turuz€¦ · ‹çindekiler...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2448

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1420

ÇA⁄DAfi TÜRK ROMANI

YazarlarProf.Dr. Yakup ÇEL‹K (Ünite 1, 6)

Prof.Dr. Osman GÜNDÜZ (Ünite 3, 5, 9)Doç.Dr. Mehmet NARLI (Ünite 2, 4)

Yrd.Doç.Dr. Tacettin fi‹MfiEK (Ünite 7, 8)

EditörlerProf.Dr. Yakup ÇEL‹KDoç.Dr. Emine KOLAÇ

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Meryem Ayd›n

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Ça¤dafl Türk Roman›

ISBN 978-975-06-1117-9

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 43.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Nisan 2012

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Tarihsel Roman Kavram› ve 1950 Sonras› TürkEdebiyat›nda Tarihsel Roman ................................................ 1

TAR‹H VE TAR‹HSEL ROMAN KAVRAMI .................................................. 3TÜRK EDEB‹YATINDA TAR‹HSEL ROMAN ................................................ 61920-1960 Aras› ............................................................................................ 61960 Sonras› ................................................................................................. 7TÜRK ROMANINDA TÜRK TAR‹H‹N‹N ÇEfi‹TL‹ EVRELER‹ ...................... 9Safiye Erol-Ci¤erdelen ................................................................................. 9Kemal Tahir-Devlet Ana ............................................................................... 10YAKIN TAR‹H‹N TÜRK ROMANINA YANSIMASI....................................... 12Nahit S›rr› Örik-Abdülhamit Düflerken ........................................................ 14Tar›k Bu¤ra-Küçük A¤a ............................................................................... 16Attilâ ‹lhan-Dersaadet’te Sabah Ezanlar› ..................................................... 17Özet ............................................................................................................... 21Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 23Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 24S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 24Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 25Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 26

Toplumcu Gerçekçi Roman ve Geliflimi ............................... 28TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ ROMANIN S‹YASAL SOSYAL ARKA PLANI ....... 29TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ KÖY ROMANI....................................................... 32‹lk Köy Roman›ndan Toplumcu Gerçekçi Köy Roman›na......................... 32Köy Romanlar› Üzerine................................................................................. 33

Mahmut Makal: Bizim Köy .................................................................... 33Yaflar Kemal: Teneke ............................................................................. 34Fakir Baykurt: Y›lanlar›n Öcü ............................................................... 35Kemal Tahir: Köyün Kanburu ............................................................... 37

TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ ‹fiÇ‹ ROMANI ........................................................ 38‹flçi Roman›n›n Do¤uflu................................................................................. 38‹flçi Romanlar› Üzerine.................................................................................. 39

Orhan Kemal: Bereketli Topraklar Üzerinde ....................................... 39Orhan Kemal: Gurbet Kufllar› ............................................................... 40

TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ AYDIN ROMANI................................................... 42Toplumcu Gerçekçilik ve Birey Olarak Ayd›n............................................ 42

Yusuf At›lgan: Aylak Adam ................................................................... 43O¤uz Atay: Tutunamayanlar ................................................................. 44Selim ‹leri: Bir Akflam Alacas› ............................................................... 45

Toplumcu Gerçekçi Roman ve Darbeler..................................................... 46Sevgi Soysal: fiafak ................................................................................. 46Erdal Öz: Yaral›s›n ................................................................................. 47Mehmet Ero¤lu: Iss›zl›¤›n Ortas›nda ..................................................... 48

Özet................................................................................................................ 49

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 50Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 51S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 51Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 52

1950 Sonras› Türk Roman›nda Bireysel E¤ilimler ............... 541950 SONRASI TÜRK ROMANINA GENEL B‹R BAKIfi............................... 551950 Öncesi Kufla¤›ndan Romanc›l›klar›n› Sürdürenler.............................. 57‹çedönük Bireysel E¤ilimler ya da Geçmifl Özlemi .................................... 58Konular›n› ve Kiflilerini Anadolu Kent ve Kasabalar›ndanAlan Romanc›lar ............................................................................................ 67Özet ............................................................................................................... 73Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 75Okuma Parças› .............................................................................................. 76Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 77S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 78Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 79Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 79

Postmodern Roman ................................................................ 80POSTMODERN ROMANIN KÜLTÜREL, SIYASAL VE SOSYAL ARKA PLANI .................................................................................................. 81MODERN ROMAN VE POSTMODERN ROMAN ......................................... 84POSTMODERN ROMANLAR ÜZER‹NE ........................................................ 86Orhan Pamuk: Karakitap .............................................................................. 86Hasan Ali Toptafl: Bin Hüzünlü Haz............................................................ 88‹hsan Oktay Anar: Puslu K›talar Atlas›......................................................... 89Özet................................................................................................................ 91Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 93Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 94S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 94Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 95

Ça¤›na Taniklik Eden Romanlar(12 Mart-12 Eylül Romanlar›) ................................................. 96

B‹R DÖNEM‹N YARGILANIfiI YA DA 12 MART/12 EYLÜLROMANLARI .................................................................................................. 9712 Mart/12 Eylül Roman ve Romanc›lar›n›n Genel ................................... 98Karakteristi¤i .................................................................................................. 98Dönem Romanlar› ‹çin ‹ki ‹lginç Model: fiafak ve Yar›n Yar›n ................ 98TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ BAKIfi YA DA 68 KUfiA⁄I .................................. 99M‹LL‹YETÇ‹/ÜLKÜCÜ BAKIfi ....................................................................... 101Özet................................................................................................................ 104Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 105Okuma Parças› .............................................................................................. 106Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 107S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 108Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 108

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Feminist Söylem ve Kad›n Yazarlar ...................................... 110FEM‹N‹ST SÖYLEM ....................................................................................... 111KADIN YAZARLAR ...................................................................................... 111Cumhuriyet Döneminde Yetiflen ‹lk Kad›n Yazarlar .................................. 1121950 Sonras›nda Kad›n Yazarlar................................................................... 113

Milliyetçi - Maneviyatç› Görüfle Sahip Olanlar ve Tarihsel Perspektifle Yazanlar .............................................................................. 113Toplumcu - Gerçekçi Çizgide Eser Veren Kad›n Yazarlar .................. 115Popüler Kad›n Romanc›lar .................................................................... 117Modern Ak›mlar›n ‹zinde Yazan Kad›n Romanc›lar ............................ 117Veda, Esir fiehirde Bir Konak - Ayfle Kulin........................................... 124

Özet ............................................................................................................... 128Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 129Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 130S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 130Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 131Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 131

Gelenekçi Roman›n Özellikleri ve Geliflimi .......................... 132GELENEK VE ROMAN .................................................................................. 133GELENEKÇ‹ ROMANIN ÖZELL‹KLER‹ ......................................................... 133GELENEKÇ‹ ROMANIN ‹LK ÖRNEKLER‹ .................................................... 134TÜRK‹YE’DE GELENEKÇ‹ ROMANIN GEL‹fi‹M‹ ......................................... 1351950’L‹ YILLARDA GELENEKÇ‹ ROMAN..................................................... 1361960’LI YILLARDA GELENEKÇ‹ ROMAN..................................................... 136‹slami Roman................................................................................................. 1391970’L‹ YILLARDAN SONRA GELENEKÇ‹ ROMAN ................................... 140Tarihî Roman ve Gelenek............................................................................. 1421980’L‹ YILLARDAN GÜNÜMÜZE GELENEKÇ‹ ROMAN............................ 145VE D‹⁄ERLER‹............................................................................................... 151Özet................................................................................................................ 152Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 153Okuma Parças› .............................................................................................. 154Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 155S›ra Sizde Sorular› Yan›t Anahtar› ................................................................ 155Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 156Baflvurulabilecek Kaynaklar ........................................................................ 156

Türk Roman›nda Yeni Bir Tarz: Biyografik Roman............. 158B‹YOGRAF‹K ROMAN ................................................................................. 159Biyografik Roman›n Özellikleri .................................................................... 159TÜRK EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹K ROMAN ......................................... 160‹lk Biyografik Roman Örnekleri ................................................................... 160B‹YOGRAF‹K ROMAN MODEL‹: B‹R B‹L‹M ADAMININ ROMANI ........... 1611990’LI YILLARDA TÜRK‹YE’DE B‹YOGRAF‹K ROMAN ........................... 163GÜNÜMÜZ TÜRK EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹K ROMAN...................... 164VE D‹⁄ERLER‹............................................................................................... 171Özet................................................................................................................ 173Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 175

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Okuma Parças› .............................................................................................. 176Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 176S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 177Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 178

Modern Söylem ve 1980 Sonras› Türk Roman› ................... 180ÇA⁄DAfi TÜRK ROMANINDA YEN‹ AÇILIMLAR, YEN‹ SÖYLEMLER ...... 181Köy-Kasaban›n Dar Çevresinden Büyük Kentin Genifl Mekânlar›na ya da Zamana, Mekâna ve ‹nsana Aç›lma................................................... 181MODERNLEfiME YOLUNDA YEN‹ ADIMLAR YA DA ÖNCÜLER .............. 186MODERN, FANTAST‹K VE POST-MODERN E⁄‹L‹MLER............................ 189YEN‹ ARAYIfiLAR: FANTAST‹K, B‹L‹M-KURGU, POL‹S‹YE ROMANLAR.. 202GENÇ KUfiAK ROMANCILAR YA DA 2000 SONRASI ROMANCILARI ...... 204SONUÇ........................................................................................................... 206Özet................................................................................................................ 207Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 208Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 209S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 210Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 211

Sözlük ................................................................................... 213

‹ ç indek i lervi

9. ÜN‹TE

Önsöz

Sevgili Ö¤renciler,

Toplumlar, elbette ki bilimsel zenginlikler çevresinde geliflirler. Bilimi besle-

yen en önemli unsur düflüncedir. Düflünceyi dil besler, dili de edebiyat. ‹nsanlar

bilebildikleri, kullanabildikleri sözcükler çevresinde düflünürler, üretirler.

Edebiyat, insan›n dille gerçeklefltirdi¤i bireysel sanat etkinli¤idir. Edebiyat ile ha-

yaller, duygular, düflünceler paylaflma zemini bulur. Edebiyat türleri içerisinde de

genifl anlatma zemini ve kurmacan›n verdi¤i imkânlar çevresinde roman›n ayr› bir

yeri vard›r. Roman, yazar›na anlataca¤› olaylar çevresinde yeni bir dünya kurma,

hayallerini, duygular›n›, düflüncelerini ayr›nt›lar›yla sunma ve tart›flma imkân› verir.

Türk edebiyat›nda roman›n serüveni de bu imkânlar çevresinde geliflir. Yazar-

lar, bazen içerisinde yaflad›klar› toplumu, kendi duygu ve düflüncelerine göre ye-

niden düzenleme; bazen hayallerini, ac›lar›n›, düflüncelerini farkl› kurmacalar çev-

resinde yans›tma yoluna gitmifllerdir.

Tanzimat’tan itibaren edebiyat›m›za giren roman›n ilk örnekleri Frans›z edebi-

yat›n›n etkisi alt›nda kaleme al›nm›fllard›. Divan edebiyat› ve daha önceki dönem-

lerde de roman ihtiyac›n› mesnevi, halk hikâyesi, destan, masal gibi türler karfl›l›-

yordu. Servet-i Fünun edebiyat› döneminde (1896-1901) Halit Ziya Uflakl›gil, Türk-

çe ile güzel roman örnekleri vermeye (Mai ve Siyah, Aflk-› Memnu) bafllad›. Türk-

çe’nin roman dili olmas›n› sa¤layan Uflakl›gil’den sonra Ömer Seyfettin, Yakup

Kadri Karaosmano¤lu, Refik Halit Karay, Halide Edip Ad›var, Reflat Nuri Günte-

kin, Peyami Safa gibi yazarlar›m›z roman türünün geliflmesine hizmet etti.

Türk edebiyat›nda roman›n as›l geliflmesi 1950 sonras›ndad›r. Türk toplumu-

nun 1940 sonras›nda yaflad›¤› sosyal ve siyasal geliflmeler, edebiyat ve sanat ala-

n›ndaki yenilikler; çok zengin temalar›n ve anlat›m tekniklerinin ortaya ç›kmas›na

zemin haz›rlad›.

Elinizdeki bu çal›flma, genel olarak 1950 sonras› Türk roman›n geliflimini ve

özelliklerini anlatmay› hedeflemektedir.

Kitab›n yazarlar› olarak sizlere baflar›lar diliyoruz.

Editör

Prof.Dr. Yakup ÇEL‹K

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tarih ve roman aras›ndaki iliflki ile tarihsel roman kavram›n›n boyutlar› hak-k›nda de¤erlendirme yapabilecek,Türk edebiyat›n›n çeflitli dönemlerindeki tarihî roman›n niteli¤ini tart›flabilecek,Türk roman›nda, Türk tarihinin hangi evrelerinin nas›l yer ald›¤›n› aç›klaya-bilecek,Yak›n tarihin roman›m›za nas›l yans›d›¤›n› örnek romanlar arac›l›¤›yla yo-rumlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Roman• Tarih• Fiksiyon (Kurgu)• Popüler Tarih Romanlar›• Nahit S›rr› Örik• Tar›k Bu¤ra• Attilâ ‹lhan• Milli Mücadele Dönemi

• ‹ttihat ve Terakki Dönemi• Safiye Erol• Ci¤erdelen• Kemal Tahir• Abdülhamit Düflerken• Küçük A¤a• Dersaadet’te Sabah Ezanlar›• Mütareke Dönemi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

N


• TAR‹H VE TAR‹HSEL ROMANKAVRAMI

• TÜRK EDEB‹YATINDA TAR‹HSELROMAN

• TÜRK ROMANINDA TÜRKTAR‹H‹N‹N ÇEfi‹TL‹ EVRELER‹

• YAKIN TAR‹H‹N TÜRKROMANINA YANSIMASI

1ÇA⁄DAfi TÜRK ROMANI

Tarihsel RomanKavram› ve 1950Sonras› TürkEdebiyat›nda TarihselRoman

TAR‹H VE TAR‹HSEL ROMAN KAVRAMI Edward Hallett Carr, “tarih nedir?” sorusunu flöyle cevapland›r›r: “Tarihçi ile olgu-lar› aras›nda kesintisiz bir karfl›l›kl› etkileflim süreci, bugün ile geçmifl aras›nda bit-mez bir diyalog” (1994: 37). Tarih bilimcisi de geçmiflin kaydedilmeye de¤er yön-lerini ortaya koyar ve insanlar› geçmifllerini tan›malar› yönünde bilgilendirir.

Tarihsel gerçeklik önce tarihçinin, yani tarihsel olaylar› kaydeden kiflinin de¤er-lendirmesinden geçer. ‹nsanlar, tarihsel gerçeklikleri, olaylar› kaydeden tarihçininyorumlar›na, dünya görüflüne göre izlemek durumundad›rlar. Yani tarihsel olayla-r›n yorumu bir bak›ma sübjektif bir karakter tafl›r.

‹lk elde erozyona u¤rayan tarih, tarihî roman aflamas›nda kurgu denilen ikincibir de¤iflime girer. Roman yazar› ise tarihçinin malzemesini al›r, muhayyilesindeyo¤urarak, bilinmeyenler üzerine bir kurgu oluflturarak, tarih malzemesini yenideninsanlar›n dikkatlerine sunar. Yazar, tarihsel gerçekli¤in üzerine, tarihsel olmayankurguya dayal› insan faktörünü ve onun yine tarihe konu olmayacak insan çevre-sini yerlefltirerek eserini meydana getirir (Bak›n›z, Çelik, 2007).

Collingwood’a göre, her insan›n eylemi tarihe konu olmaz. Tarihçiler de böyledüflünürler:

“Ne ki, kendilerine tarihsel insan eylemleri ile tarihsel olmayan insan eylemleri ara-

s›nda nas›l ay›r›m yap›laca¤› soruldu¤unda, ne diyeceklerini flafl›r›rlar. Biz flimdiki

bak›fl aç›m›zla bir yan›t önerebiliriz: insan›n yap›p ettikleri, onun hayvansal do¤as›,

güdüleri ve arzular› denebilecek fleyler belirlendi¤i sürece, tarihsel de¤ildir; bu etkin-

likler süreci do¤al bir süreçtir. Bunun için, tarihçi, insanlar›n yiyip içmesiyle, uyu-

mas›yla, seviflmesiyle ve böylece do¤al arzular›n› doyurmas›yla ilgilenmez; bu arzu-

lar›n gelenek ve ahlâkça onaylayacak biçimde doyum buldu¤u bir çerçeve olarak,

düflünceleriyle yaratt›klar› toplumsal adetlerle ilgilenir.” (1996: 259).

Tarihî roman yazar› ise tarihsel olmayan insan eylemlerini hayal dünyas›ndacanland›r›r. ‹flin insanî boyutunu kendince ortaya ç›karmaya çal›fl›r.

Tarihî romanc› ile tarihçi aras›nda yorum ve de¤erlendirme bak›m›ndan az daolsa bir benzerlik söz konusudur. Tarihin yorumlanmas›na dair ç›kan kitaplarda ta-rihçi ile tarihî roman yazanlar aras›nda fiksiyon bak›m›ndan da benzerlik vard›r. Ta-rihçinin, tarihsel gerçeklikleri yeniden yorumlamas›nda, kendi dünya görüflü ve ha-yat› alg›lama tarz› etkili olur. ‹lhan Tekeli, tarihçinin görevini flöyle aç›klar: “Tarihancak bugünden geçmifle gidilerek bir bütün olarak kavranabilir ve tarihçinin yak-

Tarihsel Roman Kavram›ve 1950 Sonras›

Türk Edebiyat›ndaTarihsel Roman

lafl›m› da bugünden geçmifle giderek tarihi anlamak olmal›d›r.” (1998: 39). Tarihî ro-man yazar›n›n durumu daha farkl›d›r. O, tarihçinin sundu¤u malzemeyi, duydukla-r›ndan ve efsanelerden elde etti¤i bilgiyi hayal dünyas›nda yo¤urur, tarihî malzeme-yi insana ait duygularla, yaflama tarz›yla flekillendirerek karfl›m›za ç›kar›r.

Tarih, tarihî belgelerin yorumlanmas› ve yap›lan araflt›rmalar›n artmas›yla sü-rekli olarak tamamlanmaktad›r. O halde tarihin sürekli olarak kendini yenilemeside kaç›n›lmazd›r. ‹lk belgelerden hareketle oluflturulmufl tarih, bulunan yeni bel-geler ve getirilen yeni yorumlarla sürekli de¤ifltirilir ve zenginlefltirilir.

Bu ba¤lamda diyebiliriz ki, tarihsel gerçeklikle, tarihi olaylar› hareket noktas›alan romanlarda tarihin yeniden yorumlanmas› söz konusudur. Romanda dahafazla olmak kayd›yla ikisinde de fiksiyon vard›r. Fakat tarih, gerçek olmak iddi-as›ndad›r. Roman ise, yaln›zca yazar›n›n tarihi kurgulamas› sonucunda tarihçininsundu¤u malzemeden hareketle kendi gerçeklerini sezdirmek maksad›yla kalemeal›nm›flt›r.

Edebiyat da, tarihî roman ba¤lam›nda tarihle iliflki içersindedir. ‹lk tarihî romanörne¤ini Walter Scott’un kaleme ald›¤› kabul edilir. Scott, ‹skoç halk›na ait efsaneve halk hikâyelerini toplayarak kendi tarih bilgisiyle yo¤urarak roman haline getir-mifltir. ‹lk tarihî roman örne¤i say›lan Waverley’de (1814) Walter Scott, gerçek birolay›n içersine fictif yap›da bir metin yerlefltirmifltir. Roman›n konusu, ‹skoçya ta-rihindeki 1745 Jakoben Ayaklanmas›’d›r. Bu romanda fictif yap›, tarih ve e¤itim içiçedir.

Tarihî roman yafland›¤› kabul edilen olaylarla, yazar›n kurgu dünyas›n›n birle-flimi sonucunda meydana gelir. Roman m›, tarih mi oldu¤u hakk›nda çeflitli düflün-celer ileri sürülen tarihî roman›n estetik boyutu da tart›flmal›d›r. Tarih ilminin ›fl›-¤›nda ayd›nlat›lm›fl bir geçmifl ele al›n›r. Bu sebeple edebî eserin fictif yap›s› ile ta-rihsel gerçeklik iç içe girmifl durumdad›r.

Bütün bu geliflmelere ra¤men, tarihin konusu veya hareket noktas›, romanlakarfl›laflt›r›ld›¤›nda s›n›rl›d›r. Roman savafl, siyaset ve ekonomik hayata, okuyucu-yu s›kmamak aç›s›ndan, fazla girmese de; insana ve tabiata ait her fleyi herhangibir s›n›rlama olmaks›z›n kurguya dayand›rarak anlatabilir.

Tarih fluuru veya tarihsel olan flimdiki zaman ile geçmifl aras›ndaki ba¤lant›y›sa¤lar. Tarihî roman yazar› da, modern edebiyat kuramlar› içersinde, en az iki za-mana yönelik, veya de¤iflik zaman süreçleri içersinde bir iliflki kurgulayarak roma-n›n› oluflturur. Bu, tarih veya tarihî roman yaz›c›l›¤›nda temel kural niteli¤indedir.Roman›n içersinde hissedilse de, hissedilmese de, yazma zaman› ile vak’a zaman›aras›nda, anlat›mdan veya kullan›lan dilden kaynaklanan uzakl›k bulunur. Roman-daki anlat›c›n›n bazen o zaman dilimiyle bütünleflti¤i de görülür. Bu, baflar›l› biranlat›m tekni¤idir.

Farkl› anlat›m tekniklerini deneyenler de vard›r. Postmodern anlat›m tarz›n› de-neyen Nedim Gürsel’in Bo¤azkesen/Fatih’in Roman›’nda bugün ve geçmifl iki çiz-gi halinde birlikte sunulmufltur. Burada anlat›c› durumundaki “ben”, 12 Eylül 1980sonras›nda Bo¤aziçi’ndeki terkedilmifl bir yal›da oturmakta ve Fatih dönemi ile ‹s-tanbul’un fethini anlatan bir roman kaleme almaktad›r. Binalar ve tarihsel mekân-lar “ben”i tarihin içine sürüklemektedir (Gürsel, 1997: 74-75).

Bo¤azkesen/Fatih’in Roman›’ndaki bu anlat›ma karfl›n Kemal Tahir’in DevletAna, Yorgun Savaflç›; Tar›k Bu¤ra’n›n Osmanc›k, Küçük A¤a; Halide Edip’in Atefl-ten Gömlek, Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n Sahnenin D›fl›ndakiler gibi romanlar›nda,bugünün varl›¤›, yazar›n biyografik bilgisi, eserdeki dil özellikleri ve zamana daya-l› anlat›m özellikleri d›fl›nda fazlaca hissedilmez.

4 Ça¤dafl Türk Roman›

Romanc›n›n tarihsel bilgiyi yorumlamas›nda hiçbir s›n›r yoktur. Konu ald›¤› za-mana ait s›radan bir insan›n yaflad›¤› devri de¤erlendirmesini sunabilece¤i gibi, sa-vafllar›n ve siyasî olaylar›n görüntüsünü de nakledebilir. Hatta tarihsel gerçekli¤iistedi¤i tarzda de¤ifltirebilir. Buna “counter factual” denilmektedir. Osmanl› ‹mpa-ratorlu¤unun Sö¤üt d›fl›na hiç ç›kamamas›, Osmanl›’n›n Viyana’y› fethetmesi gibi.Fakat böyle bir durum hemen okuyucunun tepkisiyle karfl›lafl›r veya alay konusuolur. Hiç denenmemifl olmas›na karfl›n, farkl› bir yorum ve tarz oldu¤u da tart›fl-mas›zd›r.

Tarihî roman, tarihin yeniden yans›mas› de¤ildir. Belki geçmifli, fiksiyon bak›-m›ndan yeniden yorumlama endiflesidir.

Hülya Argunflah, tarihçi ile roman yazar› aras›ndaki farkl›l›¤› flöyle aç›klar:

“Roman, kurmaca esas›na dayal› bir edebî türdür. Yarat›c›l›k konusunda sanat›n

bir kolu olan edebiyat›n bütününde oldu¤u gibi romanda da yaratma ve yeniden in-

fla sayesinde mevcut malzeme de¤iflerek yeniden kurgulan›r. Sanatç›n›n kültürü

dünya görüflü ve psikolojisinin yönlendirmeleriyle flekillenerek yeni bir bütün halini

al›r. Halbuki tarih, flahsili¤i temel bir özellik hatta ayr›cal›k olarak kabul eden sana-

t›n aksine tarafs›zl›k ilkesine ba¤l› kalmak zorundad›r. Sebepleri ve sonuçlar›yla

aç›klanabilir olmal›d›r. Tarihçi, ideolojisi ve e¤itimi gibi sebeplerle ne kadar yorum

hakk›na sahipse de bu yorumlar› kabul edilebilir, geçerli belgelerle ispat etmek zo-

rundad›r. Belgeler üzerinde gerçek d›fl› yorumlar yapmak hakk›na sahip de¤ildir.

Kendini fantezilerine kapt›rmak hürriyeti ise hiç yoktur. Buna karfl›l›k edebi eserin -

burada roman›n- temeli, yazar›n›n yaratma kabiliyeti ve eserini iflleyifl tarz›d›r. Ta-

rihî roman yazar› ise daha önce tarihçinin tespit etti¤i hadiseyi bu özellikleri üzerin-

den yeniden ifller/kurar. Ancak onun, bilimsel sonuçlara ve verilere ba¤l› kalma zo-

runlulu¤u yoktur. Buna karfl›l›k o tarihi yorumlamak, canland›rmak hatta tarihin

aç›klayamad›¤› ya da sorumluluk alan› içerisinde olmayan bir tak›m boflluklar› da

hayal gücünün arac›l›¤›yla doldurmak durumundad›r.” (Argunflah, 2006: 411).

Romanc›n›n tarihsel bilgiye yaklafl›m› nas›ld›r?

Tarih, belgelerin ve daha önce yaz›lm›fl tarihlerin ›fl›¤›nda, günün getirdikleri-nin de hesaba kat›larak yorumlanmas› sonucunda ortaya ç›kar. Roman ise, tarihselgerçekli¤in romanc›n›n muhayyilesinde yeniden, herhangi bir kurala ba¤l› kalmak-s›z›n, tarihsel önem göz önünde tutulmaks›z›n kurgulanmas› sonucunda oluflur.Bu itibarla, birinde ö¤retme veya bilgi verme, di¤erinde itibarî bir dünyan›n yans›-t›lmas› söz konusudur. ‹kisi de ayn› dönemi konu alsa bile (Çelik, 2007).

Tarihî romanda her insan tipi roman›n kahraman› olabilir. Tarih metinlerindedurum böyle de¤ildir. Romanlarda bilginin sunulma tarz›, kahramanlar›n kendiaralar›ndaki insanî iliflkiler çevresindedir.

Romanc›lar, tarihsel gerçeklik içerisinde yer almayan kahramanlar› yaratmahakk›na da sahiptirler. Romanlarda dilin kullan›m› da tarih metinlerine göre, fark-l›l›k gösterir. Kahramanlar bazen konu al›nd›klar› dönemi hat›rlatan bir anlat›mla,bazen de günümüze has bir anlat›m tekni¤iyle romanda konuflturulurlar.

Tarih gerçe¤i söylemekle görevli bir disiplin roman ise edebi bir tür ve sanateseridir. dolays›yla gerçe¤i yans›tmak zorunda olan tarihten farkl› bir misyon yük-lenir. Tarih yaz›c›s›ndan farkl› olarak tarihçinin ortaya sundu¤u malzemeleri este-tik düflünceden ve hayal dünyas›n›n imbi¤inden geçirerek ortaya koyar.

51. Ünite - Tar ihsel Roman Kavram› ve 1950 Sonras› Türk Edebiyat ›nda Tar ihsel Roman

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Tarihî roman, geçmiflifiksiyon bak›m›ndan yenidenyorumlama endiflesidir.

TÜRK EDEB‹YATINDA TAR‹HSEL ROMAN

1920-1960 Aras› Tarihsel roman alan›nda ilk örnekleri Ahmet Mithat verir. Onun Yeniçeriler, HasanMellah Yahut S›r ‹çinde Esrar adl› eserleri ile, Musullu Süleyman, Ahmet Metin vefiirzâd romanlar› konu ve kahramanlar› bak›m›ndan bu türün ilk örnekleri olarakgösterilir.

Nam›k Kemal’in Cezmi (1880) roman›, tarihi bilinçli olarak iflleyen ilk tarihî ro-man›m›zd›r. Nam›k Kemal, Cezmi’nin flahs›nda, 16.yy.’da Osmanl›-‹ran-K›r›m ilifl-kilerini, bir aflk-k›skançl›k olay› çevresinde anlatmaya çal›flm›flt›r. O¤lunu tablolafl-t›rm›fl, kendine göre Türk de¤erlerini betimlemifltir.

Daha sonraki dönemlerde Türk milletinin alt›n harflerle yaz›l› tarihini özelliklegençlere anlatmak, Türk milletinin de¤erlerini nakletmek amac›yla Ahmet HikmetMüftüo¤lu ve Ömer Seyfettin konusunu tarihten alan eserler kaleme alm›fllard›r.

1920-1960 dönemi Türk roman›nda tarih konusunu iflleyen romanlar›n büyükbir ço¤unlu¤u popüler nitelikteki halk romanlar›d›r. Cumhuriyete kadar neflredilentarihî romanlarda yazarlar, genellikle geçmiflin flanl› devrelerine giderek hem millîuyan›fl› gerçeklefltirmeye, hem de mensubu oldu¤u topluma tarih bilinci afl›lama-ya çal›flm›fllar, onlar›n y›k›lan manevîyatlar›n› ve cesaretlerini sa¤lamlaflt›rmayagayret etmifllerdir. Cumhuriyet y›llar›na geldi¤imizde temelde pek farkl› bir durumsöz konusu de¤ildir. Ulusal tarih bilincinin uyand›¤› bu dönemde Türkçülü¤ün kö-kenlerine, Türk tarihine karfl› duyulan ilgi daha da artar. Türk Tarih Kurumu, TürkDil Kurumu gibi yap›lanmalar yeni bir anlay›fl›n kurulup gelifltirilmesinde rol al›pelde edilen sonuçlar, fliir, tiyatro, roman gibi edebî türler arac›l›¤›yla verilmeye ça-l›fl›l›r (Tafltan, 2000).

Tarihsel romanlar, genellikle tezli eserlerdir. Bir tez çevresinde geliflirler veokuyucuya yol gösterirler. Oysa bizdeki tarihsel roman yazarlar›, biraz da sahip ol-duklar› siyasal görüfllerinin etkisiyle, eserlerini belli bir teze dayand›rmak yerine,gerilim ya da kriz niteli¤i tafl›yan olaylara yönelmifllerdir (Gündüz, 2006). Tarihselroman yazarlar› ço¤unlukla flimdiye egemen olan flartlar› vurgulamak ya da siyasalgörüfllerini desteklemek amac›yla tarihi, kurmaca dünyan›n merkezine yerlefltirir-ler. Bu yüzden klasik kurgulu tarihsel romanlar, sade ve sürükleyici üsluplar›yla ra-hat okuyucu bulmalar›na karfl›l›k, belli bir tarih tezine dayanmad›klar› için tarih vesosyoloji için bir belge niteli¤i tafl›malar› d›fl›nda roman türüne fazla bir katk› sa¤-lamazlar (Gündüz, 2006).

Bu y›llarda, popüler tarih romanlar›, çokça ilgi görmüfl, genifl halk kitleleri ta-raf›ndan fazlaca benimsenmifltir. Popüler tarih romanlar›, tarih bilgisinin yan› s›ra,aflk, serüven ve macera gibi unsurlar› roman kurgusuna katarak, estetik ve sanatkayg›lar›n› ikinci plâna itmifl olsa bile, okurda tarih bilgisinin sevdirilmesi ve tarihbilincinin oluflturulmas› aflamas›nda çok önemli rol oynam›flt›r. Popüler tarih ro-manlar›, ‹slâmiyet öncesi Türk tarihi, Türk-‹slâm tarihi, Osmanl› tarihi, Türkler veiliflkide bulundu¤u ülkeler (Bizans, Çin, ‹ran vb), padiflahlar, harem ve kad›n sul-tanlar, Türk tarihinin önemli zaferleri ve savafllar›, Kurtulufl Savafl›, I. Dünya ve Ça-nakkale Savafl› gibi Türk tarihinin hemen her dönemini, yazarlar›n dünya görüflle-ri ve birikimleri do¤rultusunda konu olarak ifllemifllerdir (Yalç›n-Çelik, 2006).

Abdullah Ziya Kozano¤lu, Nizamettin Nazif (Tepedelenlio¤lu), Turhan Tan,Vâlâ Nurettin, Fazl› Necip, ‹skender Fahrettin, Peyami Safa, Sami Karayel, Hayret-tin Ziya, Kemalettin fiükrü, Enver Behnan fiapolyo, Kadircan Kafl›, Ziya fiakir, Re-flat Ekrem, Ilgaz-Vahap Nevruzhan, Safiye Erol, Nihal Ats›z, Feridun Faz›l Tülbent-


Ahmet Mithat, tarihselroman›n ilk örneklerinivermifltir. Nam›k Kemal ise,tarihin ilk defa bilinçliolarak ifllendi¤i Cezmiroman›n yazar›d›r.

çi, Zuhuri Dan›flman, Ratip Tahir, Turhan Tan, Reflat Ekrem Koçu, Murat Serto¤lu,Rag›p fievki Yeflim, Feridun Faz›l Tülbentçi bu dönemin önemli popüler tarihselroman yazarlar›d›r.

Cumhuriyet devri tarihî roman yazarlar›, tarihî roman› ve Osmanl› dönemleriniveya di¤er baz› dönemleri seçerlerken kiflisel tercihlerinin yan›nda, devirlerindekibaz› yöntem ve uygulamalardan, devrin hâkim tarihî anlay›fl›ndan etkilenmifllerdir.

Tanzimat›n ilk dönemlerinde tarihsel roman›n geliflimi nas›l olmufltur?

1960 Sonras› 1960 sonras›nda da tarihsel roman›n varl›¤› daha çok popüler tarih romanlar› çev-resinde yürür. Bu dönemin tarihsel romanlar›yla en etkin ismi flüphesiz MustafaNecati Sepetçio¤lu’dur (Kilit-1971, Anahtar-1973, Kap›-1973, Konak-1974, Çat›-1974, Üçler-Yediler-K›rklar-1975, Bu Atl› Geçide Gider-1977, Karanl›kta Mum Ifl›-¤›-1978, Dara¤ac›-1979, Sab›r-1980, Ebem Kufla¤›-1989, Cevahir ile Sad›k Ça-vufl’un Bu¤day Kamyonu-1980, Gece Vaktinde Gündönümü-‹stanbul’un Fethi-1980; Geçitteki Ülke-1980. Ve Çanakkale/Geldiler-1989, Ve Çanakkale/Gördüler-1989, Ve Çanakkale/Döndüler-1989/TYB 1980 Y›l›n Roman› Ödülü, Kutsal Mah-pus-1990 Sab›r A¤ac›-1992, Benim Ad›m Yunus Emre-1994). Sepetçio¤lu, eser lis-tesinden de görülebilece¤i gibi, Türk tarihinin bafllang›c›ndan 20. yüzy›l›n bafl›nakadar gelen süreci bir görev bilinciyle romanlaflt›rm›flt›r. Sepetçio¤lu tarihsel ro-manlar›nda sadece tarihsel süreci aktarmaz, o sürecin özellikle manevi de¤erleri-nin flekillenme maceras›n› ifller. Bu Atl› Geçide Gider roman›nda Y›ld›r›m Beyaz›tdönemindeki Osmanl› toplumunun ba¤land›¤› manevi de¤erler, Somuncu Ba-ba’n›n etraf›nda flekillenen e¤itim ve bilime verilen de¤er vurgulan›r.

Bekir Büyükark›n, O¤uz Özdefl, Yavuz Bahad›ro¤lu, Ahmet Y›lmaz Boyuna¤a,Suzan Sözen, Zuhuri Dan›flman, Murat Serto¤lu; bu dönemin popüler tarihsel ro-man türünü sürdüren yazarlar›d›r. Ad› geçen yazarlar›n eserlerinde Osmanl› tarihi-nin kahramanl›klar›, görkemi dikkatlere sunulur.

Tarihsel roman›n etkin bir tarzda ortaya ç›k›fl› 1980 sonras› dönemdir. 1980 son-ras›nda yaln›z yak›n dönem de¤il, Türk ve Dünya tarihinin en bilinmeyen dönem-lerine kadar gidilir.

1980 sonras› kuflaktan türe birer ikifler eserle kat›lan Gürsel Korat (Zaman Ye-li/1994), felsefi derinli¤i olan romanlar›yla ‹hsan Oktay Anar (Puslu K›talar Atla-s›/1995, Kitabü’l Hiyel/1996, Efrasiyab’›n Hikâyeleri/1998), tarih ve fantezinin ka-r›fl›m› roman yazan Elif fiafak (Pinhan), Handan Öztürk (Yaln›z Bebekler/1996), ‹s-tanbul’un fethini konu alan tek roman›nda hem Do¤u’yu hem de Bat›’y› Marksistbir dikkatle elefltiren Nedim Gürsel (Bo¤azkesen-Fatih’in Roman›/1995), HaldunÇubukçu (Y›ld›zsayan/1996), konusunu XVII. yüzy›lda Osmanl› saray›nda yafla-nan olaylardan alan Zülfü Livaneli (Engere¤in Gözündeki Kamaflma/1996), mito-lojik unsurlar› ve halk öykülerini folklorik malzeme ile zenginlefltirerek roman for-mu içinde okura sunan Yaflar Kemal (F›rat Suyu Kan Ak›yor Baksana/1998), gele-neksel anlat› formlar›n› romana uyarlayan Nazan Bekiro¤lu (Yusuf ‹le Züley-ha/2000, ‹simle Atefl Aras›nda/2002), ‹skender Pala (Babil’de Ölüm ‹stanbul’daAflk/2003), Sad›k Yals›zuçanlar (Gezgin/2004) (Gündüz, 2006). Bu romanc›lar›neserlerinde hem anlat›m tekni¤i bak›m›ndan farkl›l›klar, hem de tarihe bak›fl aç›-s›nda ilgi çekici yorumlar bulunmaktad›r.

Türk edebiyat›nda tarihsel roman, bir anlat›m arac› olarak, çok farkl› noktalar-da geliflimini sürdürür. Osman Gündüz, bu dönemdeki tarihsel romanlar›, özellik-leriyle flöyle s›ralar (Gündüz, 2006):


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Murat Erman’›n gizemli ve ütopik karakterli roman› Beyazatefl Adas›’n› (1998),Ümit K›vanç’›n ironik bir üslupla rejimi elefltirdi¤i Gaib Romans’›n› (1992), AhmetSipahio¤lu’nun ayn› bak›fl aç›s›yla yazd›¤› 1929 (1997) romanlar›n›, Ahmet Yurda-kul’un geleneksel tarihi roman alg›s›yla yazd›¤› Kahramanlar Ölmeli (1987), Yor-gun Çamlar (1989) ile Erol Toy’un Yitik Ülkü I-II-III ve Toprak Ac›k›nca/1968 ro-manlar›n›; fiemsettin Ünlü’nün Osmanl›-Rus savafl›n›n öncesini ve sonras›n› anlat-t›¤› Yukar›flehir ve devam› niteli¤indeki Toprak Kurflun Geçirmez ile II. Meflruti-yet sonras› siyasal ortam› iflledi¤i Yüz Uzun Y›l romanlar›n›; Sevinç Çokum’un Bi-zim Diyar (1978), Hilal Görününce (1984) ve A¤ustos Bafla¤› (1989) romanlar›n›,Emine Ifl›nsu’nun Ak Topraklar (1976) ve Cumhuriyet Türküsü romanlar›n›; Meh-met Niyazi Özdemir’in Ölüm Daha Güzeldi (1982) ve belgesel-roman› Çanakka-le Mahfleri’ni (1998); Çanakkale savafllar›na evrensel bir bak›flla yaklaflan SerpilUral’›n fiafakta Yanan Mumlar (1998) roman›n›, Selma F›nd›kl›’n›n an›-roman tü-ründeki 93 Savafllar› s›ras›nda yaflanan göçü ve Erzincan’da bafllay›p befl büyükkentte devam eden olaylar› anlatt›¤› Nereye Yüre¤im? (1994), Gözüm Yafl› TunaSelidir fiimdi (1997), Saray Meydan›nda Son Gece (1999), Gecenin Yaln›zl›¤›nda(2002) romanlar›n›; yak›n dönem sosyal ve siyasal olaylar›n› yeniden sorgulayanDurali Y›lmaz’›n Aziz Sofi-1976, Fetva Yokuflu-1978, Çilekefl Müslümanlar-1982,Ölmeden Ölenler-1988, Yesevî Irmaklar›-1995, Çera¤ Uyanmak m›?-Hac› BektaflGüvercin-Babalar fiahin-2002 adl› romanlar›n›; Derman Baylad›’n›n III. Selim’inRoman›, Na¤meler Taht›m Olsayd› (1999) romanlar›n›; Emre Kongar’›n Hocaefen-di’nin Sandukas›’n› (1989); Ahmet Altan’›n Yaln›zl›¤›n Özel Tarihi (1991), K›l›çYaras› Gibi (1998) tezli eserlerini; Gürsel Korat’›n Anadoluyu resmi tarihin d›fl›n-da kavrama çabas›n›n bir ürünü olan Zaman Yeli (1994) ve Güvercine A¤›t (1999)romanlar›n›; Haldun Çubukçu’nun marksist tarih görüflüne göre yazd›¤› Y›ld›zsa-yan’›n›, H›fz› Topuz’un konusunu büyük annesinin yaflam öyküsünden ald›¤›Meyyale (1998) ve belgesel-roman, an›-roman hüviyetindeki Taifte Ölüm (1999),Paris’te Son Osmanl›lar (1999), Hatice Sultan (2000) romanlar›n›; Ayla Kutlu’nunÇeçen kökenli ailesinin 93 savafl›ndan itibaren izini sürdü¤ü Emir Bey ve K›zla-r›’n› (1998); Erendiz Atasü’nün Da¤›n Öteki Yüzü, Nermin Bezmen’in büyük ba-bas›n›n Rusya’dan ‹stanbul’a uzanan yolculu¤unda yaflad›¤› olaylar› anlatt›¤› KurtSeyit ve Shura, Kurt Seyit ve Murka adl› romanlar›n›; fiirin Devrim’in bir çeflit ailebiyografisi olan fiakir Pafla Ailesi’ni; Leyla Neyzi’nin 1945 y›l› ‹stanbuluna aynatuttu¤u Küçük Han›m’dan Rubu As›rl›k Adama roman›n›; Ayfle Kulin’in akrabas›ve yak›ndan tan›d›¤› ünlü kiflilerin hayat›n› anlatt›¤› Ad› Aylin ve Füreya (2000)romanlar›n›; Vecdi Ç›rac›o¤lu’nun Macar döküm ustas› Verbain ile yard›mc›s›n›nserüvenlerini anlatt›¤› Kara Büyülü Uyku’sunu (1999), Teoman Ergül’ün Alt›n›nLâneti’ni (2003), Latife Mardin’in Bat›da F›rt›na’s›n› (2003), Mehmet Fuat Umay’›nCumhuriyetin ilk y›llar›nda geçen an› karakterli Bir Devrimci Doktorun An›lar›’n›(2003), Kemal Anadol’un konusunu 1900’lerin Ege k›y›lar›nda ve Foça’da geçenolaylardan alan Büyük Ayd›nl›k (2003), ‹pek Arman’›n son dönem saray hayat›n›saray kökenli bir kad›n›n an› defterinden verdi¤i Fesle¤enin U¤uru’nu (2003), ‹.Hakk› Sunata’n›n Gelibolu’dan Kafkaslara (2003) roman›n›, Gül ‹repo¤lu’nunGölgemi B›rakt›m Lale Bahçelerinde (2003).

Yine bu dönem içerisinde ça¤›n›n tan›¤› olarak yaflad›¤› devirdeki tarihsel olay-lar› romanlaflt›ran yazarlar›m›z da vard›r. Demokrat Parti’nin iktidar sürecini buçerçevede romanlaflt›ran, bu dönemdeki siyasal olaylar› anlatan romanlar kalemeal›nm›flt›r. Samim Kocagöz (‹zmir’in ‹çinde), Attilâ ‹lhan (B›ça¤›n Ucu, S›rtlan Pa-y›, Yaraya Tuz Basmak), Vedat Türkali (Bir Gün Tek Bafl›na), Tar›k Bu¤ra (Döne-


meçte), Y›lmaz Karakoyunlu (Yorgun May›s K›sraklar›), Nesrin Turhall› (‹htilalinSüvarisi), Ahmet Kekeç (Derin Roman), Ayfle Kulin (Gece Sesleri), Ali Arslan (Ser-çe-2) bu tarz romanlard›r.

Türk Edebiyat›nda tarihsel roman›n etkin olarak ortaya ç›k›fl› nas›l olmufltur?

TÜRK ROMANINDA TÜRK TAR‹H‹N‹N ÇEfi‹TL‹EVRELER‹Osmanl›-‹ran savafllar›n› konu edinen Cezmi’den sonra Türk edebiyat›nda tarih ro-manlar› iki çerçevede kaleme al›nm›flt›r. Bunlardan birincisinde romanc› elde etti-¤i bilgi ve belge birikimiyle uzak geçmifli yeniden kurgular, görmedi¤i tarihselolaylar› romana has kurgu içerisinde dikkatlere sunar. ‹kincisinde ise romanc›n›nyaflad›¤› dönemi, ça¤›n› anlatmas› söz konusudur.

Yazar›n bilgi ve belge birikimiyle kaleme ald›¤› uzak dönemleri anlatan tarih-sel romanlarda en çok Osmanl› dönemi ifllenmifltir, Osmanl› ‹mparatorlu¤unun ku-ruluflunu anlatan Kemal Tahir’in Devlet Ana, Tar›k Bu¤ra’n›n Osmanc›k, Yavuz Ba-had›ro¤lu’nun Merhaba Sö¤üt romanlar›, farkl› çerçevelerde Türk tarihinin bilin-meyen bir dönemini ayd›nlat›rlar.

Mustafa Necati Sepetçio¤lu’nun romanlar› Türk tarihini, bafllang›c›ndan 1915Çanakkale savafllar›na kadar getirir. Sepetçio¤lu, kendine özgü anlat›m›yla, Türktarihinin kahramanl›klar›n›, ihtiflam›n›, de¤erlerini oluflturdu¤u kurgular çevresindedikkatlere sunar. 1930’lardan sonra Türk okuyucusuyla bütünleflen popüler tarihromanlar› da Türk tarihinin bilinmeyen dönemlerini ve kahramanlar›n› anlat›rlar.Bekir Büyükark›n, Abdullah Ziya Kozano¤lu, Feridun Faz›l Tülbentçi, Turhan Tangibi romanc›lar›n eserleri bu niteliktedir. Hatta romandan ziyade tarih yazmakamac›yla hareket eden Feridun Faz›l Tülbentçi’nin romanlar›nda, tarih kitaplar› gi-bi, dipnotlar›yla aktar›lm›fl bilgi notlar›na tesadüf edilir.

1980 sonras› postmodern tarih romanlar›nda da yeni tarihselcilik kuram› çevre-sinde Türk tarihinin çeflitli evreleri anlat›lmaktad›r (Bu konuda bak›n›z: 5. Ünite-Postmodern Romanlar).

Bu çerçevede Türk tarihinin uzak dönemlerini konu alan romanlardan Ci¤erde-len ve Devlet Ana üzerinde durulacakt›r.

Safiye Erol-Ci¤erdelen Ci¤erdelen (1946), Safiye Erol’un en meflhur roman›d›r. Romanda flimdiki zamanile geçmiflte meydana gelen tutkulu bir aflk etraf›nda, Türk roman›n›n gelenekseltemalar›ndan Do¤u-Bat› çat›flmas› ifllenir. Simdiki zaman, mimar Turhan Tuna’n›na¤z›ndan anlat›l›r. Geçmifl ise, roman›n kad›n kahraman› Cangüzel’in yazd›¤› hika-yelerle 17.yüzy›la, Estergon Kalesi cengine kadar gider. Cangüzel’in yazd›¤› Sar› Si-pahiler, Yedi Peçeli ve Ci¤erdelen adl› üç hikâyede tarihsel bir olay anlat›l›r. Bu ikizaman› bir olayda karfl› karfl›ya getirerek Safiye Erol’un tarih bilincini derinlefltir-meye çal›flt›¤› düflünülmektedir (Çelik, 2006).

Ci¤erdelen, 16. ve 17. yüzy›llarda Türklerin Rumeli’deki en son kalesinin ad›-d›r. Yani stratejik noktadaki bir Türk üssüdür. Ci¤erdelen roman›n› tarihsel ba¤-lamda de¤erlendiren Sema U¤urcan; isimle roman konusunu aras›ndaki ba¤› irde-ledikten sonra Cangüzel’in anlatt›¤› hikâyelerle iliflkilendirir: “Hikâyeler Osman-l›’n›n toprak olarak en geniflledi¤i, o geniflli¤i muhafaza etmek için kendini en zor-lad›¤› dönemi anlatmaktad›r. Kahraman olmayana hayat hakk› tan›nmad›¤› devirve yerde, bütün erkekler kaleyi korurken flehit düfler. Sosyal sorumlulu¤un ci¤eri


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Bir boyutuyla tarihsel romanözelli¤i de tafl›yanCi¤erdelen, TürkEdebiyat›n›n en güzelromanlar›ndan biri olarakde¤erlendirilmektedir. Buromanda, tarih roman›n as›ltemas› durumunda de¤ildir.Aflk temas›n›n yanunsurlar›ndan biridir.

deldi¤i zamanlarda, aflk geri plâna itilir. Bu kadar kan ve can›n bedeli olan kale-nin elden ç›kmas›, kahramanlar›n da, okuyucunun da ci¤erini deler. Kale kaybe-dildikten yaklafl›k 250 sene sonra kader, Cangüzel ile Turhan’› birlefltirir. Onlar için‘ci¤erdelen’; dün ile bugünü birlefltirmek, millî kültürün kendilerine katt›¤› de¤erlimayay› keflfetmek, o mayayla art›k s›n›rlar› daralm›fl vatana hizmet etmektir.” (Yar-d›m, 2003: 207).

Kemal Tahir-Devlet AnaKemal Tahir romanc› olarak Türk tarihinin geçirdi¤i sosyal de¤iflimleri ifller. Buçerçevede de tarihi kullan›r. Osmanl› Devletinin kurulufl sürecini Devlet Ana roma-n›nda, Ankara Savafl› (1402) dönemini da yar›m kalm›fl Topal Kas›rga’da ifller. Ke-mal Tahir, Türk tarihi ve toplum düzenine iliflkin düflüncelerini Devlet Ana’da sis-temli bir flekilde aktar›r.

Kemal Tahir’in Türk tarihine bak›fl›nda Osmanl›’n›n yan›nda Bat› ve Bat›l›laflmasorunu da vard›r. Yazar, Osmanl›’n›n kurulufl y›llar›ndan itibaren Türk tarihini in-celerken, Bat›dan tarih, kanunlar, inançlar, iktisadî ve sosyal hayat bak›m›ndanfarkl› bir yap›da oldu¤umuzu, kendimize özgü bir tarihimiz oldu¤unu savunur.Sonraki romanlar›nda (Bir Mülkiyet Kalesi, Esir fiehrin ‹nsanlar›, Yol Ayr›m› v.s)Osmanl›’n›n -Do¤u’nun kalesi olan- siyasetinin bozulmas›, yeni kurulan Cumhuri-yetle h›zl› bir de¤iflimin yaflanmas›, Bat› uygarl›¤›na yetiflmek için, Osmanl›’ya da-ir ne varsa h›zl› bir biçimde hayat›m›zdan at›lmas›, Bat›’ya ait her fleyi h›zl› bir bi-çimde hayat›m›za sokma çabalar›n› anlat›r (Fedai, 1998: 19-20).

1967 y›l›nda yay›nlanan roman, Anadolu topra¤›n›n Bitinya (Sö¤üt) ucundakiTürkmenlerin, uç beyli¤inden, topraklar›n› geniflletmek suretiyle Osmanl› devleti-nin temelini atmalar› ve yaflad›klar› olaylar› anlat›r. Konu, Ertu¤rul Gazi’nin at ba-k›c›s› Demircan ve sevgilisi Liya’n›n düflmanlar›nca öldürülmesi ve kardeflleri Ke-rim Can ile Mavro’nun intikam almak için girifltikleri mücadele çevresinde geliflir.Daha sonra intikam›n al›nmas›, katillerin öldürülmesi ve Kerim Çan’›n tekrar mol-lal›¤a dönüflü anlat›l›r. Romanda tarihi olaylar 1290-1299 y›llar› aras›nda Ertu¤rulGazi’nin bafl›nda bulundu¤u beyli¤in, hastal›¤› nedeniyle, o¤lu Osman Bey’e geç-mesi ve böylece bir afliretin devlet oluflu anlat›l›r. Kemal Tahir, romanda anlatmakistedi¤i siyasal ve toplumsal mesajlar› tarihten çok iyi tan›nan flahsiyetlere söylet-mifltir. Romanda iç içe geçmifl dramlar Hristiyan Bat›l›” düflmanlardan intikam al›n-mas›, Osmanl›lar’›n kendilerini düflmanlara karfl› savunmas›, kazand›klar› zafer sa-yesinde topraklar›n› geniflletmeleri sonucuna ba¤lan›r ki, yazar romanda OsmanBey’i ve beyli¤i “iflgalci de¤il kurtar›c›, dünya üzerinde adaleti sa¤lay›c›, kötülü¤üdünyadan sonsuza kadar kald›rmak için mücadele eden bir mitolojik kahramanolarak gösterir (Fedai, 1998: 38).

Anadolu’ya gelen Sen-Jan tarikat› flövalyelerinden, Napoli kral›n›n gayr›meflruo¤lu Notüs Gladyüs, Iss›zhan’da Mavro’nun han›na yerleflir. Notüs Gladyüs, Ertu¤-rul Bey’in hasta oldu¤u haberini alm›flt›r. Onun beyli¤ini y›karak Bitinya ucununprensli¤ini ele geçirmek ve Bizans ‹mparatorlu¤umun bafl›na geçmek istemektedir.Türkopol Uranha ve handa bulufltu¤u Keflifl Benito ile iflbirli¤i yaparak, Türkmen-lerin zay›f noktalar›n› ö¤renmek suretiyle plânlar kurar. Bac›bey’in büyük o¤lu De-mircan’›, sevgilisi Liya ile bulufltu¤u s›rada arkadan vururlar. Böylece, Gladyüs,hem Ertu¤rul Bey’in de¤erli atlar›na sahip olur. Türkmenlerle Bizans aras›ndaki ba-r›fl bozulmufl olur.

Ertu¤rul Bey’in yata¤a düflmesiyle, beyli¤e o¤lu Osman Bey vekâlet eder. Bey-lik, k›tl›k ve Mo¤ollar›n a¤›r vergileri yüzünden zor günler geçirmektedir. Orhan


Bey, Kerim ve arkadafllar›, oyun oynarken bir itin bo¤du¤u kurt postuna sahip ol-mak için atla iz sürerlerken, Dönmezköy’e kadar giderler. Orada Demircan’›n, ç›p-lak bir halde arkadan vuruldu¤unu görürler. Orhan Bey, Demircan’› vuran okunKaracahisar’da yap›ld›¤›n› ve düflmanlar›n›n Bat›l› oldu¤unu anlar. Demircan’›nölümü beylikte büyük üzüntü yarat›r. Osman Bey’in amcas› Dündar Bey ve taraf-tarlar›, bar›fl›n bozulmas›n› ve intikam al›nmas›n› isterler. Bu s›rada Ertu¤rul Beyölür. Dündar Bey, beyli¤e göz diker. Ancak Osman Bey, herkesin r›zas›yla bey ilânedilir. Osman Bey ilk önce, yapmak istediklerini haber vermek ve ak›l dan›flmakiçin Kerim Çan’› alarak Ahi fieyhi Edebâli’ye gider. Ona, beyli¤i Bat›’ya, Bizans’›nverimli topraklar›na do¤ru geniflletece¤ini, Bat›’daki Hristiyan halk›n da güveninikazanaca¤›n› ve onlar› da kendine ba¤layarak devleti güçlendirece¤ini söyler.

Üçüncü bölümde, âfl›k Yunus Emre, yak›n dostu Kaplan Çavufl’un evine gelir.Yunus, Kerim’in sevgilisi Asl›’n›n babas› Kaplan Çavufl’a beyli¤in gelece¤iyle ilgilirüyas›n› anlat›r. Rüyas›nda kuca¤›ndan do¤an ayla, giderek büyüyen ve tüm dün-yay› kaplayan bir a¤aç görmüfltür. Ayn› rüyay› fieyh Edebâli’nin de gördü¤ünü, Os-man Beyin gidip Balhatun’u istemesini söyler. Osman Bey, Balhatun’u istemeyeAliflar’› gönderir. Ancak Aliflar, Balhatun’u Osman’a de¤il kendisine ister. Aliflanred cevab›n› al›nca da Hristiyanlarla iflbirli¤ine geçer. Osman Aliflan’› k›l›ç darbe-siyle safd›fl› b›rakarak Balhatun’la ‹tburnu tekkesinde evlenir.

Son bölümde, Dündar Alp ile Osman Bey aras›ndaki kavga vard›r. Osman Bey’i,beylikten indirmek için düflmanlarla iflbirli¤i içerisindedir. Bu arada Orhan Bey,Yarhisar Tekfuru’nun k›z› Lotus (Nilüfer Hatun) ile karfl›lafl›r. Orhan Bey âfl›k olurve ondan kendisiyle evlenmesi için söz al›r. Germiyano¤lu Beyli¤i’nde yüzbafl› olanEsir Day›, yol boyunda kendilerine tuzak kuruldu¤unu haber verir. Mavro ve Ke-rim’in batakl›ktaki takipleri neticesinde tuza¤› kuran fiövalye Gladyüs ve Uranha öl-dürülür. Böylece Demircan’›n intikam› al›nm›fl olur. Bu arada Lotus (Nilüfer), OrhanBey’e haberci göndererek, kendisini kaç›rmas›n› ister. Yarhisar tekfuru Rumanos’laevlendirilmek istenen Lotus kaç›r›l›r. Bac›bey’in kale muhafazalar›na alt›n saç›p on-lar›n gafletinden yararlanmas›, Bilecik kalesinin al›nmas›n› sa¤lar. Bu arada Osman-l›lar Bilecik’e sahip olmufllard›r. Roman, Osman Bey’in s›n›rlar›n› bat›ya do¤ru ge-niflleterek devlet kurma düflüncesinin gerçekleflmesi ile sona erer.

Bat›c›l›k düflüncesine her zaman karfl› olan Kemal Tahir, Türk toplumunun ger-çeklerine e¤ilen bir yazar›m›zd›r. Devlet Ana’da yazar›n tarih aç›s›ndan önemleüzerinde durdu¤u Bat›n›n, tüm kurumlar›yla bize benzemedi¤i vurgulanm›fl olur.

Kemal Tahir, Devlet Ana’da Türk milletinin -Osmanl›’dan gelen- devlet kurucuve yaflat›c› dehâs›n›n günümüzde de var oldu¤unu, Türk kimli¤ine yönelmek içinOsmanl›n›n ilk dönemlerine bakman›n zorunlulu¤una dikkat çekmifltir.

Hristiyan Bat›’da soylular, köylüler (köleler) vard›r. Soylular, köleler üzerindeher türlü hakka sahiptir. Osmanl›’da ise sosyal s›n›flar yoktur. Bu bak›mdan herkesdevlete ba¤l›d›r. Kemal Tahir özellikle tarihsel perspektifte bu vurguyu yapar.

Kemal Tahir, roman›n›, öncelikle cinayet vak’as› üzerine kurar. Ancak di¤eryandan Türklerin devlet kurmaktaki yeteneklerini sergiler.

Kemal Tahir, Devlet Ana’da, Türk ruhunu, Osmanl› Devleti’nin kurulufl flartlar›-na ba¤l› kalarak aram›fl ve anlatm›flt›r. O; Osmanl›’y›, Bat›’n›n aflt›¤› iktisadî aflama-lar› geçirmemifl; dolay›s›yla devlet ve toplum düzeni, ahlâk yap›s› olarak yozlaflma-m›fl s›n›fs›z bir toplum ve bu toplumun tüm sorumlulu¤unu yüklenmifl bir devletolarak anlatm›flt›r. Ona göre, feodalite Bat›’ya özgüdür ve merkezî devlet, s›n›fs›ztoplum olgular›n› yaflayan Do¤u’da hiçbir zaman geliflme ortam› bulamam›flt›r (Fe-dai, 1998: 53).


Denilebilir ki Devlet Ana,tam manas›yla, Bat›’n›nbireycili¤ine karfl› Türkkimli¤ini ortaya koyan birroman özelli¤iyle karfl›m›zaç›kar.

Romanda Osman Bey’in, Edebali ile yapt›¤› konuflmada beyli¤e dair amaçlar›-n› s›ralamas› hem devlet adaml›¤› yönünü hem de gelece¤e dair öngörüsünü orta-ya koyar niteliktedir:

“Anadolu’yu b›rakaca¤›m flimdilik...Benim gördü¤üm, tez vakitte gidicidir mo¤ol...

Çünkü mo¤olun düzeniyle de uyuflmaz bizim Anadolu topra¤›... Eski Yunan’›n Ro-

ma’n›n düzeniyle de uyuflamam›flt›r çünkü... -Rahatça gülümsedi-Bizim gazi bey-

likler çabalas›n bakal›m,Konya’y› ele geçirmek için... Bo¤uflsunlar birbirleriyle, güç-

ten düflünsünler kendilerini bofl yere... ‹flimi kolaylaflt›rs›nlar! Verimli topraklara sa-

hip olana yarar Anadolu... Tükenmez insan kayna¤›d›r, insan›n›n zenaat› da gö-

ründü¤ü gibi, köylülük de¤ildir, devlet kuruculu¤udur” (s, 183).

Kemal Tahir, Devlet Ana roman›nda, özellikle Osmanl› toplumunun üretim tar-z›na da dikkat çeker. Osmanl› toplumun köylüler Allah’a ait, padiflah›n yeryüzün-de korudu¤u topra¤› eker, biçer, devlete bir miktar vergi verir. Bu bireyin üretim-deki hürriyetidir.

Kemal Tahir, Devlet Ana roman›nda Osmanl› Devleti’nin kurulufl sürecini an-latmaktad›r. Bat›c›l›k düflüncesine her zaman karfl› olan Kemal Tahir, Türk toplu-munun gerçeklerine e¤ilen bir yazar›m›zd›r. Devlet Ana’da yazar›n tarih aç›s›ndanönemle üzerinde durdu¤u Bat›n›n, tüm kurumlar›yla bize benzemedi¤i vurgulan-m›fl olur.

Kemal Tahir, Devlet Ana’da Türk milletinin -Osmanl›’dan gelen- devlet kurucuve yaflat›c› dehâs›n›n günümüzde de var oldu¤unu, Türk kimli¤ine yönelmek içinOsmanl›n›n ilk dönemlerine bakman›n zorunlulu¤una dikkat çekmifltir.

Hristiyan Bat›’da soylular, köylüler (köleler) vard›r. Soylular, köleler üzerindeher türlü hakka sahiptir. Osmanl›’da ise sosyal s›n›flar yoktur. Bu bak›mdan herkesdevlete ba¤l›d›r. Kemal Tahir özellikle tarihsel perspektifte bu vurguyu yapar.

Kemal Tahir, roman›n›, öncelikle cinayet vak’as› üzerine kurar. Ancak di¤eryandan Türklerin devlet kurmaktaki yeteneklerini sergiler.

Kemal Tahir, Devlet Ana’da, Türk ruhunu, Osmanl› Devleti’nin kurulufl flartlar›-na ba¤l› kalarak aram›fl ve anlatm›flt›r. O; Osmanl›’y›, Bat›’n›n aflt›¤› iktisadî aflama-lar› geçirmemifl; dolay›s›yla devlet ve toplum düzeni, ahlâk yap›s› olarak yozlaflma-m›fl s›n›fs›z bir toplum ve bu toplumun tüm sorumlulu¤unu yüklenmifl bir devletolarak anlatm›flt›r. Ona göre, feodalite Bat›’ya özgüdür ve merkezî devlet, s›n›fs›ztoplum olgular›n› yaflayan Do¤u’da hiçbir zaman geliflme ortam› bulamam›flt›r.

Devlet Ana roman›n›n Türk edebiyat›nda nas›l bir yere ve öneme sahiptir?

YAKIN TAR‹H‹N TÜRK ROMANINA YANSIMASITarihsel romanlar›m›zda ‹ttihat ve Terakki, Mütareke ve Milli Mücadele dönemleriçokça ifllenmifltir. 1908-1923 y›llar›n› konu alan romanc›lardan ilk grup ‹ttihat veTerakki, I. Dünya Savafl› ve Milli Mücadele y›llar›n› yaflayan yazarlar, kendi dö-nemlerinin tan›kl›¤›n› yapm›fllard›r. Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Halide Edip Ad›-var, Reflat Nuri Güntekin, Nahit S›rr› Örik, Mithat Cemal Kuntay; yaflad›klar›n›, y›l-lar sonra, bir kurgu ile sundular. Mithat Cemal Kuntay ve Reflat Nuri Güntekin deyaflad›klar› dönemi çok farkl› boyutlar›yla sorgulam›fllard›r. Mithat Cemal Üç ‹stan-bul’da II. Abdülhamit dönemini, ‹ttihat ve Terakkili y›llar›, Mütareke ‹stanbul’unu;yozlaflm›fl insan tipleri ile yans›tmaya çal›fl›r. Reflat Nuri, tezli roman› Yeflil Gece’de,Milli Mücadele y›llar›n›, önceleri din adam›, sonra ö¤retmen olan Ali fiahin’i mer-keze alarak anlat›r. Nahit S›rr› Örik, çocukluk y›llar›n›n dünyas›n›, II: Abdülhamit’in


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


4

son dönemini elefltirel bir tarzda dikkatlere sunar. Sahnenin D›fl›ndakiler roman›n-da Ahmet Hamdi Tanp›nar, Mütareke dönemi ‹stanbul’unu, 17-18 yafl›n gençli¤iy-le idrak etti¤i tarzda yans›tmaktad›r.

‹kinci grup ise, Milli Mücadele y›llar›nda çocuk olan yazarlar›m›zd›r. Kemal Ta-hir, Tar›k Bu¤ra ve Samim Kocagöz. ‹ttihat ve Terakki’nin iflbafl›na geldi¤i dönem-de do¤mufl, Milli Mücadele y›llar›na çocuk gözleriyle tan›kl›k etmifltir. Bir MülkiyetKalesi, yazar›n aile hayat›n› konu almaktad›r. II. Abdülhamit’in marangozu olanbabas›n›n yaflad›klar›n› kurguya dönüfltüren yazar, ‹ttihat ve Terakki’den Milli Mü-cadele’nin sonuna kadar olan bir dönemi, Mahir Efendi’yi merkeze alarak yans›t-maktad›r. Esir fiehrin ‹nsanlar›’nda, yurt d›fl›nda e¤itim görmüfl Pafla çocu¤u KâmilBey’in Mütareke ‹stanbul’unda yaflad›klar› vard›r. Kemal Tahir’in ayd›n gözüyle yo-rumlad›¤› Mütareke dönemi ‹stanbul’u, Yorgun Savaflç›’da eski bir asker aç›s›ndanverilir.

Küçük A¤a yazar› Tar›k Bu¤ra da, olaylar›n yafland›¤› dönemde çocuktur. Ba-bas›ndan ve aile çevresinden duyduklar›ndan hareketle oluflturdu¤u roman›nda,Akflehir’e simge de¤eri yükleyerek Milli Mücadele cephelerine bakar.

Belgesel tad›ndaki roman Kalpakl›lar-Doludizgin yazar› Samim Kocagöz de buy›lar›n çocuklar›ndand›r. Söke çevresinde geliflen olaylar› da roman›n kurgusunaalan Kocagöz, Milli Mücadele y›llar›n› Nutuk rehberli¤inde romanlaflt›r›r.

Üçüncüsünde ise belgeler ›fl›¤›nda Milli Mücadele y›llar›n› kurgulayan yazarla-r›m›z vard›r. Bu gruptaki yazarlar, yaz›lanlar› ve belgeleri hareket noktas› alarakgeçmifli yorumlam›fllard›r. Attilâ ‹lhan, Aynan›n ‹çindekiler serisinde yak›n dönemtarihimizi bütün boyutlar›yla yans›tmaya çal›flm›flt›r. Ayfle Kulin ise ele ald›¤›m›zroman›nda, belgelerden ve mektuplardan hareket ederek Milli Mücadele y›llar›ndaailesinin yaflad›klar›n›, roman›n verdi¤i imkânlar ölçüsünde kurgulam›flt›r.

Türk romanc›lar› ‹ttihat ve Terakki-Milli Mücadele sürecini, çeflitli kurgulamalarile ele alm›fllard›r. Her her biri farkl› bir yön üzerine dikkatini yo¤unlaflt›rm›flt›r.

Bu dönem için kaleme al›nm›fl romanlarda tarih anlat›mlar›n› ideolojik neden-lerle aç›klayanlar da vard›r. “Birçok tarihsel roman yazar›, flimdiki zamanda ege-men koflullar›n vurgulanmas› amac›yla da yaz›nsal yarat›s›n›n merkezine yerlefl-tiriyor tarihi” (Gö¤ebakan 2004: 78). Ça¤›n›n tan›¤› olan Türk romanc›lar›, toplu-ma ibret dersi vermek, bir bak›ma e¤itmek amac›na yönelik yazm›fllard›r diye dü-flünüyoruz. Ancak günümüz romanc›lar›n›n yazma gayelerini Gö¤ebakan’›n de¤er-lendirmesiyle aç›klamak mümkündür.

Milli Mücadele dönemini do¤rudan ya da dolayl› olarak iflleyen birinci kuflakromanc›lar›n en baflat özelli¤i, olaylar› yafland›¤› y›llar›n s›cakl›¤›nda de¤il, sonuç-lar›na göre de¤erlendirmifl olmalar›d›r (Gündüz, 2006). 1960’l› y›llara kadar yaz›-lanlar›n hemen hepsi birbirine benzer. 1960’tan sonra yaz›lanlar hem roman tekni-¤i hem de bak›fl aç›s› bak›m›ndan farkl›d›r.

Baz› romanc›lar Milli Mücadele dönemine alternatif tarih oluflturma anlay›fl›ylayaklafl›rlar. “Bir tarafa “biz”i Do¤u’yu, karfl› cepheye ise Bat›’y› ve Bat›l› de¤erlerikoyarlar. Anadolu direniflinde birinci kufla¤›n d›fllad›¤› halk› ve halk önderlerini önplana ç›karan, ‹ttihatç›lar› ve padiflah› savunan, Kurtulufl Savafl›’n›n ‘din ve padiflahiçin’ yap›ld›¤› temel düflüncesini iflleyen tezli romanlar›yla yeni tart›flmalara zeminhaz›rlarlar. Farkl› bir söyleyiflle Anadolu direnifl hareketinin zaferle sonuçlanmas›-na, sadece ayd›n üst kadrolar›n de¤il, alt› yüz y›ll›k imparatorluk deneyimi olanariflerin ve halk›n gönlünde yaflayan halk önderlerinin de pay› oldu¤u temel dü-flüncesiyle yaklafl›rlar (Gündüz, 2006). Tar›k Bu¤ra (Küçük A¤a, Küçük A¤a Anka-ra’da, Firavun ‹man›, Yol Ayr›m›); Münevver Ayafll› (Pertev Beyin Üç K›z›, Pertev


‹ttihat ve Terakki, Mütarekedönemi ve Kurtulufl Savafl›,toplumumuzun var olmasürecidir. Bu bak›mdanCumhuriyet dönemiromanc›lar›n›n büyük birbölümü bu dönemiromanlar›nda sorgulam›flt›r.

Bey’in ‹ki K›z›, Pertev Bey’in Torunlar›), Bahaeddin Özkifli (Köse Kad›, UçtakiAdam, Sokakta), Durali Y›lmaz (Siyah Perdeli Evler, Savafl Günlü¤ü, Ankara’daÖlüm), Yavuz Bahad›ro¤lu (Sel).

Milli Mücadele dönemini sadece ulusçu bir dikkatle ele alan romanlar da ol-dukça fazlad›r. Azmiye Hami Güven (Hemflire Nimet/1951), General Hamdi Günay(Deli Orman/1955), Recai Sanay (‹ngiliz Kemal Lavrense Karfl›/1956, ‹ngiliz KemalYak›nflark Cumhuriyetçileri Aras›nda/1957, Yunan Zindanlar›nda/1958, ‹stiklâlHarbinde/1959), O¤uz Özdefl (Da¤ Bafl›n› Duman Alm›fl/1960), Fikret Ar›t (HepBu Topraklar ‹çin/1965, Muhtar/1977), ‹skender Ohri (Aflktan da Üstün/1971),Barbaros Baykara (Kanayan Toprak/1971, Nefret Köprüsü), Ümit Kaftanc›o¤lu (Ye-latan-1972, Tüfekliler-1974), ‹brahim Ethem Alada¤ (fiahin Bey/1973), Tahir KutsiMakal (Meydan Daya¤›/1977), Fikret Ar›t (Güzel Yuana, Bu Hayat› Yaflamak Lâ-z›m/1955, Hep Bu Topraklar ‹çin/1961, Küçük Fedailer/1962, Muhtar/1977, ‹f-fet/Maziden Gelen Sesler/2002), Osman K(orkut) Akol (Kurtulufl Savafl›’nda BirÇocuk/1968), Yusuf Ziya Bahad›nl› (Gemileri Yakmak/1976), Yusuf Atefl (K›r›m,K›y›m, K›tl›k/1976), Bekir Eliçin (Onlar Savafl›rken/1978), ‹brahim Atmaca (Çekir-geler/1979), ‹brahim Ethem Alada¤ (‹flgalciler/fiahin Bey/1973).

Milli Mücadele dönemini ve Mütareke dönemi ‹stanbul’unu an›-roman fleklindetarz›nda yans›tan eserler ise flunlard›r: Hasan ‹zzettin Dinamo/1909-1989 (Kutsal‹syan I.II.III.-1966-1968 -Millî Kurtulufl Savafl›’n›n Gerçek Hikâyesi I, II, III ad›yla-,Atefl Y›llar›/1968, Savafl ve Açlar/1969, Kutsal Bar›fl/ I-VII, 1972-1976, Öksüz Mu-sa-1973, Musa’n›n Mapushanesi-1974, Koyun Baba-1976, Musa’n›n Gecekondusu-1976, Açl›k-1982, Türk Kelebe¤i-1981, Adalet S›tmas›-1983, Anadolu’da Bir YunanAskeri-1988), Bekir Büyükark›n (Bozk›rda Sabah/1969), Ahmet Hamdi Tanp›nar(Sahnenin D›fl›ndakiler/1972), Haydar Berköz (‹kinci Ergenekon/1965), Ayfle Ku-lin (Veda-Esir fiehirde Bir Konak/2002).

Bunlardan baflka Milli Mücadele döneminin problemlerini tarihsel süreç içeri-sinde de¤erlendiren romanlar da kaleme al›nm›flt›r. Naz›m Hikmet Ran (YaflamakGüzel fiey Be Kardeflim/1967), Hasan ‹zzettin Dinamo, ‹lhan Selçuk (Yüzbafl› Sela-hattin’in Roman›/1973-1975), Orhan Hançerlio¤lu (Ekilmemifl Topraklar/1954),Talip Apayd›n (Toz Duman ‹çinde/1974, Vatan Dediler/1981, Köylüler/1991), Ke-mal Bilbaflar (Bedofl-2.bs.1983) Samim Kocagöz (Kalpakl›lar/1962, Doludiz-gin/1963, ‹zmirin ‹çinde/1973), Erol Toy (Toprak Ac›k›nca/1968), ‹lhan Tarus(Var Olmak/1957, Hükûmet Meydan›/1962, Vatan Tutkusu/1967), Melih CevdetAnday (1915-2003) (Aylaklar-1965, Gizli Emir-1970, ‹sa’n›n Güncesi/1974). (Ro-man listeleri Osman Gündüz, 2006 adl› çal›flmadan al›nm›flt›r).

Milli Mücadeleyi anlatan romanlarda çat›flma iki nokta belirir. Bunlardan birin-cisi iflgal güçleri ile yurtsever insanlar›m›z›n mücadelesi fleklindedir. ‹flgal güçleriAnadolu’yu ve ‹stanbul’u paylaflma amac›yla iflgal eden Frans›z, ‹ngiliz, ‹talyan veYunan kuvvetleridir. Bunlar emperyalist güç olarak da tan›mlanmaktad›r.

‹kinci çat›flma da milli de¤erlerinden kopan ayd›nlar ile Anadolu’ya yönelipkurtulufl mücadelesine karar vermifl olanlar aras›ndad›r.

Bu dönemleri anlatan romanlardan Abdülhamit Düflerken, Küçük A¤a ve Der-saadet’te Sabah Ezanlar› üzerinde durulacakt›r.

Nahit S›rr› Örik-Abdülhamit DüflerkenII. Abdülhamit döneminin son y›llar› ile ‹ttihat ve Terakki’nin ilk y›llar›n› konu edi-nen Abdülhamit Düflerken roman›nda Nahit S›rr› Örik, çocukluk y›llar›nda tan›¤›oldu¤u tarih kapsam›nda de¤erlendirilebilecek olaylar› kurgulamaktad›r. 22 May›s


1895 do¤umlu olan Nahit S›rr›’n›n babas› II. Abdülhamit dönemi Maarif Nezaretimektupçular›ndand›r. Yazar›n yafl› ve babas›n›n görevleri, bize, çocukluk y›llar›n-daki izlenimlerinden çok babas›ndan duyduklar›n›n etkin kaynak oldu¤unu gös-termektedir. Bu bak›mdan Nahit S›rr›’n›n tarihi anlatmaktan çok, kendi ça¤›na ta-n›kl›k etti¤ini düflünebiliriz.

