okunduu grlr.7

Selahaddin

Eyyb bu lkelerde halife adna hutbe okutunca, halife de bu lkelerin idaresini

kendisine verdiine dair bir menur gndermitir. Yine bu dnem hal ordusunun

Selahaddin Eyyb tarafndan bozguna uratld bir dnemdir. 8

1179da hilafet makamna Abbas halifeleri iinde en uzun hkm sren

Nsr li-dinillah gemitir. Trk bir anneden doan Halife Nsr, Abbs Devletinin

son dneminde insicaml bir siyaset takip eden biri olarak kabul edilir. Anadoluda

Byk Seluklu Devletinin yklmasyla kurulmu bulunan Harzemahlar Devleti bu

dnemde Abbs Devletinin en byk hasmdr. nceleri Harzemahlarla ibirlii

yapan halifenin sonralar onlarla da aras alm ve Harzemahlar Badata bir ordu

gndermilerdi. Shreverd, bu ordunun Badat igalini fikrinden vazgemesi iin

halife tarafndan eli olarak gnderilmise de bir fayda salamam fakat

Harzemahlarn bu byk ordusunu durdurmay, souk ve kar ya baarmtr.

Hilafet merkezini tehdit eden tehlikelere kar, Mool Sultan Cengiz ile ibirlii

yapan halife, Moollarn Harzemahlar Devletini ortadan kaldrmasyla bu

tehlikeden kurtuldu, ancak onun bu ibirlii slam lkelerinin Mool istilasna

almasna zemin hazrlad.

9

6 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.V, ss. 242-5.7 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.VI, s. 310.

8 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.VI, ss. 333-4.9 Algl ve etin, slam Tarihi, c.III, s. 358-9.



15/646

XII

Tarih kitaplar Halife Nsr dneminde devlet ile halk arasnda karlkl

gvenin sarsldn yazarlar.10 Vali ve amillerin halk ar vergiye mahkum etmesi,

halkn ikyet ve itirazlarnn reddedilmesi, merann haksz icraatna halifenin itiraz

etmemesi, dahilde bir herc mercin domasna vesile olmutur.11

Halife Nsrn ardndan hilafete gelen ez-Zhir ksa sren bir hilafet dnemi

yaad. Bu dnemde babas devrinde yaplan haksz uygulamalar ortadan kaldrmak

zere harekete gemise de buna mr yetmemitir. On drt ay sonra yerine olu el-

Mustansr halife oldu. Babas gibi dindar ve adil bir halife olan Mustansr, nemli bir

siyas hizmet grememi fakat halk tarafndan sevilen bu halife ilme ve ilim

erbabna byk deer vermi ve bu alanda byk hizmetler gerekletirmitir. Kendi

adyla anlan Mustansryye medresesini kuran halife, burada devrin nemli ilim

erbabn toplamaya almtr.12

Halife Nsrn zeminin hazrlad Mool istilasnn ald son kap ise

maalesef hilafet merkezi Badat olmutur. Shreverdnin vefatnda sonra yirmi drt

sene gemiti ki 1258de Mool askerleri Badata girdi. Abbs Devleti de bu

tarihten itibaren tarih sahnesinden silinmi oldu.13

Shreverd, halifelerle zellikle de Halife Nsr ile siyas iliki iindedir.

Shreverdnin devlet ilerinde aktif olarak rol almas, nemli bir hadisedir.

Shreverd, Mslman idarelerle ittifaklar ve karlkl gven ilikileri kurmadaki

uzmanla ihtiya hisseden Abbs hanedanlna siyas danmanlk yapmtr. Onun

adalar arasnda sivrilip kmasna ilm seviyesi, tarihten gelen ailev saygnl ve

10 Turan, Osman, Seluklular Tarihi, stanbul 1980, ss. 440-1; Altnta, Ramazan, tikadAdanbnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara2001, y. 3, sy. 7. s. 121.11 Algl ve etin, slam Tarihi,c.III, s.359.

12 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.III, ss. 329.13 Algl ve etin, slam Tarihi,c.III, s.363.



16/646

XIII

eyhlikteki yetkinlii yan sra devlet ynetiminin yksek bir noktasna kmas ve

devletin g temelinin pekitirilmesinde sorumluluk almas, ayn zamanda zayf

toplumsal kurumlara nfuz edebilme yetenei etkin rol oynam tr.14

Halife Nsrn politikasnn ideolojik yz birlik halifesi olmak eklindedir.

Shreverd, halifenin farkl kurulu ve blgeler zerindeki otoritesini pekitirme

amacna ynelik hizmet gren pek ok danmandan biridir.15

Shreverd, dank ftvvet gruplarna ulaabilecek ve onlar amaca hizmet

edecek ekilde yeniden yaplandrabilecek bir yetenee sahip olan ve devrinin tannp

sevilen bir sfsiydi. 16

Tasavvuf fikir ve pratiklerin pek ok ftvvet grubunda ahenkli bir ekilde

kaynap btnlemesi salandnda, onlarn iine nfuz etmek ve ynlendirmek zor

olmayacakt.17 Nsra gre halifelik, farkl lider ve hareketlerin etrafnda toplanaca

mmetin merkezi olma makamdr. te bu anlay Shreverdyi deerli bir siyas ve

dini danman haline getirmiti.18

Halife Nsrn ftvvet gruplarndan olan Ayyrun grubuna katlm

olmas, onun farkl gruplar genel yapya kazandrmak yolu ile ard arkas

kesilmeyen ayaklanmalara son vermek iin sistemli bir siyaset yrttn

gstermektedir.19

Bu dnem ok zel bir dnemdir. nk bir yandan devlet otoritesi ile sosyal

kurumlar ve dini iler arasnda karmak ilikiler yuma bulunmakta dier yandan

Abbs halifeleri ynetiminde toplumsal kurumlar nemli deiimler geirmekteydi.

14 el-Huda, Kamer, ihabeddin mer Shreverd, ev. Tahir Ulu, nsan yay. stanbul 2004, s.37.15 Shreverd, Avarif, ev. Ylmaz H. Kamil ve Gndz rfan, Giri yazs s. XVII. 16 Uluda, Sleyman, Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 260.17 Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.18 Ocak, A. Yaar, Ftvvetnme, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 264.

19 el-Huda, ihabeddin, s.41;Doru, Halime, XVI. Yzylda Sultann Sancanda Ahiler ve AhiZaviyeleri, Kltr Bakanl, Ankara 1991, s.8.



17/646

XIV

Aslnda Shreverdnin Nsrla ilikisinde karlkl bir faydalanmadan sz

edilebilir. nk Shreverd, ftvvet tekilatna dnk dinsel, siyasal ve sosyal

reformlar sayesinde kendine ait tasavvuf slam anlayn nceden beri tasavvuf

ideallere scak bakan ftvvet gruplar arasnda yayma frsat buluyorken Nsr ise

zayflam Badat otoritesini20 Shreverd gibi tannm ve sevilen mehur bir

mutasavvf vastasyla glendirme imkann elde ediyordu. 21

Shreverd, fityn ve tasavvuf slamnn aslnda ayn ve zde tek bir ey

olduunun ve bu iki yapnn halifelik ats altnda birlemesi gerekliliini

savunuyordu. Buna gre halifenin altnda sf tarikatlar sonra da tarikatlarn bir alt

kolu olan fityn gruplar gelir. Shreverdnin fikri abalar ve etkisi sonucu Nsr,

ftvvet kurumunda otoritesini tesis etmi ve halife olarak gcn pekitirmitir. 22

Ftvvet mensuplarnn bu ilkeleri kabul edip iselletirmesinde,

Shreverdnin eriata ve halifeye itaat etmenin lzumu fikrini ilemedeki gayretleri

byk bir rol oynamtr.23

Halife Nsr, dmanlarnn tehdidine kar ittifak oluturmak ve ittifak

dndaki gruplar halifenin safnda yer almaya ikna etmek iin Shreverdyi siyas

eli olarak deiik lkelere gndermitir.24

B. Sosyo-Kltrel Yap ve lm Durum

20 Altnta, Ramazan, tikad Adan bnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi AkademikAratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2001, y. 3, sy. 7. s. 121; Ocak, A. Yaar, Ftvvetnme ,TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 264.21 Hasan, brahim Hasan, Tarihul-slam, Kahire 1968, c.IV, ss. 60-1; Doru, XVI. YzyldaSultann Sancanda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, s.8.22 el-Huda, ihabeddin, s. 43; Zeheb, Almnn-Nbel, c.XXI, ss. 376-84; Uluda, Sleyman,Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 260.23 el-Huda, ihabeddin, s. 53; Turan, Osman, Seluklular Tarihi, s. 318; Ocak, A. Yaar, Ftvvet,TDVA, stanbul 1996, c. XIII, ss. 262; a.m., Ftvvetnme, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 264;Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.

24 Shreverd, Avrifl -Maarif, (Tasavvufun Esaslar) ev. Ylmaz H. Kamil ve Gndz rfan, VefaYay. stanbul trs. (Giri) ss. XVII-XVIII.



18/646

XV

Shreverdnin yaad dnem, slam dnyasnda medreselerin ve tekkelerin

kurulup yaygnlamaya balad bir dnemdir.25 Shreverdnin doumundan

yaklak elli sene nce kurulan Nizamiye Medresesi, ilim ve kltr dnyasnn

deerli simalarn yetitirmitir. Shreverd, zamannda kurulan Mustansryye

Medresesinde slam ilimlerden baka tp, riyaziye, hendese ve heyet ilmi tedrisat

yaplyordu. Kahirede Ftmlerin kurduu el-Ezher Medresesi slam lkelerinin her

tarafna ii dler gnderirken, bu medresele r ise Snn tefekkre sahip ilim adamlar

yetitiriyorlard. lki Badatta kurulan Nizamiye Medresesini, daha sonra sfehan,

Rey, Herat, Nibur, Merv, Belh, Basra ve Musul ehirlerinde de kurulan dierleri

izlemitir.26

Yine bu dnemde byk ilim ve fikir adamlar yetimitir.27 Fahreddin Rz,

Bahaeddin Veled, Feridddin Attr, Sd irz, Abdlkadir Geylan, Ahmed

Yesev, Ahmed er-Rf, Eb Meyden el -Marib, Necmeddin-i Kbr ve Muhyiddin

bnl-Arab bunlardan balcalardr.

Moollarn yakp ykt ktphanelerden kurtarabildii kitaplar Meraa

gtren Nasrddin Ts, orada drt yz bin ciltlik bir ktphane ve bir rasathane

kurmas o devirdeki ilim ve kltr birikimini gstermesi bakmndan kayda deer bir

hadisedir.28

XI. asr banda yaam bulunan Gazl, tasavvuf tarihinde bir dnm

noktasdr. Gazzlnin gelitirip sistematize ettii ehl-i snnet tasavvufu ondan sonra

25 zaydn, Abdlkerim, Badat, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 439.26 Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, stanbul 1969, s. 259.27 Altnta, Ramazan, tikad Adan bnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi Akademik

Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2001, y. 3, sy. 7. ss. 120-1.28 Turan, Osman, Seluklular Tarihi, s. 259.



19/646

XVI

messese baznda faaliyet gstermeye balad. Bu yzden XII. Asr ve sonras

tasavvufun tarikat eklinde messeseletii alardr.29

Milad XIII. Asr, tarkatlarn tekevvn dnemidir. bugnk anlamyla

tekkesi, zviyesi, eyh ve mrd mnasebetleriyle ilk tarikatlar bu yzylda

kurulmutur. Badatta Abdlkdir Geyln, Basrada Ahmed er-Ruf, Trkistan

blgesinde Ahmed Yesev bu dnemde yetimi ilk tarikat kuruculardr.30

Shreverdiyye tarkat Ebun-Necb Shreverd tarafndan kurulmu daha

sonra ise ihbddin Shreverd tarafndan sistemletirilmitir.

