TTÜÜRKRKİİYEYE’’DE SENOZOYDE SENOZOYİİK K OLUOLUŞŞUKLARUKLAR

Jeofizik MJeofizik Müüh. Bh. Bööllüümmüü

NisanNisan--20201111

PerioPeriodd

SubperiodSubperiod EpochEpoch AgeAge DatesDates((m.ym.y.).)

QuaternaryQuaternary HoloceneHolocene 0.01150.0115--00

PleistocenePleistocene LateLate 0.1260.126--0.01150.0115

MiddleMiddle 0.7810.781--0.1260.126

EarlyEarly 1.8061.806--0.7810.781

TertiaryTertiary NeogeneNeogene PliocenePliocene GelasianGelasian 2.5882.588--1.8061.806

PiacenzianPiacenzian 3.6003.600--2.5882.588

ZancleanZanclean 5.3325.332--3.6003.600

MioceneMiocene MessinianMessinian 7.2467.246--5.3325.332

TortonianTortonian 11.60811.608--7.2467.246

SerravallianSerravallian 13.6513.65--11.60811.608

LanghianLanghian 15.9715.97--13.6513.65

BurdigalianBurdigalian 20.4320.43--15.9715.97

AquitanianAquitanian 23.0323.03--20.4320.43

PaleogenePaleogene OligoceneOligocene ChattianChattian 28.428.4--23.0323.03

RupelianRupelian 33.933.9--28.428.4

EoceneEocene PriabonianPriabonian 37.237.2--33.933.9

BartonianBartonian 40.440.4--37.237.2

LutetianLutetian 48.648.6--40.440.4

YpresianYpresian 55.855.8--48.648.6

PaleocenePaleocene ThanetianThanetian 58.758.7--55.855.8

SelandianSelandian 61.761.7--58.758.7

DanianDanian 66 566 5 61 761 7

SenozoyikSenozoyikBirimlerBirimler

TÜRKİYE’DE SENOZOYİK OLUŞUKLAR

Mesozoyiğin bitimine yakın Anadolu’yu büyük ölçüde etkileyen Alpin dağ oluşumunun Laramiyen (Paleosen)evresinden sonra, ülkede yeni bir sedimantasyon dönemi başlamış, Türkiye’nin her bölgesinde irili-ufaklı çökelme havzaları oluşmuş ve bu havzalarda Senozoyik boyunca binlerce metre kalınlıkta (bazan 5-10 bin metre) tortul ve volkanik malzeme birikmiştir. Bu malzemenin büyük bir kısmınısığ deniz tortulları (kırıntılılar, resif kireçtaşları vb.) oluşturmuştur. Bunlara daha az miktarlarda lagünel ve karasal tortullarla, volkanik lav ve tüfler de katılmışlardır. Ayrıca Türkiye’nin önemli linyit yatakları (Dodurga, Çeltek, Soma, Tunçbilek, vb), borat mineralleri (Kırka, Emet, Bigadiç, vb.), Orta Anadolu’nun jips ve tuz yatakları, Trakya ve Adana havzalarındaki petrol ve doğal gaz birikimleri bu Tersiyer sedimentleri içerisinde yer almışlardır.

Bilindiği gibi 65-70 MY süreli Senozoyik zamanının ilk 38-40 MY ‘lık dönemi Paleojen (Paleosen+Eosen+Oligosen), daha sonraki 25-27 MY’lık süreci Neojen (Miyosen +Pliyosen) ve 2-3 MY’lık kesimi de Kuvaterner (Pleyistosen + Holosen) olarak adlandırılır.

Türkiye’de Paleojen yaşlı oluşuklar oldukça geniş alanlar kaplar ve başlıca dört fasiyeste (fliş, kalker-marn, volkanik ve acıgöl-karasal) gelişmişlerdir.

Benzer şekilde, Neojen oluşuklar da üç fasiyeste (denizel, karasal-laküstr ve geçiş (sarmat) gelişmiştir. Kuvatrener yaşlıoluşuklar, denizel ve karasal (flüvyal) ortamlarda çökelmiştir.