Nahit S›rr›’n›n kurgusunu bir tarihçinin görüflü olarak ele alman›n yanl›fl olaca-¤›n› söyleyen Sevim Kantarc›o¤lu, yazar›n 1908 -1909 aras›ndaki bir dönemi ince-ledi¤ini ve özellikle ahlaki çöküntüyü vurgulad›¤›n›; bu çerçevede Abdülhamit’i,‹ttihat ve Terakki’yi yorumlad›¤›n› belirtir. Abdülhamit Düflerken’i “saf bir tarihi ro-man” olarak tan›mlar:

“... Abdülhamit Düflerken’i geleneksel roman kategorileri ile yarat›lm›fl dar anlamda

saf bir tarihi roman olarak de¤erlendirmek yerinde olur. Eserde Osmanl› tarihinde ve

yak›nça¤ tarihimizde kritik bir dönem ve o dönemin sosyal aktörleri estetik bur kurgu

içinde ve Örik’in perspektifine uygun olarak yerlerini alm›fllard›r.” (2008: 162).

II. Abdülhamit dönemini öncesi ve sonras›yla sorgulayan roman; dönemin pa-flalar›ndan birinin k›z› ve ‹ttihat Terakki’nin h›rs›na yenik düflmüfl bir subay›n›n ilifl-kileri çevresinde kurgulanmaktad›r. Romanda kurgulanm›fl flah›slar›n d›fl›nda II.Abdülhamit, Arap ‹zzet Pafla, Servet-i Fünun dönemi romanc›lar›ndan Hüseyin Ca-hit, ‹ttihat ve Terakki’nin önderlerinden Talât Pafla, Mahmut fievket Pafla gibi yak›ndönem tarihimizin önemli isimleri, II. Abdülhamit döneminin önemli paflalar› dayer almaktad›r. Romanda, isimlerinden, kurgu ile ilgisi olmaks›z›n bahsedilen dö-nemin önemli flahsiyetleri de bulunmaktad›r.

Nahit S›rr› Örik, 10 Temmuz 1908’den 31 Mart 1909’a kadar olan yak›n tarihi-mizin çok önemli bir sürecini çeflitli sorgulamalar süzgecinden geçirerek dikkatle-re sunmaktad›r. Abdülhamit Düflerken isimli roman, Osmanl› ‹mparatorlu¤ununçöküflünü haz›rlayan sosyal, politik ve kurumsal nedenleri bir aflk kurgusu çevre-sinde irdelemektedir. Yazar, bu döneme ait düflüncelerini ve dönemin tarihselolaylar›n› ortaya koyarken, roman kiflilerinin hareketlerinin arkas›ndaki psikolojikve sosyolojik nedenleri, ç›kar kayg›lar›n›, endiflelerini de dikkatlere sunar; kiflilerindavran›fllar›n› yönlendirirken de¤erleri duyma noktas›ndaki çeliflkilerini sergiler.Bir bak›ma, söylemek istediklerini, kiflilerin bu iç tahlillerinin arkas›ndan aksettirir.

Fethi Naci, romanda, Nahit S›rr›’n›n bir dönemi yans›t›rken Abdülhamit ve Ha-reket Ordusunun geliflini hakl› göstermeye çal›flt›¤›n› belirtmektedir:

“Nahit S›rr› Örik’in tutumu, ‹kinci Meflrutiyet’ten, ‹ttihat ve Terakki’den, Sultan Ha-

mit’ten söz açan öteki romanc›lar›n tutumuna hiç mi hiç benzemiyor. ‹ttihat ve Te-

rakki’nin zorbal›¤›na karfl› ç›k›yorlard› ama hiçbirinin akl›ndan 31 Mart’› sevimli

göstermek ya da Sultan Hamid’i tutmak geçmiyordu; oysa Sultan Hamid’in kafas› da

gönlü de Sultan hamit’ten yana.” (2002: 231).

Bu konuda II. Abdülhamit ile ilgili bölümde de belirtece¤imiz üzere, yazar›nAbdülhamit’i desteklemek gibi bir düflüncesi yoktur. Çevresinde güvenebilece¤ikimsenin bulunmad›¤›, güçlü ancak yaln›z bir insan oldu¤u, dönemi anlatan bütünromanlar›n ortak görüflüdür. Nahit S›rr›, II. Abdülhamit’in, Hareket Ordusunundurdurulmas› konusunda fiefik’in getirdi¤i teklif karfl›s›ndaki tavr›n› da, milli du-yarl›l›ktan de¤il, kan dökülmesini istememesiyle ve fiefik’e tam olarak güvenme-mesi olarak tan›mlamaktad›r. Yazar›n ço¤u kez, koca imparatorun düfltü¤ü duru-mun ac› verici oldu¤unu, hangi tip insanlar›n elinde oyuncak oldu¤unu sunarakanlatmaya çal›flt›¤›n› da söyleyebiliriz.


Romanda kiflisel duygular, iliflkiler, insanlar›n yap›p-etmelerini yönlendiren de-¤erler tarihsel olaylar›n daha önündedir. Bir bak›ma tarihteki önemli olaylar›n ar-kas›nda insani davran›fllar›n, duygular›n, önlenemez h›rslar›n pay› dikkatlere su-nulmaktad›r. Daha do¤rusu Osmanl›n›n çöküflündeki çürümüfllü¤ün insana sirayetetmifl bütünlü¤ünün ne kadar vahim oldu¤u sezdirilmektedir.

Tar›k Bu¤ra-Küçük A¤a Tar›k Bu¤ra’n›n ikinci roman› olan Küçük A¤a, 1963 y›l›nda ‹stanbul’da yay›mlan›r.Tar›k Bu¤ra, Küçük A¤a’y› çocuklu¤undan itibaren babas›ndan, babas›n›n arkadafl-lar›ndan dinlediklerinden ve yaz›l› belgelerden hareketle kaleme ald›¤›n› belirtir.Küçük A¤a, Millî Mücadele y›llar›n›n Kuvay› milliyenin oluflumundan Çerkez Ethembirliklerinin bozguna u¤rat›lmas› aras›ndaki dönemin kurgusu niteli¤indedir.

Yazar›n Millî Mücadele y›llar›n› konu alan roman›, halk hareket noktas› al›na-rak kurgulanm›flt›r. ‹stanbullu Hoca, Çolak Salih, Reis Bey, Doktor Haydar, Ali Em-mi gibi halktan insanlar roman›n kahramanlar›d›r. Fatih And› ve Beflir Ayvazo¤lu,bu çok yönlü roman kiflilerinin yer al›fl›n› kazan›lan zaferin, daha önce kalemeal›nm›fl romanlardaki tezlerden ayr› olarak, bütün millete ait oldu¤u görüflündenkaynakland›¤›n› belirtirler:

“Millî Mücadele romanlar›nda dile getirilen resmi görüflün aksine, Millî Mücadele’nin

asker, siyasetçi, sivil bürokrasi, din adamlar›, eflraf, hatta toprak a¤alar› ile birlikte,

bütün bir millet olarak topyekûn kazan›lm›fl bir zafer oldu¤unu, ancak Cumhuri-

yet’in ilan› sonras›nda yollar›n ayr›lmaya bafllad›¤›n› ifller.” (And›, 2000: 27).

Ayn› konu benzer tarzda Beflir Ayvazo¤lu’nun çal›flmas›nda da ifade edilir.(2006: 74). Küçük A¤a roman›n›n kiflileri hakk›nda yaz› kaleme alan Muzaffer Uy-guner de, farkl› ve zengin kifli kadrosunun romandaki canl›l›¤›na de¤inir:

“Bu¤ra, imanl› ve inançl› kiflilerin baflard›¤› bir büyük kurtuluflun roman›n› yazar-

ken kiflilerini çok iyi seçmifltir. Bunlar, birer simgedir, birer tiptir. Ancak, bu yönle-

riyle birer gölge, silik birer iz olarak kalmam›fllard›r. Bu¤ra, bunlara can vermifl, ruh

katm›flt›r. Kifliler bir bütün olarak verilebilmifltir. Kifliler kendi yap›lar› ve yarat›fllar›

içinde z›tl›klara düflmemekte; yapayl›k izlenimi vermemektedir.” (1976: 93).

Gerçekten de, Küçük A¤a roman› dikkatle okundu¤unda görülecektir ki kurgudayer alan flah›slar›n tümü, Millî Mücadele y›llar›n›n birer unsurunu simgelemektedirler.

Sevim Kantarc›o¤lu, roman› destan olarak de¤erlendirir:

“Tar›k Bu¤ra ‘Küçük A¤a’ adl› eserinde bir destan yaratm›fl ve bu destan› roman

kahramanlar›n› kullanarak roman›n estetik yap›s› içinde somutlaflt›rm›flt›r. Bir des-

tanda, bir halk›n tarihin belli bir zaman› ve mekan› içinde sahip oldu¤u ortak de-

¤erleri, idealleri ve yücelik kavramlar› ifade bulurken, bu korik unsurun parçalar›n›

bir sanat eserinin organik bütünlü¤ü içinde birlefltiren bir trajik veye traji-komik

omurga da bulunur.” (2008: 218).

Trajik veya traji-komik omurga, Çolak Salih ve Küçük A¤a’n›n yaflad›klar›d›r.Taner Timur, Küçük A¤a’n›n Milli Mücadele y›llar›na Türk-‹slam sentezi perspekti-finden yaklaflt›¤›n›, bu nedenle de 12 Eylül sonras›nda çok okundu¤unu belirtir:

“Küçük A¤a roman› Ulusal Kurtulufl Savafl›’n›n ‘Türk-‹slam sentezi’ çevresinde sergi-

lenmesidir. Eserin kahraman› ve en sevimli gösterilen kiflisi, kritik anlarda ‹mam Ga-

zali’nin ‹hya-ul Ulum’unu okuyan ‹stanbullu Hocad›r. Küçük A¤a’n›n sonunda Ku-


vay› Milliye’ye kat›lmas›, eseri tabularla biçimsel bir uzlaflma haline sokar ve gerçek-

te Kemalistlerin prim kaybetti¤i, fleriatç›l›¤›n canland›¤› 12 Eylül döneminde roman

bask› üzerine bask› yapar.” (1991: 60).

Küçük A¤a roman›nda iki flahs›n di¤erlerinden fonksiyon ve simgeledi¤i unsur-lar bak›m›ndan öne ç›kt›¤›n› görüyoruz: Küçük A¤a (önceleri ‹stanbullu Hoca) veÇolak Salih. Tar›k Bu¤ra, Çolak Salih’in asker olmas› dolay›s›yla, dönemin siyasalve sosyal olaylar›n›, kurgu içerisinde anlatmakta zorlanmaz. Çolak Salih, geçmiflinihtiflam›n› aramaktad›r. Çanakkale’de kolunu kaybetmifl, herkesin kendisine ac›maduygular›yla yaklaflt›¤›, hatta uzaklaflt›¤› bir adam hâline gelmifltir. Görev anlay›fl›en üst seviyede geliflmifl olan Çolak Salih, halk adam›d›r. Memleketine ve vatan›-na geleneksel ba¤l›l›¤› temsil etmektedir. Millî Mücadele öncesinde çok iyi bir as-kerdir. Silah talimlerinde hâlâ iyidir. Ayn› zamanda güvenilir bir kuryedir. Aile ha-yat› söz konusu de¤ildir.

‹stanbullu Hoca, Anadolu insan›n›n Millî Mücadeleye bak›fl›n› en iyi ortaya ç›-karabilecek bir mekândad›r: Cami. Cami, Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Millî duyarl›-l›¤›n, halifeye ba¤l›l›¤›n en çok konufluldu¤u, tart›fl›ld›¤›, duyarl›l›¤›n›n yafland›¤›mekân durumundad›r. Roman içerisinde tedricen tan›d›¤›m›z ‹stanbullu Hoca, bafl-lang›çta cemaati etkileyen konuflmalar› ve Osmanl›ya ba¤l›l›¤› ile karfl›m›za ç›kar.Daha sonra efli ve aile duyarl›l›¤› çevresinde tan›t›lan ‹stanbullu Hoca, roman›nilerleyen k›s›mlar›nda Millî Mücadeleye ve ba¤›ms›zl›¤a olan inanc› ile ortaya ç›kar.Ancak zafer sonras›na dair kuflkular› da vard›r.

‹stanbullu Hoca’n›n roman›n bafllang›c›nda din adam› olmas› bir tesadüf de¤il-dir. Roman, ‹stanbullu Hoca’n›n (Mehmet Reflit), Küçük A¤a olufl maceras› üzerinekurulmufl gibidir. Tar›k Bu¤ra’n›n bir din adam›n› temel kahraman olarak belirle-mesinde ve roman›n› ondaki de¤iflim üzerine kurmas›n›n bir nedeni de vatan›nkurtulmas›nda dinin fonksiyonunu da tan›mlamakt›r:

“Bu millet her zaman oldu¤u gibi o devirde de vatan sevgisini, devlet fluurunu dini

ile iç içe duyard›. Her savafl bir cihad olagelmiflti. Vatan, millet sembolleri din sem-

bolü ile birlefliyordu: Bir tek bayrakta üç kutsall›k. Bu milletin kaderi, bu milletin tâ

kendisi yüzy›llar boyunca iflte bu bayrakt›.” (Ayvazo¤lu, 2006: 78-79).

Tar›k Bu¤ra Küçük A¤a roman› için kaleme ald›¤› bu önsözde, din unsurununMillî Mücadeledeki rolünü tan›mlarken, Küçük A¤a’n›n yaflad›¤› maceran›n da ça¤-dafllar›n›n en az yar›s›n›n ortak kaderi oldu¤unu söyler.

Attilâ ‹lhan-Dersaadet’te Sabah Ezanlar› Attilâ ‹lhan’›n Aynan›n ‹çindekiler serisinin dördüncü kitab› olarak yay›mlananDersaadet’te Sabah Ezanlar›’n›n bas›m y›l› 1981’dir. (Daha öncekiler B›ça¤›n Ucu,S›rtlan Pay› ve Yaraya Tuz Basmak yay›nland›. Daha sonra da O Karanl›kta Biz) At-tilâ ‹lhan bu romanlar›nda yak›n dönem Türk tarihini kurgu ile yorumlamaktad›r.Turgut Gö¤ebakan, Attilâ ‹lhan’›n romanlar›nda tarihin hangi yönüyle ve hangimetodla ele al›nd›¤›n› flöyle aç›klamaktad›r:

“Ancak klasik bir tarihsel roman yazar› de¤il ‹lhan. Onun tarihsel ormanlar›nda geç-

miflle flimdiki zaman aras›ndaki çizgiye özel bir önem veriliyor. Geçmiflle flimdiki za-

man aras›nda bir nedensellik iliflkisi var bu romanlarda. Baflka bir deyiflle; her fley diya-

lektik bir yöntemle getiriliyor okurun karfl›s›na. Bir tarihsel olay› anlatm›yor yazar, ak-

sine tarihsel bir süreci yans›tmaya çal›fl›yor. Tarihsel olay›n yaln›zca kendisi de¤il, onu

do¤uran nedenler ve ortaya ç›kard›¤› sonuçlar da önemli ‹lhan için.” (2004: 79).


Attilâ ‹lhan, Dersaadet’te Sabah Ezanlar› roman›n› ayn› tarzda kaleme alm›fl, ya-k›n dönem Türk tarihinin belirli bir sürecini yans›tmaya çal›flm›flt›r. Roman, 1909’dan‹zmir’in Yunanl›lar taraf›ndan iflgalinden hemen sonras›na, Millî Mücadele’nin Ana-dolu’da güç kazand›¤› döneme kadar (1920) olan bir süreyi ifller. Dersaadet’te Sa-bah Ezanlar› isminden de anlafl›laca¤› gibi, Millî Mücadele y›llar›na, ‹stanbul’umerkeze alarak bakmaktad›r.

Attilâ ‹lhan, romana ‹zmir’in iflgal edilmesi gibi Türk tarihi aç›s›ndan önemli birolayla bafllar. Ancak kurguyu çevresinde oluflturaca¤› Abdi Bey, Neveser, MünifSabri ve di¤erlerinin bugünlere nas›l geldi¤ini aç›klayabilmek için 1909 May›s’›nakadar gider.

Roman, ‹ttihat ve Terakki mensubu Abdi Bey ve ailesi çevresinde Osmanl› ‹m-paratorlu¤u’nun son y›llar›na bakar. Bir bak›ma çözülüflün ve çöküflün temel ne-denlerini, iç ve d›fl etkilerini irdeler. ‹ttihat ve Terakki’nin ülkeyi yönetecek bilgi vebeceriden yoksunlu¤unun, Abdi Bey gibi insanlar› bünyesinde bar›nd›rmas› gibinedenlere dayal› vurgusu yap›l›r. Ayr›ca ‹zmir’in iflgalinden sonra Anadolu’da bafl-layan canlanmay›, ‹stanbul’dan Anadolu’ya yap›lan katk›y› Münif Sabri ve benzeriroman kiflileri çevresinde dikkatlere sunar.

Attilâ ‹lhan, toplumumuzun on y›ll›k bir sürecine yaln›zca tarihî aç›dan bakmaz.Bu süreci; sosyal hayat›, siyasal panoramay›, iktisadi durumu ve e¤lence diyebile-ce¤imiz cinsellikleri roman kiflilerinin dünyas›na yerlefltirerek kurgusunu gerçeklefl-tirir. Yani yak›n tarihimizi ilgilendiren olaylar dizisini çok genifl aç›lardan irdeler:

“Yak›n tarihimizden bir kesiti, 1909-1920 y›llar›n› iflleyen Dersaadet’te Sabah Ezan-

lar›, Kemal Tahir’in Devlet Ana’s›ndan sonra ça¤dafl Türk edebiyat›n›n ikinci büyük

tarihi roman›. Hangi Bat›, Hangi Sol, Hangi Sa¤ ve Hangi Atatürk’ün yazar› Attilâ

‹lhan, bu eserlerin malzemesini oluflturan araflt›rma ve düflünce ürünlerini yeni ro-

man›nda fiksiyonuna temel olarak kullan›yor. fiöyle de diyebilirim: Yazar, y›llard›r

ilgilendi¤i kültür ve tarih yorumunu bir roman türü düzeyinde estetik alana aktar›-

yor.” (Aytaç, 1981:103).

Yazar›n çok genifl bir perspektiften hareket etti¤ini, Jön Türkleri, ‹ttihat ve Te-rakki’yi, Millî Mücadele y›llar›n›n bütün boyutlar›n› araflt›rd›¤›n›, roman kurgusunuolufltururken de bu araflt›rmalar›ndan yararland›¤›n› söyleyebiliriz.

Attilâ ‹lhan, Dersaadet’te Sabah Ezanlar›’nda Neveser’in babas› “Alaman Ziya”çevresinde Osmanl›-Alman iliflkilerini anlat›r. II. Abdülhamit döneminde Osmanl›‹mparatorlu¤unun neredeyse bütün ticari iliflkileri Almanya ile yap›lmaktad›r. Atti-lâ ‹lhan burada, bir bak›ma, I. Dünya Savafl›’n›n nedenlerini bir baflka noktadaaç›klamakta, as›l f›rt›nan›n ‹ngiltere, Fransa gibi ülkelerle Almanya aras›nda koptu-¤unu, Osmanl›’n›n paylafl›lmas› noktas›nda yafland›¤›n› sezdirmektedir. MustafaReflit Pafla’n›n Tanzimat döneminde “Devlet-i Aliyye’nin” kaderini ‹ngilizlerin elineb›rakt›¤›n› diyaloglar arac›l›¤›yla belirten Attilâ ‹lhan, II. Abdülhamit döneminde deAlmanlarla ittifak yaparak Rusya ve ‹ngiltere’ye karfl› güç kazand›¤› zann›nda oldu-¤unu, bu nedenle de her fleyin Almanlara b›rak›ld›¤›n› dile getirmektedir. Alman-larla iktisadi ve teknolojik yard›mlaflman›n boyutlar› “Alaman Ziya” arac›l›¤›yla,onun yorumuylad›r:

“Devlet-i Aliye, Kaiser’in Almanya’s›yla, her gün biraz daha iç içe girmektedir: Ru-

meli Demiryollar›’n›n ard›ndan, aa, bir de bak›yorsun Anadolu Demiryollar› fiirke-

ti kurulmufl! Saray’dan ‘imtiyaz›’ al›r almaz, döfledikleri raylarla Almanlar, Dersaa-


det’i Anadolu bozk›r›n›n taa içlerine ba¤l›yorlar: ‹zmir, Adapazar› kap› komflusu

oluveriyor, Eskiflehir’se yak›nda bir flehir. ‘Himmetleri var olsun!’ derken, Düvel-i Mu-

azzama’y› birbirine katan, o ‘devasa’ Ba¤dad Demiryolu Projesi! Harikulade bir ta-

savvur! Ordu-yu Hümayun, Dersaadet’te flimendifere bindi mi, o cehennem s›ca¤›

Arabistan çöllerinde k›r›lmadan, icab-› halinde, flehr-i dil-ara-y› Ba¤dad’a vas›l ola-

bilecek.” (Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 2003: 210).

Almanlarla, Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde kurulan ekonomik ba¤lant› yu-kar›dakiler ile s›n›rl› de¤ildir. Neredeyse ülkenin bütün ihtiyaçlar› Almanlardankarfl›lanmaktad›r. Yukar›daki al›nt›da da dile getirildi¤i gibi, bu iliflkiler dünyan›nbüyük devletlerinin tepkisine neden olmufltur. Bu da, I. Dünya Savafl›’n›n, sonuç-lar›ndan da anlafl›ld›¤› kadar›yla, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Almanya’ya gitme-sinden korkan “Düvel-i Muazzama”n›n, Osmanl›’y› paylaflma kayg›s›ndan kaynak-land›¤›n› ortaya koymaktad›r. Büyük devletler, Osmanl›’y› paylaflmak için savaflt›-lar; biz, Çanakkale’deki savunma d›fl›nda, kenarda bekledik. Savafl bitiminde depaylafl›m› kabullendik. Diriliflimiz, daha sonrad›r.

Attilâ ‹lhan’›n Dersaadet’te Sabah Ezanlar›’n›n kurgusunda düflüncelerini aktar-mada yararland›¤› kiflilerden biri de Neveser’in kardefli Ahmet Ziya’d›r. Ahmet Zi-ya’dan romanda, iflgal ‹stanbul’unda iflçi hareketlerinin anlat›lmas›nda yararlan›l›r.O, ba¤›ms›zl›k mücadelesinin iflçiler taraf›ndan verilebilece¤i görüflündedir. Bir ba-k›ma da sosyalizmin temsilcisi durumundad›r. Ahmet Ziya, Aynan›n ‹çindekiler se-risinde Dersaadet’te Sabah Ezanlar›’ndan sonra da varl›¤›n› sürdürür. GönüldenEsemenli Söker, Ahmet Ziya tipinin, 1909’den itibaren Türk solunun halkla bütün-leflememe yan›lg›s›n› vermek için romana tafl›nd›¤›n› belirtir:

“Tarihdizinsel s›raya göre ilk defa ‘Dersaadet’te Sabah Ezanlar›’nda örneklenmeye

bafllayan Türk solculuk hareketleri ve Türk solcu ayd›n›n› as›l onun maddi ve mane-

vi kayna¤›n› oluflturan halk tabakalar›na yabanc›laflt›ran yan›lg›s›, ‘Aynan›n ‹çin-

dekiler’ roman dizisinin yay›mlanm›fl befl kitab›nda da ele al›n›p olumlu geliflimini

Ahmet Ziya’yla ‘O Karanl›kta Biz’ adl› son romanda gösterir.

Attilâ ‹lhan, Ahmet Ziya’n›n söz konusu oldu¤u bölümlerde tarihî bilgileri, her za-

mankinden daha yo¤un bir biçimde romanlar›n›n dokusuna katar. Bu yaz›m tar-

z›ysa bu bölümlerin tarih a¤›rl›kl› olmas›na neden olur. Yazar, Ahmet Ziya’n›n Se-

lanik’te 1909’da bafllayan maceras›n› 1960’a kadar izleyerek Türk sosyalist düflün-

ce tarihinin olumlu ve olumsuz yönlerini göstermek isteyecek, solcu ayd›n›n kültürel

yan›lg›s›n›, onun eylemleriyle yazd›¤› tarih arac›l›¤›yla yans›tmak yoluna gidecek-

tir.” (2002: 140-141).

Yazar, Millî Mücadele döneminde, sosyalistlerin tam ba¤›ms›zl›ktan yana ol-duklar›n› da Ahmet Ziya ile vurgulamak ister. Attilâ ‹lhan, Ahmet Ziya’y› baflka ko-nularda da konuflturur. Buna ba¤l› olarak Ahmet Ziya, ‹ttihatç›lar›n hareketlerinde‹ngiliz Gizli Servisi’nin ve ‹talyan Mason localar›n›n tesiri oldu¤u görüflündedir. Ay-r›ca, t›pk› Kemal Tahir gibi, Bat› ile Bolfleviklik aras›nda tampon bir bölge kurul-mas› için Millî Mücadele’nin baflar›l› olmas›na izin verildi¤i görüflünü de belirtir(Koç, 2005: 511). Esemenli Söker, Attilâ ‹lhan’›n Ahmet Ziya ile Türk solunun ta-rihsel sürecini, kurgunun gerektirdi¤i kadar›yla yazma imkân› buldu¤unu da belirt-mektedir.


Dersaadet’te Sabah Ezanlar› roman›nda olaylar genel olarak ‹stanbul’da geçer.Ancak Selanik, Paris, biraz da ‹zmir roman›n kurgusu içerisinde olaylara sahneolur. Romanda sosyal hayat ve ekonomi dönemin siyasal hayat›yla iç içedir. ‹stan-bul’da iflçi problemlerinin ç›kmas›, insanlar›n yoksulluk nedeniyle f›r›nlara sald›r-mas›, Hal›c›zade Abdi Bey’in ticari faaliyetleri, yine Hal›c›zadelerin Leon Mizrahi ileiliflkileri ve Barzilay-Mizrahiler; hem bir dönemin çeflitli etnik ve dini gruplar›nyönlendirdi¤i Osmanl›’n›n iktisadi hayat›n› hem de bir dönemin ekonomik ve sos-yolojik panoramas›n› verir. Dönemin siyasal olaylar› da önceleri ‹ttihat ve Terakkive Abdi Bey çevresinde, daha sonra Millî Mücadele ekseninde Münif Sabri, Neve-ser, Ahmet Ziya’n›n yaflad›klar›na dayan›larak verilir. Türklerin d›fl›nda, romandayer alan ve bir dönemdeki icraatlar›yla çöküflü haz›rlayan Almanlar, Yahudiler veRumlar da dönemin sosyolojik olgusunu verirler. E¤lence hayat› da, Bacaks›z Ab-di Bey’in Paris’te, ‹stanbul’da Mizrahilerin evinde Roza ve Raflel ile yaflad›klar›ndanhareketle dikkatlere sunulmufl olur.

Milli Mücadeleyi anlatan romanlarda çat›flman›n ortaya ç›k›fl noktalar› nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5


Tarih ve roman aras›ndaki iliflki ve tarihsel roman

kavram› hakk›nda de¤erlendirme yapabilmek

Tarih, belgelerin ve daha önce yaz›lm›fl tarihlerin

›fl›¤›nda, günün getirdiklerinin de hesaba kat›la-

rak yorumlanmas› sonucunda ortaya ç›kar. Ro-

man ise, tarihsel gerçekli¤in romanc›n›n muhay-

yilesinde yeniden, herhangi bir kurala ba¤l› kal-

maks›z›n, tarihsel önem göz önünde tutulmaks›-

z›n kurgulanmas› sonucunda oluflur.

Türk edebiyat›n›n çeflitli dönemlerindeki tarihî

roman›n niteli¤ini tart›flabilmek

Türk edebiyat›nda bafllang›çta halk›n okuma

zevkini gelifltirmek ve halkta tarih bilincini uyan-

d›rmak maksad›yla popüler tarih romanlar› ya-

z›l›yordu.1920-1960 döneminde önemli popüler

tarih romanlar› kaleme al›nm›flt›r. Bu dönemde

uzak ve yak›n döneme ait tarih tezlerinin vur-

guland›¤› romanlar da kaleme al›nm›flt›r.1960

sonras› edebiyat›m›zda ise yak›n ve uzak döne-

min sosyolojik, ekonomik ve siyasal altyap›lar›-

n›n da sorguland›¤› eserler kaleme al›nd›. 1960

sonras› edebiyat›m›zda yak›n ve uzak dönemin

sosyolojik, ekonomik ve siyasal altyap›lar›n›n

da sorguland›¤› eserlerin kaleme al›nd›¤› görül-

mektedir.

Türk roman›nda, Türk tarihinin hangi evreleri-

nin nas›l yer ald›¤›n› aç›klayabilmek

Türk edebiyat›nda bafllang›çta halk›n okuma

zevkini gelifltirmek ve halkta tarih bilincini

uyand›rmak maksad›yla popüler tarih romanla-

r› yaz›l›yordu. Abdullah Ziya Kozano¤lu, Niza-

mettin Nazif (Tepedelenlio¤lu), Turhan Tan,

Vâlâ Nurettin, Fazl› Necip, ‹skender Fahrettin,

Peyami Safa, Sami Karayel, Hayrettin Ziya, Ke-

malettin fiükrü, Enver Behnan fiapolyo, Kadir-

can Kafl›, Ziya fiakir, Reflat Ekrem, Ilgaz-Vahap

Nevruzhan, Safiye Erol, Nihal Ats›z, Feridun Fa-

z›l Tülbentçi, Zuhuri Dan›flman, Ratip Tahir,

Turhan Tan, Reflat Ekrem Koçu, Murat Serto¤-

lu, Rag›p fievki Yeflim, gibi yazarlar, 1920-1960

döneminin önemli popüler tarih romanlar›n›

kaleme alm›fllard›r. Bu dönemde uzak ve yak›n

döneme ait tarih tezlerinin vurguland›¤› roman-

lar da kaleme al›nm›flt›r: Nahit S›rr› Örik’in Ab-

dülhamit Düflerken’i, Safiye Erol’un Ci¤erde-

len’i gibi. 1960 sonras› edebiyat›m›zda yak›n ve

uzak dönemin sosyolojik, ekonomik ve siyasal

altyap›lar›n›n da sorguland›¤› eserler kaleme

al›nd›. Kemal Tahir, Tar›k Bu¤ra gibi yazarlar›-

m›z Osmanl› imparatorlu¤unun kurulufl döne-

mini bu bak›mdan roman çevresinde kurgula-

yan eserler kaleme ald›. Mustafa Necati Sepet-

çio¤lu, Feridun Faz›l Tülbentçi, Turhan Tan,

Bekir Büyükark›n gibi yazarlar; Türk tarihinin

uzak ve yak›n dönemlerini romanlar arac›l›¤›y-

la okuyuculara ulaflt›rd›lar. Özellikle Mustafa

Necati Sepetçio¤lu’nun romanlar›nda bafllang›-

c›ndan Çanakkale’ye kadar getirdi¤i Türk tari-

hini anlat›rken e¤itim unsurlar›n› öne ç›kard›¤›

görülür. Yak›n dönem Türk tarihini konu alan

romanlar ‹ttihat ve Terakki, Mütareke ve Milli

Mücadele dönemlerini konu almaktad›rlar. Bu

dönemleri anlatan Yakup Kadri Karaosmano¤-

lu, Halide Edip Ad›ar, Reflat Nuri Güntekin, Pe-

yami Safa, Nahit S›rr› Örik gibi isimler, bir ba-

k›ma yaflad›klar›n› naklederler. Yani ça¤lar›n›n

tan›kl›¤›n› yaparlar. Samim Kocagöz, Tar›k Bu¤-

ra, Kemal Tahir gibi yazarlar da, çocuk gözle-

riyle gördüklerini anlat›rlar.

Yak›n tarihin roman›m›za nas›l yans›d›¤›n› ör-

nek romanlar arac›l›¤›yla yorumlayabilmek

Ci¤erdelen (1946), Safiye Erol’un en meflhur ro-

man›d›r. Romanda flimdiki zaman ile geçmiflte

meydana gelen tutkulu bir aflk etraf›nda, Türk

roman›n›n geleneksel temalar›ndan olan Do¤u-

Bat› çekiflmesinin ifllendi¤i dikkati çekmektedir.

Kemal Tahir romanc› olarak Türk tarihinin geçir-

di¤i sosyal de¤iflimleri ifller. Bu çerçevede de ta-

rihi kullan›r. Osmanl› Devletinin kurulufl süreci-

ni Devlet Ana roman›nda, Ankara Savafl› (1402)

dönemini da yar›m kalm›fl Topal Kas›rga’da ifller.

Kemal Tahir, Türk tarihi ve toplum düzenine ilifl-

kin düflüncelerini Devlet Ana’da sistemli bir fle-

kilde aktar›r.

Özet

1NA M A Ç

3NA M A Ç

2NA M A Ç

4NA M A Ç


II. Abdülhamit döneminin son y›llar› ile ‹ttihat ve

Terakki’nin ilk y›llar›n› konu edinen Abdülhamit

Düflerken roman›nda Nahit S›rr› Örik, çocukluk

y›llar›nda tan›¤› oldu¤u tarih kapsam›nda de¤er-

lendirilebilecek olaylar› kurgulamaktad›r.

Tar›k Bu¤ra’n›n ikinci roman› olan Küçük A¤a,

1963 y›l›nda ‹stanbul’da yay›mlan›r. Tar›k Bu¤ra,

Küçük A¤a’y› çocuklu¤undan itibaren babas›n-

dan, babas›n›n arkadafllar›ndan dinlediklerinden

ve yaz›l› belgelerden hareketle kaleme ald›¤›n›

belirtir. Küçük A¤a, Millî Mücadele y›llar›n›n Ku-

vay› milliyenin oluflumundan Çerkez Ethem bir-

liklerinin bozguna u¤rat›lmas› aras›ndaki döne-

min kurgusu niteli¤indedir.

Attilâ ‹lhan, Dersaadet’te Sabah Ezanlar› roman›-

n› ayn› tarzda kaleme alm›fl, yak›n dönem Türk

tarihinin belirli bir sürecini yans›tmaya çal›flm›fl-

t›r. Roman, 1909’dan ‹zmir’in Yunanl›lar taraf›n-

dan iflgalinden hemen sonras›na, Millî Mücade-

le’nin Anadolu’da güç kazand›¤› döneme kadar

(1920) olan bir süreyi ifller. Dersaadet’te Sabah

Ezanlar› isminden de anlafl›laca¤› gibi, Millî Mü-

cadele y›llar›na, ‹stanbul’u merkeze alarak bak-

maktad›r.


1. Türk Edebiyat›’ndaki ilk tarihi roman ve yazar› afla-¤›dakilerden hangisinde birlikte verilmifltir?

a. Attila Ilhan-Dersaadet’te Sabah Ezanlar›b. Ahmet Mithat-Yençerilerc. Tar›k Bu¤ra-Osmanc›kd. Nahit S›rr› Örik-Abdülhamit Düflerkene. Tar›k Bu¤ra-Küçük A¤a

2. Afla¤›dakilerden hangisi tarihî bir romanda yer al-mas› gereken unsurlar aras›nda yer al›r?

a. Tarihi belge b. Kaynakçac. (Fiksiyon) Kurgud. Resmi tarihe uygunluke. Gerçeklik

3. Afla¤›dakilerden hangisi Kemal Tahir’in romanlar›-n›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Devlet Ana roman›nda Osmanl› Devletinin ku-rulufl sürecini anlatmas›

b. Baflka romanlar›nda da tarihi konular› ifllemesic. Türk tarihinin geçirdi¤i sosyal de¤iflimlerin ro-

manlar›n›n konular› aras›nda olmas›d. Bir Mülkiyet Kalesi, Esir fiehrin ‹nsanlar›, Yor-

gun Savaflç› romanlar›nda Milli Mücadele Döne-mini anlatmas›

e. Romanlar›nda h›zla bat›l›laflmam›z gerekti¤i vebat›n›n kurumlar›yla bizim kurumlar›m›z›n ortakoldu¤u konusuna vurgu yapmas›

4. Safiye Erol’un roman› afla¤›dakilenden hangisidir?a. Ci¤erdelenb. Yorgun Savaflç›c. Osmanc›kd. Devlet Anae. Gönül Han›m

5. Cumhuriyet Döneminde yaz›lan tarihi romanlar›nkonusu afla¤›dakilerden hangisinde verilmifltir ?

a. Frans›z ihtilali ve etkisib. K›r›m Harbic. Lale Devri ve Döneminin flahsiyetlerid. Sanayi devriminin etkisie. Mütareke y›llar› ve karfl›lafl›lan zorluklar

6. Afla¤›dakilerden hangisi Demokrat Parti’nin iktidarsürecini romanlaflt›ran, bu dönemdeki siyasal olaylar›anlatan yazar-roman efllefltirmeleri aras›nda yer almaz?

a. Samim Kocagöz-‹zmir’in ‹çindeb. Attilâ ‹lhan-B›ça¤›n Ucuc. Tar›k Bu¤ra-Dönemeçted. Ayfle Kulin-Gece Seslerie. Safiye Erol-Ci¤erdelen

7. Afla¤›dakilerden hangisi Attila ‹lhan’›n Dersaadet teSabah Ezanlar› roman›nda söz konusu olan mekanlar-dan biri de¤ildir?

a. Istanbulb. Parisc. ‹zmird. Selanike. Bursa

8. Küçük A¤a roman› için afla¤›daki ifadelerden hangi-si söylenebilir?

a. Milli mücadele y›llar›n› anlat›r.b. Roman kad›n kahramanlar aras›nda geçmektedir.c. Romanda Anadolu mücadeleye karfl›d›r.d. Romanda dönemin hapishane hayat›n›n da izle-

rini görürüz.e. Romanda saray hayati teferruat›yla gözler önüne

serilmifltir.

9. Afla¤›dakilerden hangisi Mütareke dönemini anlatanroman ve yazar efllefltirmelerinden biri de¤ildir?

a. Yakup Kadri Karaosmanoglu-Yabanb. Halide Edib Ad›var-Ateflten Gömlek c. Nam›k Kemal-Cezmid. Tarik Bu¤ra-Küçük A¤a e. Kemal Tahir-Bir Mülkiyet Kalesi

10. Afla¤›dakilerden hangisi 1920-1960 y›llar› aras›ndapopüler tarih romanc›lar›ndan biri de¤ildir?

a. Peyami Safab. Safiye Erolc. Nihal Ats›zd. Ayfle Kuline. Turhan Tan

Kendimizi S›nayal›m


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Edebiyat›nda TarihselRoman” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih ve Tarihsel RomanKavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kemal Tahir-Devlet Ana”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Safiye Erol-Ci¤erdelen” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1920-1960 Aras›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1960 Sonras›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Attilâ ‹lhan-Dersaadet’teSabah Ezanlar›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›k Bu¤ra-Küçük A¤a”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1920-1960 Aras›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1920-1960 Aras›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Romanc›n›n tarihsel bilgiyi yorumlamas›nda hiçbir s›n›ryoktur. Konu ald›¤› zamana ait s›radan bir insan›n yafla-d›¤› devri de¤erlendirmesini sunabilece¤i gibi, savaflla-r›n ve siyasî olaylar›n görüntüsünü de nakledebilir. Hat-ta tarihsel gerçekli¤i istedi¤i tarzda de¤ifltirebilir. Buna“counter factual” denilmektedir. Osmanl› ‹mparatorlu-¤unun Sö¤üt d›fl›na hiç ç›kamamas›, Osmanl›’n›n Viya-na’y› fethetmesi gibi. Fakat böyle bir durum hemenokuyucunun tepkisiyle karfl›lafl›r veya alay konusu olur.Hiç denenmemifl olmas›na karfl›n, farkl› bir yorum vetarz oldu¤u da tart›flmas›zd›r.Tarihî roman, tarihin yeniden yans›mas› de¤ildir. Belkigeçmifli, fiksiyon bak›m›ndan yeniden yorumlama en-diflesidir.

S›ra Sizde 2

Tarihsel roman alan›nda ilk örnekleri Ahmet Mithatverir. Onun Yeniçeriler, Hasan Mellah yahut S›r ‹çin-de Esrar adl› eserleri ile, Musullu Süleyman, AhmetMetin ve fiirzâd romanlar› konu ve kahramanlar› ba-

k›m›ndan bu türün ilk örnekleri olarak gösterilir. Na-m›k Kemal’in Cezmi (1880), tarihi bilinçli olarak iflle-yen ilk tarihî roman›m›zd›r. Nam›k Kemal, Cezmi’ninflahs›nda, 16.yy.’da Osmanl›-‹ran-K›r›m iliflkilerini, biraflk-k›skançl›k olay› çevresinde anlatmaya çal›flm›flt›r.o¤lunu tablolaflt›rm›fl, kendine göre Türk de¤erlerinibetimlemifltir.

S›ra Sizde 3

Tarihsel roman›n etkin bir tarzda ortaya ç›k›fl› 1980 son-ras› dönemdir. 1980 sonras›nda yaln›z yak›n dönem de-¤il, Türk ve Dünya tarihinin en bilinmeyen dönemlerinekadar gidilir. “1980 sonras› kuflaktan türe birer ikiflereserle kat›lan Gürsel Korat (Zaman Yeli/1994), felsefiderinli¤i olan romanlar›yla ‹hsan Oktay Anar (Puslu K›-

talar Atlas›/1995, Kitabü’l Hiyel/1996, Efrasiyab’›n Hikâ-yeleri/1998), tarih ve fantezinin kar›fl›m› roman yazanElif fiafak (Pinhan), Handan Öztürk (Yaln›z Bebek-

ler/1996), ‹stanbul’un fethini konu alan tek roman›ndahem Do¤u’yu hem de Bat›’y› Marksist bir dikkatle elefl-tiren Nedim Gürsel (Bo¤azkesen-Fatih’in Roman›/1995),Haldun Çubukçu (Y›ld›zsayan/1996), konusunu XVII.yüzy›lda Osmanl› saray›nda yaflanan olaylardan alanZülfü Livaneli (Engere¤in Gözündeki Kamaflma/1996),mitolojik unsurlar› ve halk öykülerini folklorik malzemeile zenginlefltirerek roman formu içinde okura sunanYaflar Kemal (F›rat Suyu Kan Ak›yor Baksana/1998),geleneksel anlat› formlar›n› romana uyarlayan NazanBekiro¤lu (Yusuf ‹le Züleyha/2000, ‹simle Atefl Aras›n-da/2002), ‹skender Pala (Babil’de Ölüm ‹stanbul’da

Aflk/2003), Sad›k Yals›zuçanlar (Gezgin/2004)” (Gün-düz, 2006). Bu romanc›lar›n eserlerinde hem anlat›mtekni¤i bak›m›ndan farkl›l›klar, hem de tarihe bak›fl aç›-s›nda ilgi çekici yorumlar bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Kemal Tahir, Devlet Ana’da Türk milletinin -Osman-l›’dan gelen- devlet kurucu ve yaflat›c› dehâs›n›n günü-müzde de var oldu¤unu, Türk kimli¤ine yönelmek içinOsmanl›n›n ilk dönemlerine bakman›n zorunlulu¤unadikkat çekmifltir. Denilebilir ki Devlet Ana, tam mana-s›yla, Bat›’n›n bireycili¤ine karfl› Türk kimli¤ini ortayakoyan bir roman özelli¤iyle karfl›m›za ç›kar. H›ristiyanBat›’da soylular, köylüler (köleler) vard›r. Soylular, kö-leler üzerinde her türlü hakka sahiptir. Osmanl›’da isesosyal s›n›flar yoktur. Bu bak›mdan herkes devlete ba¤-l›d›r. Kemal Tahir özellikle tarihsel perspektifte bu vur-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


guyu yapar. Kemal Tahir, roman›n›, öncelikle cinayetvak’as› üzerine kurar. Ancak di¤er yandan Türklerindevlet kurmaktaki yeteneklerini sergiler.

S›ra Sizde 5

Milli Mücadeleyi anlatan romanlarda çat›flma iki noktabelirir. Bunlardan birincisi iflgal güçleri ile yurtsever in-sanlar›m›z›n mücadelesi fleklindedir. ‹flgal güçleri Ana-dolu’yu ve ‹stanbul’u paylaflma amac›yla iflgal edenFrans›z, ‹ngiliz, ‹talyan ve Yunan kuvvetleridir. Bunlaremperyalist güç olarak da tan›mlanmaktad›r. ‹kinci çat›flma da milli de¤erlerinden kopan ayd›nlar ileAnadolu’ya yönelip kurtulufl mücadelesine karar ver-mifl olanlar aras›ndad›r.

Yararlan›lan KaynaklarAnd›, M. Fatih. (2000). Tar›k Bu¤ra. ‹stanbul: fiule Ya-

y›nlar›.Argunflah, Hülya. (2006). “Tarihî Roman”, Türk Edebi-

yat› Tarihi 4. Ankara: Kültürve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›.Aytaç, Gürsel. (1981). “Attilâ ‹lhan’›n Yeni Roman› Der-

saadet’te Sabah Ezanlar›’n›n Biçim Özellikleri”, Yaz-

ko Edebiyat. 11, Eylül: 103-106. Ayvazo¤lu, Beflir. (2006). Büyük A¤a: Tar›k Bu¤ra. 3.

Bask›, ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›.Carr, Edward Hallet. (1994). Tarih Nedir. 5. Bask›, ‹s-

tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Collingwood, R.G. (1996). Tarih Tasar›m›. Çeviren:

Kurtulufl Dinçer, 2.Bask›, Ankara: Gündo¤an Ya-y›nlar›.

Çelik, S. Dilek Yalç›n. (2006). “Popüler Roman”, Türk

Edebiyat› Tarihi. 4: 359-392. Çelik, Yakup. (2007). “Tarih Roman ‹liflkisi-Tarihi Ro-

manda Kifliler”, Turcology In Turkey Selected Pa-

pers. Editör: Laszlo Karoly, Szeged, 107-121.Çelik, Yakup. (2009). “Karanl›ktan Ayd›nl›¤a ‹ttihat ve

Terakki”, Milli Mücadele Çizgisinde Türk Roma-

n›na Bir Bak›fl. Ankara. Do¤an, Mehmet H. (1976). “Türk Roman›nda Kurtulufl

Savafl›”, Türk Dili Türk Roman›nda Kurtulufl Sa-

vafl› Özel Say›s›, 278, Temmuz: 7-40. Esemenli Söker, Gönülden. (2002). Attilâ ‹lhan’da Kül-

tür Sorunsal›. Ankara: Bilgi Yay›nevi, 394.

Fedai, Özlem. (1998). “Kemal Tahir’in Romanlar›ndaTarih ve Toplum”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sos-

yal Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Yüksek Li-

sans Tezi, ‹zmir. Fethi Naci. (1990). 100 Soruda Türkiye’de Roman ve

Toplumsal De¤iflme. 2. Bask›, ‹stanbul: GerçekYay›nlar›.

Fethi Naci. (2002). Yüz Y›l›n Yüz Türk Roman›. 4.Bask›, ‹stanbul: Adam Yay›nlar›.

Gö¤ebakan, Turgut. (2004). “Attilâ ‹lhan’›n Romanlar›n-da Kurtulufl Savafl› Manzaralar›” Tarihsel Roman

Üzerine. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 77-116. Gündüz, Osman. (2006). 1960 Sonras› Türk Edebiya-

t› Tarihi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Ya-y›nlar›, 279-382.

Gürsel, Nedim. (1997). “Tarihsel Roman Tarihi Yorum-layan Romand›r”, Hürriyet Gösteri. 197-198, Ni-san-May›s: 74-75.

‹lhan, Attilâ. (1982). Dersaadet’te Sabah Ezanlar›. ‹s-tanbul: Bilgi Yay›nlar›.

Kantarc›o¤lu, Sevim. (2008). Yak›nça¤ Tarihimizde

Roman. ‹stanbul: Paradigma Yay›nc›l›k.Tahir, Kemal (1976). Devlet Ana, ‹stanbul: Bilgi Yay›n-

lar›. Koç, Murat. (2005). Türk Roman›nda ‹ttihat ve Te-

rakki (1908-2004). ‹stanbul: Temel Yay›nlar›.Narl›, Mehmet. (2007). Roman Ne Anlat›r Cumhuri-

yet Dönemi (1920-2000) Türk Roman› Üzerine

Tematik Bir Tasnif ve De¤erlendirme. Ankara:Akça¤ Yay›nlar›.

Özher, Sema. (2009). “Romanc› Kimli¤iyle Attilâ ‹lhan”,F›rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ba-

s›lmam›fl Doktora Tezi. Elaz›¤.Tafltan, Zeki. (2000). Türk Edebiyat›nda Tarihî Ro-

manlar (Türk Tarihi ‹le ‹lgili 1871- 1950). ‹stan-bul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›n-lar›.

Tekeli, ‹lhan. (1998). Tarih Yaz›m› Üzerine Düflün-

mek. Ankara: Dost Kitabevi.Timur, Taner. (1991). Osmanl› Türk Roman›nda Ta-

rih Toplum ve Kimlik. ‹stanbul: Afa Yay›nlar›.


Bloch, Marc. (1985). Tarihin Savunusu ya da Tarihçi-

lik Mesle¤i, Çev: Mehmet Ali K›l›çbay. Ankara: Bi-rey ve Toplum Yay›nlar›.

Bu¤ra, Tar›k. (1998). Osmanc›k. 9. Bask›, ‹stanbul:Ötüken Neflriyat.

Carr,Edward Hallet-Fontana, Jose. (1992). Tarih Yaz›-

m›nda Nesnellik ve Yanl›l›k. Çev: Özer Ozanka-ya, Ankara: ‹mge Kitabevi.

Ertop Konur. (1997). “Romanc›l›¤›m›zda Tarihe Yakla-fl›m”, Hürriyet Gösteri. 197-198, Nisan-May›s.

Gö¤ebakan, Turgut. (2004). Tarihsel Roman Üzerine,

Akça¤ Yay›nlar›, Ankara. Özlem, Do¤an. (1996). Tarih Felsefesi. 2. Bask›, ‹stan-

bul: Anahtar Kitaplar Yay›nevi.Öztürk, Prof. Dr. Mustafa. (1999). Tarih Felsefesi, Elaz›¤.Popper, Karl R. (1998). Tarihselcili¤in Sefaleti. 2. Bas-

k›, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›.Tosh, John. (1984). Tarihin Peflinde-Modern Tarih

Çal›flmas›nda, Hedefler, Yöntemler ve Yeni

Do¤rultular. Çev: Özden Ar›kan, ‹stanbul: TürkVakf› Yurt Yay›nlar›.

Tural, Sad›k K. (1976). “Tarihî Roman ve Ats›z’›n TarihîRomanlar› Üzerine Düflünceler”, Ats›z Arma¤an›.

‹stanbul: Ötüken Yay›nevi.Yalç›n, S. Dilek. (2005). Yeni Tarihselcilik Kuram› ve

Türk Edebiyat›nda Postmodern Tarih Roman-

lar›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Yavuz, Hilmi. (1997). “Tarihî Roman Ancak Belli Bir Ta-

sar›mdan Yola Ç›k›larak Yaz›labilir”, Hürriyet Gös-

teri. 197-198, Nisan-May›s.

Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;“Toplumcu Gerçekçilik”, “Toplumcu Gerçekçi Edebiyat”, “Toplumcu Ger-çekçi Roman” kavramlar›n›n birbiriyle iliflkisini aç›klayabilecek,Toplumcu Gerçekçi Edebiyat’›n Türkiye d›fl›ndaki edebi ve düflünsel kaynak-lar›n›, Türk edebiyat›nda “Toplumcu Geçekçilik” ak›m›n›n sosyal ve siyasalarka plan› hakk›nda de¤erlendirme yapabilecek,Toplumcu Gerçekçi Roman’›n ilk örneklerini ve bu eserlerin kendilerindensonra gelen eserleri yap› ve içerik bak›m›ndan nas›l etkilediklerini aç›klaya-bileceksiniz.

‹çindekiler

• Edebiyat ve ‹deoloji• Toplumcu Gerçekçi Edebiyat• Toplumcu Gerçekçi Roman• Sosyal Realizm

• Türk Roman› ve Sosyalist Gerçekçilik

• 1930-1980 Aras› Türk Roman›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Ça¤dafl Türk Roman› Toplumcu GerçekçiRoman ve Geliflimi

• TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ ROMANINS‹YASAL SOSYAL ARKA PLANI

• TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ KÖYROMANI

• TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ ‹fiÇ‹ROMANI

• TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ AYDINROMANI


TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ ROMANIN S‹YASAL SOSYALARKA PLANI Türkiye’de toplumcu gerçekçi edebiyat›n siyasal ve düflünsel arka plan›n›n Cum-huriyet öncesinden bafllad›¤› genel bir yaklafl›m olarak kabul edilse bile, bu kabul,siyasal ve edebi metinlerle fazlaca desteklenebilecek, bir kabul de¤ildir. AhmetOktay’›n dedi¤i gibi Türkiye solunun geçmiflinde kuramsal taban görme e¤ilimi ro-mantik bir tav›rd›r (Oktay 2008:209). Edebiyat›n sosyal ifllevini öne ç›karan Tanzi-mat yazarlar›ndan Sami Paflazade, Fransa’da ayak üstü tan›flt›¤› Lenin’den çokönemsiz bir flekilde söz eder. Tanzimat ayd›n› devleti ›slah etmek için meflrutiyetedo¤ru giden yolu ararken Marksç› bir siyasal tasar›m›n Avrupa’da olgunlaflt›¤›n›nfark›na bile varmaz. Oktay, Tanzimat ayd›n›n›n esas›nda bir burjuva edebiyat› ya-ratmakta olduklar›n› Fuat Köprülü’den yapt›¤› flu al›nt›yla destekler: “Saraya veonun dayana¤› olan medreseye, tekkeye devlet adamlar›na, ayan ve eflrafa daya-nan feodal klasik edebiyata karfl›l›k, fiinasi, Ziya Pafla ve Kemal mektebi, vatan mil-let ve halkç›l›k mefkurelerine hizmet eden ve tamam›yla Frans›z edebiyat›ndanmülhem yeni bir burjuvazi edebiyat› yaratmak istiyordu.” (Oktay, 2008: 211). Tür-kiye’deki sosyalist fikirlerin kaynaklar›na bak›l›rken Beflir Fuat’a da at›f yap›l›r.Onun biyolojik materyalizmi ve din karfl›tl›¤›, bu at›flar›n yap›lmas›na vesile olmufl-tur. Gerçekte Beflir Fuat’›n yaz›lar›nda Marks’a hiç at›f bulunmad›¤› gibi Avrupa veRusya’daki etkisine dair de bilgi yoktur. Tevfik Fikret’in devlet karfl›tl›¤›, hürriyet veyoksulluk fliirleri, zaman zaman Türkiye sosyalist edebiyat›n›n öncülü gibi yorum-lansa da esasen Fikret, pozitivist ve hümanist etkilerle yerleflik kültür ve siyasetetepki gösterir. Kald› ki Osmanl› toplum yap›s›n›n din, tevekkül, devlet ve tebaa gi-bi ana belirleyicileri, sömüren ve sömürülen fleklindeki s›n›flaflman›n do¤urucusuolan sanayileflmeye ve kapitalistleflmeye imkân vermemifltir. Osmanl›’dan Cumhu-riyet’e uzanan süreçte, baflta toplumcu gerçekçi edebiyat›n ana metni olan Das Ka-pital dahil olmak üzere sosyalizm etraf›nda da bir çeviri etkinli¤i olmam›flt›r.

Osmanl› Türkiyesinde sosyalist düflünce esas olarak ‹kinci Meflrutiyet dönemindegörülür. Genel kay›tlara göre Türkiye’de sosyalist düflüncenin ilk yazar›, 1910’da ç›-kard›¤› ‹fltirak adl› gazeteden dolay› ‹fltirakçi Hilmi olarak bilinen Hüseyin Hilmi’dir.‹fltirakçi Hilmi’nin 1919’da kurdu¤u Türkiye Sosyalist F›rkas› ve yay›nlad›¤› idrak ga-zetesi ile debba¤hane, tersane ve tramvay grevlerinde önemli rolü oldu¤u belirtilmek-tedir. Oya Baydar, “‹stanbul iflçi hareketi üzerindeki etkinli¤i ‹ngiliz iflgal kuvvetleri-nin deste¤ine sahip oldu¤u flaibesiyle gölgelenmifl olsa da, özellikle tramvay iflçileri-

Toplumcu Gerçekçi Roman ve Geliflimi

nin sonraki y›llarda da sürecek mücadele gelene¤inde Hüseyin Hilmi’nin de pay› ol-du¤u söylenebilir” demektedir. Hüseyin Hilmi’nin ‹fltirak dergisinde özellikle 1912 y›-l›ndaki say›larda sosyalizm ve onun çevresindeki kavramlar› tart›fl›l›yor olmas›, onunOsmanl› Türkiyesindeki ilk sosyalist yazar olarak an›lmas›n› geçerli k›lmaktad›r.

‹fltirak Çevresi içinde Hüseyin Hilmi’den sonra ad› üzerinde en çok konuflulanikinci kifli Dr. Refik Nevzat’t›r. Refik Nevzat, eski bir Jön Türk’tür; Paris’te bulundu-¤u s›ralarda Frans›z sosyalistlerinden etkilenerek solcu olmufl, Hüseyin Hilmi çev-resi ile irtibata geçmifl ve Osmanl› Sosyalist F›rkas›’n›n Paris flubesini kurumufltur(Tekin, 2002:176).

Cumhuriyet döneminde, hukuk, e¤itim, milli ekonomi gibi alanlardaki modern-leflmeler, birçok yönüyle, Tanzimat ve Islahat hareketlerinin, h›z ve yayg›nl›k ka-zanm›fl flekli olarak görülebilirler. ‹ttihat ve Terakki’nin 1913’lerden sonra milliyet-çi ideolojiyi sistemlefltirmesi ve bir yönetim taban› olarak ifllemesi düflünülürse,Cumhuriyetin, bu sürecin siyasal ink›lâb› oldu¤u kabul edilebilir. Yeni devletin dü-flünsel yap›s›n› ve hedeflerini anlamak için, 1922 ile 1938 aras›nda yap›lan ink›lap-lar›n belli bafll›lar›n› hat›rlamak yeterlidir. Yeni devletin ve kültürün inflas›nda dü-flünsel temel Türk milliyetçili¤idir. Laik ve pozitivist karakterli bu milliyetçilik, ye-ni sosyolojinin tekliflerini tafl›mak durumunda oldu¤u gibi, yönetim ve kurumsalalandan itilen dinin b›rakt›¤› boflluklar› da doldurmak durumundad›r.

Tek Parti döneminin edebiyat fikir hayat›n› belirleyen halkç›l›k düflüncesidir.Asl›nda halkç›l›k düflüncesini Mustafa Kemal, Gökalp’ten alm›flt›r ve onun içinhalkç›l›k merkezinde halk› s›n›fs›zlaflt›rmak vard›r. ‹nönü döneminde ise halk› “ay-d›nlatmak, istenilen do¤rultuda dönüfltürmek” merkezinde kalm›flt›r. Sosyalist vehümanist e¤ilimlerle birleflmifltir bir ölçüde. Etkinli¤ini Halkevleri ve köy enstitüle-ri ile geniflletmifltir. Tek Parti ideolojisinin kald›raçlar› durumundaki halkç›l›k veköycülükle olsun; o kavramlar› sahiplenen sol Kemalistlerin ek bir kilit kavram sa-yarak devreye soktuklar› Hümanizmle olsun, solun iliflkileri her zaman kar›fl›k vesorunlu olmufltur. Sosyalist, iflçi s›n›f› diyemedi¤i için, köylü ve halk kavramlar›nasar›lm›flt›r (Oktay, 1993:53-58).

Türk edebiyat›nda genel olarak Marksizm merkezinden yay›lan ideolojik yap›-y› kuran kuflkusuz Naz›m Hikmet’tir. O, Türkiye’de s›n›flar›n çat›flmas›na dayananbir gelenek olmad›¤› halde, belki de ilk olarak emek, yoksulluk, sömürülme gibitemalar› ifllemeye bafllar. Naz›m Hikmet’in getirdi¤i bu içerik sadece Cumhuriyetdönemindeki fliiri de¤il bütün edebiyat› etkiler. Nitekim sadece ‹lhami Bekir Tez,Hasan ‹zzettin Dinamo, R›faz Ilgaz, Hasan Hüseyin Korkmazgil, Ahmet Arif gibi fla-irler de¤il, Sabahattin Ali, Orhan Kemal, Kemal Tahir gibi romanc›lar da Naz›m’›naçt›¤› yolda devam ederler. Hatta 1960’larda modernist ve bireyci edebiyata (teme-li marksizim olsa da) karfl› ç›karak Sosyalist geliflmeye paralel etkinlikte bir edebi-yat ortam› kurmaya çal›flan ikinci kuflak toplumcu edebiyat da köy roman› da Na-z›m’›n kurdu¤u edebiyat atmosferinden nefes al›r. Naz›m Hikmet’in 1929 y›l›ndaResimli Ay dergisinin 4. say›s›ndan itibaren bafllatt›¤› “putlar› y›k›yoruz” kavgas› ,Türkiye’de edebiyat çevresinde bafllayan ideolojik kavgan›n da merkezini olufltu-rur. Naz›m’›n a¤›r bir flekilde elefltirdi¤i flairlerden birinin, yenileflen Türk fliirininilk mimar› (Abdülhak Hamit), di¤erinin, milliyetçili¤in ilk flairi (Mehmet Emin Yur-dakul) olmas›ndan dolay› büyük bir gürültü kopar. Örne¤in, Hamdullah Suphi, ‹k-dam gazetesinde Naz›m Hikmet ve arkadafllar›n› “bolflevik kap›s›n›n müseccel kö-leleri” (Oktay 1993:100) olarak nitelendirir. Naz›m Hikmet’in enternasyonal eflitlik-çi, modern ve materyalist durufluna, “Kerem ‹le Asl›” ve “fieyh Bedreddin Destan›”ile kurdu¤u sosyalist gelenek alg›s›, Türkiye’deki yerli sosyalizmin de kayna¤› ol-


Tek Parti döneminin edebiyatfikir hayat›n› belirleyenhalkç›l›k düflüncesidir.

mufltur. Nitekim Cahit Tanyol, Kemal Tahir hatta Attila ‹lhan’›n düflüncelerininmerkezi say›labilecek “Anadolu sosyalizmi” bu kaynaktan hareket etmifltir.

Türkiye’de hapishane ve edebiyat iliflkisinin sosyal bir olgu olarak tarihe yerlefl-mesinde de Naz›m Hikmet bir dönüm noktas›d›r. Komünizm prapagandas› yap-mak veya Türkiye Cumhuriyetini veya ordusunu tahkir etmek suçundan dolay› Na-z›m Hikmet bir çok defa yarg›land›¤› ve tutukland›¤› gibi, bir çok flair yazar da Na-z›m’›n kitaplr›n› okumak ve onun yapt›¤›n› yapmak gibi sebeplerden dolay› yarg›-lanm›fl ve mahkûm olmufltur. Siyasal ve edebi tarihe “Donanma Davas›” olarak ge-çen yarg›lamalar ve mahkumiyetler önemlidir. 1938’de Naz›m Hikmet, Kemal Ta-hir, Nuri Tahir, Hamdi Alev fiamilof, Emine Alev, Dr. Hikmet K›v›lc›ml›, Fatma Nu-diye Yalç›, Kerim Korcan, Mehmet Ali Kantan, Seyfi tekbilek, Hüseyin Avni Duru-gün gibi flair, romanc›, gazeteci yarg›lanm›fl ve hapse at›lm›fllard›r. Kemal Tahir veOrhan Kemal gibi toplumcu gerçekçi roman›n ustalar› say›lan bu iki ismin hayat›n-da Naz›m Hikmet’le kurduklar› iliflki ve bir e¤itim mekan› haline getirdikleri hapis-hane oldukça önemlidir.

Türk roman›nda toplumcu gerçekçili¤in ilk yans›malar›, iflçi hayatlar›n›n anlat›l-mas›yla 1930’larda bafllar. Baz› yazarlar, eserlerinde ikinci planda da olsa s›n›f ça-t›flmalar›na yer verirler. Reflat Enis, “okumufl bir tornac›”ya Marksist yorumlar yap-t›r›r: “Harbi isteyen patrondur; kapitalisttir. Yok olas› kapitalist... Sönmek bilmezihtiras›, onun gözlerini içinde bulundu¤u s›n›rlar›n›n d›fl›na çeker, ona, d›flar›da ifl-letecek maden laz›md›r; sürecek toprak laz›md›r. O, mal›n› satacak piyasa arar.”(Naci, 1990: 338). Maden iflçilerinin hayat›n› anlatan Reflat Enis, Afrodit Buhurda-n›nda Bir Kad›n’da (1938) maden iflçileriyle sanayi iflçilerini, “sömürülenler” olarakgösterir.

Sabahattin Ali, Sadri Ertem gibi yazarlar›n eserlerinde de belirli bir toplumcugerçekçilik vard›r. Ama söz konusu üç yazarda da “sosyalist öz”, tek tek yazarlar›nkiflisel özelliklerini, oturmufl veya seyyal birikimlerini yans›t›r. Henüz iflçi s›n›f›, bü-tünüyle toplumcu gerçekçi yöntemlerle ele al›nmaz. Ancak halka dönüfl, toplum-sal etkinlik sürecine giren yeni bir insan› haber verir. Meselâ Sabahattin Ali’nin Ku-yucakl› Yusuf’u. Bu yeni, yar› feodal bir yap›n›n veya yoksulluktan b›km›fl bir top-lumun insan›, oluflmakta olan yeni bilinçteki insan› yans›t›r: “‹flçi oluflumunda ilkhalka, Avrupa piyasalar›n›n artan taleplerine uygun olarak bahçe ve sanayi ürün-lerinin (yani uzmanlaflm›fl tar›m›n) geliflmesi sonucu tar›m kesiminde ilk kez kapi-talist üretim iliflkilerinin belirmeye bafllamas›d›r. (...) Yukar›da tan›mlad›¤›m›z an-lamdaki bir kapitalizmin, etki alan›na giren ilk yöre Çukurova olmufltur (Naci,1990: 326).

“Toplumcu bir yazar›m (...) Bozuk düzenimizin nedenlerini insanlar›m›za gös-termek, onlar› uyarmak, gösterip uyarmakla da kalmay›p, bozuk düzeni düzeltme-ye çaba göstermelerini, bu çabay› elbirli¤i ile göstermemiz gereklili¤ini yan›tlar›m.”(Orhan Kemal, 1974: 117) diyen Orhan Kemal, Çukurova’daki bu yeni geliflen,“kara düzen”in getirdi¤i iktisadi at›l›mlar içinde yenilen, ac› çeken, birbiriyle bo¤u-flan, s›n›f de¤ifltirme h›rs›yla birbirinin s›rt›na basan bu insanlar› yans›t›r. Denilebi-lir ki Türk roman›nda iflçiyi, bütün çevresiyle en genifl mânâda eserlerine alan ro-manc› Orhan Kemal’dir. “Ekmek” peflinde koflan küçük insan›n hayat›n› yazan ya-zar, flah›slar›n› bir “s›n›fsal bilinç” içerisinde göstermifl midir? Kendisinin roman bü-tününe sinen s›n›fsal bilincin düzeyi nedir? “kendini bilen bir yazar için zaten s›n›f-lar›n d›fl›nda bir edebiyat yoktur” diyen bir yazar›n, iflçileri, a¤alar›, iflbirlikçileri ör-tülü bir flekilde s›n›f bilinci içinde ele ald›¤› düflünülmelidir.

312. Ünite - Toplumcu Gerçekçi Roman ve Gel ifl imi

Türk roman›nda toplumcugerçekçili¤in ilk yans›malar›,iflçi hayatlar›n›nanlat›lmas›yla 1930’lardabafllar.

Kuflkusuz Cumhuriyet sonras›nda “yerli sosyalist düflünce” ve “yerli sosyalistedebiyat” ba¤lam›ndaki tart›flmalar›n içinde ad› en çok geçen yazar Kemal Ta-hir’dir. O, Kemalizmden Marksizm’e geçifliyle, yerli bir Sosyalizme evrilifliyle, Os-manl› gerçe¤ini kabul edifliyle, Osmanl› tarz› bir iktisadi anlay›fl› önermesiyle heptart›flmalar›n oda¤›nda yer al›r. Anadolu toplumunun yap›s›, tarihsel gerçe¤i ve an-lam› üzerine söyledikleri onu evrensel sosyalizmden ay›r›r. Asya Tarz› Üretim Tar-z›n›n özelliklerini ve niteliklerini Osmanl› ve Anadolu hayat›nda gören Kemal Ta-hir, her toplumun kendi iktisadi flartlar›na göre biçimlenece¤ini ve esasen bugün-kü sosyal bozuklu¤un toplumun kendi iktisadi ve siyasi yap›s›n› kuramamas›ndankaynakland›¤›n› düflünür.

Sadri Ertem, Reflat Enis, Sabahattin Ali’lerle bafllayan sosyalist gerçekçi roman,Orhan Kemal, Kemal Tahir, Yaflar Kemal, Fakir Baykurt’larla devam eder.

Tek Parti döneminin edebiyat fikir hayat›n› hangi düflünce belirlemifltir?

TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ KÖY ROMANI

‹lk Köy Roman›ndan Toplumcu Gerçekçi Köy Roman›naKöyden söz eden romanlar›n tarihi elbette Ahmet Mithat’›n Bahtiyarl›k’›na, Nâbizâ-de Nâz›m’›n Karabibik’ine, Ömer Ali Bey’in Türkmen K›z›’na kadar götürülebilir.Cumhuriyet dönemindeki Anadolu’ya yönelifl hareketlerinin, halkç›l›k ilkesindengeçerek Köy Enstitülerini do¤urdu¤u, onun da köy edebiyat›n› besledi¤i söylene-bilir. Ancak kulland›¤›m›z tematik bafll›k, belli bir dünya görüflü içinde köye veköylüye yaklaflan romanlar› ifade etmektedir. Asl›nda “köy roman›” ad›n›n da buromanlara verilen isim oldu¤u genel bir kabuldür. Ramazan Kaplan, Türk Roma-n›nda Köy adl› çal›flmas›nda köyü ve köylüyü anlatan romanlar› tarihsel bir s›ray-la ele al›p de¤erlendirir. 1876-1923; 1923- 1950; 1950-1960; 1960-1980 fleklinde ya-p›lan kronolojik tasnifte konuyla ilgili 90’a yak›n kitap üzerinde çal›flan Kaplan da,köy roman›n›n köy enstitülü yazarlarla özdeflleflti¤ine dikkat çeker (Kaplan, 1997).Köy Enstitüleri bir kalk›nma sevdas›n›n çocu¤udur. K›rsal›, kendi flartlar› içinde ge-lifltirmenin yollar›n› arayan bu yap›, tar›m ve zanaatkârl›k alan›nda önemli eleman-lar yetifltirir. Bunun yan› s›ra oralara tayin edilen sosyal bilimler hocalar›n›n etki-siyle, üretim tüketim iliflkilerine kafa yoran, köy gerçekliklerini yorumlayan ve buözellikleri ile köye müdahale etmeleri gerekti¤ine inanan, kendilerini ayd›n göreninsanlar yetifltirir. Kitap okumaya al›flt›r›lan bu insanlar›n hemen hepsi, ayn› za-manda hiç olmazsa birkaç fliir de yazm›fllard›r. Enstitülerden yetiflen romanc›lar›ntamam› ya do¤rudan veya hümanizm ve halkç›l›k üzerinde sosyalisttirler; köye veköylüye bak›fllar›n› sosyal gerçekçilik (sosyal realizm- toplumcu gerçekçilik- sos-yalist realizm) belirler. Ama bu bak›fl aç›s›yla roman yazanlardan Köy Enstitüsümezunu olmayanlar da vard›r. Say›s› oldukça fazla olan romanlar›n ismini vermekbu çal›flma için imkâns›zsa da en çok konuflulan romanlardan bir kaç›n› yay›mla-n›fl s›ras›na göre saymak gerekir. Mahmut Makal, Bizim Köy 1950 (asl›nda köyle il-gili notlardan oluflan bir kitap); Orhan Hançerlio¤lu, Ekilmemifl Topraklar 1954;Kemal Tahir, Sa¤›r Dere 1955; Yaflar Kemal, ‹nce Memed 1955; Yaflar Kemal, Te-neke 1955; Talip Apayd›n, Sar› Traktör 1958; Fakir Baykurt, Y›lanlar›n Öcü 1959;Fakir Baykurt, Irazca’n›n Dirli¤i 1961; Kemal Bilbaflar, Cemo 1966; Hasan K›yafet,Gominis ‹mam 1969; Kemal Tahir, Büyük Mal 1970; Abbas Sayar, Y›lk› At› 1970;Dursun Akçam, Kanl› Derenin Kurtlar›, 1976.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Enstitülerden yetiflen romanc›lar›n tamam›n›n ya do¤rudan veya hümanizm vehalkç›l›k üzerinden sosyalist oldu¤unu; köye ve köylüye bak›fllar›n›, sosyal gerçek-çili¤in belirledi¤ini söylemifltik. Bu ortak ideolojik arka plan ve bak›fl aç›s›, roman-larda ortak bir flema da oluflturmufl mudur? Yaflad›klar› gerçekleri anlatt›klar›n› söy-leyen romanc›lar›n, köylünün problemlerini gördükleri aç›kt›r. Örne¤in köydeyoksullar, zenginlerden daha çoktur. Köylüler, pozitivist ahlâktan çok gelenekselahlâka ba¤l›d›r. Köylerde imamlar, fleyhler, a¤alar da vard›r. Köylü hem topraks›z-d›r hem de topra¤›n› verimli kullanacak araçlardan yoksundur. Bütün bunlar, köy-lünün gerçeklikleri olarak ifllenmifltir ve do¤rudur. Ama bu çat›flmalar›n taraflar›birçok romanda ayn›d›r: Bir kere köyde mutlaka sömürülen büyük bir kitle, sömü-ren birkaç kifli vard›r. Sömürülenin yan›nda bir ö¤retmen, kaymakam, hâkim vs birayd›n bulunur. Sömürenler, a¤ad›r, belediye baflkan›d›r ve yan›nda her zamanfleyh veya imam vard›r. Bazen ayd›n›n verece¤i savafl›, ezilenlerin içinden bir kah-raman (bir genç bir kad›n vs) verir. Bu ortakl›klar› bir flema sayarsak, bu flemadan,Türkiye’nin sosyalist geliflmesinin köyden olaca¤› düflüncesi ç›kmaktad›r. Köydekiyap›y› feodal bir yap› olarak alg›layan bu yaklafl›m, köylünün ahlâk›n› da feodalbir ahlak olarak de¤erlendirir. Buna göre din, gelenekler, üretim iliflkileri, “a¤alar”üzerinden feodal yap›y› beslemektedir. Fakat bütün romanlarda bu flablonunun ol-du¤unu söylemek de do¤ru de¤ildir. Örne¤in Talip Apayd›n’›n Sar› Traktör’ünde,köyün delikanl›s›, daha fazla verim elde etmek ve bu arada iflaret edilen bir kifli ol-mak için traktör almak ister. Teknolojinin tar›ma girmesi yoluyla olacak kalk›nma,eserin ana düflüncesini oluflturur. Di¤er taraftan 1960’lardan sonra köye bak›flta birde¤iflme yaflan›r. Ayn› ideolojik arka plandan gelen Kemal Tahir, “köyü yazan ro-manc›lardan bekledi¤imiz bir fley, bence, Türk milletinin müflterek, yani birleflikruhunu, davran›fl›n› keflfetmeye çal›flmakt›r.” (Kemal Tahir, 1960: 87) diyerek, köy-lülü¤ün dura¤an ve de¤iflmeyen bir yap› olmad›¤›n›, onu, farkl› aç›lardan ele al-mak gerekti¤ini ileri sürer. Her halde romanlar›n flehir köy iliflkisini canl› tutmas›,köyü tarihsel bir süreç içinde de ele almas› bu, Anadolu Türk ruhunu bulma dü-flüncesine ba¤l›d›r. Benzer ve farkl› tutumlar› yans›tmak üzere Mahmut Makal’›nBizim Köy, Fakir Baykurt’un Y›lanlar›n Öcü, (ikisi de Köy Enstitüsü mezunudur),Yaflar Kemal’in Teneke ve Kemal Tahir’in Büyük Mal adl› romanlar› üzerinde k›sa-ca dural›m.

Köy Romanlar› Üzerine

Mahmut Makal: Bizim Köy Köy Enstitüsü mezunu Mahmut Makal’›n 1950 y›l›nda yay›mlanan Bizim Köy’ün-den k›saca söz etmek gerekir. Köy hayat›na dair tutulan notlardan oluflan bu kita-b›n bir roman olmad›¤› söylense de, köy roman›n›n öncüsü say›lm›fl ve defalarcabas›lm›flt›r. Notlara, mülakatlara ve raporlara dayanan bu kitapta Makal, “befl temelunsur üzerinde durmufltur: birincisi ekonomik s›k›nt›lar; ikincisi, ilkel malzemekullanma; üçüncüsü, toprak meselesi; dördüncüsü, yeni teknolojilere yabanc›l›k;beflincisi ise sosyal yard›mlaflma ve kooperatifleflmedir.” (Yalç›n, 2003: 87). Asl›n-da Bizim Köy’den sonra yaz›lan köy romanlar›n›n tematik alan› da afla¤› yukar› Bi-zim Köy’deki gibidir. Cumhuriyet’ten sonraki köy roman›n› bütün temalar›yla de-¤erlendiren bir çal›flmada romanlar taranm›fl ve flu problemler tespit edilmifltir.Ekonomik güçlükler (iflsizlik, topraks›zl›k, susuzluk, tefecilik); sosyal hayat›n geri-li¤i (ayd›n köylü ayr›l›¤›, sa¤l›k, e¤itimsizlik, cahillik, hurafeler); sosyal çat›flmalar(arazi kavgalar›, siyasi çekiflmeler, köylü ve devlet, a¤al›k) yasa ve ahlak (öç alma,


eflk›yal›k, tecavüz) etkili unsurlar (din, hurafe, gelenek) (Kaplan, 1997). BizimKöy’ün ö¤retmeninin, köylünün din anlay›fl› ve din önderi hakk›ndaki tutumu da,kendisinden sonra gelenlerde devam eder. Romanda istihza ile anlat›lan fleyh vehalk iliflkisi, Vurun Kahpeye’den, Yeflil Gece’den Yaban’dan devral›nan bir tutum-la, Bizim Köy’den sonraki romanlarda da devam eder. Bizim Köy’ün köylülerininkonuflmas›, baflka romanlarda baflka köylerin a¤z› olarak devam eder. Bizim Köy’ünö¤retmeni, yine di¤er romanlarda ö¤retmen, savc›, hakim, doktor, kaymakam ola-rak halk› ayd›nlatmak için çal›fl›r; bu yolda iftira dahil her fleyi göze al›r. Bu aradaromanlarda geçen mekânlar›n bir k›sm›n›n köy olmad›¤›n›, ilçe oldu¤unu belirt-mek gerekir. fiehirden ötesini köy görmek, ayd›nlar için normaldir belki ama birköylü için köy ve ilçe çok farkl›d›r. Köy roman› denilen birçok roman üzerinde ya-p›lan çal›flmalarda bunun üzerinde durulmaz. Bunun birinci sebebi, arka plandakiAnadolu’yu ayd›nlatmak düflüncesidir. Bu yüzden köy, kasaba, ilçe fark etmemek-tedir. ‹kinci sebebi ilçe denilen yerlerin bile, de¤iflen hayat karfl›s›nda, ekonomikve sosyal olarak köyden farks›z olufllar›d›r.