Bu asra kadar Kuran, snnet ve byk sflerin grleriyle teyit edilen

tasavvuf dncelerin bu asrdan itibaren artk yava yava felsef baz kavramlarla

izah edilmeye baland grlmektedir. Varlk dncesi, insann hakikati gibi

konular bu yllarda tartma konusu olmaya balamtr.31

XII. ve XIV. Yzyllar aras slam dnyasnn siyas ve fikr ynden ok

renkli bir durum arz ettii bir devirdir. Fikr eitlilik ve hareketler, tasavvuf

dnceye de tesir etmi ve byk tarikatlarn hemen hepsi bu yzyllarda ortaya

kmtr.

XII. ve XIII.yzyllarda siyas gelimelerinde nemli lde etkisi grlen

hal seferleri ve Mool istilas bunlara bal olarak ortaya kan siyas knt ve

kargaa ortam Mslman halk yeni araylara itmi ve pek ok kii mutasavvflarn

fikirlerini kurtulu vesilesi olarak grmtr. Bu cmleden olarak Altnta, o

dnemde Badatn din ahlak ve fikr hayatnda dklkler olduunu, bunu frsat

29 Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.

30 Anahatlaryla Tasavvuf, ss. 135 -6.31 Anahatlaryla Tasavvuf, s. 141.



20/646

XVII

bilen bozuk akide yanllarnn trediini ifade eder.32 Belki de buna bir tepki olarak

tasavvuf yaamn reva bulduu sylenebilir. Kadiriyye, Ekberiyye, Yeseviyye,

Shreverdiyye, Koneviyye, Kbreviyye, Nakibendiyye, Mevleviyye, Bektaiyye

tarikatlar bu dnemde ortaya kan tarikatlarn en mehurlardr.33 Bu ana kollarla

birlikte bu kollara bal tli kollarda hesaba katlrsa bu asra tarikatlar asr demek

yanl olmasa gerektir.34

32 Altnta, Ramazan, tikad Adan bnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi AkademikAratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2001, y. 3, sy. 7. s. 122.

33 Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.34 Fidan, Mehmed Emin, Mrdliin Temel retileri, Hacegan Yay. stanbul 2000, s. 22.



21/646

1

BRNC BLM

SHREVERDNN HAYATI VE ESERLER

A. Hayat

1. Soyu ve Ailesi

Shreverdnin ad mer, babasnn ad Muhammeddir. Eb Hafs ve Eb

Abdullah knyeleriyle mehur olmutur.35 bnn-Neccr, Ebu Nasr; Zeheb ise

Ebul-Ksm knyelerinden bahseder. ihbddin, eyh-yh, eyhl-

slam, eyhl-rifn lakaplaryla da tannr. Soyu Hz. Eb Bekire kadar ular.

Bundan dolay el-Bekr, et-Teym ve el-Kure nisbeleriyle de anlmtr.

Eflak Dede, Shreverdnin Hz. Eb Bekir (r.) neslinden gelmesi mnasebetiyle

Mevln Celleddin-i Rm ile akraba olduklarn kaydeder.36 Zehebi, bnl-

Hacibten naklen onun, Ebul-Ferec bnl-Cevz37 ile ayn soydan geldiini ve

ecerelerinin Kasm b. En-Nadrda birletiini yazar.38

35 el-Mnzir, et-Tekmile li Vefeytin-Nakale, Beyrut 1981, c.III, ss.380-1; bn Hallikn, Vefeytl -Ayn, Beyrut 1977, c.III, s. 204, 446;Vassf, Osmanzade Hseyin, Sefine -i Evliya, Haz: MehmetAkku-Ali Ylmaz, Kitabevi Yay., stanbul 2006, c.I, s. 284.36 Eflak, Menkibl -rifn, nr. Tahsin Yazc, Ankara 1947, c.1, s. 45.

37 Hayat ve eserleri iin bkz:Zeheb, Tezkiratl- Huffz, c. IV, s. 1432; bn mad, eceretz -Zeheb,C. IV, s. 329-331; bn Hallikan, Vefeyatl-Ayan, c.II, s. 321-2; Brockelman, bnl- Cevziyye, .A.c. V/2, (MEB) stanbul 1971, ss. 848-50; Ayrca; Kilpatrick, Hilary, Making the Great Book of Songs:Compilation and the Author's Craft in Abu I -Faraj Al-Isbahani's Kitab al-Aghani, Routledge, London-

New York 2002, s.350 .38 ez-Zeheb, Siyer Almn-Nbel, Beyrut 1985, c. XXII, s. 376; Hayat hakknda geni bilgiiin; el-Mnzir, et-Tekmile li Vefeytin -Nakale, Beyrut 1981, c.III, ss.380-1; bn Hallikn,Vefeytl-Ayn, Beyrut 1977, c.III, s. 204, 446; Trihl-slam ve Vefeytl-Mehir vel-Alm,Beyrut 1988, c. IV, ss. 96-8;Eflak, Menkibl -rifn, nr. Tahsin Yazc, Ankara 1947, c.1, s. 45;Cam Abdurrahman, Nefahatl -ns, ev. Lm eleb, stanbul 1298, s. 472; Sbk, Tabakt-fiiyyetil -Kbr, Msr trz. c.VIII, ss. 338-9;Vassf, Sefine, c.I, s. 284; Houtsma, M. Th., E.J. Brill'sFirst Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, Van Der Bergh, Suhrawardi Brill AcademicPublishers,Leiden-New York -Kln 1993, c. VII, s.506, Trk Ansiklopedisi, c. 30, s. 22; H. Kamil

Ylmaz,Ebu Hafs Shreverd, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar iinde c. VII, ss. 107-115;Shreverd, Avrifl-Marif, ev. H. Kamil Ylmaz, -rfan Gndz, stanbul 1990 (Giri), s. XI.



22/646

2

Shreverdnin soyu yledir: mer b. Muhammed b. Abdullah b.

Muhammed b. Abdullah Ammye39b. Sad b. El-Huseyn b. el-Ksm b. Alkame b.

en-Nadr b. Muaz b. Abdurrahman b. el-Ksm b. Muhammed b. Eb Bekir es-Sddk

(r.).40

Eb Hafs mer es-Shreverd, ilmiye snfndan olan bir aileye mensuptu.

Ailesinde bir ok alim ve sf yetimiti. Bunlardan bazlar unlardr:

1-Ebun-Necb Ziyddin Abdlkhir es-Shreverd. Nehcs-Slk adl

eserin41 sahibi olup Eb Hafsn amcas ve hocasdr.

2-Babas Eb Cfer Muhammed es-Shreverd.

3-Byk dedesi Abdullah b. Sad Ammye.42

Babas Eb Cfer Muhammed, amcas Abdlkhir gibi Shreverdden

Badata gelerek Nizmiye Medresesinde43 okuduu; Esad el-Mihenden fkh

39Sellheim, R.-Endress, G.,Oriens - Milletlerarasi Sark Tetkikleri Cemiyeti Mecmuasi/Journal ofthe International Society, Brill Academic Publishers, Leiden- New York- Kln 1996, c. XXXV, s.153.40 bn Hallikn, Vefeyt, c. III, s. 204 -446; Sbk, Tabakt, c. VIII , s. 338; Vassf, Sefine, c.I, s.284;Ouz hsan, Tasavvufun ncleri 12 Byk Veli, Ouz Yaynlar, Kastamonu 1979, s. 72;Cebeciolu, Ethem,Avrifl-Maarif lmi ve Akademik Aratrma DergisiTasavvuf, Ankara 2004,y.5, sy. 12, s. 255.41 Eserin bir ok nshas elimizdedir. Ktahyada bulunan nsha iin bkz: Bardak, Mehmet

Necmettin, Ktahya Vahid Paa Ktphanesindeki Tasavvufla lgili Yazma Eserler,lmi AkademikAratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2003, y.4, sy. 11, s. 136; Davutolu, Ahmet, Devlet, TDVA.,stanbul 1994, c.IX, s. 239.

42 ez-Zeheb, Trh, c. IV, ss.97-8; Almn-Nbel, c. XXII, s. 375; el-sfehn ve bnl -Cevz,Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, stanbul 1985, ule Yay., c. VII, s. 108.43 Semnn, Khalil, Islam and the Medieval West: Aspects of Intercultural Relations ,Makdisi,George,On The Origin and Development of th e College in slam and the West, Statae University ofNew York Press, New York 1980, s. 35;Jan Williem Drijvers, Centres of Learning: Learning andLocation in Pre-Modern Europe and the Near Makdisi, George,Baghdad, Bologna andScholasticism East Brill Academic Publishers Leiden-New York- Kln 1995, s. 153; Taher,Mohamed, Educational Development in Muslim World,Paedersen, J.,Some Aspeccts of the Historyof the M adrasa Anmol Publications PVT. LTD, New Delhi 2003, s.11; Khan, Sarfraz, MuslimReformist Political Thought: revivalists, modernists and free will, Routledge, London -New York2003,s.11; Ayrca nizamiye medresesi hakknda geni bilgi iin bkz: Gawad, Mustafa, al -Madrasa an-

Nizamiya bi Badad, in Summer, IX, 1953, Nr, 2, s. 317-44;Levy, Reuben, The Nizamiya Madrasa atBadad, in Jras, 1928, s. 265-70; Talas, Asad, La Madrasa Nzamiya et son Histoire, Lenseignement

chez les arabes, Paris, 1939;Bowen, Harold, The Nizamiye Madrasa and Baghdad Topography, inJras, 1928, ss. 609-14.



23/646

3

icazeti alarak bir sre ayn medresede mderrislik ve Kasr Camiinde44 vaizlik

yaptktan sonra memleketi Shreverde kad olduu rivyet edilmektedir. Eb Cafer

Muhammed, Shreverd kads iken bir iftira sonucu idam edilmitir. Babas idam

edildiinde ihbddin Shreverd alt aylk bir ocuktu.45 Shreverdnin,

Abdlmelik b. Muhammed isminde, Badatta duasyla teberrk olunan, kendisinden

kk , salih bir kardeinin varlndan da bahsedilir.46

Amcas Ebun-Necb es-Shreverd, ihbddin Shreverdnin hayatna yn

veren hocasdr. Shreverd, Avrifl-Marif adl mehur eserinde amcasndan sk

sk bahseder ve hadis senetlerini genellikle ona dayandrr.47

Shreverd nisbesi ve ihbddin lakabyla mehur olmu Yahya b. Habe el-

Maktl (548/1154-585/1190) namyla bir bilgin daha vardr ki u fikirlerinden dolay

585/1190da Halebde idam edilmitir. ihbddin Shreverd ile herhangi bir

akrabalk ilikisi yoktur.48

2. Doumu:

ihbddin Shreverd rann Irak- Acem blgesinin Kuzey-bat kesinin

Cibal eyaletinde Zencana bal kk bir kasaba olan Shreverdde49 dodu.

44Strange, Guy Le, Baghdad during the Abbasid Caliphate from Contemporary Arabic and PersianSources Adamant Media Corporation,London-New York, s.XV.45 ez-Zeheb, a.g.e. ss.97-8;Vassf, Sefine, c.I, s. 284; Shreverd, Avrifl -Marif, ev. H. Kamil

Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990 (Giri) s. XII. 46 bnn-Neccr, Mstefad, c. XVI, s. 139. 47 el-sfehn ve bnl-Cevz, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, stanbul 1985, ule Yay., c. VII,s. 108.48 bn Hallikn, Vefyt, c.II, s. 345; Corbin,Henri, La Philosophic Shahabaddin Sohrawardi Maqtul,Paris 1935, s. 21; Cebeciolu, Avrif, y.5, sy.12, s.1; Walbridge, John, Wisdom of the Mystic Eastthe: Suhrawardi and Platonic Orientalism State of University of New York Pres, New York 2001, s.2;Abed Al-Jabri, Mohammed,Arab-Islamic Philosophy: A Contemporary Critique, Translated from theFrenc by Aziz Abbasi, The University of Texas at Austin, Texas 1999, s. 62;Houtsma, M. Th., E.J.Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913 -1936, Van Der Bergh, Suhrawardi B rill AcademicPublishers,Leiden-New York-Kln 1993, c. VII, s.506-7; Sefine sahibi Shreverd el-Maktuln,ihabeddin Shreverdnin birader zadesi olduunu kaydeder. Vassf, Sefine, c.I, s. 284. 49 Yakut, Muceml-Bldn, Beyrut trz c. III, ss. 289-90; Shreverd hakknda geni bilgi iin;.