Daha çok sedimanter havza gelişimi şeklinde yayılan Türkiye’deki Senozoyik oluşuklar şöyle dağılmaktadır;

Türkiye’deki Senozoyik oluşuklar şöyle dağılmaktadır;

1. Trakya havzası2. Batı Anadolu Neojen havzaları (Kırka, Emet, Bigadiç, Soma,

Tunçbilek-Domaniç, Gediz, Uşak, Denizli, Yatağan yörelerinde Senozoyik)

3. Kelkit vadisinde Senozoyik4. Orta Anadolu’da Senozoyik oluşuklar

a. Haymana-Polatlı Tersiyer havzasıb. Tuz Gölü havzasında Senozoyikc. Kırşehir yöresinde Tersiyerd. Yerköy-Yozgat yöresinde Tersiyere. Çankırı-Çorum havzasının Sungurlu yöresindeki Tersiyer

5. Ulukışla bölgesinde Tersiyer6. Doğu Anadolu Tersiyer havzaları

a. Sivas-Hafik-Zara havzasıb. Darende-Balaban havzasında Tersiyer c. Muş-Hınıs-Malazgirt havzasında Tersiyerd. Tekman-Karayazı Tersiyer Havzası

7. Adana havzasında Neojen ve Kuvaterner8. Antalya ve Mut-Silifke neojen havzaları9. Güneydoğu Anadolu’da Senozoyik oluşuklar

Trakya HavzasTrakya Havzasıı Jeoloji HaritasJeoloji Haritasıı (T(Tüüysysüüz & z & OkayOkay, 2005), 2005)

ÇÇankankıırrıı--ÇÇorum Havzasorum Havzasıı (T(Tüüysysüüz &z & OkayOkay, 2005), 2005)

(T(Tüüysysüüz &z &OkayOkay, 2005), 2005)

(T(Tüüysysüüz & z & OkayOkay, 2005), 2005)

(T(Tüüysysüüz & z & OkayOkay, 2005), 2005)

MAGMATMAGMATİİZMAZMA

TÜRKİYE JEOLOJİSİNDE MAGMATİZMA

Türkiye yer tarihi boyunca zaman-zaman yoğun bir magmatik faliyetemaruz kalmış, bu arada çeşitli bileşim ve türde magmatik kayaçlar meydana gelmiştir. Bu faliyetler yerkabuğunun içerisinde gelişiyorsa "plütonizma" şeklinde; deniz diplerinde "denizaltı volkanizması"şeklinde ve yeryüzünde "yerüstü volkanizması" şeklinde meydana gelmiştir.

Plütonizma ile tam kristalli derinlik kayaçları (granit, siyenit, diyorit, gabro, vb) kayaçlar, denizaltı volkanizmasıyla yastık lavlar, tüfitler ve aglomeralar, yerüstü volkanizmasıyla da çeşitli lav akıntıları, tüfler ve piroklastik kayaçlar meydana gelir.

Türkiye'de her üç gruptan magmatik kayaçlar oldukça genişalanlarda yüzeylenirler. Plütonik kayaçlar Kuzeybatı Anadolu’da, Orta Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgesinde daha yaygın, volkanik ürünler ise, öncelikle Doğu Anadolu’da, İç Anadolu ile Toroslararasında ve kısmen de batı ve Kuzeybatı Anadolu’da geniş bir yayılım göstermektedirler.

Magmatik KayaMagmatik Kayaççlarlarıın olun oluşşum ortamlarum ortamlarıı

PlPlüütoniktonik ve Volkanik kayave Volkanik kayaççlarlarıın n ssıınnııflandflandıırrıılmaslmasıı ((< 90 M) < 90 M)

((StreckeisenStreckeisen, 1976), 1976)

(foid)-bearing Trachyte

(foid)-bearing Latite

(foid)-bearing Andesite/Basalt

(Foid)ites

10

60 60

35 65

10

20 20

60 60

F

A P

Q

Rhyolite Dacite

Trachyte Latite Andesite/Basalt

Phonolite Tephrite

UltramafikUltramafik kayakayaççlarlarıınn (> 90 M)(> 90 M) ssıınnııflandflandıırrıılmaslmasııPlagioclase

OlivinePyroxene

Gab

bro TroctoliteOlivine

gabbro

Plagioclase-bearing ultramafic rocks

90

(b)

Anorthosite

OlivineOlivine

ClinopyroxeneClinopyroxeneOrthopyroxeneOrthopyroxene

LherzoliteLherzolite

Harz

burg

ite

Wehrlite

Websterite

OrthopyroxeniteOrthopyroxenite

ClinopyroxeniteClinopyroxenite

Olivine Websterite

PeridotitesPeridotites

PyroxenitesPyroxenites

90

40

10

10

DuniteDunite

(c)