Mahmut Makal’›n, Bizim Köy roman›nda üzerinde durdu¤u temel unsurlar nelerdir?

Yaflar Kemal: Teneke Yaflar Kemal’in Teneke adl› roman› 1955’te yay›mlan›r. Teneke, köy romanlar›n›nbir k›sm› için belirlenen flablona uyan bir romand›r. Ana problem, yerleflim yerineyak›n yerlerde çeltik ekmek isteyen a¤alarla, buna karfl› ç›kan kifliler aras›nda ya-flan›r. Okçuo¤lu ve di¤er a¤alar, çeltik ekmek için kaymakaml›ktan ruhsat almakzorundad›rlar. Fakat kaymakaml›¤a vekalet eden Resul Efendi ifli sürüncemede b›-rakmaktad›r. Çünkü ekim yap›lmak istenen yerler yerleflim alanlar›na yak›nd›r;oluflacak batakl›klar s›tma salg›n›n› bafllatabilir. Fakat ekim için de zaman kalma-m›flt›r. Tam bu s›rada yeni atanan kaymakam Fikret Irmakl› gelir. A¤alar onu öylebir ilgi ve ziyafetle karfl›larlar, onun için ilçenin en güzel evini haz›rlarlar ki, kay-makam flafl›r›r kal›r. Çeltik ekimi yap›lacak yerin meskun mahal olmad›¤›na kay-makam› inand›rarak ruhsatnameyi al›rlar. Oysa Sazl›dere köyü ruhsat› al›nan yeriniçindedir. Okçuo¤lu köylünün tarlas›n› sat›n almak ister ama Mehmet Ali ve Zey-no Kad›n gibi köylüler, bunu kabul etmezler. Bu arada ruhsat verilmemesi gere-ken yere ruhsat verdi¤inden dolay› kaymakam hakk›nda dedikodular bafllam›flt›r.Emeklili¤i yaklaflt›¤› için kaymakam›n suyuna giden Resul Efendi dayanamaz veruhsat al›n›rken çevrilen dalavereleri Kaymakama anlat›r. Tecrübesiz kaymakam,gerçe¤i ö¤renince hemen kendisi için haz›rlanan evden ç›k›p kaymakaml›¤a yerle-flir. Bu arada köylüye k›zan a¤a, suyu tarlalara b›rakm›fl köy çamur içinde kalm›fl-t›r. Zeyno Kad›n ve baz› köylüler kaymakama flikâyete gelirler. Kaymakam gerçe-¤i ö¤rendi¤i için, çeltik ruhsatlar›n› vermez. A¤alar Siyasetçi Ahmet’e bir telgrafyazd›rarak Ankara’ya gönderirler. Bu da yetmez, kaymakaml›k odas›n› kurflunlat›r-lar. ‹zinsiz olarak suyu tarlalara b›rakmaya bafllarlar. Kaymakam bentlerin bafl›najandarma diker. Okçuo¤lu, jandarman›n görmezden gelmesi için rüflvet çark›n› ifl-letmiflse de yeni jandarmalar gelmifltir. Okçuo¤lu, yeni bir çare olarak köylülereçok yüksek paralar ödeyerek köyü terk etmelerini ister. Birço¤u boyun büker veköyü terk eder. Ancak birkaç kifli direnir. Kaymakam›n baflka yere gönderilmesiiçin bir heyet Ankara’ya gitmifl ve iflin olaca¤› haberini getirmifltir. Nihayet kayma-kam›n Kars Ka¤›zman’a tayini ç›kar. A¤alar›n çocuklar› ayartmas›yla; bütün çocuk-lar, kaymakam köyden ç›karken teneke çalarlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Elefltirmenler, köyromanc›l›¤› içinde YaflarKemal’e ayr› bir önemvermifllerdir.Romanlar›ndaki zengin vemasals› Türkçe, gelenek vegörenekler, halkkahramanl›¤› ve di¤erfolklorik ö¤elerin yeni birdille aktar›lmas› bu“önemin” ba¤l› oldu¤uözelliklerdir.

Uluslararas› ününü, dönemin sosyalist edebiyat yay›lmas›na, yazar›n politik ma-nevralar›na ba¤layanlar olsa bile, sayd›¤›m›z romanc› özelliklerinin bunda etkili ol-du¤unu düflünen de çoktur. Teneke de kaymakam ve a¤alar, ilçede yaflasa da, ifl-lenen, Sazl›dere köylüsünün problemidir. Ekonomik temelli olan çat›flman›n genelolarak iki taraf› vard›r: Birinci tarafta a¤alar ve onlardan beslenen köylüler, memur-lar ve siyasetçiler vard›r. ‹kinci tarafta, emeklerini ve mallar›n› a¤alara terk etmekistemeyen köylüler ve onlar›n hakl› oldu¤unu düflünen kaymakam vard›r. Fakat ikitaraftaki sosyal figürler, çat›flman›n devam etmesi için ayn› direnci veya sebeplerigöstermezler. Örne¤in köylülerin ço¤u, önce direnseler de, a¤alar›n paras› ve sos-yal gücü karfl›s›nda köylerini terk ederler; yani üretimlerine ve geleceklerine sahipç›kmazlar. Köy roman›nda köye gelen ayd›n tipinin temsilcisi kaymakam, toylu¤uatlatt›ktan sonra a¤alar taraf›ndan köylüler taraf›na, yani feodaliteden, emek taraf›-na geçer. Resul Efendi, dengeyi sa¤layan az say›daki tiplerdendir. Gerçekte, üze-rindeki bask›lar olmasa, daha hak sever, daha dürüst olaca¤› kesindir. A¤alar›n gü-cü nereden gelmektedir: Bir kere onlar, k›rsal›n ileri gelenleri yani soylular›d›rlar.Büyük toprak sahibi olduklar› için paralar› vard›r. Sonra siyasi iradeyle yak›nl›kla-r›, ç›kar iliflkileri vard›r. Bu imtiyaz ve imkânlar›n verdi¤i güçle, do¤al paylafl›m› or-tadan kald›r›rlar; kanunlar›, siyasal yap›y›, moral de¤erleri, ç›karlar› do¤rultusundabiçimlendirirler. Daha do¤rusu bu do¤rultuda biçimlenen de¤erleri atalar›ndandevral›r ve bu yap›n›n de¤iflmesini istemezler. Bu yap›, kendi eme¤iyle geçinen in-sanlar›n direncini k›rd›¤› gibi (köylülerin ço¤u köylerini terk ederler); onlar›n, birara bölgede (iflbirlikçi) yeni imkanlar bulmas›na da izin verir (A¤alar›n yan›nda yeralan yoksul köylüler, jandarmalar, memurlar gibi). Bu yap›n›n insanî ve do¤al ol-mad›¤›n› düflünen ve buna direnen kifliler, güçlerini, eme¤ine ve kendilerini bes-leyen topra¤a sahip ç›kma bilincinden ve kanunlardan al›rlar. Yaflar Kemal, yap›y›böyle ortaya koyarken elbette tarihsel maddecilik felsefesine ve sosyalist ekono-mik ilkelerine ba¤l›d›r. Ama gücünü köylünün hakl›l›¤›ndan ve kanunlardan alankaymakam›, teorik bir idealist halinde ortaya koymaz. Hatta direncin do¤all›¤›n›art›rmak için, direnen köylüleri de öne ç›kar›r. Peki sonunda romanda kim kazan-m›flt›r? Köylülerin ço¤unu köyden ç›karan, kaymakam› sürdüren a¤alar m›? Köyün-den ç›kmayan köylüler ve tayini ç›ksa bile a¤alar›n ç›karlar›na hizmet etmeyenkaymakam m›? Galiba, yazar için daha önemli olan, çat›flmay› ortaya koymakt›r.Çat›flman›n ortaya konulufl biçimi okuru, haklar›na sahip ç›kan köylünün ve ken-di ç›kar› için halk›n› feodalite çark›na ezdirmek istemeyen kaymakam›n yan›na çe-ker. S›n›fsal bilincin köydeki düzenin de¤iflmesiyle ilerleyece¤ini düflünen sosyalgerçekçi yazar›n hedefi de budur.

Fakir Baykurt: Y›lanlar›n Öcü Köy Enstitüsü mezunu Fakir Baykurt da, köy romanc›lar› içinde en çok okunan, enbilinen yazarlar›n bafl›nda gelir. Bunun, romanc› özelliklerinden gelen sebepleri ol-du¤u gibi, siyasal hayat›na, romanlar›n›n sinemaya aktar›lmas›na ba¤l› sebepleri devard›r. “Çal›flan k›rk bin Türk köyünün ac›s›n›, çilesini, sesimizin yetti¤ince duyur-maya çal›flal›m. Bu bizim için hem hakt›r, hem görevdir.” (Baydar, 1960: 43) diyenFakir Baykurt, bu hak ve görevin gerçek gözlemlerle yerine getirilebilece¤ini düflü-nür. Daha sonra sadece gözlemci gerçekli¤in yeterli olmayaca¤›n› düflünerek “sa-natta çabam, köylü yaflay›fl›n›, halkç› ve devrimci aç›dan yazmay› sürdürmektir (...)edebiyat, insanlar›m›z› hayata karfl›, devrimci tav›r ve davran›fll› yapmada önemlibilinçlendirme arac›d›r.” (Baykurt, 1981) der. Bu “devrimci bilinçlendirme” için ni-çin köy seçilir? Fakir Baykurt, önemli olan›n köy, flehir olmad›¤›n›, herkesin iyi bil-


Fakir Baykurt, köyromanc›lar› içinde en çokokunan, en bilinenyazarlar›n bafl›nda gelir.

di¤i yerdeki bozuk düzeni anlatmas› gerekti¤ini söylese de bu pek de doyurucu bircevap de¤ildir. Belki flu düflünülebilir: Bu yazarlar sözünü ettikleri “bilinçlenmeyi”Köy Enstitüleri’nde ö¤rendiler; mezun olduktan sonra da çal›flt›klar› yerler köyler-di; do¤al olarak, bilincin aktar›laca¤› yerler köylerdi. Alemdar Yalç›n, bu sebeple-rin yan›na, köy roman›n›n geliflti¤i y›llardaki uluslar aras› etkileri de koymakta vebilinçlenmenin (devrimin) köyden geçerek gelece¤i inanc›n›n, bu etkilere ba¤l› ol-du¤unu iflaret etmektedir (Yalç›n, 2003:150). Baflka bir soru da sorulmal›: Bu ro-manlar köylüyü nas›l bilinçlendirecek? Her halde köylünün kitap okudu¤unu helede roman okudu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Beklenebilecek en inan›l›r etki-lenme, köye gelen ayd›ndan köylünün etkilenmesi olacakt›r. Öyleyse bu romanlar,köylüye de¤il, köylünün nas›l bilinçlenece¤ini okuyacak olanlara yaz›lm›flt›r.

Fakir Baykurt’un, 1958’de Cumhuriyet gazetesinde tefrika edilen Y›lanlar›n Öcüadl› roman› 1959’da yay›mlan›r.Yazar daha sonra bu roman›n›n problemini Irazca-n›n Dirli¤i ve Kara Ahmet Destan› ile devam ettirir. Roman yay›mland›¤› y›llardaolumlu elefltirilerin yan› s›ra olumsuz elefltiriler de al›r. Olumlu elefltiriler, roman›nköy gerçekliklerini anlatmas›yla; olumsuz elefltiriler, köylüye bak›fl›yla ve eserinmüstehcenli¤i ile ilgilidir. Fakir Baykurt’un romanlar›ndaki cinsellik anlat›m›, dahasonralar› da elefltiri konusu edilmifl; örne¤in T›rpan adl› roman› bu boyutuyla tar-t›fl›lm›flt›r. Y›lanlar›n Öcü’nün hikayesi, Burdur’un seksen evlik Karatafl köyündegeçer. Vali, flehre bir heykel yapt›rmak için köylere salma salar. Karatafl köyününmuhtar›, bu paray› temin etmek için, Kara Bayram’›n evinin önünü, ihtiyar heyetiüyesi Haceli’ye satar. Bayram’›n annesi Irazca Ana, bu ifle karfl›d›r ve bunu muhta-r›n ve yandafllar›n›n bir zulmü olarak alg›lar. Muhtar ve köy heyeti bu arazinin köymal› oldu¤unu söylerler. Hatta köyün imam› Beytullah Hoca’da muhtara ve ilerigelenlere karfl› gelmenin ç›karlar›na zarar verece¤ini düflünerek, arazinin Bayram’aait olmad›¤›n› söyler. Böylece Irazca Ana ve Bayram, köyün güçlerine karfl› diren-meye bafllarlar. Ana o¤ul, Haceli’nin yapmaya bafllad›klar› kerpiçleri parçalarlar;Muhtar tuza¤a düflürerek Bayram’› dövdürür; Haceli, Kara Bayram evde yokken,kar›s› Haççe’yi döver ve çocu¤unun düflmesine sebep olur. Muhtar, iflin devletekadar uzanaca¤›n› düflünerek hemflire getirip olay› ört bas etmeye kalkar. Köyü zi-yarete gelen kaymakama verilecek ziyafet için, Kara Bayram’›n kuzusu el alt›ndankesilir. Irazca Ana, kaymakam köye girmeden yolda karfl›lar ve olanlar› anlat›r.Kaymakam, dürüst, haksever bir insand›r. ‹flin mahkemelik olmas›n› istemeyenMuhtar, Haceli ile Bayram’›n bar›flmas›n› ister. Bayram, çaresizdir. Zaten topraklan-d›rma zaman›nda köyün a¤as›, arazisini bir y›¤›n parayla köye satm›fl, paras›n›bankadan alm›fl; köylüleri bankaya borçland›rm›flt›r. Kara Bayram’a düflürülen tar-la çorakt›r. Küçücük bir parças› ekilebilmektedir. Dolay›s›yla bar›flmaya meyillidir.Fakat Irazca Ana, buna asla müsaade etmez. Kocas›n›n y›llar önce öldürdü¤ü biry›landan dolay›, y›lanlar nas›l hâlâ Bayramlardan öç alma peflindeyse, Bayram dadövülmesinin, düflürülen bebe¤inin öcünü almal›d›r. Irazca Ana, “bunca hakarete,bunca zulme, bunca zillete nas›l dayan›yorsunuz hey Bayram” diyerek, direnme-nin gere¤ini ortaya koyar.

Y›lanlar›n Öcü’nde çat›flma unsurlar›n› oluflturan yap›, biraz önce de¤indi¤imizYaflar Kemal’in Teneke’sindeki yap›yla hemen hemen ayn›d›r. Muhtar ve çevresin-dekiler, her fleyi kendi ç›karlar› do¤rultusunda düzenlerler; bu düzene karfl› duran-lar›, her türlü yolu mubah sayarak ezerler. Buna karfl›l›k, yoksullu¤un, kimsesizli-¤in çarklar›ndan geçmifl, o¤luna hem ana hem baba olmufl Irazca Ana ve o¤lu Bay-ram, zulme ve zillete karfl› dururlar. Muhtar’›n yan›nda, ç›karlar›n› muhtar›n, yanigücün ve paran›n yan›nda bulanlar ve köyün imam› vard›r. Bayramlar›n yan›nda


ise gücünü kanundan ve devletten alan kaymakam vard›r. Kiflilerin kendi yöresela¤›zlar›yla konuflmalar›, köydeki kavgalar›n sebeplerinin gösterilmesi, köylününinanç ve korkular›n›n vakaya kat›lmas› gibi özellikler, roman›n gerçeklik dünyas›olarak de¤erlendirilebilir. Fakat, niçin Bayram’a sahip ç›kacak bir köylü yoktur?Köylerimizdeki sosyal yap› tamamen güçlü olana hizmet eden bir yap› m›d›r? Ve-ya köylerde muhtar, a¤a, imam, niçin hep ezen taraft›r? Bu sorular›n sosyolojik te-mellere dayanan cevaplar›, Y›lanlar›n Öcü veya benzeri romanlarda yoktur.

Kemal Tahir: Köyün Kanburu Kemal Tahir, köyü ve köylüyü, sosyal ve siyasal yap›n›n tümüyle iliflkilendirir veböylece Anadolu insan›n›n ortak ve bütünlüklü yap›s›n› ortaya ç›karmak ister.Alemdar Yalç›n, Kemal Tahir’in, Osmanl› toprak sisteminin, bat›daki serflik ve de-rebeylik sistemine benzemedi¤ini, köy romanlar›n› yazd›¤› s›rada keflfetti¤ini söy-ler (Yalç›n, 2003: 174). Bunu do¤ru bir tespit olarak kabul edersek, Kemal Tahir’insözünü etti¤imiz iliflkilendirmede baflar›l› sonuçlara vard›¤› sonucu ortaya ç›kar.Romanc›n›n vard›¤› sonuç, kültür gelene¤inin, ekonomik gelene¤in, her millettekendine göre bir de¤iflim yolu izledi¤idir.

Kemal Tahir’in Köyün Kamburu adl› roman› da Y›lanlar›n Öcü gibi 1959’da ya-y›mlan›r. Bu roman da Fakir Baykurt’un roman› gibi üçlü serinin bir parças›d›r. Da-ha 1960’lara gelmeden, köy gerçekli¤ine farkl› yaklafl›mlar›n oluflmaya bafllad›¤›görülür Köyün Kamburu’nda. Roman›n hikayesi, yakaland›¤› hastal›ktan dolay› tu-haf davran›fllarda bulunan, olur olmaz k›z›p köpüren Parpar Ahmet’in o¤lu Çal›kKerim’in etraf›nda geçer. Parpar Ahmet, hastal›¤› geçsin diye çirkin ve topal birk›zla evlendirilir. Fakat hastal›¤› geçece¤ine artar; olur olmaz zamanlarda kar›s›n›dövmeye bafllar. ‹çine giren cinlerin ç›kmas› için, Uzun ‹mam’›n fikriyle dire¤eba¤lan›p dövülen adamca¤›z ölür. Kad›nca¤›z kocas›ndan yedi¤i dayaktan olacak,çocu¤unu erken do¤urur. Do¤an çocuk, hem sakat hem çirkindir. Bu yüzden Ça-l›k Kerim diye an›l›r. Çal›k Kerim, sakat ve çirkindir ama parlak bir zekaya sahip-tir. Çiftlik sahibi Ömer Efendi, çocu¤u yan›na kuyrukçu olarak al›r. Çiftli¤e gelendindar k›l›kl› Abuzer Efendi, asl›nda ahlâks›z bir adamd›r ve Ömer Efendi ölünce,o¤lu Kenan’› düzenbazl›¤›yla kullan›p çiftli¤e sahip olmak ister. Bu namus düflkü-nü adam, bu ifli baflard›¤› gibi, sürülerini ve içine farkl› maddeler kar›flt›rd›¤› g›da-lar›, Osmanl› ordusuna satarak, orduyu soymaktad›r. ‹kinci Meflrutiyet’ten sonra dadüzeni bozulmaz; çünkü ‹ttihat ve Terakki ile de sa¤lam iliflkiler kurmufltur. Çal›kKerim, çiftlikte kalamaz ve köye döner; gördüklerini anlat›r. Köyde ‹mam’›n oku-maya gelen ö¤rencisi ile iliflkisini de görüp anlat›nca, ‹mam onu, Çorum’a medre-se tahsili için gönderir. Çal›k Kerim tahsili bitirir ve köye döner. Köydeki gençlerbirinci Dünya Savafl› cephelerine da¤›lm›flt›r. Çal›k, askere kabul edilmedi¤i için,köyde düzenini kurmaya bafllar. Bir süre sonra imam›, hatta bütün köylüyü yan›-na çeker. Abuzer’den gördü¤ü dalavereleri çevirerek, savafl y›llar›nda karaborsac›-l›k yaparak zengin olur. ‹stedi¤i k›zla evlenmek için , kendisine tedaviye gelen k›-z›n yavuklusunu zehirler ve k›zla evlenir.

Görüldü¤ü gibi Köyün Kamburu’nda köy roman› flablonu k›r›l›r; a¤alar ve köy-lüler fleklindeki çat›flma, yerini daha karmafl›k çat›flmalara b›rak›r. Ekonomik yap›-dan eflk›yal›¤a, cinsel saplant›lardan, siyasete kadar, toplumun yaflama biçiminioluflturan her tabana uzan›r. Sosyal ve siyasal geliflmelerin etkisinde geliflen köylütutumunda genetik ve natüralist etkiler aranmas›, köy roman› için yeni bir bak›flt›r.Köydeki ahlaks›z, zorba, düzenbaz yap›y›, çöken imparatorlu¤un oluflturdu¤u ka-os ve güvensizlik ortam›yla iliflkilendirmek, Çal›k Kerim’in, karaborsaya girmesin-


Kemal Tahir’in köyroman›nda görünüflü, birazda bu tarihsel ve sosyolojiktemellendirmeleri ile dikkatçeker.

de, köyü, düzenbazl›¤›yla yan›na almas›nda, eflk›ya ile bafl edecek kadar, hile vedesise ustas› olmas›nda, hem çirkinli¤inden ve hem de çiftlikte ayn› karakterdekiAbuzer Efendi’yi izlemifl olmas›ndan gelen etkiler vard›r. Yazar, böylesi bir tutum-la, birbirini etkileyen bütün olgular aras›nda bir Anadolu kimli¤i bulma peflindedir.Anadolu’daki bu olumsuz yap›, tarihin derinliklerinden gelmemifl, çöken bir dev-letin her türlü otoritesinin kayb›ndan beslenmifltir. Kemal Tahir’in köylüyü, cinselsapk›nl›klar, hileler ve çeflitli ahlâks›zl›klar içinde göstermesi, bir çok hakl› elefltirialm›flt›r. Fakat Kemal Tahir, Anadolu idealizminden de, romantik Marksist tutum-dan da ötede bütüncül bir bak›fl getirdi¤i iddias›ndad›r. Ona göre, iyiyi kötüyü ke-sin çizgilerle ay›rmak; köylüyü övmek veya köydeki varsay›lan feodal yap›n›n kar-fl›s›na, eme¤ine sahip ç›kan bir cesur adam ç›karmak veya bilinçli bir sosyalisti kö-ye göndermek, Anadolu gerçe¤ini bulmada uygun yollar de¤ildir.

Kemal Tahir’in Köyün Kamburu roman› hangi yönleriyle köy roman› flablonunun d›fl›naç›km›flt›r?

TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ ‹fiÇ‹ ROMANI

‹flçi Roman›n›n Do¤ufluOsmanl› toplum yap›s›, s›n›fl› bir yap› de¤ildir. Marksist iktisat teorilerinde izlenendiyalekti¤e göre de Osmanl› toplum yap›s›nda s›n›flar›n olmas› mümkün de¤ildir.Sanayileflme olmadan, kapitalist üretim iliflkileri flekillenmeden iflçi s›n›f›n›n olufla-mayaca¤› genel bir kabuldür. Böyle de olsa, Islahat hareketlerinden sonra baz› ifl-çi cemiyetleri kurulmufltur: “Bilinen ve belgelenmifl ilk iflçi örgütü Ameleperver Ce-miyeti’dir. ‹lk iflçi hareketi de 1872 y›l›nda patlak vermifltir. 1895 y›l›nda Osmanl›Amele Cemiyeti kurulmufltur. Gizli ve y›k›c› çal›flmalar yapt›klar› gerekçesiyle bukuruluflun 1896’da kapat›lmas›ndan sonraki ilk önemli iflçi hareketi, Reji ‹daresi’nekarfl› tütün iflçilerinin 1906 grevidir.” (Naci, 1990: 327). Osmanl›’n›n son y›llar›ndaoluflan bütün bu iflçi hareketlerinin temelinde “iflçi haklar›” oldu¤u aç›kça görül-mektedir. Ancak bu “hak arama” istekleri, Marksist anlamda bir s›n›fsallaflmay›içermezler. Avrupa’daki sanayileflme süreci içinde geliflen s›n›f hareketlerinin, Tür-kiye’ye “ücretlerin iyilefltirilmesi yolundaki istekler” biçimindeki yans›malar›d›rlar.Cumhuriyeti izleyen y›llarda, iflçi hareketlerinin sosyalistler taraf›ndan yönlendiril-di¤i görülmektedir. 1936’da ç›kar›lan “‹fl Kanunu”nu anlat›rken Recep Peker’insöyledikleri, bunu ifade eder: “Yeni ‹fl Kanunu, s›n›fç›l›k fluurunun do¤mas›na im-kan veren hata yollar›n› ortadan silip süpürecektir”. Yine 1933 y›l›nda Türk CezaKanunu’nun 201. maddesine getirilen bir de¤ifliklikle iflçileri ifli b›rakmaya zorla-yanlara a¤›r cezalar konmufl ve 1938’de de s›n›flara dayanan kurulufllar, dolay›s›y-la sendikalar yasaklanm›flt›r (Naci, 1990: 328). Türkiye’de henüz iflçi s›n›f›n›n olma-d›¤›n›, mevcut çal›flmalar›n iflçi geliflimini planlamak, h›zland›rmak fleklinde alg›-lanmas› gerekti¤ini vurgulayan Niyazi Berkes, bu anlay›fl›n bile savafl sonras› hü-kümetlere büyük bir telafl verdi¤ini söyler (Berkes, 1975: 133).

Sadri Ertem, Sabahattin Ali, Reflat Enis gibi romanc›lar›n romanlar›nda iflçi so-runlar› görülse bile, Türk roman›nda, yeni geliflen sanayileflmeyi, a¤al›k ve patron-luk aras› bir tutumu olan fabrika sahiplerini ve bu fabrikalarda, köylülükten flehiriflçili¤ine do¤ru kaymaya çal›flan iflçileri, genifl anlam›yla anlatan romanc› OrhanKemal’dir. Orhan Kemal’in bütün hikâye ve romanlar›nda iflçiler vard›r. Yazar›ngerçek hayat›nda da iflçiler-yoksullar d›fl›nda sürekli bir çevresi pek yoktur. Ame-lelikten, hamall›¤a oradan kâtipli¤e kadar her iflte çal›flan Orhan Kemal’in Ada-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

na’da iken oturup e¤leflti¤i kahveler iflçilerin kahveleridir. Bu kahvelerde iflçi usta-s› dostlar›ndan al›p okudu¤u kitaplar içinde, Rusya’daki yoksullar› ve iflçileri anla-tan Maksim Gorki’nin kitaplar›n›n önemli bir yeri vard›r. Orhan Kemal’in kendi ha-yat›na ve kendi çevresine benzeyen roman dünyas›na girmesi böylece bafllam›flolur. Ama as›l “bilinçlenme” Bursa Cezaevi’nde Naz›m Hikmet’le tan›flmas›yla bafl-lar. Bu süreç, yazar›, bilinçli olarak toplumsal gerçekli¤i anlamaya, ona tan›k olupyans›tmaya götürür. Art›k o, sosyal yap› içerisinde hep yoksullar›, ekmek kavgas›-n›, düzenbazl›¤›, yozlaflmay›, cinselli¤i görür ve anlat›r. Çünkü, sosyal s›n›flar ara-s›ndaki z›tl›¤›n anlafl›lmas› “kökü mutlaka s›n›f gerçe¤ine dayanan, insana dayananyeni yollar aran›p bulundu¤u oranda” (Orhan Kemal, 1969) gerçekleflecektir.

‹flçi Romanlar› Üzerine

Orhan Kemal: Bereketli Topraklar Üzerinde Orhan Kemal’in 1954’de yay›mlanan Bereketli Topraklar Üzerinde adl› roman›ndabirinci derecedeki kiflilerin üçü de iflçidir. ‹flahs›z›n Yusuf, Pehlivan Ali ve KöseHasan, her y›l Çukurova’ya ekmek paras› için ak›n eden binlerce Anadolu insan›n-dan üçüdür. Fakat bu üç arkadafl, fabrika görmemifl köylü ›rgatlard›r. Köydeki otuzkuruflluk yevmiyeler geçinmelerine yetmeyince gurbet elde çal›flmaya mecbur ka-l›rlar. Yusuf, Ali ve Hasan’›n ekmek mücadelesinde ortak bir bilinç görülmez. On-lar, kendi s›n›flar›n›n fark›nda olmad›klar› gibi, kendi aralar›nda birlik olmay› bilebilmezler. Özellikle Yusuf ç›karc› ve dost bilmez bir karakter sergiler. Köse Hasanhastalan›p, yata¤a mahkûm olunca, Ali’ye “Hepimizinki de bir ekmek derdi mese-lâ. Sen çal›flacaks›n, ben çal›flaca¤›m, o yatacak, olmaz” demesi, bozuk düzendensadece kendini kurtarmak istedi¤ini gösterir. O, Hasan’›n fabrika flartlar›na dayana-may›p zatürreye yakaland›¤›n› kavrayamaz. Uysal, hatta iflbirlikçi tavr›yla bozuksosyal düzene uyum sa¤lamaya çaba sarfeder. Yusuf’un kendi s›n›f›n›n ç›karlar›n›dile getirmesi, kendi gerçe¤ine de ters düfler zaten. Ekmek peflinde flehrin fabrika-s›na, inflaat›na, tarlas›na giden üç arkadafltan sadece Yusuf’un baflar›l› olmas› il-ginçtir. ‹nsan› ezen toplumsal bir z›tl›k içinde en tepkisiz kifliyi baflar›l› göstermekacaba yazar›n bilinçli bir tercihi midir? E¤er öyleyse yazar, kavgas›z, uzlaflmac› (as-l›nda boyun e¤ici), ç›karlar› için ikiyüzlü davranan birini niçin öne ç›kars›n? Dü-flüncemiz odur ki, Yusuf’un bireysel mücadelesinde duvarc› ustal›¤›na kadar var-mas› yazar› etkilemifltir. Yusuf gibi birinin ekmek kavgas›ndan salimen ç›kmas›ndaflu mesaj da verilmifltir: Böyle bir ekonomik ve sosyal düzenden ancak iki yüzlü,ç›karc› ve iflbirlikçi insanlar baflar›l› olabilirler.

Pehlivan Ali, Yusuf gibi herkese uyum sa¤layan biri de¤ilmifl gibi görünse de,asl›nda o da sürüklendi¤i olaylarda bireysel bir irade göstermez. ‹riyar› gövdesininalt›nda duygusal ve zay›ft›r. Özellikle Fatma’y› al›p çiftli¤e gittikten sonra yozlafl-m›fl düzenin iflbirlikçisi olan Kâtip’in Irgatbafl›’n›n çevirdi¤i dolaplar› görmez; sez-se de müdahale edemez. ‹nflaatta iken kaç›r›p getirdi¤i Fatma’y› onlar elde ettikçe,o da Abdal k›z›yla iliflkiye girer. ‹brahim Tatarl› ve R›za Mollof, Bereketli Toprak-lar Üzerinde’yi Marksist aç›dan incelerken Ali’nin “her haks›zl›¤a karfl› yumruk s›-kan biri” oldu¤unu söylerler (Tatarl› ve Mollof, 1969: 115). Ama bu tan›mlamaAli’ye “bol” gelir. Çünkü vaka boyunca Ali’nin haks›zl›klarla mücadele etti¤i görül-mez. Patoza gönderildi¤inde, iflinden olmak korkusuyla, haks›zl›klara, bask›larazaman zaman tepki veren Zeynel’in yan›nda bile yer almaz. Zeynel’i kendi s›n›f›n›afla¤›layan a¤a-›rgatbafl› ikilisine kafa tutan biri olarak de¤il, yi¤it, cesur bir adamolarak alg›lar. Yazar›n, Ali’nin çözülüflünde cinsel zaaflar› merkeze almas› ilginçtir.


Fabrikada, inflaatta, çiftlikte, patozda iflçilik yapt›¤› hâlde, iflçilikle ilgili bir prob-lemle ç›kmaz karfl›m›za. Genel manada Marksist estetik içinde görülen Orhan Ke-mal için bu bir çeliflkidir. Çünkü e¤er iflçilerin (insanlar›n) hayat›nda, “yabanc›lafl-ma” oluyorsa, Marksist iktisat teorisine göre bu, üretenin üretimden ayr›lmas›ylabafllar. ‹flçinin sefil durumunu aç›klamak için Marx “yabanc›laflm›fl” çal›flma teorisi-ni ileri sürer. Kapitalist düzende çal›flma, klasiklerin düflündü¤ü gibi nötr (yans›z)de¤il, “yabanc›laflm›fl”t›r. Çünkü ürün, üreticiden ayr›lm›flt›r, ona ait de¤ildir. Öy-leyse yabanc›laflma sadece filozofik de¤il, ekonomik planda da söz konusudur(‹barrola, 1969: 84).

Zeynel, romandaki bireysel yap›y› az da olsa zorlayan kiflidir. ‹çinden tafl ç›kanpilav› döküp, a¤aya, ›rgatbafl›na sövüp saymas›, haks›zl›¤a karfl› bir isyand›r. Kü-fürlerine “günah” diyen ihtiyara “günde yirmi saat çal›fl, sonra da diflinden ol (...)ekme¤in has›n›, yeme¤in etlisini yerler” fleklindeki cevab› “biz-onlar” ikili¤ini orta-ya koyar. Çal›fl›p üreten “biz”dir, yiyip tüketen “onlar”d›r. Edebiyat›n söylemi ileideolojinin söyleminin farkl› oldu¤unu ve yazar›n buna dikkat gösterdi¤ini düflü-nebiliriz. As›m Bezirci, “Zeynel’in kavgas› bireysel”dir (Bezirci, 1984: 142) der.Evet, öyle görünmektedir ama bize göre, romanda s›n›fsal tepkinin en net hâliZeynel’in davran›fllar›ndan yans›maktad›r. Orhan Kemal, romanlar›ndaki tecrübelive vas›fl› iflçileri daha bilgili, daha onurlu gösterir. Patoz ustalar› da böyledirler.Hem Irgatbafl›’n›n k›flk›rtmalar› sonucunda iflinden kovulan patoz ustas›, hem deonun yerine gelen usta, “iflçi s›n›f›”n›n varl›¤›n› hat›rlatan ifâdeler kullan›rlar. Patozustas›, iflçilerle de¤il, Irgatbafl›’yla yer içer. Hiçbir zaman Irgatbafl›’n›n iflçiler aley-hine konuflmalar›n› desteklemez ama iflçilerle beraber de hareket etmez. Elbetteonun iflçileri egemen güç (a¤a, ›rgatbafl›, onlar›n yard›mc›lar›) karfl›s›nda hakl› bul-mas› önemlidir. Hele Irgatbafl›’na “emekçiyim ben, köle de¤il” demesi, toplumsalyap›daki temel z›tl›¤› kavrad›¤›n› gösterir. Bereketli Topraklar Üzerinde’de kad›niflçiler de vard›r. Bunlar› flu flekilde s›ralamak mümkün: Fabrikada çal›flanlar, tarla-da çal›flanlar; iflçi erkeklerin yanlar›nda varl›¤›n› sürdüren ancak iflçi olup olmad›k-lar› belli olmayanlar. Aksiyonda yer als›n almas›n, romanda geçen bütün kad›nlar,gayri meflru iliflki içine girerler. Neden böyle? Tahir Alangu’nun bu konuda vard›-¤› hüküm, analize muhtaçt›r: “Orhan Kemal’in hikâyelerinde ise güçlü, çal›flkan,evine, erke¤ine ba¤l›, ailenin temelidirler. Erkeklerini felaket günlerinde yaln›z b›-rakmaz, ekmeklerini kazanmakta ona yard›mc› olurlar. Bunlar›n en güzel örne¤iCemile’deki kad›n tipidir (Alangu, 1965: 381). Alangu bunlar› yay›mlad›¤›nda Or-han Kemal romanlar›n›n yar›s›ndan fazlas› yay›mlanm›flt›. Alangu’nun bu romanla-r› hesaba katmamas› flafl›rt›c›. Kad›nlar›n roman ve hikâyelerdeki konumu hakk›n-da bir genellemeye gidiyor elefltirmen. Halbuki bu romanda oldu¤u gibi birçok ro-manda geçen kad›nlar, Alangu’nun belirledi¤i özellikleri tafl›mazlar. Örnek göste-rilen Cemile, Orhan Kemal’in otobiyografik karakterli bir roman›d›r. Cemile’ninNuriye Ö¤ütçü Han›m oldu¤u bilinmektedir ve söz konusu özelliklere sahip oldu-¤u da do¤rudur.

Orhan Kemal: Gurbet Kufllar› Orhan Kemal’in Gurbet Kufllar› roman› 1962’de yay›mlan›r. Bu romandaki ‹flahs›-z›n Memet, Bereketli Topraklar Üzerinde’deki flehirliyle iki yüzlü bir uyum sa¤laya-rak baflar›l› olan, duvarc› ustas› olarak köyüne dönen ‹flahs›z›n Yusuf’un o¤ludur.Bir kuflluk vakti ‹flahs›z›n Memet, vagon vagon, kamyon kamyon ‹stanbul’a akanköylülerden biri olarak, Kurtalan’dan yükünü al›p gelen bir trenle Haydarpafla’yadüfler. ‹stanbullu, bu yorganl›, flalvarl›, hak huk tüküren yabanilerden b›k›p usan-


m›flt›r. Memet, adresini al›p geldi¤i Gafur Emmisinden yard›m göremeyince, HamalVeli sayesinde, y›¤›nla Anadolulu ›rgat›n bar›nd›¤› bir handa kal›r. ‹stanbul’a gelen-leri çarpan, sömüren sadece ifl çevreleri de¤ildir. Birbirleriyle sosyal ekonomik se-viyeyi paylaflan, ayn› amaçlarla ‹stanbul’da bulunanlar da birbirlerini sömürürler. ‹f-lahs›z›n Memet, kald›¤› handa bu tür dalaverelere flahit oldu¤u gibi, yurtlar›ndan,yuvalar›ndan kopan insanlar›n nas›l cinsel sapmalara düfltüklerini de görür. Birmüddet babas› Yusuf gibi, kendini kuflatan ç›karc› iliflkilerle, ekonomik sömürüler-le, sosyo kültürel afla¤›lamalarla uyum sa¤lamaya çal›fl›r. Fakat kendi iç dünyas›n-daki umudu, direnci kaybetmez. Çal›flt›¤› iflten kaytarmaz, ama bu arada ›rgatl›¤›ngeçicili¤ini, yetmezli¤ini fark eder ve duvarc› ustal›¤›n› düflünür ve ö¤renir.

Di¤er ›rgatlar sadece kar›nlar›n› doyurmaya yarayan bir çal›flma dünyas›ndaumutlar›n› kaybedip kumar, cinsel sapma, dedikodu yoluyla yozlafl›rken; Memet,bir taraftan eme¤inin de¤erini anlar; bir taraftan da köyünden ald›¤› dinsel ve ge-leneksel haz›r kal›p bilgileri sorgulamaya bafllar. Mesela art›k dini, köyündeki ima-m›n anlatt›¤› gibi alg›lamaz. Allah baz› insanlar› efendi, baz› insanlar› kul olarak ya-ratmam›flt›r. Memet’in Kad›köy civar›ndaki bir inflaatta duvarc›l›¤› ö¤renmeye bafl-lamas›ndan sonraki hayat›nda hep dikey bir geliflme görülür. ‹nflaata komflu olanköflkün hizmetçisi Ayfle ile tan›fl›r. Ayfle, yoksul bir aileden gelen karakterli bir k›z-d›r. Üçka¤›tç›, ya¤c› ve iki yüzlü Gafur’a yüz vermemesi, komflu hizmetçinin para-l› erkeklerle beraber olmas›n› bir ahlâks›zl›k olarak görmesi, hep kocas›yla fabri-kada çal›flan Hatça ablas› gibi bir hayat düfllemesi, onun hangi sosyal s›n›fa ait ol-du¤unun bilincinde oldu¤unu gösterir. Memet’le Ayfle, s›n›f atlama tutkular› içindeinsanî özlerini yabanc›laflt›ran bir uzlaflma sürecine girmezler. Bu s›rada Menderesiktidar› yeni bir politik organizasyona gitmekte, Vatan Cephesi ad›yla mahallelerekadar varan bir dernekleflmeye gitmektedir. Memet’le Ayfle’nin patronu HüseyinKorkmaz, parti büyüklerinin güvenini kazanmak için çevresindekileri bu cepheyekaydetmek ister. Memet ve kar›s› Ayfle buna yanaflmazlar. ‹flahs›z›n Yusuf, kap›la-naca¤› iyi bir efendi buldu¤u için Memet’i Hüseyin Korkmaz’a kötüler. BöyleceMemet’in yerine komisyoncu dükkân›nda çal›flmaya bafllar. Memet ve kar›s›, bu ikiyüzlü, ç›kar iliflkilerine dayal› ahlâks›z iliflkiler a¤› içinde kendilerine yer olmad›¤›-n› anlarlar. Bu düzenle uyuflmak yerine Ayfle’nin Hatça Ablam dedi¤i iflçi kar› ko-can›n Zeytinburnu’ndaki gecekondular›na yerleflirler. Zaten Memet’in Vatan Cep-hesi’ne girmemesinde bu çiftin tesiri de vard›r. Gecekondu, Hatça ve kocas›n›n ha-yat› çevresinde mutlu, onurlu ve güvenli bir mekân olarak ortaya ç›kar. Bu yüzdenAyfle ve Memet, taksitle bir arsa al›rlar. Gündüzleri fabrikaya giden kar› koca, ge-celeri gecekondular›n› yapmaya bafllarlar. Memet, bu aflamada, Anadolu’dan gelenyoksul insanlar›n ve onlar› yöneten siyasi organlar›n baflka bir yüzünü görür. ‹n-sanlar yar› aç yar› susuz, çamur içinde ördükleri duvarlar›n y›k›lmamas› için yeflilelbiseli görevlilere para vermektedirler. Memet ile Ayfle de verirler ve bu verdikle-rinin “rüflvet” oldu¤unu gecekonduda “komünist” diye bilinen ö¤retmenden ö¤re-nirler. Gecekondudaki halk›n ço¤u ö¤retmenin asili¤inden, devlet görevlilerinekarfl› ç›kmas›ndan rahats›zd›rlar. Memet ve kar›s› ise, ö¤retmenin dürüst, ak›ll› veinsanî yönünü görürler. Vakan›n ‹flahs›z›n Memet’in kendi s›n›f›n› bulmas›yla sonaermesi, elbette ideolojik bir hedeftir. Dönemin sosyo politik yap›s›n› yans›tan, ge-cekondulaflma sürecini gösteren, köylülükten ve iflbirlikçilikten iflçi olmaya uzanançizgisiyle Gurbet Kufllar›, çok farkl› bir yere oturur. Gurbet Kufllar›’ndaki ‹flahs›z›nMemet’i olumlu bir tip oluflunu bilerek tasarlad›¤›n› söyleyen Orhan Kemal, asl›n-da romandaki olumlu kiflinin yazar›n kendisi oldu¤u, yani dünya görüflü oldu¤ugörüflündedir. Böyle olunca ‹flahs›z›n Memet, yazar›n dünya görüflünün, gelecekanlay›fl›n›n bir temsilcisidir.


TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ AYDIN ROMANI

Toplumcu Gerçekçilik ve Birey Olarak Ayd›nSosyal ayd›nlatma isteklerinin bask›n oldu¤u roman tarihimiz düflünüldü¤ünde,romanlardaki ayd›nlar›n erken “bunalmaya” bafllad›¤› söylenebilir mi? Halit Zi-ya’n›n Mai ve Siyah’›ndaki Ahmet Cemil’i, romanda bunalan ilk kentli ayd›n saya-bilirsek, roman tarihimizde daha çeyrek bir yüzy›l geçmeden görülen bunalt›n›nerken oldu¤unu söyleyebiliriz. Ahmet Cemil’e, Yakup Kadri’nin Sodom ve Gomo-re’sindeki Necdet’i, Yaban’daki Ahmet Celal’i ekleyebiliriz. Cumhuriyetin ilk y›lla-r›ndan sonra bunalan ayd›n yine görünür: Peyami Safa’n›n Yaln›z›z’›ndaki Samim,Tanp›nar’›n Huzur’undaki ‹hsan, huzuru ararken hep huzursuzdurlar. Fakat Tanzi-mat’tan 1960’lara kadarki romanlar›m›z›n tamam› düflünüldü¤ünde, bizim romanayd›nlar›m›z›n, erken bunalman›n aksine, varl›klar›n› toplumun yarar›na harcamakisteyen idealistler oldu¤u görülür. Ahmet Mithat’›n Felatun Bey ve Rak›m Efen-di’sindeki Rak›m Efendi; Bahtiyarl›k’›ndaki fiinasi; Mehmet Murat’›n Turfanda m›Turfa m›’s›ndaki Mansur; Reflat Nuri’nin Yeflil Gece’sindeki Ali fiahin; Halide Edip’inYeni Turan’›ndaki Kaya ve O¤uz; Peyami Safa’n›n Fatih Harbiye’sindeki fiinasi veFerit; köy romanlar›ndaki ö¤retmenler, kaymakamlar gibi ayd›nlar, hayatlar›n›,toplumlar›n› ayd›nlatmaya harcarlar. Bafllang›çtan 1960’lara kadar, genel olarak ya-zarlar›ndan (yarat›c›lar›ndan) pek de ayr› düflünülemeyen roman ayd›nlar›, toplu-munu, kültür, siyasal düflünce ve hatta ekonomik olarak kalk›nd›rmak sevdas›nda-d›rlar. Tanzimat roman›n›n ayd›nlar›, bazen yenileflen hayat›n zararlar›ndan, Bat›l›-laflma taklitlerinden milletini korumak isterler; bazen bat› ile do¤u aras›nda yenibir senteze ulaflarak örnek olurlar. Cumhuriyet roman›n›n baz› ayd›nlar›, genel ola-rak Cumhuriyetin hedef ve ilkeleri çerçevesinde, eski düflünceyle, hurafelerle, sa-vafl›rlar. Bu ayd›nlar›n bir k›sm›, milletinde milli bir fluur uyand›rmak isterler. Köyroman›n›n ayd›nlar›, halk›, kendilerini ezen ve sömüren kiflilere ve düzene karfl›bilinçlendirirler. Anlafl›lan o ki, ister iktidar destekli olsun, ister iktidara muhalif ol-sun, söyleyeceklerinin toplum için önemli oldu¤unu düflünen her yazar, roman›,ayd›n ile halk aras›ndaki zihni iliflkiyi sa¤layan bir tür olarak görmektedir.

1960’lardan sonraki baz› romanlarda bunalan ayd›n, art›k Tanzimat ve Cumhu-riyet romanlar›ndaki ayd›n gibi, kesin inançlar› olan, iddias› ve önerisi olan ayd›nde¤ildir. Bu romanlardaki ayd›n›n bunalt›s›, yeni bir kimli¤i arayan, kökleriyle ba¤-lar kurmak isteyen Peyami Safa’n›n ve Tanp›nar’›n ayd›nlar›n›n bunalt›s›ndan dafarkl›d›r. Bu ayd›nlar›n bir k›sm›, neyi niçin yaflad›¤›n› bilmeyen ve yaflad›klar›n›anlamland›ramayan, bir anlam›n peflinde de olmayan; bir k›sm›, u¤runa savaflt›kla-r› ideolojik de¤erlerle birlikte yenilgiye, ihanete, bask›ya u¤rayan; maddileflen ves›radanlaflan iliflkilerle bafla ç›kamayan; bir k›sm› felsefeyle hayat aras›nda kalan,inançlar›ndaki merkez kuvveti kaybeden ayd›nlard›r. Birbirinden farkl› görünselerbile, bu ayd›nlar› “modern insan›n bunal›m›” noktas›nda birlefltirmek mümkündür.Bu bunalt›lar›n zihinsel ve kuramsal arka plan›nda, özellikle Nietszche, Camus veSartre’› bulmak mümkündür. ‹kinci Dünya Savafl›n›, sosyalist ve kapitalist dünyaaras›ndaki so¤uk savafl›, Türkiye özelinde darbelerle gelen bask› ve hapishaneleride bunalt›y› besleyen bir siyasal arka plan olarak görmek gerekir. 1960’lardan2000’e kadar kentli ayd›n bunal›mlar›n› yans›tan roman say›s› oldukça fazlad›r. Birkaç örnek vermek gerekirse: Yusuf At›lgan, Aylak Adam; O¤uz Atay, Tutunama-yanlar; Erdal Öz, Yaral›s›n; Adalet A¤ao¤lu, Ölmeye Yatmak, Mehmet Ero¤lu, Is-s›zl›¤›n Ortas›nda; Selim ‹leri, Bir Akflam Alacas›; Sevgi Soysal, Yeniflehir’de Bir Ö¤-le Vakti; Vedat Türkali, Bir Gün tek Bafl›na.


Yusuf At›lgan: Aylak Adam Yusuf At›lgan’›n ilk roman› Aylak Adam 1959’da yay›mlan›r. Her ne kadar, yetiflkinbir ayd›n olmasa da, otuzuna merdiven dayam›fl, kentli ve paral› olan Aylak Adam’›nC’si, bunalma biçimiyle, kendisinden sonra bunalan roman kiflilerinin öncüsü sa-y›lmal›d›r. Çal›flmayan, haz›rdakini yiyen bir aylakt›r C. Hemen her sabah ifli var-m›fl gibi sokaklara ç›kan C., bir süre ressam Sad›k’›n yan›nda vakit geçirir; ressa-m›n ö¤rencilerinden biri onun portresini yapar; sonra kendini caddelere vurur.Çok s›n›rl› olan tan›d›k çevresi al›flm›flt›r C.’nin bu haline. ‹çindeki bunalt›, ona bir“fley” aratt›rmaktad›r sanki ama ne arand›¤› belli de¤ildir. Arad›¤› fley kad›n olma-sa gerektir. Çünkü tan›flt›¤› kad›nlarla hiçbir zaman sa¤l›kl› bir iliflki kuramaz, da-ha do¤rusu, bilinmeyen dürtülerle onlardan uzaklafl›r. Tan›fl›p iliflkiyi ilerletti¤i Ay-fle’nin evine gidip onu evde bulamay›nca içinden sevindi¤ini hisseder. Caddeler-den, meyhanelerden, sinemalardan oluflan bir döngü içinde, iç dünyas›n› dinler;en çok çocuklu¤unda tak›l› kal›r. Sanki tan›flt›¤› kad›nlarda bir anne bulamad›¤›için uzaklaflmaktad›r. Ve belki de kad›n ve anne, bilinçalt›nda aynîleflti¤i için, cin-sel dürtülerinin do¤all›¤› da bozulmufltur. Bir gün sokakta bir genç k›z›n pefline ta-k›l›r. Günlerce k›z› takip eder. Sonunda buluflup tan›fl›rlar ama iliflki ilerleyince yi-ne biter. C., evlenecek, elinde paketlerle evine gidecek biri de¤ildir. Yazl›¤a tafl›-nan C., orada eski sevgilisi Ayfle ile karfl›lafl›r. ‹liflkileri yeniden canlan›r ama, hepbir eksiklik duyar. Sanki olmas›n› bekledi¤i bir fley vard›r ve o bir türlü olmamak-tad›r. C., Ayfle’ye çocuklu¤undan, sert ve so¤uk biri olan babas›ndan, annesininölümünden ve kendisini dizlerine yat›r›p büyüten teyzesinden söz eder. Kad›n ba-caklar›na düflkünlü¤ü, belki de bilinçalt›ndaki anne/teyze s›cakl›¤›ndand›r. Fakatbir gün babas›n› teyzesinin bacaklar›n› okflarken görmüfltür. Çocuk babas›n›n üze-rine at›lm›fl; fakat baba, çocu¤u f›rlat›p atm›flt›r. Evlenmekten, baba olmaktan kork-mas›n›n nedeni bu olabilir. Hayat›nda bunal›m› sona erdirecek, içindeki bofllu¤udolduracak bir fley yoktur çevresinde C’nin. Bir gün sokakta otobüse binen bir ka-d›n görür. Arad›¤›n›n o oldu¤una inan›r. Fakat buldu¤u gibi kaybetmifltir.

Fethi Naci, C’nin, “bütün de¤erlerini yitirmifl, dayanacak bir fley arayan, henüzyolunu bulamam›fl ayd›n gençli¤in tipik bir örne¤i” oldu¤unu ve romanc›n›n, ay-lak adam›n neden ç›kmazdan kutulamayaca¤›n› sezmeyi okura b›rakt›¤›n› söyler(Naci, 1990 :366). Bir baflka yaz›da, Aylak Adam C’nin bireysel eylemin mant›¤›n›us d›fl›nda odakland›rd›¤›, düflünceyi eylemin dinami¤i k›ld›¤› ve Yusuf At›lgan’n›niletiflimsizlik problemini toplumsal kurumlaflma biçiminde de gözlemledi¤i belirti-lir (Ifl›n, 1982). Aylak Adam C’nin, bunalan, yerini yönünü bulamayan bir kifli ol-du¤u, roman üzerinde görüfl bildirenlerin ortak olduklar› bir konu. At›lgan’›n bu-nal›m›n toplumsal nedenlerini göstermedi¤i ve bu nedenler üzerinde durmad›¤› dabelirtilir bu elefltirilerde. Bunun sebebi, roman üzerine söylenen hemen hemenbütün sözlerin ve yap›lan elefltirilerin, sosyal gerçekçi bir bak›fl aç›s›na ba¤l› olma-s›d›r. C’nin, bunalt› ve ç›kmaz›n kayna¤› olarak burjuva düzeni gösterilmeli, yazar,bunalan kiflisinin, bu düzenin çeliflki ve tutars›zl›klar›ndan s›yr›labilece¤ini iflaretetmelidir. Oysa Aylak Adam’da bunalan insan›n niçin böyle oldu¤una dair, yasla-nabilece¤imiz tek kaynak, bireyseldir. C’nin davran›fllar›n› belirleyen libido ve bi-linç alt›d›r. Böyle olunca da romana sosyal gerçekçi bir aç›dan de¤il, psikanalitikbir aç›dan yaklaflmak gerekir. Sert ve so¤uk baba, yumuflak ve s›cak anne/teyze fi-gürleri, C’nin huzursuzlu¤unun, güvensizli¤inin kaynaklar›d›rlar. Bu huzursuzluk-tan ç›k›fl yolu olarak görülen de¤er ise “sevgi”dir. Fakat bu gerçek sevgi asla bu-lunmaz; çünkü C’nin annesi ölmüfltür.


O¤uz Atay: Tutunamayanlar O¤uz Atay, Tutunamayanlar’› 1972’de yay›mlar. Yay›mland›¤› y›llarda çok tart›fl›-lan, elefltirilere konu olan bir roman olmasa da, yay›mland›ktan on y›l kadar son-ra, çok say›da elefltirmenin dikkatini çeker. Postmodern roman›n ilkleri ba¤lam›n-da birçok elefltirinin konusu olur. Roman›n iç içe geçen kurgular› (al›fl›lmam›fl veasl›nda roman kurgusunun içinde olan önsözler, yine kurgu içinde bir kurgu olanyay›mc›n›n mektubu), kiflilerinin, olaylar içindeki davran›fllar› ve iliflkilerinden çok,zihinsel devinimleriyle var olmalar› ve ayd›n›n kendi içindeki hesaplaflmas› (Tur-gut Özben’in elefltirel ve ironik tutumu), elefltirilerin en belirgin konular›d›r. Tutu-namayanlar’›n konusunu, “Selim adl› arkadafl›n›n intihar›n› araflt›ran mühendisTurgut Özben’in hayat›” olarak not etmek mümkünse de, roman›n yap›s›, olaylar-daki düzensizlik ve kar›fl›kl›k, sembolik anlat›mlar, böyle bir belirlemeyi çok yü-zeysel k›lar. Roman›n d›fl kurgusu diyebilece¤imiz Sonun Bafllang›c› bölümü, birgazetecinin verdi¤i bilgileri nakleder. Güya Turgut Özben, yaflad›klar›ndan ç›kar-d›¤› notlar› gazeteciye göndermifl ve yay›mlanmas›n› istemifltir. Bu olaydan iki y›lsonra gazeteci bu notlar› baz› isimleri de¤ifltirerek yay›na haz›rlam›flt›r. Yay›mlay›-c›n›n Aç›klamas› bölümünde ise, notlarda geçen yer ve flah›s isimlerinin gerçekleilgisi olmad›¤› belirtilir. Kitab›n sonuna eklenen Turgut Özben’in Mektubu’nda ise,Turgut, roman›n as›l hikâyesinin nas›l olufltu¤unu, Selim’in intihar›n› araflt›rmayabafllamas›n› ve arkadafl›n›n günlü¤ünden oluflan kurguyu anlat›r. Galiba bu bö-lümdeki as›l maksat, okuru, Turgut, Selim ve Süleyman’›n yaflad›klar›na haz›rla-mak, ayr›nt›lara dikkat etmesini sa¤lamakt›r. Roman›n iç kurgusuna gelince: Tur-gut Özben, arkadafl› Selim Ifl›k’›n intihar etti¤ini ö¤renir ve bu intihar›n sebepleri-ni araflt›rmaya koyulur. Selim’in arkadafllar›yla görüflür. Selim’in arkadafl› Metin’inbir k›zla iliflkisi vard›r. Selim, k›zla Metin’in uyuflmad›klar›n› söylemifltir ama son-radan kendisi ayn› k›zla arkadafl olmufltur. Zeliha adl› bir k›z iki arkadafl›n hayat›n-dan da ç›k›p gitmifltir. Esat, Selim’i liseden beri tan›maktad›r. Ona göre Selim’in il-ginç bir karakteri vard›r; k›vrak bir zekas›, oyuncu yetene¤i olan Selim, Oscar Wil-de, Maksim Gorki gibi yazarlar okumaktad›r. Selim’in arkadafllar›ndan biri de Sü-leyman Karg›’d›r. Süleyman, Selim’in alt› yüz m›sral›k bir fliirini verir Turgut’a. Bufliir, Selim’in kafa kar›fl›kl›¤›n› ve bunal›mlar›n› yans›tan bir metindir. fiiirde kendi-sinin, yaln›z, sab›rs›z, amans›z, cans›z biri olarak bilindi¤ini anlat›r Selim. Evlenmenoktas›na geldi¤i k›z arkadafl› Gülseli de, Selim’in her fleyden kuflkuland›¤›n›, ge-lece¤e güven duymad›¤›n› söyler. ‹liflkilerini do¤al bir sonuca ulaflt›ramayan Se-lim’in inanc› da yoktur; kendisini ba¤layacak bütün de¤erlerden kaçmaktad›r. Birara içkiye düflmesi de yaflad›¤› bunal›m› hafifletmek içindir. Hiçbir çevrede tutuna-mayan Selim, Gülseli’ye gönderdi¤i mektuptan sonra intihar etmifltir. Selim, haya-t›n›n sonlar›nda “tutunamayanlar”a iliflkin bir ansiklopedi haz›rlamakta ve kendisiiçin de bir madde ay›rmaktad›r. Bu maddede adeta “tutunamayan” Selim’in arkaplan› verilmektedir. Bir kasabal›d›r ve babas› küçük bir memurdur. Çocuk yafltabüyük flehre göç ederler. S›n›f›n arka s›ralar›na oturur; yafl›tlar›n›n okumad›¤› ki-taplar› okur. Dünya savafl› ç›kt›¤›nda askere gider ve orada Süleyman Karg› ile ta-n›fl›r. Askerlikten sonra ifl bulamaz veya buldu¤u ifllerde çal›flmaz; kendini terke-dilmifl olarak hisseder. Bütün bu araflt›rmalar sürecinde Turgut Özben de de¤iflme-ler olur. Al›fl›lm›fl ba¤lar alt›nda hayat›n› sürdürdü¤ünü düflünen Turgut, giderekSelim’le özdeflleflir ve fark eder ki kendisi de bir “tutunamayan”d›r. Kendini ba¤la-yan toplumsal de¤erlerden kopmaya bafllar. Roman›n sonunda ortadan kaybolur.


Yazar O¤uz Atay, Selim Ifl›k, Turgut Özben ve Süleyman Karg›’n›n iç içe girenöyküsünde neyi göstermeye çal›flmaktad›r? fiehirli ayd›n›n köksüz ve retorik haya-t›n› m›? Bütünüyle modern flehir hayat›n›n isteklerinin, ba¤›ml›l›klar›n›n, davran›fl-lar›n›n, k›saca düflünme ve yaflama biçiminin bofllu¤unu mu? ‹deolojilerin getiripb›rakt›¤› karanl›k eflikleri mi? Ya da bütün bunlar içerisinde yaflayan bir ayd›n›neninde sonunda düflece¤i bunal›m ve kaç›fl› m›? Galiba Tutunamayanlar’da bunla-r›n hepsi gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r. Roman› kaplayan kara mizah, bunal›m›n a¤›rl›-¤›ndan kaynaklanmaktad›r. Selim Ifl›k’›n haz›rlad›¤› sosyalist yönetmelik, ne Le-nin’in uygulamalar›ndan ne de kendi yaflad›¤› pratiklerden ç›kar: Dinsel ve arkaikmetinlere benzer. Bu yönüyle ideolojik tasar›mlar köksüz ve retoriktir. Yazar, Se-lim’e bunu haz›rlatarak, ayd›n retori¤ini elefltirir ve onunla ince ince alay eder. fie-hirli hayat›nda, çocukluktan üniversiteye kadarki e¤itim, devlet ile halk iliflkilerinibiçimlendiren bürokrasi, sosyal ba¤lar›n temeli olan aile ve evlilikler, insanlar›namaçlar› ve istekleri hep çeliflkiler ve tutars›zl›klarla doludur. Bu hayat›n bilgisi, afl-k›, paras›, dostluklar›, çeliflkileri fark eden insan› huzurlu k›lmaya yetmez. AlemdarYalç›n, Tutunamayanlar’da as›l verilmek istenenin, Turgut Özben flahs›nda bir tu-tunamayan olmad›¤›n› söyler. Ona göre romanda tam tersine, kendisiyle bar›fl›k,eksikliklerini, açmazlar›n› çok iyi anlam›fl gerçek bir ayd›n›n içtenlikle yapt›¤› özelefltiri; toplumsal, kültürel ve sosyal çeliflkilerin ortaya konuluflu vard›r (Yalç›n,2003: 493). Romandaki elefltirel tutum dikkatli okundu¤unda bu ç›karsamay› pay-laflmamak mümkün de¤il. Fakat çeliflkilerini, açmazlar›n› görmüfl ve toplumsal vekültürel çeliflkileri fark etmifl Turgut Özben ve Selim Ifl›k’›n yine de “tutunduklar›-n›” ve bunal›mdan ç›kt›klar›n› gösteren bir iflaret yoktur. Selim’in bir kurban oldu-¤unu düflünsek bile, ortada kaybolan bir Turgut vard›r. Turgut Özben’in Olric ad-l› kurgusal kifliyle (ikinci ben’i de diyebiliriz) konuflmas›; içinde yaflad›¤› dünyadanuzaklaflt›¤›n› düflündükçe Olric’e yaklaflmas›; Turgut’un bir dönüflüm geçirdi¤inigösterir. Olric’le yapt›¤› simgesel yolculuk, kendi içine do¤ru yapt›¤› yolculuktur.Sanki Olric’le bir fleyi fark etmifltir ve bunu içinde yaflad›¤› burjuva toplumuylapaylaflmas› imkans›zd›r. Bu yan›yla düflünüldü¤ünde intihar eden Selim, burjuvaç›kmaz›nda intihar eden Turgut’un nihilizmi; hayat›n› sonsuz bir yolculu¤a çevirenTurgut, Turgut’un metafizi¤idir. Bu da “toplumsal belirlemeler d›fl›nda soyut bir in-san kavram›n› öne sürmek” (Belge,1994 :191) biçiminde düflünülebilir.

Selim ‹leri: Bir Akflam Alacas› Selim ‹leri’nin Bir Akflam Alacas› 1981’de yay›mlan›r. Sanatç› -ayd›n iliflkileri çerçe-vesinde geliflen romand›r. Kendini kabul ettirmifl, ünlenmifl ama bütün bunlarlatatmin olmam›fl; hayat›ndan ve sanat›ndan kopmufl bir ressam ile sanat›nda aray›fl-lar için de olan bir romanc›n›n toplumsal iliflkileri, iç yaflant›lar› ile anlat›l›r.

Romanc› Emre Taran’›n s›k›nt›lar›n›n kayna¤›, kurmaya çal›flt›¤› roman anlay›fl›-na ve roman diline bir türlü ulaflamamas›d›r. Ülkedeki siyasal çat›flma ortam›, elefl-tirmenlerin yarg›s›z infazlar› ve yazd›klar›n› küçümseyiflleri, Emre üzerinde bask›oluflturmakta, onun yarat›c› kimli¤ini olumsuz etkilemektedir. Soylu bir aileden ge-len, yaln›z yaflayan Emre, edebiyat çevrelerinde tart›fl›lan, önemsenen yerlerdeol(a)mayan, siyasal gerginli¤in bir taraf›nda yer al(a)mayan bir ayd›nd›r. Asl›ndaçevresinde s›n›rlar› belirlenmifl bak›fl aç›lar› izin verse, kendi edebiyat anlay›fl›n› vesiyasi görüflünü oluflturup söyleyecektir; ama buna pek imkan yoktur. Bir bak›mayaflama biçimiyle birlikte oldu¤u insanlardan, alg› ve anlay›fl olarak ayr›lmaktad›r.Fakat içinde yaflaya geldi¤i iliflkileri de¤ifltirmesi de mümkün görünmemektedir.Bunalt›s›n›n sebebi budur.


Emre Taran’›n edebiyat, siyaset ve toplumsal hayat içinde durdu¤u yerle Selim‹leri’nin durdu¤u yer birbirine çok benzemektedir. Emre Taran’› bireysel olmaklasuçlayan flair Atilla gibi toplumcular›, büyük ihtimalle Selim ‹leri de tan›r. San›yo-rum Emre Taran da “Okurum ve ben öyle yaln›z›z ki” (‹leri, 1986) diyen Selim ‹le-ri’yi iyi tan›yordur; çünkü o da yazar› gibi, özgür bir ortamda her fleyin var olabi-lece¤ini ve tart›fl›labilece¤ini düflünür. Fakat sanat ve düflünsel çevresi, durmadanEmre’ye yüklenerek, onun kendi olmas›na izin vermemekte; “ben zavall›, yaln›zbir adam›m; benden ne istiyorsunuz” dedirtecek kadar bask› kurmaktad›r. Emre,hayat›ndaki biten fleylerden büyük ›st›rap duyar. Zay›flasa da, yaralansa da aflklarve dostluklar bitmemelidir. An›lar›ndan, yani yaflad›¤› güvenli ve seçkin ortamdanayr›lmak istemeyen bilinç alt›d›r bu asl›nda. Emre Taran solcudur solcu olmas›naama, naif, kibar ve hüzünlü an›lar›ndan kurtulamad›¤› için, ideolojilerin fliddetiniilkel kan davalar› gibi görmekten kendini alamaz. Selim ‹leri, bir romanc›n›n içdünyas›n› görünür k›larak, birçok roman›nda oldu¤u gibi bireyin problem dünya-s›na e¤ilir. Bu yaln›z kiflilerin mutsuzlu¤u, do¤al olarak toplumsal göstergeler tafl›r-lar; ama bu romanlarda as›l problem, hiçbir zaman kendi bireyselli¤inden kurtulansosyal ayd›n problemi de¤ildir. Ahmet Oktay, bir taraftan, ‹leri’nin ekonomik ve s›-n›fsal düzeyi ciddiye almad›¤›n› söyler; di¤er taraftan onun, popüler romanc› kim-li¤ine bürünerek enikonu siyasal romanlar yazd›¤›n› ileri sürer (Oktay, 1986).

1960’lardan 2000’e kadar kentli ayd›n bunal›mlar›n› yans›tan romanlar hangileridir?

Toplumcu Gerçekçi Roman ve Darbeler1950-2000 aras› roman›n siyasal kültürel ve sosyal arka plan›n› özetlemeye çal›fl›r-ken, 27 May›s 1960 askeri darbesinin, Cumhuriyet tarihimizde yeni bir dönem aç-t›¤›n› söylemifltik. Bu gün, haz›rlan›fl›, uygulan›fl› ve sonuçlar› ile birçok noktadatart›fl›lm›fl bulunan darbenin, büyük bir ihtimalle halen bilinmeyenleri vard›r. Ön-celikle bu darbenin, birçok bileflenleri olan bir “tepki” oldu¤u düflünülmektedir.Bu ortak tavr›n unsurlar›n› birkaç maddede toparlamak mümkün de¤ilse de, biredebiyat çal›flmas›n›n genel zeminini yoklamak için bir toparlama yap›labilir: 1.Pazar ekonomisinin veya solun söylemiyle, Amerikan kapitalizminin güçlenmeyebafllamas›ndan duyulan rahats›zl›k 2. ‹nönü dönemi bürokrasinin hiyerarflik üstün-lü¤ünü kaybetmesi 3. Muhafazakâr ve dini argümanlar›n›n siyasetin içinde ço¤al-mas› 4. Her alandaki ça¤dafllaflman›n geriye gitti¤i düflüncesi 5. Özgürlüklerin k›-s›tland›¤›, ö¤rencilerin siyasal olarak k›flk›rt›ld›¤› haberleri. Bu unsurlar›n her biri-nin görünen ve görünmeyen boyutlar› oldu¤u bu gün de tart›fl›lmaya devam etsede; darbenin, idareyi ele ald›ktan sonra uygulad›klar›na ve 61 Anayasas›na bak›l›n-ca, bu unsurlar›n darbe bileflenini oluflturdu¤u görülür. Türkiye demokrasinin ta-n›flt›¤› as›l hazin durum ise idamlard›r. Art›k neredeyse hiç kimsenin do¤rulu¤u ko-nusunda görüfl bildirmedi¤i bu idamlar, siyasete ba¤l› sosyal hayat›n flekillenme-sinde çok önemli etkilere sahiptir. ‹damlar›, sosyal vicdan›nda affetmeyen geniflkitleler, sonraki y›llarda Menderes dönemini anlatan her türlü edebiyat ve düflün-ce eserlerine yo¤un ilgi gösterdiler.

Sevgi Soysal: fiafak Sevgi Soysal’›n fiafak adl› roman› 1975’te yay›mlan›r. Roman, Adana’da bir gece-kondu mahallesindeki bir eve gece yap›lan bask›nla bafllar ve sabah›n erken saat-lerinde sona erer. Bu k›sa zaman dilimi içinde neredeyse tek olay, devrimci bir gu-rup arkadafl›n göz alt›na al›n›p, sorgulanmas› ve serbest b›rak›lmas›d›r. Roman›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

1960 sonras› roman›n temeltemalar›, ikinci demokrasiçal›flmalar›, Menderesdönemi ve ihtilalingetirdikleri, götürdükleridir.

zaman› geriye dönüfllerle geniflleyerek, ideolojik arka plan› içine al›r. Evin sahibiMarafll› Ali, “Ecevitçi”dir. Oya, Ali’nin yi¤eni Mustafa’n›n arkadafl›d›r ve bu iki gençde devrimcidirler. Yine Ali’nin akrabas› olan Avukat Hüseyin de eski bir ‹flçi Parti-lidir. Göz alt›na al›nanlar emniyete götürüldükten sonra baflka bir görüntü devre-ye girer. Bu göz alt›na alanlar›n toplant›s›d›r. Emniyet müdürü Zekai Bey, fabrikamüdürü olan emekli albay Muzaffer’in evindeki briç partisinden ayr›larak, sorgula-ma için emniyete gider. Sorgulama ve iflkenceler gece boyu devam eder. EmniyetMüdürü Zekai, Emekli Albay ve sanayici Muzaffer, Polis Abdullah, ilerici devrimciinsanlar› ve bu bilinci yok etmekte birleflmifl kapitalizmin ve faflizmin; Oya ve Mus-tafa devrimci gençlerin; Zekeriya, ispiyoncu iflbirlikçilerin; Avukat Hüseyin, kifliselç›karlar›n›n güdümünde savunduklar› ideolojilerden vazgeçebilen oportünistlerin;Ali, dürüst, namuslu ve do¤al iflçi s›n›f›n›n göstergeleridirler. Göz alt›na al›nan ki-fliler içinde iflkenceye maruz kalanlar iki devrimci ve Ali’dir. Di¤erleri bir flekildedüzenle uzlaflma ve veya düzene yanaflma yolunu bulurlar. Oya, daha önce de ko-münizm propagandas› yapmaktan hapiste yatm›fl, iki çocuklu bir yazard›r. Musta-fa da ayn› sebeplerle içerde kalm›fl bir ö¤retmendir. Ali ise iflçidir.

“Sevgi Soysal, biri iç biri d›fl iki tür çat›flmay› ana tema olarak seçmifl. D›fl çat›fl-ma, devrimcilerle, egemen güçler aras›ndaki çat›flmad›r. ‹ç çat›flma ise, roman›nana kiflileri Oya ile Mustafa’n›n, küçük burjuva kimlikleriyle devrimci kimlikleriaras›nda yaflad›klar› bunal›mdan kaynaklan›r” (Moran, 1994: 20). Romandaki d›flçat›flma, devrimci hayat›n ve edebiyat›n do¤al yans›mas›d›r. Oysa iç çat›flmay›, sor-gulamay› harekete geçiren 12 Mart tutuklamalar› ve iflkencelerdir. Sosyalist e¤ilim-ler için 12 Mart bir hayal k›r›kl›¤› yaratm›flt›r. Daha önce yanlar›nda hissedebilecek-leri bütün güçler, ezen gücün yan›nda yer al›vermifltir. Yenilmelerinin aç›k sebebibudur. Fakat bu yenilginin derindeki sebebi, iflçi olamam›fl küçük burjuvad›r. Oyaile Mustafa, sorgulama ve iflkence gecesinde, geriye dönüfllerinde hep küçük bur-juva al›flkanl›klar›na, davran›fllar›na tak›l›p kal›rlar. Ali’yi tasvir ediflindeki güvenlive sevimli bak›fl fark edilirse, anlat›c›n›n da problemi, iflçi ol(a)mamakla ilintili gör-dü¤ü düflünülebilir. Romanda üzerinde özellikle duruldu¤u anlafl›lan bir fley de, iç-kence ve cinsellik iliflkisidir. Egemen güçler, özellikle kad›n devrimcilere iflkenceederken onlar›n cinselli¤ine de sald›rmaktad›rlar. Çünkü bu güçlerin ahlâk›, temel-de cinselli¤i bir ac› çektirme ve intikam alma olarak alg›lamaktad›r.

Erdal Öz: Yaral›s›n Erdal Öz’ün Yaral›s›n adl› roman› 1974’te yay›mlan›r. Bu roman da fiafak gibi, bir gö-zalt›yla bafllar. Romanda zaman ve tarih aç›k olarak belli olmasa da, iflkence, sorgu-lama, egemen güçler karfl›s›nda yaln›z kalan, kendisiyle çat›flmaya düflen, bütün de-¤erlerini sorgulayan devrimci genç portresi, 12 Mart roman›n›n belirgin özelliklerin-den biridir. Fakat yazar›n tarihsel durumu belirsizlefltirmesinde amaç, sadece hâlâ et-kileri bütün kuflat›c›l›¤›yla devam eden egemen güçlerden sak›nmak de¤il; bask› vesömürü düzenleri karfl›s›nda al›nan tavr› anlatmakt›r. Yaral›s›n’›n 12 Mart dönemininkazand›rd›¤› bir roman oldu¤unu söyleyen Erdal Öz, bu romanda kendisinin deiçinde oldu¤u bir savafl›n izlenimlerini de¤il, genel olarak toplumun yakaland›¤› buhastal›k döneminde faflizm mikrobuna karfl› ç›kmay› anlatt›¤›n› söyler (Öz, 1975).

Gözleri ba¤lanm›fl olarak gözalt›na al›nan genç, içerde çok a¤›r bir sorgulamave iflkenceye maruz kal›r. Hangi suçla göz alt›na al›nd›¤› belli de¤ildir. Roman üze-rine yap›lan de¤erlendirmelerde, Erdal Öz’ün, gencin politik geçmiflini ve di¤er ta-rihsel bilgilerini vermemesi olumsuz bulunmakta ve roman›n sadece bir iflkencebelgeseli olabilece¤i belirtilmektedir. Ama içeri al›nan genç, yasak kitaplar oku-


maktad›r; içeri al›naca¤›n› bilmektedir; içerde arkadafllar›n›n ismini vermemekte-dir. Bütün bunlar roman›n politik dokusunu ortaya koyar. Romanda as›l ortayakonmak istenen, insanl›k d›fl› say›labilecek bir mekanizman›n karfl›s›nda yaln›z ka-lan, ezilen, tafl›d›¤› düflüncelerden kuflkuya düflen bir devrimcinin yenilgisidir. Ye-nilmifltir çünkü “faflizan” güçler karfl›s›nda halk› yan›nda görememifltir. Mekanizmaonu “Nurilefltirmifltir”. (Nuriler, egemen güçlerin, kendi düzenlerinin ayakta dur-mas› için kurban ettikleri, çeflitli suçlarla toplum d›fl›na ittikleri, insanl›ktan ç›kar-d›klar› adi suçlulard›r.)