Houtsma, M. Th., E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913 -1936, Plessner, M., SuhrawardBrill Academic Publishers,Leiden-New York-Kln 1993, c. VII, s.506.



24/646

4

Doum tarihi ile ilgili olarak kaynaklarda genellikle kabul edilen rivyet,

talebelerinden bnn-Neccrn bizzat kendisinin azndan tespit ettii 539 hicr yl

Recep aynn son ve aban aynn ilk gecesi (27 Ocak 1145) Cumartesidir.50

Kaynaklarmzda Shreverdnin annesi hakknda bir bilgiye ulaamadk.

ihbddinin doum yeri olan Shreverd, yerleim yeri olarak kk

saylabilecek bir kasaba olsa da devrin nemli kltr ve ilim merkezlerinden biridir.

slam dnyasnda Shreverde nispet edilen eyh ihbddinden baka amcas

Ebun-Necb Abdlkahir (488/563), Ebul-Feth Muhammed b. Yahya b. Habe

ihbddin Shreverd (548/587), Abdllatif b. Abdlkahir b. Abdullah b. es-

Shreverd (534/610), Muhammed b. Eiz b. mer b. Sad es-Shreverd (527/607)

gibi ilim adamlar da mevcuttur.51 Ayrca takriben 728/ 1328 tarihinde vefat etmi

olan Shreverd nispetli bir hattat da kitaplara gemitir. Ahmed-i Shreverd olan bu

zatn Kuran cz Topkap Saray mzesindedir.52

3. Eitimi ve Hocalar

ihbddin Shreverd, on alt yana kadar doum yeri olan Shreverd

Kasabasnda yaad. lk eitimini de yine burada ald. Babas, o alt aylk bir

ocukken vefat ettiine gre ilk tahsilini amcasnn gzetiminde ve/veya ondan ald

dnlebilir. lk tahsili hakknda kaynaklardan ancak bu mahdut bilgileri

edinebilmekteyiz.

53

50 el-Mnzir, et-Tekmile, c.III, ss.380-1; Shreverd, Avrif, (Giri) s. XIII; Qamar-UL H uda,Striving for Divine Union: Spiritual Exercises for Suhraward Sf s, London- New York 2002,s. 41;Hartmann, Angelika, AnnasirLi-D inillah: Politik, Religion, Kultur in der spten'abbasidenzeit (1180-1225) Walter de Gruyter, Berlin-New York 1975, s.234; Vassfda hicri 539 senesini verir.Vassf,Sefine, c.I, s. 284. 51 Dzenli, ihbddin Shreverd, s. 7-8; Reynold A. Nicholson, Encyclopedia of Religion,Suhrawardi Kessinger Publishing, 2003,c. XXIII, ss. 20-1.52 Uzun, Mustafa, Ahmed -i Shreverd, TDVA, stanbul 1989, c.II, s.133.53 Hocazde Ahmed Hilmi, Hadkatl-Evliydan Shreverd Silsilenmesi, stanbul 1317, ss. 25-30;

Zehebnin verdii bilgiye gre Shreverd, Benim Badata geliim M uhaddis Ebul-Vaktinvefatndan sonradr, dediine gre (Trh, c.IV, s. 98) ve Ebul-Vaktin lm 553/1158-1159 ylnda



25/646

5

Shreverdnin ikinci memleketi Badattr.54 On alt yanda geldii

Badatta mrnn seksen yla yakn bir ksmn geirdi.55 Shreverd Badata

amcas Eb Necb Abdlkhir ile birlikte yksek tahsil yapmak iin gelmitir.56

Badatta amcasnn vefatna kadar ondan; daha sonra da o dnemde

Badatta bulunan dier alimlerinden ilim tahsil etti.57 Bata amcas olmak zere

devrin bilginlerinden tefsir, hadis ve afii fkh okudu.58 Ylmaz, Shreverdnin

amcasndan Nizmiye Medresesinde mderrislik yapt esnada ilim okuduunu ve

bu sresin iki yl kadar olduunu kaydeder. Bu sonuca ise Eb Necbin Nizmiye

Medresesine 545/1148 ylnda tayin edilmesini ve burada aralksz on iki yl

mderrislik yaptn, ihbddin Shreverd ise on alt yanda Badata geldiine

gre (553/1158-59) amcasnn Nizmiye Medresesindeki ancak son iki ylna

yetimi olabileceinden hareketle ular. Shreverdnin amcas ile olan asl

talebelik-hocalk mnasebeti amcasnn kendi medresesinde gereklemitir.59

Shreverd Badatta Kelam, Fkh, Tefsir, Hadis ve Tasavvuf ilimlerini

tahsil etti. Kaynaklar, Shreverdnin bu ilimler arasnda hadis ilminde tebhr

ettiini yazar.60

Shreverdnin dini ilimlerde talebesi olduu hocalarn u ekilde

sralayabiliriz:

meydana geldiine gre (Almn-Nbel, c. XX, s. 310) Shreverd bu tarihten sonra yani 15 -16yalarnda Badata gelmi olmaldr.Shreverd, Avrif, (Giri) s. XIII. 54 Bu dnemin Badat hakknda geni bilgi iin; Le Strange, Guy, Baghdad during the AbbasidCaliphate from Contemporary Arabic and Persian Sources, Adamant Media Corporation s, London,trz., ss.15-356.55 ez-Zeheb, Trh, c. IV, s. 97.56 Ayn yer; Renard, John, Ibn 'Abbad of Ronda: Letters on the Sf Path, Paulist Press, New York1986,s.32.57 El-sfahn, Sahabeden Gnmze, c. VII, ss.108-9; Shreverd, Avrif, (Gi ri) s. XIII.58 Ylmaz Hasan Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf, Ensar Yay., stanbul 1994, s. 261. 59 Shreverd,Avrif, (Giri) s. XIII.

60 ez-Zeheb, Alm, c.XX, s. 420, 480-7; Ktip eleb, Kefz -Zunn, Tahran 1967, c.1, s. 56;Cm, Nefahat, s.472; Vassf, Sefine, c.I, s. 284.



26/646

6

1-Abdlkhir es-Shreverd (. 561/1166): Knyesi Ebun-Necb, lakab

Ziyeddindir. Shreverdnin amcasdr. 488/1096 ylnda Shreverdde domutur.

Devrin ilim merkezi olan Badata gelerek ilim tahsiline balam, Nizamiye

medresesinde talebe olmutur. Burada Ali b. Pinhndan hadis, ve Esad el-

Mihenden fkh okudu. mam Gazzlnin kardei Ahmed Gazzlye61 de talebe

oldu. Daha sonra Badatta Dicle Nehrinin bat ksmnda yaptrd medresesinde62

ders vermeye balad. 545/1148de Nizmiye medresesine mderris olarak tayin

edildi. On iki yl Nizamiye medresesinde mderrislik yapt.

Muhtemelen devrin siyas alkantlar veya kskanlklar yznden bir ara

Badat terk ederek Kuds ve am taraflarna seyahate karak ve bir sre oralarda

tedris ve ird ile meguliyetten sonra tekrar Badata dnd. Ancak artk derslerini

Nizmiye medresesinde deil kendi medrese ve tekkesinde verecektir.63

Badatta eyh Abdlkadir Geyln ile sk sk grrd.64 Ebun-Necb 17

Cemaziyel-ahir Cuma gn 563/ 1168de vefat ettiinde yeeni ihbddin

Shreverd yirmi drt yandayd. ihbddin Shreverd amcasndan zhir ve btn

ilimlerini okuduu gibi Avrif adl kitabnda rivyet ettii hadislerin pek ounu

amcasndan nakleder.65

61 Uluda, Sleyman, Ahmed el-Gazzl, TDVA, stanbul 1989, c.II, s.70.

62 Dnemin Badat medreseleri ve Abdulkahir Shreverdnin Mderrislii iin; Ephrat, Daphna,Learned Society in Period/Transtition: The Sunni 'Ulama' of Eleventh -Century Baghdad, StateUniversity of New York Press, New York 2000, s. 27-9.63Renard, John, Knowledge of God in Classical Sfsm: Foundations of Islamic Mystical Theology,Paulist Press, New York 2004, s. 58.64Qamarul-Huda, Striving for Divine Union , s.14; Vassf, Sefine, c.I, s. 284. 65 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut 1982, c. XII, s. 244;es-Semn, el-Ensb, Beyrut 1976,c.VII, s.197;bnl-md, eceretz-Zeheb F Ahbri Men Zeheb, Beyrut trz, c.IV, s. 153 -4; bnHallikn, Vefayt, c.II, ss. 201-5;Abdlvehhab, e-aran, Levakhul-Envar f Tabaktil-Ahyar,(tabakatl-Kbra), Mektebetl-Adab, Kahire 1993, c. I, s. 120-1; ez-Zeheb, el-ber F HaberiMen Gaber, Beyrut 1985, c. IV, s. 181;bn-Esr el-Cezer, el-Lbb F Tezhbil-Ensb, Beyrut trz.,c. II, s. 159;bnl-Cevz, el-Muntazam, Beyrut trz.,c. X, s. 255;Vassf, Sefine, c.I, ss. 283 -4; c.I, s.284; Sbk, Tabakt, Msr trz., c. VII, ss. 173-4; Hoczde, Hadka, ss. 18-24; Brockelmann, GAL, c.

I, s. 436; Suppl., C. I , s. 780; Shreverd, Avrif, (Giri) s. XIV; slam Ansiklopedisi, Milli E itimBasmevi, stanbul 1979, kinci bask, c. XI, ss.87-8;Bayramolu, Fuat-Azamat, Nihat, Bayramyye,



27/646

7

2-Ebul-Ksm b. Fadln (. 565/1169): Shreverdnin hocalarndan olan

bu ahstan fi fkh okumutur. Bu zatn tam ad Vsk b. Ali b. el-Fadl b.

Hibetullahtr.66

Nizamiye ve Daruz-Zeheb medreselerinde mderrislik yapm olan

Ebul-Ksm, 1169da Badatta vefat etmitir.