Plate Tectonic Plate Tectonic -- Igneous GenesisIgneous Genesis

1.1. MidMid--ocean Ridgesocean Ridges2.2. IntracontinentalIntracontinental RiftsRifts3. 3. Island ArcsIsland Arcs4.4. Active ContinentalActive Continental

MarginsMargins

5.5. BackBack--arc Basinsarc Basins6.6. Ocean Island BasaltsOcean Island Basalts7.7. Miscellaneous IntraMiscellaneous Intra--

Continental ActivityContinental Activity kimberliteskimberlites, ,

carbonatitescarbonatites, , anorthositesanorthosites......

� SiO2 içeriğine göre� > % 66 Asit� % 52-66 Ortaç� % 45-52 Bazik� < % 45 Ultrabazik

1.Türkiye’de Plütonizma

1. Kuzeybatı Anadolu’nun asit ve bazik plütonları: 2. Orta Anadolu bölgesinin başlıca asit ve bazik plütonları: 3. Doğu Karadeniz kıyıdağlarının asit ve bazik plütonları:

4. Güneybatı Anadolu bölgesinin ultramafik-ultrabazikplütonları:

5. Güney Anadolu’nun ultramafik-ultrabazik plütonları:

1. Kuzeybat1. Kuzeybatıı AnadoluAnadolu’’nun asit ve bazik nun asit ve bazik plplüütonlartonlarıı

1 2

3 4

5

6 7 89

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20 2122

23

G1

G2

G3G4

G5

Batı Anadolu’ da Neotektonikdönemle ilişkili magmatik kayaların yayılımı.

G1: Sakarya graniti, G2: Eybekgraniti, G3: Kozak graniti, G4: Alaçam graniti, G5: Eğrigözgraniti.

Çapraz çizgili alanlar: kalk-alkali volkanitler, birbirini kesen çizgili alanlar: alkali volkanitler.

İstanbul ve Çeveresinin Jeoloji haritası (MTA, 2004 den sadeleştirilmiştir)

Scale: 1/500.000

Kestanbol

E G

E D

E N

İ Z İ

0 3 6 km

Denizgören Ofiyoliti

Karadağ Metamorfik Birliği

Kestanbol Graniti

Alüvyon

Gülpınar Formasyonu

Ilıca Formasyonu

Ayvacık Volkanitleri

K

ÇanakkaleÇalışma Alanı

Marmara Denizi

Ege

Den

izi

Toros Platformu

Sakarya Kıtasıİç Pontit Kenedi

İzmir -Ankara Kenedi

AYVACIK

EZİNEGeyikli

+

+

+

+ +

+-

-

-

--

-

Fay

Bindirme

A Kesit Güzergahı+-

Seno

zoyi

k

Paleozoyik?-Permiyen

Kuvaterner

Pliyosen

Alt-Orta-ÜstMiyosen

ÇÇanakkaleanakkale--Ezine GEzine Güüneyindeki magmatik kayaneyindeki magmatik kayaççlar lar (Karac(Karacıık ve Yk ve Yıılmaz, 1997lmaz, 1997’’den alden alıınmnmışışttıır)r)

Orta Orta PontidPontid’’lerdelerde magmatizmamagmatizma (T(Tüüysysüüz, 2005)z, 2005)

DoDoğğu u PontidlerdePontidlerde VolakanikVolakanik yayyayıın gelin gelişşimiimi

Yay Yay MagmatizmasMagmatizmasıı

DoDoğğu u PontidlerinPontidlerin Ana tektonik Ana tektonik ÖÖzelliklerizellikleri