Mehmet Ero¤lu: Iss›zl›¤›n Ortas›nda 12 Mart sonras›nda yaz›l›p yay›mlanan, “içeri al›nan ve iflkence gören devrimci”görüntüsünden farkl› bir çat›flmay› ortaya koyan bir roman Mehmet Ero¤lu’nun Is-s›zl›¤›n Ortas›nda’s›d›r. 1979 y›l›nda yay›mlanan roman, 12 Mart döneminde sorgu-lama ve iflkenceden geçmifl; o tarihten sonra da yaflay›p tan›k olduklar›yla da ken-di içinde çat›flmalar yaflam›fl, bu çat›flmalardan sa¤l›kl› bir dönüflüme ulaflamam›flAyhan’›n hikâyesidir. Roman›n vakas› 1975 y›l›ndaki iki ayl›k bir zaman dilimidir.Fakat geriye dönüfller, serbest ça¤r›fl›mlar, etkili zaman süresini, çocuklu¤a kadargeniflletir. Çocuklu¤u, ailesinden uzakta, ‹zmir’de yat›l› okulda geçen Ayhan, bü-tün gençli¤ini u¤runa savaflt›¤› devrim için harcam›flt›r. Erdal Öz’ün zaman› ve ki-flileri soyutlaflt›rmas›n›n tersine Ero¤lu, tarihsel zaman›, kiflileri ve olaylar› aç›kçavermektedir. Hatta “Ero¤lu’nun geçmifli ile roman›n bafl kiflisi Ayhan aras›nda ba¤-lant›lar oldu¤u gözlemlenebilmektedir. Yazar›n, 1971 y›l›nda Orta Do¤u TeknikÜniversitesi’nden makine mühendisi olarak mezun olmas›, 12 Martta tutuklanma-s›, hapis yatmas› ile Ayhan’›n ayn› y›llarda makine mühendisi olarak mezun olma-s› ve tutuklanmas› aras›nda benzerlik bulunmaktad›r” (Yalç›n, 2003: 568). Ayhan,1974 K›br›s ç›karmas›na aste¤men olarak kat›lm›fl, Türk insan›n›n savafl içindekiruh halini görmüfl, flehitlik ve gazili¤in ölüme verilen en yüksek de¤er oldu¤unatan›k olmufltur. Askere gitmeden önce yaflad›¤› politik yenilgi; askerde içine düfl-tü¤ü, ve daha önce hiç tan›mad›¤› duygular içindeki insanlar› görüflü, ölmek veyaöldürmek fleklindeki savafl gerçe¤i, Ayhan’› kendi vicdan›n›, geçmiflini, hayat›n an-lam›n› sorgulamaya itmifltir.

Ayhan askerlik dönüflü geldi¤i Ankara’da bofllu¤un içinde bocalamaya devameder. Kendi içinde devrimci teorileri ve pratikleri olan; birbirlerini keskinlefltirensosyal gruplar, cunta taraf›ndan da¤›t›ld›ktan sonra, kimi gençler içerde kalm›fl; ki-mileri ölmüfl; kimileri saklanm›fl; kimileri düzenin belirledi¤i yaflama biçimineuyum sa¤lam›fl; kimileri de kendi dünyas›na kapanm›flt›r. Ayhan’›n en yak›n dost-lar›ndan Ali, çat›flmada ölmüfl; Zafer ise kay›pt›r. Ayhan, dostu Zafer’in peflinde ‹s-kenderun çevresinde her türlü gayri meflru yoldan para kazanan Kör Abdül’e ulafl-m›flt›r. Fakat Kör Abdül, Ayhan’› da kendi düzenbazl›¤› içine çekmek ister. GüyaZafer, Ayhan ismiyle aralar›na girmifl fakat hasm› Hasan Bey taraf›ndan öldürül-müfltür. Fakat Ayhan iflin peflini b›rakmaz oda Zafer ismiyle, arkadafl›n› aramayadevam eder. Fakat ulaflt›¤› bilgiler çok flafl›rt›c›d›r. Kiflili¤ine hayran oldu¤u Zafer,zaaflar›yla bilinir biri olmufltur. Siyasi polis Ayhan’›n (yani Zafer’in) zaaflar›n› yaka-lam›fl ve onu yem olarak kullanmaya bafllam›flt›r. Ayhan’›n, devrimci kiflili¤ine hay-ran oldu¤u Zafer, sonunda yurt d›fl›na kaçm›flt›r. Ayhan’›n içindeki bir direk dahay›k›l›r. ‹nanmak ister ama onu da baflaramaz. Bütün varl›¤›yla yaflad›¤› topluma ya-banc› oldu¤unu da anlar. Art›k insanl›kta inan›lacak bir fley kalmam›fl; insanl›¤›nde¤er verdi¤i bütün kavramlar, kanla y›kanm›flt›r; art›k beyninin bu anlams›zl›kiçinde yeri yoktur. Bütün bunlar onu Nemrut da¤›nda intihara sürükler.



“Toplumcu Gerçekçilik”, “Toplumcu Gerçekçi

Edebiyat”, “Toplumcu Gerçekçi Roman” kavram-

lar›n›n birbiriyle iliflkisini aç›klayabilmek

Toplumcu Gerçekçi Roman kavram›, sosyal prob-lemlere e¤ilen, toplum gerçekliklerini roman›ntematik alan› haline getiren bütün Türk roman›-n› kapsamaz. Bu edebi adland›rma, düflünsel vesiyasal taban›nda Marksizm ve Sosyalizm bulu-nan roman için kullan›l›r. Türkiye’de sosyalistdüflünce, esas olarak ‹kinci Meflrutiyet dönemin-de görülür. Genel kay›tlara göre Türkiye’de sos-yalist düflüncenin ilk yazar›, 1910’da ç›kard›¤› ‹fl-tirak adl› gazeteden dolay› ‹fltirakçi Hilmi olarakbilinen Hüseyin Hilmi’dir. Türk roman›nda top-lumcu gerçekçili¤in ilk yans›malar›, iflçi hayatla-r›n›n anlat›lmas›yla 1930’larda bafllar.

Toplumcu Gerçekçi Edebiyat’›n Türkiye d›fl›nda-

ki edebi ve düflünsel kaynaklar›n›, Türk edebiya-

t›nda “Toplumcu Geçekçilik” ak›m›n›n sosyal ve

siyasal arka plan› hakk›nda de¤erlendirme ya-

pabilmek

Baz› yazarlar, eserlerinde ikinci planda da olsas›n›f çat›flmalar›na yer verirler. Reflat Enis, “oku-mufl bir tornac›”ya Marksist yorumlar yapt›r›r.Maden iflçilerinin hayat›n› anlatan Reflat Enis, Af-rodit Buhurdan›nda Bir Kad›n’da (1938) madeniflçileriyle sanayi iflçilerini, “sömürülenler” olarakgösterir. Fakat Türk edebiyat›nda genel olarakMarksizm merkezinden yay›lan ideolojik yap›y›kuran kifli Naz›m Hikmet’tir. O, Türkiye’de s›n›f-lar›n çat›flmas›na dayanan bir gelenek olmad›¤›halde, belki de ilk olarak emek, yoksulluk, sö-mürülme gibi temalar› ifllemeye bafllar. Naz›mHikmet’in getirdi¤i bu içerik sadece Cumhuriyetdönemindeki fliiri de¤il bütün edebiyat› etkiler.Sabahattin Ali, Orhan Kemal, Kemal Tahir gibiromanc›lar Naz›m’›n açt›¤› yolda devam ederler.Özellikle Kemal Tahir ve Orhan Kemal gibi top-lumcu gerçekçi roman›n ustalar› say›lan isimlerinhayat›nda Naz›m Hikmet’le kurduklar› iliflki vebir e¤itim mekan› haline getirdikleri hapishaneoldukça önemlidir. Köy Enstitüleri’nden yetiflenromanc›lar›n tamam› ya do¤rudan veya hüma-nizm ve halkç›l›k üzerinden sosyalisttirler. Köyeve köylüye bak›fllar›n›, Toplumcu Geçekçilik be-

lirler. Ortak ideolojik arka plan ve bak›fl aç›s›, ro-manlarda ortak bir flema da oluflturur. Örne¤inköyde yoksullar, zenginlerden daha çoktur. Köy-lüler, pozitivist ahlâktan çok geleneksel ahlâkaba¤l›d›r. Köylerde imamlar, fleyhler, a¤alar davard›r. Köylü hem topraks›zd›r hem de topra¤›n›verimli kullanacak araçlardan yoksundur. Köy-deki yap›y› feodal bir yap› olarak alg›layan buyaklafl›m, köylünün ahlâk›n› da feodal bir ahlakolarak de¤erlendirir. Buna göre din, gelenekler,üretim iliflkileri, “a¤alar” üzerinden feodal yap›y›beslemektedir. Fakat ayn› ideolojik arka plandangelen Kemal Tahir, köylülü¤ün dura¤an ve de-¤iflmeyen bir yap› olmad›¤›n›, onu, farkl› aç›lar-dan ele almak gerekti¤ini ileri sürer.

Toplumcu Gerçekçi Roman’›n ilk örneklerini ve

bu eserlerin kendilerinden sonra gelen eserleri

yap› ve içerik bak›m›ndan nas›l etkilediklerini

aç›klayabilmek

1950’lerle birlikte Marksist ve sosyalist düflünseltabana ba¤l› olan ayd›nlar›n oluflturdu¤u, “roman-da ayd›n bunal›m›” fleklinde adland›r›labilecekToplumcu gerçekçi Roman›n farkl› bir kolu davard›r. Bu bunalt›lar›n zihinsel ve kuramsal arkaplan›nda, özellikle Nietszche, Camus ve Sartre’›bulmak mümkündür. ‹kinci Dünya Savafl›n›, sos-yalist ve kapitalist dünya aras›ndaki so¤uk savafl›,Türkiye özelinde darbelerle gelen bask› ve hapis-haneleri de bunalt›y› besleyen bir siyasal arkaplan olarak görmek gerekir. Bu ba¤lamda O¤uzAtay, Yusuf At›lgan, Sevgi Soysal, Adalet A¤ao¤-lu, Selim ‹leri gibi romanc›lar›n ad› an›labilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. “Toplumcu Gerçekçi Roman” kavram› afla¤›dakiler-den hangisini içermez?

a. Düflünsel ve siyasal kayna¤› Maksizm ve Sosya-lizm olan yazarlar›

b. Köy romanlar›n›c. Orhan Kemal, kemal Tahir, Yaflar Kemal gibi ro-

manc›lar›d. Sosyal hayat›n emek ve sermaye iliflkisine ba¤l›

olarak kuruldu¤u görüflünüe. Toplum sorunlar›n› ele alan bütün Romalar›

2. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de orta ç›kan “Top-lumcu Gerçekçi Roman”›n edebi ve kuramsal kaynakolarak kabul edilemez?

a. Naz›m Hikmetb. Maksim Gorkic. George Lukasd. Yakup Kadri Karaosmano¤lu e. Sovyet Sosyalist Yazarlar Kurulatay›

3. Afla¤›dakilerden hangisi 1950-1980 y›llar› aras›ndaroman yazan Toplumcu Gerçekçi bir romanc› olaraksay›lmaz?

a. Kemal Tahirb. Tar›k Bu¤rac. Yaflar Kemald. Talip Apayd›ne. Fakir Baykurt

4. Afla¤›da verilen romanc›-roman efllefltirmelerindenhangisi yanl›flt›r?

a. Orhan Kemal: Tenekeb. Kemal Tahir: Köyün Kanburuc. Sevgi Soysal: fiafakd. Fakir Bayurt: Y›lanlar›n Öcüe. Talip Apayd›n: Sar› Traktör

5. Toplumcu Gerçekçi Roman›n belirli ölçülerde yas-land›¤› ilke Atatürk ilkelerinden hangisidir?

a. Laiklikb. Milliyetçilikc. Halkç›l›kd. Cumhuriyetçilike. Devletçilk

6. Toplumcu Gerçekçi Roman kategorisinde yer alanromanlar›n tamam› afla¤›dakilerden hangisinde birlikteverilmifltir?

a. Ekilmifl Topraklar, Sa¤›r Dere, ‹nce Memed, Yaln›z›zb. Teneke, Irazcan›n Dirli¤i, Sahnenin D›fl›ndaki-

ler, Kanl› derenin Kurtlar›c. Cemo,Y›lanlar›n Öcü, Y›lan› Öldürseler,Bereket-

li Topraklar Üzerinded. Gurbet Kufllar›, Yaral›s›n, Ya¤muru beklerken,

Iss›zl›¤›n Ortas›ndae. Kaplumba¤alar, F›rat Suyu Kan Ak›yor Baksana,

Kuyucakl› Yusuf, Firavun ‹man›

7. Toplumcu Gerçekçi Romana iliflkin en kapsaml›do¤ruyu içeren ifade afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Toplumcu Gerçekçi Roman, Sosyalist Romanolarak da an›lmaktad›r.

b. Köy Roman›, Toplumcu Gerçekçi romand›r.c. Düflünsel ve siyasal kaynak olarak bak›ld›¤›nda

Toplumcu Gerçekçi Roman, Köy Roman›, ‹flçiroman› ve ayd›n roman› da kapsar.

d. Toplumcu Gerçekçi Roman Tanzimat’tan beridevam eden sosyal roman›n baflka bir ad›d›r.

e. Toplumu Gerçekçi Roman Sadri Ertem’in Saba-hattin Ali’nin romanlar›yla bafllam›flt›r.

8. Afla¤›dakilerden hangisi Toplumcu Gerçekçi Roma-n›n en belirgin temalar› aras›nda say›lmaz?

a. ‹flçilerin hayatlar›b. Geleneklerin ve inançlar›n kayb›c. Üretenler ve sermaye sahiplerid. Hapishaneler ve darbelere. Köylüler ve hayatlar›

9. Afla¤›dakilerden hangisi Toplumcu Gerçekçi ayd›nroman›n›n etkilendi¤i yazarlardan biri de¤ildir?

a. Karl Marxb. Jean Paul Sartrec. Albert Camusd. Henri Bergsone. Frederic Nietszche

10. Köyden flehre gelen iflçileri ve hayatlar›n› en çok

iflleyen romanc› afla¤›dakilerden hangisidir?a. Sadri Ertemb. Fakir Baykurtc. Latife Tekind. Yaflar Kemale. Orhan Kemal



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Roma-n›n Siyasal Sosyal Arka Plan›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Roma-n›n Siyasal Sosyal Arka Plan›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Roma-n›n Siyasal Sosyal Arka Plan›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi ‹flçi Ro-man›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Roma-n›n Siyasal Sosyal Arka Plan›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi KöyRoman›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Roma-n›n Siyasal Sosyal Arka Plan›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Roma-n›n Siyasal Sosyal Arka Plan›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Ayd›nRoman›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi ‹flçi Ro-man›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Tek Parti döneminin edebiyat fikir hayat›n› belirleyenhalkç›l›k düflüncesidir. Asl›nda halkç›l›k düflüncesiniMustafa Kemal, Gökalp’ten alm›flt›r ve onun için halkç›-l›k merkezinde halk› s›n›fs›zlaflt›rmak vard›r. ‹nönü dö-neminde ise halk› “ayd›nlatmak, istenilen do¤rultudadönüfltürmek” merkezinde kalm›flt›r. Sosyalist ve hüma-nist e¤ilimlerle birleflmifltir bir ölçüde. Etkinli¤ini Hal-kevleri ve köy enstitüleri ile geniflletmifltir. Tek Partiideolojisinin kald›raçlar› durumundaki halkç›l›k ve köy-cülükle olsun; o kavramlar› sahiplenen sol Kemalistle-rin ek bir kilit kavram sayarak devreye soktuklar› Hü-manizmle olsun, solun iliflkileri her zaman kar›fl›k vesorunlu olmufltur. Sosyalist, iflçi s›n›f› diyemedi¤i için,köylü ve halk kavramlar›na sar›lm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Notlara, mülakatlara ve raporlara dayanan bu kitaptaMakal, “befl temel unsur üzerinde durmufltur: birincisiekonomik s›k›nt›lar; ikincisi, ilkel malzeme kullanma;üçüncüsü, toprak meselesi; dördüncüsü, yeni teknolo-jilere yabanc›l›k; beflincisi ise sosyal yard›mlaflma vekooperatifleflmedir.

S›ra Sizde 3

Köyün Kamburu’nda köy roman› flablonu k›r›l›r; a¤alarve köylüler fleklindeki çat›flma, yerini daha karmafl›kçat›flmalara b›rak›r. Ekonomik yap›dan eflk›yal›¤a, cin-sel saplant›lardan, siyasete kadar, toplumun yaflama bi-çimini oluflturan her tabana uzan›r. Sosyal ve siyasal ge-liflmelerin etkisinde geliflen köylü tutumunda genetikve natüralist etkiler aranmas›, köy roman› için yeni birbak›flt›r.

S›ra Sizde 4

1960’lardan 2000’e kadar kentli ayd›n bunal›mlar›n› yan-s›tan roman say›s› oldukça fazlad›r. Bir kaç örnek ver-mek gerekirse: Yusuf At›lgan, Aylak Adam; O¤uz Atay,Tutunamayanlar; Erdal Öz, Yaral›s›n; Adalet A¤ao¤lu,Ölmeye Yatmak, Mehmet Ero¤lu, Iss›zl›¤›n Ortas›nda;Selim ‹leri, Bir Akflam Alacas›; Sevgi Soysal, Yeniflehir’deBir Ö¤le Vakti; Vedat Türkali, Bir Gün tek Bafl›na.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Alangu, Tahir. (1965). Cumhuriyetten Sonra Hikaye

ve Roman 1. ‹stanbul.Atay, O¤uz. (1998). Tutunamayanlar. ‹stanbul: ‹leti-

flim Yay›nlar›.At›lgan, Yusuf. (1974). Aylak Adam. ‹stanbul: Bilgi Ya-

y›nevi.Baydar, Mustafa. (1960). Edebiyatç›lar›m›z Ne Diyor-

lar. ‹stanbul.Baykurt, Fakir. (1981). T›rpan. 10.Bask›, ‹stanbul: Rem-

zi Kitabevi.Baykurt, Fakir. (1959). Y›lanlar›n Öcü. ‹stanbul: Yük-

selen Matbaas›.Belge, Murat. (1994). Edebiyat Üstüne Yaz›lar. ‹stan-

bul: Yap› Kredi Yay›nlar›.Berkes, Niyazi. (1975). Türk Düflününde Bat› Soru-

nu. ‹stanbul: Bilgi Yay›nlar›.Bezirci, As›m. (1984). Orhan Kemal. ‹stanbul: Tekin

Yay›nevi.Ero¤lu, Mehmet. (2000). Iss›zl›¤›n Ortas›nda. ‹stan-

bul: Everest Yay›nlar›.Ifl›n, Ekrem. (1982). Tan Gazetesi Roman Seçkisi. Ey-

lül. ‹stanbul.‹barrola. (1969). Marksist Aç›dan Ekonomi Politik

Yabanc›laflma ve Hümanizm (Çeviren: Kenan So-mer). ‹stanbul: Ser Yay›nlar›

‹leri, Selim. (1986). “Selim ‹leri ‹le Söylefli, Hayal ve Is-t›rap’›n Çevresinde”, Hürriyet Gösteri. fiubat, ‹s-tanbul.

‹leri, Selim. (1998). Bir Akflam Alacas›. ‹stanbul: O¤lakYay›nlar›.

Kemal, Orhan. (1974). Türkiye Defteri Orhan Kemal

Özel Say›s›. 10, A¤ustos, ‹stanbul.Kemal, Orhan. (1969). “Nas›l Yaz›yorum”, Varl›k. 15

Mart, ‹stanbul.Kemal, Orhan. (1995). Gurbet Kufllar›. ‹stanbul: Tekin

Yay›nevi.Kemal, Orhan. (1996). Bereketli Topraklar Üzerinde.

‹stanbul: Can Yay›nlar›.Kemal, Yaflar. (2004). Teneke. ‹stanbul: Yap› Kredi Ya-

y›nlar›.Kaplan, Ramazan. (1997). Cumhuriyet Dönemi Türk

Roman›nda Köy. 3. Bask›, Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Makal, Mahmut. (1991). Bizim Köy. ‹stanbul: Ça¤dafl

Yay›nlar›.Moran, Berna. (1994). Türk Roman›na Elefltirel Bir

Bak›fl 2. 3.Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Naci Fethi. (1990). 100 Soruda Türkiye’de Roman ve

Toplumsal De¤iflme 2. Bask›. ‹stanbul: Gerçek Ya-y›nevi.

Oktay, Ahmet. (2008). Toplumcu Gerçekçili¤in Kay-

naklar›/ Sosyalist Realizm Üstüne Elefltirel Bir

Çal›flma. 4. Bask›. ‹stanbul: ‹thaki Yay›nlar›.Oktay, Ahmet. (1986). “Selim ‹leri ‹le Söylefli Hayal ve

Ist›rap’›n Çevresinde”, Hürriyet Gösteri, fiubat. ‹s-tanbul.

Oktay, Ahmet. (1993). Cumhuriyet Dönemi Edebiya-

t› (1923-1950). Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.Öz, Erdal. (1975). Yeni Ortam Gazetesi. 1 Kas›m, ‹s-

tanbul.Öz, Erdal. (1996). Yaral›s›n. ‹stanbul: Can Yay›nlar›.Soysal, Sevgi. (1985). fiafak. ‹stanbul: Bilgi Yay›nevi.Tahir, Kemal vd.(1960). Befl Romanc› Tart›fl›yor. ‹s-

tanbul: Düflün Yay›nevi.Tahir, Kemal. (2000). Köyün Kamburu. ‹stanbul: ‹tha-

ki Yay›nlar›.Tatarl›, ‹., Mollof R. (1969). Hüseyin Rahmi’den Fakir

Baykurt’a Marksist Aç›dan Türk Roman›. ‹stan-bul: Habora Kitapl›¤›.

Tekin, Yusuf. (2002). “Türkiye’de ‹lk Sosyalist Hareket‹fltirak Çevresinin Sosyalizm Anlay›fl› Üzerine BirDe¤erlendirme”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bil-

giler Fakültesi Dergisi, 57 (4), Ankara.Yalç›n, Alemdar. (2003). Siyasal ve Sosyal De¤iflme-

ler Aç›s›ndan Cumhuriyet Dönemi Ça¤dafl Türk

Roman›. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;1950 sonras› Türk roman›n›n genel karakteristi¤ini aç›klayabilecek,1950 sonras› Türk roman›ndaki geliflmeleri, e¤ilimleri ve romanlar aras›nda-ki farkl›l›klar› ay›rt edebilecek,1950 sonras› Türk romanc›lar›ndan belli bafll› yazarlar› ve eserlerini temelözellikleriyle de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• 1950 Sonras› Türk Roman›• Ça¤dafl Türk Roman›• Ahmet Hamdi Tanp›nar• Samiha Ayverdi• Abdülhak fiinasi Hisar

• Oktay Akbal• Tar›k Bu¤ra• Cevat fiakir Kabaa¤açl›• Tar›k Dursun K.

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

Ça¤dafl Türk Roman› • 1950 SONRASI TÜRK ROMANINAGENEL B‹R BAKIfi

1950 Sonras› TürkRoman›nda BireyselE¤ilimler


1950 SONRASI TÜRK ROMANINA GENEL B‹R BAKIfiTürk roman›n›n k›r›lma noktalar›ndan biri de 1950’li y›llara rastlar. Bu zamana ka-dar önce taklit ve öykünme, sonra bir aray›fl ve kimlik oluflturma döneminin ya-fland›¤›n› biliyoruz. Özellikle kimlik oluflturma dönemi biraz da Cumhuriyet ide-olojisinin bir uygulama alan› olarak 1950’li y›llara kadar varl›¤›n› sürdürür.

Cumhuriyetle birlikte Cumhuriyet idaresinin okullar›nda yetiflen gençler, çokpartili düzene geçmenin haz›rl›klar› içinde bulunan ülkede gittikçe artan ülke so-runlar›n› irdeleyen, ortaya koyan, çözüm arayan bir yol tutarlar. Kimileri doktrincireçetelerle benzer konular› tekrarlaman›n kolayl›¤›nda romanc›l›klar›n› sürdürür-ken, kimileri konular›n› daha çok bat›l›laflma çerçevesi içinde Do¤u-Bat› çat›flma-s› ile s›n›rl› tutarlar.

Cumhuriyetin ilk devresinde görülen roman için gerekli derinlikten yoksun pi-yasa romanc›l›¤›, bu dönemde de varl›¤›n› sürdürür. Yaflam›n gerçeklerinden vetoplumdan uzakta, yaflanan› de¤il düflsel olan› anlatan ya da tek sorunlar› aflk, sev-da ve bu yolda entrika kurmaktan ibaret olan kiflilerin yaflam serüvenlerini ele alanpopülist romanc›lar, eserlerinin say›s› azalmakla birlikte yine benzer konular› iflle-mekte, yine entrikaya dayal› romantik aflklardan söz eden romanc›l›klar›n› sürdür-mektedirler. Ne var ki bu yaz›nsal ürünlerin bir sanat eseri kimli¤ini tafl›mas› içinpek çok çabaya, eme¤e ama bunlardan daha fazla sanatç› sorumlulu¤una ihtiyaçoldu¤u kesindir.

1950’li y›llar›n roman›nda “ayd›n bak›fl›n›n egemen” oldu¤u “ayd›nlanma” ve“ayd›nlatma” ön plandayken, 60’l› y›llardan sonraki romanlarda ayd›nlatman›n ya-n›nda insan› tan›ma ve iç dünyas›na nüfuz etme ön plana geçer (Andaç 1998: 180).Romanc›; art›k topluma tepeden bakan ve onu yönlendiren, kendisini ilahi güçler-le donanm›fl do¤aüstü bir varl›k görmez; insana yaklafl›r, onu tan›maya, onun gü-venini kazanmaya ve onunla arkadafl, dost olmaya çal›fl›r.

1960 sonras› romanc›lar› aras›nda farkl› sanat flubelerine mensup, aray›fl içindeolanlar da var. Bunlardan kimileri romanlar›n› bir felsefi sisteme dayand›rman›nendiflelerini tafl›rken, kimileri de belki tam özümseyemedikleri, dolay›s›yla tek yan-l›l›ktan kurtulamad›klar› sanat anlay›fllar›yla kendilerine bir yer edinmeye çal›fl›rlar.

Konu bulmakta güçlük çeken Türk romanc›s›, köy konulu romanlarla kendinebir ç›k›fl yolu bulur. Art›k Anadolu/taflra/kasaba/köy, tüm sorunlar›yla, sosyo-eko-nomik ve sosyo-kültürel yaflam tarz›yla, feodal düzeniyle yo¤un olarak romana gi-rer ve 70’li y›llara kadar romanlar›n birincil kayna¤› olur. Çok partili yaflama ge-

1950 Sonras› TürkRoman›nda Bireysel

E¤ilimler

çiflte ortaya ç›kan t›kan›kl›klar, sorunlar ve bu sorunlar›n Anadolu’ya taflraya yan-s›mas›, iç göç, partizanl›k, parti kodamanlar›na s›rtlar›n› dayay›p kasaba halk›n›köylüyü sömüren eflraf, dönemin düflünce ak›mlar›yla beslenen a¤a-köylü, fabri-katör-iflçi, amir-memur aras›ndaki çat›flmalar dönem romanlar›n›n temel konular›-n› oluflturur.

70’li y›llar, ayd›n›n/romanc›n›n politize oldu¤u, s›n›f çat›flmas›n› körükleyenüçüncü s›n›f çeviri romanlar›n, ya da kaba ulusçu söylemlerin ilgi gördü¤ü, kutup-lulu¤un uç s›n›rlara vard›¤› bir dönemdir. Yaz›lan romanlar›n bak›fl aç›lar› da çok-lukla yazarlar›n›n düflünce yap›s›na ve okurun ilgisine göre biçimlenir. 12 Mart ve12 Eylül askeri muht›ra ve darbeleri ile depolitizasyon dönemi bafllar. Bir süre bo-calama devresi geçiren ve tutukluluk, iflkence, tutukevi an›lar›na yer veren otobi-yografik eserlerle oyalanan Türk romanc›s›, sanat eserinde bir fleyi anlatmaktançok nas›l anlat›ld›¤›n›n önem tafl›d›¤›n›, roman›n yeniden kurma ve yaratma ifli ol-du¤unu keflfeder. Yaratma ve anlatma edimi ise sözcüklerin kullan›l›fl›ndan ibaret-tir. Gürsel Korat’›n söylemiyle “yazar›n bilinci (ile) sözcüklerin bilinci”nin ayn›düzlemde buluflmalar›d›r (Korat 1998: 320).

Öte yandan günümüz romanc›s› art›k kendisini Tanr› yerine koyan ve yine ken-di ahlâk ö¤retisi do¤rultusunda dünyaya düzen vermeye çal›flan klasik ondoku-zuncu yüzy›l romanc›s›ndan farkl› oldu¤unun, ya da insan› ikinci plana iten ve onueflyan›n karfl›s›nda önemsiz bir varl›k durumuna getiren yeni romanc› olmad›¤›n›nfark›na varm›flt›r. Bunun sonucu olarak seksenli y›llardan itibaren bireysel bak›fl›negemen oldu¤u klasik roman yerini ço¤ulcu bak›fla, çok sesli/çok kültürlü bir ba-k›fl› ye¤leyen post-modern bak›fl aç›s›na b›rakm›flt›r. Bundan azami ölçüde yarar-lanmaya çal›flan kimi ‹slamc› yazarlar›n, klasik islamî metinler ve sanatlarda sanat-ç›y› geri planda b›rakan dolay›s›yla sanatç›n›n öznelli¤ini ve bireysel yan›n› orta-dan kald›rarak insan› yüce yarat›c›n›n tecellilerinden oluflmufl evrenin sonsuz de-rinli¤inde dolaflt›ran bir anlay›flla kendilerine yak›n bulduklar› çok seslili¤e, çokkültürlülü¤e yer veren yeni roman ak›mlar›na yöneldikleri dikkati çekmektedir.

1950’li y›llar›n bafllar›nda Türk roman›n›n durumu nas›ld›r?

1990’l› y›llar, post-modern roman›n zafer y›llar› olur. Seksenli y›llarda Avru-pa’da bafllayan mimaride ve müzikte genel üslûbun reddine dayanan bu ak›m, ak-l›n ve bilimin verilerine dayanan moderniteye, her fleyi bilen hâkim anlat›c›ya vemodern devlete duyulan güvensizlikten do¤mufltu. Ayr›ca savafllar›n sebep oldu¤uruhsal çöküntüler ve tepkiler, teknolojinin ve sanal dünyan›n hayat›n her alan›nahâkim olmas›na ve bunun sonucu olarak romanc›lar›n büyük anlat›lar yerine mik-ro düzeyde bireyin iç dünyas›n› dilsel bir oyun biçiminde veren anlat›lara yönel-melerine yol açt›. Türk romanc›lar› taraf›ndan benimsenen ve tutulan bu ak›m,2000’li y›llardan itibaren yerini gizemli, düflsel, fantastik ve otobiyografik karakter-li; yar› belgesel, bilim-kurgusal ve tarihsel romanlara b›rakt›.

Sonuç olarak farkl› düflünsel e¤ilimleri ve sanat anlay›fllar›n›, dilsel ve biçimseltasarruflar› ön plana ç›karan anlat›m teknikleri ile 1950 sonras› Türk roman›n› ad-land›rman›n ne kadar zor oldu¤u ortadad›r. Bunun lu¤u, romanlar› ve romanc›lar›belli adlar alt›nda kümelendirmekten kaynaklanmaktad›r. fiöyle ki, 1950 sonras›Türk roman› ele ald›¤› konu, teknik ve temel izlekler bak›m›ndan kendilerindenöncekilere göre büyük de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Zevkler ve dünya görüflleri de¤ifl-mifl; özellikle son y›llarda dilin kullan›l›fl›, dil bilim çal›flmalar› ile paralel yürütül-


70’li y›llar,ayd›n›n/romanc›n›n politizeoldu¤u, s›n›f çat›flmas›n›körükleyen üçüncü s›n›fçeviri romanlar›n, ya dakaba ulusçu söylemlerin ilgigördü¤ü, kutuplulu¤un uçs›n›rlara vard›¤› birdönemdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

müfltür. Bu yüzden ülkemizdeki düflünsel ve sosyal geliflmeler do¤rultusunda ro-man da kendisine yeni anlat›m yollar›, konular› ve izlekleri aramak durumundakalm›flt›r. Ne var ki bu h›zl› de¤iflime paralel olarak 1950 sonras› Türk roman› için,herkes taraf›ndan kabul görmüfl, yayg›n bir adland›rma/kümelendirme de henüzgerçekleflmifl de¤ildir. Bu adland›rmalarda edebiyat tarihçilerinden kimilerinin bel-li periyotlarla zaman›, kimilerinin konular›, kimilerinin eserin arka plan›ndaki fel-sefi sistemi ya da dünya görüflünü, kimilerinin de anlat›m tekniklerini esas ald›¤›görülmektedir. Bunlar aras›nda felsefi görüfllerine göre sosyal gerçekçi roman, top-lumcu roman, toplumcu-gerçekçi roman ; bak›fl aç›lar›na göre psikolojik roman,bireyci roman, ülkücü/milliyetçi roman, ‹slamc› roman, Marksist roman ; anlat›mtekniklerine göre modern roman, post-modern roman, fantastik roman, polisiyeroman, bilim-kurgusal roman ; konular›na göre tarihsel roman, köy/kasaba roma-n›, 12 Mart, 12 Eylül romanlar› ; olay örgüsünün birkaç kufla¤› içine alan zamanaral›¤›na göre bildungs roman/nehir roman/›rmak roman... gibi kümelendirmeleren yayg›nlar› aras›ndad›r. Ancak zaman h›zla ak›p geçti¤i gibi zamana ba¤l› olarakbak›fl aç›lar›, kullan›lan teknikler de de¤iflmekte, sanat ise zaman›m›z›n h›zl› de¤i-flimine paralel olarak kendisine yeni mecralar bulmaktad›r. Do¤al olarak “1950sonras› Türk roman›” bafll›¤› alt›nda yapt›¤›m›z kümelendirmeler/adland›rmalar dagörecelidir ve farkl› bak›fl aç›lar›na göre de¤iflecektir.

1950 Öncesi Kufla¤›ndan Romanc›l›klar›n› SürdürenlerRomanlar›n›n büyük bir bölümünü Cumhuriyetin birinci ve ikinci devrelerinde ya-y›mlad›klar› halde 1950 sonras›nda da romanc›l›klar›n› sürdürenler vard›r. Birincigruba giren romanc›lar›ndan Reflat Nuri Kan Davas› (1960), Kavak Yelleri (1961),Son S›¤›nak (1961) gibi aflk romanlar› ile; Hüseyin Rahmi ölümünden sonra ya-y›mlanan ve toplumun hurafe ile flekillenmifl inanç dünyas›n› de¤ifltirmeyi amaçedinen Kaderin Cilvesi (1964), Deli Filozof (1964), Can Pazar› (1968), ‹nsanlarMaymun muydu? (1968), Ölüler Yafl›yor mu? (1973), Namuslu Kokotlar (1973) ro-manlar› ile; Halide Edip, Çaresaz (Cumhuriyet’te tefrika 1960), Hayat Parçalar›(1963), K›z›l Hançerler (Hayat’ta tefrika 1964), gibi yazar›n ilgi alanlar›n› göster-mekten ve eserlerinin say›s›n› art›rmaktan baflka bir özellik tafl›mayan senteze ulafl-mam›fl s›radan aflk romanlar› ile romanc›l›klar›na fazla bir fley katmadan sanat ya-flamlar›n› noktalarlar. Popüler halk romanc›lar›ndan Kerime Nadir Azrak (1917-1984) (Gelinlik K›z/1960, Suçlu/1971, Karar Gecesi/1982 ), ö¤retmen duyarl›¤›ylakonular›n› iflleyen Suat Dervifl (1905-1972) (Fosforlu Cevriye/1968), millî ve ahlâ-kî de¤erleri öne ç›karan Mükerrem Kâmil Su (Aynadaki K›z/1962, Ayr› Dünya-lar/1964, Ben ve O/1970, Karak›z/1977, Ata’n›n Roman›/1977, S›z›, UzaklaflanYol ) gibi adlar, Cumhuriyet Dönemi’nde pek çok benzeri görülen ve ço¤u kez ro-mantik Yeflilçam filmlerinin senaryo gereksinimlerini karfl›layan romanlar›yla ede-biyat tarihleri için malzeme olmaktan ileri gidemeyen romanc›lardand›r. Bu grubagiren popüler halk romanc›lardan Peride Celâl Yönsel (d.1916) bafllang›çta kolayokunan aflk ve serüven a¤›rl›kl› romanlar yazmas›na ra¤men, 1960’tan sonra yaz-d›¤› Güz fiark›lar› (1966), Evli Bir Kad›n›n Günlü¤ünden (1971), Üç Yirmidört Sa-at (1977) ve özellikle Üç Kad›n›n Roman› ’ndan itibaren gözleme ve ruh çözümle-melerine yer vererek kendini yenilemeye çal›fl›r.

Popüler roman teriminden ne anl›yorsunuz?

573. Ünite - 1950 Sonras› Türk Roman›nda Bireysel E¤i l imler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Cumhuriyet ikinci dönem romanc›lar›ndan Reflat Enis, Refik Halit... romanc›l›k-lar›n› 1950 sonras›nda da sürdürürler. ‹lk romanlar›nda ‹stanbul’un yoksul semtle-rinde y›k›nt› ve harabelerde yaflanan aile dramlar›na ve Galata’n›n/Beyo¤lu’nunahlâks›zl›¤a sahne olan mekânlar›na yer veren Reflat Enis Aygen, sanat yaflam›n›1950 sonras› yazd›¤› sosyal içerikli romanlar›yla noktalar. Onun konular›n› büyükkentin kenar mahallelerinden alan ama daha çok köy-kasaba ortam›ndan al›nm›flyoksul insanlara ait çarp›c› sahneler sundu¤u Despot (1957), Sar› ‹t (1968), Biz de‹nsan›z, Kara K›smet (kitap olarak yay›mlanmam›fl) adl› eserleri, 1960 sonras›n›nvars›ll›k-yoksulluk, ezen-ezilen kutuplulu¤una dayal› roman anlay›fl›n›n genel ka-rakteristi¤ini yans›t›r.

Sanat yaflam›na öykü yazmakla bafllayan ve Maupassant tarz› öyküleriyle tan›-nan Refik Halit Karay (1888-1965), yurt d›fl›nda uzun süre sürgün kald›ktan son-ra (1922-1938) sürgün y›llar›n›n deneyimi ve birikimiyle soluklu eserler yazmayayönelir. Art›k yaflad›klar›n›, tan›k olduklar›n› ve düfllediklerini bir araya getiren en-trika, aflk ve kad›n konular›n›n a¤›rl›kta oldu¤u romanlarla kolay para kazanman›nyollar›n› aramaktad›r. Romanc›l›¤›n›n olgun bir devresinde yazd›¤› Sonuncu Kadehve özellikle yazar›na k›smî bir ün kazand›ran Bugünün Sarayl›s›, ‹kinci Dünya Sa-vafl› y›llar›nda kaçakç›l›k sayesinde zenginleflen kahramanlar›yla, ayn› dönemde‹stanbul’un kenar mahallelerinde yaflayan insanlar›n yaflamlar›n›, komfluluk iliflki-lerini, aile anlay›fllar›n› ve vars›ll›k karfl›s›ndaki tutumlar›n› anlat›r.

‹çedönük Bireysel E¤ilimler ya da Geçmifl ÖzlemiÜrünlerini 1950’den sonra veren yazarlar aras›nda romanlar›n›n yap›s›n› geçmifl-flimdi kutuplulu¤u üzerine kuranlar da oldukça fazlad›r. Bu romanc›lardan Abdül-hak fiinasi Hisar ve Samiha Ayverdi, Ahmet Hamdi Tanp›nar gibi romanc›lar,Cumhuriyet öncesine kadar uzanan mutlu çocukluk dönemlerini, y›k›lan bir uy-garl›¤a ait kaybolan de¤erlerin özlemi içinde ve sisli bir cam›n arkas›ndan okurayans›t›rken; Oktay Akbal gibi kimileri gazete yazarl›¤›n›n sa¤lad›¤› imkânlarla veröportaj yöntemlerinden yararlanarak geçmifl-flimdi, fert-toplum de¤er yarg›lar› ça-t›flmalar› içinde toplumsal sorunlar› öncelikli olarak ifllerler.

Bireysel ç›k›fllar› ve özgün çal›flmalar›yla Türk roman›nda iz b›rakan ve yaflad›k-lar› döneme damgalar›n› vuran bu romanc›lar› k›saca tan›yal›m.

Konular›n› çocukluk ve ilk gençlik y›llar›nda yak›n çevresinde tan›k oldu¤uolaylardan ve bu çevredeki insanlar›n yaflam öykülerinden alan Abdülhak fiina-si Hisar (1888-1963), romanlar›nda Marcel Proust ve Maurice Barres ’ten gelen,biraz da yaflad›¤› zaman›n getirdikleriyle uzlaflamamaktan kaynaklanan geçmiflekaç›fl düflüncesini ifller. 1941 y›l›nda yay›mlanan ve ayn› y›l CHP’nin açm›fl oldu¤uyar›flmada üçüncülük ödülünü kazanan ilk roman› Fahim Bey ve Biz, usta yorumuve nefis üslûbu yan›nda, s›rad›fl› kiflilere ve bu kiflilerin iç çat›flmalar›na yer verme-si bak›m›ndan yay›mland›¤› y›llarda dikkatleri üzerine çekmeyi baflar›r. Romanakonu olan kifli, dümdüz bir hayat süren; bencil, korkak, aflks›z, serüvensiz, kültür-süz, hatta ülküsüz memur Fahim Bey’dir. Kurdu¤u hayallerin gerçe¤inde yaflad›-¤›ndan d›fl dünyaya yine kendisinin koydu¤u silik bir cam›n arkas›ndan bakar.Olan biteni s›¤›nd›¤› dünyas›ndan alayl› bak›fllarla izlerken, bir yandan da yapt›k-lar›n› kendince yüceltmeye çal›fl›r. Ama hep olaylar›n d›fl›nda ve hep edilgen ko-numda kalarak.

Yazar, gerçe¤in insanlar taraf›ndan farkl› flekillerde alg›lanaca¤›, ya da kiflidenkifliye göre de¤ifliklik gösterece¤i tezi üzerine kurdu¤u bu roman›nda asli kifli Fa-him Bey’in kiflili¤inde insanl›¤›n ortak noktalar›n› yakalamaya çal›fl›r. S›ra d›fl› özel-


likler göstermesine ra¤men asl›nda hepimizin içinde, iç çat›flmalar›, bunal›mlar› vekalabal›k içindeki yaln›zl›¤› ile bir Fahim Bey’in yaflad›¤›n› savunur. Roman kiflisi-nin “silik”, “ahlâks›z”, “dürüst”... gibi birbirine z›t nitelemelerle tan›t›lmas› insanaözgü de¤iflkenli¤in, dolay›s›yla yan›lg›lar›n olabilece¤ini vermeye hizmet eder.

Abdülhak fiinasi ’nin ikinci roman› Çaml›cadaki Enifltemiz’de ise (1944) yines›ra d›fl› biraz da tuhaf olarak niteleyebilece¤im Hac› Vam›k Bey’in kiflili¤inde vegeçmifl-flimdi çat›flmas› içinde günümüze ayd›nl›k mesajlar getirir. Bir elefltirmeninsöyleyifliyle Çaml›cadaki Enifltemiz roman›, “Eski ‹stanbul’u ve üst kat insanlar›n›,yaflay›fllar›n›, köflkleri, yal›lar›, e¤lenmeleri; avuntular›yla bireyci, izlenimci yön-temde bir özlem örtüsü aras›ndan göster (mesi)” bak›m›ndan ayn› zamanda belge-sel bir özelli¤e de sahiptir (Ertop, 1964: 509-607).

Abdülhak fiinasi, yine an›lar›na dayal› olarak kaleme ald›¤› Ali Nizami Bey’inAlafrangal›¤› ve fieyhli¤i (1952) adl› son roman› da dahil, bütün romanlar›nda kah-ramanlar›n›n ço¤u tuhaf, içe dönük ve siliktir. Hayali ile avunduklar› mekân, Cum-huriyetten önceki dönemde varl›kl› insanlar›n yaflad›¤› yal› ve konaklar, kahra-manlar ise hergün karfl›lafl›lan kifliler de¤il, pek çok özelli¤i bünyelerinde toplam›fls›rad›fl› kiflilerdir. Yazar, ‹stanbul’un kibar semtlerinden seçti¤i e¤lenmekten ve de-dikodu yapmaktan baflka bir iflleri olmayan varl›kl› insanlar›n hayatlar›n› verirkengeçmifle ait özlemlerini de dile getirir. Kendisi ile yap›lan bir konuflmada kahra-manlar›n› yarat›rken nas›l bir yol takip etti¤ini flöyle anlatmaktad›r:

“Romanc›, yaratt›¤› kahraman›, haf›zas›nda, baflka baflka zamanlarda, ayr›ayr› gördü¤ü adamlardan terkip eder. O roman kahraman› hat›rlad›¤› kim bilirkaç flah›stan mürekkeptir. Onun etraf›nda âdeta bir grup toplam›fl olur. Romanc›bunlar›n hepsinden ayr› ayr› parçalar› birlefltirerek bir vücut meydana getirir .”(Baydar 1960: 97).

Abdülhak fiinasi Hisar’›n kahramanlar›n›n genel özelliklerini söyleyiniz.

Romanlar›n›n yap›s›n› geçmifl-flimdi çat›flmas› üzerine kuran romanc›lardan bi-ri de Samiha Ayverdi (1906-1993)dir. Ayverdi de ça¤dafl› Abdülhak fiinasi gibi,bat›l›laflma ile birlikte meydana gelen uygarl›k de¤iflimini ve bu de¤iflimin toplum-da ve özellikle aile içinde sebep oldu¤u sorunlar›, çözülmeleri roman kiflilerinin içdünyalar›ndan takip ederek romanlaflt›r›r. 1938’de yay›mlad›¤› ilk roman› Aflk Bu‹mifl, konusunu Firavunlar döneminde geçen ve ilâhî aflka ulaflmay› hedefleyenbir menk›beden; ‹brahim Efendi Kona¤› (1939), kiflisel an›lara dayal› geçmifle aitkonak hayat›ndan al›r. Bu romanlar› konu bak›m›ndan birbiriyle ba¤lant›l› ya dabirbirini tamamlar nitelikteki Batmayan Gün (1939), Atefl A¤ac› (1941), YaflayanÖlü (1942), ‹nsan ve fieytan (1942), Son Menzil (1943), Yolcu Nereye Gidiyorsun(1944), Mesihpafla ‹mam› (1948) romanlar› takip eder. Romanlar›n›n düflünce te-mellerini Kenan Rifai ’nin her fleyin ilâhi aflkla aç›klad›¤› görüflleri üzerine oturtanAyverdi, Cumhuriyet öncesi ‹stanbul’un konaklar›nda ve gelene¤i sembolize edeneski semtlerinde sürdürülen yoksul ama s›cak iliflkilere dayal› toplum hayat›n› fli-irsel bir anlat›m ve kad›ns› bir bak›fl aç›s›ndan ele al›r. Ortaya ç›kan bencillik, ç›-kar iliflkisi, madde, aflk gibi sorunlar› ilâhî aflka dayal› Kenan Rifai ’nin ö¤retisiyleçözmeye çal›fl›r.

Ayverdi’nin romanlar›ndaki geliflme çizgisi d›fltan içe, yani eflya ve olaylardankiflilerin iç dünyas›na yönelmek fleklinde meydana gelir. Hareket noktas› insand›r.Her zaman karfl›m›za ç›kan bu insan›n kendine özgü serüveni vard›r. Bu serüven


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

içinde öteki insanlarla iliflki kurmas› kaç›n›lmazd›r. Ancak Ayverdi’nin kiflilerininbir de misyonu vard›r: Kifli yücelecek, nefsin isteklerine karfl› koyacak ve insan-›kâmil mertebesine ulaflacakt›r. Bu yüzden romanlar›n ve roman kiflilerinin adlar›,ço¤u zaman onlar›n ulaflt›klar› yeri belirler. Söz gelifli Aflk Budur ’da Meryem; Ya-flayan Ölü’de Gerçek Çelebi, Ayfle ve Leylâ ile Son Menzil ’in kiflileri befleri aflktanilâhî aflka geçifli ve aflkta ulafl›lan seviyeyi; ‹nsan ve fieytan’da fievket ve Lâle, aflk-taki z›t kutuplar›; Yolcu Nereye Gidiyorsun ’da Adlî, bu serüvendeki ruhsal yolcu-lu¤u; Atefl A¤ac›, yine aflk›n bir baflka cephesini; Mesihpafla ‹mam› ise romana ad›-n› veren ‹mam’›n aflk ve sevgi konusunda olumsuzdan olumluya do¤ru de¤ifliminisembolize etmektedirler. Romanlardaki görünüflte sembol hüviyetindeki bu kifliler,bir yanlar›yla insanlar›n ortak taraflar›n› temsil ederlerken, de¤iflim geçirmeleriylekarakter olarak olaylar içinde yer al›rlar.

Yazar, kiflilerindeki de¤iflimi maddeden manaya do¤ru gelifltirir. De¤iflim afla-mas›nda Dost devreye girer; tasavvufî mesajlar›yla onlar› ayd›nlat›r. Romanlarda ta-savvufi mesajlar fleyh, tekke, tarikat, cami, cemaat gibi dinsel ögelerle desteklenir.Ancak bu ögelerin odak noktas›n› aflk oluflturur. Aflk kifliden kifliye, romandan ro-mana farkl›l›k gösterse de temelde tasavvufî bir kültür ve mesajla ilintilidir. Sonaflama ise beflerî olmaktan ziyade mecazi anlamda vuslatt›r.

Yukar›da sözünü etti¤im romanlar aras›nda ele ald›¤› konu, dil, üslûp ve sa¤-lam olay örgüsü ile olumlu olumsuz pek çok elefltiriyi üzerine çeken Mesih Pafla‹mam› üzerinde dural›m: Roman›n genel de¤erlendirmesini K›rz›o¤lu ’nun Ayver-di’nin eserleri üzerine yapt›¤› çal›flmadan özetleyerek aktaraca¤›m:

Yerli yabanc› pek çok kifliden olumlu elefltiriler alan Mesihpafla ‹mam›’n›n olayörgüsünü bir imam›n dünyas› flekillendirir:

“Dini terbiye ile yetifltirilmifl, Mesihpafla Camii imam› Halis Efendi’nin bir gün-lük hayat›n›n anlat›lmas›, eserin genel terkibi içerisinde çekirdek karakteri tafl›-makta; daha sonra cereyan edecek olan hadiselerin ç›k›fl noktas›n› oluflturmakta-d›r. Birbirine benzer günlerden bir günün anlat›m› s›ras›nda, Halis Efendi’ninsevgisiz hayat›ndaki çat›flmalar›, iliflkileri ö¤renilir. Çat›flmalar ayn› zamanda‹mam›n iliflki içinde oldu¤u kiflileri de verir .” (K›rz›o¤lu, 1990: 752).

Balkan Savafl›n›n ve göçmenlerin iskân edilmesinin bir fon olarak kullan›ld›¤›romanda verilen her fley asli kifli ‹mam Halis Efendi’nin dikkatiyle, onun bak›fl aç›-s›ndan ve ona göre de¤erlendirilmifltir.

Roman, iliflkiler örgüsü bak›m›ndan üç kümeden oluflmaktad›r:“Esere hakim olan de¤iflme ya da dönüflüm atmosferi bu iliflkileri ayn› mecra-

ya sevkedip, hemen hemen ayn› sonuca ba¤lar. ‹liflkilerin beklenen ve istenen fle-kilde sonuçlanmas›n›n temelinde, zamana hakim olan siyasi ve sosyal de¤iflmelervard›r.

Asl›nda ‹mam Halis Efendi, çok mükemmel bir dini terbiye alm›fl›r. Ne var ki,onun gördü¤ü bu e¤itimle, günün flartlar› çat›flmaktad›r. Bu sebeple de etraf›naküskün olup, tedirginlik içerisinde ç›rp›nan imam, bir ç›k›fl yolu bulamamakta;içine kapan›k, çevresi ile iliflkileri asgari düzeyde, pasif, zaman zaman kavgal›,hatta otomat bir hayat sürmektedir...

Romanda olaylar, ‹mam’›n de¤iflmesine hizmet edecek flekilde düzenlenmifltir.‹mam Halis Efendi’deki de¤iflme, eserin genel yap›s›n› yönlendirecek mahiyettedir.Çünkü genel tertip, göçmenlerin Cami’ye gelmeden önce ‹mam’›n hayat›n› ilgilen-diren hadiselerle flekillenmektedir. Balkan Harbi’nin ç›k›fl› ve göçmenlerin ‹stan-bul’a geliflleri ‹mam’›n hayat›nda bir dönemece iflaret eder. O fark›na varmadan


arad›¤› fleyle, aflk›n objesi ile, burada karfl›lafl›r. Böylece Hediye adl› bir göçmen k›-z›na gönül veren ‹mam’›n dünyas› de¤iflir....

‹mam’›n Hediye’ye duydu¤u aflk›n mana ve mahiyeti ise, ‹mam’›n de¤iflmenoktas›nda ifadesini bulur. Bu arada ‹mam Halis Efendi’nin Tahir’i irflat edenDost’la mektuplaflmas› da ondaki de¤iflmenin tabii ve olumlu yönde ak›fl›n› sa¤lar.Ne var ki, romanda ‹mam, yaln›zca olumlu yönde de¤iflmifl, geliflmifl, fakat mistiknoktaya ulaflamam›flt›r. Oysa ki, alkolik Tahir, insan-› kâmil merhalesine Dost va-s›tas›yla kavuflmufl bulunmaktad›r.

Aray›fl içerisinde olan insan, sonuçta aflka ulaflm›fl görünür. Tahir’in aflk› ilâhimahiyet arzederken; ‹mam Halis Efendi’nin aflk› beflerî nitelik tafl›r. Zaten tasav-vufta ilâhî aflka ermek için beflerî aflk da bir menzil say›ld›¤›ndan, sonuç yazar›nbildirisine uygun düfler.

Mesihpafla ‹mam›’n›n olay örgüsü, imam›n, Tahir’in ve Abdullah’›n de¤iflmedurumlar›na paralel olarak flekil ve anlam kazanm›flt›r. Abdullah’› harp, Tahir’iDost, ‹mam’› ise hem Dost’la mektuplaflmalar› hem de Hediye’ye olan aflk› de¤ifltir-mifltir” (K›rz›o¤lu, 1990: 752-753).

Ayverdi, romanlar›n›n düflünsel yap›s›n› hangi düflünce üzerine oturtur?

Roman›n bafl›ndan itibaren oluflturulmaya çal›fl›lan trajik durum, asli kifli HalisEfendi’nin huzur bulmas›yla çözümlenirken, ateist o¤ul Abdullah’›n ve GülsümHan›m’›n Halis Efendi’nin lehine feragat etmeleriyle varl›¤›n› sürdürür. Efl bir söy-leyiflle sevgiden yoksun Halis Efendi aflk› ve feragati tan›rken, ateist olarak tan›t›-lan o¤ul Abdullah ile sarhofl Tahir, beflerî aflktan ilâhî aflka s›çramay› baflar›rlar.

Sonuç olarak Mesihpafla ‹mam› roman›, her türlü sevgiden yoksun ya da sahipoldu¤u de¤erlerin fark›nda olmayan bir insan›n, bir din adam›n›n her alanda ken-dini ne kadar kolay harcayabilece¤ini; ba¤l› oldu¤u de¤erler manzumesinin çözü-lüflünü ve sonunda y›k›l›fl›n› vurgular. Her ne kadar bu roman Meflrutiyet DönemiOsmanl› toplumuna bir gönderme ise de gerçekte yüzy›la yak›n bir süredir Türkdüflünce hayat›n› meflgul eden maddeci ve ruhçu görüfllerin mücadelesini, kültürbunal›m›n›, daha da önemlisi zihinleri pozitivist fikirlerle beslenen, inanç, gelenekve milli de¤erlerden yoksun bir kufla¤›n kimlik aray›fl›n› ferdi plânda, ya da fert-toplum çat›flmas› içinde dikkatlere sunar. Yine bu roman, Bat›ya herhangi bir ana-lize ve seçmeye gidilmeksizin gözü kapal› kucak aç›fl›n fikrî ve içtimaî boyuttakiuzant›lar› ile sevgiden ve hoflgörüden uzak e¤itim anlay›fl›n›n ve ona ba¤l› olarakdini, fleklî bir taassuptan ibaret gören bilgilenme ve inanma tarz›n›n olumsuz so-nuçlar› üzerinde düflünülmesini ister (Gündüz, 1989, 90).

Sanat hayat›na öykü yazmakla bafllayan ve öykücülükle romanc›l›¤›n› birlikteyürüten Oktay Akbal (d. 1923), Garipler Soka¤› (1950), Suçumuz ‹nsan Olmak(1957), ‹nsan Bir Ormand›r (1975), Düfl Ekme¤i (1983), Bat›k Bir Gemi (1997) gi-bi eserlerinde mutlu çocukluk ve ilk gençlik y›llar›n›n aflklar›n›, serüvenlerini an›tad›nda romanlaflt›r›r. An› defteri fleklinde yaz›lm›fl olan ilk roman› Garipler Soka-¤›, ‹kinci Dünya Savafl› y›llar›nda Fatih’in eski mahallelerinde, bu mahallelerin darsokaklar›nda, sur diplerine s›¤›nm›fl gecekondularda, ahflap eski evlerde yaflayanve bu sokaklarda bir araya gelen zengin yoksul, genç yafll› insanlar›n, mahalleleri-nin onurunu korumaya çal›flan gençlerin, küçük mutluluklarla avunan küçük me-murlar›n s›cak bir aile ortam› içinde sürdürdükleri hayatlar›ndan canl› sahneler su-nar. Akbal, kendi hayat›ndan izler tafl›yan romanda kahraman› Salih’in gözlemle-rinden yola ç›karak yeni aç›lan caddeler ve cadde boyunca dikilen kocaman apart-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

manlar›n karfl›s›nda giderek silinip yok olan eski mahallesinin ve bu mahalle ilebirlikte kaybolan bir yaflama tarz›n›n, as›rlar içinde oluflmufl sa¤lam bir kültürünkaybolmakta oluflunun arkas›ndan duydu¤u hüznü, s›k›c› olmayan bir üslupla an-latmaktad›r. Yaflad›klar› ve tan›k olduklar› sahneler karfl›s›nda ümitlerini ve yafla-ma sevincini yitiren Salih, sessizce girdi¤i bu soka¤›, elinde valizi oldu¤u halde, yi-ne sessizce terk eder. 1957’de yay›mlanan ve kimi elefltirmenlerin “amatörce” bul-du¤u (Akay, 1960: 19) Suçumuz ‹nsan Olmak ’ta mahallesinden büyük flehrin ka-labal›k ve modern semtlerine yönelen Akbal, bu roman›nda tedirgin ve huzursuzbir ayd›n›n kurtuluflu yozlaflm›fl bir aflk›n mutlulu¤unda aramas›n›, ‹nsan Bir Or-mand›r ’da ise evlilikte mutlulu¤u yakalayamam›fl olan kahraman›n›n aflk ve mut-luluk aray›fllar›n›, yaln›zl›k ve can s›k›nt›s›n›, içine düfltü¤ü bu boflluk içinde bir ç›-k›fl yolu aray›fl›n› ele al›r. Romanda s›k s›k geri dönüfllerle geçmifle gönderme ya-p›larak toplum, tüm kurumlar›yla sorgulan›r.

Attilâ ‹lhan’›n, ‹stanbul kenar mahallelerini anlatan Hüseyin Rahmi’nin, Ercü-ment Ekrem’in romanlar›yla denk tuttu¤u (‹lhan Haz.1951: Kaynak 42) Garipler So-ka¤›, Ahmet Oktay’›n nitelemesiyle sokak oturanlar›n›n “kayg›lar›n›, gelecek bek-lentilerini, u¤rayacaklar› maddî-manevî kay›plar›n› yeterince (veremedi¤inden)”pek çok eksikli¤i de bünyesinde tafl›makta, bu yüzden kiflisel sorunlar, drama dö-nüflememektedir (Oktay, 1993,266). Roman›n bir baflka özelli¤i büyük bir kentinimar görmüfl iki büyük caddesi aras›nda kalm›fl bu mahalle ve romana ad›n› verensokak, görünmez bir duvarla çevrelenmifl, sanki d›fl dünyayla ba¤lar›n› kesmifl gi-bidir. Soka¤›n oturanlar› da sanki ayn› dünya görüflüne sahip, ortak özellikler gös-teren sadece bu soka¤a özgü insanlard›r. Akbal, bu insanlar›n iç dünyas›n› ev ev,oda oda dolaflarak ama onlar› fazla konuflturmadan anlat›c›n›n gözlemlerindenokura nakletmektedir. Sokak kendi kapal› hayat›n› sürdürürken beklenmedik birfley olur, yeni aç›lacak bir sokak ile bu iki caddeyi ba¤lamak gerekir. Akbal, ifltebu insanlar›n yeni hayata yani d›fl dünyaya aç›lmalar›na öfkelenir. ‹stimlak ile ev-lerini kaybedenlerin flaflk›nl›klar›n›, y›k›lmakta olan eski mekânlarla birlikte tafl›-d›klar› an›lar› da silip süpürmesini canl› betimlemelerle ve fliirsel bir anlat›mla oku-yucunun dikkatine sunar. ‹flte roman› çekici k›lan bu de¤iflimin ustal›kla verilme-sidir. Öteki kiflilerle birlikte aslî kifli Salih’in bir yama gibi romana ilifltirilmifl olma-s› ve yine Salih’in kendisini seven kad›n karfl›s›ndaki edilgen tav›rlar›, roman›n za-y›f noktalar›ndan birkaç›d›r. Sonuç olarak Akbal, Muhtar Körükçü’nün deyifliylede¤iflimin neden oldu¤u sokak oturanlar› üzerindeki ruhsal çöküntüyü vermek ye-rine “y›k›lma¤a yüz tutmufl eski bir yal›n›n, harap bir çeflmenin resmini yapan res-sam” gibi (Körükçü, 1951: 367) olaylar› d›fltan izlemeyi benimsemifltir.

Romanlar›n›n derin yap›s›n› geçmifl-flimdi kutuplulu¤u üzerine kuran ve konular›n› büyükölçüde yaflam›ndan alan romanc› kimdir? Örneklerle aç›klay›n›z.

Yer yer biyografisiyle örtüflen son roman› ‹nsan Bir Ormand›r ’da Akbal, tek-düze bir evlili¤in dayan›lmaz s›k›c›l›¤› içinde yasak aflka yönelen roman kiflisininödev ve sorumluluklar› ile yasak aflk› aras›nda gidip geliflini romanlaflt›rm›flt›r.

Yeni ve modern anlat›m tekni¤i, zaman ve terkip bak›m›ndan getirdi¤i teklifle-ri, bir uygarl›¤a özgü de¤erleri vermesi ve nihayet fliirsel üslûbu ile Türk roman›n-da ç›¤›r açan Ahmet Hamdi Tanp›nar (1901-1962), dönemin dikkatleri üzerindetoplayan sanatç›lar›ndand›r. Uzun y›llar fliirin kapal› ikliminde kald›ktan sonra sa-nat›n› düzyaz›ya açan yazar›n deneme ve öykü türünde kaleme ald›¤› ürünlerini ro-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

manlar› takip eder. 1944’te Ülkü dergisinde tefrika edilen ilk roman› Mahur Besteile Ondokuzuncu yüzy›l›n ortalar›nda çözülüflü yaflayan Osmanl›n›n seçkin aile ha-yat›ndan kesitler sunar. Bir flairin estetik dünyas›ndan derin izler tafl›yan ve ününügeniflleten Huzur roman› ise 1949’da yay›mlan›r. Tanp›nar, saf fliirin dar çemberiiçinde ifade edemedi¤i, hatta öykü dünyas›na aktaramad›¤› yaflam biçimlerini ro-man›n genifl kadrosu içinde vermeye çal›fl›r. Bat›dan ald›klar›n› zengin Do¤u kül-türü içerisinde eriterek oluflturdu¤u fliirsel üslûbu, çocukluk an›lar›ndan ve miza-c›ndan gelen hayal dünyas›, sa¤lam roman kurgusuyla birleflerek onu yüzy›l›nönemli romanc›lar›ndan biri yapar.

Her biri kiflilerinin adlar›yla an›lan dört büyük bölümden meydana gelen Hu-zur, bir bak›ma yazar›n an›lar›yla örtüflen bir romand›r. Asli kifli Mümtaz, kimi za-man geçmiflin çocukluk an›lar›na s›¤›nan Ahmet Hamdi, kimi zaman zaman›n›nbüyük bir bölümünü Sahaflar’da geçiren Darülfünun profesörü bir hoca, ama da-ha çok kendisini aflan, içinde gizli kalm›fl, d›flar›ya aksetmemifl farkl› bir AhmetHamdi Tanp›nar’d›r. Bu itibarla o, asli kifli Mümtaz’la Nuran’›n aflk› çevresinde sa-nat anlay›fl›n›, kültür birikimini ve hayat felsefesini iflleme f›rsat› bulmufltur. Buözelli¤inden dolay› kimilerine göre otobiyografik bir roman, kimilerine göre birkarakter roman› olarak say›lm›flt›r. Bu görüfllerin belki hepsinde bir do¤ruluk pay›vard›r. Ayn› endifleyi Tanp›nar da tafl›m›fl olmal› ki asli kifli Mümtaz’› ve çevresinielinden geldi¤ince kendi biyografisinden uzaklaflt›rmaya çal›flm›flt›r. Ayn› konudaromanla ilgili kapsaml› bir çal›flma yapan ve görüfllerinden genifl ölçüde yararlan-d›¤›m Mehmet Kaplan ise, roman›n otobiyografik yan›n› göz ard› etmemekle bir-likte, yazar›n karakter roman› ile dramatik roman› birlefltirdi¤ini söylemektedir. Yi-ne Kaplan’a göre, Mümtaz gibi Mümtaz’›n amcas›n›n o¤lu olarak romanda yer alan‹hsan, Tanp›nar’›n yak›ndan tan›d›¤› Yahya Kemal; Nuran da, yazar›n asistanlar›n-dan biri olmal›d›r. Suat tipini ise, roman kiflilerinden ‹hsan’›n bir konuflmas›ndagönderme yapt›¤› Dostoyevski’nin romanlar›ndan ald›¤› düflünülebilir (Kaplan,1994: 365).

Roman›n asli kiflileri olan Mümtaz ile Nuran aras›ndaki iliflki belli bir zamandabafllar, belirli flartlar alt›nda geliflir. Roman, Nuran’›n kendisine ihanet eden koca-s›na dönmesi, Nuran’› seven ve Mümtaz’la sürekli çat›flma halinde olan Suat’›n in-tihar etmesi ve Mümtaz’›n bunal›m geçirerek merdiven üzerine y›¤›lmas›yla sonaerer.

Romanda Tanp›nar ’›n zevklerini, hayata ve dünyaya bak›fl›n› temsil eden Müm-taz, çocuklu¤undan bafllayarak belli bir terkibe ulafl›ncaya kadarki hayat›, bilgikaynaklar› tam olarak anlat›lm›fl tek kahramand›r. Çevredeki uyar›c› niteli¤indekiher fley onun dikkatiyle/ gözlemleriyle/ bak›fl aç›s›yla okura nakledilir. Bu sanatç›dikkatiyledir ki, aylakça gezinen insanlardan çarfl› esnaf›n›n flamatal› konuflmalar›-na, hamallardan sokak sat›c›lar›na kadar mekân› dolduran insanlar, sokak ve cad-delerin rengi kokusu tüm ayr›nt›lar›yla ve bir tablo halinde okuyucunun dikkatinesunulur.

Roman›n ikinci kiflisi Nuran, az konuflan, iç dünyas›n› fazla d›fla vurmayan ki-flili¤iyle daha çok Mümtaz’›n bak›fl aç›s›ndan ve Mümtaz’da b›rakt›¤› izlenimleregöre tan›t›l›r. Ondaki yasak aflk e¤ilimi, geçmiflte aile bireyleri aras›nda etki uyan-d›racak derecede bir aflk serüveni yaflam›fl olan büyükannesinden gelmektedir. ‹fl-te Mümtaz ile ada vapurunda karfl›laflmalar›, bu irsiyet yoluyla gelen kan›n hareke-te geçmesine, tutuflmas›na sebep olur. Kaplan, onun Mümtaz’dan ayr›l›fl›nda eskikültürden gelen bir kadercilik düflüncesinin etkili oldu¤unu söyler.


Her biri kiflilerinin adlar›ylaan›lan dört büyük bölümdenmeydana gelen Huzur, birbak›ma yazar›n an›lar›ylaörtüflen bir romand›r.

Huzur ’daki iliflkiler a¤›n›n üçüncü aya¤›n› oluflturan Suat’a gelince o, olaylariçindeki fonksiyonu, eylemleri, düflünceleri bak›m›ndan Mümtaz-Nuran birlikteli-¤inde çat›flman›n karfl› cephesini oluflturur. Roman kiflilerinden ‹hsan, onun kiflili-¤ini, “‹syan duygusu ile do¤anlardand›r. Böyleleri için mesut olmak kabil de¤ildir.Ne de kendilerini unutmak...” cümleleriyle özetler.

Huzur’da müzik, resim, mimarî gibi plastik sanatlar›n hemen her flubesi; rüya,zaman gibi anlat›m tekni¤iyle ilgili izleklerin romana hâkim oldu¤u dikkati çek-mektedir. Hatta Mümtaz ile Nuran’›n aflklar›n› yönlendiren de güzellik duygusuolarak adland›raca¤›m bu ortak de¤erlerdir. Bu yüzden bütün kifliler, özellikleMümtaz, Nuran ve ‹hsan, do¤aya, eflyaya ve insanlara güzellik duygusuyla baka-rak d›fl dünyay› estetik aç›dan de¤erlendirirler.

Sözünü etti¤im izleklerden en önde geleni müziktir. Tanp›nar, Mümtaz’›n veNuran’›n duygular›n› müzik arac›l›¤›yla verir. Bu yüzden Huzur ’da müzik izle¤ininkullan›l›fl›, tüm roman›n olay örgüsünü yönlendirecek yo¤unluktad›r. Roman›n bü-tün kiflileri bir ölçüde halk müzi¤inden Bat› müzi¤ine, klasik Türk müzi¤ine kadarçeflitlilik gösterir. Klasik Türk müzi¤ine ait makamlar, aslî kiflilerin, bünyelerini sa-ran kan damarlar› gibi çeflitli düflünce ve duygularla birleflerek mükemmel birkompozisyon oluflturur. Bu yüzden müzik, onlar›n, aflklar›n› bafllatan/etkile-yen/yönlendiren önemli unsur olarak romanda yer alm›flt›r. Romanda tart›flmalaryine Do¤u ve Bat› müzi¤inin karfl›laflt›r›lmalar› üzerinde cereyan eder. Romandayer alan öteki kifliler de, romandaki fonksiyonlar›na göre, bir ölçüde, müzik içinarac›, icrac›, yard›mc› ve dinleyici konumundad›rlar. Huzur roman›nda müzik izle-¤inin kullan›l›fl› ile ilgili bir çal›flma yapan Erdo¤an Erbay da müzi¤in yo¤un olarakromanda kullan›l›fl›n› “Mümtaz’›n, Nuran’a olan ilgi ve yak›nl›¤›n›n kayna¤›” (Er-bay, 2001: 104) ayn› zamanda onlar›n iliflkilerini bozan ve ayr›lmalar›na yol açanbir etken olarak de¤erlendirmektedir.

Tanp›nar’›n tüm sanat›na hâkim olan akl›n s›n›rlar›n› aflarak geçmifl zaman› ya-kalama arzusu ve bu arzunun somut flekli olan “rüya”, fliir ve öykülerinde oldu¤ugibi bu romanda da görülür. Yaflad›¤› ortamla uzlaflamayan ve sürekli bir yaln›zl›kduygusu içinde bunalan Mümtaz, öteki romanlar›n›n kiflileri gibi, gerçe¤in kat› ç›p-lakl›¤›yla karfl›lafl›nca rüyaya benzeyen düflsel bir âleme s›¤›n›r. Söz gelifli Sahaf-lar’daki bit pazar›nda gezinirken geçmifl zaman› yakalamak, akl›n ve alg›lama s›-n›rlar›n›n ötesine s›çramak ister. Bu, bir bak›ma, içinde yaflad›¤› zaman›n bask›s›n-dan ve sorunlar›ndan bunalan insan›n geçmifle aç›lan bir kap› olarak gördü¤ü her-hangi bir tarihsel kal›nt›dan iz sürerek geçmifle s›¤›nmas› ya da kurtuluflu geçmiflekaçmakta bulan bir ayd›n bunal›m› olarak ifade edilebilir. Okay, Tanp›nar ’›n ro-man ve öykülerinde s›k s›k karfl›laflt›¤›m›z rüya motifinin Frans›z romanc›s› AlainFournier ’in Le Grand Meaulnes adl› roman›ndan geldi¤ini söylemesine karfl›n,Tanp›nar ’›n eserleri hakk›nda de¤erlendirme yapan tüm araflt›rmac›lar, zaman› birroman tekni¤i olarak kullanma düflüncesinin Marsel Proust ’un Geçmifl Zaman Pe-flinde adl› roman›ndan geldi¤i konusunda görüfl birli¤i içindedirler. Ancak, Tanp›-nar, bu k›r›lgan, yeri geldikçe dondurulan zaman›n içini rüya motifleriyle doldura-rak Frans›z romanc›s›n›n etki alan›ndan ç›kmay› baflarm›flt›r.

Romanda iki farkl› zamandan söz etmek mümkündür. Birincisi olay zaman› ya-ni aktüel zamand›r ki, yirmi dört saat ile s›n›rl›d›r ve geriye dönüfllerle birkaç y›layay›l›r. Roman kiflileri an›msad›klar›n› aktüel zamana tafl›yarak, zamanda bir genifl-leme sa¤larlar. Di¤eri ise Mümtaz’›n iç dünyas›n› bilinç ak›m›, hat›rlama, iç konufl-ma tekni¤iyle aksettiren göreceli zamand›r. Roman›n tekni¤i ile ilgili olan yavafl


tempolu zaman, Tanp›nar ’›n öteki romanlar›nda oldu¤u gibi özellikle Huzur ’da,“hem eserin muhtevas›n›, hem de tekni¤ini idare eden bir üslup mekanizmas› ka-zan›r ” (Okay, 2000: 40-41).

Roman›n terkibine gelince Moran, simetrinin hâkim oldu¤unu (Moran 1983,c.1), bat› müzi¤i formuna göre olaylar›n ilerledi¤ini; Kaplan ise “psikoloji ve felsefiderin sebeplere dayan (an)” kompleks bir kompozisyona sahip oldu¤unu söyle-mektedir. Bu hususta roman›n olay örgüsünü, Mümtaz çevresinde oluflmufl fikrîyap›s› ile iliflki kurarak inceleyen Kaplan’a göre ise Tanp›nar, asli kiflileri Mümtazve Nuran’› Türk toplumunun eski uygarl›¤›n› simgeleyen ve bir “y›¤›n” görünümüveren eski ‹stanbul’da dolaflt›rmakla “karmakar›fl›k bir medeniyet enkaz›ndan” ye-ni bir “terkip” oluflturmaya çal›flm›fl; özledi¤i Türkiye ile ilgili düflüncelerini bu “ter-kip” arac›l›¤›yla vermeye çal›flm›flt›r. Ancak bu terkibin oluflumunda Nuran’›n fonk-siyonu hiçbir zaman gözard› edilmemelidir. Nitekim kendi iç dünyas›nda tutarl› gi-bi görünen Mümtaz’›n, roman›n son bölümünde sevdi¤i kad›ndan ayr›l›nca kiflili¤ive bütün dünyas› da¤›lacakt›r (Kaplan, 1994: 413-414).

Buraya kadar söylediklerime ek olarak Huzur roman›, yeni olan tekni¤i, zamanve terkip bak›m›ndan getirdi¤i teklifleri ve yaz›ld›¤› dönemde küçümsenen bir uy-garl›¤› ve bu uygarl›¤a özgü de¤erleri vermesi ile hem yaz›ld›¤› dönemde hem desonraki kuflaklara ufuk açan ve üzerinde düflünülmesi gereken bir romand›r. Tan-p›nar ’›n 1961’de yay›mlanan ve uygarl›k de¤ifliminin birey üzerindeki sanc›lar›n›ele ald›¤› Saatleri Ayarlama Enstitüsü roman›; dengesiz, aray›fl içindeki kiflileriarac›l›¤›yla yaflad›¤› dönemin elefltirisini yüklenir. ‹ronik bir anlat›mla iki uygarl›karas›nda bocalayan Türk toplumunun tablosunun çizildi¤i roman, asli kifli Hayri ‹r-dal’›n an›lar› biçiminde kaleme al›nm›flt›r. Tanp›nar, bu yar› meczup kahraman›nkiflili¤inde, geçmifl özleminden kurtulamayan, geçmifle saplanm›fl ayd›nlar› eleflti-rirken, bir yandan da ‹kinci Meflrutiyet ’in ilân›ndan bafllayarak siyasetin güdümün-deki sanat anlay›fl›n›, üniversite çevresinin içe dönük k›s›r çat›flmalar›n›, devlet pa-ras›yla zengin olan türedi zenginleri elefltirir. Roman›n sonuna kadar düfl ile ger-çek aras›nda sürekli gidip gelen Hayri ‹rdal’›n yaflama tarz›, hayata bak›fl›, birtak›malegorilerin arkas›ndan silik bir flekilde takip edebildi¤imiz Tanp›nar’›n zengin ya-flam öyküsü ile birleflir. D›fl dünyan›n gerçekleriyle uzlaflamayan, günlük hayat›zengin hayal gücünün derinliklerinden izleyen, bir tak›m saplant›lara tak›l›p kal-m›fl, bu yüzden hayat›n›n bafllang›c›nda yenilgiyi kabullenmifl Hayri ‹rdal, ihanet-ler, yalanlar ve düzenlerle dolu böyle bir hayattan hem kaçmak için ç›rp›n›r; hemde pasif direnifliyle bu hayattan ve insanlardan intikam almaya çal›fl›r.