3-Ebul-Muzaffer Hibetullah e-ibl (. 563/1167): Shreverd bu zattan

hadis ve fkh okumutur. Shreverd, kendisinden hadis nakletmitir.67 Zeheb, bu

ahsn Shreverdnin en nde gelen hocalarndan olduunu ayrca tasrih eder. ibl,

Shreverdnin, Badata ilk geldiinde ders ald hocasdr. Knyesi Ebul-

Muzaffer ed-Dekkk el-Mezzindir. Kendisi, Ebu Nasruz-Zeyn, Ebul-Ganim

Eb Osman, Ebu Nasr b. Mecl ve Cafer es-Serrcdan hadis tedris etmi,

kendisinden de brahim e-aar, bn afii, mer el-Kura, Ebu Bekr el-Bakdar

gibi ahslar nakillerde bulunmulardr.68

4-Ebul-Feth bnl-Batt (. 564/1168): Tam ad Muhammed b. Abdlbki

b. Ahmedtir. 473/ 1080de Badatta doan bu zat devrin ileri gelen

muhaddislerindendir. bnl-Batt lakabyla tannan bu zat Eb Nasr Muhammed ez-

Zeynebden icazet almtr. Shreverd, kendisinden hadis ilmi tahsil etmi ve hadis

rivyet etmitir.69

5-Mamer b. el-Fhir (. 564/1168): 494/1100 ylnda dnyaya gelen bu

zatn tam ad, Mamer b. Abdullah b. Rec b. Abdlvhid b. Muhammed el-Fhirdir. Devrin mehur muhaddislerindendir. Shreverd kendisinden hadis

TDVA, stanbul 1992, c.V, s. 269;Houtsma, M. Th., E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913 -1936, Van Der Bergh, Suhrawardi Brill Academic Publishers,Leiden-New York-Kln 1993, c. VII,s.507;Netton, Ian Richard, Seek Knowledge: Thought and Travel in the House of Islam Routledge,London-New York 1995,s.71; Renard, John, Knowledge of God in Classical Suffism v. 9 Foundationsof Islamic Mystical Theology: Foundations... Paulist Press, New York 2004, s.58 .66 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XXI, s. 257; Sbk, Tabakat-fiiyyetil -Kbr, Khire trz.c.VII, s. 322; Kallek, Cengiz, Hisbe, TDVA., stanbul 1998, c.XVIII, s. 136.67 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, s. 420.

68 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, s. 420.69 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, ss. 481-4.



28/646

8

dinlemi ve nakillerde bulunmutur.70 Shreverd ile beraber bnl-Cevz, bn

Kudame ve bn Askir gibi alimler bu zattan hadis dinlemilerdir.

6-Eb Zra el-Makdis (. 566/1170): 481/1088de Reyde doan bu zat,

Eb Zra lakabyla tannr. Ad, Thir b. el-Hfz Muhammed b. Thirdir.

Shreverd bu zattan hadis dinlemi ve rivyet etmitir. Shreverd amcasndan sonra

en ok hadisi bu hocasndan rivyet etmitir.71 Ebu Zuradan bnl-Cevz, bn

Kudame, ve ez-Zebd de hadis dinlemitir. Bu zat 566/1170 ylnda Hemedanda

vefat etmitir. 72

7-Ebul-Fth et-T (. 555/1160): 475/1082 ylnda Hemedanda doan

bu zatn tam ad Muhammed b. Cfer b.Muhammed b. Alidir. Devrin tannm

muhaddislerindendir. Bu ahsn vefat tarihinde ihbddin Shreverd on alt

yandadr. Kendisinden hadis dinlemi olmas muhtemeldir ancak Ylmaz buna pek

ihtimal vermez ve Shreverdnin bu ahstan yapt hadis rivyetlerini bizzat

kendisinden deil de talebelerinden nakletmi olmasn daha makul grr.73

8-Abdlkadir Geylni (. 561/1165): Shreverdnin tarikat ve tasavvuftaki

mridi olan bu zat tm zamanlarn en mehur sfsi ve Kadiriyye tarikatnn

pridir.74 470/1077 de Hazar denizinin gney batsndaki Gln eyalet merkezine

bal Neyf kynde dodu. Knyesi, Ebu Muhammeddir. Muhyiddin, Gavsl-

Azam, Kutb-i Rabbani, Sultanl-Evliya, Kutb-i Azam gibi lakaplar da vardr.Geyln nisbesiyle hret buldu. Babas Ebu Salih bin Musa Cengidost'tur. Hz.

Hasann olu Hasan- Msenna'nn olu Abdullah'n soyundandr. Annesinin ismi

70 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, ss. 485-7;bnn-Neccr, Mstefad, c. XIX, s. 231. 71 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, ss. 485-7.72 bnn-Neccr, Mstefad, c. XIX, s. 131. 73 Ktip elebi, Kefz -Znn, c. I, s. 56; Shreverd, Avrif, (Giri) s. XV; Berkey, JonathanPorter, Popular Preaching and Religious Authority in the Medieval Islamic Near East University ofWashington Press, Seattle-London 2001, s. 59.

74 Qamarul-Huda, Striving for Divine Union, s. 14; Nicholson, Reynold A., Abd Al-Qadir al-Jilani, Encyclopedia of Religion , Kessinger Publishing 2003, c. I, (24 cilt) ss. 10-4.



29/646

9

Fatma, lakab mml-Hayr olup seyyidedir. Bunun iin Abdlkadir Geyln, hem

seyyid, hem eriftir. lk tahsilin i memleketinde yapt. On sekiz yanda devrin ilim ve

kltr merkezi olan Badata gelerek ilim tahsiline burada devam etti. Burada hadis,

fkh ve edebiyat okudu. Ksa zamanda usul ve furua ait geni bilgi sahibi olan

Abdlkadir Geylan, tasavvufa Ebl-Hayr Muhammed b. Mslim ed-Debbs

vastasyla intisap etti. Tarikat hrkasn da yine eyh Debbstan giymitir.

Badatta 561/1165 ylnda vefat etmitir. Trbesi Badattadr. 75

Abdlkadir Geyln Hazretlerinin, Shreverd iin, Sen Irakta mehur

olanlarn ahirisin dedii rivyet olunur.76

Shreverd, bu saydmz ahslardan baka kimselerden de faydalanmtr.

zellikle amcas Ebun-Necbin ve mridi Abdlkadir Geylaninin vefatlarndan

sonra Basraya mrid aramak iin gitmi ve orada Eb Muhammed Abd veya

Abdullah el-Basrnin (. 572/1176) sohbetlerinde bulunmu ve Basra yresinde

bulunan Abbdanda abdal diye isimlendirilen erenlerle grmtr. Yine Hzrla

sohbet ettii de mervdir.77 Yine Ebus-Sud el-Badad (.579/1183) namndaki bir

zatn da sohbetlerinde bulunarak istifade etmitir. 78

9-Abdullah b. Sad b. Huseyn el-Htr (. 560/1164): Knyesi Ebu

Muammer, lakab Huzeyfsdir. Badatta doan Abdullah b. Sad, Ali el-Hattabdan

fkh, Nasr b. Batrdan ve en-Nialden hadis dinlemitir. ihbddin, bu zattanhadis tahsil etmitir.79

75 Grer, Dilaver, Abdlkadir Geylani Hayat, Eserleri, Grleri, insan Yay., stanbul 2000, ss. 16-7;Uluda, Sleyman, Abdulkadir Geylani,TDVA, stanbul 1988, c.I, ss.234-9; Students' BritannicaIndia, Popular Prakashan, New Delhi 2001, c.I, s.2.76 Vassf, Sefine, c.I, s. 284. 77 Cami, Nefeht, s. 527.

78 Shreverd, Avrif, (Giri) s. XVI. 79 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, s. 438.



30/646

10

10-Ahmed b. Mukarreb b. Huseyn b. Hasan (. 563/1167): Knyesi Ebu

Bekir, lakab Kerhdir. bns-Seman, Cafer es -Serrcdan hadis, e-sden afi

fkhn okudu. Kraat konusunda stat idi. ihbddin, bu zattan hadis dinlemitir.80

11-Yahya b. Sabit b. Bndar b. brahim (. 566/1170): Knyesi Ebul-

Ksm el-Vekil b. Mukr ve Ebul-Mel el-Bakkldr. Dineverde dodu Badatta

yerleti. Kendisinden bnl-Cevz, bn Kudme, Semn gibi nl alimler hadis

rivyet etmilerdir. Shreverd de bu zattan hadis dinlemitir.81

12-Ebu Muhammed b. Abdullah el-Basr (. 572/1176): Shreverd,

zellikle amcas Ebun-Necbin ve mridi Abdlkadir Geylnnin vefatlarndan

sonra Basraya mrid aramak iin gitmi ve orada Eb Muhammed Abd veya

Abdullah el-Basrnin (. 572/1176) sohbetlerinde bulunmu, kendisiden hadis

rivyet etmitir. Avrifte bu zattan bir nakilde bulunur. 82

4. Tasavvufa ntisab

ihbddin Shreverd tasavvufi eitimini nce amcas Ebun-Necb

Shreverdden daha sonra da eyhi olan Abdlkadir Geylniden almtr. lk

intisabn amcasna yapmtr. Bu ikisinden baka daha bir ok eyhle de

grmtr.83

5. eyhlii ve ird faaliyetleri

80 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XXII, s. 374.81 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, s. 505.82 Shreverd, Avrif, vr.169b. eyh Muhammed b. Abdullah el-Basr'ye: Srda baz hayallerinbulunmas, irk-i haf'den kaynaklanan baz vesveselerin kalmas doru mudur? Bana gre bu durumhf irk'ten dolay meydana gelir. diye sordum. Bana: Bunlar fena makamnda, olur. diye cevapverdi. Bunlarn gizli irkten kaynaklanp kaynaklanmadna iaret etmedi. Sonra da Mslim b.Yesr'n bandan geenleri anlatt. Mslim b. Yesar namazda iken camideki direklerden biri byk

bir grlt ile kt. Bu grltden pazarda al-veri yapmakta olan halk, endieye kaplarak mescidekotular. O'nun namazda olduunu ve olanlardan habersiz bulunduunu grdler.

83 El-sfahn, Sahabeden Gnmze, c. VII, ss.11 0; Cam, Nefehat, s. 647; Shreverd, Avrif,(Giri) s. XVI; silsile iin; Ridgeon, Lloyd V. J., Aziz Nasafi, Routledge, 1998, s. 214.



31/646

11

bnn-Neccr ve ondan naklen dier kaynaklar, Shreverdnin ilim

tahsilinden sonra uzunca bir sre insanlardan uzaklap halveti ihtiyar ettiini; oru,

namaz ve zikirle megul olmaya baladn; ancak ya kemale erdikten sonra

amcasnn Dicle nehri kenarndaki medrese ve tekkesinde vaaz vermeye baladn,

son derece etkili konumalarnn ksa zamanda geni bir kitlenin hsn-i kabulne

mahzar olduu ve pek ok k imsenin kendisine intisap ettiini anlatmaktadrlar.84

En-Ncmz-Zhirede Ebul-Muzaffer bnil-Cevzden naklen, onun

590/1194 ylnda Makber Mahallesinde toprak bir minber zerinde vaaz ettii

rivyetine baklrsa onun bu senelerde artkirdla megul olmaya balad

anlalr.85

Shreverd, sflik ve eyhliinin yan sra fi mezhebinde fakh ve hadis

ilminde mehur bir bilgindi. Onun bu birka sfat kendisinde toplam olmas halkn

dikkatini zerine ektii gibi dnemin siyasi erkannn da dikkatini celbetmitir.86

Tarikatlarn yeni yeni kurulmaya balad bir dnem olan on nc

yzylda yaayan Shreverd, ailesinin etkisi ve kendisinin de ilmi kudreti neticesi

84bnn-Neccr, el-Mstefd min Zeyli Tarh-i Badat, c. IV, s. 209; Zehebi, Tarihl-slam, c.IV, s.97; Sbk, Tabakat-fiiyyetil -Kbr, VIII , s. 340. Shreverd, Avrif, (Giri) s. XVI; AyrcaShreverd, Anadolunun slamlamasndaki rol hakknda baknz:Ocak, Ahmet Yaar, Anadolu,Uluda, Sleyman, rif, TDVA, stanbul 1991, c.III, ss. 113-4; zkse, Kadir,Anadolunun

Trklemesi ve slamlamasnda Tasavvuf Zmre ve Akmlarn Rol, Cumhuriyet niversitesilahiyat Fakltesi Dergisi,Sivas 2003,Cilt: VII / 1, s. 249 -279; Uluda, Sleyman, rif, TDVA,stanbul 1991, c.III, ss. 361-2.85 bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, Khire 1375, c. VI, s. 285.Shreverd, Avrif, (Giri) s.XVI; suhreverdiyye tarikatnn kurucusu olarak kabul edilir. Aslnda amcasnn kurmu olduu butarikati geni kitlelere ulatrmas ve adab ve erkan kurallarn belirlemesi ynyle tarikatn kurucusuolarak nitelendirilmitir. Tbyan sahibi, Shreverdiyye tarikatnn kurucu olarak Eb Hafs es-Shreverdyi gsterir. Harrzde, Tbynl-Vesilil-Hakyk, Sleymaniye, brahim Efendi, 430 -2,c.II, vr. 149a; Shreverdiyye tarikat hakknda Akar, Mustafa, lmi Akademik Aratrma DergisiTasavvuf, Son Dnem Tekke Mecmualarndan Yeilz ade Mehmet Salih Efendinin Rehber-iTekyas, Ankara 1999, y., 1, sy., 3, s. 137; Shreverdiyye silsilesi bkz. Hsameddin, Ahmed,Hakykut-Tecrd f Menzirit -Tevhd, stanbul 1328; Alptekin, Turan, Ahmed Hsameddin,TDVA, stanbul 1989, c.II, s.91; Arberry, A. J ., Tasavvuf, Mslman Mistiklere Toplu Bak, Ter:

brahim Kapaklkaya, Gelenek Yay., stanbul 2004, ss.82-3.86 Shreverd, Avrif, (Giri) s. XX.