JuraJura ööncesi yancesi yaşşllıı temel kayatemel kayaççlar karmalar karmaşışık ve heterojen bir k ve heterojen bir yapyapıı sunar,sunar,AltAlt--Orta Orta JuraJura’’dada volkanoklastikvolkanoklastik kayakayaççlar olular oluşşur,ur,GGüüneye bakneye bakışıışımlmlıı pasif kpasif kııta kenarta kenarıında, nda, ÜÜst st JuraJura--Alt Alt KretaseKretaseyayaşşllıı karbonat kayakarbonat kayaççlarlarıı oluoluşşur,ur,Kuzey kenarda, Orta Kuzey kenarda, Orta KretaseKretase’’dede ofiyolitikofiyolitik kayakayaççlarlarıın n yerleyerleşşimi gerimi gerççekleekleşşir,ir,SenoniyenSenoniyen ((ÜÜst st KretaseKretase) d) döönemde magmatik yay ve nemde magmatik yay ve KrukoKrukotipi masif tipi masif ssüülfidlfid yataklaryataklarıı oluoluşşur,ur,ÜÜst st PaleosenPaleosen--Alt EosenAlt Eosen’’de yayde yay--kkııta ta ççarparpışışmasmasııgergerççekleekleşşir,ir,Orta EosenOrta Eosen’’dede yaygyaygıın n ÇÇarparpışışma sonrasma sonrasıı magmatizmamagmatizma ve ve sedimantasyon olusedimantasyon oluşşur.ur.

Orta Anadolu BOrta Anadolu Böölgesinin balgesinin başşllııca asit ve bazik ca asit ve bazik plplüütonlartonlarıı((ÇÇiiççekdaekdağğ YYööresiresi--KKıırrşşehir)ehir)

TTüürkiyerkiye’’de de VolkanizmaVolkanizma

ÜÜlkemizde lkemizde Neojen Neojen ve ve KuvaternerKuvaterner’’dede babaşşlaylayııp gp güünnüümmüüze ze kadar etkin olan kadar etkin olan volkanizmavolkanizma, , öözellikle zellikle batbatıı--KuzeybatKuzeybatııAnadolu, Orta ve DoAnadolu, Orta ve Doğğu Anadolu bu Anadolu böölgelerinde slgelerinde süürekli ve rekli ve etkin bir bietkin bir biççimde geimde geççmimişş ve yaklave yaklaşışık 85.000 km2k 85.000 km2’’lik bir lik bir alanalanıı (t(tüüm Tm Tüürkiye yrkiye yüüzzööllçüçümmüünnüün % 10.6 n % 10.6 ssıınnıı) kaplam) kaplamışışttıır. r. Bunlar, Bunlar, ççooğğunlukla koni biunlukla koni biççiminde, iminde, stratavolkanstratavolkan ve tabakalve tabakalıılavlav--ttüüf yataklarf yataklarıı bibiççiminde, iminde, ççok az bir kok az bir kıısmsmıı da da KalderaKaldera(Nemrut) ve (Nemrut) ve MaarMaar (Ac(Acııggööl) l) yyüüzeylenmizeylenmişştirtir. T. Tüürkiyerkiye’’deki deki volkanik kayavolkanik kayaççlarlarıın n ççooğğunluunluğğu, alkaliu, alkali--olivinbazaltolivinbazaltmagmasmagmasıınnıın n fraksiyonelfraksiyonel kristallenmesikristallenmesi ve kve kıısmen de smen de kirlenmesi ile kirlenmesi ile kalkalkalinkalkalkalin--alkalin kayaalkalin kayaççlar olarak, lar olarak, kalkalkalinkalkalkalin öözellikli olivinzellikli olivin--bazalt, olivinbazalt, olivin--ööjitjit bazalt, andezit, bazalt, andezit, dasit ve riyolit ile alkali olanlardasit ve riyolit ile alkali olanlarıı, olivin, olivin--trakibazalttrakibazalt, , trakiandezittrakiandezit, trakit, alkali riyolit, , trakit, alkali riyolit, hawayithawayit, fonolit ve , fonolit ve nefelinlinefelinliveya veya llöösitlisitli kayakayaççlar lar şşeklinde olueklinde oluşşmumuşştur. tur.

Volkanik kayaVolkanik kayaççlarlarıın Tn Tüürkiyerkiye’’deki dadeki dağığıllıımlarmlarıı

BatBatıı Anadolu bAnadolu böölgesindeki volkanik faaliyetlerlgesindeki volkanik faaliyetler

Orta AnadoluOrta Anadolu’’da genda gençç volkanik faaliyetvolkanik faaliyet

DoDoğğu Anadolu u Anadolu volkanizmasvolkanizmasıı

1

10

2

3 4

5

6

7

8

9

11

12

13 14 15

16

17

18

1920

22

21

Doğu Anadolu’ dakiönemli volkanik merkezler ve yapısal hatlar.