Tanp›nar ’a göre Hayri ‹rdal, daha do¤ufltan yenilgiyi kabullenmifltir. Çevreninona verece¤i ac›lar› önceden nefsinde yaflad›¤› için olacaklar› gören bir savunmahatt›na çekilmifltir. O bu savunma hatt›ndan d›fl dünyay› alayc› bir tarzda izlerken,hem bat›l›lar›n yaflama azab› (angoisse) dedikleri topyekûn bir ac›y› derinli¤ine ya-flar; hem dikkatle gözlemledi¤i bu insanlarla alay eder. Kimi elefltirmenlerin “bu-nalan kuflaklar›n özleyip ulaflamad›klar› bir kifli ” (Alangu, 2:598), kimilerinin ise“çocuksu safl›¤› içinde kuvvetli sa¤duyusu ve temiz yüre¤iyle, insanlar›n zaaflar›-n›, kusurlar›n› önümüze sergileyen bir gözlemci ” (Moran, 1:255) olarak niteledik-leri Hayri ‹rdal, belki ça¤dafl Türkiyenin özledi¤i “yeni bir insan modeli” de¤ildirama kendi dünyas›nda uyumsuz, kavgal›, Bat› karfl›s›nda afla¤›l›k kompleksi için-deki ça¤dafl› pek çok yar› ayd›n›n da prototipidir.

Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n eserlerinin arka plan›nda hangi düflünce vard›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Tanp›nar ’›n, ölümünden sonra yay›mlanan ve Mütareke Dönemi ‹stanbu-lu’ndan çarp›c› sahneler sundu¤u Sahnenin D›fl›ndakiler (1972) ile plan ve notla-r›n›n bir araya getirilmesiyle oluflturulan son roman› Aydaki Kad›n da (1987) da-hil, romanlar›ndaki kahramanlar›n hemen tamam› “sap›r sap›r dökülen bir dünya-da yaflaman›n azab›”n› yaflarlar. Bu kifliler, günlük hayat›n kendilerine yükledi¤is›k›nt›lara pek ald›rmadan, ve bafllar›na gelenleri tebessümle karfl›layarak hayatla-r›n› sürdürürler. Yine bu kifliler, bir türlü uyum sa¤layamad›klar› ve düzeltilmesiiçin mücadele etmekten korktuklar› bu kötülükler dünyas›ndan kurtulmak ve geç-miflte bilinmeyen bir zamanda yaflamak için, içinde bulunduklar› zaman›n ötesinekaçmak isterler.

Bu yaz›n›n s›n›rlar›n› zorlayacak ölçüde Tanp›nar üzerinde durmam›z›n sebe-bi, ça¤dafl› romanc›lar›n ithal ideolojilerin içini abart›l› olaylar ve çat›flmalarla dol-durmaya çal›flt›¤› bir dönemde Tanp›nar’›n, Bat›’da örnekleri görülen Camus, Kaf-ka, Sartre gibi bireyin sorunlar›na e¤ilen, ça¤›n›n bunalt›l› insan›n›n iç dünyas›nayönelmifl olmas›d›r. Ne var ki sanatç› kiflili¤inden gelen ve Bat›n›n son dönem ro-man ak›mlar›n› inceledi¤i anlafl›lan üslûbu ve tekni¤iyle Türk romanc›l›¤›nda birç›¤›r açmas›na ra¤men, sanat› ideolojilerine feda eden ve s›n›f çat›flmas›na sapla-n›p kalm›fl kimi sosyal gerçekçi romanc›lar› etkileyememenin üzüntüsünü yaflam›fl;de¤eri, do¤umunun yüzüncü y›l› olan bu günlerde ancak anlafl›labilmifltir.

Okuma Parças›

SAHNEN‹N DIfiINDAK‹LER’denAhmet Hamdi Tanp›nar

Sualini sorar sormaz cevap bekleme¤e dahi lüzum görmeden ‹hsan’a döndü:

- fiimdi karar›n›z nedir?

Ne kendisi, ne de beraberinde oldu¤u zat›n benim geliflimden memnun olmad›klar›

yüzlerinden okunuyordu.

‹hsan ona do¤ru e¤ildi:

- Karar›m malum... Ne f›rkan›zla, ne hükümetinizle, birleflemem! De¤il mabeyin kâ-

tipli¤i, naz›rl›k verseniz ben yo¤um.

- Sebep ne? Ama efendim, bunun bir sebebi olmal›? Mabeyin-i Humayun’da bir vazi-

fe ne demek oldu¤unu galiba zat›aliniz bilmiyorsunuz? Hele böyle bir vazifeyi red-

detmenin hiç münasip bir fley olmayaca¤›n›...

Ad›n›n Arif Bey oldu¤unu, Hürriyet ve ‹tilaf f›rkas›n›n en müfrit azalar›ndan biri

bulundu¤unu sonradan ö¤rendi¤im zat, bu suali sorarken hiddetinden baya¤› tir tir

titriyordu.

‹hsan, bu hiddete ald›rmad›, bütün tereddütlerinden kurtulmufl, meselelerini kökün-

den halletmifl bir adam sükûnetiyle:

- Biliyorum, dedi. Hepsini biliyorum. Fakat iflgal alt›nda bulunan bir flehirde ancak

mahalli bir hükümetin bulunabilece¤ini de biliyorum. ‹ki sene evvel olsayd›, teklifi-

niz üzerinde düflünürdüm. Fakat bugünkü vaziyette, buna dahi lüzum yok. Ma-

beyn’deki vazifenin reddine gelince, siz kabinelerin bile birkaç zamandan beri ne

kadar güçlükle kuruldu¤unu elbette bilirsiniz...

‹brahim Bey tekrar söze kar›flt›:

- O halde Ticaret Nezareti’ndeki vazifeyi kabul edin?

- Ç›ld›rd›n›z m› siz! Evvela, ne salahiyetle? Ticarette ne iflim var benim?

- Avrupa’da okudunuz! Herkes size alim diyor.

- Ama tarih okudum... Ticaret Nezareti’nde nas›l ifl kabul edebilirim?


- Sadrazam Pafla, behemahal bir ifl alman›z› istiyor.

- Kolay... Sadrazam Pafla’ya dersiniz ki, ‹hsan Bey hükümetinizin meflruiyetine

inanm›yor. Dersiniz ki, Anadolu’da mücadele varken, flehre ait ifllerden gayrisiyle

u¤raflan, Milli Mücadele’nin aleyhinde vaziyet alan bir hükümetle iflbirli¤i yapmak

istemiyor.

- Hükümetin meflruiyetine inanm›yor musunuz? Arif Bey adamak›ll› dar›lm›flt›. Do¤-

rusu Beyefendi sizin gibi münevver bir zattan bunu beklemezdim... Aram›zda hu-

kuk olmasa, yani pederinizi tan›masam...

‹hsan hiç cevap vermeden dik dik Arif Bey’in yüzüne bak›yor. Sonra birdenbire bun-

dan da vazgeçti. Muhlis Bey ise hemen bafl›ndan beri onlar yokmufl gibi hareket edi-

yordu. Arada garip ve s›k›c› bir sessizlik vard›. Bu sessizli¤i ‹hsan’la arkadafl›, kat-

lanmas› zaruri olan can s›k›c› bir fleymifl gibi, Arif Bey nefsine bir hakaret, ‹brahim

Bey a¤›r bir itham gibi tafl›yordu. Ben ise türlü düflünceler aras›nda onu sadece sey-

rediyordum. Çünkü herkesin ayr› ayr› hüviyetler tafl›mas›na ra¤men bu sessizlikte

oyuncular›n birbirine ard› ard›na flutlarla gönderdikleri topa benzeyen tarif edeme-

yece¤im baflka bir hal de vard›. En ziyade ezilen muhakkak ‹brahim Bey’di. Belki de

onun tesiriyle ‹hsan’a:

- Siz de onlardans›n›z maalesef... dedi.

‹hsan bir sab›rs›zl›k iflareti yapt›. Odaya girdi¤imden beri fluna dikkat etmifltim. O,

münakaflan›n alevlenmesini istemiyor, daha ziyade karfl›s›ndakilerle oynar gibi ko-

nufluyordu. Muhlis Bey de bunun fark›nda olacak ki, ‹hsan konuflma¤a bafllar bafl-

lamaz yüzünden belirsiz bir gülümseme geçiyordu. Bu sefer de öyle oldu, sinirlen-

mesine ra¤men ‹hsan’›n sesi de¤iflmedi.

- Bundan flüphe mi ediyorsunuz? Gazetelerdeki yaz›lar›m› görmediniz mi? Burada

bulunmama bakmay›n. Onlardan›m. Hepimiz onlardan›z. Baflka türlü olmas›n›

akl›n›z nas›l alabiliyor? Ben buna hayret ederim! Orada mücadele var, muharebe

var. Mukadderat›m›z orada halledilecek! As›l sahne oras›. Biz burada maalesef sa-

dece seyirciyiz. Sahnenin d›fl›nday›z. Fakat bir türlü anlam›yorlar. ‹kide bir müda-

haleye kalk›yorlar Birdenbire sözünü de¤ifltirdi. ‹brahim Bey’e dikkatle bakarak: -

As›l esef edilecek sizsiniz ‹brahim Bey! Nas›l olur da böyle düflünmemi bir kabahat te-

lakki edersiniz!” (Tanp›nar, 1973).

Konular›n› ve Kiflilerini Anadolu Kent ve Kasabalar›ndanAlan Romanc›larKonular›n› Anadolu kent ve kasabalar›ndan ald›klar› halde, kiflilerinin bireysel so-runlar›n› ön plana ç›karanlar da vard›r. Toplumsal de¤iflimin bir fon olarak kulla-n›ld›¤› romanlarda kendilerine bir yer edinmeye çal›flan küçük memur, kasaba bü-rokrat› gibi farkl› kimliklere mensup kiflilerin; ya da ekme¤ini bedeniyle çal›flarakkazanan iflçilerin iç dünyalar›na ayna tutulur. Bu grupta inceleyece¤im romanc›lar-dan dört isim dikkati çekmektedir. Cevat fiakir, Tar›k Bu¤ra, Mehmet Seyda, Tar›kDursun K... bu kategoride inceleyece¤imiz romanc›lard›r.

Sanat›n› Bodrum civar›ndaki bal›kç›lar›n, süngercilerin yaflam serüvenlerini an-latmaya adam›fl olan Halikarnas Bal›kç›s› (Cevat fiâkir Kabaa¤açl›) (1886-1973),Uluç Reis (1962), Turgut Reis (1966) gibi köklerini arad›¤› tarihsel romanlar› d›fl›n-da yazd›¤› yapmac›kl›ktan uzak, gözleme dayanan eserleriyle konu k›s›rl›¤› çekenTürk roman›na yeni soluklar kazand›rm›flt›r. Cevat fiâkir, biraz Osmanl› yanl›s›d›rama daha çok Anadolucudur. Onun romanlar›nda Anadolu, farkl› din ve kültürle-re ba¤l› milletleri bir araya getirmifl ve aralar›nda kan ba¤›na yak›n bir kaynaflmaolmufltur. Bu yüzden önce sürgün olarak (1924-1926), sonra kendi iste¤iyle geldi-


¤i Bodrum’da (1928-1947) sanat›n› aralar›nda yaflad›¤›/tan›k oldu¤u bu Anadoluinsanlar›n›n hayat›n› anlatmaya adar (C. Okay, 2001,13). Yay›mland›¤› y›llarda bü-yük bir yank› uyand›ran bu yoldaki ilk roman› Aganta Burina Burinata ’da (1946),Türk okurunu de¤iflik bir dünyan›n insanlar›yla karfl›laflt›r›r: Geçimini denizdensa¤layan Bodrum bal›kç›lar›... Aslî kifli Süleyman Kaptan’›n Ege k›y›lar›nda geçencoflkulu serüveni.

Renkli ve fliirsel bir üslupla betimlenen bir çevrede hayatta kalabilme mücade-lesi veren, kimi zaman karfl›laflt›klar› tehlikeler karfl›s›nda y›lg›n ve ümitsiz, kimizaman dirençli, birbirleriyle dayan›flma içindeki bu insanlar›n ruh durumlar› veri-lir. Cevat fiâkir ’in, denizi ve deniz insanlar›n› konu alan romanlar›nda as›l üzerin-de durulan denizdir. Öyle ki deniz onun romanlar›nda zaman zaman kiflilerini göl-gede b›rakacak ölçüde ön plana geçer. Kiflilerin tan›t›lmas›nda zorlanan yazar, de-nizle ilgili betimlemelerde roman›n kurgusunu bozacak ölçüde coflar. Bitmez tü-kenmez deniz betimlemeleri roman› âdeta bir mensur fliir havas›na sokar. Bu tav-r›n arka plan›nda, biraz da, bilinçalt›nda bir tak›nt› olarak kalm›fl olan ‹stanbul’dansürgün edilmesinin sebeplerini yoklayan olumsuz an›lar›n ve ihanetlerle dolu d›fldünyan›n insanlar›na karfl› bilinç d›fl› bir tepki vard›r. Bal›kç›lar d›fl›ndaki kiflilere,özellikle, bal›kç›lar›n al›n terlerini sömüren insanlara karfl› dozu yükseltilmifl tepki-sinin temelinde de yine bu ruh hâli vard›r.

Cevat fiakir Kabaa¤açl›’n›n romanlar›nda iflledi¤i temel konular nelerdir?

Roman›n gördü¤ü yo¤un ilgi, birbirini aflan güzel eserlerin yaz›lmas›na zeminhaz›rlar. Bodrum süngercilerinin hayatlar›ndan birer kesit sunan Deniz Gurbetçile-ri (1969) bir yana, olumlu elefltiriler alan Ötelerin Çocuklar› ’nda (1956) hayat›n›denize adam›fl erkeklerin yoklu¤unda aflks›z ve yaln›z büyümüfl Tiycan adl› gençk›z›n yasak aflk›n›, savundu¤u de¤erleri korumak için ahlâks›z köy a¤as›na yi¤itçedireniflini ve ölümünü dramatize eder. Ona göre insanlar buralar›n ve ötelerin ço-cuklar› olarak iki gruba ayr›l›rlar. ‹kinciler yani ötelerin çocuklar›, her türlü kötü-lükten ar›nm›flt›rlar. Onlar›n ruhlar›n› y›kayan denizdir. Bu dünyay› yaflan›r hâlegetiren bu çocuklard›r. Bundan ötürü bu kifliler, bu dünyan›n kurallar›yla hiçbir za-man uzlaflamazlar. Roman› “Ege k›y›lar›n›n destan›” olarak niteleyen SabahattinEyubo¤lu’nun tespitleri yerindedir:

“19. Yüzy›l bat› romanc›l›¤›n›n yaratt›¤› gelenek, bu çat›flmada yazar›n apaç›k taraf

tutmamas›n›, insanlar› kahraman de¤il, kahramanlar› insan etmesini, kimi insan›

ak, kimi insan› kara de¤il, her insan› alaca göstermesini ister. Oysa ki Bal›kç› flar›l

flar›l sevgisi ve öfkesiyle fl›rak diye ay›r›yor insanlar›. Ak bir yana, kara bir yana; c›-

l›z bir yana, gürbüz bir yana; yaflayas› bir yana, geberesi bir yana. Destanlarda ol-

du¤u gibi Ötelerin Çocu¤u’nda da bu kestirme insanl›k, iki de¤er sayesinde yapma-

c›ktan kurtuluyor ve kendini kabul ettiriyor bize: Bilgi ve inanç...” (Eyübo¤lu, YeniUfuklar, 46).

Sahil köy/kasaba insanlar›n›n, bal›kç›lar›n ve sünger avc›lar›n›n çileli hayatla-r›, Cevat fiâkir ’e yak›n bir dikkatle, Tar›k Dursun K. ve Yaman Koray taraf›ndanifllenecektir.

Cumhuriyet Dönemi roman›n›n önemli isimlerinden Tar›k Bu¤ra (1918-1994),ele ald›¤› konu ve konular› iflleyifl tarz› bak›m›ndan kendisinden en çok söz ettirenromanc›lardand›r. ‹lk roman› Siyah Kehribar ’da (1955) Mussolini ‹talya’s›nda yö-netimin bask›lar›na direnen ayd›nlar›n (ama gerçekte kiflilikleri, yaflama tarzlar› ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Cumhuriyet Dönemiroman›n›n önemliisimlerinden Tar›k Bu¤ra(1918-1994), ele ald›¤› konuve konular› iflleyifl tarz›bak›m›ndan kendisinden ençok söz ettirenromanc›lardand›r.

düflünceleri itibariyle dönemin Türk ayd›n›n›n) soylu direniflini; tiyatro çevresi için-de, oyuncu Naflid ’in hayat›ndan ilhamla yazd›¤› ‹biflin Rüyas› ’nda geçmifl-flimdiçat›flmas› içinde roman kahraman› Nahit ile Hatice’nin kirlenmemifl aflklar›n›; Genç-li¤im Eyvah ’ta (1979), ayd›n problemi çevresinde 1970 sonras› gençlik hareketleri-ni, toplumdaki sosyal dalgalanmalar›, çeliflkileri, yanl›fl yap›lanmalar›, ahlâkî kir-lenmeyi, sosyal yap›da yerleflmifl birtak›m kavramlar›n y›k›l›fl›n›; Küçük A¤a’n›ndevam› niteli¤indeki Firavun ‹man› ’nda ‹stiklâl Savafl› sonras› Ankara’daki d›flkaynakl› entrikalar›, yeni yönetimden pay kapmak isteyenlerin siyasal çat›flmalar›-n›; Dönemeçte roman›nda (1980) bir Anadolu kent doktoru ile dul bir kad›n ara-s›ndaki aflk iliflkisi çevresinde çok partili sisteme geçiflin sanc›lar›n›; AkümlatörlüRadyo adl› oyununun romanlaflt›r›lm›fl flekli olan Yaln›zlar ’da (1981) kent ayd›n›-n›n yaflad›¤› yasak aflk çevresinde asli kiflinin fert bilincine ulaflma sürecindeki iççat›flmas›n›; Dünyan›n En Pis Soka¤› ’nda (1989) 70’li y›llar›n siyasal mücadeleleriiçinde kan davas› için yetifltirilen asli kiflinin, ald›¤› e¤itim sonucunda, intikam duy-gusundan, olgunlaflarak, yazarl›¤a yönelmesini ifllerken; Ya¤mur Beklerken ’de(1981) Cumhuriyet tarihinin ilk demokrasi denemesi ya da çok partili hayata geçi-flin ilk basama¤› olan Serbest F›rka çevresinde oluflan olaylar› ve bu olaylar içindeyeni bir insan tipi olan kökü topra¤a ba¤l› ayd›n tipinin ilk örne¤ini verir.

Aytaç’›n yerinde tespitiyle “Partilere bölünme ihtiyac›n›n toplumsal bir olgu,hatta insan›n tabiat›nda yer alan bir e¤ilim” oldu¤u düflüncesinden hareket eden(Aytaç, 1990: 278) Bu¤ra, her ne kadar araya bir mesafe koymaya çal›flsa da Cum-huriyet Halk F›rkas›na karfl› politik bir güç olarak gelifltirilen Serbest F›rka’n›n atefl-li bir savunucusu olan asli kifli avukat Kenan Bey’in yan›nda oldu¤unu çeflitli vesi-lelerle sezdirir (Aytaç, 1990: 285). Cumhuriyetin ilk y›llar›ndaki sosyal ve siyasalyap›lanmalar› ve bunlar›n do¤urdu¤u birtak›m huzursuzluklar›, bölünmelerin vegörüfl ayr›l›klar›n›n ilkel düflmanl›klara dönüflmesini ironik bir üslupla iflleyen ro-man›n as›l baflar›s›, dönemin Anadolu kasaba yaflam›n› özellikle çok partili hayatageçifli simgeleyen yeni partinin e¤itim düzeyi düflük kasaba halk›nca alg›lan›fl›-n›/de¤erlendiriliflini canl› sahnelerle yans›tmas›nda görülmektedir. Tar›k Bu¤ra,son roman› Osmanc›k ’ta (1983) ise, afliretten koca bir devlet ç›karan iradenin te-melinde yatan töreleri, ahlâk de¤erlerini, sa¤lam idarî ve sosyal kurumlar› vererekalt› as›r öncesinden günümüz Türkiye’sine ayd›nl›k mesajlar tafl›r.

Osmanc›k roman› Osmanl› Devletinin kurulufl serüveni içinde asli kiflisi Os-manc›k’›n bilinçlenme ve Osman Gazi Han kimli¤ine geçifl sürecini ifller. Yazar›nromandaki temel amac›, ulus-devletin kurulmas›nda maddi de¤erler kadar manevide¤erlerin de önemli oldu¤una dikkat çekmek ve toplumda bir ulusal tarih bilinciuyand›rmakt›r. Buna göre romanda bir kimlik aray›fl› içinde olan Osmanc›k’›n birdevlet adam› kimli¤ine bürünmesi sürecinde yaflad›klar›, içsel çat›flmalar› ve geçir-di¤i de¤iflim ifllenirken bu yolda kendisine yard›m eden/yol gösteren toplumunmanevi önderlerine özellikle kay›n pederi Edebal›’n›n fonksiyonuna gönderme ya-p›l›r. Nitekim henüz toy ve ihtirasl› bir savaflç› olan Osmanc›k, Edebal›’n›n telkin-leriyle ve verdi¤i derslerle giderek olgunlafl›r ve Han seviyesine ulafl›r. Ona bu yol-da yard›mc› olan ikinci kifli, efli, Malhun Hatun’dur. Bir zümrüdüanka olarak nite-lenen Malhun Hatun’un romandaki fonksiyonu cihan hâkimiyeti olarak simgele-nen Kaf Da¤›’na Osmanc›k’› ulaflt›rma görevi yüklenmesinden ibarettir. Farkl› birsöyleyiflle Osmanc›k’›n Edebal›’n›n istedi¤i k›vama/çizgiye gelmesinde Malhun Ha-tun’a olan aflk› bir araç olarak kullan›lm›flt›r. Osmanc›k, Edebal›’n›n ö¤ütleri olanh›rstan, sab›rs›zl›ktan ve bencillikten uzaklaflt›¤›, öfkesini dizginledi¤i oranda KafDa¤›’na ulaflacakt›r. Edebal›, romanda ö¤ütleriyle, tav›r ve davran›fllar›yla bir bak›-


ma Osmanc›k’›n yeniden do¤uflunu sa¤lar. Romana bu aç›dan bak›ld›¤›nda Os-manc›k roman› al›fl›lagelmifl bir siyasetnameyi and›r›rsa da asli kiflisinin içsel serü-venini ve çat›flmalar›n› vermesi bak›m›ndan bir karakter roman› hüviyetini tafl›mak-tad›r (Burcu, Türk Yurdu, 2000: 200-203).

Yazar›na hakl› bir ün kazand›ran ve olumlu olumsuz pek çok elefltiriye hedefolan Küçük A¤a (1963) ve onun devam› niteli¤indeki Küçük A¤a Ankara’da (1966)romanlar›nda Kurtulufl Savafl› y›llar›na, resmî tarih görüflünün d›fl›nda, ça¤dafl› pekçok romanc›dan (Samim Kocagöz, ‹lhan Tarus, Kemal Tahir) farkl› bir tezle ve üs-lupla yönelir. Anadolu direnifl hareketlerinin ve savafl›n zaferle sonuçlanmas›na,sadece ayd›n üst kadrolar›n de¤il, halk›n gönlünde yaflayan Türk-‹slam sentezininbilincine ulaflm›fl halk önderlerinin de pay› oldu¤u temel düflüncesiyle yaklafl›r.

Küçük A¤a roman›, yazar›n ifadesiyle “içindeki gizli amillerin beklenmedik an-larda f›flk›rmalar› ile yeniden do¤may› baflaran Türk insan›n›” temsil etmekte, ro-man asli kiflisi ‹stanbullu Hoca’n›n kiflili¤inde benzer serüvenleri yaflayan Türktoplumunun yaflad›¤› trajediyi anlatmaktad›r (Bu¤ra, 1986: 6). Roman›n görünenbu cephesi yan›nda ve yine Hoca’n›n serüvenine ba¤lanan büyük bir aflk ile bu afl-k›n ülkenin kurtuluflu için feda edilifli de verilmektedir. ‹lk bask›s›n›n Küçük A¤ave Küçük A¤a Ankara’da olmak üzere iki cilt hâlinde; daha sonra yazar taraf›ndanyeniden düzenlenmesiyle Birinci Kitap, ‹kinci Kitap olarak tek bir kitap hâlinde ya-y›mlanan Küçük A¤a, yine kendi aras›nda bölümlere ayr›lmaktad›r.

Romandaki olaylar› yönlendirenler, baflta ‹stanbullu Hoca olarak tan›nan Meh-met Raflit Efendi olmak üzere Çolak Salih, Ali Emmi, Doktor Haydar Bey, A¤›r Ce-za Reisi’dir. Bafllang›çta birbiriyle çat›flma hâlinde olan bu kiflilerden Çolak Salih,halk›n kahramanl›k ruhunu; Anadolu halk direniflinin sembolü olan Ali Emmi, alt›yüz y›ll›k ‹mparatorluk tecrübesi yaflayan halk›n sa¤duyusunu sembolize ederler.Gönülsüzlerin Doktor Haydar Bey ve A¤›r Ceza Reisi ise Ali Emmi’nin halk aras›n-da yapt›¤›n› ayd›nlar aras›nda gerçeklefltirirler. Doktor Haydar Bey, ayn› zamandabafllang›çta Akflehir’deki olaylar› de¤erlendiren bir yans›t›c› görevi de üstlenmifltir.Afla¤›da anlatmaya çal›flaca¤›m romana ad›n› veren aslî kifli ‹stanbullu Hoca’ya ge-lince o, romanda Osmanl› Devletinin kuruluflunda önemli görevler üstlenen alp-eren tipinin temsilcisi olarak görev al›r.

Roman›n ikinci çat›flma halkas› Türklerle Rumlar -genifl anlamda Yunanl›lar-aras›nda cereyan eder. Bu iki ulusu bir zamanlar çok yak›n iki arkadafl olan Salihile Niko temsil ederler. Salih savaflta kolu ile birlikte bütün ümitlerini de kaybet-mifl; bir insan enkaz› olarak evine dönmüfltür. Niko ise savafl dönemi flartlar›n› le-hine çevirmifl ve büyük paralar kazanm›flt›r. Mensubu olduklar› milletlerin prototi-pi olarak romanda yer alan iki farkl› dünyan›n insan› bu kifliler, roman›n sonunakadar çat›flmalar›n› sürdürürler.

Tarihsel malzemeyi bir araç olarak kullanan Tar›k Bu¤ra, Ali Emmi gibi halk-tan kiflilere ve ‹stanbullu Hoca gibi din adamlar›na önemli görevler yükleyerekhem ulus olma sürecindeki Türk toplumunun temel de¤erlerine, hem de ‹stiklâlSavafl›’n›n baflar›s›ndaki isimsiz kahramanlara gönderme yapmaktad›r. Zira bukiflilerden Ali Emmi’nin kiflili¤inde sembolize edilen Anadolu insan›, Aktafl’›nsöyleyifliyle:

“... ba¤land›¤› de¤erler sistemiyle bir hayat tecrübesini ifade eder ve iki devribirbirine ba¤lar. O, bizim de¤iflmez bir taraf›m›z›n temsilcisidir: En kötü flartlaralt›nda bile devletin ebed-müddet oldu¤una iman eden ve devleti mukaddes sayanruhun temsilcisidir; devletin birinin ömrü son bulurken, di¤erini kurmak üzere fa-aliyet gösterenlerin ayaklar›n› bast›¤› sa¤lam zemindir. Türk halk›n›n cisimleflmifl


millî gururudur. Bilgisiyle de¤il tecrübesi, gönlü ve hissiyle do¤ru olan› sezmekte-dir. Müsait flartlarda yeni devlet ç›nar› onun ba¤r›ndan yükselecektir ” (Aktafl,1983: 43).

Yazar, onun kiflili¤inde, Türk toplumunun devlet kurmaktaki temel prensiple-rini ve cevherini vermeyi amaçlam›flt›r.

Küçük A¤a roman›nda entrik unsur, her fleyini kaybetmifl ve eflk›ya olman›n yada ihanetin efli¤inde bulunan Çolak Salih ile ‹stanbullu Hoca’n›n de¤iflim geçirerekayn› amaçta ve düflüncede yani bafllang›çta karfl› ç›kt›klar› Kuvay› Milliye saflar›n-da toplanarak Ankara Hükûmetine ba¤lan›fllar›d›r. ‹flte roman bu ba¤lan›fl›n sanc›-lar›n›, iç çat›flmalar›n›, karfl› güçlerle, f›rsatç›larla ve ya¤mac›larla yapt›klar› müca-delelerini anlatmaktad›r. Bu durum, Alper’in de söyledi¤i gibi “Kuvay› Milliye’ninütopyalar ile de¤il, içinde bulunulan flartlar›n gerçeklerinden hareket edece¤inigöstermeye yöneliktir, fakat flartlardan do¤an gerçekler yal›n de¤ildir ” (Alper,1993: 452). Padiflah yanl›lar› ile kurtuluflu Mustafa Kemal ve arkadafllar›n›n Anado-lu’da yakt›¤› ba¤›ms›zl›k ateflinde görenler, uzun süre bir karara varabilmenin s›-k›nt›s›n› yaflarlar. Tar›k Bu¤ra kendisiyle yap›lan bir masabafl› konuflmas›nda budönemi ele alan romanc›lar›n genellikle dönemin ortam ve flartlar›na, bu ortam veflartlar içindeki tutum ve davran›fllara göre de¤il, genel sonuca göre ele ald›klar›n›,dolay›s›yla yeterince nesnel olamad›klar›n› ve tek yanl›l›ktan kurtulamad›klar›n›söylemektedir. Bu düflünceden yola ç›kan Bu¤ra, Küçük A¤a ’da ayn› konuyu iflle-yen romanlardan farkl› olarak, kiflilerini idealize etmek, ya da iyi kötü ay›r›m›nagirmek yerine onlar› olaylar›n ak›fl› içinde ve dönemin ortam ve flartlar› içinde an-lat›p yarg›lamay› okura b›rakmay› tercih eder (Ça¤›n, Türk Yurdu, 153-154; 224-225). Bu bak›mdan onun kiflilerinin, olumsuz olanlar da dahil, hepsinin sebep-so-nuç iliflkisine dayal› trajik bir öyküsü vard›r.

Tar›k Bu¤ra, Küçük A¤a ’n›n serüvenini bu kadarla b›rakmak niyetinde de¤il-dir. Okurlar›n›n yo¤un iste¤i üzerine kaleme ald›¤›, ama tefrika hâlinde kalan Ço-lak Salih Niko’ya Karfl› (Tercüman 15 May›s-5 Temmuz 1984) roman›nda ise Pon-tus Devleti kurma çal›flmalar› içindeki Niko ile kiflisel hesaplaflmas› çevresinde, sa-vafl sonras› yeni yap›lanmalar› sorgulamaya çal›fl›r.

Tar›k Bu¤ra ’n›n ad› an›lanlar d›fl›nda gazetelerde tefrika olarak kalm›fl; konula-r›n› Anadolu kent ve kasabalar›ndan ‹stanbul’un fiiflli, Beyo¤lu gibi mekânlar›nakadar uzanan farkl› mekânlarda yaflanm›fl aflk, entrika ve serüven a¤›rl›kl› olaylar-dan alan geçim kayg›s›yla yaz›lm›fl Ofsayt (Ak›n, 1951), Tetik Çekildikten Sonra(Ak›n, 1951), (Yeni ‹stanbul, 1958), ‹nce Hesaplar, Yan›yor mu Yeflil Köflkün Lâm-bas›? (Yenigün, 1957), fiehir Uyurken, Sonradan Yaflamak (Vatan, 1958), Ölü Nok-ta (Yeni ‹stanbul, 1958), Abaza Pafla’n›n Rüyas› (Bursa Hâkimiyet, 1956), Bir Köfl-künüz Var m›? (1978) adl› romanlar› da vard›r (Alper, 1993: C.2 çeflitli sayfalar).

Yaz› hayat›na fliir yazmakla bafllayan Mehmet Seyda (Çeliker) (1919-1986),realist bir yol tuttu¤u romanlar›nda bireyin ruh çözümlemelerine yer verir. Roman-lar› genel olarak 1923-1946 y›llar› aras›nda Türkiye’deki toplumsal de¤ifliklikleringeleneksel Türk ailesinde yapt›¤› y›k›mlar›, büyük bir ailenin parçalan›fl› ve çözü-lüflü etraf›nda ele al›r. “Büyük ailenin çöküflü” genel bafll›¤›yla adland›r›labilecekbir dizi roman›ndan ilki olan Yafl A¤aç’ta (1958), devlet kasas›ndan beslenen Cum-huriyet öncesi büyük bir ailenin Cumhuriyet sonras›nda düfltü¤ü geçim s›k›nt›lar›-n›, yeni flartlara haz›rl›kl› olamayan aile büyüklerinin bocalamalar›n›, zamanla bü-yüyen ailenin parçalanarak dört küçük aileye bölünmesini bir dizi roman›n ortakkahraman› Osman’›n bak›fl aç›s›ndan vermektedir. Bu¤ra romanda kalabal›k aileiçinde büyüyen küçük Osman’›n, davran›fl psikolojisinin metotlar›na uygun olarak,


bülu¤ ça¤› sorunlar›, kiflili¤inin oluflmas›n›, aileden ve sokaktan gelen çat›flmalar›-n› çok yönlü sorgularken; 1959 y›l›nda yay›mlanan Ne Ekersen’de ayn› ailenin birbaflka bireyi Ali Muhsin’in, zaman zaman Osman’›n hayat›na kat›larak, aileden vetoplumdan gelen zorluklar› ve çetin yaflam koflullar›n›; Bir Gün Büyüyeceksin(1966), ‹htiyar Gençlik (1971), ‹çe Dönük ve Atak (1973), Cinsel Oyun (1966), Süe-da Han›m›n Ortanca K›z› (1970), Gerçek D›fl› (1976) gibi romanlar›nda Osman’›ntutku hâlini alan ilk gençlik aflklar›n›, serüvenlerini, beden ile ruhunun istekleriaras›nda bocalay›fllar›n› Türk aile yap›s›ndaki derin sars›nt›lara inerek vermeye ça-l›fl›r. Yazar›n en tan›nm›fl romanlar›ndan Yanartafl ’ta ise (1970) maden iflçilerininsorunlar›n› realist gözlemlere dayanarak ele al›r. Seyda’n›n Köro¤lu (1969), SultanDöfle¤i (1969) ve Nemrut Mustafa (1970) gibi tarihsel romanlar› ile Büyük Beyin(1966), 6 Numaral› Rostov Plan› (1966), Gezici Ölüm Hücresi (1966) adlar›nda po-lisiye romanlar› da vard›r.

Mehmet Seyda ’n›n TRT roman ödülü kazanan ve olumlu olumsuz pek çok elefl-tiri alan Yanartafl roman›, kendisinin Zonguldak madenlerinde çal›flt›¤› y›llardakigözlemlerine dayand›¤› için bir bak›ma otobiyografik hüviyetlidir. Ayr›ca ‹kinciDünya Savafl›’n›n Türkiye ve Zonguldak üzerindeki yans›malar›n› vermesi bak›-m›ndan da belgesel roman olarak nitelenebilir. Seyda, söz konusu roman›nda dö-neminin sosyal ve siyasal olaylar›n› vermede biraz ölçüyü kaç›rd›¤›, Zonguldakmaden iflçilerinin hayatlar›n› tam olarak anlatmad›¤›, bu yüzden eserinin kurmacataraf›n› zay›flatt›¤› sav›yla baflta Fethi Naci olmak üzere, Naci Çelik, Rauf Mutluaygibi kimi elefltirmenlerin suçlamas›na hedef olmufltur.

‹ki cilt olarak yay›mlanan Yanartafl, Seyda’n›n ilk dönem romanlar›n›n ortak ki-flisi Osman Güralp’in Zonguldak’a gelifli, Kömür ‹flletmesi Muhaberat Servisindeçal›flmaya bafllamas›, Yaflar’la evlenmesi, kar›s›n› aldat›fl›, evinde bulundurdu¤u ya-sak yay›nlar yüzünden tutuklan›fl› ve bir süre sonra serbest b›rak›l›fl› birinci cildinolaylar zincirini oluflturur. Osman’›n askerlik görevinin anlat›ld›¤› ikinci ciltte ‹kin-ci Dünya Savafl› ile ilgili haberler, Millî fief döneminin ayd›nlar üzerindeki bask›s›biraz abart›l› da olsa bir fon olarak kullan›l›r. Osman burada da rahat durmaz, kaç-ma giriflimleri, yakalanmalar, tutukluluk an›lar› birbirini izler. Romandaki olaylarzinciri bir yüzbafl›n›n denetiminde kar›s›yla görüflme sahnesinde kar›s›n›n “ne ol-muflsun böyle! ” cümlesiyle sona erer. Bu k›sa konuflma kendini bulma sürecinde-ki roman bafl kiflisinin aile, çevre ve rejim taraf›ndan kuflat›lm›fl, engellenmifl olanruhsal durumunu vermeye hizmet etmektedir (Tümer, 2000,185-190).

Bu grup içinde incelenebilecek bir ad daha var: Tar›k Dursun K(ak›nç) (d.1931) ilk roman› Hasangiller ile bir ç›k›fl yapan Tar›k Dursun, daha sonra yazaca-¤› R›za Bey Aile Evi, ‹nsan Kurdu, Sabah Olmadan, Ba¤›flla Onlar› gibi romanla-r›nda yoksul mekânlarda yaflayan çeflitli mesleklere mensup kasaba insanlar›n›n,daha çok marksist bir söylemle, s›¤ çat›flmalar içinde aflk ve dostlu¤a dayal› s›cakiliflkilerini yans›t›r. Daha sonra yazd›¤› Denizin Kan› roman› anlat›m tekni¤i ve öz-gün yap›s›yla yaflam›n sert yüzüyle sürekli bo¤uflmak zorunda kalan ve emekleriHac› A¤a gibi “süngerci a¤alar›” taraf›ndan sömürülen Bodrum süngercilerinin ya-flam serüvenlerinden canl› sahneler sunar. Kopuk Tak›m› ile Gün Döndü gibi ko-nu ve izlek bak›m›ndan ilk romanlar›yla örtüflen eserleri d›fl›nda Almanya’da çal›-flan gurbetçilerimizin yaflam›n› bir aile dram› içinde ele alan Kayabafl› Uygarl›-¤›’n›n Yükselifli ve Birdenbire Çöküflü ile köy ve kent yaflam›n›n ac› gerçeklerinibir arada sunan Kurflun Ata Ata Biter adl› romanlar› olgunluk dönemi eserleri ola-rak kabul edilmelidir.



1950 sonras› Türk roman›n›n genel karakteristi-

¤ini aç›klayabilmek

1950’li y›llar, Türk roman› için önemli bir k›r›lmave kavflak noktas›d›r. Romandan toplumu biçim-lendirmeyi ve ayd›nlatmay› amaç edinen Cum-huriyet Dönemine özgü anlay›fl, 50’li y›llardansonra toplumun ihmal edilmifl kesimlerini anla-maya, onlar›n sorunlar›n› gündeme getirmeye,tart›flmaya açmaya koyulur. Zaman zaman ide-olojik bak›fl aç›s›yla tek yanl›l›k sergilense de 60’l›y›llar›n sonunda farkl› sorunlar›yla ve farkl› sos-yal statüleriyle halka do¤ru bir yönelifl bafllar.Bunda dünyadaki de¤iflmelerin ve bloklaflman›nda zorlamas›yla oluflan çok partili hayata geçiflin,flehirleflmenin ve sanayileflmenin etkisi oldu¤ukesin. Kuflku yok ki sanayileflme ve flehirleflmey-le koflut olarak Cumhuriyet ideolojisi kal›plar›içinde s›k›flm›fl ve konu k›s›rl›¤› yaflayan roman›nda konular› zenginleflecek, yeni anlat›m teknik-leriyle ve bak›fl aç›lar›yla ça¤dafl roman›n yoluaç›lacakt›r. 70’li y›llara gelindi¤inde Türk roman› için yüzy›l-l›k aray›fl döneminden sonra kendi kimli¤ini bul-du¤unu, özgüven kazand›¤›n› ve ça¤dafl dünyaromanlar›yla boy ölçüflebilecek düzeye geldi¤inisöylemek pek abart›l› olmasa gerek.

1950 sonras› Türk roman›ndaki geliflmeleri, e¤i-

limleri ve romanlar aras›ndaki farkl›l›klar› ay›rt

edebilmek

1950’li y›llar›n bafl›na gelindi¤inde Türk roman›-n›n iki koldan devam etti¤ine tan›k oluruz. Bun-lardan ilki önceki kuflaktan romanc›l›¤›n› sürdü-ren popülist romanc›lar, di¤eri ise dönemin ko-flullar›n›n da zorlamas›yla yeni aray›fllara giren-ler. Bunlardan ilk gruba girenler, romantik aflkla-r› konu alan birkaç eseriyle sanat yaflamlar›n›sonland›r›rlar. ‹kinci gruba sokaca¤›m›z ReflatEnis, Refik Halit, Peride Celal gibi kimi romanc›-lar ise özgün üsluplar› ve nitelikli eserleriyle ken-dilerinden söz ettirmeyi baflar›rlar. Bunlar›n d›-fl›nda Tanp›nar, Ayverdi, Akbal, Bu¤ra, Hisar, Ka-baa¤açl› gibi kimileri ise bir uygarl›k dairesi için-de geçmiflin de¤erlerini, mutlu çocukluk y›llar›-n›, birtak›m sosyal de¤iflim geçiren toplum ilebirlikte kaybolan de¤erleri, yeni oluflan yaflam

biçimlerini ve dünya görüfllerini geçmifl-flimdi,birey-toplum de¤erleri kutuplulu¤u içinde elealarak nostaljik bir atmosfer olufltururlar.

1950 sonras› Türk romanc›lar›ndan belli bafll›

yazarlar› ve eserlerini temel özellikleriyle de¤er-

lendirebilmek

Abdülhak fiinasi Hisar’›n romanc›l›¤›; Ko-nular›n› çocukluk ve ilk gençlik döneminde ta-n›k oldu¤u yak›n çevresinden alan Hisar, FahimBey ve Biz, Çaml›cadaki Enifltemiz ve Ali Niza-mi Bey’in Alafrangal›¤› ve fieyhli¤i adlar›n› tafl›-yan üç roman›nda da içedönük ve silik kiflileryaratm›flt›r. Bu kifliler, gündelik hayatta her za-man karfl›laflabilece¤imiz s›radan kifliler de¤il,Cumhuriyet öncesi ‹stanbul’unun konaklar›ndayaflam›fl s›ra d›fl› kiflilerdir. Hisar, geçmifle ait bukiflilerin hayatlar›n› romanlaflt›r›rken, ayn› za-manda okuruna Bo¤az’da ve tarihsel mekanlar-da nostaljik bir gezi yapt›r›r. Ancak Hisar, as›lbaflar›s›n› romanlar›nda kulland›¤› titiz dil iflçili-¤ine borçludur.Samiha Ayverdi’nin romanc›l›¤›; Ayverdi, ro-manlar›nda bat›l›laflma ile gelen uygarl›k de¤ifli-minin aile içinde sebep oldu¤u sorunlar›, top-lumdaki birtak›m çözülmeleri, maddileflen insan-lar›n içine düfltükleri ruhsal sorunlar›, geçmifl-flimdi kutuplulu¤u içinde ele al›r. Romanlar›n›ndüflünce temelini ba¤l› bulundu¤u Kenan Rifa-i’nin ö¤retisinin temelini oluflturan ilahi aflk üze-rine kurar. Bafllang›çta maddî olan bu aflk, kifli-nin olgunlaflmas› ve dünyevi isteklerden ar›nma-s› ile ilahi aflka dönüflür. Bunun için kifli birtak›ms›navlardan geçecek, ac›lar çekecek, özveridebulunacak ve insan›kâmil mertebesine ulaflacak-t›r. Yaflan›lanlar›n tümü bu sonuca hizmet etmek-tedir. Ayverdi, bu olgunlaflma serüvenini eski ‹s-tanbul’un konak çevresinde ya da geleneksel ya-flam sürdüren mahallelerdeki yoksul ama s›cakiliflkiler içinde ifller.Oktay Akbal’›n romanc›l›¤›; Oktay Akbal, öy-külerinde oldu¤u gibi romanlar›n›n da konular›-n› ilk gençlik y›llar›ndaki an›lar›ndan al›r. Farkl›bir söyleyiflle onun romanlar›nda yaflam öyküsü-nün izlerini bulmak mümkündür. ‹lk roman› olanGaripler Soka¤›’nda 1950’li y›llarda modern bul-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


varlar›yla ve apartmanlar›yla de¤iflen ‹stan-bul’dan nostaljik kesitler sunarken, sonraki ro-manlar›nda eski ‹stanbul mahallesinden büyükkente aç›l›r. Suçumuz ‹nsan Olmak’ta evli amamutsuz ve huzursuz bir ayd›n›n yasak aflk çevre-sinde mutluluk aray›fl›n›, ‹nsan Bir Ormand›r’daise yine tekdüze evlili¤in s›k›c›l›¤› içinde yasakaflka yöneliflini ve bu s›rada duygular› ile mant›-¤› aras›ndaki iç çat›flmalar› ifller. Akbal’›n ç›k›flnoktas› tüm romanlar›nda küçük insand›r. Bu kü-çük insan, huzursuzdur, tedirgindir, yaln›zd›r. Buizlekler, kimi zaman yaflama azab›na dönüflecekkadar güçlü olur.Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n romanc›l›¤›; Tan-p›nar, yeni ve modern anlat›m teknikleriyle, flair-li¤inden gelen fliirsel üslubuyla, klasik roman an-lay›fl›n› de¤ifltiren zaman›n kullan›m›na dair öne-rileriyle ve nihayet bilinçalt›n›n verilerinden yolaç›kan ruhbilimsel çözümlemeleriyle 1950 sonras›Türk roman›nda ç›¤›r açan bir öncü olarak kabuledilmektedir. Bat›dan ald›klar›n› Do¤u kültürüiçinde eriterek veren Tanp›nar, ilk roman› MahurBeste’den Huzur’a, Saatleri Ayarlama Enstitü-sü’ne, Sahnenin D›fl›ndakiler’e kadar eski ile ye-ni aras›nda bocalayan kahramanlar›n›n kiflili¤in-de bir medeniyet bunal›m› yaflayan Türk toplu-munun yitip giden ya da yozlaflan de¤erlerinisorgular. Onun özellikle yer yer otobiyografikkarakter tafl›yan ve sanat›n›n zirvesi say›lan Hu-zur roman›, o zamana kadar bizde denenmemiflolan yeni roman tekniklerini uygulamas› ve bat›müzi¤i formuna göre düzenlenmifl yap›s› bak›-m›ndan dikkate de¤er. Tanp›nar’›n romanc›l›¤›-n›n önemli örneklerinden Saatleri Ayarlama Ens-titüsü ise ironik bir anlat›mla iki uygarl›k aras›n-da bocalayan Türk toplumuna yar› meczup, vebiraz saplant›l› kahraman› Hayri ‹rdal’›n dikkatiy-le bakar. Cevat fiakir’in romanc›l›¤›; Cevat fiakir, ilk ro-man› Aganta Burina Burinata’dan son roman›Ötelerin Çocuklar›’na kadar konular›n› Bodrumve çevresindeki bal›kç›lar›n, süngercilerin hayat-lar›ndan al›r. Anadolu’nun k›y› kasaba ve köyle-rinde yaflayan yoksul ama iç dünyalar› zengin vesevgi dolu deniz insanlar›n›n yaflam mücadelele-rini; kimi zaman kendilerini sömürenlere karfl›gösterdikleri dayan›flma ruhunu, küçük mutlu-luklar›n› ama ço¤u kez ümitsiz çabalar›n› renklive fliirsel üslubuyla öykülefltirir.

Tar›k Bu¤ra’n›n romanc›l›¤›; Konusunu Mus-solini dönemi ‹talya’da geçen olaylardan alan ilkroman› Siyah Kehribar’dan son roman› Osman-c›k’a kadar fark› konularda roman yazan Tar›kBu¤ra as›l ününü, Kurtulufl Savas›’na resmi tarihgörüflü d›fl›nda farkl› bir bak›fl aç›yla bakt›¤› Kü-çük A¤a ile Osmanl› devletinin kuruluflunu konualan Osmanc›k roman›yla sa¤lar. Bu¤ra’n›n tarih-sel romanlar› d›fl›nda yay›mlad›klar› daha çok ay-d›n problemi çevresinde Anadolu flehirlerindeyaflanan olaylar› konu al›r. Çok partili hayata ge-çiflin sanc›lar›, dar çevrelerde ve toplum bask›s›alt›nda yaflanan yasak aflklar, gençlik hareketleri,bas›n ve tiyatro çevresine özgü sorunlar ve hayatsahneleri onun romanlar›n›n zengin izleklerinive konular›n› oluflturur. Ancak romanlar› okuna-bilir k›lan yazar›n titiz bir dil iflçili¤iyle yapt›¤›renkli ve zengin betimlemelerdir.Mehmet Seyda’n›n romanc›l›¤›; Mehmet Sey-da, Cumhuriyetle birlikte ülkemizde yaflanan top-lumsal olaylar›, yaflam tarzlar›n› ve bu olaylar›ngeleneksel Türk ailesi üzerinde yapt›¤› y›k›m› yada olumsuz etkileri üç kufla¤› içine alan büyükbir ailenin parçalan›fl› ve çözülüflü çevresindeele al›r. Merkezde Zonguldak’ta maden iflçili¤in-den kamyon floförlü¤üne, çat› aktar›c›l›¤›na ka-dar pek çok ifle girip ç›km›fl asli kifli Osman var-d›r ve tüm olup bitenler onun bak›fl aç›s›ndanokura yans›t›l›r.Tar›k Dursun K.’n›n romanc›l›¤›; Romanlar›-n›n konular›n› sahil kasabalar›nda süngerciliklehayatlar›n› sürdüren yoksul insanlar›n yaflam mü-cadelelerinden alan Tar›k Dursun K., bu insanla-r›n süngerci a¤alar› taraf›ndan nas›l sömürüldük-lerini canl› betimlemelerle biraz da Marksist birbak›fl aç›s›yla dikkatlere sunar.


1. 1950-60 y›llar› aras›nda Türk roman›nda ön plana ç›-kan düflünce afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹nsan› ayd›nlatma ve tan›mab. Toplumsal çözümsüzlüklere çözüm önerileri

aramac. Demokrasi kültürüd. Milliyetçilik düflüncesie. Do¤u kültürü de¤erleri

2. Afla¤›dakilerden hangisi 1970’li y›llar Türk roman›-n›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Türk roman›n›n politize olmas›b. S›n›f çat›flmas›n› körükleyen üçüncü s›n›f roman-

lar›n ço¤almas›c. Ulusçu söylemin ilgi görmesid. Evrenselli¤intemel prensip olarak benimsenmesie. Çeviri romanlar›n yayg›nlaflmas›

3. Afla¤›dakilerden hangisi post-modern roman›n do-¤ufluna zemin haz›rlayan sebeplerden biri de¤ildir?

a. Akl›n ve bilimin verilerine güven duyulmamas›b. Her fleyi bilen hâkim anlat›c›ya karfl› ç›k›lmas›c. Modern devlete güvensizlik duyulmas›d. Romanda ahlaki de¤erlerin hâkim k›l›nmak

istenmesie. ‹nsan›n eflya karfl›s›nda de¤erli k›l›n›p ön plana

ç›kar›lmak istenmesi

4. Afla¤›dakilerden hangisi romanlar›n›n büyük bir bö-lümünü Cumhuriyet’in birinci ve ikinci devirlerinde ya-y›mlad›¤› hâlde, 1950 sonras›nda da romanc›l›¤›n› sür-dürenlerden biri de¤ildir?

a. Reflat Nuri Güntekinb. Kerime Nadir Azrakc. Peride Celal Yönseld. Mükerrem Kâmil Sue. Elif fiafak

5. Afla¤›da verilen Eser-Yazar efllefltirmelerinden han-gisi do¤rudur?

a. Reflat Nuri Güntekin- K›z›l Hançerlerb. Hüseyin Rahmi Gürp›nar- Kaderin Cilvesic. Halide Edip Ad›var - Ayr› Dünyalard. Suat Dervifl - Gelinlik K›ze. Kerime Nadir Azrak - Atan›n Roman›

6. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhuriyet ikinci dönemromanc›lar›ndan biridir?

a. Refik Halit Karayb. Halide Edip Ad›varc. Hüseyin Rahmi Gürp›nard. ‹skender Palae. Ayfle Kulin

7. Abdülhak fiinasi Hisar’›n gerçe¤in insanlar taraf›n-dan farkl› alg›lanaca¤›, kifliden kifliye de¤ifliklik göste-rece¤i tezi üzerine kurdu¤u roman› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Evli Bir Kad›n›n Günlü¤ündenb. Biz de ‹nsan›zc. Bugünün Sarayl›s›d. Çaml›ca’daki Enifltemize. Fahim Bey ve Biz

8. Afla¤›dakilerden hangisi Semiha Ayverdi’nin roma-n›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Kiflilerdeki de¤iflimi maddeden manaya do¤rugeliflmesi

b. Tasavvufi mesajlarla insanlar› ayd›nlatmayaçal›flmas›

c. Romanlar›n›n merkezinde tasavvufla ilintili afl-k›n olmas›

d. Vuslat›n, mecazi olmaktan çok befleri olmas›e. Vuslat›n befleri olmaktan çok mecazi olmas›

9. Afla¤›dakilerden hangisi Oktay Akbal romanlar›ndanbiri de¤ildir?

a. Mesihpafla ‹mam›b. Bat›k Bir Gemic. Garipler Soka¤›d. Suçumuz ‹nsan Olmake. ‹nsan Bir Ormand›r.

10. Afla¤›dakilerden hangisi Ahmet Hamdi Tanp›nar’›nTürk roman›na kazand›rd›¤› de¤erlerden biri de¤ildir?

a. fiiirsel üslubuyla Türk roman›nda ç›¤›r açmas›b. Kiflilerini yüksek zümreden seçerek üzerlerinde

psikolojik tahliller yapmas›c. Türk roman›na yeni ve modern bir anlat›m tek-

ni¤i kazand›rmas›d. Romanlar›nda büyük bir uygarl›¤a ait de¤erleri

vermeye çal›flmas›e. Türk roman›na zaman ve terkip bak›m›ndan

farkl› teklifler sunmas›



B‹ZDE ROMAN -II

Ahmet Hamdi Tanp›nar

... Türkiye’de afla¤› yukar› altm›fl senelik mazisi olan birroman vard›r ve en durgun senelerinde, hiç olmazsayirmi roman ç›kar, bugün yaflayanlar aras›nda halk ta-raf›ndan tan›nm›fl, eserleri okunan alt› yedi romanc›m›zvar. Öyle oldu¤u hâlde henüz Türk roman›n› Avrupal›bir gözle tetkik eden, mevcut temayülleri anlatan, zay›fve hareketli noktalar› gösteren, memleketteki sanata vehariçteki edebiyata karfl› olan alakalar›n› tespit eden birtek tenkit tecrübemiz yoktur. Bir tek yazar›m›z zahme-tine katlan›p Türk roman›n› belli bafll› mümessillerindeokuyup onu anlama¤a çal›flmam›flt›r. Bundan vazgeç-tik, günün eserleri üzerinde olsa ciddi bir münakaflan›naç›ld›¤›n› göremeyiz. Bizzat roman yazanlar da eserleri-nin haricinde, sanatlar›na ve arkadafllar›na dair yaz› yaz-mazlar yahut say›lacak kadar az. Ben çok defa âlemimi-zin bu hâli karfl›s›nda ‘acaba bizde roman, okuyucu ileyaz›c› aras›nda çok hususi kalmas› laz›m gelen bir neviailevi bir ifl midir’ diye düflündüm. Son senelerde ken-di edebiyat›m›zla alakam›z›n flekli o dereceye gelmifltirki, bir muharririmizden biraz daha geniflçe bir flekildebahsedebilmemiz için zavall›n›n ölmüfl olmas› laz›m ge-lir. Tenkidin mersiye ile beraber yürüdü¤ü yegâne sa-nat hayat› bizimkidir.Bununla beraber bu hiç kimsenin bahsetmedi¤i romanokunur, evvela iyi kötü gazete sahifelerinde okunur,sonra da bas›l›r, en az› iki bin ile üç bin aras› bir sat›flyap›l›r ve her nüsha elden ele dolafl›r. Fazla uzatmayal›m, bu kadar az alaka gösterdi¤imiz birsanat›n bizi ifadede mucizeler göstermesini nas›l isteriz? ‹flte Yahya Kemal’e mektepten memlekete davas›ndahak kazand›ran noktalardan biri budur; kendi kendi-mizle biraz alakadar olmak meselesi... Bu sadece bize,kendimiz hakk›nda hüküm vermek salahiyetini getir-meyecektir, meselelerimizi meydana ç›karacak yani on-lar› karfl›layacak müstakbel eserleri haz›rlam›fl olacakt›r. Bu acemi sualimle anlatmak istedi¤im fley fludur: Birmemlekette bir sanat nev’inin tek bafl›na inkiflaf›n› ya-pabilmesi imkân› yoktur. Ona müsait vasat› verecek bü-tün bir edebiyat hayat›n›n bulunmas› laz›md›r. Türk ro-man› münferit eserler fleklinde kald›kça ilerlemesi güçbir fleydir. Bizde belki bir roman› yazmak için her fleyvard›r. Fakat romanc›y› beslemek için bütün bir memle-ket hayat›n› birden kavrayan o elektrikli edebiyat hava-s› yoktur. Sanat hayat›m›z evvela da¤›n›k, sonra fakirdir.

Fert meselesini burada mevzuubahs etmek istemem, o

hilkatin anlafl›lmaz bir s›rr›d›r; bütün sebepler ortaya

dökülür; münakafla edilir. Fakat yine bir dü¤üm kal›r

ki, tek bafl›na meçhulü devam ettirir: Yarat›l›fl. Cemiyet

filan saatinde, filan büyük sanatkâr› yetifltirmek için bü-

tün imkânlar›na maliktir. Fakat bunu ancak o büyük

sanatkâr yetiflti¤i zaman ö¤renebiliriz. Bir romanc›, bir

insand›r, fakat bütün bir kalabal›¤›, bütün bir müstak-

bel insanl›¤› kafas›nda tafl›yan bir insand›r. Bu bak›m-

dan bak›lacak olursa, mesele büsbütün de¤iflir. Bunun-

la beraber yine biz biliyoruz ki, bir cemiyet içinde bir

ananenin devam› bazen böyle mucizeleri tabii k›l›yor.

Zaman geçtikçe tekâmülün seyri fliddetleniyor. Bu iti-

barla kabul etmek laz›md›r ki, henüz Türk cemaati ro-

man denen vadide kendisini ifadeye yeni bafllam›flt›r.

fluras›n› da unutmayal›m ki, yarat›l›fl bir s›rd›r. Fakat in-

san› yetifltirmek sadece bir bilgi ve program iflidir. Bu

elimizdedir.

Benim görebildi¤im ikinci mesele, s›n›f meselesidir.

Bizde s›n›flar›n vaz›h ve kat’i bir flekilde mevcut olma-

mas› münevveri ayr› bir s›n›f haline getirmektedir ki, bu

cemiyetle olan alakas›n› müphem bir flekle sokuyor.

Türk romanc›s› muayyen bir hayat›n adam› olam›yor,

sadece fikirlerle yafl›yor. Ve bu bizde pek fazla olmad›-

¤› için umumi hayata istikamet veren fikirlerin içinde

kal›yor.

Meflrutiyet’ten beri edebiyat, umumi hayat›n peflinde-

dir; halbuki baflka memleketlerde umumi hayat, edebi-

yat› güçlükle takip eder.

‹dealin ufku evvela edebiyatta gülümser, birçok defa

meflalenin geçti¤imiz yolu ayd›nlatmas›n› istiyoruz. Bu

hâl Türk roman›n› baz› numunelerinde zaman zaman

bir nevi sunili¤e atm›flt›r. Her fleyden evvel flunu unutu-

ruz: Bir romanda anlat›labilecek fleyin azamisi ferttir,

muayyen bir cemiyetin muayyen bir zümresinin muay-

yen bir tarihi onda yaflam›fl olan ferdi ve bu fert de biz-

zat romanc›n›n kendisidir.

(...)

Memleketin entelektüel hayat›n›n zay›f olmas›ndan yu-

kar›da bahsettim. Tek bafl›na bir romanc›y› hiç tasavvur

edemedim. Bir romanc›, bir flair, bir tiyatro muharriri...

Bütün bunlar›n yetiflebilmesi için memlekette evvela

kendimizle, sonra bütün ile alakadar bir edebiyat›n bu-

lunmas› lüzumu vard›r. Halbuki bu, bizde yoktur. Türk-

çe, henüz ferde ait tecessüsle bafllayan tecrübe dedi¤i-

miz fleyi tan›m›yor.

Okuma Parças›


Türk vatan›, yeni ufuklara do¤ru gidiyor, on iki sene-den beri her gün muazzam bir hadisenin sahnesi olu-yor, bütün bir cemiyet kökünden de¤ifliyor. ‹tikatlar,yaflay›fl flekilleri, iktisadi hayat... Hepsi de¤ifliyor. Fakatbizim milli kütüphanemizde bütün bunlar›n bir aksinibulmak mümkün de¤ildir. Keza girmek istedi¤imiz Av-rupa camias›n›n fikir hayat›n› Türkçede takip etmek is-teyenin vay bafl›na!Do¤rusunu söylemek laz›m gelirse fikir hayat›m›z gün-delik gazetelerin elindedir. Bu biraz da yok demektir.Böyle bir edebiyat âleminde romanc›n›n ve sanatkârla-r›n iflindeki a¤›rl›¤› tasavvur etmek kolayd›r. Arada mu-tavass›t olmad›¤› için her fleyi kendisi yapmak mecburi-yetindedir. Üçüncü mesele daha maddidir; romanc›l›kmeslek olmam›flt›r. Bir memlekette tam bir roman vü-cuda gelmesi için bu sanat›n onunla u¤raflan› geçindir-mesi laz›md›r. Bizde roman gazetecili¤in bir flubesidir.Bir romanc›, velev en meflhuru olsun, biraz para kaza-nabilmek için roman›n› tefrika ettirmek mecburiyetin-dedir. B›rak›n ki, hayat›n› kazanmak için de ayr›ca ga-zetecilik yapma¤a mecburdur; yahut memur olacakt›r.Halbuki bir gazetenin romanc›ya yapabilece¤i misafir-perverlik birtak›m flartlara tabidir ve bu flartlar›n hemenço¤u iyi düflünülürse, Anatole France gibi bir adam,Fransa gibi bir memlekette kitap sat›fl›ndan flikâyet eder-se, bizim feryad› göklere ç›karmam›z laz›m gelir. Mese-le üzerinde durulma¤a de¤er.Görülüyor ki, roman meselesi tek bafl›na de¤ildir. Ev-vela ferdin yetiflmesinde, ikinci olarak memleketimizinumumi sanat anlay›fl›nda ve nihayet kitapç›l›k hayat›-m›zda de¤iflmesi laz›m gelen birtak›m fleyler vard›r. Fa-kat bu hususta tam ve salahiyetli bir konuflma, mevcu-du bilmekle kabildir. Ben burada da en faydal› fleklinbizzat romanlar›m›z›n ve romanc›lar›m›z›n üstünde ko-nuflmak oldu¤una inan›yorum.”

(Tanp›nar, 1977: 49-52)

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Romanda Yeni E¤ilimler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Romanda Yeni E¤ilimler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Romanda Yeni E¤ilimler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1950 Öncesi Kufla¤›ndanRomanc›l›klar›n› Sürdürenler” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “1950 Öncesi Kufla¤›ndanRomanc›l›klar›n› Sürdürenler” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1950 Öncesi Kufla¤›ndanRomanc›l›klar›n› Sürdürenler” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Abdülhak fiinasi Hisar” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Samiha Ayverdi” bölümünüyeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oktay Akbal” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ahmet Hamdi Tanp›nar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

1950’li y›llar Türk roman› için bir dönüm noktas›d›r.Tek partiye özgü Cumhuriyet ideolojisini genifl kitlele-re yayma ve benimsetme anlay›fl›n›n yerini, sanayile-flen, köyden kente göç eden insanlar ve feodal yap›n›nuzant›s› olan köy ve kasabaya ait sorunlar alm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Bu konuda pek çok kaynak bulabilirsiniz. Biz iyi bir ör-nek olarak A. Do¤an Y›ld›z’›n afla¤›ya küçük bir bölü-münü ald›¤›m›z Popüler Türk Romanlar› (1930-1950),adl› kitab›n› sal›k verece¤iz.

“Di¤er sanatlarda oldu¤u gibi edebiyatta da, belli bir

seviyedeki donan›ma sahip insanlar›n anlayabilece¤i,

be¤enece¤i ürünlerin yan›nda, daha az birikime sahip

insanlar›n anlayabilece¤i, be¤enece¤i ürünlerin oldu-

¤u bilinen bir gerçektir. fiüphesiz ikinci gruptaki ürün-

ler çok daha fazla insan taraf›ndan tercih edilecek,

yayg›n olarak be¤enilecektir. Bu durum edebiyat›n he-

men her dal› için oldu¤u gibi roman için de söz konu-

sudur. ‘Yüksek / seçkin sanat’ ile ‘yüksek / seçkin olma-

yan sanat; popüler sanat’ ayr›m›n›n roman özelinde

yans›mas›n›n ‘yüksek /seçkin roman’ ile ‘yüksek / seç-

kin olmayan roman; popüler roman’ fleklinde tezahür

etti¤ini söylemek yanl›fl olmaz. Bu ayr›m›n edebiyat bi-

liminde ‘estetik roman ve popüler roman’ fleklinde ifade

edildi¤i de görülmektedir...

Popüler roman›, popülizme özgü bir yap›s› olan belirli

bir edebiyat türünün en yayg›n örne¤i olarak gören

Sa¤l›k, popüler romana iliflkin de¤iflik nitelemeleri ak-

tar›r. Bu nitelemelerin bir k›sm›, popüler roman›n ya-

n›nda popüler edebiyat› da tan›mlayan ifadelerdir: Kö-

tü roman, y›¤›n edebiyat›, baya¤› edebiyat, hafif edebi-

yat, hafif roman, bestseller (çok satan) romanlar, kitch

roman, aflk ve kara sevda romanlar›, edebiyat d›fl› ro-

man, kitle yaz›n›, sevda roman›, alt edebiyat, basit e¤-

lence edebiyat›, köflk edebiyat›, yayg›n roman, naif (ace-

mi) roman, yoz roman, iflporta roman›, demode ro-

man, sözde roman, s›nai edebiyat, halk roman›, tefrika

roman, aflk ve tahassüs roman›...” s. 50

S›ra Sizde 3

Abdülhak fiinasi Hisar, içedönük ve silik kahramanlaryaratm›flt›r. Bunlar, gündelik hayatta her zaman karfl›la-flabilece¤imiz s›radan kifliler de¤il, Cumhuriyet öncesi‹stanbul’unun konaklar›nda yaflam›fl s›rad›fl› kiflilerdir.

S›ra Sizde 4

Ayverdi, Romanlar›n›n düflünce temelini ba¤l› bulun-du¤u Kenan Rifai’nin ö¤retisinin temelini oluflturan ila-hi aflk üzerine kurar. Bafllang›çta maddî olan bu aflk, ki-flinin nefis terbiyesine yönelik birtak›m s›navlardan ge-çerek olgunlaflmas› ve dünyevi isteklerden ar›nmas› ileilahi aflka dönüflür.

S›ra Sizde 5

Oktay Akbal, öykülerinde oldu¤u gibi romanlar›n›nda yap›s›n› geçmiflimdi kutuplulu¤u üzerine kurar. Buyap› içindeki konular› ise ço¤u kez yaflam öyküsüyleörtüflür.

S›ra Sizde 6

Tanp›nar, romanlar›nda eski ile yeni aras›nda bocala-yan kahramanlar›n›n kiflili¤inde bir medeniyet bunal›m›yaflayan Türk toplumunun yitip giden ya da yozlaflande¤erlerini sorgular.

S›ra Sizde 7

Cevat fiakir, romanlar›n›n konular›n› Bodrum ve çevre-sinde bal›k ve sünger avc›l›¤›yla hayatlar›n› kazananyoksul ama iç dünyalar› zengin bal›kç›lar›n, süngercile-rin hayatlar›ndan al›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Akay, ‹hsan. (1960). “Oktay Akbal’›n Yap›tlar›, Suçu-muz ‹nsan Olmak”, Varl›k, 522.

Aktafl, fierif. (1983). “Kurtulufl Savafl›’n› Yapan ‹ki ‹nsanTipinin Hikâyesi: Küçük A¤a”, Millî Kültür, 43.

Bu¤ra, Tar›k. (1986). “Sunufl”, Küçük A¤a. Ötüken Ya-y›nlar›: ‹stanbul.

Bu¤ra, Tar›k. (1984). “TRT’nin Denetim Mekanizmas›n›Anlam›yorum”, Sanat Olay›. 77.

Burcu, Ebru. (2000). “Osmanc›k’tan Osman Gazi Han’aGeçifl Sürecinde Yaflanan ‘Simgesel De¤iflim’ Üzeri-ne Bir Okuma Denemesi”, Türk Yurdu Türk Ro-

man› Özel Say›s›. 153-154.Ça¤›n, Sabahattin. (2000). “Küçük A¤a”, Türk Yurdu

Türk Roman› Özel Say›s›. 153-154.Eyubo¤lu, Sabahattin. (l956). “Bal›kç›n›n Rüzgar›nda”,

Yeni Ufuklar. 46.Gündüz, Osman. (2004). “1960 sonras› Türk Roman›”,

Yeni Türk Edebiyat› El Kitab› 1839-2000. (Edi-tör: Ramazan Korkmaz), Ankara: Grafiker Yay›nlar›.

‹lhan, Attilâ. (1951). “Garipler Soka¤›ndan Geçtim”,Kaynak. 42.

Kalpakç›o¤lu, Fethi Naci. (1960). “1959’da Romanc›l›¤›-m›z”, Dost.

K›rz›o¤lu, Ban›çiçek. (1994). “Samiha Ayverdi Hayat› veEserleri”, C. 2, Bas›lmam›fl Doktora Tezi, AtatürkÜniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.

Mutluay, Rauf. (1970). “1970’de Roman ve Hikâyemiz”,1971 Varl›k Y›ll›¤›. ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›.

Okay, Cüneyd. (2001). “Halikarnas Bal›kç›s›’n›n Bilin-meyen Y›llar› 1921-1928”, Mavi Sürgüne Do¤ru.Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Oktay, Ahmet. (1993). “Oktay Akbal”, Cumhuriyet Dö-

nemi Edebiyat› 1923-1950. Ankara: Kültür Bakan-l›¤› Yay›nlar›.

Tanp›nar, Ahmet Hamdi. (1977). “Bizde Roman I-II”,Edebiyat Üzerine Makaleler. 2. Bask›, ‹stanbul:Dergâh Yay›nlar›.

Tümer, Cem fiems. (2000). Mehmet Seyda (Çeliker)

Hayat-Eser. Ankara: MEB Yay›nlar›.

Alper, Feridun. (1993). “Tar›k Bu¤ra, Hayat›, Sanat›,Eserleri, Bas›lmam›fl Doktora Tezi. Erzurum: AtatürkÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Aytaç, Gürsel. (1990). “Tar›k Bu¤ra’n›n Roman›,Ya¤murBeklerken”, Ça¤dafl Türk Romanlar› Üzerine ‹n-

celemeler. ‹stanbul: Gündo¤an.Bu¤ra, Tar›k. (1977). Edebiyat Üzerine Makaleler. ‹s-

tanbul: Dergâh Yay›nlar›.Çelik, Naci. (1971). Romanda Hesaplaflma. Ankara:

Türkiye Defteri Yay›nlar›, Bilgi Bas›mevi.Kalpakç›o¤lu, Fethi Naci. (1981). 100 Soruda Türki-

ye’de Roman ve Toplumsal De¤iflme. ‹stanbul:Gerçek Yay›nlar›.

Mutluay, Rauf. (1976). 50. Y›l›n Türk Edebiyat›. 3. Ba-s›m, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Okay, Orhan. (2010). Bir Hülya Adam›n›n Roman›

Ahmet Hamdi Tanp›nar. ‹stanbul: Dergâh Yay›n-lar›.

Okur, Enver. (2002). “Çok Partili Demokrasi DönemiTürk Roman›”, Hece Türk Roman› Özel Say›s›.65-66-67.

Yararlan›lan Kaynaklar Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Postmodern kavram›n›n siyasal, ekonomik, kültürel ve edebi anlamlar›n› tar-t›flabilecek,Postmodern roman›n Türkiye’deki geliflimini tarihsel olarak de¤erlendirebilecek,Postmodern roman›n belli bafll› yap›sal özelliklerini ay›rt edebilecek,Postmodern romianla modern roman aras›ndaki temel farklar› de¤erlendire-bileceksiniz.

‹çindekiler

• Postmodernizm• Postmodern edebiyat• Postmodern roman

• Üstkurmaca• Metinleraras›l›k• Çoklu bak›fl aç›s›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN


• POSTMODERN ROMANINKÜLTÜREL SIYASAL VE SOSYALARKA PLANI

• MODERN ROMAN VEPOSTMODERN ROMAN


PostmodernRoman

POSTMODERN ROMANIN KÜLTÜREL, S‹YASAL VESOSYAL ARKA PLANIPostmodernizm veya postmodern, tarihsel olarak yirminci yüzy›l›n son çeyre¤in-den itibaren geliflen siyasal ve ekonomik küreselleflmeyi; bireysel ve toplumsaleflitlenmeleri ve ba¤›nt›s›zlaflmalar›; olgudan görüntüye geçifli; kültürlerin iç içe ge-çifllerini; ideolojilerin da¤›lmas›yla ortaya ç›kan tercihsizli¤i; gerçekle hayalin birbi-rine geçifli gibi birçok durumu ve tutumu anlatmak için de kullan›lmaktad›r. Bütünbu kullan›mlar›n postmodernle ilintili oldu¤u söylenilebilir. Ak›lc› ve ayd›nlatmac›felsefelerin ›fl›¤›nda geliflen bilim ve teknolojinin, öncekinden fakl› bir flekilde im-gesel flartland›rmalarla yay›lmaya bafllamas›; her de¤erin de¤erlerden bir de¤er ol-du¤unun ço¤ulcu bak›fl aç›s›n› oluflturmas›; deneysel ve olgusal gerçekli¤in, bü-tüncül bir gerçekli¤i (varsa) ortaya koyamamas›; modernizm karfl›s›nda yaflan›laninanç kay›plar› ile birlikte, geçmiflten gelen bütün bilgilere kuflku duyulmas›; bu-nun sosyal zihinde boflluklar oluflturmas›; boflluklar›n, karmakar›fl›k görüntülerledolmas› gibi geliflmeler, postmodern kelimesinin kullan›m alanlar›n› geniflletmifltir.Farkl› geliflmelerin kesiflti¤i noktada görünen fludur: Postmodernizm, bilim, tekno-loji ve ideolojiler ekseninde toplanan modern de¤erlere flüphe duymaya bafllam›fl;bu rasyonel, Newtoncu kategorizasyona karfl› elefltirel bir tutum gelifltirmifltir. Ki-mileri, postmodernizmin gelifltirdi¤i ço¤ulculu¤u, demokrasi, yerel kültürler kabulve meflruiyetin ispat› yolunda önemli bir aflama ya da sapma olarak görürken; ki-mileri de, postmodernizmin, milli ekonomileri, dilleri, milli kültürleri yok eden kü-resel kapitalizmin yeni üslubu olarak görmektedir. Amac›m›z, felsefeden ekonomi-ye, sosyolojiden teolojiye, siyasetten poetikaya kadar her bilim alan›nda analiti¤izorlayan postmodernizmi anlatmak olmad›¤› için, biz kavram›n Türk roman›ylabuluflmas›na de¤inmeye çal›flaca¤›z.

Romanla tan›flmam›zdan 1980’li y›llara kadar, hem romanc› hem okur için, ro-manda ne anlat›ld›¤›; nas›l anlat›ld›¤›ndan önemli olmufltur ve asl›nda modern ro-man›n kendi gelene¤i içinde de konudan biçime do¤ru bir geliflme gösterdi¤inisöyleyebiliriz. Romana, romantizm ve realizm sular›nda dalan romanc›lar›m›z, el-bette roman teknikleri üzerinde düflünmüfller hatta daha sonraki y›llarda bat›dangelen yeni anlat›m tekniklerini kullanm›fllard›r. Fakat bu teknikler ve yaslan›lan ba-k›fl aç›lar›, her zaman “bir fley anlatmak” merkezlidir. ‹deolojik problemi olan ro-manlar da (sosyal problemleri ele alan, düflüncelere, ülkülere, öneri ve elefltirileredayanan); psikolojik problemli olan romanlar da (insan›n iç dünyas›na, kifliler ara-

Postmodern Roman

Postmodernizmin birdönemin ad› m›, bir düflüncesistemi mi, modernizminiçinde bir bak›fl aç›s› m›,sadece elefltirel bir duruflmu, ya da siyasaldansanatsala kadar bütünalanlar›n yeni bir üslubu muoldu¤u konusundakitart›flmalar devametmektedir.

s› iliflkilerin çat›flmas›na dayanan) tematik yap›lar›yla tart›fl›la gelirler. 1980’li y›llarakadar romanlar›m›z üzerine yap›lan çal›flmalara bak›ld›¤›nda, Do¤u-Bat› problemi-nin, eski ile yeninin, ulusal ile evrenselin, köy ile köylünün, ayd›n ile halk›n, tarihile flimdinin, ideal ile materyalizmin nas›l ifllendi¤i üzerinde duruldu¤u görülür. Hat-ta bilinç ak›fl› ve geriye dönüfl tekniklerini uygulayan Tanp›nar ve sonraki y›llardaüst kurmaca olarak adland›r›lan yeni kurgusuyla postmodern kurguya yol verenO¤uz Atay bile, romanlar›ndaki ayd›n insanlar çevresinde de¤erlendirilirler. Top-lumcu gerçekçi veya milli romantik dünya görüfllerine yaslanan elefltirmenlerin bafl-ka türlü bakmas›n› beklemek de tarihsel sürecin flartlar›n› hesaba katmamak olur.