32/646

12

devrinde byk bir hrete nail oldu. zellikle Halife Nsr,87 ona yakn olmaya zel

bir nem atfetmekteydi. Hatta Halifenin, Shreverdyi tekkesinde ziyaret ettii

kaynaklarda zikredilir. Halifenin bir i yapmadan nce onunla istire ettii,88

hatta

ona intisap ederek baland kaynaklarda yer almaktadr.89

bns-Snin Ahbruz-Zhhd adl yazma eserinden naklen bilgiler veren

Ber Avvd Mrf, Nsrn Badat Merzebniyye tekkesinde eyhle ba baa

kaldn nakleder.90

Misbhl-Hidye mellifi zzddin Ali el-K, ayn halifenin kendi adna

yaptrd tekkeye Shreverdyi eyh yaptn anlatr.91 Kaynaklar, Nsryye,

Bistmiyye ve Memniyye tekkelerinin eyhliinin Shreverdye ait bulunduunu

ve kendisinin Badattaki btn tekkelerin irdta nih mridi sayldn

kaydeder.92

6. Diplomatik seyahatleri

ihbddin Shreverd, dnemin halifesi yannda byk bir mevkie sahip

olduu gibi dier Mslman memleketlerde de saygn bir yer edinmiti.93 zellikle

kendisine bal bulunan ok sayda mrdi sayesinde Badattaki hreti dier

87 Halife Nsr hakknda bilgi iin; Fletcher, Richard, Moorish Spain, University of California Press,New York 1993,s. 54; Kolbas, Judith Grace, The Mongols in Iran: Chingiz Khan to Uljaytu 1220-1309, Routledge, London-New York 2006, s.37-8, 78.88 Humphreys, R. Stephen, From Saladin to the Mongols: The Ayyubios of Damascus, State

University of New York Press , 1977, s. 139.89 Sbk, Tabakt, c.VIII. ss.339-40;el-Mnzir, et-Tekmile, c.III, s. 380.90 el-Mnzir, et-Tekmile, c.III, s. 380.91 el-K, Misbhl-Hidye, Tahran 1323, s. 23.92 ez-Zeheb, Trih, c.IV, s. 98; Almn-Nbel, c. XXII, s. 375; Shreverd, Avrif, (Giri) s.XVII.93Black, Antony, The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present , NewYork 2001, ss.160-1; Qamarul-Huda, Striving for Divine Union, s. 18; Semerkandnin, Ahrartavsif eden u sz Shreverd iinde geerlidir.yi bir eyh Mslmanlara faydal olmal aynzamanda emirler ve sultanlarla ili dl olmal ki, onun ruhani varl, bu yneticileri halkn yararnaalmalar hususunda cesaretlendrisin, onlarn adaletsizlik ve zulm yapmalarna da engel olsun.bkz: Semerkand, Silsiletl-rifn, Insttut Vostokovedenia, Takent, USSR, 4452 -1, v.101a-101b;Gross, Jo-Ann, Bir eyhin ok Ynl Rolleri Ve Sezgileri: Siyasi ve Din Otoritenin Sembolik

fadeleri, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 199 9, y.1, sy.2, s. 155. Bu dnceShreverdnin, zamann idarecileriyle ilikisini anlamamz iin bir temel oluturabilir.



33/646

13

Mslman blgelere de ulamt. Shreverdnin bu ynn ok iyi tahlil etmi

bulunan Halife Nsr, zayflam olan Badat ynetiminin otoritesini iade94 ve

Seluklu devletinin dalmas gibi sebeplerle ortaya kan baz fitneleri bastrmak,

komu slam Devletleriyle bazen dostluk mnasebetlerini glendirmek bazen de

sulh salamak amacyla95 onu, eli sfatyla diplomatik seyahatlere gndermitir.96

Shreverd, amdaki Eyyb Sultan Melik Erefle birka kez

grmtr.97 Yine Harzemh sultanyla98 da eli vasfyla grm ve onu

Badat ele geirme dncesinden vazgeirmeye almtr.99

Shreverd, Erbil Atabeklerine de eli olarak gnderilmitir.100

Shreverd, 618/1221 ylnda Konya Seluklu Sultan Alaeddin Keykubata

Halife Nsrn mesajn gtrmtr.101 Shreverd, bu seyahati esnasnda

94 Halifenin Shreverdnin dini otoritesinden faydalanmas ile ilgili bir deerlendirme iin; Gutas,Dimitri, Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad andEarly Abbasid Society, Routledge, London- New York 1998, s. 170; Humphreys, From Saladin to theMongols, s. 210; Kazc, Ziya, Ahilik, TDVA, stanbul 1988, c.I, s. 540.95Grunebaum, Gustave E. Von, Classical Islam: A History, 600 A.D. to 1258 A.D. Translated byKatherine Watson, London 2005,s.198; Black, The History of Islamic Political Thought ,s.134. Halife

bu amala Ftvvet tekilatlarndan da faydalanmtr. Bunu ise yine devrin mmtaz ahsiyetiShreverd vastasyla yapmtr. Humphreys, From Saladin to the Mongols, s. 89 ;Heidemann, S.,Das Aleppiner Kalifat: V om Ende Des Kalifates in Bagdad Ber Aleppo Zu Den Restaurationen inKairo, Brill Academic Publishers, Leiden-New York-Kln 1994, s. 74; Uluda, Sleyman,Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, ss. 260; Ocak, A. Yaar, Ftvvet, TDVA, stanbul1996, c. XIII, ss. 262; a.m., Ftvvetnme, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 264;Yldz, Hakk

Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43; Doru, Halime, XVI. Yzylda SultannSancanda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, Kltr Bakanl, Ankara 1991, s.8.96Ritter, Hellmut,The Ocean of the Soul: Men, the World and God in the Stories of Far d Al-D inAttar, the World, Leiden 2003, s.127; Murata, Sachiko, The Tao of Islam: A Sourcebook on GenderRelationships in Islamic Thought, State University of New York Press, New York 1992, s. 331.97ez-Zeheb,Trih, c.IV, s. 99; Almn-Nbel, c. XXII, s. 376-7.98 Taneri, Aydn, Celleddin Hrizmah, TDVA, stanbul 1993, c.VII, ss. 248-51; Taneri, Aydn,Hrizmhlar, TDVA, stanbul 1997, c. XVI, s. 229.99 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 195, 233.100 bn Hallikn, Vefeyt, c. III, s. 447. 101 Wolper, Ethel Sara, Cities and Saints: Sfsm and the Transformation of Urban Space inMedieval Anatolia, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 2003 , s.18; Kafadar,Cemal, Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State, 1996, s. VII ;Ocak, A. Yaar,

Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, ss. 262;Kazc, Ziya, Ahlik, TDVA, stanbul 1988,c.I, s. 540.



34/646

14

Necmeddin Dye102 ile grm, o yazm olduu Mirsdl-bd adl eserini

Shreverdye takdim etmitir. Kitab ok beenen Shreverd, onu Alaeddin

Keykubata sunmutur.103

Shreverd, Konyaya geldiinde Alaeddin Keykubat Gavale Kalesinde idi.

Mevlanann babas Sultanl-Ulema Bahaeddin Veledi de beraberinde gtrmt.

Shreverdnin Halifenin mesajyla geldii haberini alan Sultan, onun da Gavale

Kalesine getirilmesini emretti. Sultan ile Shreverd resm grmelerini

tamamladktan sonra Shreverd ile Bahaeddin Veled derin bir sohbete daldlar.

Bahaeddin Veledin Belhten gelirken urad Badatta tant104 Shreverdye

saygda kusur gstermemesinin asl sebebi belki bu eski hukuklaryd. Nitekim

Shreverd Badatta ona misafirperverlikte kusur etmemitir.105 Ayrca hem

Bahaeddin Veled hem de Shreverd Hz. Eb Bekir neslinden olduundan

kendilerini birbirlerine akraba sayyorlard. Shreverd, Sultann ve Bahaeddin

Veledin birka gn misafiri oldu. Sultan grd bir ryann tabiri mnasebetiyle

hem Bahaeddine hem de Shreverdye pek kymetli hediye ve ihsanlarda bulundu.

Shreverd bu seyahati esnasnda henz ondrt-onbe yalarnda bir delikanl olan

Mevlan ile de grm olmaldr. 106

ihbddinin Konyada grtkleri arasnda Seyyid Burhaneddin

Muhakkk Tirmz

107

de vardr. Aralarnda hibir konuma gemeksizin gerekleen

102 Hayat iin bkz; Severcan, Sefaattin, Alaaddin Keykubat (1220 -1237) Devrine Ait NecmeddinDaye'nin Siyasetnamesi,Erciyes Universitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstitusu,, Kayseri 1995, s. 1; Okuyan,Mehmet, Necmuddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri, (OM Sosyal Bilimler Enstits, Samsun1994. Doktora tezi) Rabet yaynlar, stanbul, 2001.103 Cm, Nefeht, ss. 491-2.104 ahinolu, M. Nazif, Baheddin Veled, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 461 -2.105 Eflk, Menkibl-rifn, (nr. Tahsin Yazc) Ankara 1947, c.I, s. 45; Cm, Nefeht, s. 514.106 Eflk, Menkib, c.I, s. 45; Shreverd, Avrif, (Giri) s. XVIII.

107Hayat iin bkz; Glpnarl, Abdlbaki, Seyyid Burhaneddin Muhakkk - Tirmizi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1972; Cebeciolu, Ethem, Seyyid Burhaneddin Muhakkk- Tirmizi'nin



35/646

15

ziyaretten sonra sebebi sorulunca ihbddin, hal ehli yannda kal dili deil hal dili

lazmdr. eklinde cevap vermitir.108

Shreverdnin doksan yana kadar mrnde her yl olmasa da sk sk hacca

gittii de kaynaklarn verdii bilgiler arasndadr.109 Kaynaklarn verdii bilgiye gre

en son 628/1230 ylnda hac farizas iin Mekkede bulunduu srada mehur

mutasavvf ir bnl-Frid ile grm onun iki oluna tarikat hrkas

giydirmitir.110 Bu iki ahstan baka Msrl Ziyaeddin sa b. Yahya el-Ensar es-

Sebt de ayn yl Shreverdden tarikat hrkas giymitir. Shreverd ayrca lml-

Hd ve Akdet Erbabit-Tk adl eserini de Mekkede yazmtr.111

7.Vefat

Hayat boyunca byk bir hrete kavumu olan Shreverd, mrnn son

yllarn kendisini uzaktan yakndan ziyaret ederek duasn almak isteyen,

mkllerini sorarak halletmek isteyen pek ok ziyaretiyle ilgilenerek geirmitir.