Denilebilir ki Türk roman› üzerinde tamamen biçime yönelik tart›flmalar OrhanPamuk’un romanlar›n›n yay›mlanmaya bafllamas›yla kendini gösterir. Postmoder-nist roman›n “üstkurmaca”s›, “metinler aras›l›k”› ba¤lam›nda O¤uz Atay’a, hatta ge-leneksel fantastik hikayemize uzanmak gibi çal›flmalar da bu tarihten sonrad›r. Bu-nun böyle olmas› da do¤al bir geliflmedir. Çünkü örne¤in, Orhan Pamuk’un KaraKitap’›, Beyaz Kale’si, Benim Ad›m K›rm›z›’s›; Bilge Karasu’nun Gece’si; Hilmi Ya-vuz’un Fehmi K.n›n Acaip Serüvenleri; Hasan Ali Toptafl’›n Bir Hüzünlü Haz’› ya-y›mlanm›fl ve bu romanlar›n “ne anlatmak” istedi¤i konusunda kafalar kar›flm›flt›r.Anlafl›l›r ki bu romanlar çok fley anlat›yorlar ama ne yazar, ne anlat›c› ne de romankiflileri, özellikle “bir fley” anlatman›n veya önermenin hatta elefltirmenin peflindede¤iller. Romanlarda dikkati çeken en önemli özelli¤in, anlat›lan her fleyin estetikbir bütünlük için kullan›lan malzemeler oldu¤unun fark edilmesi, biçim üzerindedurmay› zorunlu k›lar. Ve sanki art›k küresel simülasyonun oluflturdu¤u imajlarlahayat›n› sürdüren okur da ço¤alm›flt›r ve roman›n “bir fley” anlatmas›n› de¤il, herfleyden söz etmesini ve hoflça vakit geçirtmesini istemektedir. Bilim, teknoloji veideolojiler ekseninde toplanan modern de¤erlere flüphe duymaya bafllayan pos-modernizm, bu rasyonel, Newtoncu kategorizasyona karfl› koyacak bir merkezkuvveti olmad›¤› için de¤erleri eflitleme yoluna gider. Tarih ile tarih d›fl›, mekânlamekân d›fl›, dinsel ile dind›fl›, olgu ile tasavvur, ahlâk ile ahlâks›zl›k k›saca her fley,her de¤er, birbirine karfl› üstünlü¤ünü veya alçakl›¤›n› kaybeder ve eflitlenir. Mo-dern ahkâma karfl› inanç kayb› noktas›nda bu nötrlefltirme ve eflitleme, insan› ko-numsuzlaflt›r ve kimliksizlefltir. Sözünü etti¤imiz okur, bu genifl tabanl› sosyal du-rumun okurudur.

Postmodern, postmodernizm kavramlar›yla iliflkili kullan›mlar nelerdir?

Postmodern roman elefltirisi genel olarak, üst kurmaca, metinler aras›l›k, ço¤ul-cu bak›fl aç›s› gibi bileflenler üzerinde durarak metinsel yap›y› incelemektedir. Fa-kat Y›ld›z Ecevit’e göre sürekli ayn› ö¤elerin büyüteç alt›na al›nmas›, bir yineleme-nin göstergesidir. Geleneksel anlat› metinlerinin hep içerik ve kifliler üzerinde dur-mas› yetersiz ise; içeri¤in birey insan›n ortadan kalkt›¤› yirminci yüzy›l avangardistanlat› edebiyat› üzerinde çal›flan elefltirmenin de her metinde üstkurmaca ve ço-¤ulculu¤un izini sürmesi de yetersizdir (Ecevit, 2001: 10). Toplumcu gerçekçi ve-ya idealist elefltirinin, hatta geleneksel estetik elefltirinin, anlamakta veya hazmet-mekte zorluklar yaflad›¤› aç›kt›r. Tarihsel, ideolojik, didaktik bütün nedensellikle-rini kaybeden postmodern metin ve bu metinlerin elefltirisi karfl›s›nda yaflanan buflaflk›nl›k ve haz›ms›zl›k da do¤ald›r. Elbette bu elefltiriler “nas›l anlat›ld›¤›” üzerin-de de durmufllard› daha önce. Ama onlar için, anlatma biçimi, ancak anlat›lan fle-yin daha iyi anlat›lmas› içindi. Fakat postmodernin de bir gerçeklik anlay›fl›n›n ol-du¤u söylenmektedir. Örne¤in biyografik, sosyolojik, hatta psikanalitik nedensel-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

1

Postmodern roman elefltirisigenel olarak, üst kurmaca,metinler aras›l›k, ço¤ulcubak›fl aç›s› gibi bileflenlerüzerinde durarak metinselyap›y› incelemektedir.

liklerin yerini, kurmacan›n kendisi alm›flt›r; kurmacan›n kendisi bir “neden”dir.Newton fizi¤inin duyusal gerçekli¤inin taht›, quantum fizi¤inin göreceli¤iyle sal-land›¤›ndan beri, asl›nda yeni bir gerçeklik anlay›fl› da do¤maya bafllam›flt›r. Deri-da, Foucault, Barthes, Lévi-strauss, lyotard ve Baudriallard’in, do¤malar›, ideoloji-leri ve modernizmin getirdi¤i bütün normlar› sarsmas›, bütüncül olmayan, karfl›tl›kiliflkisi üzerine kurulmayan bu yeni gerçekli¤in anlat›lmas› çabas›d›r.

Postmodern romanlar›n tarihe yöneldi¤i, kurguda, entrika ve gizemi öne ç›kar-d›¤› da bilinmektedir. Üst kurmaca çok genel anlam›yla, romandaki evrenin, kur-maca oldu¤unun, metinsel bir gerçeklik oldu¤unun aç›kça vurgulanmas›d›r.

Bu kurgu düzene¤i üç flekilde olabilmektedir (Sazyek, 2002: 494-497):1. “Metnin kuruluflunu, yaz›l›fl sürecini olgu içine konumland›rma, ayr›ca di¤er

kurmaca metinleri k›smî olarak yerlefltirme”2. Nesnel gerçeklik ile kurmaca iliflkisini/ çeliflkisini belirginlefltirme”3. Modern romanda kimli¤i örtüklefltirilen anlat›c›y›, etkin bir figür olarak be-

lirginlefltirme” Metinler aras›l›k, bütünüyle postmodern roman›n getirdi¤i bir teknik de¤ildir.

Özde “iktibas” gelene¤ine dayand›rabilece¤imiz bu metin d›fl›l›¤›n, hem bilimselhem de edebiyat metinlerinde yap›la geldi¤i bilinmektedir. Divan fliirinde telmihedilen veya al›nt›lanan ayet ve hadislerden, kendini sorumlu ayd›n olarak gören ro-manc›lar›n bilimsel metinlerden yapt›klar› al›nt›lara kadar çeflitli örneklerini görece-¤imiz metinler aras›l›k, postmodern romanda çok farkl› amaçlar ve biçimlerde ya-p›lmaktad›r. Postmodernistin al›nt› ve göndermelerinin temel amac›, oyunu çok bo-yutlu ve ilginç k›lmak içindir. Bilgi ve de¤erlerin gelenekselmifl bütünlü¤ünü boz-ma amac› güdüldü¤ünü de söyleyebiliriz. Üst kurmacan›n bir alt kategorisi olarakde¤erlendirilen metinler aras›l›k, üç yöntemle uygulana bilmektedir: “Pastifl, gülünçdönüfltürüm ve parodi. Özde taklit ve kopya sayabilece¤imiz pastifl yöntemi, Jame-son’a göre, modernizmde yabanc›laflan bireyin, postmodernizmde parçalanan öz-neye dönüflmesidir. Buna ba¤l› olarak kiflisel üslup yitmifltir. Bu yüzden geçmiflinbütün üsluplar›, postmodern metnin üslubu olabilirler. ‘Gülünç dönüfltürüm’dekendisinden önce yaz›lm›fl bir kurmaca metinle kurulan ba¤ mizahî bir nitelik tafl›r.Yazar örneksedi¤i metnin biçim ve figüratif özelliklerini, kurgu ve tekniklerini ala-ya almak ya da okuyucuyu e¤lendirmek amac›yla deforme eder. Parodi, bir kurma-ca metnin baflka bir kumaca metnin içeri¤ini örneksemesidir. Yazar kendinden ön-ceki metni ana konu ba¤lam›nda dönüfltürerek kendi eserine uygulayabilece¤i gi-bi; örneksenen metnin içerik parçalar›n› da kendi eserine uygulayabilir (Sazyek,2002: 502). Postmodern roman›n önemli özelliklerinden biri de entrika ve gizemiöne ç›karmas›d›r. Polisiye roman denilen modern popüler romanlarla, fantastikö¤eleri, postmodern popüler kültür ortam›nda yeniden üretmek gibi görünen buyenili¤in, karma bir zevke hitap etti¤ini söylemek mümkündür. Avam ile elit aras›n-daki s›n›r›n, medyalar›n oluflturdu¤u imgelerle, yak›nlaflm›fl olmas›; bu karma duru-mu besleyen en önemli etkendir. Polisiye durum genel olarak postmodern roman-da “üst kurmaca bir düzlemde belirlenir; Bir Cinayet Roman›, Tehlikeli Masallar, Be-nim Ad›m K›rm›z› gibi romanlar, yazma edimini, estetik meseleleri sorunsal edine-rek aksiyonel ve figüratif durumlar› bunun çevresinde oluflturur (Sazyek, 2002:506). Estetik problemati¤in polisiye ile birlikte kurulmas› çeliflki gibi görünse de,postmodernizmin ço¤ulculu¤u içinde bu, seçkinle avam› birlefltiren ya da seçkininiçindeki avam› ortaya ç›karan bir yeniliktir. Postmodernizmin tarihe yönelmesini,edebiyat›n tarihsiz yapamazl›¤›na ba¤layabiliriz. Modern roman da olgusal›n ve ide-olojik olan›n temeli olan tarihe yönelmifltir. Fakat postmodernin tarihe yönelme

834. Ünite - Postmodern Roman

Postmodern roman›n temelözelliklerinin üst kurmaca,metinler aras›l›k, ço¤ulcubak›fl oldu¤u noktas›ndatart›flma yok gibidir.

amac› ve tarihi ifllemedeki mant›¤› oldukça farkl›d›r. Örne¤in, Nam›k Kemal’in Cez-mi’sindeki, Kemal Tahir’in Devlet Ana’s›ndaki, Tar›k Bu¤ra’n›n Osmanc›k’›ndaki ta-rih, Orhan Pamuk’un Beyaz Kale’sindeki tarihten oldukça farkl›d›r. Öncekilerdekiayd›nlatmac› tutumdan, siyasal bak›fl aç›s›ndan uzaklaflm›flt›r Beyaz Kale. Öncelik-le, postmodern roman, bak›fl›n›, tarihin dönem noktalar›ndan, kahramanlar›ndan,daha alt sevideki kiflilere ve olaylara kayd›r›r. Bu tutumun alt›nda yatan temel et-ken, tarihi bir ders verici öge olmaktan ç›karma düflüncesidir. En az›ndan, postmo-derniste göre, kimli¤i ve kültürü etkileyen, ideallefltirilmifl kifli veya olaylar de¤il,hayat›n kendisidir. Bütün modern verilerin do¤rulu¤unu sarsmak isteyen postmo-dernizm, tarihi bilgilerin do¤rulu¤unu da kar›flt›rmak ister. Art›k postmodern roma-n›n “tarihi figürleri s›radan askerler (Puslu K›talar Atlas›), küçük bulufllar peflindekoflan mucitler (kitab_ül Hiyel), ev kad›nlar›, çocuklar, nakkafllar (Benim Ad›m K›r-m›z›), Fetih s›ras›nda top dökümüyle u¤raflan frenk mühendisler (Kara Büyülü Uy-ku) gibi s›radan insanlard›r.” (Sazyek, 2002: 507).

Postmodern roman›n temel özellikleri nelerdir?

Türk roman›nda Postmodern yöntemler ve e¤ilimler aç›s›ndan incelenebilecekbaz› romanlar flunlard›r: Oguz Atay, tehlikeli Oyunlar; Ahmet Altan, Tehlikeli Ma-sallar; P›nar Kür, Bir Cinayet Roman›; Orhan Papuk, Kara Kitap, Benim Ad›m K›r-m›z›, Beyaz Kale; Latife Tekin, Sevgili Ars›z Ölüm; ‹hsan Oktay Anar, Puslu K›talarAtlas›; Süreyya Evren, Postmodern Bir K›z Sevdim; Nedim Gürsel, Bo¤askesen, Ha-san Ali Toptafl, Bin Hüzünlü Haz; Metin Kaçan, F›nd›k Sekiz.

MODERN ROMAN VE POSTMODERN ROMANOn dokuzuncu yüzy›l boyunca ve yirminci yüzy›l›n yar›s›na kadar roman, ak›lc› veayd›nlatmac› felsefelerin oluflturdu¤u bir “bilinçlilik” düzlemi üzerinde yürür. ‹deo-lojik, dinsel veya mistik sapaklar olsa da bunlar›n kesiflti¤i kavflak, tarihsel, olgusalve deneysel bilginin kurdu¤u “bilinç” kavfla¤›d›r. Romandaki anlat›c›lar›n ve kiflile-rin bak›fl aç›lar›, bunlar›n olaylar ve iliflkiler a¤› içindeki tav›rlar›, diyalektik, episte-molojik ve ideolojik bir arka plana ve ortama s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Romanlardaki hertürlü olay hatta kurgu, bilinç düzleminde var olan bir nedensellik ba¤› ile ba¤l›d›r.Modern roman, Nurdan Gürbilek’in dedi¤i gibi “hem modernli¤in hem de modern-li¤e yönelik direncin, modernli¤e göre yeniden tan›mlanm›fl bir yerlili¤in infla edil-di¤i aland›r” (Gürbilek, 2004: 176). Modern roman›n bu bilgi, bilinç ve gerçekli¤i,farkl› düzeylerde yans›r. Modern bilinç, bazen, sosyo ekonomik yap›lanman›n için-de bir burjuva infla eder biçimde görünür. Bazen anlat›c› ve kiflilerin eylem ve ko-nuflmalar›nda bilgiç ve kesin inançl› olarak görünür. Bazen de varoluflsal bir arkaplan olarak hayat› biçimlendirmek ister. Bu süreçteki roman elefltirisi de sözü edi-len bilinç düzlemine ba¤l› bir modern de¤erler sistemati¤inin ürünüdür.

Türk roman›nda postmodern yöntemler ve e¤ilimler aç›s›ndan incelenebilecek romanlarhangileridir?

Modern de¤erler sistemati¤inin en önemli etmeni olan bilimlerden fizik ve psi-koloji alan›ndaki geliflmeler, yazar›, insan ve hayat iliflkisini, bilinçalt›nda yoklama-ya da yönlendirir. Bilinçalt›na uzanan romanc› bütünüyle d›flsal gerçeklikten kop-maz. Sorgulamalar, aray›fllar, elefltiriler, umutsuzluklar, isyanlar bilinç-bilinçalt› ara-s›nda bazen yüzeye ç›kar bazen derine inerler. Newtoncu gerçekli¤in yönetti¤i du-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

yulardan, düflüncelerden ve bak›fl aç›lar›ndan kuflkuya düflen; son yüzy›l›n ac›lar›-n› çok çeken; yürüyen hayatta sorduklar› sorulara cevaplar bulamayan; “öteki”neegemen olmaktansa kendi varl›¤›n›n ve duruflunun kaynaklar›n› problem edinenyazarlar, bilinçalt›na yönelirler. Örne¤in Jung, Freud ve Proust’un izinde Tanp›nar,mistik birikimi ve rüyay› da iflin içine katarak, gerçek ile gerçek üstü aras›ndakiköprüyü kurmaya çal›flarak yeni bir haf›za yapmak ister. Bilinçalt›, Yusuf At›lgan,O¤uz Atay gibi yazarlarda, kimliksizli¤in ve kiflilik aray›fl›n›n kentle iliflkilerini ifla-ret etmeye yarar. Fakat baz› roman kiflileri de, bilinçalt› labirentlerinin simgeseluyaranlarla dolu yollar›nda, kiflisel ve toplumsal varl›¤›n ba¤lant›lar›n› yoklama gi-bi bir ameliye ile meflgul olamayacak kadar bilinçten uzaklafl›r ve koyu bir umut-suzlu¤a kap›l›rlar.

Bilinçalt›, insan›n derin ve örtülü gerçekli¤inin nedensellik kayna¤› olarak; bi-linç ak›fl› ise, bilinçalt› labirentlerinin simgesel uyaranlarla dolu yollar›nda kifliselve toplumsal varl›¤›n ba¤lant›lar›n› öykülefltirme tekni¤i olarak yaflamaya devametmektedir. Baflka bir deyiflle hâlâ roman›m›z önemli ölçüde bilinçle ve bilinçalt›y-la ampirik dünyaya bir flekilde ba¤l›d›r. Fakat ayn› zamanda yirminci yüzy›l›n da-ha ilk yar›s›ndan itibaren ak›lc› ve ayd›nlatmac› felsefelerin beslemesiyle büyüyengerçeklikten kuflku duyulmaya bafllan›r. Deneysel ve olgusal gerçeklik, bütünlü¤üve kesinli¤i olan bir gerçekli¤i ortaya koyamam›flt›r. Bilginin ve yarg›lar›n görece-li¤i ile oluflan fley, inanç kayb› ve ço¤ulcu bak›fl aç›s›d›r. ‹nanç kayb› romandakinedensellik kaynaklar›n› altüst eder. Romanlar (ve di¤er anlat› türleri), “kendineyeterli bir dünya olan metin”lere dönüflürler. Olgusal, deneysel ve tarihsel neden-selliklerinin yerini gerçeküstü uyaranlar ve rastlant›sall›k almaya bafllar. Anlat›lar,Eco’nun dedi¤i gibi “imgeler orman›na” dönerler.

Romandan anlat›ya geçifl ayn› zamanda kahramandan bireye, bireyden metin-sel varl›klara geçifltir. Baflka bir deyiflle, kiflileri, olaylar› ve bilgileri ile bu anlat›lar,postmodernizmin simülatik çocuklard›rlar. Postmodernizm, rasyonel modernistsistemati¤e karfl› koyacak bir merkez kuvvet bulamad›¤› için, de¤erleri eflitlemeyoluna gider. Fakat bu eflitleme, göreceli gerçeklik kuram›n› da aflarak, “gerçeksiz-lik” krizine ulafl›r. Tarih ile tarih d›fl›, mekânla mekan d›fl›, dinsel ile dind›fl›, olguile tasavvur, ahlâk ile ahlâks›zl›k k›saca her fley, her de¤er birbirine karfl› üstünlü-¤ünü veya alçakl›¤›n› kaybederek eflitlenir. Göreceli gerçekli¤in ilkelerinden biriolan çoklu bak›fl, ba¤lant›s›z bak›fla s›çrar. Bu s›çramalar aras›nda anlat› kiflileri dereel konumlar›n›, toplumsal gerçekliklerini ve bireysel kimliklerini kaybederler.Nurdan Gürbilek, Türk öyküsünü “anlatamama” ba¤lam›nda çözümlerken, “ya-p›t”›n yerine “metin” kavraman›n geçmesiyle, yaz›lan›n yazar›n niyetinden ya dayaflam›ndan ayr›ld›¤›n›, bafll› bafl›na bir dil, bir doku oldu¤unu söyler. Metin, “birmerkezi olmad›¤› gibi, bir d›fl› da olmayan, hiçbir “d›fl” müdahaleye de izin verme-yen bir göstergeler a¤›, bir al›nt›lar dokusu”dur. Elefltiri için, “metnin içiyle d›fl› ara-s›ndaki gerilim, sahicilik aray›fl›” anlams›z hale gelmifltir (Gürbilek 2004: 197).

Bilinç düzleminde elefltirileri, önermeleri, tercihleri olmayan ya da bu önermeve tercihleri hem tafl›yan hem de onlar› geçersiz k›lan romanlar ya da anlat›lar var-d›r art›k. Bilinçalt› uyaranlar› ile sorgulamalara, anlam aray›fllar›na yönelmeyen yada yönelen ama her yönün ç›k›fl›n› bofllu¤a düflüren; iç merkezi ve d›fl çevreyi alabildi¤ine geniflleten ve da¤›tan; metinden baflka hiç bir fleyle ba¤› kalmayan, hiçbir fleye ve kimseye sorumluluk duymayan anlat›lar vard›r. Bu anlat›lar, do¤rusalzaman›n bir yerinde ilerlemezler; sanki dairesel zaman ve mekân ve olaylar bu an-lat›lar›n üzerine boca edilmifltir. Olgusal, mistik ve simulatik bütün bilgiler; yafla-nan zaman, tarih, mitoloji ve hayal iç içe girer. Adeta romanlar›n kurgular›n›, bü-


tün zaman ve mekânlarda dolanan, yörüngesinden f›rlam›fl gizemli bir zihin kur-maktad›r. Gizem, postmodern romanlar›n en önemli ö¤elerinden biridir. Gizem,ak›l gerçekli¤inin ruhsal gerçeklikle buluflup sar›lmas› ve bütünlü¤ü iflaret etmesibak›m›ndan, önemli bir geleneksel ve bilinçalt›sal izdir denilebilir. Fakat bu metin-lerdeki imgesel dil, bir bütünlü¤ü iflaret etmez; hatta insan›, kendi içinde sürekliparçalayarak görünemez ve bilinemez hale getirir.

POSTMODERN ROMANLAR ÜZER‹NE

Orhan Pamuk: KarakitapOrhan Pamuk’un Kara Kitap’› 1990’da yay›mlan›r. Modern roman ile postmodernaras›nda say›lan roman›, hem modern hem de postmodern aç›lardan de¤erlendi-ren elefltirmenler olmufltur. Modern aç›lardan bakanlar, sözü estetik ve ideolojikyozlaflmaya yontarken; postmodern aç›lardan bakanlar, kitaptaki ço¤ulcu yap›, üstkurmaca, simgesel boyut gibi özellikler üzerinde dururlar. Kara Kitap üzerine ya-z›lan irili ufakl› yaz›lar›n ve incelemelerin say›s› yüzlerle ifade edilmektedir. Öyleki belki ilk defa bir kitap üzerine yaz›lanlar› toplayan bir kitab›n yay›mlanmas›nasebep olmufltur (Esen, 1992). Entelektüel boyutu öne ç›kan, gizemli ve entrik ya-p›s›, popüler romanlardaki s›radanl›¤› aflan, sentaks›, ortalama okur için problemolan bir roman›n yüz binlerce satmas› ve birkaç y›l nerdeyse gündemde kalan tekkitap olmas›, çok flafl›rt›c› bulunur. Kara Kitap’›, art›k al›n›p sat›lan› belirleyen,zevkleri ve modalar› yönlendiren, her fleyi, izleyenlerin kafalar›nda simulatik ola-rak var k›lan medya kanallar›n›n edebiyattan popüler gündeme tafl›d›¤› söylenegeldi. Bu elefltirilerin, kitab›n tiraj› konusunda do¤rulu¤u tart›fl›lmayabilir. Amaedebi elefltirinin, sadece bu havadan etkilendi¤ini söylemek, biraz zor gibi görü-nüyor. Kitap üzerine yap›lan elefltiriler, daha çok, roman›n ço¤ulcu yap›s›n›n fark-l› okumalar› mümkün k›lmas›yla ilgili olmal›d›r. Roman›n mutlaka bir de¤eri iflle-mesi gerekti¤i fleklindeki al›flkanl›k, yazar›n bu de¤eri çok da¤›tarak görünmez k›l-d›¤›n› düflünerek, tarihten, roman›n olay zaman›na kadarki simgelere yüklenirler;tebdil-i k›yafetler, hazineler, mevsimler, flifreli yaz›lar, yüz okumalar› içinde bu de-¤eri ararlar. Roman›n toplumsal gerçekliklerin sanatsal formu oldu¤unu düflünen-ler, roman›n hiçbir düflünceyi, hiçbir duyguyu ifllemedi¤i sonucuna var›rlar. Buyüzden de roman, toplumsal örgüsünü ve nedenselli¤ini kaybeden, çeflitli yap›la-r›n montaj›ndan oluflan “uyduruk” bir kitap olmufltur. Romana, getirdi¤i yenilikleraç›s›ndan bakanlar, Orhan Pamuk’un, ça¤dafl roman teknikleri içinde kendine ye-ni yollar arad›¤›n› ve buldu¤unu tespit ederler.

Galip, çocukluk aflk›, arkadafl›, amcas›n›n k›z›, sevgilisi ve kay›p kar›s› Rüya’y›karl› bir k›fl günü ‹stanbul’da aramaya bafllar. Okur, bu gizemli âlemin iflaretleriy-le dolu ‹stanbul’da, Galip’in araflt›rmalar›n› ve karfl›laflt›¤› kiflileri izlerken, bir yan-dan da bu araflt›rmalar› de¤iflik iflaretler ve tuhaf hikâyelerle tamamlayan köfle ya-zar› Celal’in sat›rlar›yla karfl›lafl›r. Bu araflt›rma Galip’i hem Rüya’ya hem de, sankihayat›n içine gömülen kay›p esrara do¤ru çekecektir. Bu gizemli dünyan›n kap›la-r›n› aralayacak olan sembollerin dilidir. Ramazan Korkmaz, Kara Kitap’›, modernzihniyet ve teknolojinin kötücül faturas› gibi görülen insanî kültürün kal›plaflt›r›la-rak teklefltirilmesine karfl›, estetik bir tepkinin ürünü olarak de¤erlendir. Ona gö-re, insan›n kendini arama bulma çabas›n›, derin bir varl›k eti¤i olarak irdeleyen ya-zar, ayr›ca çevre-insan, çevre-dünya sorunsal›na da gönderme yaparak, insan›, ev-rensel bir bütünlük içinde kavramaya çal›flm›flt›r. Bu bütünlükle ilgili düflüncekompozisyonu, bölümlerin bafl›na konulan epigramlar›n toplam de¤erinden yap›-


Kara Kitap’›n bir olay örgüsüvar m›d›r? Roman›nbafl›ndan sonuna kadarde¤iflmeyen bafl kiflilerioldu¤una göre, bu kifliler,ana dü¤üm olan “aray›fl”etraf›nda birleflti¤ine görebir çerçeve olay vardemektir.

labilecek ç›karsamalarla görünür k›l›nabilir. Korkmaz, bunun elde edilebilmesiiçinse, kurgunun üzerine oturdu¤u simgesel de¤erlerin çözümlenmesi gerekti¤inisöyler. (Korkmaz, 2000: 311-317). Bu yaklafl›ma göre, Kara Kitap, kültürel, tarihselboyutlar› olan bir gizli kodlar dizgesidir. Öncelikle Celal, kendini arama yolunda,romandaki bir simge unsurdur. ‹nsan›, kendine yabanc›laflt›ran modernizme karfl›,Celal ve Galip estetik ve gizemli bir anlam peflinde gitmesi muhtemel olan insa-no¤lunun simgesidir. Korkmaz’›n çözümlemeye çal›flt›¤› simgesel de¤erlerden biride evden apartmana geçifltir. Galip’lerin oturdu¤u apartman›n ad› flehr-i kalptir.Fakat bu apartman, karanl›k ve boflluk vehmi ile insan›n üzerine yüklenen dar,kaotik ve labirent bir mekând›r. Galip’in karanl›k yüzlü kimliksiz kalabal›k içindedöndü¤ü yer, flehr-i kalp içindeki evdir. Korkmaza göre, “ev” kelimesinin kullan›-m›, insan›n ruhunun bar›naklar›na dönmesini imlemektedir. Bachelard’›n mekânpoetikas›na at›fta bulunan elefltirmen, insan›n evinde oturmas›n›, kendinde otur-mas›yla iliflkilendirir. Galip’in peflinde oldu¤u Rüya, modernizmin yok etti¤i meta-fizi¤in ve fenomenlerin di¤er yüzlerinin simgesidir. Korkmaz’a göre, Galip, hemefli Rüya’y› hem de bu metaforik yak›nl›¤› kullanarak bireysel ve toplumsal bazda-ki rüyalar› arar, onlar› bulmay›, çözümlemeyi, anlamay› ister. Ramazan Korkmaz,roman›n entrik kurgusunun, bütünüyle ‘kendisi olma’ sorunsal› üzerine oturdu¤u-nu söyler (Kormaz, 2000: 314). Fakat bu çok iyimser/ iyi niyetli bir ç›karsamad›r.Galip’in ve Celal’in hem kendilerini hem Türk insan›n› arad›klar›na iflaret eden birçok simgenin oldu¤u do¤rudur. Roman›n as›l kiflilerinin ismindeki sembolizasyonda, Korkmaz’›n simgesel yorumunu hakl› k›lar. (Orhan Pamuk ve Yeni Hayat üze-rine bir çal›flma yapan Mehmet Tekin de yazar›n romanlar›ndaki isim sembolizas-yonuna dikkat çeker (Tekin, 1997: 28) Fakat romandaki bütün simgesel dünya dü-flünüldü¤ünde, her türlü sosyal de¤iflimin, tarihsel bilginin, rüyan›n, haf›za ve ta-hayyülün bu dünya içinde yer ald›¤› görülür. Romanda Mevlana ve fieyh Galipgöndermelerini, tasavvufî bir telkin olarak alman›n imkân› olmad›¤› gibi; yazar›n“öze dönüfl” gibi bir imas›n›n bulundu¤unu düflünmek de oldukça zordur. Yazar,güzel bir metin kurarak (oyun), modernizmin ampirik ve do¤rusal mant›¤›n› k›rar-ken, mistik deneyimden de yararlanmaktad›r. Kara Kitap’ta on dokuzuncu yüzy›lyal›nkat gerçekli¤inden hissederek veya bilinçle veya içgüdüyle kurtulmaya çal›fl-t›¤›n› söyleyen (Pamuk, 1990) yazar için, do¤unun mistisizmine yönelmek ç›k›flnoktalar›ndan biridir.

Berna Moran da Kara Kitap’taki simgesel göndermeleri büyük ölçüde bilinenGalip, Celal, fiehr-i Kalp adland›rmalar›na de¤inerek; roman›n do¤u anlat› gelene-¤i ile olan ba¤lar›n› irdeler. Ona göre Pamuk’un as›l amac›, bu geleneksel tema veyap›dan yararlanarak ça¤dafl bir roman yazmakt›r (Moran, 1994: 94). Gerçekten deKara Kitap’ta Bin Bir Gece Masallar›’ndan, Mant›k’üt Tayr’a, Mesnevi’ye, Hüsn üAflk’a uzanan, biçimsel, simgesel ve tematik bir etki vard›r. Çerçeve öykünün içinekonulan öyküler; simgesel isimler, aray›fl ve yolculuklar, bu etkileri gösterir. Mo-ran, bütün bu etkileri, yans›tmac› veya idealist bir romanc›n›n mesajlar›n›n kültü-rel kodlar› gibi de¤il; kurmaca metnin parçalar› olarak okumak gerekti¤ini söyler.Böyle bir okumada, Mesnevi’den ya da ‹lahi Komedya’dan al›nan parçalar, kurma-cay› kurmaya yaramak aç›s›ndan birbirine eflittirler. Çerçeve öyküde, Galip’in, Rü-ya’y› ve Celal’i ararken asl›nda kendini aramas›; çerçeve öykünün içine yerlefltiril-mifl fiehzade’nin Hikâyesi, Bediî Usta’n›n mankenleri gibi öykülerde de, insan›nkendini kendinden baflka yerde bulamayaca¤› yolundaki problem, asl›nda gerçek-li¤in kurgusu de¤il, kurgunun gerçekli¤idir.


Hasan Ali Toptafl: Bin Hüzünlü HazY›ld›z Ecevit, Türk Roman›nda Postmodernist Aç›l›mlar (Ecevit, 2001) adl› kitab›n-da, O¤uz Atay’›n Tehlikeli Oyunlar’›; Orhan Pamuk’un Benim Ad›m K›rm›z›’s›; Ha-san Ali Toptafl’›n Bin Hüzünlü Haz’›, Metin Kaçan’›n F›nd›k Sekiz’i üzerinde dura-rak, Türk roman›ndaki Postmodernist aç›l›mlar› genifl bir flekilde de¤erlendirir.Ecevit, bu çal›flmas›nda romanlar›m›zdaki postmodern aç›l›mlar› sistematize etme-nin zor oldu¤unu hat›rlatarak iki ana e¤ilim tespit eder. Birinci e¤ilim, öncü biçimdenemeleri yapan, üst kurmacay› kurgu ilkesi olarak benimseyen bir yan›yla mo-dernist/ seçkinci e¤ilimdir. ‹kinci e¤ilim, polisiyeye, tensel duygulara fazlaca yas-lanan popülist/trivial e¤ilimdir. Yazar, Hasan Ali Toptafl’›n romanlar›n›, avangardistbiçim ögeleri ile yap›land›r›lm›fl romanlar olarak kabul eder ve bu romanlar›n, ço-¤ulcu esteti¤in yüksek edebiyat ucunda yer ald›klar›n› söyler (Ecevit,2001: 169).

Hasan Ali Toptafl’›n Bin Hüzünlü Haz’› 1999’da yay›mlan›r. Toptafl, bu roman›-n›n, daha çok kendini, bir anlamda roman sanat›n› sorgulad›¤›n›; anlat› tarihindegezintilere ç›kt›¤›n› söyler. Bu gezinti, do¤u masallar›ndan, bat› masallar›na, ça¤-dafl romanlara, içinde bulundu¤u ça¤›n kaosuna, birçok kavrama ve mekâna yap›-lan bir gezintidir. Toptafl’a göre yazd›¤› bu roman, olabilirlikleri yoklaya yoklaya,belirsizli¤in bilgeli¤ine soyunmufl bir romand›r. Zamanlar, mekânlar, nesneler y›-¤›n› gibi görünse de, hiçbir fley rasgele de¤ildir. Amac›, gerçek dünyay› yans›tmakda de¤ildir bu roman›n; kelimelerle yeni bir dünya kurmakt›r. Okurun da bunufark etmesi gerekir belki (Toptafl, 2000). Bu söylenilenler, d›fl gerçekli¤i yans›tma-n›n tersine roman ile d›fl gerçeklik aras›na duvar örerler. Belki bu yüzden roman›nönemli tek kiflisi Allaaddin bile gerçeksi bir kifli de¤il bir simgedir. Fakat bu sim-genin belli bir gösterilerini yoktur; bu simge “her fleyi” göstermek üzere kurulmufl,de¤iflmesi de her an muhtemel olan bir yüzer gezer bir simgedir. “Alaaddin her fleyasl›nda. Hem hayallerimiz hem geçmiflimiz hem gelece¤imiz hem de kendimiz.Hatta sevgilimiz Alaaddin. Annemiz, henüz ulaflamad›¤›m›z duygular, tad›lmam›flfleyler... Kocaman bir simge aç›kças›. Ulaflmak istedi¤imiz, arad›¤›m›z her fley” di-yen yazar, bilinçli olarak kesinli¤i y›kmakta, kesin olmayan her fleyi Alaaddin’debirlefltirmektedir. Bu mekâns›z veya çok mekanl›, çevresiz veya bütün çevreleriniçindeki kiflinin, bütünlüklü bir yaflam› da yoktur. O, modern flehrin bölük börçükinsan›d›r. Bu haliyle, fliddetin, simülasyonun, terk edilifl ve kaybolufllar›n elefltirisigibi görünen roman, bir taraftan da “kahramans›z” roman kurmak gibi biçimsel biraray›fl›n ürünüdür. Y›ld›z Ecevit’in “kaygan/de¤iflken bir zemin üzerinde yap›lan›r;geleneksel ba¤lamda konu/ kahraman/anlam içermez” (Ecevit, 2001: 176) diye ni-teledi¤i Bin Hüzünlü Haz, siyah beyaz zeminlerin, siyah beyaz anlamlar›n grileflti-rilmesi ile ço¤ulcu bir yap› kazan›r. Yazar›n kesinli¤i ortadan kald›ran “belki”leri,“gibi”leri; bütün ihtimalleri ça¤r›flt›ran, tarihsel dizgeyi yuvarlaklaflt›ran, haf›zay›,düflü, gerçe¤i iç içe geçiren efl zamanl› bir ontoloji ve yaflama dairesi oluflturur. An-lat›c›, Alaaddin veya sevgilisi veya romanc›, hatta belki okur, bu daire içinde bir-birlerine dönüflerek var olurlar asl›nda.

Romanda “o güne dek okudu¤um kitaplar› yazan kiflilerin okudu¤u kitaplar›niçinde de geziniyordum” diyen roman anlat›c›s›, metinler aras› yolculuklara da ç›-kar. Romanda anlat›c›n›n içinde gezindi¤i roman, Umberto Eceo’nun ifadesiyle“anlat› ormanlar›”d›r. Ve anlat›c› bu anlat› ormanlar›n›n hem duyan›, hem yaflaya-n› hem yeniden düzenleyenidir.

Anlat›c›n›n içinde yaflad›¤› metin de asl›nda, di¤er anlat›lar›n oluflturdu¤u birmetindir. Anlat›lar, canl› organizmalar gibi birbirini do¤urarak var olurlar.


Do¤u ve bat› anlat›lar›nagire ç›ka oluflturulanmetinler aras› düzlem,postmodern roman›n enönemli ilkelerinden biridir.

Hasan Ali Toptafl’›n Bin Hüzünlü Haz roman›n› roman sanat› aç›s›ndan nas›l de¤erlen-dirmektedir?

‹hsan Oktay Anar: Puslu K›talar Atlas›‹hsan Oktay Anar’›n Puslu K›talar Atlas› adl› roman› da tarihsel bilgi ile efsanenin,modern zihinle mistik zihnin, dinle felsefenin, Nevton fizi¤i ile kuantum fizi¤inin,gerçek ile muhayyelin, sözün verili anlam› ile öznel ço¤ullu¤unun iç içe girdi¤i birromand›r. Puslu K›talar Atlas›, belirli bir anlam› sürekli kaybettirerek; herhangi birgerçekli¤i temsil etmek yerine, istenildi¤i kadar gerçeklik kurulabilece¤ini göstere-rek var olan bir “anlat›”d›r. Bu tür anlat›lar, Jale Parla’n›n dedi¤i gibi, okuru ve ya-zar› yeni bir konumda düflünmeyi gerektirir. Okur ve yazar, dil denizinde sözcük-lerin anlamlar›n›n dalgalar gibi birbirini izledi¤i bir devinim içinde yüzerken, me-tinler, benlikler, kimlikler ve yorumlar da yeni göstergelere dönüflürler. Bu episte-molojiye (?) göre, belirleyebilece¤imiz yazar, okur ve metin yoktur; yaln›zca o me-tin arac›l›¤›yla oluflan söylemler vard›r (Parla, 2000: 180).

“Ulema, cühela ve ehli dubara; ehli namus, ehli iflret ve erbab-› livata rivayet veilan, hikayet ve beyan etmifllerdir ki kun-› Kâinattan 7070 y›l, ‹sa Mesih’ten 1681 veHicretten dahi 1092 y›l sonra, ad›na Kostantiniye derler tarrakas› meflhur bir kentvard›.” (Anar, 2008, 13) konumland›rmas›yla bafllayan Puslu K›talar Atlas›, belirlibir tarihsel kesitten ve bu zaman dilimi içindeki mekan ve insandan söz edece¤iniiflaret eder gibidir. Gerçekten de yan öykücüklerin mekânlar› de¤iflebilse de çerçe-ve mekân ‹stanbul; tarihsel zaman ise on yedinci yüzy›l›n son çeyre¤idir. Puslu K›-talar Atlas›, bu yüzy›l›n ‹stanbul’unun denizcilerini, dilencilerini, bilginlerini, ku-marbazlar›n› ve istihbarat teflkilatlar›n› anlat›yor görünse bile modern anlamda bir“tarihî roman” de¤ildir. Modern roman, olgusal›n ve ideolojik olan›n temeli olan ta-rihe yönelmifltir. Fakat postmodern roman›n tarihe yönelme amac› ve tarihi iflleme-deki mant›¤› oldukça farkl›d›r. Öncelikle öncekilerin ayd›nlatmac› tutumundan, si-yasal bak›fl aç›lar›ndan uzaklaflm›flt›r. Bak›fl›n›, tarihin dönem noktalar›ndan, kah-ramanlar›ndan, daha alt seviyedeki kiflilere ve olaylara kayd›r›r. Bu tutumun alt›n-da yatan temel etken, tarihi ders verici, ayd›nlat›c› bir ö¤e olmaktan ç›karma; onuinfla edilmifl daha do¤rusu istenildi¤i biçimde yeniden infla edilebilecek bir kurgu-ya dönüfltürmektir. Postmoderniste göre, kimli¤i ve kültürü etkileyen, ideallefltiril-mifl kifli veya olaylar de¤il, hayat›n kendisidir. Bütün modern verilerin do¤rulu¤u-nu sarsmak isteyen postmodernizm, tarihi bilgilerin do¤rulu¤unu da kar›flt›rmak is-ter. Korkusuz korsan Arap ‹hsan’la, kendini Efrasiyap’la özdefllefltiren çocuk Ali-baz’la, Descartes felsefesini ters çevirerek bütün varl›¤› tanr›sal bir düfl olarak vareden Uzun ‹hsan’la, diflçilikten insan anatomisine merak salan Kubelik’le, babas›-n›n bir düflü olarak var olan ve bilmenin imgesi olan Bünyamin’le, sonsuz h›z› bu-larak k›yametten kurtulaca¤›n› uman istihbarat baflkan› Ebrehe ile, dilenciler ket-hudas› H›nz›ryedi ile anlat›lan nedir? Ne bir savafl, ne bir kifli, ne de bir tarihsel dö-nüflüm. Kimi bir tutkunun, kimi bir gizin peflinde; ama hepsinin hayatlar›, sürek-siz, k›r›k, bütünlükten yoksun. Her birinin hayat› o kadar karmafl›k o kadar daire-sel sonsuz bir zaman içinde dönüyor ki, onlar›n hayat› da anlat› gibi ucu belirsizbir yoldur sadece.

Puslu K›talar Atlas›’n›n bilgisel arka plan›nda mitolojiden, dine, efsanelerden,olguya, felsefeden, keflf ve rüyaya, modern bilimlerden mistik ö¤retilere kadar biry›¤›n kaynak var. Uzun ‹hsan, varl›¤›n ne oldu¤una Rendekar’›n (Descartes) tezinitersine çevirerek ulaflmaya çal›fl›r; Kubelik, rastlant› sonucu diflçi olur ve insan ana-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

tomisini çözmeye u¤rafl›r; Ebrehe, evrendeki bofllu¤u bulmaya adam›flt›r kendini.‹lk planda “bilme tutkusu”nun roman›n temel problemati¤i oldu¤u san›labilir ya dayazar›n asl›nda “z›tl›klar›n birli¤i”ne do¤ru yola ç›kt›¤› düflünülebilir. Fakat roman-daki gizli bir düzenleyici, bunun böyle san›lmamas› ve düflünülmemesi için devre-ye girerek, “her halükarda günah yüklü” insano¤lunun bireysel, sosyal ve siyasalzorbal›klar›n›, iktidar heveslerini ve bu yoldaki plan ve hilelerini bilinmez zaman-lardan beri döke gelir. Bilgiye tutkun olan Ebrehe, me¤erse cehennemden kaçmakve varl›¤›n› sonsuz devam ettirmek için bütün bilimlerin pefline düflmüfltür. Mate-matiksel ve fiziksel teorilerle, kanunlarla al›nan yol, modern zihniyetin reddetti¤ikehanetle birleflir. Kehanet, dinden kaynaklanan haberi (Mehdi’nin gelece¤i) do¤-rular. Fakat iflin ironik taraf› bütün bu aklî, deneysel ve Bat›nî bilgiler, Mehdi diyeyakalanan adam›n anlatt›klar› ile gerçekliklerini yeniden yitirirler. Bütün insanlar,günah›n içindedirler. Bünyamin temiz bir insan olarak görünür ama o da roman›nsonunda bir karanl›¤a uyan›r ve “görülen ve görülmeyen bütün düfllerin bu karan-l›¤›n ta kendisi” (Anar, 2008: 238) oldu¤unu düflünmeye bafllar. Anar’›n son kitab›Suskunlar da hemen hemen böyle sona erer. Anlat›c›, Kâhin için flöyle diyerek ro-man› bitirir: “Gözlerinin ona gösterdi¤i yegâne fley, o uçsuz bucaks›z karanl›kt›”(Anar, 2007: 269). Romanlar›n böyle sonuçlanmas›n›n anlam› aç›k: Evren ve insanhakk›nda hiçbir kesin bilgi yoktur, her bilgi, bir yerde durup bakan zihnin inflas›-d›r. Mademki böyledir, öyleyse her fleyi yeniden, s›n›rs›zca ba¤lant›s›zca y›k›p ku-rabiliriz. Böylece asl›nda gerçek dedi¤imiz fley yaln›zca bu y›k›p kurdu¤umuz fleyyani “anlat›”n›n kendisi olur.

‹hsan Oktay Anar’›n Puslu K›talar Atlas› adl› roman›nda roman sanat› aç›s›ndan hangi ö¤e-ler dikkati çekmektedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5


Postmodern kavram›n›n siyasal, ekonomik, kül-türel ve edebi anlamlar›n› tart›flabilmekPostmodernizm veya postmodern, tarihsel ola-rak yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inden itibarengeliflen siyasal ve ekonomik küreselleflmeyi; bi-reysel ve toplumsal eflitlenmeleri ve ba¤›nt›s›z-laflmalar›; olgudan görüntüye geçifli; kültürleriniç içe geçifllerini; ideolojilerin da¤›lmas›yla orta-ya ç›kan tercihsizli¤i; gerçekle hayalin birbirinegeçifli gibi birçok durumu ve tutumu anlatmakiçin de kullan›lmaktad›r. Bütün bu kullan›mlar›npostmodernle ilintili oldu¤u söylenilebilir. Ak›lc›ve ayd›nlatmac› felsefelerin ›fl›¤›nda geliflen bi-lim ve teknolojinin, öncekinden fakl› bir flekildeimgesel flartland›rmalarla yay›lmaya bafllamas›;her de¤erin de¤erlerden bir de¤er oldu¤ununço¤ulcu bak›fl aç›s›n› oluflturmas›; deneysel veolgusal gerçekli¤in, bütüncül bir gerçekli¤i (var-sa) ortaya koyamamas›; modernizm karfl›s›ndayaflan›lan inanç kay›plar› ile birlikte, geçmifltengelen bütün bilgilere kuflku duyulmas›; bununsosyal zihinde boflluklar oluflturmas›; bofllukla-r›n, karmakar›fl›k görüntülerle dolmas› gibi gelifl-meler, postmodern kelimesinin kullan›m alanla-r›n› geniflletmifltir. Farkl› geliflmelerin kesiflti¤inoktada görünen fludur: Postmodernizm, bilim,teknoloji ve ideolojiler ekseninde toplanan mo-dern de¤erlere flüphe duymaya bafllam›fl; bu ras-yonel, Newtoncu kategorizasyona karfl› elefltirelbir tutum gelifltirmifltir. Kimileri, postmoderniz-min gelifltirdi¤i ço¤ulculu¤u, demokrasi, yerelkültürler kabul ve meflruiyetin ispat› yolundaönemli bir aflama ya da sapma olarak görürken;kimileri de, postmodernizmin, milli ekonomileri,dilleri, milli kültürleri yok eden küresel kapitaliz-min yeni üslubu olarak görmektedir.

Postmodern roman›n Türkiye’deki geliflimini ta-rihsel olarak de¤erlendirebilmekBütün modern verilerin do¤rulu¤unu sarsmak is-teyen postmodernizm, tarihi bilgilerin do¤rulu-¤unu da kar›flt›rmak ister. Art›k postmodern ro-man›n “tarihi figürleri s›radan askerler (Puslu K›-talar Atlas›), küçük bulufllar peflinde koflan mu-citler (kitab_ül Hiyel), ev kad›nlar›, çocuklar, nak-kafllar (Benim Ad›m K›rm›z›), Fetih s›ras›nda topdökümüyle u¤raflan frenk mühendisler (Kara Bü-yülü Uyku) gibi s›radan insanlard›r.”

Türk roman›nda Postmodern yöntemler ve e¤i-limler aç›s›ndan incelenebilecek baz› romanlarflunlard›r: Oguz Atay, tehlikeli Oyunlar; AhmetAltan, Tehlikeli Masallar; P›nar Kür, Bir CinayetRoman›; Orhan Papuk, Kara Kitap, Benim Ad›mK›rm›z›, Beyaz Kale; Latife Tekin, Sevgili Ars›zÖlüm; ‹hsan Oktay Anar, Puslu K›talar Atlas›; Sü-reyya Evren, Postmodern Bir K›z Sevdim; NedimGürsel, Bo¤askesen, Hasan Ali Toptafl, Bin Hü-zünlü Haz; Metin Kaçan, F›nd›k Sekiz.

Postmodern roman›n belli bafll› yap›sal özellikle-rini ay›rt edebilmekPostmodern roman›n arka plan› bu düflünsel veedebi geliflme ve de¤iflmelerdir. Ak›lc› ve ayd›n-latmac› felsefelerin ›fl›¤›nda geliflen bilim ve tek-nolojinin, öncekinden farkl› bir flekilde imgeselflartland›rmalarla yay›lmaya bafllamas›; her de¤e-rin de¤erlerden bir de¤er oldu¤unun ço¤ulcu ba-k›fl aç›s›n› oluflturmas›; deneysel ve olgusal ger-çekli¤in, bütüncül bir gerçekli¤i ortaya koyama-mas›; geçmiflten gelen bütün bilgilere kuflku du-yulmas›; boflluklar›n, karmakar›fl›k görüntülerledolmas› gibi geliflmeler, postmodern roman›n ze-mini oluflturmufltur. Orhan Pamuk’un romanlar›edebi elefltirinin konusu olur olmaz. Postmodernroman›n baz› yap›sal ortakl›klar› aran›r ve buözellikler genel olarak “üst kurmaca”, “metinleraras›l›k”, “ço¤ulcu bak›fl aç›s›” olarak belirlenir.Üst kurmaca, çok genel anlam›yla, romandakievrenin, kurmaca oldu¤unun, metinsel bir ger-çeklik oldu¤unun aç›kça vurgulanmas›d›r. Bukurgu düzene¤i üç flekilde olabilmektedir 1. Met-nin kuruluflunu, yaz›l›fl sürecini olgu içine ko-numland›rma, ayr›ca di¤er kurmaca metinleri k›s-mî olarak yerlefltirme” 2. Nesnel gerçeklik ile kur-maca iliflkisini/ çeliflkisini belirginlefltirme” 3. Mo-dern romanda kimli¤i örtüklefltirilen anlat›c›y›,etkin bir figür olarak belirginlefltirme”. Metinlera-ras›l›k, postmodern romanda çok farkl› amaçlarve biçimlerde yap›lmaktad›r. Postmodernistinal›nt› ve göndermelerinin temel amac›, oyunuçok boyutlu ve ilginç k›lmak içindir. Üst kurma-can›n bir alt kategorisi olarak de¤erlendirilen me-tinleraras›l›k, üç yöntemle uygulana bilmektedir:“Pastifl, gülünç dönüfltürüm ve parodi.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Postmodern romanla modern roman aras›ndaki

temel farklar› de¤erlendirebilmek

Modern roman, hem modernli¤in hem de mo-dernli¤e yönelik direncin, modernli¤e göre yeni-den tan›mlanm›fl bir yerlili¤in infla edildi¤i alan-d›r. Modern roman›n bu bilgi, bilinç ve gerçekli-¤i, farkl› düzeylerde yans›r. Modern bilinç, ba-zen, sosyo ekonomik yap›lanman›n içinde birburjuva infla eder biçimde görünür. Bazen anla-t›c› ve kiflilerin eylem ve konuflmalar›nda bilgiçve kesin inançl› olarak görünür. Bazen de varo-luflsal bir arka plan olarak hayat› biçimlendirmekister. Bu süreçteki roman elefltirisi de sözü edilenbilinç düzlemine ba¤l› bir modern de¤erler siste-mati¤inin ürünüdür. Postmodern roman›n baz› yap›sal ortakl›klar› ara-n›r ve bu özellikler genel olarak “üst kurmaca”,“metinler aras›l›k”, “ço¤ulcu bak›fl aç›s›” olarakbelirlenir. Üst kurmaca, çok genel anlam›yla, ro-mandaki evrenin, kurmaca oldu¤unun, metinselbir gerçeklik oldu¤unun aç›kça vurgulanmas›d›r.Bu kurgu düzene¤i üç flekilde olabilmektedir 1.Metnin kuruluflunu, yaz›l›fl sürecini olgu içinekonumland›rma, ayr›ca di¤er kurmaca metinlerik›smî olarak yerlefltirme” 2. Nesnel gerçeklik ilekurmaca iliflkisini/ çeliflkisini belirginlefltirme” 3.Modern romanda kimli¤i örtüklefltirilen anlat›c›-y›, etkin bir figür olarak belirginlefltirme”. Metin-leraras›l›k, postmodern romanda çok farkl› amaç-lar ve biçimlerde yap›lmaktad›r.

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerin hangisi Postmodern Roman›n arkaplan›n› oluflturan geliflmelerden biri de¤ildir?

a. Bilinçalt› ve Psikanalizin keflfedilmesib. Modern epistemolojinin de¤iflmeye bafllamas›c. Proust, Kafka gibi avangard yazarlar›n romanlar›-

n›n ortaya ç›kmas›d. 19.Yüzy›lda roman›n insan› bütünüyle anlatma

iddias›n›n olmas›e. Kültür ve ekonomide küreselleflmenin bafllamas›

2. Postmodern Romana iliflkin ileri sürülen yarg›lardanhangisi yanl›flt›r?

a. Postmodern roman›n öncülü modernist romand›r.b. Postmodern romanda üst kurmaca yap›n›n te-

mel özelliklerindendir.c. Postmodern roman tarihe, bilime ve de¤iflmez

geleneklere yeniden dönüfltür.d. Postmodern roman özellikle Orhan Pamuk’un

romanlar›yla Türkiye’de tart›fl›lmaya bafllan›r.e. Postmodern roman›n baz› özelliklerini Ahmet

Mithat’›n romanlar›nda da bulmak mümkündür.

3. Afla¤›dakilerden hangisi 1980-2000 aras›nda Postmodernözelikleri olan romanlar yazan yazarlardan biri de¤ildir?

a. Metin Kaçanb. O¤uz Atayb. Hasan Ali Toptaflc. ‹hsan Oktay Anard. Nedim Gürsel

4. Afla¤›da verilen romanc›-roman efllefltirmelerindenhangisi yanl›flt›r?

a. Emre Kongar: Hoca Efendinin Sandukas›b. Orhan Papuk: Yeni Hayatc. Ahmet Altan: Tehlikeli Masallard. Hasan Ali Toptafl: Postmodern Bir K›z Sevdime. O¤uz Atay: Tutunamayanlar

5. Postmodern Roman›n yap›sal özelliklerini afla¤›da-kilerden hangisi daha kapsaml› olarak ifade eder ?

a. Postmodern romanda metinleraras›l›k oldukçaönemlidir.

b. Postmodern roman fantastik ögeler üzerine kurulur.c. Postmodern roman›n yap›sal özellikleri üstkur-

maca, metinleras›l›k ve ço¤ulcu bak›fl aç›s› ola-rak s›n›fland›r›labilir.

d. 1980’den sonra roman bütünüyle postmodernromand›r.

e. Postmodern roman da anlat›c› yazarla yer de¤ifl-tirebilir veya kendini gizleyebilir.

6. Postmodern Roman kategorisinde yer alan romanlar›ntamam› afla¤›dakilerden hangisinde birlikte verilmifltir?

a. Kara Kitap, F›nd›k Sekiz, Beyaz Kaleb. Kar, Huzur, Efrasiyab’›n Hikayeleric. Eskici Dükkan›, Benim Ad›m K›rm›z›, Sevgili Ar-

s›z Ölümd. Gölgesizler, Puslu K›talar Atlas›, Fikrimin ‹nce

Gülüe. Masumiyet Müzesi, Kurtlar Sofras›, Bir Dü¤ün

gecesi

7. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi Postmodern Ro-man hakk›nda bilgi veren kaynaklardan biri say›lmaz?

a. Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dönemi Edebiyat›b. Jale Parla, Donkiflot’tan Günümüze Romanc. Y›ld›z Ecevit, Türk Roman›nda Postmodern Aç›-

l›mlard. Mehmet Tekin, Yeni Hayate. Orhan Pamuk, Manzaradan Parçalar

8. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi Türk roman›ndaPostmodern yöntemler ve e¤ilimler aç›s›ndan incelene-bilecek romanlar aras›nda yer almaz?

a. Oguz Atay, Tehlikeli Oyunlarb. Ahmet Altan, Tehlikeli Masallarc. P›nar Kür, Bir Cinayet Roman›d. Orhan Papuk, Kara Kitape. Ahmet Hamdi Tanp›nar, Huzur

9. Türk roman›nda tamamen biçime yönelik tart›flma-lar afla¤›daki yazarlardan hangisinin romanlar›n›n ya-y›mlanmaya bafllamas›yla kendini gösterir?

a. Tar›k Bu¤rab. P›nar Kürc. Ahmet Hamdi Tanp›nard. Orhan Pamuke. Mehmet Tekin

10. Afla¤›dakilerden hangisi Postmodern roman elefltiri-siyle iliflkili kavramlardan biri de¤ildir?

a. Üst kurmacab. Metinler aras›l›kc. Tekil bak›fl aç›s›d. Ço¤ulcu bak›fl aç›s› e. Metinsel yap›y› inceleme



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmodern Roman›n Kül-türel Siyasal ve Sosyal Arka Plan›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Roman ve Post-modern Roman” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Posmodern Romanlar Üze-rine” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Posmodern Romanlar Üze-rine” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Posmodern Romanlar Üze-rine” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Posmodern Romanlar Üze-rine” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Posmodern Romanlar Üze-rine” konusunu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1Postmodernizm veya postmodern, tarihsel olarak yir-minci yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren geliflen siyasalve ekonomik küreselleflmeyi; bireysel ve toplumsal eflit-lenmeleri ve ba¤›nt›s›zlaflmalar›; olgudan görüntüye ge-çifli; kültürlerin iç içe geçifllerini; ideolojilerin da¤›lma-s›yla ortaya ç›kan tercihsizli¤i; gerçekle hayalin birbiri-ne geçifli gibi birçok durumu ve tutumu anlatmak içinde kullan›lmaktad›r. Bütün bu kullan›mlar›n post mo-dernle ilintili oldu¤u söylenilebilir.

S›ra Sizde 2Postmodern roman›n temel özelliklerinin üst kurmaca,metinler aras›l›k, ço¤ulcu bak›fl oldu¤u noktas›nda tar-t›flma yok gibidir.

S›ra Sizde 3Oguz Atay, tehlikeli Oyunlar; Ahmet Altan, TehlikeliMasallar; P›nar Kür, Bir Cinayet Roman›; Orhan Papuk,Kara Kitap, Benim Ad›m K›rm›z›, Beyaz Kale; Latife Te-kin, Sevgili Ars›z Ölüm; ‹hsan Oktay Anar, Puslu K›talarAtlas›; Süreyya Evren, Postmodern Bir K›z Sevdim; Ne-dim Gürsel, Bo¤askesen, Hasan Ali Toptafl, Bin Hüzün-lü Haz; Metin Kaçan, F›nd›k Sekiz.

S›ra Sizde 4Toptafl, bu roman›n›n, daha çok kendini, bir anlamdaroman sanat›n› sorgulad›¤›n›; anlat› tarihinde gezintile-re ç›kt›¤›n› söyler. Bu gezinti, do¤u masallar›ndan, bat›masallar›na, ça¤dafl romanlara, içinde bulundu¤u ça¤›nkaosuna, birçok kavrama ve mekâna yap›lan bir gezin-tidir. Toptafl’a göre yazd›¤› bu roman, olabilirlikleri yok-laya yoklaya, belirsizli¤in bilgeli¤ine soyunmufl bir ro-mand›r. Zamanlar, mekânlar, nesneler y›¤›n› gibi gö-rünse de, hiçbir fley rasgele de¤ildir. Amac›, gerçek dün-yay› yans›tmak da de¤ildir bu roman›n; kelimelerle ye-ni bir dünya kurmakt›r. Okurun da bunu fark etmesigerekir belki

S›ra Sizde 5‹hsan Oktay Anar’›n Puslu K›talar Atlas› adl› roman› datarihsel bilgi ile efsanenin, modern zihinle mistik zih-nin, dinle felsefenin, Nevton fizi¤i ile kuantum fizi¤inin,gerçek ile muhayyelin, sözün verili anlam› ile öznel ço-¤ullu¤unun iç içe girdi¤i bir romand›r. Puslu K›talar At-las›, belirli bir anlam› sürekli kaybettirerek; herhangi birgerçekli¤i temsil etmek yerine, istenildi¤i kadar gerçek-lik kurulabilece¤ini göstererek var olan bir “anlat›”d›r.Puslu K›talar Atlas›’n›n bilgisel arka plan›nda mitoloji-den, dine, efsanelerden, olguya, felsefeden, keflf ve rü-yaya, modern bilimlerden mistik ö¤retilere kadar bir y›-¤›n kaynak var.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Anar, ‹hsan Oktay. (2007). Suskunlar. ‹stanbul: ‹leti-flim Yay›nlar›.

Anar, ‹hsan Oktay. (2008). Puslu K›talar Atlas›. ‹stan-bul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Ecevit, Y›ld›z. (2001). Türk Roman›nda Postmoder-

nist Aç›l›mlar. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Esen, Nüket. (1992). Kara Kitap Üzerine Yaz›lar. ‹s-

tanbul: Can Yay›nlar›.Gürbilek, Nurdan. (2004). Kör Ayna Kay›p fiark. ‹s-

tanbul: Metis Yay›nlar›.Korkmaz, Ramazan. (2000). “Kara Kitap’taki Simgesel

Dönüfl ‹mgelerinin Postmodernist Aç›dan Yorumu”Türk Yurdu Türk Roman› Özel Say›s›, XX, 154.

Moran, Berna. (1994). Türk Roman›na Elefltirel Bir

Bak›fl 3. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Pamuk, Orhan. (1999). Kara Kitap. ‹stanbul: ‹letiflim

Yay›nlar›.Pamuk, Orhan. (1990). Beyaz Kale. ‹stanbul: ‹letiflim

Yay›nlar›.Parla, Jale. (2000). Don Kiflot’tan Bugüne Roman. ‹s-

tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Sazyek, Hakan. (2002). “Türk Roman›nda Postmoder-

nist Yöntemler Yönelimler”, Hece, 65/66/67.

Tekin, Mehmet. (1997). Romanc› Yönüyle Orhan Pa-

muk ve Yeni Hayat. ‹stanbul: Öz E¤itim Yay›nlar›.Toptafl, Hasan Ali. (1998). Bin Hüzünlü Haz. ‹stanbul:

Adam Yay›nlar›.Toptafl, Hasan Ali. (2000). “Söylefli”, Cumhuriyet, 8

fiubat. ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;12 Mart ve 12 Eylül romanlar›n›n genel karakteristi¤ini aç›klayabilecek,Dönem romanlar›n›n düflünsel yap›s›n› ay›rt edebilecek,Dönem romanc›lar›n›n ay›r›c› özelliklerini aç›klayabilecek,Belli bir düflünceye odakl› romanlar›n bak›fl aç›lar›n› saptayabileceksiniz.

‹çindekiler

• 12 Mart romanlar›• 12 Eylül Romanlar›• Ça¤›na tan›kl›k eden romanlar

• Ça¤dafl Türk roman›• Bir teze odakl› romanlar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• B‹R DÖNEM‹N YARGILANIfiI YADA 12 MART/12 EYLÜLROMANLARI

• TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ BAKIfiYA DA 68 KUfiA⁄I

• M‹LL‹YETÇ‹/ÜLKÜCÜ BAKIfi


Ça¤›na Tan›kl›k EdenRomanlar (12 Mart-12Eylül Romanlar›)

B‹R DÖNEM‹N YARGILANIfiI YA DA 12 MART/12 EYLÜLROMANLARI1950’li y›llardan itibaren bafllayan çok partili hayat ve buna ba¤l› olarak geliflen öz-gürlük ortam›, birtak›m ideolojik aray›fllar›, yap›lanmalar›, gruplanmalar› da bera-berinde getirir. ‹htilâl sonras› gerçeklefltirilen 1960 anayasas›n›n sa¤lad›¤› serbest-lik ortam›n›n da etkisiyle sa¤-sol fleklinde biçimlenen görüfl ayr›l›klar›, baflta üni-versiteler olmak üzere tüm kamu kurumlar›nda, sivil toplum örgütlerinde önce dü-flünsel planda görüfl ayr›l›klar›na, sonra eyleme dönüflen çat›flmalara neden olur.Türk toplumunun gündemini 1980’li y›llara kadar iflgal eden bu çat›flmalar ile onary›l arayla gerçeklefltirilen 12 Mart ve 12 Eylül askeri muht›ralar›/darbeleri ve son-ras›nda yaflananlar, ister istemez her iki görüflü temsil eden yazarlar›n romanlar›nakonu edildi. ‹lk kez Berna Moran’›n ortak bir ad alt›nda toplad›¤› romanc›lar ara-s›nda kendilerine “devrimci”, “solcu”, “68 kufla¤›”, “ülkücü”, “sa¤c›” ad›n› verenve say›lar› bir hayli kabar›k olan yazarlardan Melih Cevdet Anday (Gizli Emir,‹sa’n›n Güncesi), Füruzan (47’liler), Vedat Türkali (Güven I-II), Sevgi Soysal(fiafak), Samim Kocagöz (Tart›flma), Mehmet Ero¤lu (Iss›zl›¤›n Ortas›nda, GeçKalm›fl Bir Ölü), Erdal Öz (Odalarda, Yaral›s›n, Deniz Gezmifl Anlat›yor, Gülü-nün Soldu¤u Akflam), P›nar Kür (Yar›n Yar›n), Ayla Kutlu (Tutsaklar, Atefl Üs-tünde Yürümek), Adalet A¤ao¤lu (Bir Dü¤ün Gecesi, Ruh Üflümesi), Emine Ifl›n-su (Sanc›, Cambaz), Tar›k Bu¤ra (Gençli¤im Eyvah), Sevinç Çokum (Zor), Çe-tin Altan (Büyük Gözalt›, Bir Avuç Gökyüzü), Süheyla Acar (Ya¤murun YediYüzü), Tezer Özlü K›ral (Çocuklu¤un So¤uk Geceleri), Erhan Bener (Sisli Yaz),Gürsel Korat (Ay fiark›s›), Timur Ertekin (fiaman›n Üç Soygunu), Tahir Abac›(‹kinci Ad›m), Erendiz Atasü (Gençli¤in O Yak›c› Mevsimi), fiöhret Baltafl (Ko-flarken Yavafllar Gibi).. gibi kimileri 12 Mart muht›ras› ve sonras›n›n uygulamalar›-n› ifllerken; Samim Kocagöz (Mor Ötesi), Nazl› Eray (Arzu Sapa¤›nda ‹necekVar, Sis Kelebekleri..), Latife Tekin (Sevgili Ars›z Ölüm), Vedat Türkali (Bir GünTek Bafl›na, Mavi Karanl›k, Yeflilçam Dedikleri Türkiye, Tek Kiflilik Ölüm, Kay›pRomanlar), Hasan Öztoprak (Devam› Hayat), Hayri Erdo¤du (Oynatmak: Ka-labal›k Yaln›zl›klar), Selami Gürel (Soluksuz), Reflit Karada¤ (Direnmenin Be-deli), Cezmi Ancil (Binbafl›n›n Dü¤ünü), Ayflegül Devecio¤lu (Kufl Diline Öy-künen),.. gibi romanc›lar da 12 Eylül uygulamalar›n› romana sokarlar.

Ça¤›na Tan›kl›k EdenRomanlar (12 Mart-12 Eylül Romanlar›)

12 Mart/12 Eylül Roman ve Romanc›lar›n›n Genel Karakteristi¤iRomanlar›n›n konusunu 12 Mart dönemi uygulamalar›ndan alan romanc›lar›n bü-yük bir bölümü, 68 kufla¤› olarak ünlenen siyasal gurup aras›nda bulunmufl, ey-lemlere kat›lm›fl ya da bu kufla¤›n düflüncelerine romantik bir yak›nl›k duymufl ki-flilerdir. Yaflamlar›n› öykülefltirdikleri roman kiflileri, ço¤unlukla çevreleriyle uyum-suz, yaln›zl›k çeken, isyankâr, biraz marjinal kiflilerdir. Söylemleri, yerleflik düzenekarfl› ç›kan, s›n›f çat›flmas›n› ön plana ç›karan kutupluluk üzerinedir. Romantik,realist ya da do¤alc› ak›ma ba¤l› olsalar da en büyük hedefleri yaflad›klar›/tan›k ol-duklar› dönemin gerçeklerini yans›tmakt›r.

Çat›flmaya bir baflka aç›dan bak›ld›¤›nda söz konusu romanlar, eflk›ya ve köyroman›n›n farkl› bir uzant›s› olarak görünürler. Anadolu eflk›yas›n›n yerini bu ro-manlarda mevcut düzene bafl kald›ran kent eflk›yas› alm›flt›r. Ne var ki bu roman-lar›n büyük bir bölümü Türk roman›na getirdikleri özgün anlat›m teknikleriyle, de-rinli¤ine verilen psikolojik tahlilleriyle ve iç konuflmalara dayal› özelefltirileriyle ba-flar›l› olsalar dahi, politik söylemler ve ideolojik bir tek yanl›l›k aras›nda harcan›pgiderler. Yine ayn› sebepten romanlar›n›n ömürleri, yaz›ld›klar› dönemin/güncelins›n›rlar›n› aflamaz. Baflar›s›zl›klar› da buradan kaynaklan›r.

12 Mart ve 12 Eylül uygulamalar›n› konu alan romanlardaki kahramanlar›n ortak özellik-leri nelerdir?

12 Mart romanlar›, Moran’›n yerinde tespitleriyle, yap› bak›m›ndan köy roman-lar›n›n kent romanlar›na uyarlanmas› olarak kabul edilebilir. Öncekilerde bilinçle-nen köylüler kendilerini sömüren, ekmeklerini ellerinden alan ya da al›n terlerininkarfl›l›¤›n› vermeyen mütegallibeye, a¤alara ve yerel parti kodamanlar›na karfl› mü-cadele ederken; 70’li y›llardan sonra bu mücadele kente tafl›n›r. Bu kez, çat›flan ta-raflar›n karfl›s›nda kendilerini ezdi¤ine inand›klar› kapitalist güçler, ifl çevreleri veonlar›n destekçileri vard›r (Moran, 1994: 16-17). Ancak .bu dönemin romanlar›n›ngenel karakteristi¤i olarak olaylar›n yafland›¤› y›llar de¤il, 12 Mart sonras› yans›t›l-m›flt›r. Çünkü vermeye çal›flt›klar› yapt›klar› de¤il, kendilerine yap›lanlard›r. Buyüzden ço¤u romanda etken de¤il edilgendirler. Romanlarda yo¤unlukla anlat›lan-lar, tutukevlerinde, karakollarda, s›k›yönetim mahkemelerinde yaflananlarla, d›fldünyadaki yans›malar› bir arada ve ço¤u zaman karfl›laflt›rma yap›larak verilir.

Dönem Romanlar› ‹çin ‹ki ‹lginç Model: fiafak ve Yar›n Yar›n Bu dönem romanlar›n›n karakteristik öyküsü, asli kiflinin uzun bir süre gözetlen-dikten sonra bir gece ans›z›n evinin bas›lmas› ve gözleri ba¤l› olarak karakola gö-türülmesi ile bafllar; burada yaflad›¤› sorgulama, iflkence dönemi, kal›c› izler b›ra-kan ruh çöküntüsünün ard›ndan d›flar› ç›kmas› ve ikinci yaflam›nda ço¤u kez top-lumdan d›fllanmas› ile sona erer. Söz gelifli bu dönemin tipik romanlar›ndan SevgiSoysal’›n fiafak roman›nda bir gece içinde meydana gelen tüm olaylar, bir örgütevinin bir gece aniden bas›lmas› ve evde bulunanlar›n tutuklanmalar› ile bafllar,karakolda sorgulanmalar› ve flafak vakti serbest b›rak›lmalar› ile sona erer. Romankiflilerinin tutukluluk öncesi ve sonras›na dair yaflad›klar›n›, bir çeflit geniflletilmiflflimdiki zaman fleklinde formüllefltirebilece¤imiz an›msamalar›yla, geri dönüfllerleve kendilerini sorgulad›klar› iç çat›flmalarla flimdi’nin birkaç y›l öncesine ve sonra-s›na kadar genifller. Roman kiflilerinin serbest b›rak›l›p evlerine dönüflünün anlat›l-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

d›¤› daha çok ayd›nl›¤› ve kurtuluflu simgeleyen ‘fiafak’ adl› son bölümde, Adanakentinin ifllek bir caddesiyle sembolize edilen Türk toplumunun panoramas› veri-lir. Yazar, kamera tekni¤ini kullanarak ama daha çok ideolojik bir bak›flla ve s›n›f-sal farkl›l›¤›n tipik örneklerine odaklanarak köfle bafllar›nda ifl bekleyen amelesin-den pavyon kapatan kaçakç›s›na kadar de¤iflik tolum katlar›ndan insan manzara-lar› sunar. Sevgi Soysal, 12 Mart romanlar›n›n karakteristik yap›s›na ba¤l› kalarakbiri kendilerine devrimci ad›n› veren gençlerle onlar›n karfl›s›ndan yer alan ege-men güçler aras›ndaki d›fl çat›flma; öteki kendi aralar›ndaki kimliklerini ve eylem-lerini sorgulad›klar› iç çat›flma olmak üzere iki ana izlek üzerinde yo¤unlafl›yor.Çat›flmalarda görev alan kifliler, birey ya da karakter olmaktan ziyade tip düzeyin-de kal›rlar ve sembolize ettikleri kimli¤i iyi bir flekilde canland›rd›klar› ölçüde ba-flar›l› say›l›rlar. Bu yönüyle fiafak, bir ruh çözümlemesi roman›ndan çok, belli birdönemin olaylar›n› sergileyen ve art›k sosyolojik de¤er tafl›yan bir romand›r (Mo-ran, 1994: 18-21).

Dönem romanlar› için model oluflturabilecek ikinci örnek, P›nar Kür’ün Yar›nYar›n roman› say›labilir. P›nar Kür, Türkiye’nin düzenini ve 12 Mart döneminielefltirdi¤i iki y›ll›k bir duruflmadan sonra yay›m›na izin verilen Yar›n Yar›n’da ça-t›flman›n bir taraf›n› oluflturan 68 kufla¤›n›n ideolojik söylemleri çevresinde biçim-lenmifl ve tüm olumsuzluklar› bünyesinde toplayan kurgusal hayatlardan kesitlersunar. Varl›kl› bir çevreden gelen ve mutsuz bir evlilik geçirmifl olan bir genç ka-d›nla yine ayn› çevreden radikal sol örgütlere kat›lm›fl bir gencin 12 Mart darbesiçevresinde buluflan yaflamlar›n› öykülefltirir. Baflta asli kifliler Selim ile Seyda olmaküzere romanda yer alan kiflilerin hemen tamam› s›rad›fl› insanlard›r. Mensubu ol-duklar› çevre ile uyumsuzdurlar ve yaln›zl›k içindedirler. Kür, romantik bir yak›n-l›k duydu¤u 68 kufla¤›n›n ideolojik söylemleriyle ç›kar okurun karfl›s›na. Söz geli-fli yaflam›n› sürdürebilmek için bedenini satmak zorunda kalan Aysel, kendisiyleiliflki kuran varl›kl› ifl adamlar›ndan daha onurlu ve ahlâkl› oldu¤u inanc›ndad›r.Yoksul ve eme¤i sömürülen insanlar, flirin ve sevimli gecekondular›nda varl›kl›semtlerde yaflayanlara göre daha s›cak iliflki içindedirler. Ne var ki ülke sorunlar›n-dan bunalan roman kiflileri, roman›n sonunda, kurtuluflu ‹sviçre’ye yerleflmektebulurlar.

Sevgi Soysal’›n fiafak roman›n›n derin yap›s› nas›l bir çat›flma üzerine kurulmufltur?

fiafak’a benzer yap›s›yla Erdal Öz’ün Yaral›s›n roman›nda kahraman›n evi ba-s›l›r, gözleri ba¤l› olarak sorgulamaya götürülür. Bundan sonras›n› kahraman›nsorgulama, tutukluluk döneminde yaflad›klar›n›n anlat›lmas› oluflturur.

TOPLUMCU GERÇEKÇ‹ BAKIfi YA DA 68 KUfiA⁄I Daha çok 47’liler roman› ile ünlenen Füruzan Tekil (d.1935) uzun öykü hüviye-tindeki Güz Mevsimidir (1972) ve Almanya’daki Türk iflçileri ile ilgili an›lar›n› ro-manlaflt›rd›¤› Berlin’in Nar Çiçe¤i (1988) d›fl›nda, yaz›ld›¤› y›llarda oldukça ilgi gö-ren roman› 47’liler’de (1974) devletin resmî politikalar›yla uzlaflamayan ayd›nlar›nçeflitli yerlere savrulmas›n› anlat›rken, emperyalizme karfl› gelifltirilen sol ideolojiksöylemler ön plana geçer. Konusunu 1947 do¤umlu asli kifli Emine Semra Koz-lu’nun yaflam öyküsünden alan roman, onun kiflili¤inde 12 Mart döneminin d›flar›-ya yans›mayan kapal› dünyas›na ayna tutmaktad›r. Emine’nin 12 Mart öncesindeö¤renci hareketlerine kat›lm›fl olmas›, tutuklanmas› ve yaflad›¤› afla¤›lanmalar, gör-dü¤ü iflkenceler; tutukluluk öncesi ve sonras›nda ailesiyle ve toplumla yaflad›¤› ko-

995. Ünite - Ça¤›na Tan›k l ›k Eden Romanlar (12 Mart-12 Ey lü l Romanlar › )

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

pukluklar, harcanm›fl bir gençli¤in çeliflkileri, yan›lg›lar, baflar›s›zl›kla sonuçlanandevrim hareketi roman›n izleksel boyutlar›n› göstermektedir. Yazar, sosyolojik ka-rakterli bu roman›nda sadece bir dönemin sosyal ve siyasal olaylar›n› vermeklekalmam›fl, ayn› zamanda bir kad›n olman›n verdi¤i duyarl›kla Emine’nin kiflili¤in-den Türkiye’de kad›n olman›n sorunlar›na ve karfl›laflaca¤› tehlikelere de dikkatçekmifltir. Bir ayr›nt› ustas› olan Füruzan’›n kahramanlar›n›n yaflad›klar›n› verebil-mek için yapt›¤› ruhsal ve fiziksel betimlemeler, roman› baflar›l› k›lan hususlard›r.