Shreverd, bir asra yaklaan mrnn son zamanlarnda gzlerinden rahatszland

ve sonunda gzlerini kaybetti. Ayrca ktrm oldu. Buna ramen evradn terk

etmedii gibi, Cuma vaazlarna mrdlerinin yardmyla mahmil (sedye) iinde

kmaya devam ederdi. Vefatna yakn gnlerde ise iyice zayflayp dar kacak

takati kalmamt. Nihyet 632 Muharreminin ilk gnnde (26 Kasm 1234) vefat

Baz Tasavvufi Kavramlara Getirdii Metaforik Yaklamlar, A...F. Dergisi, c. XXXVIII. Ankara1998; Sevgi, H. Ahmet, Seyyid Burhaneddin Muhakkk- Tirmizi, Kayseri, 1995.108 Eflki, Menkbl-Arifn, c. I, s. 74. 109 ez-Zeheb,Trih, c.IV, s. 98.110Homerin, Th. Emil, Umar Ibn Al-Farid: Sf Verse, Saintly Life, Paulist Press, New York 2001, s.325; Uluda, Sleyman, bnl-Frz, TDVA, stanbul 2000, c. XXI, s. 41; Arberry, A. J.,Tasavvuf, Mslman Mistiklere Toplu Bak, Ter: brahim Kapaklkaya, Gelenek Yay., st anbul2004, s.83.

111 ez-Zeheb, Trih, c.IV, s. 99; Almn-Nbel, c. XXII, s. 377;Shreverd, Avrif, (Giri) s.XIX.



36/646

16

etti.112 Cenazesi ertesi gn Kasr Camiinde byk bir cemaatle kaldrlarak Badat

surlarnn kap civarndaki Verdiyye Semtinde bulunan tekkesindeki trbeye

defnedildi.113

Daha sonra Seluklu emiri Celaleddin Karatay tarafndan yeniden ina

edilen trbe halkn ziyaretgah olmutur.114

Zhd hayat yaayan Shreverd, eline geen tm servetini ve kendisine

verilen tm hediye ve atiyyeleri hemen fukara ve dervilere datrd. Bu yzden

vefat edince evinde kendisine kefen olacak bir kuma paras bile bulunamamt. 115

B. ADAI OLAN ALM VE MUTASAVVIFLAR

XIII. yzyl tarikatlarn teekkl etmeye baladklar bir adr. Bu yzylda

yaam olan Shreverd, tarikat kurucularnn hemen hemen tamamyla adatr.

Abdlkadir Geylan (561/1160), Ahmed er-Rif (578/1182), Ahmed Yesev

(562/1161), Eb Meyden el-Marib (590/1193), Necmeddin Kbr116 (681/1221)

bunlardan balcalardr. bn Arabi (638/1240), Bahaeddin Veled(628/1231), bnl-

Frid (632/1235) gibi daha bir ok nl kiiyle de adatr. Ancak bunlarn bir

ksmyla grebilmise de dier bir ksmyla da grme imkan bulamamtr.

1. bn Arab (638/1240) ve Shreverd

bn Arabnin Badata giderek Shreverd ile grt bilinmekte ise de

tarih ve mekan hakknda bilgi sahibi deiliz. Nefehtta, grmenin olduu ancak

konumakszn sadece nazarla gerekletii, bn Arabye sorulduunda Shreverd

112 Vassf, Sefine, c.I, s. 284; William, Leonard Langer-Stearns, Peter N.,The Encyclopedia ofWorld History, Sixth Edition 2001,s.119.113 bnn-Neccr, el-Mstefd, c.IV, s. 210; bn Hallikn, Vefeyt, c. III, s. 448; el -Mnzir,et-Tekmile, c.III, s. 380.114 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, stanbul 1984, s. 470; Jong de Frederic,Ortadou Arap lkelerinde slam Tarikatlar, slam Dnyasnda Tarikatlar, Alexandre Popovic -Gilles Veinstein, Ter: Osman Trer, Suf Yay.,stanbul 2004, ss.454-5, Resimleri iin baknz ek:1.115 Sbk, Tabakt, c.VIII. ss.339-40; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut 1982, c.XIII, s. 138;bn Hallikn, Vefeyt, c. III, s. 448; ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s.375;Shreverd, Avrif,(Giri) s. XIX.

116Nazhmiddin Kubro, Trc: Ballanfat, Paul, Les closions de la beaut et les parfums de la majestFawtih al-jaml wa faw'ih al-jalal, Philosophie Imagnaire, Editions De Leclat 2001, s. 18 .



37/646

17

hakknda Batan ayaa snnetle dopdolu dedii; Shreverdye sorulduunda ise

bn Arab hakknda hakikat deryas bir zat diye karlk verdii anlatlmaktadr.117

Ayrca bn Arabnin tarikat nisbeti Abdlkadir Geylnye ular. Shreverd

de Abdlkadir Geylnnin talebesidir. Bu ynyle de aralarnda bir yaknlk sz

konusudur.118

2. Bahaeddin Veled (628/1231) ve Shreverd

Sultanl-Ulem lakabyla mehur Bahaeddin Veled bilindii zere

Mevlanann babasdr. Memleketi Belhden ayrlarak batya doru hicret etmitir.

nce Nisbura daha sonra da Badata gitmitir. 617/1220 ylnda Bahaeddin Veled

Badata geldiinde Shreverd, byk bir kalabalkla kendisini karlamaya kt.

Bahaeddin Veledi grnce tevazuyla katrndan indi yryerek ona doru yaklat

ve dizini pt. Kendi tekkesine davet etti. Bahaeddin Veled, imamlara medrese

daha mnasiptir diyerek medresede kalmay tercih etti. Shreverd, ona ka byk

bir misafirperverlik gsterdi. Hatta izmelerini karmasna yardm ettii de

mervdir.119

3. bnl- Frid (632/1235) ve Shreverd

Asl ad mer b Ali olan bnl-Frid, sultanl-kn lakabyla

mehurdur. Kahire de domu olduundan Msr diye de anlr. 628/1230 ylnda hac

iin Mekkede bulunduu srada Shreverd ile grm

120

ve karlkl fikiralveriinde bulunmuladr. Shreverd, iirlerinde tasavvuf kavramlar byk bir

117 Cm, Nefeht, s. 622. Ibn al-`Arabi, trc: R. W. J. Austin, (Giri blm) The Bezels of Wisdom:The Bezels of Wisdom, Paulist Press,New York 1980, s. 15.118 Corbin, Henry, Alone with the Alone: Creative Imagination in the Sf sm of Ibn 'Arab i, PrincetonUniversty Press, New Jersey 1998, s.71.119 Eflk, Menkibl-rifn, c.I, s. 14; Cm, Nefeht, ss. 513 -4.

120Nicholson,Reynold A.,A Literary History of the Arabs , Curzon Press, New York 1995, ss. 396-7; Homerin, Umar Ibn Al-Farid, s.325.



38/646

18

ustalkla kullanan bnl-Fridtan ok etkilenmitir.121 Ylmaz, Mustafa Hilminin,

Shreverdnin iirlerinde gerek remiz ve mazmn olarak, gerekse gazel tarzn

benimseme asndan bnl-Fridin etkisinde kaldn sylediini

nakletmektedir.122

4. Evhadddin Kirmn (635/1238) ve Shreverd

Eb Hamid Ahmed b. Hamid Kirmn, devrinin tannm ilim, fikir ve

mutasavvflarndandr. 123 renimini Badatta tamamlad. ems-i Tebrz ile de

grm olan Kirmn, tasavvuf dnce de Ahmed el-Gazzl ve Aynul-Kudat

Hemednnin grlerini benimsemitir. Bu yzden Shreverd, onu bidati sayar ve

pek holanmazd.124 Shreverd, ayn yl hacca bulunduklar halde onunla

grmekten kanmtr. 125

C. TALEBELER

Shreverdnin belli bal talebeleri unlardr:

1. Muhammed b. Sad el-Madl (633/1236)126

2. Ebu Bekir Muhammed b. Abdulgan (629/1232)127: bn Nokta128 olarak

bilinir. ihbddinden hadis dinlemitir. Rical ilmi ile alakal kymetli eserler

vermitir.129

3.Ziyauddin el-Makdis(643/1245)130: Knyesi Ebu Abdullah es-Sd, lakab

Ziyauddin el-Makdisdir. amldr. Bir ok ilim merkezini gezmi ve bu esnadaihbddin Shreverdden de hadis dinlemitir.

121Homerin,Umar Ibn Al-Farid, s.34.122 Shreverd, Avrif, (Giri) s. XXII.123 Azamat, Nihat, Evhadddin-i Kirmn, TDVA, stanbul 1995, c. XI, ss. 518-20.124 Azamat, Nihat, Evhadddin-i Kirmn, TDVA, stanbul 1995, c. XI, ss. 519.125 Cm, Nefeht, s. 659 -63. Storey, C. A., Persian Literature: Biography, Additions Corrections,Indexes, Luzac&Company, London 2002, s.971.126 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s.374.127 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, ss.347-8.

128 Aydnl, Abdullah, bn Nukta, TDVA, stanbul1999, c. XIX, s. 232.129 bn Hallikn, Vefeyt, c. IV, s. 392.



39/646

19

4. Zekiyyddin Eb Abdullah Muhammed b. Yusuf el-Birzl el-bil

(632/1234)131 eyh ihbddinin hadis talebelerindendir. 632 ylnda Hamada vefat

etmitir.

5. bnun-Neccr (643/1245)132: Knyesi bnn-Neccr, lakab

Mhibbuddindir. Badatta domutur. eitli slam beldelerini dolaarak hadis

tahsil etmitir.133 Hatib el-Badadnin Tarih ine 30 cilt zeyl yazmtr.6.ihbddin Ebul-Mehmid smail b. Hamid el-Ensri el-Hazrec

(653/1255)134: Knyesi Ebul-Mehmid, lakab ihabl-Ksdir. sminden el-Ks

diye bahsedilir. Ksda domutur. nce Kahire sonra ama gitmitir. ihbddin

ama gittiinden bu zat kendisinden hadis dinlemi olmaldr.

7.Ebul-Ganim b. Alln (630/1233)135: Tam ad Esad b. Msellem b. Mekk

b. Allndr. Aslen amldr. ihbddinden burada hadis dinlemitir. amda vefat

etmitir.136

8. Ebul-Abbs el-Eberkuh137: Knyesi Ahmed b. shak b. Muhammeddir.

ihabuddin ve Eberkuh olarak tannr. irazda dodu. Muhtelif yerlere hadis tahsili

iin seyahatler yapt. Badata urayarak eyh ihbddinden hadis dinledi. Hac

iin gittii Mekkede vefat etti.

9. Hafz Zeyneddin 138

10. Mnzir

139

: Tam ad Zekiyyddin Abdullah el-Mnzirdir.

130 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, ss.126-30.131 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, ss.55-7.132 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, ss. 131-4; Subk, Tabakat, c.V, s. 41.133 es-Sakkr, Sm, bnn-Neccr el-Badd, TDVA, stanbul2000, c. XXI, ss. 169-70.134 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, ss. 288-9.135 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374;ez-Zeheb,Trih, c.IV, s. 96.136 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, s. 61.137 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374; ez-Zeheb,Trih, c.IV, s. 96. Subk, Tabakat, c.VIII, s. 339.