Genç kuflak romanc›lardan Hasan Öztoprak’›n 12 Eylül sonras› ba¤l› bulun-du¤u örgüt ile özgür yaflamak aras›nda tercih yapmak zorunda kalan kahraman›-n›n iç çat›flmalar›n›, örgüt bask›s›n› konu alan Devam› Hayat ile Ayflegül Deveci-o¤lu’nun tipik bir 12 Eylül roman› olan Kufl Diline Öykünen romanlar› da dönemeyaklafl›m tarzlar› bak›m›ndan incelenmeye de¤er. Özellikle Devecio¤lu’nun otobi-yografik karakterli roman›, dönemin sosyal ve siyasal yap›s›na da tan›kl›k etmek-tedir. Asli kiflisi Gülay, 12 Eylül öncesinde sol görüfllü örgütler aras›nda bulunmufl,olaylara kar›flm›fl; tutuklulu¤u s›ras›nda iflkence görmüfl ve tecavüze u¤ram›fl birkad›n. Ne var ki o, yaflad›klar› sonucu ruhsal bak›mdan ezildi¤i gibi kendisini ah-lakî bak›mdan sorgulayan ve kendisine yüz çeviren toplum bask›s›na da gö¤üsgermek zorunda kalm›flt›r. Devecio¤lu, böylesine yaln›z ve toplumun d›fllad›¤› birkad›n ile yine ayn› düflüncenin eylem adamlar›ndan Yavuz’u karfl›laflt›r›r. Roman,duygular›n› ve yaln›zl›klar›n› paylaflan bu iki gencin birlikteli¤inde ac›lar, hayal k›-r›kl›klar› ve ihanetlerle dolu geçmiflini, flimdiyi ve gelece¤i sorgular. Geri dönüfller-le yans›t›lan geçmifle dair birtak›m canl› sahneler ve tablolar, romana, bir bak›ma,12 Eylül dönemini ayd›nlatan belgesel hüviyet kazand›r›yor. Roman›n sonundaGülay’›n geçici mutlulu¤u, sevdi¤i erke¤in silahl› bir çat›flmada vurulmas›yla yeni-den karanl›¤a dönüflür. Bundan sonra o, incinen, afla¤›lanan kad›nl›k onuru ile ya-flam›n› tek bafl›na sürdürecektir. Devecio¤lu’nun Kufl Dilinde Öykünen roman›,toplumun unutmaya e¤ilimli belle¤ini uyarmas› yan›nda, u¤runa mücadele etti¤ihareket mensuplar›n›n ihanetlerini de kurmaca dünyan›n ölçüleri ve s›n›rlar› için-de elefltirmektedir.

Ayflegül Devecio¤lu’nun Kufl Diline Öykünen roman›nda verilmek istenen temel ileti nedir?

Ad›n› öykü ile duyuran Süheyla Acar, ilk roman› Ya¤mur’un Yedi Yüzü ile ro-manc›l›k yetene¤ini kan›tlar. Roman›n olay örgüsü, eflinden ve o¤lundan ayr› ola-rak Burgazada’da tek bafl›na yaflarken gizemli bir flekilde ölen doktor Ya¤mur’unbaflucuna toplanm›fl, geçmiflte yak›n iliflki içinde oldu¤u yedi kiflinin ölü ile ilgilian›msamalar› çevresinde geliflir. Kiflilikleri, yaflam felsefeleri birbirinden tamamenfarkl› olan bu yedi kifli yedi parçaya bölünmüfl bir kiflili¤i olufltururlar. Roman ki-flileri an›msamalar›yla ve gizli dünyalar›n›n ortaya ç›kmas›yla bir bak›ma kendile-riyle de yüzleflirler. Okur, parçalar› birlefltirdi¤inde roman›n bafl›nda çizilen portre-nin tam z›dd› olan bir kifli ile karfl›lafl›r: Bedenini hoyratça kullanm›fl, iç dünyas›n-da yaln›z, düflleri ile gerçeklefltirdikleri aras›ndaki çeliflkileri yaflam›fl, 12 Mart ve 12Eylül dönemlerinin siyasal olaylar›n› da kuflatan son k›rk y›l›n Türkiye gerçekleriiçinde yenilmifl, y›k›lm›fl olan bir kufla¤›n ac›lar›n›, 1980 sonras› yükselen yeni de-¤erleri ve bu de¤erler karfl›s›nda tutunamayan eski de¤erleri bünyesinde toplam›flparçal› bir kifliliktir. Acar’›n sinema tekni¤inden genifl ölçüde yararlanm›fl olmas›ve dili özgün kullanmas› roman›n› okunabilir ve ilgi çekici k›lan özelliklerdendir.Roman› benzerlerinden ay›ran önemli ve ayr›cal›kl› k›lan özelliklerinden birisi deAcar’›n kiflilerini ve ele ald›¤› dönemi tek yanl› bir flekilde yarg›lamas› ya da yü-celtmesi yerine olaylara ve sembolik kiflilerine mesafeli yaklaflmas›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Bu romanlara Adalet A¤ao¤lu’nun 12 Mart uygulamalar›n› bir fon olarak kul-land›¤› 1970’li y›llarda sa¤-sol kutuplulu¤una dayal› Türk toplumunun genel ka-rakteristi¤ini veren Bir Dü¤ün Gecesi roman›n›; Vedat Türkali’nin 90’l› y›llar›n solsöylemlere göre biçimlenmifl siyasal ortam›nda aralar›nda yafl uçurumu olan veTürkiye’nin gerçeklerine farkl› pencerelerden bakan doktor unvanl› kahraman›n›nyaflad›¤› s›ra d›fl› aflklar› konu alan, yazar›n›n da kurgusunda rol ald›¤› otobiyogra-fik karakterli Kay›p Romanlar’›n› ve yine 70’li y›llar›n romanc›s› Oktay Verel’insömüren-sömürülen kutuplulu¤unda toplumsal olaylara mizahi bir elefltiri getirenAslan Gibi Eflekler’ini eklemeliyiz.

M‹LL‹YETÇ‹/ÜLKÜCÜ BAKIfiÇat›flman›n karfl› cephesini oluflturan ve kendilerine “ülkücü” ad›n› veren grupla-r›n bak›fl aç›s›ndan yaflanan sosyal olaylar›, siyasal çat›flmalar›; ac›larla, özveriyledolu bireysel öyküleri genifl bir perspektiften de¤erlendirip okura sunan romanc›-lar da vard›r. Öne ç›kan adlardan Tar›k Bu¤ra Dünyan›n En Pis Soka¤› ve Genç-li¤im Eyvah’da 70’li y›llar›n sa¤-sol eksenli siyasal çat›flmalar›n› romana tafl›rken;Yahya Akengin, otobiyografik karakterli Dönüfl Ac›lar› roman›nda 1970’li y›llar-da büyük kente üniversite e¤itimi almak için gelen dört taflral› gencin, istemeyereksürüklendikleri olaylar›, birer yaprak gibi dökülmelerini ve e¤itimlerini tamamlaya-madan köylerine dönüfllerini ifller.

Bak›fl aç›lar› ayn› olmakla beraber görüfllerini ulusçu söylemlerle destekleyen70’li 80’li y›llar›n sa¤-sol kutuplulu¤una dayanan bölünmüfllü¤ünde “milliyetçi / ül-kücü” kesimin sorunlar›n›, görüfllerini, yaflad›klar› ac›l› yaflam› ve sonras›n› dile ge-tiren / romanlaflt›ran yazarlar aras›nda Emine Ifl›nsu, Sevinç Çokum, Mustafa Miya-so¤lu.. gibi adlardan da söz etmek yerinde olacakt›r.

Roman yazmaya 1966’da Turizm ve Tan›tma Bakanl›¤›’n›n açt›¤› yar›flma ilebafllayan Emine Ifl›nsu Öksüz (d. 1936), son roman› Buka¤›’ya kadar yazd›¤› tümromanlar›nda Türk toplumunun son k›rk y›l içinde geçirdi¤i sars›nt›lar›, yaflad›¤›buhranlar›, kitlesel dalgalanmalar›, sa¤-sol fleklinde biçimlenen kutuplaflmalar›, iyi-ce hazmedilmemifl reçetelerle ve siyasal doktrinlerle kendilerine bir yer tutmayaçal›flan ve yaflamlar›n› bunlarla yönlendiren dönemin gençli¤ini ve sorunlar›n›, ku-flak çat›flmas›n›, inanç buhran›n› ve bu buhrandan gönül yüceli¤ine ulaflman›n yol-lar›n› bir ö¤retmen yüre¤iyle, bir anne duyarl›¤›yla, içten ve yal›n anlat›m›yla öy-külefltirdi. ‹lk roman› Küçük Dünya’da ellili y›llarda Urfa’ya gelin giden üniversitee¤itimi görmüfl ‹stanbullu bir k›z›n mistik özellikler tafl›yan bu uzak yurt köflesin-de mizaç ve dünya görüflleri bak›m›ndan anlaflamad›¤› kocas› ile duygusal yak›n-l›k kurdu¤u erkek aras›nda yaflad›¤› çat›flmalar›n› iflleyen Ifl›nsu, Azap Topraklar›,Ak Topraklar, Tutsak, Çiçekler Büyür romanlara konular›n› yetmiflli y›llar›n bafl›n-da Bat› Trakya’da yaflayan Türkler’in kimliklerine yönelik bask› ve horlama alt›ndageçen yaflamlar›n› öykülemeye yönelir. Sanc›’da yetmifl öncesi sol görüfllü ö¤ren-ciler taraf›ndan öldürülen bir gencin yaflam öyküsünü; Atl›kar›nca’da yar› ayd›nla-r›n k›s›r çat›flmalar›n› ve gerçe¤i sorgulamalar›n›; 12 Mart öncesi ideolojik kutup-laflmalar›n bir fon olarak kullan›ld›¤› Cambaz’da Türkiye’deki yozlaflm›fl sendikac›-l›k faaliyetlerini; Cumhuriyet Türküsü’nde Cumhuriyetin kuruluflundan bafllayarakilk on y›l›n›n sosyal ve siyasal olaylar›n›, Mustafa Kemal ile muhalifleri aras›ndakiçat›flmalar› ve zaferin kazan›lmas›nda difli ile t›rna¤›yla mücadele eden Anadolu in-san›n›n rolünü; Kaf Da¤›n›n Ard›nda’da sol görüfllü ünlü bir kad›n romanc›n›nsevdi¤i erke¤in etkisiyle ruhsal bak›m›ndan olgunlaflmas›n›, iç huzuruna kavuflma-s›n› ifllerken; Nisan Ya¤muru, Bir Ben Vard›r Bende Benden ‹çeri ve Buka¤› gibi


tasavvufi, mistik karakterli romanlar›nda okuruna gönül ülkesine giden yolu gös-terme¤e çal›fl›r.

Emine Ifl›nsu’nun romanlar›, konu bak›m›ndan iki grupta incelenebilir. Alem-dar Yalç›n’›n tespitiyle bunlardan ilkini “insan ve insan psikolojisinin inceliklerineyönelen romanlar›” (Yalç›n 2003: 552). ikinci grubu ise 1980 öncesi ülkemizin ge-çirdi¤i sosyal ve siyasal de¤iflim içindeki ideolojik kutuplaflmalar›n toplumun de¤i-flik katlar› üzerindeki etkilerini iflleyen romanlar oluflturur.

Sanat yaflam›na öykü yazmakla bafllayan Sevinç Çokum (d. 1943), daha sonraöykü ve roman› bir arada yürütür. Romanlar›nda sosyal ve tarihsel konulara yerverir. Konusunu yaflad›¤› dönemin sosyal ve siyasal olaylar›ndan alan Zor’un ar-d›ndan yazd›¤› belgesel hüviyetli A¤ustos Bafla¤›’nda Milli Mücadele dönemindecephede ve cephe gerisinde yaflanan olaylar›; Ç›rp›nt›lar’da parçalanm›fl aileleri vegöç dram›n› Avustralya’da ayakta kalmaya çal›flan bir ailenin serüvenini; konusu-nu yak›n tarihten alan Bizim Diyar’da Osmanl› Devletinin çöküfl y›llar›n›, kaybedi-len Rumeli’yi, Balkan ve Rumeli göçlerini ve yaflanan dramlar›, 27 May›s askeri dar-besinin bir fon olarak kullan›ld›¤› Karanl›¤a Direnen Y›ld›z ve devam› niteli¤inde-ki Deli Zamanlar’da ayn› apartman› paylaflan dostlar›n birbirine yabanc›laflmalar›-n›, çözülen kiflilikleri, ihanetleri ve Aypare adl› kad›n kahraman›n›n çevresinde ye-niden bütünleflmelerini; tarihsel roman› Hilâl Görününce’de, K›r›m Savafl› y›llar›n-da K›r›m Türklerinin zengin ve renkli hayatlar›ndan kesitler sunar. Gül Yüzlüm’deköyden kente çal›flmak için göç eden dul bir kad›n›n karfl›laflt›¤› zorluklar› anlat›r.Yazar, asli kifli Zeynep’in serüveni içinde aile içi fliddete maruz kalan kad›n, aile-nin yozlaflmas›, yanl›fl bat›l›laflma gibi sorunlar› kurmacan›n s›n›rlar›nda ve edebi-lik vasf›n› zedelemeden yans›tmay› baflar›r. Sevinç Çokum’un son roman› GeceRüzgârlar›’nda ise 80’li y›llarda geçen olaylar›, ideolojilerin yerini alan yeni de¤er-leri, ideolojik kargaflalar içinde yönünü ve de¤erlerini kaybetmifl toplumun ikiyüz-lülü¤ünü, mizahi ve ironik bir üslupla elefltirir.

Sevinç Çokum, sosyal içerikli romanlar›nda hangi konular› ve izlekleri ifllemektedir?

Sevinç Çokum, sosyal içerikli romanlar›nda Türk toplumunun yetmiflli y›llardanbafllayarak geçirdi¤i h›zl› de¤iflmeleri, birtak›m dalgalanmalar›, 1980 sonras›n›n ye-ni de¤erlerine uyum sa¤lamakta güçlük çeken insanlar›n çeflitli ruhsal durumlar›-n›, yaln›zl›k ve yabanc›laflmay› ifller. Tarihsel romanlar›nda ise d›fl Türklerin kim-liklerini ve kültürlerini korumak için yapt›klar› mücadeleleri onlar›n renkli dünya-lar›n› insanc›l ve ulusçu bak›fl aç›s›ndan dile getirir.

fiiir, öykü ve roman› bir arada yürüten Mustafa Miyaso¤lu (d. 1946), ilk roma-n› Kaybolmufl Günler’de (1975 MKV Ödülü) 1960 sonras›nda ortaya ç›kan sosyalve düflünsel plandaki de¤ifliklikleri, üniversite e¤itimi yapan kiflilerinin aflklar›n›,ac›lar›n›, k›saca anlams›z çat›flmalarla, kavgalarla yitip giden bir gençli¤in hayat›n›anlat›r. ‹kinci roman› Dönemeç’te (1980 TYB arma¤an›) Anadolu insan›n›n iç dün-yas›n› aralamaya çal›fl›r. Pek çok romanc›n›n göz ard› etti¤i ya da s›n›f çat›flmas›için bir araç olarak kulland›¤› bu insanlar›n zengin ve renkli dünyalar›, gelenekselaile içindeki anlaflmazl›klar›, k›r›lmalar› ve parçalanmalar›; aflk, dü¤ün, ölüm çev-resinde verilen bölgesel renkler içinde, hepsinden önemlisi özgün ve fliirsel bir ro-man diliyle okura yans›t›l›r. Güzel Ölüm, Do¤u metaforlar›yla ve geleneksel söy-lemlerle biçimlenmifl fantastik bir aflk öyküsü, ya da maddi aflktan ilâhî aflka yüce-len benzersiz bir aflk öyküsüdür. Miyaso¤lu’nun TYB taraf›ndan ödüle lây›k bulu-nan son roman› Bir Aflk Serüveni’nde ise bir aflk öyküsü çevresinde toplumun son


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

otuz y›ll›k de¤iflim serüvenini ele al›r. Romanda tüm beklentilerin genç kufla¤›nomuzlar›nda oldu¤una özellikle dikkat çekilir. Miyaso¤lu, romanlar›ndaki sa¤lamolay örgüsü, güçlü karakterleri, ve bu karakterlerinin zengin iç dünyalar›yla Türkroman›n›n önemli adlar› aras›nda kabul edilmelidir. Bu adlara Ahmet Bican Erci-lasun’un bir grup akademisyenin Türk cumhuriyetlerinden Özbekistan’a yapt›kla-r› gezi s›ras›nda yaflad›klar› serüvenler çevresinde, Türk ayd›n›n›n son 40 y›lda dü-flünsel planda yaflad›¤› de¤iflimi ve geliflmeleri de içine alan an›-roman hüviyetin-deki Gülnar roman› da eklenebilir.

Mustafa Miyaso¤lu’nun romanlar›n›n baflar›s› nereden gelmektedir?

Bu adlar d›fl›nda Alev Alatl›’n›n ‘hepimizin içinde bask›c›, despot bir kiflilik ya-tar; aileden bafllayarak ald›¤›m›z tek yanl› ve boyun e¤meye, tart›flmas›z itaat et-meye güdüleyen e¤itim anlay›fl› zamanla fark›na varmaks›z›n bizleri de iflkenceciyap›verir’ temel düflüncesinden yola ç›karak 12 Mart, 12 Eylül öncesi siyasal olay-lar› elefltiren ‹flkenceci roman›n›; Mehmet Niyazi Özdemir’in çat›flmalar›n arkaplan›ndaki kimlik sorununa dikkat çekti¤i Var Olma Kavgas›’n› ve Rusya’dan ka-çan ana ile o¤ulun ölümle sonuçlanan serüvenlerini iflledi¤i Ölüm Daha Güzeldiromanlar›n› ve Hasan Kay›han’›n Türkiye’deki üretim iliflkilerinin ve siyasal yap›-n›n çarp›kl›¤›n› ele ald›¤› Beyler Aman, Nihat Genç’in Dar Alanda Tufan, DünKorkusu, Konufltu¤umuz Gibi Uzaklara, Bu Ça¤›n Soylusu romanlar›n›n da bura-da an›lmas› gerekir.

Sonuç olarak 12 Mart 12 Eylül romanlar› ad›n› verdi¤imiz 70’li ve 80’li y›llar›nbüyük ölçüde bir dünya görüflüne angaje olmufl, daha çok kutuplaflmalara dayal›an›-romanlar›, bir döneme ›fl›k tutmalar› bak›m›ndan edebi niteliklerinden çok sos-yolojik de¤erleriyle belleklerde yer edindiler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5


12 Mart ve 12 Eylül romanlar›n›n genel karakte-

risti¤ini aç›klayabilmek.

Dönemin romanlar›, konular›n› 12 Mart ve 12 Ey-lül dönemi s›k›yönetim uygulamalar›ndan al›r.Roman yazarlar› 1970’li ve 80’li y›llarda yaflad›k-lar› ya da serüvenlerine tan›k olduklar› yak›n çev-relerinin arkadafllar›n›n yaflam öykülerini sahipolduklar› dünya görüflü do¤rultusunda ve an›la-r›yla ve birtak›m belgelerle destekleyerek roman-laflt›r›rlar.

Dönem romanlar›n›n düflünsel yap›s›n› ay›rt

edebilmek

12 Mart ve 12 Eylül dönemini konu alan roman-lar›n düflünsel yap›s›, özellikle 68 kufla¤›n›n ya-flam öykülerini konu alanlar, marksizmden bes-lenen s›n›f çat›flmas› üzerine kuruludur. Karfl›tgücü oluflturanlar ise milli duygulardan beslenengörüflleri ile yerleflik düzenin sürdürülmesi içinmücadele ederler.

Dönem romanc›lar›n›n ay›r›c› vas›flar›n› aç›k-

layabilmek.

Dönemin romanlar›, kendile-rine 68 kufla¤› ad›n›veren devrimci ve yine kendilerini ülkücü diyeniteleyen milliyetçi gençler aras›ndaki çat›flmala-r› ele al›r. Ancak hepsinin ortak mücadele alan›,yan› askeri idarenin yapt›¤› bask›ya ve sindirme-ye yönelik uygulamalard›r.

Belli bir düflünceye odakl› romanlar›n bak›fl aç›-

lar›n› saptayabilmek.

Farkl› kutuplara mensup roman kahramanlar› ay-n› uygulamalara tabi olmalar›na ve ayn› ac›lar›yaflamalar›na ra¤men, olan› biteni ba¤l› bulun-duklar› ideolojinin penceresinden de¤erlendirirve bafllar›na gelenlerden karfl› kutuptakileri so-rumlu tutarlar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›daki yazardan hangisi romanlar›nda 12 Martmuht›ras› ve sonras›ndaki uygulamalara yer vermifltir?

a. Attila ‹lhanb. Elif fiafakc. Ayfle Kulind. Tar›k Bu¤ra e. Peyami Safa

2. Afla¤›dakilerden hangisi 12 Eylül uygulamalar›n› ro-man›nda ifllemifl yazarlar aras›nda yer almaz?

a. Nazl› Erayb. Kemal Tahirc. Latife Tekind. Ayflegül Devecio¤lue. Samim Kocagöz

3. Afla¤›dakilerden hangisi 12 Mart dönemi uygula-malar›n› konu edinen yazarlar›n özelliklerinden biride¤ildir?

a. 68 kufla¤› olarak ünlenen siyasal gruplar aras›n-da bulunmufl, eylemlere kat›lm›fl ya da kufla¤›ndüflüncelerine romantik bir yak›nl›k duymufl ki-fliler olmas›

b. Yaflamlar›n› öykülefltirdikleri, ço¤unlukla çevre-leriyle uyumsuz ve isyankâr kifliler olmas›

c. Roman kiflileri üzerinden Cumhuriyet’in kaza-n›mlar›n› tekrar tart›flmaya açmalar›

d. Söylemlerinin yerleflik düzene karfl› ç›kan, s›n›fçat›flmas›n› ön plana ç›karan kutupluluk üzerineolmas›

e. Romantik, realist ya da do¤alc› ak›ma ba¤l› olsa-lar da en büyük hedeflerinin yaflad›klar› döne-min gerçeklerini yans›tmas›

4. Afla¤›da verilen yazar-eser efllefltirmelerinden hangi-si do¤rudur?

a. Ayla Kutlu - Cambazb. Tar›k Bu¤ra - Zorc. Çetin Altan - Sevgili Ars›z Ölümd. Ayflegül Devecio¤lu - Kufl Diline Öykünene. P›nar Kür - Tek Kiflilik Ölüm

5. “Romanda bir gece içinde meydana gelen tüm olay-lar, bir örgüt evinin bir gece aniden bas›lmas› ve evdebulunanlar›n tutuklanmalar› ile bafllar, karakolda sorgu-lanmalar› ve flafak vakti serbest b›rak›lmalar› ile sonaerer.”Yukar›da bahsi geçen eser ve yazar› afla¤›dakilerdenhangisinde birlikte verilmifltir?

a. Sevgi Soysal - fiafakb. Nazl› Eray - Sis Kelebekleric. Çetin Altan - Büyük Gözalt›d. Samim Kocagöz - Tart›flmae. P›nar Kür - Yar›n Yar›n

6. Kendilerine ülkücü ad›n› veren gruplar›n bak›fl aç›-s›ndan yaflanan sosyal olaylar› ve siyasal çat›flmalar› ge-nifl bir perspektiften de¤erlendirip okura sunan yazarlarafla¤›dakilerden hangisinde birlikte verilmifltir?

a. Adalet A¤ao¤lu - Elif fiafakb. Erhan Bener - Timur Ertekinc. P›nar Kür - Emine Ifl›nsud. Vedat Türkali - Gürsel Korate. Tar›k Bu¤ra - Yahya Akengin

7. Afla¤›da verilen Sevinç Çokum’a ait eser ve konu efl-lefltirmelerinden hangisi yanl›flt›r?

a. Zor - Yaflad›¤› dönemin sosyal ve siyasal olayla-r› anlat›r.

b. A¤ustos Bafla¤› - Milli Mücadele Dönemi’ndecephede ve cephe gerisinde yaflanan olaylar› an-lat›r.

c. Ç›rp›nt›lar - Parçalanm›fl aileleri ve göç dram›n›Avustralya’da ayakta kalmaya çal›flan bir aileninserüvenini anlat›r.

d. Bizim Diyar - Osmanl› Devleti’nin çöküfl y›llar›-n› anlat›r.

e. Deli zamanlar - Üç ülkücü gencin karfl› gruplar-la tart›flmalar›n› ve mücadelelerini konu edinir.

8. Afla¤›dakilerden hangisi Mustafa Miyaso¤lu’na aiteserlerden biri de¤ildir?

a. Gülnarb. Dönemeçc. Güzel Ölümd. Aflk Serüvenie. Kaybolmufl Günler



9. “Bu roman›nda ellili y›llarda Urfa’ya gelin giden üni-versite e¤itimi görmüfl, ‹stanbullu bir k›z›n mistik özel-likler tafl›yan bu uzak yurt köflesinde mizaç ve dünyagörüflleri bak›m›ndan anlaflamad›¤› kocas› ile duygusalyak›nl›k kurdu¤u erkek aras›nda yaflad›¤› çat›flmalar› ifl-lemifltir.”Yukar›da bahsi geçen eser ve yazar› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Sevinç Çokum - Ç›rp›nt›larb. Emine Ifl›nsu - Küçük Dünyac. Ayflegül Devecio¤lu - Kufl Diline Öykünen d. Süheyla Acar- Ya¤murun Yedi Yüzüe. Erdal Öz - Yaral›

10. Afla¤›daki yazar - eser efllefltirmelerinden hangisido¤rudur?

a. Tahir Abac› - Sanc›b. Gürsel Korat - Iss›zl›¤›n Ortas›nda c. Vedat Türkali - Gizli Emir d. Melih Cevdet Anday - ‹sa’n›n Güncesi e. Samim Kocagöz - Sisli Yaz

12 Mart roman›n›n amac› ve yap›s›Berna Moran12 Mart döneminin yap›tlar›na bakt›¤›m›z zaman bun-

lar›n Anadolu roman› ile, temelde ayn› sorunsal› pay-

laflt›klar› ve aralar›nda bu bak›mdan bir süreklilik ol-

du¤u söylenebilir. Çünkü Anadolu roman›n› haz›rla-

yan sosyal ve siyasal koflullar zamanla k›rsal kesimin

s›n›rlar›n› aflm›fl, kentlere atlam›fl ve toplumsal bir pat-

lamayla sonuçlanm›flt›r. Baflka bir deyiflle Anadolu ro-

man›nda gördü¤ümüz haks›z düzene isyan, sömürüye

baflkald›r› 1960 ve 70’lerin kargaflal› büyük kentlerinde

gerçekten yaflanm›fl ama yap›lan eylemlerin, baflkald›r›

hareketlerinin kendileri de¤il, yenilgiden sonraki afla-

ma yans›t›lm›flt›r romana.

Yaflar Kemal’in Orhan Kemal’in, Fakir Baykurt’un ve

Kemal Bilbaflar’›n yap›tlar›nda önemli yer tutan haks›z

düzen, sömürülen köylü ve kurtar›c› temalar›ndan olu-

flan üçlü formül 12 Mart öncesi ve sonras›nda da vard›r,

ama o günün toplumsal gerçekli¤ine transpoze edilmifl

olarak. Anadolu roman›nda sömürülen köylünün yeri-

ni12 Mart öncesinde Türkiye halk›, sömüren toprak a¤a-

s›n›n yerini de kapitalist burjuva s›n›f› al›r. Anadolu ro-

man›nda baflkald›ran kurtar›c› figürü bir köylüdür. 12

Mart öncesinde devrimci gençlik üstlenir bu ifllevi.

.....

1960’l› y›llar halk kitlelerince özgürlükleri ve haklar›

konusunda bir uyan›fl›n yafland›¤› y›llard›r. Kuflku yok

ki bu uyan›fl›n ve buna ba¤l› taleplerin ileri sürülmesi-

ne olanak sa¤layan (sonradan egemen güçlerin ‘lüks’

diye nitelendirdikleri) 27 May›s Anayasas›d›r. Bu ana-

yasa bas›n özgürlü¤üne, yarg›n›n ba¤›ms›zl›¤›na, sen-

dikal haklara, üniversite özerkli¤ine iliflkin yasalarla

en az›ndan sosyalist teorinin genifl zümrelerce tan›n-

mas› ve prati¤e geçirilebilmesi için gerekli ortam› haz›r-

lad›. Bu y›llar sosyalizm ile ilgili bir faaliyetin ç›¤ gibi

büyüdü¤ü, yabanc› dillerden kitaplar›n çevrildi¤i, sol

teorinin dergilerde hararetle tart›fl›ld›¤› y›llard›r.

.....

Egemen güçler 1960’lardan beri geliflen solu ezmek için

gençlik hareketlerini bir gerekçe olarak kullanmak he-

sab› içindeydiler ve hatta aralar›na provokatörler yer-

lefltirerek solu eyleme k›flk›rtmaktan geri kalmad›lar.

Sonuçta 1 Mart darbesi bir ‘balyoz’ gibi indi; insanlar

kovaland›, tutukland›, iflkence gördü, hapse at›ld›, kimi

gençler as›ld›.

Okuma Parças›


Toplumda yaflanan böylesine büyük bir sars›nt›n›n ede-biyata yans›mamas› düflünülemez. Onun için 12 Martdönemini konu edinen, etmese de, anlatt›¤› kurmacadünyada ona yer veren romanlar yaz›lmas› do¤ald›r....Neyi iletmeye çal›fl›yorlard› yap›tlar›nda? O dönemdeTürkiye’nin büyük kentlerinde, özellikle Ankara’da ve‹stanbul’da diyebiliriz ki iki ayr› dünya oluflmufl gibiy-di. Bunlardan biri cezaevlerinin, karakollar›n, s›k›yö-netim ve kontr-gerillan›n kapal› dünyas› ve orda yafla-nanlard›. ‹kincisi bu dünyan›n d›fl›nda kalan halk›ngünlük dünyas›. Yazarlar cezaevindeki yaflam koflulla-r›n›, iflkenceyi, zorbal›¤› yazmakla okura, iyi tan›ma-d›¤› ac›mas›z bir dünyan›n kap›lar›n› aralam›fl oluyor-lard›. Okur, yabanc›s› oldu¤u bir dünyaya ait gerçekle-ri anlatan romana, s›rf yeni bir fleyler ö¤rendi¤i için bi-le ilgi duyar. Kald› ki 12 Mart romanlar›n›n konusuokur için yaln›z yeni ve ilgi çekici de¤il, çarp›c› ve sar-s›c›yd› da.Bu durum 12 Mart romanlar›n›n kimi özelliklerini be-lirler. Söz konusu kapal› dünyay› okura açmak isteyenyazar›n, roman›n bafl kiflisi olarak egemen güçlerinzorbal›¤›n›, karakollar›, cezaevlerini tan›yan, iflkence-yi bilen birine ihtiyac› vard›r. Onun için bu yap›tlar›nhemen hepsinde bafl kifli emniyet kuvvetlerince yaka-lanm›fl bir devrimcidir. Daha önceki devrimci yaflam›romanda anlat›lmaz, ya da k›saca geçifltirilir.12 Mart romanlar›n›n bu özelli¤i, ortak bir özelli¤i be-raberinde getiriri. O da roman baflkiflilerinin edilgin ki-fliler olmalar›d›r. Bunlar say›s›z kollar› olan büyük biryarat›¤›n karfl›s›nda çaresiz durumdad›rlar. Genelderoman kahramanlar› etkinlikleriyle olaylara yön ve-ren, hiç de¤ilse olay örgüsünün gelifliminde kararlar›y-la rol oynayan kiflilerdir. 12 Mart romanlar›nda isedevrimci genç, bafl›na gelenlere katlanmak zorundaolan bir solcudur. Olaylara yön veren ise karfl› güçler-dir. Bu romanlarda ac›mas›z yarat›¤›n kollar›ndan bi-ri devrimcinin evinin kap›s›ndan içeri uzan›r ve onuyakalar götürür. O andan itibaren devrimci genç edil-gin duruma düfler. (...) Görüldü¤ü gibi bir zamanlar flu ya da bu flekilde hare-kete kar›flm›fl oldu¤unu anlad›¤›m›z bu devrimcilerin,romanda yakaland›ktan sonraki yaflamlar› ele al›n-makta, etkin olduklar› günler de¤il edilgin olduklar›günler anlat›lmaktad›r. Çünkü yapt›klar› de¤il, onlarayap›lanlard›r önemli olan. Baflar›s›zl›¤a u¤ram›fl dev-rim hareketi arka plandad›r, ön plana ç›kar›lan ise ege-men güçlerin keyfi davran›fllar›, zorbal›klar› ve yapt›k-lar› zulümdür.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Bak›flya da 68 Kufla¤›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Bak›flya da 68 Kufla¤›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Mart/12 Eylül Roman veRomanc›lar›n›n Genel Karakteristi¤i” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Bak›flya da 68 Kufla¤›” ve “Milliyetçi ya da Ülkücü Ba-k›fl” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dönem Romanlar› ‹çin Ti-pik Bir Model: fiafak” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumcu Gerçekçi Bak›flya da 68 Kufla¤›” ve “Milliyetçi ya da Ülkücü Ba-k›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milliyetçi ya da Ülkücü Ba-k›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milliyetçi ya da Ülkücü Ba-k›fl” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milliyetçi ya da Ülkücü Ba-k›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Dönemin Yarg›lan›fl› yada 12 Mart/12 Eylül Romanlar›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

12 Mart ve 12 Eylül uygulamalar›n› konu alan romanlar-daki kahramanlar, ço¤unlukla çevreleriyle uyumsuz,yaln›zl›k çeken, isyankâr, biraz marjinal kiflilerdir. Söy-lemleri, ço¤unlukla yerleflik düzene karfl› ç›kan, s›n›fçat›flmas›n› ön plana ç›karan kutupluluk üzerinedir.

S›ra Sizde 2

Sevgi Soysal, 12 Mart romanlar›n›n karakteristik yap›s›-na ba¤l› kalarak roman›n yap›s›n› ikili bir çat›flma üze-rine kurar: Biri kendilerine devrimci ad›n› veren genç-lerle onlar›n karfl›s›ndan yer alan egemen güçler aras›n-daki d›fl çat›flma; öteki kendi aralar›ndaki kimliklerinive eylemlerini sorgulad›klar› iç çat›flmad›r. Dönem romanlar› için model oluflturan P›nar Kür’ünYar›n Yar›n roman› ise çat›flman›n bir taraf›n› oluflturan68 kufla¤›n›n ideolojik söylemleri çevresinde biçimlen-mifl kurgusal hayatlardan kesitler sunar.

S›ra Sizde 3

Devecio¤lu’nun Kufl Dilinde Öykünen roman›, toplu-mun unutmaya e¤ilimli belle¤ini uyarmas› yan›nda, u¤-runa mücadele etti¤i halktan kiflilerin, hatta devrimciarkadafllar›n›n ihanetlerini de kurmaca dünyan›n ölçü-leri ve s›n›rlar› içinde elefltirir.

S›ra Sizde 4

Sevinç Çokum, sosyal içerikli romanlar›nda Türk top-lumunun yetmiflli y›llardan bafllayarak geçirdi¤i h›zl›de¤iflmeleri, birtak›m dalgalanmalar›, 1980 sonras›n›nyeni de¤erlerine uyum sa¤lamakta güçlük çeken in-sanlar›n çeflitli ruhsal durumlar›n›, yaln›zl›k ve yaban-c›laflmay› ifller.

S›ra Sizde 5

Mustafa Miyaso¤lu, romanlar›ndaki baflar›s›n› sa¤lamolay örgüsüne, güçlü karakterlerine ve bu karakterlerinzengin iç dünyalar›n›n yans›t›lmas›na borçludur.

Belge, Murat. (1994). “27 May›s’›n Edebiyat›m›za Yans›-mas›”, “12 Mart Romanlar›”,’ “Bir Edebiyat Malzeme-si’ Olarak 12 Mart Yaflant›s›”, “12 Mart Filmleri” Ede-

biyat Üstüne Yaz›lar. ‹stanbul: YKY. Korat, Gürsel. (1998). “1960’tan 1998’e Romanda Yeni

Yönelifller”, Cumhuriyet dönemi Türk Edebiyat›

Sempozyumu, 22-22 Kas›m 1998. Ankara: Edebi-yatç›lar Derne¤i Yay›nlar›.

Moran, Berna. (1994). Türk Roman›na Elefltirel Bir

Bak›fl, 3. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Mutluay, Rauf. (1976). 50. Y›l›n Türk Edebiyat›. 3. Ba-

s›m, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.Mutluay, Rauf. (1970). 1970’de Roman ve Hikâyemiz,

1971 Varl›k Y›ll›¤›. ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›, 40-41.Önal, Mehmet. (Aral›k 1982). “Küçük Dünya, Töre”,

Edebiyat›m›zda Ifl›nsu: Emine Ifl›nsu Özel Say›-

s›. 12, 139.

Türkefl, A. Ömer. (2004), “12 Mart”, Kitap Gazetesi.

[email protected]ürkefl, A. Ömer. (2000-2004). “Kitap Elefltirileri genel

ad› alt›nda yay›mlanan 2000 sonras› romanlar› ile il-gili muhtelif yaz›lar,” [email protected].

Yalç›n, Alemdar. (2003). “Siyasal ve Sosyal De¤iflmelerAç›s›ndan Cumhuriyet Dönemi” Ça¤dafl Türk Ro-

man› 1946-2000. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türk roman›nda feminist söylemin ne oldu¤unu aç›klayabilecek,Türk Edebiyat›nda kad›n yazarlar ve iflledikleri konular› de¤erlendirebilecek,1950 sonras›nda kad›n yazarlar›n hangi kategoriler alt›nda de¤erlendirildi¤i-ni aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Feminizm• Feminist Söylem • Fatma Aliye Han›m • Safiye Erol • Popüler Kad›n Romanc›lar• Ayfle Kulin• Veda - Esir fiehirde Bir Konak

• Sevgi Soysal • Adalet A¤ao¤lu• Bir Dü¤ün Gecesi • Halide Edip Ad›var • Latife Tekin • Nazan Bekiro¤lu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Ça¤dafl Türk Roman› Feminist Söylem veKad›n Yazarlar

• FEM‹N‹ST SÖYLEM• KADIN YAZARLAR


FEM‹N‹ST SÖYLEMFeminizm, kad›nlar›n erkeklere k›yasla daha güç flartlar alt›nda yaflad›klar›n›, ö¤re-nim görme, yükselme, toplum içinde sayg›n bir yer edinme gibi konularda hakla-r›n›n yendi¤ini hissedip bunu dile getirme ve bu alanda mücadele etmeyi amaçlar(Aytaç, 2006). Feminist söylem de bu amaçlar do¤rultusunda sesini yükseltmek,yazmak ve konuflmakt›r.

Kad›n yazarlar, feminizmi kad›n haklar›n› koruman›n bir misyonu olarak alg›la-m›fllard›r. Kad›n haklar›n› korumak genellikle flu noktalarda geliflmifltir:

a. Ö¤renim hakk› elde etmek, b. Beyin gücü ile ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› elde etme mücadelesi,c. Meslek sahibi olman›n yan›nda anne ve efl olma flanslar›n› zorlamak, d. Kad›na uygulanan fliddeti sona erdirmek, e. Kad›n›n cinsel özgürlü¤ünü savunmak, f. Bedenine sahip ç›kma hakk›. Türk edebiyat›nda kad›n yazarlar taraf›ndan sorgulanan bu haklar, bafllang›çtan

günümüze kadar birçok roman›n konusu olmufltur. Yaz›lan romanlar, bu romanlarçevresinde yap›lan tart›flmalar yaklafl›k 115 y›ll›k bir süreçte kad›nlar›n birçok prob-leminin toplum taraf›ndan alg›lanmas›n› ve yeniden düzenlenmesini sa¤lam›flt›r. ‹nciEnginün, bu konuyu bir e¤itim problemi olarak görmektedir. (Enginün, 2001: 295).

Türk roman›nda kad›n haklar›n› ve kad›nlar›n yaflad›klar› problemleri dilegetiren kad›n yazarlar, günümüzde edebiyat etkinliklerinin önemli bir k›sm›n›oluflturmaktad›r.

Feminizm nedir, çerçevesi nas›l çizilmifltir?

KADIN YAZARLAR Kad›n›n Türk toplumunda ve kültür hayat›nda evin içerisinden ç›k›fl› Tanzimat’tansonrad›r:

“Tanzimat’tan sonra kad›n›n toplum hayat›nda etkili olmas› ve e¤itilmesi konusu

daha ziyade ev ve çocu¤un yetifltirilmesi aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Yine de k›zlar›n

e¤itimine önem verildi¤i, ilk kad›n gazete ve dergilerinin ç›kt›¤› dönem, bu dönem-

dir. Türkçülük ak›m› bu konuya öncelik vermifl ve II. Meflrutiyetten itibaren kad›n

toplum hayat›nda kendisini kuvvetle hissettirmifl ve Milli Mücadelede de her kesim-

den kad›n vatan savunmas›na koflmufltur.” (Enginün, 1979: 288-289).

Feminist Söylem ve Kad›nYazarlar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

‹lk Türk kad›n romanc› olan Fatma Aliye Han›m (1864 -1936), önceleri Fran-s›zca’dan tercümeler yapm›fl, sonralar› ise Ahmed Midhat Efendi üslûbunu and›ranromanlar yazm›flt›r. Fatma Aliye 1892’de yay›mlanan “Muhaderat” adl› ilk roman›n-da kad›n problemlerini ele almaktad›r. Burada kad›n›n toplum ve çal›flma hayat›-n›n içerisinde yer almas› ifllenir. Fatma Aliye Han›m›n çal›flmalar› bununla s›n›rl›de¤ildir. Uhuvvet (1897) ve Udi (1899) roman›nda kad›n›n çal›flma hayat›ndaki ye-rini anlat›r. Han›mlara Mahsus Gazete’de de bu konularla ilgili yaz›lar kaleme al›r.1908 II. Meflrutiyet’e kadar Fatma Aliye Han›m, neredeyse tek kad›n yazard›r. II.Meflrutiyet döneminde Halide Edip -Ad›var (1882-1964), romanlar›n›n kahramanla-r›n› kad›nlar aras›ndan seçer. Toplumun sosyal ve kültürel problemlerine bir kad›ndikkatiyle yönelir (Enginün, 1979: 189). Handan (1912), Ateflten Gömlek (1922),Kalp A¤r›s› (1924), Zeyno’nun O¤lu (1926) romanlar›nda Türk k›zlar›n›n felaketlerdönemindeki portreleri dikkatlere sunulur. Sinekli Bakkal’daki (1936) Rabia tipi ilede¤er çat›flmalar› yaflayan kad›n tipi ifllenir.

Cumhuriyet öncesinde Türk kad›n romanc›lar› kimlerdir, eserlerinde kad›nlara dair han-gi konular› ifllemifllerdir?

Cumhuriyet Döneminde Yetiflen ‹lk Kad›n YazarlarMüfide Ferit Tek (1892 - 1971), fiükûfe Nihal Baflar (1896 - 1973), Halide NusretZorlutuna (1901 - 1983), Güzide Sabri Aygün (1886 - 1946); Cumhuriyet’in ilk dö-neminin kad›n yazarlar›d›r. Cumhuriyet döneminin bu ilk kad›n yazarlar› HalideEdip Ad›var’›n devam› niteli¤inde eser vermifllerdir. Müfide Ferit Tek (1892-1971), Aydemir (1918) isimli Turanc› düflüncenin izlerini tafl›yan roman›yla tan›n-m›flt›r. Roman, Rusya’da esaret alt›nda yaflayan Türkler’in siyasal ve sosyal prob-lemlerini konu edinir. Anadolu d›fl›ndaki Türkler’i kucaklamak arzusu söz konusuedilmifltir. Olay; Demir Bey’le Hazin’in Türklük düflüncesi çevresinde ortaya ç›kanve geliflen aflklar›d›r. Hazin’in kiflili¤i ile, belki de kad›n yazar olman›n sorumlulu-¤u ile, kad›n›n toplum içerisindeki yeri dile getirilir. Müfide Ferit Tek’in Pervane-ler (1924), roman›nda ise yabanc› okullarda e¤itim gören Türk k›zlar›n›n milli ben-liklerinden uzaklaflmalar› ifllenir. Yabanc› okullar›n yürüttü¤ü misyonerlik faaliyet-leri anlat›l›r. Müfide Ferit, her iki roman›nda da, kad›n›n toplumdaki yerini ve iflle-vini, kad›n›n milli görevleri çevresinde dikkatlere sunmaya çal›flmaktad›r.

fiükûfe Nihal (1896-1973); Renksiz Ist›rap (1928), Yakut Kayalar (1931), ÇölGünefli (1933), Yaln›z Dönüyorum (1938), Çölde Sabah Oluyor (1951), Vatan›m‹çin (1955) romanlar›nda kad›nlar›n dünyas›n› anlat›r. Renksiz Ist›rap ve Yakut Ka-yalar’da, genç k›zlar›n istemedi¤i evlili¤e zorlanmalar›n›n elefltirisini yapan fiükûfeNihal; Çöl Günefli’nde genç k›zlar›n evlilikte nelere dikkat etmeleri gerekti¤i üze-rinde durur. Yaln›z Dönüyorum, roman›nda Y›ld›z’›n içinde bulundu¤u yaln›zl›¤›hat›ra formunda dile getirmektedir:

“fiükûfe Nihal’in Çölde Sabah Oluyor ve Vatan›m ‹çin d›fl›nda kalan romanlar› ka-

d›n romanlar›d›r. Yarat›lan bir ana kad›n kahraman etraf›nda kad›n ve kad›nl›kla

ilgili meseleler söz konusu edilir. Bunlar›n bafl›nda evlilik meselesi ve yanl›fl evlilikler

gelir. Buna ba¤l› olarak efl seçimi, evlilik hayat›, bu evlilik hayat›ndaki paylafl›mlar

ve kad›nlar›n e¤itimi gelir. Burada yazar› en çok meflgul eden fley evlili¤in basit bir

beraberlik hatta Çöl Günefli’nde ifade edildi¤i gibi kad›n›n hayat sigortas› olarak gö-

rülmesinin yanl›fll›¤›d›r.” (Argunflah, 2002: 193).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Halide Nusret Zorlutuna (1901-1984), romanlar›n› daha çok yaflad›klar› veizlenimleri çevresinde kurgulam›flt›r. Bu romanlar›; Küller (1921), Sisli Geceler(1925), Gülün Babas› (1933), Büyükanne (1971), Ayd›nl›k Kap› (1974), Aflk ve Za-fer (1978) isimlerini tafl›r. Gülün Babas›’nda Edirne, Aflk ve Zafer’de de Urfa’da ö¤-retmenlik yapt›¤› y›llar›n izlenimlerini anlat›r. Büyükanne roman›nda da, çok iyi birö¤retmenin bütün kötülüklere bile iyilikle karfl›l›k veren mizac› anlat›lmaktad›r.

Bu dönemin bir baflka yazar› da Güzide Sabri (Aygün)’dür. Daha önce ÖlmüflBir Kad›n›n Evrâk-› Metrukesi (1905) roman›yla ünlenen Güzide Sabri’nin HicranGecesi (1930) roman›nda Serap adl›, evlatl›k al›nm›fl bir genç k›z›n yaflad›¤› yasakaflk ile toplumun koymufl oldu¤u kurallar aras›ndaki duruflu anlat›lmaktad›r. Serap,yafll› bir erkek olan Faz›l fiükrü ile evlenmek zorunda kalm›flt›r. Bu evde Faz›l fiük-rü’nün arkadafl›n›n o¤lu Celal’le tan›fl›r. Serap ile Celal aras›nda bafllayan aflk ilifl-kisi, karfl›s›nda toplumun yap›l›r yahut yap›lmaz dedi¤i davran›fl de¤erlerini bulur.Bu aflk yap›lmaz grubundad›r. Bu durumda Celal - ‹lhan iliflkisi devreye girer. Ce-lal, ‹lhan’› alarak uzak diyarlara gider. Serap da intihar eder. Hicran Gecesi, ele al-d›¤› konu ve iliflkiler bak›m›ndan Aflk-› Memnu’yu hat›rlatmaktad›r. Necla (1941)adl› roman›nda, genç k›zlar›n s›k›nt›, ac› aflk ve aldatma ile dolu dünyalar› dikkat-lere sunulur. Son roman› Mâzî’nin Sesi (1944), genç ve güzel bir k›z olan Feri-ha’n›n hat›ra defteri biçiminde oluflturulmufltur.

Güzide Sabri’nin romanlar›nda genç k›zlar›n ilgiyle okuyup heyecan duyaca-¤› konular ele al›nm›fl, iliflkiler bu tarzda düzenlenmifltir. Güzide Sabri’nin özel-likle kendi döneminde, romanlar›ndaki kurgusal eksikliklere ra¤men, çok oku-nan bir yazar oldu¤unu, döneminin sanat anlay›fl›na uygun eserler kaleme ald›¤›-n› söyleyebiliriz.

Yukar›da eserlerinin özelliklerini verdi¤imiz kad›n yazarlar, Halide Edip’in de-vam› niteli¤inde romanlar kaleme ald›lar. Bu romanlar›nda genellikle de kad›n›ntoplum içerisindeki yerine ve mücadelesine yer verdiler. Bir bak›ma kendileriniCumhuriyetle birlikte yeni Türk toplumundaki kad›nlar›n temsilcisi kabul ettiler veonlar› ayd›nlatma görevini üstlendiler. Ancak ‹nci Enginün’ün tespitiyle kad›n ya-zarlar›m›z›n kendi yaflant›lar›n› aksettirdikleri de unutulmamal›d›r: “Günümüzünkad›n yazarlar›n›n birço¤u kad›n duyarl›l›¤› ve söylemini, büyük ölçüde kendi ya-flant›lar›ndan alarak ifllemektedirler.” (Enginün, 2001: 295).

Cumhuriyet döneminin ilk dönemindeki kad›n yazarlar›n›n romanlar›n›n özelliklerinelerdir?

1950 Sonras›nda Kad›n Yazarlar

Milliyetçi - Maneviyatç› Görüfle Sahip Olanlar ve Tarihsel PerspektifleYazanlarYine Halide Edip Ad›var çizgisinin devam› diyebilece¤imiz bu kad›n yazarlar Milliedebiyat ak›m› içerisinde yetiflenlerdir. Romanlar›nda milliyetperver bak›fl aç›s›çevresinde gelene¤e ba¤l› kad›n hâkimdir. Samiha Ayverdi (1906 - 1993), SafiyeErol (1900 - 1964), Emine Ifl›nsu (1938), Sevinç Çokum (1943), Nazan Bekiro¤lu,Fatma Karab›y›k Barbaroso¤lu bu kad›n yazarlar›m›zdand›r.

Sâmiha Ayverdi (1905 - 1993), romanlar›n› daha çok tasavvuf düflüncesi çev-resinde kurar. Ayr›ca Do¤u-Bat› çat›flmas›, dolay›s›yla da geçmifl-hâl çat›flmas› datemel konular›ndand›r. Ayverdi, olaylardan çok insanlar›n iç dünyalar›na yönelir.Onun romanlar›nda ifllenen aflk asla cinsellik boyutuna eriflmez, daha ziyade duy-

1136. Ünite - Feminist Söy lem ve Kad›n Yazar lar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

gu aflamas›ndad›r. Romanlar›ndaki kiflilerin büyük ço¤unlu¤unu ‹stanbul’un aris-tokrat ve ayd›n kesiminden seçmifltir. Karakterler manevi boyutlar›nda büyük ça-t›flmalar yaflar. Romanlar›n›n sonu ders niteli¤indedir. Bu romanlar›n›n hemenhepsinde olaylar bir aflka ba¤lan›r. Aflk Budur (1938), karfl›l›ks›z bir aflk›n sundu-¤u ruh hâlini dile getirir. ‹hanetin yaln›zca duygu boyutunda yafland›¤› eserde, birbak›ma gerçek aflk›n Allah’ta gizli oldu¤u sezdirilmektedir.

Batmayan Gün (1939), Aliye adl› bir genç k›z›n içinde büyüttü¤ü bir aflk duy-gusu çevresinde geliflir. Atefl A¤ac› (1941), Cemil ad›ndaki genç bir ayd›n›n kaç›fl,aray›fl, isyan, inanma gibi insana özgü duygular› çevresinde döner. Romanda evlibir Türk erke¤i ile Hristiyan Frans›z kad›n›n aflk›, toplumsal davran›fl de¤erlerinetak›l›p imkâns›zlaflm›flt›r. Ayverdi; Yaflayan Ölü (1942) roman›nda, aristokrat çev-rede yaflayan Leylâ’n›n, bir “kaç›fl”la Konya’ya ö¤retmen olarak gidiflini anlat›r. Yol-cu Nereye Gidiyorsun (1944) roman›nda, yine aristokrat bir çevrede dünyaya ge-len Adlî ad›nda bir roman kiflisinin çocuklu¤undan itibaren yaflad›klar› anlat›l›r.Mesihpafla ‹mam›’nda (1948), Hâlis ad›ndaki bir camii imam›n›n kendi içerisinde-ki yal›n dünyas› ve aflk› vard›r:

“Mesihpafla ‹mam› roman›, her türlü sevgiden yoksun ya da sahip oldu¤u de¤erlerin

fark›nda olmayan bir insan›n, bir din adam›n›n her alanda kendini ne kadar kolay

harcayabilece¤ini; ba¤l› oldu¤u de¤erler manzumesinin çözülüflünü ve sonunda y›-

k›l›fl›n› vurgular.” (Gündüz, 2004: 406).

Sâmiha Ayverdi’nin romanlar›ndaki karakterler çeflitli kavram de¤erleri yükle-nir. Dolay›s›yla bu karakterlerin kendi içlerinde bir çat›flmas› vard›r.

Ci¤erdelen roman›yla tan›nan Safiye Erol’un kad›n›n dünyas›n› ele alan roman-lar› da vard›r. Kad›koyü’nün Roman› (1938), bir aflk konusunu ele al›r. Ülker F›r-t›nas› (1944), Viyana’da y›llarca kald›ktan sonra yurda dönen Nuran’›n yaflad›¤›aflk iliflkisi çevresinde flekillenmektedir.

Emine Ifl›nsu Öksüz, romanlar›nda Türk toplumunun son k›rk y›l içinde geçir-di¤i sars›nt›lar›, yaflad›¤› buhranlar›, kitlesel dalgalanmalar›, sa¤-sol fleklinde biçim-lenen kutuplaflmalar›, iyice hazmedilmemifl reçetelerle ve siyasal doktrinlerle ken-dilerine bir yer tutmaya çal›flan ve yaflamlar›n› bunlarla yönlendiren dönemingençli¤ini ve sorunlar›n›, kuflak çat›flmas›n›, inanç buhran›n› ve bu buhrandan gö-nül yüceli¤ine ulaflman›n yollar›n› bir ö¤retmen yüre¤iyle, bir anne duyarl›¤›yla, iç-ten ve yal›n anlat›m›yla öykülefltirir. (Gündüz, 2006). Küçük Dünya’da Urfa’dakibir genç kad›n›n duygular›yla toplumsal davran›fl de¤erleri aras›ndaki bocalamas›-n› ifller. Azap Topraklar›’nda (1969), Bat› Trakya’da yaflayan Türkler’ in yaflad›¤›ac›lar›, milliyetlerine yönelik bask›y› konu al›r. Benzer bir konuyu, Bulgaristan’dayaflayan Türklerin milli benliklerini unutmaya yönelik gördü¤ü bask›y›, ÇiçeklerBüyür (1979) roman›nda ‹lay’›n yaflad›klar› çevresinde dile getirir. Sanc› (1975) veCambaz’da (1982), Türkiye’de 1970 ve 1980 öncesi siyasal çat›flmalar› ifller. Cum-huriyet Türküsü’nde (1993), Atatürk döneminin ilk on y›l›nda yaflananlar›, sosyalve siyasal çat›flmalar merkezinde anlat›r. Nisan Ya¤muru (1998), Bir Ben Vard›rBende Benden ‹çeri (2002) ve Buka¤› (2004) romanlar›nda ise daha çok tasavvufibir yön bulunur.

Emine Ifl›nsu’nun ilk romanlar› Küçük Dünya, Aflk ve Zafer daha çok psikolo-jik karakterlidir. Yazar›n daha sonra kaleme ald›¤› romanlar ise Türkiye’nin 1960sonras›nda yaflanan sosyal ve siyasal olaylar›n› konu al›r.

Sevinç Çokum, romanlar›nda sosyal ve tarihsel konulara yer verir. Kendi dö-nemini konu alan Zor’da (1977), 1970’li y›llar›n sosyal ve siyasal olaylar›n› ifller. Bi-


zim Diyar’da (1978) ve A¤ustos Bafla¤›’nda (1989) yak›n dönem tarihsel olaylar›n›konu al›r. Bizim Diyar’da Osmanl› ‹mparatorlu¤unun çözülüfl y›llar› ve Balkan eli-mizden gidifli romanlaflt›r›lm›flt›r. A¤ustos Bafla¤›’nda ise Kurtulufl Savafl› y›llar›ndacephede ve cephe gerisinde yaflanan olaylar kurgulan›r. Hilâl Görününce’de (1984)ise K›r›m Savafl› y›llar›na gidilir. K›r›m Türkleri’nin hayat›ndan kesitler sunulur. GülYüzlüm (1989), Gece Rüzgârlar› (2004) gibi romanlar›nda ise yetmiflli y›llardanbafllayarak geçirdi¤i h›zl› de¤iflmeleri insanlar›n çeflitli ruhsal durumlar›n›, yaln›z-l›klar›n› ve yabanc›laflmalar›n› konu al›r.

Bu grup içerisinde de¤erlendirebilece¤imiz genç kuflak romanc›lar Nazan Be-kiro¤lu ve Fatma Karab›y›k Barbaroso¤lu’dur. Nazan Bekiro¤lu’nun Yusuf ileZüleyha roman›, konusunu Kur’an-› Kerim’deki Yusuf k›ssas›ndan al›r. Bekiro¤lu,farkl› bir durufl noktas› ve bak›fl aç›s›yla geleneksel hikâyelerimize kaynakl›k edenYusuf u Züleyha k›ssas›na, Züleyha penceresinden bakar. Züleyha, afl›k olan ko-numundad›r. Bekiro¤lu, ‹simle Atefl Aras›nda adl› roman›nda da de¤erler, simgelerçat›flmas›n› ifller. Romandaki isemler Mansur, Nihare ve Numan; isimlerinin temsiletti¤i anlam de¤erleri çevresinde kurguda yer al›rlar:

“Bu simgesel kiflilerin her üçü de tafl›d›klar› ad ile bu ad›n ça¤r›fl›msal karfl›l›¤› olan

ölüm, romanc›n›n nitelemesiyle atefl, aras›nda gidip gelirler. Bu bak›mdan roman,

bir yan›yla imgesel/sembolik, bir yan›yla da gerçeklik düzleminde oluflan bir k›ymet-

ler çat›flmas› olarak dikkati çekmektedir.” (Gündüz, 2006:336).

Bekiro¤lu, ‹simle Atefl Aras›nda roman›nda Yusuf ile Züleyha’da oldu¤u gibi ta-rihsel olaylara farkl› noktadan bakmay› tercih etmifltir. Böylece tarihsel olaylar›hem bir kad›n olarak yeniden sorgulam›fl hem de ça¤›n›n getirdi¤i zengin ça¤r›-fl›mlara dayal› bak›fl aç›s›yla yeniden yorumlam›flt›r.

Fatma Karab›y›k Barbaroso¤lu, ilk roman› Hiçbiryer, son elli y›l içerisindeTürkiye’de yaflanan toplumsal olaylar ekseninde kurulmufltur. Okumak maksad›y-la büyükflehire gelen ve roman boyunca kent - köy çat›flmas› yaflayan roman kah-raman› fiahin’in dünyas› anlat›l›r. Yazar; hayal k›r›kl›¤›, büyükflehrin insana getir-dikleri ve götürdüklerini, sosyoloji alan›ndaki deneyimleri ve bilgileri ile birlefltire-rek köy kent iliflkisine farkl› bir aç›dan bakar.

Milliyetçi - Maneviyatç› görüfl kad›n yazarlar›n romanlar›na nas›l yans›m›flt›r?

Toplumcu - Gerçekçi Çizgide Eser Veren Kad›n Yazarlar Toplumcu çizgide eser veren yazarlar, sosyal hayat›n içerisinde kad›n›n yerini veyaflad›¤› çeflitli problemleri, toplumsal problemler çerçevesinde dikkatlere sun-mufllard›r. Suat Dervifl (1905 - 1972), Afet Ilgaz Muhteremo¤lu, Sevgi Soysal (1936- 1976), Füruzan Tekil (1935 -).

Gazete çevresindeki etkinlikleri ile tan›nan Suat Dervifl (1905 - 1972), yaz›la-r› ve romanlar›yla toplumcu edebiyat›n öncülerinden kabul edilir. Romanlar›n›nbüyük bir k›sm› tefrika halinde kalm›flt›r. Yay›mlananlar› ise flunlard›r: Kara Kitap(1921), Ne Bir Ses Ne Bir Nefes (1923), Hiçbiri (1923), Fatma’n›n Günah› (1924),Buhran Gecesi (1924), Gönül Gibi (1928), Emine (1931), Hiç (1939), Ç›lg›n Gibi(1945), Ankara Mahpusu (1968), Fosforlu Cevriye (1968), Aksaray’dan Bir Perihan(1997). Çok say›da roman› da 1934 - 1965 aras›nda ç›kan gazetelerde tefrika halin-de kalm›flt›r.

Suat Dervifl, “toplumcu gerçekçi” ve “popülist” nitelemeleriyle iki farkl› biçim-de an›lm›fl bir yazard›r. Önceleri popülist tarzda yazan Suat Dervifl, daha sonra top-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

lumcu - gerçekçi çizgiye yönelir. Toplumcu - gerçekçi söylemin egemen oldu¤uromanlar›nda, tema olarak aflk maceralar›n› ele alsa bile, olay örgüsünü gerçekçibir zeminde kurmaya özen göstermifltir. Gerçekçi olay örgüleriyle haz›rlanan Fos-forlu Cevriye, Hiçbiri, Aksaray’dan Bir Perihan, Hiç, Ankara Mahpusu gibi roman-lar sosyal gerçekçi söylemin ürünleridir. Romanlar›n› ço¤unlukla kad›n kahraman-lar›n bak›fl aç›s›yla oluflturur. Olaylarda toplum hayat›n›n çeliflkilerini ifller. Maddiimkân - imkâns›zl›k, toplumsal de¤erler - bireysel özgürlük gibi çat›flmalar etraf›n-da toplumun her kesiminden kiflilerin rol ald›¤› vakalarda kad›n, bireyli¤ini vekimli¤ini kazanmak peflindedir. Kad›n, bir bak›ma toplumun y›pranm›fl davran›flde¤erleri ile çat›flma yaflar. (Çelik, 2006: 260).

Sevgi Soysal (Nutku, Sabuncu) (1936-1976), Türk roman›nda kad›n sorunla-r›n› gündeme getirmifl yeni bir soluktur. Yürümek’ten (1970) itibaren konular›n›kendi hayat›n›, tan›k oldu¤u olaylar› hareket noktas› alarak elefltirel gerçekçi/top-lumcu romanlara yönelir. Yeniflehirde Ö¤le Vakti (1974) roman›nda gözleme daya-l› bir insan portresini dikkatlere sunar. fiafak’ta (1975), 12 Mart döneminin olayla-r›n› çat›flmalar›n merkezinden birine ait dikkatle kurgular. Romanda, bir gece için-de meydana gelen olaylar anlat›l›r. Bir örgüt evinin bas›lmas›, tutuklanmalar, sor-gulanmalar ve flafak vakti ise serbest b›rak›lma:

“Roman kiflilerinin tutukluluk öncesi ve sonras›na dair yaflad›klar›n›, bir çeflit’genifl-

letilmifl flimdiki zaman’ fleklinde formüllefltirebilece¤imiz an›msamalar›yla, geri dö-

nüfllerle ve kendilerini sorgulad›klar› iç çat›flmalarla flimdi’nin birkaç y›l öncesine ve

sonras›na kadar genifller. Roman kiflilerinin serbest b›rak›l›p evlerine dönüflünün

anlat›ld›¤› daha çok ayd›nl›¤› ve kurtuluflu simgeleyen ‘fiafak’ adl› son bölümde,

Adana kentinin ifllek bir caddesiyle sembolize edilen Türk toplumunun panoramas›

verilir. Yazar, kamera tekni¤ini kullanarak ama daha çok ideolojik bir bak›flla ve s›-

n›fsal farkl›l›¤›n tipik örneklerine odaklanarak köfle bafllar›nda ifl bekleyen amelesin-

den pavyon kapatan kaçakç›s›na kadar de¤iflik insan manzaralar› sunar.” (Gün-düz, 2006: 347).

Denilebilir ki fiafak, belli bir dönemin olaylar›n› sergileyen ve art›k sosyolojikde¤er tafl›yan bir romand›r. Sevgi Soysal’›n ölümünden sonra yay›mlanan TanteRosa (1980), yazar›n yak›n çevresini anlat›r. Roman temel kahraman› Tante Ro-sa’n›n geçirdi¤i mutsuz bir evlilikten sonra sürüklendi¤i ac›l› hayat dramatize edi-lir. Rosa, yaflad›¤› tüm olumsuzluklara ra¤men yaflama sevincini ve iyimser bak›fl›-n› kaybetmez ve hayata tutunmas› dikkate de¤er.

Füruzan Tekil (d. 1935), Güz Mevsimidir (1972) adl› uzun öyküsünde ve47’liler’de, sol ideolojik söylemleri ön plana ç›kar›r. Berlin’in Nar Çiçe¤i’nde(1988)Almanya’daki Türk iflçileri ile ilgili an›lar›n› romanlaflt›r›r. Füruzan’›n 47’li-ler’inde gözleri ba¤l› olarak evlerinden al›nan roman›n kad›n kahraman›n›n yafla-d›¤› iflkence sahneleri sayfalara yay›larak tüm ayr›nt›lar›yla verilir. 47’liler konusu-nu 1947 do¤umlu Emine Semra Kozlu’nun hayat hikâyesinden al›r. Emine, 12 Martöncesinde, ö¤renci hareketlerine kat›lm›fl, tutuklanm›fl, iflkenceler görmüfl ve afla-¤›lanm›flt›r. Bu durum onun ailesiyle ve yaflad›¤› toplumla uyumunu da olumsuzyönde etkilemifltir. Füruzan böylece, kad›n olman›n verdi¤i duyarl›kla Emine’ninkiflili¤i üzerinden Türkiye’de kad›n olman›n sorunlar›n› ve bir kad›n›n karfl›laflaca-bilece¤i tehlikeleri de gözler önüne sermektedir.

1950 sonras›nda ‹slâmî söylem ile romanlar›n› kaleme alan yazarlar da vard›r.Bu yazarlar sadece ‹slâmî de¤erleri referans olarak al›rlar. Sevim As›mgil (Terket-


me/2002), fiule Yüksel fienler (d. 1938) (Huzur Soka¤›, Bize Ne Oldu?..) ve Eminefienliko¤lu (d. 1953) (Ben Kimin Kurban›y›m/1994) gibi kad›n romanc›lar, eserle-rini bu çerçevede oluflturdular. Bunlar›n yan›nda Afet Ilgaz Muhteremo¤lu (Bir Fe-ministin Do¤ruya Yak›n Portresi/1988), Nuriye Akman (Nefes/2004), Cihan Aktafl(Bana Uzun Mektuplar Yaz/2002) gibi kad›n yazarlar, farkl› bir bak›fl aç›s›yla gü-nümüzdeki kad›n›n sorunlar›n› dile getirdiler. ‹kinci gruptaki yazarlar; üsluplar›,bilimsel yaklafl›mlar› ile Türk roman›na farkl› bir soluk tafl›m›fllard›r.

Toplumsal olaylar hangi kad›n yazarlar›n romanlar›na yans›m›flt›r?

Popüler Kad›n Romanc›lar Popüler roman k›saca halk›n zevkine, ruhuna hitap eden eser anlam›ndad›r. Hal-k›n dili ve halk›n ifadeleriyle dile getirilir. Ele ald›klar› konu bak›m›ndan flu türle-re ayr›labilir: Aflk romanlar›, polisiye romanlar, casusluk romanlar›, tarihsel roman-lar, ac›ma duygusunu ateflleyen toplumsal romanlar, heyecan - macera - gerilim ro-manlar›, mizah romanlar›, ideolojik romanlar. Popüler roman›n özellikleri k›sacaflöyledir:

“Bu tür romanlarda ifllenen konular, günlük hayattan al›n›r. Eserler olay a¤›rl›kl›-

d›r. Yazarlar edebî endifleden uzakt›r. Bu yüzden edebî de¤erleri yüksek de¤ildir. Ro-

manlardaki kurgu da¤›n›k, yap› çözüktür. Kliflelere dikkat edildi¤i için birbirinin

tekrar› olan eserlerle karfl›lafl›r›z. Yazarlar›n üslubu itinas›zd›r. ... Halka okuma zev-

kini ve al›flkanl›¤›n› kazand›rma, halk› e¤lendirme, onlara hoflça vakit geçirtme ana

hedefleri aras›ndad›r” (Aygün, 2002: 93).

Bu anlamdaki anlamda popüler romana, Türk edebiyat›nda ilk olarak AhmetMithat Efendi ile rastlan›r. Daha sonra onun takipçileri durumundaki Ahmet Rasimve Hüseyin Rahmi Gürp›nar, popüler roman türünde eser kaleme al›rlar. Cumhu-riyet’in ilan›yla birlikte bu tarz roman yazarlar›n›n say›s› artar.

Cumhuriyet dönemindeki popüler romanc›lar›n bir baflka özelli¤i, romanlar›n›nbüyük bir bölümünün sinema filmi ve televizyon dizisi haline getirilmesidir. Bu-nun sebebi de, halk taraf›ndan çok be¤enilmelerinden ve okunmalar›ndan çok,halk›n zevkine ve duygular›na hitap etmelerinden kaynaklanmaktad›r.

Cumhuriyetten sonra kad›n yazarlar›n ilgisi bu alanda yo¤unlafl›r. ‹simleri bu-gün için pek hat›rlanmayan bu romanc›lar, eserlerini halk›n be¤enisini göz önünealarak yazm›fllard›r. Kerime Nadir Arzak, Muazzez Tahsin Berkant, Mebrure SamiKoray, Mükerrem Kamil Su, Cahit Uçuk, Peride Celal, Nezihe Muhittin, Sevda Se-zer, Meliha ‹lksel, ‹pek Ongun v.d. Bu romanc›lar›n 1940 sonras›nda Türk halk›naokuma al›flkanl›¤› kazand›rd›¤› inkâr edilemez. Hemen hepsi roman kaleme ald›k-lar› dönemde en çok okunan yazar konumunda olmufllard›r.

Popüler roman›n özellikleri nelerdir?

Modern Ak›mlar›n ‹zinde Yazan Kad›n Romanc›lar Modern ak›mlar›n izindeki kad›n yazarlar, genellikle dikkatlerini kad›n›n iç dünya-s›na yöneltmifllerdir. Kad›n›n problemlerini ça¤r›fl›mlara dayal› olarak aksettirirler.Nezihe Meriç, Leyla Erbil bu tür yazarlardand›r. Bu yazarlarda kad›n kimli¤i daimaön plandad›r. Ayr›ca 1980’lerden itibaren roman yazmaya bafllayanlar aras›nda P›-nar Kür, Adalet A¤ao¤lu, ‹nci Aral, Lâtife Tekin, Erendiz Atasü, Oya Baydar, Ayfle


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Kulin, Nazl› Eray, Aysel Özak›n, Buket Uzuner, Elif fiafak toplumsal problemlerinyan›nda sanat endiflelerini öne ç›kar›rlar, yeni biçimler denerler. Bu tarz romanlar-da yazarlar, anlat›lan konudan çok anlat›m tekni¤ine ve kullan›lan dile önem verir-ler. Bu romanlarda kad›n yazarlar, kurgulanan olaylar›n akla ve zamana uygunlu-¤unu hesaplamazlar. Hemen tümü klasik anlat›m tekniklerinin d›fl›na ç›km›fllard›r.

Bilinçalt› ak›m›na uygun roman kaleme alan Nezihe Meriç (1925 - 2009), Kor-san Ç›kmaz›’nda (1962), yaln›zca denize ulaflan bir ç›kmaz sokakta oturan iki ar-kadafl›n dünyas›n› iç diyaloglar arac›l›¤›yla aksettirir. Meriç’te kendi iç yaln›zl›¤›n›sürdüren kad›n›n dünyas› vard›r.

Adalet A¤ao¤lu (1929), ilk roman›ndan sonuncu roman›na kadar 1950’li y›l-lardan itibaren Türk toplumundaki sosyal de¤iflimleri kad›n› merkeze alarak anla-t›r. Bat›l›laflma maceras›, modernleflme alg›s›, slogana dayal› ulusçuluk, 12 Mart ve12 Eylül’ün yanl›fl uygulamalar›, yurt d›fl›ndaki iflçilerin sorunlar›n› kurguya dayal›roman yap›s› içerisinde incelemifltir. Romanlar›nda klasik anlat›m tekniklerinin d›-fl›na ç›karak bilinç ak›fl›, iç monolog gibi yeni anlat›m teknikleri deneyen yazar Öl-meye Yatmak (1973), Fikrimin ‹nce Gülü (1979), Bir Dü¤ün Gecesi (1979), Yaz So-nu (1980), Üç Befl Kifli (1984), Hay›r (1987), Ruh Üflümesi (1991), Romantik Bir Vi-yana Yaz› (1993), Gece Hayat›m (1993) adl› romanlar›n›n tümünde yaflad›¤› döne-mi sorgulam›flt›r.

Adalet A¤ao¤lu’nun romanlar› içerisinde gerek anlat›m tekni¤i gerek ele ald›¤›konu bak›m›ndan ayr› bir yeri olan Bir Dü¤ün Gecesi (1979), 12 Mart dönemininsosyal ve siyasal hayat›n› ifller. Berna Moran’›n deyimiyle “ba¤›ms›z iç konuflma”metoduyla anlat›m gerçeklefltirilir. Adalet A¤ao¤lu bu dönemde, toplumun sosyalkatmanlar›n› temsil eden çok farkl› gruplardan flah›slar› bir mekânda ve bir dü¤ün-de buluflturur. Üst düzey askerden bürokrata, ifl adam›ndan avukata devrimcisin-den gericisine kadar. Bütün bu kifliler Üniversitede iktisat profesörü olan Ömer’inyans›t›c›l›¤›nda okuyucu ile karfl› karfl›ya getirilirler. Dü¤ün sahnesinde yer alan ki-fliler s›rayla kendi içlerinden konufluyorlar. Bu konuflmalar›n› di¤er kifliler duyam›-yor. Yazar›n sözcülü¤ünü de üstlenmifl olan Ömer, bu konuflmalar› okuyucuya ak-settiriyor. Romandaki her bölüm, asli kifli ile dü¤ündeki birinin iç konuflmas› flek-linde geçmektedir. Daha do¤rusu bütün bölümler Ömer’in iç konuflmas›yla bafllaronun seçti¤i ya da onun zihninden geçirdi¤i kiflinin konuflmas›yla devam eder. De-nilebilir ki Ömer, gözlemledi¤i ve odakland›¤› dü¤ün sakinlerini iç konuflma tar-z›nda dillendirerek onlar›n duygular›n› aç›¤a vurmalar›n›na neden olmaktad›r.Böylece okuyucu, çok farkl› sosyal tabakalardan gelmifl insanlar› kendi de¤erlen-dirmeleri ve yorumlar›yla tan›m›fl olur. Bu flah›slar simgesel de¤er yüklenerek birbak›ma Türkiye profilini ortaya ç›kar›rlar. Bu insanlar kuflku ve tedirginlik içinde-dirler ve aralar›nda iletiflim kopuklu¤u vard›r.

Bir Dü¤ün Gecesi roman›nda asli kifli ve yans›t›c› Ömer iç konuflmalar› arac›l›-¤›yla toplumun genel panoramas› çizilir. Romandaki bütün kiflilerin ve temsil ettik-leri kitlelerin olumsuz yönleri sergilenir. Sadece dü¤üne gelmeyip k›r çiçeklerigönderen ve eme¤iyle geçinen Ali Usta olumlu bir tiptir. Çünkü Ali Usta’n›n sami-miyeti vard›r. Roman kahramanlar›n›n bir baflka özelli¤i görünüflleri ile gerçeklik-leri aras›ndaki derin uçurumdur. ‹ç konuflmalar arac›l›¤›yla ortaya ç›kan gerçek, birbak›ma onlar›n iç yüzüdür. Adalet A¤ao¤lu, Bir Dü¤ün Gecesi’nin sonunda iyim-ser bir tav›r tak›n›r. Berna Moran, tüm bu olumsuzluklara ra¤men, roman›n sonun-da yazar›n iyimserli¤e yönelmesini, yazar›n “ben” yerine “biz” tercihi ile aç›klar.(Bak›n›z: Moran, 1994: 37-47)


Ruh Üflümesi (1991) de 12 Mart dönemini konu al›r. Burada da iç konuflma vebilinç ak›fl› gibi anlatma teknikleri söz konusudur. Adalet A¤ao¤lu, Ruh Üflüme-si’nde sahneleme tekni¤i ile, roman›n sonuna kadar isimlerini vermeyerek birbiri-ni tan›mayan bir kad›n ve bir erke¤i bir lokantada ayr› ayr› masalarda birbirleriyleilgili hayal kurdurarak buluflturur. Bu kad›n ve erkek 12 Mart öncesi olaylara ka-r›flm›fl, hayal k›r›kl›klar›, ac›lar yaflam›fllard›r. ‹flte bu ac›lar, kurulan bir hayalin bi-le yok olufluna zemin haz›rlayacakt›r. Bu bak›mdan Ruh Üflümesi, bir hayal k›r›k-l›¤›n›n roman›d›r. Adalet A¤ao¤lu:

“Ça¤dafl Türk roman ve öykü yazarlar›n›n zaman zaman denedikleri bu anlat›m

tekniklerini farkl› ve modern anlat›m teknikleriyle destekleyerek ve zenginlefltirerek

anlat›m›na özgünlük kazand›rm›flt›r. Onun romanlar›n› farkl› k›lan da gelifltirilmifl

bu iç konuflma tekni¤idir.” (Gündüz, 2006: 369).