138 Nevev, Bustnl-rifn, Dimek trz.ss.190 -1.139 el-Mnzir, et-Tekmile c.III, s.381.



40/646

20

11. Fahr b. Askir140 (620/1223)

12. e-ems e-irz141 (635/1238)

13. El-Kad el-Hanbel142

: Cemmiliyyl-Kd el-Hanbel olarak tannan bu

zat Ebu Bekir ve Ebu Abdullah knyelerini tar. amda domutur. Badatta eyh

ihbddinden hadis dinlemitir.

14. Ebul-Abbs el- Vst (694/1295)143

15.Ebul-Mehmid ez-Zencn (674/1275)144: Knyesi, Mahmud b. Abdullah

b. Ahmed ez-Zencndir. Badatta kadlk maliye bakanl ve Nizamiye

Medresesinde mderrislik gibi vazifeler yapm olan bir afi fakhidir.

ihbddinden fkh okumutur. 145

16. Ebul-Fadl el-Hlt (675/1276)146: Tam ad, Muhammed b. Ali b. Huseyn

b. Hamzadr. ihbddinden Badatta hadis dinlemitir.

17. Sad b. Muzaffer el -Mutahher (637/1239)147

18. bn Meymn el-Kays (686/1287)148

19. Muhammed b. Abdulmnim b. Ebul-Feth (690/1291)149

20. Muhammed b. Sivar b. smail (677/1278)150

21. Abdurrahman b. mer b. Ahmed (677/1278)151

22. Hasan b. Celal152

140 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 375.141 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII,s. 375.142 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 375.143 Sbk, Tabakt, c.VIII, ss. 6-15.144 Sbk, Tabakt, c.VIII, ss. 370-1.145 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, s. 345.146 Sbk, Tabakt, c.VIII, s. 80.147 Sbk, Tabakt, c.VIII, s. 147.148 Sbk, Tabakt, c.VIII, s. 43.149 Dzenli, ihbddin, s. 16.150 Dzenli, ihbddin, s. 16.

151 Dzenli, ihbddin, s. 16.152 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 375.



41/646

21

23. Ahmed b. Atar153

24. Ebul-Ferec bnz-Zeyn154

25. Raid b. Ebul-Ksm155

26. Zhir er-Reyhn156

27. Kutbddin Bahtiyr. (633/1235)157

28. bn sril. (677/1278)158

29. bnl-Mstevf. (637/1239) 159

D. HALFELER VE MRDLER

eyh-yh lakabyla marf ihbddin Shreverdnin huzurunda tevbe

ederek tarikat hrkas giyen mrdlerinin says binlere balidir. Biz burada ona

intisab kesin olarak bilinen ve kendisinden halifelik icazeti alm bulunan halifeleri

ve bir ksm mrdlerini zikredeceiz.

1. Eb Cfer Muhammed b. mer es -Shreverd (655/1257)Shreverdnin vefatndan sonra Badattaki nfzunu devam ettiren bu zat

immddin lakabyla mehur olup Shreverdnin oludur. Shreverdden sonra

tarikat daha da sistemletirmitir. Dnemin mehur alim ve muhaddislerinden

dersler alarak kendini yetitiren Eb Cfer, babas gibi diplomatik seyahatlere de

gitmitir. Zdl-Msfir ve Edebl-Hdr160 adyla tarikat adab, usul ve erkan

ile ilgili bir eseri mevcuttur. Eserini yazarken, babasnn Avrifl-Maarif ve

153 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 375.154 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374.155 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374.156 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374.157 Konuku, Enver, Kutbddin Bahtiyr, TDVA, stanbul 2002, c. XXVI, s. 483158 Demirci, Mehmet, bn sril, TDVA, stanbul1999, c. XIX, s. 96.

159 es-Sakkr, Sm, bnl-Mstevf, TDVA, stanbul2000, c. XXI, s. 162.160 Sleymaniye Ktphanesi, Kprl 1603/2.



42/646

22

babasnn amcas Ebun-Necb es-Shreverdnin Adabl-Mrdn161 adl eserlerden

byk oranda istifade etmitir. Bu eser, tarikat mntesipleri arasnda Avriften so nra

ikinci kaynak durumundadr.162

2. Bahddn Zekeriyy el-Multn (661/1262)Eb Bekir soyundan olan Muhammed b. Ksmn torunudur. Pakistann

Pencap eyaletinin Multan ehrindendir.163 lk tahsilini memleketi olan Multanda

yaptktan sonra dnemin ilim merkezlerinden biri olan Buhr ve Horasana gitti.

Daha sonra Hicaz blgesine giden Zekeriyya, be yl bu blgede kald. Memleketine

dnerken Badata urad ve Shreverd ile tantlar. Shreverdden ksa srede

slkunu karan Zekeriyya, halifelik icazeti ile Multana dnd. Multanda byk

bir ilgi ve sempati toplad.164 lim ehli olmasndan dolay etrafnda bir ok ilim ehli

ehs da toplanmt. Mrdlerine genellikle Avrif i okuturdu. 165

161 Bu eser ngilizceye de tercme edilmitir.Al-Suhrawardi, Abu al-Najib, A Sf Rule for Novices,Cambridge, MA, Harvard Univ. A Sf Rule for Novices by Abu al -Najib al-Suhrawardi, translatedby Menahem Milson; Harvard University Press, Cambridge, 1975; Uluda, Sleyman, dbl-Mrdn,TDVA, stanbul 1988, c.I, s.336.162 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 377.163 Algar, Hamid, Baheddin Zekeriyy, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 42-3.164 Multnnin, Hindistann slamlamas ve Shreverdliin bu blgede yaylmasndaki etkisi iin; Wink, Andre, Al-Hind, the Making of the Indo-Islamic World: Early Medieval India and theExpansion of Islam, Brill Academic Publishers, Boston- Leiden 2002,c. I, s. 23; Buehler, Arthur F.,Sf Heirs of the Prophet: The Indian Naqshbandiyya and the Rise of the Mediating Sf Shaykh,University of South Carolina Press, South Carolina 1998 , s. 220; Kurtulu, Rza, Asya, TDVA,stanbul 1991, c.III, ss. 536-7; Gaborieau, Marc, Hint Alt Ktasnda slam Tarikatlar, slamDnyasnda Tarikatlar, Alexandre Popovic- Gilles Veinstein, Ter: Osman Trer, Suf Yay.,stanbul

2004, ss.200-3. Ayrca 728/1327 de vefat etmi olan Seyyid erefddin Blbl ah, Shreverdiyyeyemensup bir eyhtir. Bu zat, o devirde Kemirin idaresini elinde tutan Budist Prens Rinanannihtidsna vesile oldu. Bu sayede, Sadreddin adn alan prensin tebasndan 10.000 kiinin slamagirmesine de vesile oldu.Azamat, Nihat, Blbl ah, TDVA, stanbul 1992, c.VI, s. 486-7; Ylmaz,H. Kamil, Celleddin Hseyin Buhr, TDVA, stanbul 1993, c.VII, ss. 250-1; Nizami, K.A.,Hindistan, TDVA., stanbul 1998, c.XVIII, s. 86, 88; Cebeciolu, Ethem, mam- RabbnHareketi ve Tesirleri, Erkam Yay., stanbul 1999, ss. 21 -2.Tarikatn indeki slamlatrma faa liyetleri in bkz: Fletcher, Joseph, inde slam Tarikatlar,slam Dnyasnda Tarikatlar, Alexandre Popovic- Gilles Veinstein, ss.24-5.Ayrca Sri Lankadaki faaliyetleri iin bkz: Jong de Frederik, Sri Lankadaki Tarikatlar Hakknda

Not, slam Dnyasnda Tarikatlar, Alexandre Popovic- Gilles Veinstein, ss.257-60.165 Cm, Nefeht, s. 583; Ahmet Ate, Bahauddin, A., c.II, ss. 224 -5;Algar, Hamid, BaheddinZekeriyy, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 42-3; Ernst, Carl W., Eternal Garden: Mysticism, History,

and Politics at a South Asian Sf Center, State University of New York Press 1992,s.81; Storey,Persian Literature, s.971.



43/646

23

Zekeriyya Multnnin yetitirdii halifeler arasnda olu Sadreddin

(684/1286), Fahreddin Irk (688/1289)166 ve Emir Hseyn Herev (718/1318) gibi

nller de vardr.167

Bunlardan Irak,168 Hemedanl olup Multana gitmitir. Orada Zekeriyya

Multan ile tanp mrdi ve kzyla da evlenerek damad olur. Daha sonra Konyaya

gelen Irk, burada Sadreddin Konev ve Mevln ile tanr.169 Lemat isimli eserini

Konyada yazmtr.170 Daha sonra nce Kahireye sonrada ama gider ve orada

vefat eder. Tarikatn bu blgelerde yaylmasna hizmet etmitir. 171

Emir Huseyn ise Heratl olup asl ad Huseyn b. Alim b. Hasan Huseyndir.

nce Zekeriyya Multnden sonra da Sadreddin Multnden feyz almtr. Bu zat,

tarikatn Afganistan blgesinde yaylmasnda etkili olmutur. 172

Shreverdiyye tarikatnn Bahiyye adl kolunun kurucusu olmutur.173

Zekeriyy Mltnnin bir dier mehurmrdi ise devrin airlerinden Sdt el-

Gr Hseyndir.174

3. Necbddin Ali b. Buzgu/Buzga e-irz (678/1279)Hicazda bulunduu bir srada Shreverd ile tanan Necbddin, onun mrdi

oldu. Seyr u slkunu ikmal edinceye kadar eyhine hizmet eden bu zat Badatta

166 Bilgin, Orhan, Fahreddin-i Irk, TDVA, stanbul 1995, c. XII, ss. 84-5.167Bacharach, Jere L.- Meri, Josef W., Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Routledge,

New York-London 2006, c. II, s. 774.168Fakhr al-Din Ibrahim Iraqi, Divine Flashes Translation and Introduction, William C. Chittick, P.Lamborn Wilson,Paulist Pres, New York 1984, s. 33; Allyn, Eric,- Murray, Stephen O.,- Roscoe,Will, Islamic Homosexualities: Culture, History, and Literature, Wafer, Jim, Vision and Passion,

New York University Press, New York 1997,s.120.169 Chittick, William C., Faith and Practice of Islam: Three Thirteenth -Century Sf Texts SunyPress,Albany 1992, s. 259.170 Bu eser ngilizceye Divine Flashes adyla William Cittick tarafndan evrilmitir. Paulist Pres,

New York 1982.171 Cm, Nefeht, ss. 670 -4; Arberry John,Classical Persian Literature Routledge, New York 1995s.263.172 Cm, Nefeht, ss. 674.173 Algar, Hamid, Baheddin Zekeriyy, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 42-3; Bahiyye

maddesi, c.IV, s. 468.174 Nizam, ;K. A., Hseyn Sdt el-Gr, TDVA, stanbul 1999, c.XIX, s. 24.



44/646

24

uzun yllar kaldktan sonra memleketi iraza dnerek vefatna kadar tekkesinde

ird faaliyetlerinde bulundu. Shreverdyye tarikatnn bir kolu olan Buzguiyye

veya Necbiyyenin kurucusu olarak kabul edilen bu zat vefat edince yerine olu

Abdurrahman (716/1316) gemi ve eyh olarak babasnn faaliyetlerini devam

ettirmitir.175 eyh Abdurrahman Avrifi Farsaya tercme etmitir.

4. Kemleddin sfahn (635/1237) Shreverd ile ne zaman tantn bilemediimiz Kemaleddinin asl ad

Ebl-Fadl smail b. Cemleddin Abdurrezzaktr. Byk bir airdir. Shreverd ile

tantktan sonra uzunca bir dnem inziv hayat yaam, Shreverdnin vefatndan

sonra da sfahana dnerekird faaliyetlerine balamtr. Tekkesinde ird ile

megulken Moollar tarafndan ehit edilmitir. 176

5. zzddin bn Abdsselm (660/1262)Msr mfts lakabyla mehur olan bu zat Shreverdden tarikat hrkas

giymi ve ondan tarikat almtr.177 Fkh konularda tavizsizlii ile tannan bn

Abdsselamn Shreverdye intisap etmesi Shreverdnin nfuzun gstermesi

asndan dikkat ekicidir.178 bn Abdsselamn fkh ve tasavvuf alanlarnda bir ok

eseri vardr.179

6.Sd irz (691/1292)

175 Cm, Nefeht, ss. 528 -3; Tbynu Vesilil-Hakayk, Sleymaniye, brahim Efendi 433, c.II, s.152 a-b; Vassf, Sefine, c.I, s. 285; Katib elebi, Kefz -Znn, c.II, s. 1177; Grabar, Oleg,Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture, Leiden1990, c. VII, s. 40; Tasavvufliteratrne stlhts-Sfiyye adl abidev eseri kazandran Abdrrezzak Kn de NecibddinBuzguun mrdlerinden olan Abdssamed en-Natanzden hrka giyip tarikata intisap etmitir.Uluda, Sleyman, Kn, Abdrrezzak, TDVA, Ankara 2002, c. XXV, s. 5; Yine, Ekberiyyemektebine mensup Sadddin Fergn de Necibddin Buzguun mrdleri arasndadr. Kl, MahmutErol, Fergn, Sadddin, TDVA, stanbul 1995, c. XII, ss. 378-82; Misbahl-Hidye mellifi,zzettin K de bu koldan tasavvufa intisap etmitir. Yetik Erhan, zzeddin K, TDVA, stanbul2001, c. XXII, s. 555.176 Cl. Huart, Kemaleddin sfahan, slam Ansiklopedisi, c.VI, ss. 570 -1.177 Sbk, Tabakt, c.VIII, s. 214.

178 Apaydn, H. Yunus, bn Abdsselsem zzeddin, TDVA, stanbul1999, c. XIX, s. 285.179 Sbk, Tabakt, c.VIII, ss. 209-256.



45/646

25

nl air ranl eyh Sad, Shreverd ile grm ve kendisinden tarikat

almtr. lim tahsili iin geldii Badatta Nizamiye medresesinde okumu ve bu

dnemde Shreverd ile tanmtr. Bir iirinde Shreverd hakknda mridim

ifadesini kullanmtr. 180

7. Ebul-Abbs el-Kastalln (684/1285)

Hicri 614 ylnda Msrda dodu. Kk yata Mekkeye yerleti ve tahsilini

orada tamamlad. Fkh ilminde sz sahibiydi. ihbddinden Avrif adl kitabn

okumutur.181

8.Ebul-Abbs el-Faruk (694/1285)

Vastta domutur. Mfessir, kri ve afi fakihidir. Hicr 629da Badata

gelerek ihbddinden hadis dinlemi, tasavvuf eitimini alarak hrka giymitir. 182

9. Seyfeddin Bharz (659/1261)

586da Bharzda doan Seyfeddin Bharz, kk yata Badata ilim iin

gitmi ve Shreverdnin derslerine katlmtr.183

10. Ziyaeddin Mesud el-Kazern:

Bu zat razda Muzaffer hastanesinde gz hekimlii yapmtr.

Shreverdnin mrdidir. ranl mehur tp ve matematik alimi olan Kutbddin-i

rznin babasdr.184

11. bnn-Nakb, el-Makdis: Kudste doan bu zat, Arap dili alimi ve mfessirdir. Shreverdden hrka

giyerek tasavvufa intisap etmitir.185

180 Cm, Nefeht, s. 670; Vassf, Sefine, c.I, s. 285; Davie, G. S., Garden of Fragrance: Being aComplete Translation of the Bostan of Sadi , Kessinger Publishing, 1995,s.1; Arberry, A. J., Tasavvuf,Mslman Mistiklere Toplu Bak, s.83.181 Dzenli, ihbddin, s. 21.182 Dzenli, ihbddin, s. 21.

183 Uluda, Sleyman, Bharz, TDVA, stanbul 1991, c.IV, ss. 474-5.184 erbeti, Azmi,Kutbddin-i rz, TDVA, Ankara 2002, c. XXVI, s. 487.



46/646

26

12. bns-S:

Esas ad Eb Talib Tacddin olan bu zat tarihidir. 1197 de Badatta doan

bns-S, 1211-12 ylnda Shreverdye intisap etmi ve bizzat ihabddinden

hrka giymitir.186

E-ESERLER

185 Birk, Abdlhamit, bnn-Nakb el-Makdis, TDVA, stanbul2000, c. XXI, s. 165.186 Hizmetli, Sabri, bns-S, TDVA, stanbul2000, c. XXI, s. 195.



47/646

27

Shreverd, veld bir yazardr. Yazd eserleri asrlarca etkisini devam

ettirmitir. imdi ksaca eserlerini ve bu eserlerin bulunduu ktphane adreslerini

verelim.

1. Avrifl-Marif: Tasavvuf ve inceliklerine dair, klasiklemi bide bir

eserdir. Shreverdnin en nemli eseri kukusuz Avriftir. Avrif sayesinde

Shreverd ismi lmszlemitir. Tarikat dnemi tasavvufunun ilk mahsullerinden

bir olan Avrif,187 kendisinden nce kaleme alnm bulunan Kelbznin et-

Tearrufu, Ebu Tlib el-Mekknin Ktl-Kulbu188, Kueyrnin Risalesi,

Gazzlnin hys gibi Snn tasavvuf anlayn yaymak189 ve sistemletirmek

amacyla yazlmtr.190 slubu ve konular itibaryla Gazzlnin hysna

benzemekle beraber onun kadar muhteval deildir. Shreverd, Avrifte tasavvufun

tefekkr ynnden daha ok amel ynyle ilgilenmi ve eriat izgisindeki

tasavvufu dncesini anlatmay hedeflemitir. 191

Eser, bir adb kitab grnmndedir.192 Bu ynyle kendisinden sonra yazlan

adb kitaplarna kaynaklk etmitir.193 Avrif, bir ok tarikatta mrdlerin okuduu,

187 Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.188 Mekknin Shreverdye etkisi iin bkz: Saklan, Bilal, Ebu Talib el-Mekk, DA, c.X, s. 239;a.m., Ktl-Kulb,TDVA, Ankara 2002, c. XXVI, s. 501-2; Muslu, Ramazan, Klasiklerimiz/IX,Ktul-Kulb Eb Tlib el-Mekklmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2003, y.4,sy. 10, s.360.

189D. Knysh, Alexander, Ibn'arabi in the Later Islamic Tradit: The Making of a Polemical Image inMedieval Islam, State University of New York, New York 1999,s.134.190 Shreverdnin Snnilii ile alakal olarak, Alexander D. Knysh, Ibn'arabi in the Later IslamicTradit: The Making of a Polemical Image in Medieval Islam, State University of New York 1999,s.300;Nasr, Seyyed Hossein, Islamic Intellectual Tradition in Persia, Curzon Press1996, s.107. 191 Avrifin Hindistandaki etkisi iin, Schimmel, Annemarie, Islam in the Indian Subcontinent,Leiden-Kln 1980, s. 23; Reynold A. Nicholson, Avrif , Encyclopedia of Religion and Ethics,Kessinger Publishing, 2003,c. III, s.103; ngren, Reat, Kitabiyat, TDVA, Ankara 2002, c.XXVI, s. 95.192 Shreverd, Avrifi yazarken amcasnn mellifatndan olan dbl -Mrdin adl kitaptanolduka istifade etmitir. Uluda, Sleyman, dbl-Mrdin,TDVA, stanbul 1988, c.I, s. 337.193Schimmel, Annemarie,And Muhammad Is His Messenger: The Veneration of the Prophet inIslamic Piety, The University of North Carolina Press 1985,s.99; Allen, Roger, An Introduction to

Arabic Literature, Cambridge University Press 2000, s.158 ; Ayrca Avrifin Alaviyye tarikatnaetkisi iin; Bang, Anne K., Sf s and Scholars of the Sea: Family Networks in East Africa, 1860 -1925,



48/646

28

birlikte ders yaptklar bir baucu kitab olmutur.194 Shreverd, seyr slk

konusunda ehl-i snnet mutasavvflarnn grlerini toplayp Kuran yetleri ve

hadis-i eriflerle teyit etmitir. Eserde istifade elden hadisler genellikle muteber hadis

kaynaklarnda yer alan sahih rivyetlerdir. Zayf hadis denilen rivyetler pek az,

mevz hadis ise yok denecek ldedir.195 Shreverdnin tahsil hayatnn byk bir

ksmnda hadis ilmi ile megul olmasnn bu neticede mhim bir yeri vardr.

Shreverd, kitabn yazl sebebine u ekilde temas eder: Sf taifesinin

hallerinin ycelii Kitap ve Snnet esaslar zerine kurulmu ve yollarn salaml

tarafmca bilinmekteydi. Kerim olan Allahn bir ltfu ve ihsan olarak bu byk

velilerin yoluna intisabm ve muhabbetim, beni onlarn gzel hallerini aklayp

ortaya koymaya sevk etti. Bu eserimle ben, sflerin dayand temellerin ve

yaptklar amellerin, gerein ta kendisi olduunu, onlarn btn hallerinde gerek ve

ak ilme uygun hareket ettiklerini ortaya koydum.

nk bu zamanda, grnte sflere benzeyip de halleri bambaka olan,

sflerin kisvesine brnp de aslnda amelleri bozuk bulunan pek ok insan ortaya

kt. Gerek sflerin gemiteki gzel hallerini bilmeyen kimselerin kalbinde (bu

kt rnekler) yznden sf taifesi hakknda sevimsiz dnceler olutu. Bu

kimseler, kendi zanlarnca sflerin sahip olduu eylerin yalnzca ekilden, onlara

has olan hallerin de sadece isimden ibaret olduunu dndler. Bylece onlarhakknda s-i zanda bulunmaktan ve haksz yere onlar ktlemekten kendilerini

kurtaramadlar.

Routledge Curzon, New York 2003, s. 60; Avrifin itiyyeye etkisi iin bkz: Nizami, K.A.,Gsdraz, TDVA, stanbul 1996, c. XIV, ss. 94.194 Avrifin itiyyeye etkisi iin bkz: Nzami, K.A., Feridddin Mesud, TDVA, stanbul 1995,c. XII, ss. 398.195 Shreverd, Avrif, (Giri) s. XXVII; Avrifin hadislerinin tahrici Eb'l-Feyz Ahmed b.Muhammed b. Sddik Gumari bn's-Sddik. tarafnda yaplmtr. Eb'l-Feyz Ahmed b. Muhammed

b. Sddik Gumari bn's-Sddik, Gunyetl-arif bi -tahrici ehadis-i Avrifil-maarif, el-Mektebetl-Mekkiyye, Mekke 2001/1422.



49/646

29

Benim bu husustaki dncem; byklerin yoluna intisap ederek, onlarn gzel

hallerini ortaya koymak ve bylece bu gzde cemaatin oalmasna vesile

olmaktr.196

Shreverd, bu ekilde hakiki sfleri sahtelerinden ayrma gerekesi

dorultusunda bu eseri yazmaya baladn ifade ederken, ikinci bir sebep olarak da

sfiyye yoluna rabeti artrmay zikreder.

Hz. Rasulullaha (s.) olan sevgisi ve ball sebebiyle Shreverd, Avrifi

onun yana uygun o larak altm fasla ayrmtr. imdi srasyla bunlar grelim:

1. Tasavvuf lminin Kayna 2. Sflerin ittiklerini Anlamalar 3. Tasavvuf

lminin Fazileti 4. Sflerin Halleri ve Yoll

tasavvuf -sühreverdi 648 sh

Documents