Kad›n yazar kimli¤iyle kendini gösteren Leyla Erbil (1931- ) tüm romanlar›n-da tabular› y›kan bir düflünce ile okuyucunun karfl›s›na ç›kar. ‹lk roman› Tuhaf BirKad›n’da (1971) kad›n›n toplumdaki yerini sorgular. Karanl›¤›n Günü’nde (1985),bir kad›n dikkatiyle kufla¤›n›n yaflad›¤› ac›l› ve s›k›nt›l› dönemi romanlaflt›r›r. Mek-tup Aflklar› (1988), mektuplardan oluflan farkl› bir roman denemesidir. Burada dacinsellikten uzakta, kirlenmemifl bir aflk›n saf gerçekli¤ini dikkatlere sunar. Cü-ce’de (2001) ise yaflam›fl oldu¤u olaylar›n ac› ve ironik elefltirisini yapar. Olaylar›eline kameras›n› alm›fl bir gözlemci tarafs›zl›¤›yla sunar:

“Erbil, tüm romanlar›nda iyilikle kötülü¤ün, özveri ile bencilli¤in harmanland›¤› in-

san›n iç gerçe¤ini tüm ç›plakl›¤›yla vermeye çal›flm›fl; bu yüzden kad›n kahraman-

lar›n› hüzünlü, ac›larla yo¤rulmufl kiflilerden seçmifltir.” (Gündüz, 2006:343).

Ayla Kutlu (1938), Bir Göçmen Kufltu O (1985), Hoflçakal Umut (1987), Kad›nDestan› (1994), Emir Beyin K›zlar› (2000) romanlar›n› kaleme al›r. Bir GöçmenKufltu O ve devam› niteli¤indeki Emir Beyin K›zlar› romanlar›nda Kafkaslardan göçeden bir ailenin Anadolu’daki serüveni anlat›l›r. Urfa civar›na yerleflen anne Ceva-hir’den bafllayan macera, Kurtulufl Savafl› y›llar›nda kendini birdenbire mücadele-nin merkezinde bulan o¤lu Emir Bey ile devam eder. Roman, bu yönüyle Milli Mü-cadeleyi ve Anadolu hareketini konu al›r. Emir Beyin K›zlar› roman› da k›zlar ara-c›l›¤›yla modern Türkiye’nin anlat›m› niteli¤indedir.

Oya Baydar (1940), ilk roman› Kedi Mektuplar›’nda (1993) kediler arac›l›¤›ylatoplumun bask›c› tutumunu gözler önüne sermeye çal›fl›r. Bir yandan da 68 kufla-¤›n›n iç hesaplaflmalar›n› anlat›r. Hiçbir Yere Dönüfl (1998), Berlin duvar›n›n y›k›l-mas›n›ndan sonra toplumcu düflünceye mensup insanlar›n yaflad›¤› hayal k›r›kl›¤›konu al›n›r. S›cak Külleri Kald› (2001) roman›, 1960 sonras› Türkiye’nin siyasal vesosyal hayat›, kurgu çevresinde gözden geçirilir. Son roman› Erguvan Kap›s› (2004)ise S›cak Külleri Kald› roman›n›n devam› niteli¤indedir.

Ayfle Kulin (1941), biyografi karakterli romanlar› ile ünlenmifltir. Ad› Aylin(1997), kökleri Giritli Mustafa Naili Pafla’ya kadar uzanan bir ailenin k›z› olan Ay-lin Devrimel’in prenseslikten ABD ordusundaki albayl›k görevine uzanan f›rt›nal›hayat›n› konu al›r. Füreya’da (1999), ilk kad›n seramik sanatç›s› Füreya’n›n mace-ra dolu renkli ve zengin hayat› vard›r. Ailesinin 1900’lü y›llar›n bafl›ndan günümü-ze gelen çizgisi d›fl›nda biyografi roman türünün son örne¤ini Türkan Saylan’›n ha-yat›n› konu alan Türkan (2009) adl› roman›yla verir. Köprü (2001), Erzincan’dafarkl› inançlara sahip Mevlüt ile Elmas’›n iliflkileri çevresinde Kemaliye köprü-


sünün yap›m aflamalar›, Baflba¤lar’a yap›lan sald›r›lar ve köprü yap›m›n› gerçeklefl-tirmek için Erzincan valisinin bürokrasi ile yapt›¤› mücadeleleri konu al›r. Nefes Ne-fese’de (2002) ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda yüzlerce Yahudi’yi soyk›r›mdan kurta-ran Türk diplomatlar›n›n çal›flmalar› ifllenir. Gece Sesleri’nde (2004) ise Egeli Ortaç-l› ailesinin 40’l› y›llardan itibaren birkaç kufla¤› içine alan ve günümüze kadar uza-nan çizgide yaflad›klar› aile içi sorunlar, piflmanl›klar, sevgiler, düflmanl›klar; yinebu dönemin siyasal ve sosyal olaylar› ile birlikte verilir. Ayfle Kulin roman kahra-manlar›n› seçerken de oldukça titizdir:

“Ayse Kulin’in romanlar›ndaki kad›nlar sosyoekonomik durumlar› birbirinden fark-

l› olsa da fiziksel güzelli¤e sahiptirler. K›yafetleri yasad›klar› bölgenin toplumsal özel-

liklerine göre farkl›l›k gösterir. Do¤u ve güney do¤ulu kad›nlar uzun elbiseler giyer-

ken baslar›n› da örterler. Bat›daki sehirli kad›nlar, gelir seviyelerine göre daha özen-

li bir giyime sahiptirler. Kisisel bak›mlar›na dikkat etmektedirler. Kad›nlar›n ten ve

göz renkleri bulunduklar› co¤rafyaya göre seçilmistir.” (Morkoç, 2009: 10).

Ayfle Kulin, büyükbabas›ndan bafllayarak ailesinin maceras›n› dört romandatoplar. Bunlar s›ras›yla Veda - Esir fiehirde Bir Konak (2007), Umut (Hayat AkanBir Sudur) (2008), Hayat - Dürbünümde K›rk Sene (1941-1964), Hüzün - Dürbü-nümden K›rk Sene (1964 - 1983) romanlar›d›r. Bu romanlar›nda Ayfle Kulin, Os-manl›’n›n son günlerinden Cumhuriyetin ortalar›na kadar, ailesinin yaflad›klar› çev-resinde, Türkiye’nin öyküsünü anlat›r.

Aysel Özak›n’›n (1942 -) Aln›nda Mavi Kufllar (1978) roman›, feminist düflün-cenin belirdi¤i eserlerden birisi durumundad›r. Arma¤an’›n annesinin k›z›n›n ac›çekmemesi için ona erkeklerden nefret etmeyi afl›lamas› oldukça dikkat çekicidir.Roman kahraman› Arma¤an’›n hayat› çevresinde flekillenen roman, genç k›z, bü-tün davran›fllar›n› ezilmemek, haklar›n› korumak çevresinde oluflturur.

Sonunda Arma¤an ‹stanbul’a yerleflir, bir kütüphanede memur olur. fiiir yazar,sanatç› çevresiyle arkadafll›k kurar.

Aysel Özak›n, Genç K›z ve Ölümde (1981) Cumhuriyetin ikinci kufla¤› gözüyleilk kufla¤› sorgular. Romanda, Nuray ‹lkin’in k›z› Seçkin, annesinin yazd›¤› roman›be¤enmez: Annesinin yaflay›fl biçimini de¤ifltirmesini; fabrikalarda, okullarda, ge-cekondu semtlerinde, Anadolu’da neler yafland›¤›n› görmesi gerekti¤ini söyler.

P›nar Kür (1943 -), romanlar›nda toplumsal problemleri ve kad›nlar›n çeflitlidertlerini ifller. P›nar Kür romanlar›nda kad›nlar›n baflkald›ran yönlerini öne ç›ka-r›r. Kad›nlar›n haklar›n› elde edebilmeleri için siyasal mücadelelerin içerisinde ol-malar› gerekti¤ini de iflaret eder. Kür’ün kad›nlar›nda iç dünyan›n tüm boyutlar›sergilenir. Ayn› zamanda birey - toplumsal davran›fl de¤erleri çat›flma halindedir.Yar›n Yar›n’da (1976) kad›n›n gözüyle topluma dair tüm olumsuzluklar› gözlerönüne sermeye çal›fl›r. Bu romanda, daha önce mutsuz bir evlilik geçirmifl zenginbir genç kad›n olan fieyda ile sol örgütlerin içerisinde bulunmufl Selim’in hikâyesianlat›l›r. Romandaki tüm kifliler s›rad›fl›d›r. Kendi de¤erleri ekseninde hareketederler. Tüm eylemleri, toplumsal davran›fl de¤erlerinin d›fl›ndad›r. Bir bak›ma yal-n›zl›k içerisindedirler. P›nar Kür, Yar›n Yar›n roman›nda 68 kufla¤›n›n ideolojiksöylemleriyle okuyucuya seslenir. Öyle ki, hayat kad›nlar›n› varl›kl› zengin ifla-damlar›ndan daha onurlu gösterir. P›nar Kür, Küçük Oyuncu’nun (1977) konusu-nu tiyatro çevresindeki iliflkilerden al›r. 1979 y›l›nda yay›mlanan As›lacak Kad›n,cinsel bak›mdan sömürülen ve sonunda cinayete sürüklenen genç bir kad›n›n ya-flad›klar› üzerine kurulmufltur. Melek adl› bu genç kad›n, hayat› baflkalar› taraf›n-


dan yönlendirilen kad›n›n çok boyutlu dünyas›na gider. Melek’i kötü yolan itenlerile onu kurtarmaya çal›flanlar›n ekseninde okuyucuya sunan P›nar Kür; roman›ndahasta ruhlu baz› erkeklerin dünyas›na da dikkat çeker. As›lacak Kad›n roman›ndaMelek; cahillik, kimsesizlik ve çaresizli¤in k›skac›ndad›r. Bir Cinayet Roman›(1989), yaz›m tekni¤i bak›m›ndan oldukça farkl›d›r. Romanda kurmaca metin ilegerçeklik aras›ndaki ince çizgiye dikkati çekilir.Bir Cinayet Roman›’nda, “iç-ro-man” diye niteleyece¤imiz “Ölümün Vazgeçilmez Çekicili¤i” adl› baflka bir romandaha vard›r. ‹ki romandaki olaylar birlikte yürür. Bu ikinci roman› üstkurmaca me-tin olarak tan›mlamam›z gerekir. Bu iç romanla, bafl kifli konumundaki Ak›n Er-kan’› ve kiflilerin ruhsal dünyalar›n› tan›ma f›rsat› buluruz. Berna Moran, kurgununilginçli¤ine ve yazar›n roman kiflisine dönüflüne de¤inerek Bir Cinayet Roman›’n›“kurmacan›n çözümlendi¤i bir dedektif roman›” olarak tan›mlar. (Moran 1994:110-117). P›nar Kür, Sonuncu Sonbahar’da (1992) yine bir cinayetin çözümlenme-si çevresinde postmodern üslup ve biçim endiflesini öne ç›kar›r.

‹nci Aral (1944) da daha önce üzerinde durdu¤umuz kad›n yazarlar gibi ka-d›n sorunlar›n› iflleyen romanlar kaleme alm›flt›r. Romanlar›nda fliirsel bir anlat›msergiler. Ölü Erkek Kufllar (1991), Yeni Yalan Zamanlar (1994) adl› romanlar›ndakad›n duyarl›¤›n›, kad›n kimli¤ini, geleneksel de¤erler ile yaflanmak zorunda ka-l›nan hayat›n çat›flmas›n› ifller. Hiçbir Aflk Hiçbir Ölüm (1997) roman›nda bir an-ne ile k›z›n iliflkisini konu al›r. Anne tecrübeleri ile k›z›na yol göstermeye çabalar.K›z ise boflanman›n efli¤indedir. Bu iki kad›n›n problemleri iç konuflmalarla zen-ginlefltirilerek dile getirilir. ‹çimde Kufllar Göçüyor (1998), Mor (2003) ‹nci Aral’›ndi¤er romanlar›d›r.

Nazl› Eray (1945 -) zengin hayal gücüne dayal› romanlar kaleme alm›flt›r. Ro-manlar› flunlard›r: Pasifik Günleri (1981), Orpheé (1983), Deniz Kenar›nda Pazar-tesi (1984), Arzu Sapa¤›nda ‹necek Var (1989), Aflk Art›k Burada Oturmuyor(1989), Ay Falc›s› (1992), Kufl Kafesindeki Tenör (1991), Y›ld›zlar Mektup Yazar(1993), Uyku ‹stasyonu (1994), Afl›k Papa¤an Bar› (1995), ‹mparator Çay Bahçesi(1997), Örümce¤in Kitab› (1998), Elyazmas› Rüyalar (1999), Ay›fl›¤› Sofras› (2000),Aflk› Giyinen Adam (2001), Sis Kelebekleri (2003). Nazl› Eray ilk roman›ndan so-nuncusuna kadar gizemli ve hayal ile örülü bir dünyay› aksettirir. Romanlar›ndafantastik ögeleri kullan›r. Aflk› Giyinen Adam roman›nda tarot kartlar› arac›l›¤›ylafantastik gerçekçili¤in farkl› bir yans›mas›n› dikkatlere sunar. Falc› Dürnev Han›-m›n salonu her zaman gizemli, ola¤anüstü ve fantastik dünyaya ait kiflilerle dolu-dur. Yazar bu kiflileri konuflturmak ve onlar›n dünyalar›n› hikâye etmek suretiylehayal yolculu¤u oluflturur. Eray’›n bütün romanlar›nda farkl› anlat›m teknikleriçevresinde bu hayal yolculu¤u, yaflanan zaman dilimiyle birlikte vard›r.

Duygu Asena (1946) sadece yazd›klar›yla de¤il tart›flmalar›yla da ismi femi-nizm ile özdeflleflmifl bir yazard›r. Kad›n›n Ad› Yok (1987), yaz›ld›¤› dönemde fe-minizm tart›flmalar›n› üst boyuta tafl›m›fl bir romand›r. Bu kitapta kad›n, çocukluk-tan bafllayarak k›z-erkek ayr›mc›l›¤›n›n toplumun yaflama ilkesi oldu¤unu ö¤renir.Babas›n›n onu ve annesini erkeklerden korumak ad›na uygulad›¤› bask›dan tutunhayat›n her kademesinde kad›n›n yapt›klar›n› cinsel farkl›l›¤a ba¤layan anlay›fltan,dayak diyen kad›nlardan, ifl çevresindeki ayr›mc›l›¤a kadar birçok noktada kad›n›nyerini ve konumunu alg›lar. Kad›n›n Ad› Yok’ta ben-anlat›c›, çevresine hep eleflti-rel gözle bakar. “Duygu Asena’n›n feminizmi, esas olarak ‘özgürlük’, ‘ba¤›ms›zl›k’de¤erlerine odaklan›r. Annelik, evlilik birer ayak ba¤›d›r. Hayat›nda aflka yer var-d›r, ama ba¤›ms›zl›¤a engel olmad›kça.” (Aytaç, 2006).


Erendiz Atasü (1947) roman yazmaya kad›n konusunu sorgulayarak bafllar.Cumhuriyet devriminin olumlu etkilerine karfl›n Türk toplumunun halen ataerkilözellikler tafl›d›¤›n›, kad›n›n ezilmesi ve aile içi fliddet olaylar›n›n yayg›n biçimdesürmesine tepkilidir. Atasü, ilk roman› Da¤›n Öteki Yüzü (1996) roman›nda, Cum-huriyetin ilk kufla¤›n›n ayd›n ve idealist yönünü ortaya ç›karmak amac›ndad›r. ‹lkkufla¤›n öyküsünü kaleme almaktad›r. Da¤›n Öteki Yüzü, denilebilir ki ErendizAtasü’nün Türk kad›n›n›n entelektüel geliflimi ve toplum içinde yerini almas› ko-nusunda Atatürk’e neler borçlu oldu¤unu hat›rlatan epizotlarla beslenmifl bir ro-man›d›r. Gençli¤in O Yak›c› Mevsimi (1999) adl› roman›nda genç bir kad›n›n cin-selli¤ini keflfedifli ile bafllayan duygu dünyas›ndaki de¤iflmeleri, hayalleri ile haya-t›n ve toplumun gerçeklikleri karfl› karfl›ya getirilir. Bir Yafldönümü Rüyas›’nda(2002) Türkiye’nin kad›na bak›fl›n› Feride çevresinde sorgular. Feride’nin hayat›nagiren üç erkekle olan iliflkileri çevresinde ülkenin 50 y›ll›k, bu çerçevedeki pano-ramas› verilir. Gürsel Aytaç, Edendiz Atasü’nün eserlerinde feminizm konusunda-ki tavr›n›, O’nun Kad›nl›¤›m Yazarl›¤›m Yurdum (2001) kitab›ndan al›nt›lar yapa-rak flöyle aç›klamaktad›r:

“Erendiz Atasü, kad›n›n kendini gerçeklefltirmesi, haklar›na kavuflmas›, birey olabil-

mesi konular›n› bir kad›n yazar duyarl›l›¤›yla öykü ve romanlar›na ana izlek yap-

makla kalmaz, sosyoloji, antropoloji alanlar›ndan konuya iliflkin yay›nlar› izler,

edebî eserlerdeki iz düflümlerini de gözden kaç›rmaz.

Bir yaz›s›nda erkek egemen kültürün kad›nla bafl edebilme yöntemlerini dört ana

bafll›k alt›nda toplayan Erendiz Atasü, “kad›n varoluflunun etki alan›n› daraltmak”

konusuna “kad›n› zihinsel yarat›c›l›¤›ndan ve cinsel gücünden soyutlay›p ev içi kö-

leli¤e hapsetme”yi, “kad›n varoluflunu ve kad›n gövdesini bölmek ve indirgemek” ko-

nusuna “kad›n gövdesini kad›n kiflili¤inden kopar›p nesnelefltirme”yi, “kad›nlar›

kendi aralar›nda karfl›t gruplara bölmek” konusuna “erdemli / erdemsiz, çal›flan /

çal›flmayan, e¤itimli / e¤itimsiz, cinsel kad›n / ana kad›n gibi karfl›t kümelere ay›r-

may›” örnek gösterir ve son olarak “bu yöntemlerle kad›n›n gönüllü uyumunu sa¤la-

mak” yöntemini saptar (Aytaç, 2006).

Buket Uzuner (1955 -), ‹ki Yeflil Susamuru, Anneleri, Babalar›, Sevgilileri veDi¤erleri (1991) roman›nda, bir kad›n›n düflsel ve fantastik dünyas› vard›r. Romanad›n›, Hint kökenli ‹ngiliz H. H. Munro’nun, insanlar ölünce dünyadaki yapt›kla-r›na ve kifliliklerine göre alt s›n›ftan bir canl›ya dönüflecekleri, öykü kiflisinin debir su samuru olmak istedi¤ini söyledi¤i Laura adl› öyküsünden almaktad›r. Post-modern bir kurguyla ele kaleme al›nm›flt›r. Roman, mimar Nilsu’nun kendi haya-t›n› anlatan bir dosyay› yazara vermesiyle bafllar. Nilsu; Aflk-yaln›zl›k, intihar-ya-flama ba¤l›l›k gibi z›tl›klar üzerine kurulu dünyas›nda model ald›¤› ça¤dafl bir ka-d›n olan Selen’in de yard›m›yla ezilmeden ayakta durabilen, e¤itimli bir kad›n›temsil etmektedir:

“Buket Uzuner iki kad›n›n dünyas›ndan insanlar›, aileleri, çevreyi ve genel olarak

insanl›¤› sorgulad›¤› bu roman›nda klasik roman kal›plar›n›n d›fl›na ç›karak olay

örgüsünü bir bilmece hâline getiriyor. Zaten onun amac› da kiflilerle okuru gâh yak-

laflt›r›p gâh aralar›n› açarak aradaki boflluklar›n okur taraf›ndan doldurulmas›n›

sa¤lamakt›r.” (Gündüz, 2006: 372).

Kumral Ada-Mavi Tuna (1997) roman›n birinci dereceden kiflisi Tuna’y› hare-ket noktas› alarak geri dönüfllerle ve metaforik bir anlat›m tekni¤iyle kaleme al›n-


m›flt›r. Buket Uzuner’in Uzun Beyaz Bulut-Gelibolu (2001) roman›nda Çanakkalesavafl›n› 1915 ve günümüzde olmak üzere iki zaman diliminden ifller. Olaylar flöy-le geliflir: Dedesinin izini sürmeye gelen bat›l› genç kad›n ve farkl› politik görüflle-re sahip Türk gençleri arac›l›¤›yla milliyetçilik ve emperyalizm konular›n› ele al›r.Yeni Zelandal› kad›n Viki, 2000 y›l›nda Gelibolu’yu ziyaret eder. Bu arada Çanak-kale Savafl› gazisi bir Türk’ün asl›nda kendi büyük dedesi oldu¤unu iddia eder.Böylece ülke çap›nda bir skandal patlar. 1985 y›l›nda eceliyle ölen sayg›n bir Türkgazisinin asl›nda Anzak askeri oldu¤u iddias›, Birinci Dünya Savafl›’n›n Çanakkalecephesinde birbirlerine karfl› savaflan ülkelerin diplomatlar›, asker ve tarihçiler ara-s›nda uluslararas› boyutta bir polemi¤e yol açar. Yeni Zelandal› kad›n Viki, kendibüyük dedesi oldu¤unu söyledi¤i Türk gazisinin yafll› k›z› Beyaz Hala’n›n evinemisafir olmufltur. Bilgeli¤i ve babas›na duyulan sayg› nedeniyle çok sevilen BeyazHala, babas›n›n Çanakkale savafl› s›ras›nda yazd›¤› mektuplar›, Viki’ye verir. Vikide kendi dedesinin ayn› tarihlerdeki mektuplar›n› verir. Beyaz Hala’n›n ‹stanbul’dayaflayan avukat torunu Ali Osman, Gelibolu’ya gelince, yabanc› kad›n uzak akra-bas› oldu¤una inand›¤› bu genç adam›n tarihi yeniden okumak, yeniden yorumla-mak tezleriyle, karizmatik albenisi karfl›s›nda hayranl›k ve aflk duygular› aras›ndakal›r. Aralar›ndaki duygusal bir gerilim bafllar. Bu gerilim büyük dedelerinin ayn›savaflta birbirlerine karfl› savaflan iki düflman asker mi, bir Türk askerinin flehit ol-madan önce tesadüfen kurtard›¤›, akl›n› kaç›rm›fl bir Anzak askeri mi oldu¤u soru-sunu arka plana iter. ‹ki genç, büyük dedelerinin izlerini sürerken aflk yaflarlar. Buflu soruyu gündeme getirir: E¤er ayn› insan, ayn› savaflta iki düflman ülkede savaflkahraman› olmuflsa, 21. yy insanl›¤› bunu kabul edebilecek kadar geliflmifl midir?Yoksa baz› s›rlar sonsuza dek korunmal› m›d›r? Uzun Beyaz Bulut-Gelibolu adl› ro-man, Çanakkale Savafllar›’na 2000’li y›llar›n bak›fl aç›s›yla yaklaflan epik karakterlibir eserdir.

Latife Tekin (1957), toplumsal ve siyasal çat›flmalar› konu alan romanlar yaz-d›. Berci Kristin Çöp Masallar› (1984), anlat›m tekni¤i ve ele ald›¤› konu bak›m›n-dan ilgi çekicidir. Bu romanda, masal ögeleri ve metafora dayal› dil malzemesi efl-li¤inde gözler önüne serer. Unutma Bahçesi (2004) roman›nda farkl› anlat›m tek-nikleri ile döneminin sanat dünyas›n› ve siyasal olaylar›n› anlat›r. Sevgili Ars›zÖlüm (1983), Gece Dersleri (1986), Buzdan K›l›çlar (1989), Aflk ‹flaretleri (1995) ro-manlar› da toplumsal ve siyasal çat›flmalar ekseninde kurulmufltur. Latife TekinSevgili Ars›z Ölüm roman›nda, ironik bir anlat›mla, köyden göçmüfl bir ailenin bü-yük kentin kenar semtlerindeki yaflay›fl›n› anlat›r. Bu ailesi; fabrika at›klar›, çöp y›-¤›nlar› içinde hayat›n› sürdürmeye çal›flmaktad›r. Hurafeler, onlar›n hayatlar›n› fle-killendiren en önemli unsur durumundad›r. Ailenin hurafelere inanan yönü otori-ter baba Huvat temsil etmektedir. Onun karfl›s›nda anne Atiye vard›r:

“Latife Tekin, kendi yaflam›ndan izler tafl›yan bu roman›nda, ailenin bofl inançlara

aç›k yan›n› ailenin despot baba Huvat ile roman›n asli kifli konumundaki -zira her

olay parças›nda o vard›r- anne Atiye’dir. Yazar, roman türünün s›n›rlar›n› zorlaya-

rak ve geleneksel anlatma formlar›n› modern romana uyarlayarak fantastik roman

denilen yeni bir türün yolunu açarken; öyküsünü anlatt›¤› aile bireylerinin inanç

dünyas›n› ve davran›fllar›n› karikatürize ederek bir aile dram›ndan mizahi bir ro-

man ç›karmay› baflar›yor.” (Gündüz, 2006:369-370).

Elif fiafak (1971), ilk roman› Pinhan (1997) ile tarih ile masal›n iç içe girdi¤ibir anlat›mla elefltirmenlerin dikkatini çekmifltir. fiehrin Aynalar› (1999), de¤erler


çat›flmas› yaflayan büyükflehir insan›n›n problemlerini konu al›r. Mahrem (2000),Bit Palas (2002), Araf (2004); Elif fiafak’›n günümüz okuyucusu taraf›ndan be¤e-nilmesini sa¤layan romanlard›r. Baba ve Piç (2006), Siyah Süt (2006), Aflk (2009)adl› romanlar› da genifl okuyucu kitlelerine ulaflm›flt›r. Günümüzün en çok okunanve roman yazmaya devam eden kad›n yazarlar›ndand›r.

Veda, Esir fiehirde Bir Konak - Ayfle KulinRoman, yazar›n ailesinin Milli Mücadele y›llar›nda yaflad›klar›n› konu almaktad›r.Yazar›n, Milli Mücadele y›llar›nda Maliye Naz›rl›¤› yapan dedesi Ahmet Reflat Efen-di’nin, Anadolu’da geliflen Milli Mücadele hareketi ile Padiflah›n yan› bafl›ndaki ‹s-tanbul Hükümeti aras›ndaki karars›zl›¤› ve ‹stanbul Hükümetinden yana tav›r al-mas›, aile bireylerinin yaflama tarzlar› ile birlefltirilerek anlat›lmaktad›r. Veda Esirfiehirde Bir Konak roman›nda iflgal y›llar›n›n ‹stanbul’u, bar›nd›rd›¤› farkl› düflün-celer ve farkl› insan manzaralar› ile dikkatlere sunulur. (Çelik, 2009:189)

Veda Esir fiehirde Bir Konak roman›, ‹stanbul’un iflgal y›llar›ndaki görüntüsünü,ayd›n çevreye özgü yaflama tarz›n›, bir konak çevresinde anlat›r. Veda’da, okuyu-cu; Millî Mücadele y›llar›n›n siyasal geliflmelerinin bir k›sm›n›, ‹stanbul Hükûmetin-de Maliye Naz›rl›¤› yapan Ahmet Reflat Bey ve Sar›kam›fl gazisi Kemal çevresinde-ki olaylar, konuflmalar ve iliflkiler çevresinde yakalar. Roman, Mütareke sonras› ‹s-tanbul’unda Ahmet Reflat Bey’in kona¤›ndaki geliflmelerle bafllar. ‹flgal, Ahmet Re-flat Beyin davran›fllar›ndan, konak içerisindeki insanlarla iliflkilerinden gözlemle-nir. Konaktaki her fleyin al›fl›lm›fl›n d›fl›na ç›k›fl›, eve geç gelmeye bafllayan AhmetReflat Bey ile teyzesi aras›ndaki anlaml› konuflma ile ortaya ç›kar:

“- Devlet ifli gündüz gözüyle yap›l›r o¤lum. Geceler ibadet ve uyku içindir. Büyükba-

balar›n›n da mevkileri seninkinden afla¤› de¤ildi ama gece hep evlerinde uyurlard›,

Reflat Bey.

- Ne kadar flansl›ym›fllar ki onlar›n memleketi iflgal alt›nda de¤ilmifl, teyzan›m.” (Ve-da, 2007: 3).

Konak için al›fl›lm›fl›n d›fl›ndaki bu zaman diliminde, Sar›kam›fl’›n ruhunda vebedeninde onulmaz yaralar açt›¤› Ahmet Reflat Bey’in ye¤eni Kemal de konaktayaflamaktad›r. Hastad›r ve konakta yatmaktad›r. Verem olmas›ndan endifle edil-mektedir. Kemal ile aile dostu ve arkadafl› Doktor Mahir ilgilenmektedir. Kemal’inhemflirelik ifllerini de, Sarayhan›m taraf›ndan özel yetifltirilmifl Çerkes k›z› Mehpa-re yürütmektedir.

Yazar›n, Veda Esir fiehirde Bir Konak roman›nda dile getirmek istedi¤i düflün-celerin bir k›sm›; ayn› mekânda yaflayan, akrabal›k iliflkisiyle birbirine ba¤l› iki in-san›n, olaylara iki farkl› noktadan bak›fl›yla verilir. Ahmet Reflat bey ile Kemal; ‹t-tihat ve Terakki, ‹stanbul Hükûmeti, Padiflah gibi konularda farkl›, birbirine z›t de-nilebilecek düflüncelere sahiptirler. Ancak bu farkl›l›k, ikisinin de yaflad›klar›ndanve içinde bulunduklar› konumlar›ndan kaynaklanmaktad›r. Ahmet Reflat Bey, ‹s-tanbul Hükûmeti’nin Maliye Naz›r›d›r. Madde olarak onlara ba¤l›d›r. Kemal ise Sa-r›kam›fl’a kat›lm›fl, orada bedeninin ve sa¤l›¤›n›n bir k›sm›n› b›rakm›fl, yüre¤iyleAnadolu hareketinin içerisindeki bir vatanseverdir.

Roman bu bak›mdan, Ahmet Reflat Bey’’in mevkii bak›m›ndan olmasa bile kal-biyle Kemal’in ideallerine do¤ru gidiflini anlat›r.

Ahmet Reflat Bey, roman›n son k›s›mlar›na, daha do¤rusu, Millî Mücadele’ninateflli dönemlerine kadar, her yönüyle Padiflah’a ve ‹stanbul Hükûmeti’ne ba¤l›d›r.


‹stanbul’un ‹ngilizler taraf›ndan iflgali olan 16 Mart 1920’den sonra bu tavr›nda de-¤iflmeler olur. Ancak kalbiyle yaflad›¤› bu duygular›n› icraata dökemez, memleke-tin kendisine ihtiyac› oldu¤unu düflünerek ‹stanbul Hükûmeti’ ndeki görevine de-vam eder. ‹flte bu de¤iflme, konakta yaflananlar çevresinde, biraz da han›mlar›ndikkatiyle anlat›l›r.

Ahmet Reflat Bey’in, roman›n bafllang›c›ndaki tavr›, Doktor Mahir ile Kemal ara-s›ndaki bir konuflma ile verilir. Bu konuflma, o dönemin geleneksel tarzda yetiflmiflbütün ayd›nlar›n›n dram›n›, ikilemini yans›t›r niteliktedir:

“Day›m›n Sultan’a sadakati tamd›r, Mahir. Sultan’›n hata yapt›¤›n› bildi¤ihalde ona ihanet etmek istemiyor.’”

‘Kendince hakl› say›l›r. Kimse Anadolu’dan bafllayan bir hareketten medet umam›yor.’

‘Baflka çare yoksa ne yap›labilir ki? ‹nsan hiç olmazsa imkâns›z› denemek istemez mi?

‘‹ster istemesine de, pek çok kifli Anadolu’daki hareketin bafl›nda ‹ttihatç›lar var zan-

nediyor. ‹ttihatç›lardan herkese g›na geldi. Sar›kam›fl fiyaskosundan sonra, kim on-

lar›n pefline düfler art›k. Halbuki, bu iflin bafl›ndaki Mustafa Kemal Pafla, ‹ttihatç›lar-

dan en az Sultan kadar nefret etmekte. Ne yaz›k ki bunu bilen çok az.” (Veda Esirfiehirde Bir Konak, 2007: 35).

Ahmet Reflat Bey’in bu duruflu, ‹stanbul’un ‹ngilizler taraf›ndan resmen iflgali ilede¤iflir. Ancak bir “yeralt› teflkilat›” olarak yorumlad›¤› Kuva-y› Millîye’ye karfl›temkinlidir. Ahmet Reflat Bey; Doktor Mahir ve Kemal ile konuflmalar›nda Padi-flah’a destek olmak gerekti¤i görüflünü ileri sürer, Frans›z ve ‹talyanlar›n bize arkaç›kmalar›nda, onlar›n ‹ngilizlerle bir hesab›n›n bulundu¤unu belirtir. Kemal de,“Sultan”›n yanl›fl yolda oldu¤u düflüncesini yineler.

Ancak Ahmet Reflat Bey, ‹stanbul’un iflgalinden sonra, ‹stanbul Hükûmeti’ninicraatlar›ndan rahats›zd›r. Onun bu rahats›zl›¤›, Kalpakl›lar - Doludizgin romanla-r›nda Süleyman S›rr› Beyin yaflad›¤› çeliflkinin, eyleme dönüfltürülmemifl hâli gibi-dir. Süleyman S›rr› Bey intihar etmifl; Ahmet Reflat Bey ise kalben Millî Mücadelesaflar›na geçse de ‹stanbul Hükûmeti’ndeki görevine devam etmifltir. Bu davran›fl,romanda, Ahmet Reflat Bey, görevine son derece sad›k devlet adam› kiflili¤indenkaynaklan›yor tarz›nda gösterilmektedir. Onun 16 Mart’ta kona¤a geliflinde hidde-tinden dolay›, kendisine “ne oldu” diyenlere verdi¤i cevap, elbette ki vatanperver,duyarl› bir milliyetçinin alabilece¤i bir tav›rd›r:

“... ‘En fena fley oldu! ‹ngilizler bugün Meclis’i bast›lar. Kemal düflünebiliyor musun,

küstah ‹ngilizler, sefirlerini yollay›p izahata bile lüzum görmeden, ‹stihbarat Zabiti

Bennett denilen herifle Meclis’e ani bir bask›n yapt›lar ve Rauf Bey ile Kara Vas›f

Bey’i tevkif ettiler. Yüksek rütbeli devlet memurlar›n› ellerine kelepçe vurarak, çeflitli

hakaretlere maruz b›rakarak, kamyonlara doldurup götürmüfller.” (Veda Esir fiehir-de Bir Konak, 2007: 122).

Ahmet Reflat Bey’in bu sözlerinden sonra, Kemal, Padiflah’›n bunu nas›l haz-metti¤ini sorar. Ahmet Reflat Bey’in ona verdi¤i cevapta, hem Sultan’a ba¤l›l›k hemde devlet adam› sorumlulu¤u vard›r. Ahmet Reflat, Sultan’›n ‹ngilizler taraf›ndanafla¤›lanmas› ihtimaline karfl› sessiz durdu¤u görüflünü savunur. Ona göre Padiflah,Anadolu’daki Millî Mücadele hareketini desteklemektedir. Ancak, art›k iplerinonun elinden ç›kt›¤›n› da kabul eder.

‹ngilizlerin ‹stanbul’u iflgal etmelerinden sonra, da¤›lan Meclisin üyelerinin bü-yük bir k›sm› Ankara’da, Mustafa Kemal’in yan›nda al›r solu¤u. Ancak Ahmet Re-


flat Bey, daha sonra kurulacak Ferit Pafla Hükûmeti’nde de Maliye Naz›rl›¤› görevi-ne devam eder. Kalbi Anadolu’dad›r. Bunu, Kemal’i Anadolu’ya gönderirken degösterir. Ama bedeni ‹stanbul Hükûmeti’nin yan›ndad›r. Romandan, Ahmet ReflatBeyin Sultan’a sonsuz ba¤l›l›¤› sonucunda böyle davrand›¤› ç›kmaktad›r. Sevr Ant-laflmas›’na gösterdi¤i afl›r› tepki ve Sultan’›n hazineye ‹ngilizler el koymas›n diye,gitmedi¤ini mazeret olarak ileri sürmesi de bu ikilemi ortaya koymaktad›r.

Ahmet Reflat Bey’in ye¤eni Kemal ile aras›ndaki fark, büyük oranda, kifliliközelliklerinden kaynaklanmaktad›r. Kemal, yüre¤inin sesini dinleyen, heyecanl›,asi bir mizaca sahiptir. Ahmet Reflat Bey ise yüre¤inden gelen sesi beyniyle ölçme-den hareket etmeyen, hesapl›, ölçüp biçen bir mizaçtad›r. Bu bak›mdan da, biri,Anadolu’dan gelen sese, hastal›¤›na ra¤men koflar; di¤eri ise art›k bulundu¤u mev-kiin bir yarar sa¤lamad›¤›na inanmasa bile temkinli davran›r ve yerinde kal›r.

Veda Esir fiehirde Bir Konak roman›nda, ayn› mekânda birbiriyle akrabal›k ba-¤› ile ba¤lanan iki flahs›n yaflad›klar› ve konuflmalar› çevresinde 1920’li y›llarda ‹s-tanbul Hükûmeti ile Kuva-y› Millîye aras›ndaki çat›flmalar da anlat›l›r. Kuva-y› Mil-lîye’yi, Sar›kam›fl gazisi Kemal temsil etmektedir. Hasta yata¤›nda bile bir nefer gi-bi çal›flmaktad›r. Roman›n bafllar›nda Mehpare’yi Befliktafl’ta Mim Mim grubundanelemanlar›n yan›na göndererek faaliyetlerini sürdüren Kemal, biraz iyilefltiktensonra, grubun içerisine girer. Önce Anadolu’ya silah gönderen bir geminin hede-fine ulaflmas›nda aktif rol al›r. Daha sonra Mustafa Kemal’in yan›na gider. Roma-n›n sonunda da, dramatik bir flekilde flehit oldu¤u haberi gelir.

Veda Esir fiehirde Bir Konak roman›n›n, iflgal ‹stanbul’u ve Millî Mücadele bo-yutunun d›fl›nda bir yaflamay› anlatt›¤› da gözden uzak tutulmamal›d›r. Zaten iflgal‹stanbul’u ve Millî Mücadele bu yaflaman›n, daha do¤rusu as›l kurgunun içerisineserpifltirilmifltir.

Romanda, konak içerisinde yaflayan Mehpare, Behice Han›m, Sarayhan›m’›nbirbiriyle ve aile çevresiyle iliflkileri anlat›lmaktad›r. Behice Han›m, yaflad›¤› ailesaadeti ve kocas› ile mutlulu¤u çevresinde; Mehpare, Kemal ile yaflad›¤› cinsellikve aflk ile; Sarayhan›m da, bir otorite olarak kona¤› yöneten han›ma¤a rolü ile dik-katlere sunulmaktad›r.

Romanda Ahmet Reflat ile Kemal ekseninde yaflanan iki dram›n kad›nlar tara-f›ndaki yans›mas› da söz konusudur. Millî Mücadele’nin baflar›ya ulaflmas› ile bir-likte sürgüne gönderilen Ahmet Reflat Beyin k›z› Leman, bir bak›ma koruma amaç-l› olarak, kendisinden yaflça çok büyük olan Doktor Mahir’le, iki taraf›n da r›zas›al›narak, evlendirilir. Ahmet Reflat Bey, sürgünde iken torunu Sitare’nin do¤du¤uhaberini al›r. Hamile iken Kemal’in ölüm haberini alan Mehpare ise erken do¤umyapar. Kemal olmadan, çocu¤u Halim’le birlikte yaflamak zorunda kal›r.

Bu arada Sarayhan›m ile Mehpare aras›ndaki iliflkiler de dikkat çekicidir. Saray-han›m Mehpare’yi benimsemekte, gelini olarak almakta, bafllang›çta tereddüt eder.Ancak Kemal’in kararl›l›¤› iliflkinin evlilikle sonuçlanmas›n› sa¤lam›flt›r.

Ayfle Kulin, roman›nda iflgal y›llar›n›n ‹stanbul’unu, o y›llar›n insan manzaras›-n›, Süleyman Nazif’e “Kara Bir Gün” bafll›kl› yaz›y› yazd›ran olay› da içerisine ala-rak, yaz›m›z›n bafl›nda sözünü etti¤imiz romanlardaki tasvirleri de hat›rlat›r birtarzda anlatmaktad›r:

“‹flgalciler, elli befl parçadan oluflan donanmalar›yla, ‘Baba, O¤ul ve Kutsal Ruh’ di-

ye alay al›nan u¤ursuz üçlünün, yani ‹ttihat ve Terakki’nin liderleri Enver, Talat ve

Cemal paflalar›n gizlice yurt d›fl›na kaç›fllar›n›n dokuzuncu gününde gelmifllerdi ‹s-

tanbul Bo¤az›’na


Hiç vakit kaybetmeden karaya asker ç›karm›fllard›.

Bo¤az’da, Anadolu yakas›n›n yukar› bölgelerine Yunan birlikleri yerleflmiflti. Hay-

darpafla’dan itibaren demiryolu güzergah›n› da boylu boyunca ‹ngilizler tutmufltu.

Rumlar ellerinde Yunan bayraklar›yla gemilerinde karfl›s›nda taflk›n sevinç gösteri-

lerinde bulunmufllard›. Zavall› ‹stanbullular ayr›ca bir de flubat ay›nda, beyaz at›-

n›n üzerinde muzaffer bir fatih edas›yla kas›la kas›la, az›nl›klar›n alk›fllar› ve sevinç

ç›¤l›klar› aras›nda Cadde-i Kebir’i bafltan bafla geçen Frans›z komutan›n›n, alayifl

ve tantanas›na katlanmak zorunda kalm›fllard›.

Osmanl› Devleti uzun y›llara yay›lan hatalar›n›n bedelini çok a¤›r flartlarla ödeme-

ye bafllam›flt›. ‹stanbul’un H›ristiyan az›nl›klar›, yüzy›llar›n öcünü almak istercesine

iflgalcilerle iflbirli¤i yap›yor, Müslümanlar› her f›rsatta ihbar ediyor, yer yer bafl gös-

teren direnifl hareketleri, iflgalci güçler taraf›ndan hemen cezaland›r›l›yor, direnen-

lere merkez ve karakollarda korkunç iflkenceler yap›l›yordu. Müslüman ‹stanbullu-

lar, ezik, bitkin ve perifland›lar. Çektikleri yetmezmifl gibi, Senegalli askerlerin taflk›n-

l›klar› halk aras›nda abart›larak anlat›l›yor, ortal›kta az›nl›klar›n Müslümanlara

eza ettikleri ve kad›nlar›n peçelerini parçalad›klar› rivayetleri dolafl›yor, maneviyat-

lar da ayr›ca periflan ediliyordu.” (Veda Esir fiehirde Bir Konak, 2007: 8-9).

Ayfle Kulin, bu tarihî olaylar›, aile çevresinden dinlemifl olabilece¤i gibi, o dö-nemi araflt›rmalar›ndan da elde etmifl olabilir.

Veda Esir fiehirde Bir Konak roman›nda ‹stanbul, yaln›zca siyasal panorama bo-yutunda anlat›lmaz. ‹flgal ‹stanbul’undan konak içerisinde yaflayan kad›nlar da et-kilenmifllerdir. Bir kere mutfaklar› için gerekli donan›m ‹stanbul’da art›k yoktur.Beypazar›’ndan gelen erzak sekteye u¤ram›flt›r. Çünkü Ankara’ya giden ve gelenyollar kapanm›fl, sevkiyat durmufltur. Kad›nlar›n sokakta rahatça gezmeleri de teh-likeli hâle gelmifltir (Çelik: 2009:198).

Veda Esir fiehirde Bir Konak isimli roman, Millî Mücadele y›llar› ‹stanbul’undan,kad›nlar çevresinden, onlar›n yaflad›¤› bir konaktan hareketle, farkl› iliflkiler yuma-¤›yla, merkeze Kemal ve Ahmet Reflat Bey’i koyarak, görüntüler sunmaktad›r.



Türk roman›nda feminist söylemin ne oldu¤unu

aç›klayabilmek

Feminizm, kad›nlar›n erkeklere k›yasla daha güçflartlar alt›nda yaflad›klar›n›, ö¤renim görme, yük-selme, toplum içinde sayg›n bir yer edinme gibikonularda haklar›n›n yendi¤ini hissedip bunu di-le getirme ve bu alanda mücadele etmeyi amaç-lar. Feminist söylem de bu amaçlar do¤rultusun-da sesini yükseltmek, yazmak ve konuflmakt›r. Kad›n yazarlar, feminizmi kad›n haklar›n› koru-man›n bir misyonu olarak alg›lam›fllard›r.

Türk Edebiyat›nda kad›n yazarlar ve iflledikleri

konular› de¤erlendirebilmek

Kad›n yazarlar, Halide Edip’in devam› niteli¤in-de romanlar kaleme ald›lar. Bu romanlar›nda ge-nellikle de kad›n›n toplum içerisindeki yerine vemücadelesine yer verdiler. Bir bak›ma kendileri-ni Cumhuriyetle birlikte yeni Türk toplumundakikad›nlar›n temsilcisi kabul ettiler ve onlar› ayd›n-latma görevini üstlendiler.

1950 sonras›nda kad›n yazarlar›n hangi katego-

riler alt›nda de¤erlendirildi¤ini aç›klayabilmek

1950 Sonras›nda kad›n yazarlar;Milliyetçi - maneviyatç› görüfle sahip olanlar vetarihsel perspektifle yazanlarToplumcu-gerçekçi çizgide eser veren kad›nyazarlarPopüler kad›n romanc›larModern ak›mlar›n izinde yazan kad›n romanc›larolmak üzere dört kategoride de¤erlendirilmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhuriyet döneminde ye-tiflen ilk kad›n yazarlardan biri olarak kabul edilmez?

a. Müfide Ferit Tekb. fiükûfe Nihal Baflarc. Fatma Âliye Han›md. Halide Nusret Zorlutunae. Güzide Sabri Aygün

2. Afla¤›dakilerden hangisi Halide Nusret Zorlutuna’n›neserlerinden biri de¤ildir?

a. Küllerb. Sisli Gecelerc. Büyükanned. Aflk ve Zafere. Ref’et

3. Afla¤›dakilerden hangisi Samiha Ayverdi’nin iflledi¤ikonulardan biri de¤ildir?

a. Kad›nlara seçme ve seçilme hakk› verilmesib. Tasavvuf düflüncesic. Tek tarafl› aflklard. Aristokrat çevrelerin hayat›e. ‹nsanlar›n iç dünyalar›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Adalet A¤ao¤lu’nun roman-lar›nda söz konusu etti¤i meselelerden biri de¤ildir?

a. ‹lk roman›ndan sonuncu roman›na kadar 1950’liy›llardan itibaren Türk toplumundaki sosyal de-¤iflimleri kad›n› merkeze alarak anlatmas›

b. 12 Mart ve 12 Eylül’ün yanl›fl uygulamalar›n› ko-nu edinmesi

c. Yurt d›fl›ndaki iflçilerin sorunlar›n› kurguya da-yal› roman yap›s› içerisinde incelemesi

d. Romanlar›nda klasik anlat›m tekniklerinin d›fl›naç›karak bilinç ak›fl›, iç monolog gibi yeni anla-t›m tekniklerini denemesi

e. Kad›nlar›n hapishane hayat›n›, psikolojilerini desöz konusu ederek ifllemesi

5. Afla¤›dakilerden hangisi toplumcu-gerçekçi çizgideeser veren kad›n yazarlardan biri de¤ildir?

a. Suat Derviflb. Afet Ilgaz Muhteremo¤luc. Nazan Bekiro¤lud. Füruzan Tekile. Sevgi Soysal

6. Afla¤›dakilerden hangisi 1980 sonras› kad›n roman-c›lardan biri de¤ildir?

a. P›nar Kürb. Adalet A¤ao¤luc. ‹nci Aral›kd. Sevgi Soysale. Latife Tekin

7. Afla¤›dakilerden hangisi P›nar Kür’ün roman›n›n özel-liklerinden biri de¤ildir?

a. Romanlar›nda toplumsal problemleri ve kad›n-lar›n çeflitli dertlerini ifllemesi

b. Kad›nlar›n baflkald›ran yönlerini öne ç›karmas›c. Kad›nlar›n iç dünyalar›n› bütün boyutlar›yla göz-

le rönüne sermesid. Kad›nlar› iç dünyalar›yla ortaya koymas›, baflka-

lar›n›n gözüyle aktarmas›e. Kad›nlar›n haklar›n› elde edebilmeleri için siya-

sal mücadelelerin içerisinde olmalar› gerekti¤inidüflünmesi ve bu konuya yer vermesi

8. Afla¤›dakilerden hangisi Milliyetçi görüflle ve Tarih-sel perspektifle yazan yazarlardan biri de¤ildir?

a. Samiha Ayverdib. Safiye Erolc. Sevgi Soysald. Sevinç Çokume. Emine Ifl›nsu

9. Afla¤›dakilerden hangisi Halide Edip Ad›var’›n ro-manlar›ndan biri de¤ildir?

a. Handanb. Ateflten Gömlekc. Muhaderatd. Sinekli Bakkale. Kalp A¤r›s›

10. Afla¤›dakilerden hangisi popüler roman›n ele ald›¤›konulardan biri de¤ildir?

a. Aflk konular›b. Polisiye konularc. Tarihsel konulard. Kad›nlar›n sosyal ve siyasi haklar›e. Casusluk konular›



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmodern Roman›n Kül-türel Siyasal ve Sosyal Arka Plan›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Roman ve Post-modern Roman” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.


4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Posmodern Romanlar Üze-rine” konusunu yeniden gözden geçiriniz.








Feminizm, kad›nlar›n erkeklere k›yasla daha güç flartlaralt›nda yaflad›klar›n›, ö¤renim görme, yükselme, top-lum içinde sayg›n bir yer edinme gibi konularda hakla-r›n›n yendi¤ini hissedip bunu dile getirme ve bu alan-da mücadele etmeyi amaçlar. Feminist söylem de buamaçlar do¤rultusunda sesini yükseltmek, yazmak vekonuflmakt›r. Kad›n yazarlar, feminizmi kad›n haklar›n› koruman›nbir misyonu olarak alg›lam›fllard›r. Kad›n haklar›n› ko-rumak genellikle flu noktalarda geliflmifltir:

a. Ö¤renim hakk› elde etmek, b. Beyin gücü ile ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› elde etme

mücadelesi,c. Meslek sahibi olman›n yan›nda anne ve efl olma

flanslar›n› zorlamak, d. Kad›na uygulanan fliddeti sona erdirmek, e. Kad›n›n cinsel özgürlü¤ünü savunmak, f. Bedenine sahip ç›kma hakk›.

S›ra Sizde 2

‹lk Türk kad›n romanc› olan Fatma Aliye Han›m (1864-1936), önceleri Frans›zca’dan tercümeler yapm›fl, son-ralar› ise Ahmed Midhat Efendi üslûbunu and›ran ro-manlar yazm›flt›r. Fatma Aliye 1892’de yay›mlanan “Mu-haderat” adl› ilk roman›nda kad›n problemlerini ele al-maktad›r. Burada kad›n›n toplum ve çal›flma hayat›n›niçerisinde yer almas› ifllenir. Fatma Aliye Han›m›n çal›fl-malar› bununla s›n›rl› de¤ildir. Uhuvvet (1897) veUdi(1899) roman›nda kad›n›n çal›flma hayat›ndaki yeri-ni anlat›r. Han›mlara Mahsus Gazete’de de bu konular-la ilgili yaz›lar kaleme al›r. 1908 II. Meflrutiyet’e kadarFatma Aliye Han›m, neredeyse tek kad›n yazard›r. II.Meflrutiyet döneminde Halide Edip -Ad›var (1882-1964),romanlar›n›n kahramanlar›n› kad›nlar aras›ndan seçer.Toplumun sosyal ve kültürel problemlerine bir kad›ndikkatiyle yönelir. (Enginün, 1979: 189). Handan (1912),Ateflten Gömlek (1922), Kalp A¤r›s› (1924), Zeyno’nunO¤lu (1926) romanlar›nda Türk k›zlar›n›n felaketler dö-nemindeki portreleri dikkatlere sunulur. Sinekli Bak-kal’daki (1936) Rabia tipi ile de¤er çat›flmalar› yaflayankad›n tipi ifllenir.

S›ra Sizde 3

Kad›n yazarlar, Halide Edip’in devam› niteli¤inde ro-manlar kaleme ald›lar. Bu romanlar›nda genellikle dekad›n›n toplum içerisindeki yerine ve mücadelesine yerverdiler. Bir bak›ma kendilerini Cumhuriyetle birlikteyeni Türk toplumundaki kad›nlar›n temsilcisi kabul et-tiler ve onlar› ayd›nlatma görevini üstlendiler.

S›ra Sizde 4

Halide Edip Ad›var çizgisinin devam› diyebilece¤imizbu kad›n yazarlar Milli edebiyat ak›m› içerisinde yeti-flenlerdir. Romanlar›nda milliyetperver bak›fl aç›s› çev-resinde gelene¤e ba¤l› kad›n hâkimdir. Samiha Ayverdi(1906 - 1993), Safiye Erol (1900 - 1964), Emine Ifl›nsu(1938), Sevinç Çokum (1943), Nazan Bekiro¤lu, FatmaKarab›y›k Barbaroso¤lu bu kad›n yazarlar›m›zdand›r.

S›ra Sizde 5

Toplumcu çizgide eser veren yazarlar, sosyal hayat›niçerisinde kad›n›n yerini ve yaflad›¤› çeflitli problemleri,toplumsal problemler çerçevesinde dikkatlere sunmufl-lard›r. Suat Dervifl (1905 - 1972), Afet Ilgaz Muhtere-mo¤lu, Sevgi Soysal (1936 - 1976), Füruzan Tekil (1935).Bu isimler aras›nda ilk akla gelenlerdir.



S›ra Sizde 6

Popüler roman k›saca halk›n zevkine, ruhuna hitapeden eser anlam›ndad›r. Halk›n dili ve halk›n ifadele-riyle dile getirilir. Ele ald›klar› konu bak›m›ndan flu tür-lere ayr›labilir: Aflk romanlar›, polisiye romanlar, casus-luk romanlar›, tarihsel romanlar, ac›ma duygusunu atefl-leyen toplumsal romanlar, heyecan - macera - gerilimromanlar›, mizah romanlar›, ideolojik romanlar.

Yararlan›lan KaynaklarArgunflah, Hülya. (2002). Bir Cumhuriyet Kad›n› fiü-

kûfe Nihal. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Aygün, Özcan. (2002). “Edebiyat›m›zda Popüler Roman

ve Aka Gündüz,” Trakya Üniversitesi Sosyal Bi-

limler Enstitüsü. Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Edirne.Aytaç, Gürsel. (2006). “Türk Roman›nda Feminist Söy-

lem”, Türk Edebiyat› Tarihi, 4. Ankara: Kültür veTurizm Bakanl›¤› Yay›nlar›, 393-400.

Çelik, Yakup. (2006). (1920 - 1960), Türk Edebiyat›

Tarihi 4. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Ya-y›nlar›, 219-278.

Çelik, Yakup. (2009). Karanl›ktan Ayd›nl›¤a ‹ttihat

ve Terakki - Milli Mücadele Çizgisinde Türk Ro-

man›na Bir Bak›fl. Ankara.Aygün, Özcan. (2002). “Edebiyat›m›zda Popüler Roman

ve Aka Gündüz,” Trakya Üniversitesi Sosyal Bi-

limler Enstitüsü. Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Edirne.Enginün, ‹nci. (2001). Cumhuriyet Dönemi Türk Ede-

biyat›. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Enginün, ‹nci (1979). Yeni Türk Edebiyat› Araflt›rma-

lar›. ‹stanbul: Dergah Yay›nlar›.Enginün, ‹nci. (May›s-Haz. 2000). “Etkileyici Bir Roman:

Yeni Yalan Zamanlar,” Türk Yurdu Türk Roma-

n› Özel Say›s›, 153-154.Gündüz, Osman. (2004). “Cumhuriyet Dönemi Türk Ro-

man›,” Yeni Türk Edebiyat› El Kitab› 1839 - 2000.Ankara: Grafiker Yay›nlar›, 367-454.

Gündüz, Osman. (2006). 1960 Sonras›, Türk Edebi-

yat› Tarihi 4. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤›Yay›nlar›, 279-382.

Kulin, Ayfle. (2007). Veda - Esir fiehirde Bir Konak.

‹stanbul: Everest Yay›nlar›.Moran, Berna. (1991, 1994). Türk Roman›na Elefltirel

Bir Bak›fl. 2-3, ‹letiflim Yay›nlar›.Morkoç, Dr. Ayvaz. (2009). “Ayse Kulin’in Romanlar›n-

da Kad›n Karakterizasyonu ve Feminist Bak›fl,” Ulus-

lararas› - Disiplenleraras› Kad›n Çal›flmalar›

Kongresi, 2. Cilt. Sakarya, 6-14.

Alangu, Tahir. (1965). Cumhuriyetten Sonra Hikaye

ve Roman 1-3. ‹stanbul: ‹stanbul Matbaas› Yay›nlar›.Do¤an, Mehmet H. (Temmuz 1976). “Türk Roman›nda

Kurtulufl Savafl›,” Türk Dili Türk Roman›nda Kur-

tulufl Savafl› Özel Say›s› 278.

Enginün, ‹nci. (1978). Halide Edip Ad›var’›n Roman-

lar›nda Do¤u ve Bat› Meselesi. ‹stanbul: ‹st. Üniv.Edebiyat Fak Yay›nlar›.

Fethi, Naci. (1981). 100 Soruda Türkiye’de Roman ve

Toplumsal De¤iflme. ‹stanbul: Gerçek Yay›nlar›. Fethi, Naci. (2002). Yüzy›l›n Yüz Roman›. ‹stanbul:

Adam Yay›nlar›.Mutluay, Rauf. (1976). 50. Y›l›n Türk Edebiyat›. ‹stan-

bul: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›, 3. Bask›.Mutluay, Rauf. (1970). “1970’de Roman ve Hikâyemiz,”

1971 Varl›k Y›ll›¤›. ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›, 40-41.Oktay, Ahmet. (1993). Cumhuriyet Dönemi Edebiya-

t› 1923-1950. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Oktay, Ahmet. (2003). Toplumcu Gerçekçili¤in Kay-

naklar›. ‹stanbul: Everest Yay›nlar›.Önertoy, Olcay. (1984). Cumhuriyet Dönemi Türk

Roman ve Öyküsü. Ankara: Türkiye ‹fl Bankas›Kültür Yay›nlar›.

Solok, Cevdet Kudret. (1990). Türk Edebiyat›nda Hi-

kâye ve Roman› 2-3. ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›.Törenek, Mehmet. (2002). Türk Roman›nda ‹flgal ‹s-

tanbulu. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›.U¤urcan, Sema. (2001). Safiye Erol’un Romanlar›.

Ekim, Kubbealt› Akademi Mecmuas›.Yalç›n, Alemdar. (2003). Siyasal ve Sosyal De¤iflme-

ler Aç›s›ndan Cumhuriyet Dönemi Türk Roma-

n› 1946 - 2000. 5. Bask›, Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Yalç›n, Alemdar. (2002). Siyasal ve Sosyal De¤iflme-

ler Aç›s›ndan Cumhuriyet Dönemi Türk Roma-

n› 1920 - 1946. 5. Bask›, Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Yard›m, Mehmet Nuri. (2003). Safiye Erol Kitab›. ‹s-

tanbul.

Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Gelenekçi roman kavram›n› aç›klayabilecek,Gelenekçi roman›n özelliklerini de¤erlendirebilecek,Gelenekçi roman›n ilk örneklerini ay›rt edebilecek,Gelenekçi roman›n geliflimini yorumlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Gelenek• Gelenekçi• Roman• Gelenekçi roman• Tarih

• Tarihî roman• ‹slami roman• Kültür• Millî de¤erler• Dinî de¤erler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Gelenekçi Roman›nÖzellikleri ve Geliflimi

• GELENEK VE ROMAN• GELENEKÇ‹ ROMANIN

ÖZELL‹KLER‹• GELENEKÇ‹ ROMANIN ‹LK

ÖRNEKLER‹• TÜRK‹YE’DE GELENEKÇ‹ ROMANIN

GEL‹fi‹M‹• 1950’L‹ YILLARDA GELENEKÇ‹

ROMAN• 1960’LI YILLARDA GELENEKÇ‹

ROMAN• 1970’L‹ YILLARDAN SONRA

GELENEKÇ‹ ROMAN• 1980’L‹ YILLARDAN GÜNÜMÜZE

GELENEKÇ‹ ROMAN• VE D‹⁄ERLER‹



GELENEK VE ROMAN“Anane” sözcü¤üyle efl anlaml› olarak kullan›lan “gelenek”, Türkçe Sözlük’te “Birtoplumda, bir toplulukta eskiden kalm›fl olmalar› dolay›s›yla sayg›n tutulup kuflak-tan kufla¤a iletilen, yapt›r›m gücü olan, kültürel kal›nt›lar, al›flkanl›klar” biçimindetan›mlan›r.

“Gelenekçi” sözcü¤ü ise “geleneklere ba¤l› kimse” anlam›ndad›r.Sözcü¤ün kavramsal çerçevesi, topluma ait tarihî, dinî ve kültürel ögeleri içine

al›r. Her toplumun ay›r›c› özelliklerini oluflturur. Yaflama tarz›na yans›r. Sanat yo-luyla kendini ifade eder.

Sanat ve edebiyatta, içinde do¤up büyüdü¤ü toplumu de¤ifltirme ve dönüfltür-me çabas› sergileyenler oldu¤u gibi, mensubu bulundu¤u toplunun gelenek ad› al-t›nda toplanan de¤erlerine, motif ve ögelerine ba¤l› tav›r sergileyenler de vard›r.“Yenilikçi” ve “gelenekçi” kavramlar› bu farkl› tav›rlar› karfl›lamak için kullan›l›r.“Yenilikçi” tavr›n arkas›nda, toplumun de¤erlerine s›rt çevirme, gelenekçi tavr›narkas›nda ise toplumun de¤erlerini yüceltme kayg›s› vard›r. ‹kisini uzlaflt›rmayayönelik bir çizgi takip edenlerden de söz edilebilir.

Edebiyatta gelenekçilik, toplumun kültür de¤erlerine iliflkin fark›ndal›k olufltur-maya yöneliktir. Dinden, tarihten ve yaflama tarz›ndan gelen ritüeller bunlar ara-s›ndad›r. Dinî ve millî karakterli geleneklerden söz edilebilir. Bayramlaflma, konuka¤›rlama, ikramda bulunma, el öpme, imeceye kat›lma, niflan töreni yapma, yemeiçme, zenaatla u¤raflma gibi günlük hayat›n pratik al›flkanl›klar› yan›nda aile, mu-siki, mimari, tasavvuf, flehitlik, gazilik gibi derin yap›da karfl›l›¤›n› bulan unsurlarda vard›r.

Toplumun kültürel de¤erlerini kurmacan›n dünyas›na tafl›yan romanlara “gele-nekçi roman” denir. Gelenekçi roman, aileyi ve aile içi de¤erleri yücelten bir anla-y›fl› temsil eder.

GELENEKÇ‹ ROMANIN ÖZELL‹KLER‹Gelenekçi roman›n ay›r›c› özellikleri flöyle s›ralanabilir:

• Gelenekçi roman, toplumun de¤erleriyle bar›fl›k, hatta bu de¤erlere s›k› s›-k›ya ba¤l›d›r.

• Gelenekçi roman, romantik bir tavr›n takipçisidir.• Tarihten, yaflama tarz›ndan, inançlardan gelen unsurlar edebî metne yans›r.• Gelenekçi romanlarda klasik olay kurgusuna rastlan›r.

Gelenekçi Roman›nÖzellikleri ve Geliflimi

• Gelenekçi romanlarda dün-bugün-yar›n fleklindeki kronolojik zaman kulla-n›l›r.

• Gelenekçi romanlarda genellikle ilahi (hâkim/tanr›sal) bak›fl aç›fl›na rastlan›r.• Gelenekçi romanlarda estetik anlay›fl› etik kayg›lar yönlendirir.• Gelenekçi romanlar, millî ve ‹slami duyarl›ktan beslenir.• Gelenekçi romanlarda, popüler roman vadisinde de¤erlendirilebilecek ör-

neklere rastlan›r.• Yerel a¤›zlar›n kullan›ld›¤› görülür.• Romanlarda olay, verilmek istenen mesaj› öne ç›karacak biçimde kurgulan›r.• Gelenekçi romanlar, millî, ‹slami, tarihî roman gibi nitelemelerle karfl›m›za

ç›kabildi¤i gibi bazen millî-tarihî, bazen ‹slami-tarihî, bazen de millî-‹slami-tarihî nitelikte örnekler olarak okuyucuya sunulabilir.

Modern romanla gelenekçi romanla aras›nda ne gibi farkl›l›klar vard›r?

GELENEKÇ‹ ROMANIN ‹LK ÖRNEKLER‹Gelenekten beslenen romanlar›n ilk örneklerini Mehmet (Mizanc›) Murad’›n(1854-1917) Turfanda m› Yoksa Turfa m›? (1891) ve Halide Edib Ad›var’›n ((1884-1964) Yeni Turan (1912) romanlar›na kadar götürmek mümkündür. Her iki romanda millî ütopyalar üzerine kurulur.

Mehmet Murad, Turfanda m› Yoksa Turfa m› roman›n› Bat›l›laflman›n getirdi¤ietkiyle din, dil, tarih, ahlak, gelenek gibi de¤erlerin sars›lmas›na engel olmak, bukonuda halk› bilinçlendirmek için yazar.

Halide Edib Ad›var da Yeni Turan’› söz konusu kültür unsurlar›n›n oluflturdu-¤u yaflama tarz›n› öne ç›karmak ve millî ruhu temsil eden kahramanlar üzerindenifade etmek amac›yla kaleme al›r.

Aradaki fark, Mehmet Murad’›n ‹slam birli¤i, Halide Edib’in milliyetçilik düflün-cesinden yola ç›kmas›d›r.

Her iki roman da öncelikle siyasal bir tehlike olan Bat›’ya karfl› millî de¤erlereve kaynaklara yönelmenin zorunluluk oldu¤u tezine gönderme yapar. Bir yandaMansur ve Zehra, di¤er yanda O¤uz ve Kaya kendi kültür de¤erlerine sad›k ve ide-alize edilmifl tipler olarak romana girerler.

Ruh-madde, flehir-köy, ‹stanbul-Anadolu çat›flmalar› yan›nda vatan ve milletsevgisi gibi temalar iflledi¤i romanlar›yla Safiye Erol (1900-1964), gelene¤e ekle-nen bir tav›r sergiler. Do¤u ve bat› medeniyetlerini karfl› karfl›ya getiren bir kurguy-la çözümlemelere giden yazar, kültür de¤erlerimize gönül ve ruh penceresindenbakar.

‹lk eseri Kad›köyü’nün Roman›’nda (1938) medeniyet çat›flmalar› çevresindekurgulanm›flt›r. Do¤ulu temellerden uzaklaflm›fl Bo¤aziçi sosyetesine ayna tutulur.Yüzeysel de olsa kültürümüzün önemli yap› tafllar›ndan biri olan tasavvuf, kahra-manlar›n iç hesaplaflmalar› içinde ifllenir.

Ülker F›rt›nas›’nda (1938), Bat› müzi¤i icrac›s› Nuran’la do¤u müzi¤i icrac›s›Sermet çevresinde iki kültür ve medeniyet dairesini karfl› karfl›ya gelir. 1930’lu y›l-lar›n siyasal ve kültürel ortam› Türk müzi¤inin geliflmesine elveriflli olmad›¤›ndanSamed tükenirken, Nuran do¤u ve bat› müzi¤inde bir terkibe ulafl›r. Bir yandanbesteler yaparken bir yandan da notaya geçirilmemifl klasik eserleri notaya çeker.

Ci¤erdelen (1947) Bat›n›n maddi geliflmiflli¤iyle Do¤unun, daha do¤rusu Türkmilletinin yükselifl felsefesini oluflturan tasavvufi hayat› bir araya getirmeye çal›fl›r.Tarih sevgisi, dinî-tasavvufi duygularla kaynafl›r. Macaristan co¤rafyas›nda Türk uç


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

beyleri, sipahiler, din adamlar›, yi¤it delikanl›lar ve güzel serhat k›zlar› tasvir edi-lir. Ak›nc›lar›n hayat› ve yaflama tarz›, destanlara özgü bir anlat›mla roman›n dün-yas›na tafl›n›r.

Dineyri Papaz› (1955, tefrika) roman›nda ise yoksul Gülbün ve varl›kl› Ayhanaras›ndaki aflk çevresinde yer yer mistik metafizik anlam katmanlar› kurar. ‹ki kah-raman›n aflka yükledi¤i anlam farkl›d›r. Roman, Gülbün’ün flahs›nda saf aflk›n, ten-den ruha yükselen ba¤l›l›¤›n hikâyesidir.

Medeniyet de¤iflimini ele alan ve bu de¤iflimin aile içinde sebep oldu¤u çözül-meleri kiflilerin ruh derinliklerine inerek iflleyen Samiha Ayverdi (1906-1993), ko-nusunu Firavunlar döneminden alan ilk roman› Aflk Bu ‹mifl’i (1939) yay›mlar. Builk roman› s›ras›yla Batmayan Gün (1939), Atefl A¤ac› (1941), Yaflayan Ölü (1942),‹nsan ve fieytan (1942), Son Menzil (1943), Yolcu Nereye Gidiyorsun (1944), Mesih-pafla ‹mam› (1944), ‹brahim Efendi Kona¤› (1965) romanlar› izler. Kenan Rifaî’nintasavvufi düflünceleri çevresinde kurgulanan romanlar›nda Ayverdi, yal› ve konak-larda sürdürülen Cumhuriyet öncesi geleneksel toplum hayat›n› kad›nca bir duyar-l›kla dile getirir. Yazar, toplum hayat›n› ve onun ba¤l› oldu¤u medeniyeti verirkenbencillik-madde-gönül-aflk çat›flmalar›na “tevhid akidesi”yle ç›k›fl yolu arar.

Hüseyin Nihal Ats›z (1905-1975), eski Türk gelene¤ine ayna tuttu¤u romanla-r›yla Türkçü/milliyetçi söylemin öncü ismi olarak dikkati çeker. 1923 sonras› inflaedilmek istenen kimli¤in oluflumuna Orta Asya’daki kültür de¤erlerimizi katmay›amaçlayan Ats›z Bozkurtlar›n Ölümü (1946) ve Bozkurtlar Diriliyor (1949) roman-lar›nda Türk milletinin cesur, bilgili, bilinçli, fedakâr ve kahraman idarecilere sahipoldu¤u zamanlar büyük ifller baflard›¤›n›, en zor flartlarda bile istiklal düflüncesin-den vazgeçmedi¤ini vurgular. Bu bir tür karakter tespitidir.

Konusunu Osmanl› tarihinden, fetret döneminden alan Deli Kurt (1958) roma-n›, bir yandan devlet gelene¤imize ›fl›k tutarken, öbür yandan Anadolu’da kurdu-¤umuz yeni kültür ve medeniyeti roman›n diliyle ifade eder.

Ruh Adam (1972) ise aflk›n nedensizli¤i, insan›n aflk ve kader karfl›s›ndaki ac-zi, “fenal›¤›n cezas›n› görece¤i” gibi düflünceler üzerine kurulur.

TÜRK‹YE’DE GELENEKÇ‹ ROMANIN GEL‹fi‹M‹Türkiye, 1950’li y›llarda çok partili hayata geçiflin getirdi¤i sosyal ve siyasal de¤i-flimlere sahne olur. Tek parti döneminin pozitivist ve tek tip insan yaratma tavr›,evrensel de¤erleri öne ç›karma çabas›, laikli¤i özel hayatlara müdahale edecek bi-çimde uygulama ›srar› gibi nedenler, ‹slami söylemin de, milliyetçi söylemin degüçlenmesini engellemiflti.

1950’lerin özgür ve demokratik ortam›nda mistik/metafizik yaklafl›mlar›n önüaç›l›r. Önce fliirle kendini ifade imkân› bulan ‹slami söylem, daha sonra roman vehikâyeyi de kullanmaya bafllar.

Bat›l›laflma maceras›n›n, kendini inkâr biçiminde ve kay›ts›z flarts›z teslimiyetdüzeyinde alg›lanmas›, kimi ayd›nlar taraf›ndan sorgulamaya tabi tutulur. Toplu-mun kalp ve zihin bulan›kl›¤›na çözüm aray›fllar›, üzeri küllenmifl kültürel de¤er-leri hat›rlama ve yeniden hayata katma çabalar›n› do¤urur.

Modern hayata karfl›l›k geleneksel hayat da yaflama flans› bulur. Bir yanda mo-dern yaflama tarz›, di¤er yanda geleneksel yaflama tarz›, üçüncü grupta da modernyaflama tarz›yla geleneksel yaflama tarz›n› sentezleyen bir anlay›fl hüküm sürmeyebafllar.

1357. Ünite - Gelenekçi Roman›n Özel l ik ler i ve Gel ifl imi

1950’L‹ YILLARDA GELENEKÇ‹ ROMAN1950’li y›llarda Cengiz Da¤c› (1920-2011), hem anlat›m hem de içerik bak›m›ndangelenekçi roman say›labilecek örnekler verir. 2. Dünya Savafl›ndan sonra vatan› K›-r›m’dan ayr›lan Da¤c›, bir daha ülkesine dönmez. Ömrünün altm›fl y›l›n› Londra’dageçirir.

Cengiz Da¤c›, romanlar›nda K›r›m Türklerinin Ruslardan gördü¤ü bask› ve zu-lümleri anlat›r. Eserlerini “annemin dili” dedi¤i Türkiye Türkçesiyle kaleme al›r.Yazar›n “Sad›k Turan’›n Hat›ralar›” ad›yla yazd›¤› hacimli roman, Yaflar Nabi’ninyönetiminde ve Ziya Osman Saba’n›n editörlü¤ünde Varl›k Yay›nlar› cep kitaplar›aras›nda Korkunç Y›llar (1956) ve Yurdunu Kaybeden Adam (1957) adlar›yla ikicilt hâlinde yay›mlan›r. Onlar da ‹nsand› (1958), O Topraklar Bizimdi (1966), Dö-nüfl (1968), Badem Dal›na As›l› Bebekler (1962), Üflüyen Sokak (1972) Da¤c›’n›nromanlar›ndan birkaç›d›r. Korkunç Y›llar, Cengiz Da¤c›’n›n bir bak›ma kendi yafla-d›klar›n›n hikâyesidir. Vatan sevgisi, vatan› koruma ve savunma bilinci, savafl›n ge-tirdi¤i ac›lar, vatan hasreti, flehitlik, dostluk, fedakârl›k, adanm›fll›k gibi temalarDa¤c›’n›n romanlar›nda çokça ifllenen unsurlar aras›ndad›r.

1960’LI YILLARDA GELENEKÇ‹ ROMAN1960’l› y›llar Türkiye’de siyasal, sosyal çalkant›lar›n, ideolojik kamplaflmalar›n gö-rüldü¤ü dönemdir. Siyasal otoritenin, ihtilal yoluyla devrilmesi, bu iktidar aktörle-rinin yarg›lanmas›, baflbakan ve iki bakan›n›n idam›, kamu vicdan›nda bir ac›n›ntortusunu b›rakm›fl, haks›zl›¤a u¤ram›fl, ma¤dur ve mazlumun yan›nda olma duy-gusunu uyand›rm›flt›r.

Menderes iktidar›n›n gelene¤e ba¤l›l›k ve halk›n de¤erlerine sayg› konusundasergiledi¤i tav›r, halk›n ruhunda karfl›l›¤›n› bulmufltur.

Ülkede bir yandan da sosyal de¤iflim sürmektedir. Bu de¤iflimden ve zihniyetoluflumundan edebiyat da pay›na düfleni al›r.

Türkiye’de roman bafllang›çtan itibaren hep Bat›l› de¤erlerin anlat›m arac› ola-rak görülmüfltür. 1960’l› y›llardaki içerik de¤iflimi, toplumun öncelikle dinî hayat›n-daki özgürleflmeyle do¤rudan ilgilidir. Dinin temel kaynaklar›na daha rahat ulafla-bilen, okuduklar› ve dinledikleriyle hayat›n› düzenlemeye çal›flan kitle, bunlar› hi-kâye ve roman arac›l›¤›yla paylaflman›n da yollar›n› arar. Yaln›zca dinî duyarl›k de-¤il, millî duyarl›k da roman›n diliyle daha özgürce ifade edilmek ister. Tek partidönemi Türkçü/milliyetçi söyleme de çok s›cak bakmam›flt›r.

‹slami söylem, bir çat›flma düzleminde ortaya ç›kar. Geleneksel hayat› kurande¤erler dizgesi ile öykünmeden öteye geçemeyen yanl›fl Bat›l›laflma anlay›fl› ara-s›nda çat›flma vard›r. Varl›¤›n maddeden ibaret olmad›¤› düflüncesi, dünya ve dün-ya ötesini dengeleme aray›fl›, insan› yücelten erdemlere ulaflma ideali, aflk›n meta-fizik boyutta alg›lanmas›, hidayete erme, nefis terbiyesi gibi alternatif yaklafl›mlarromana girer.

1960’l› y›llarda gelenekçi roman›n ilk isimlerinden biri Münevver Ayafll›’d›r(1906-1999). Ayafll›, Pertev Beyin Üç K›z› (1968), Pertev Beyin ‹ki K›z› (1969), Per-tev Beyin Torunlar› (1976), romanlar›yla konak hayat› içinde geleneksel Türk aile-sinin resmini çizer.

Gelenekçi roman›n ilk nitelikli örnekleri, Tar›k Bu¤ra’n›n kalem ürünleridir. Ç›-naralt› dergisinde yay›mlanan ve yazar›n ilk eseri Akümülatörlü Radyo’nun roma-na dönüflmüfl hâli olan Yaln›zlar’dan bafllayarak 1980’li y›llara uzanan en önemliisim Tar›k Bu¤ra (1918-1994)’d›r. Bu¤ra, Küçük A¤a, ‹bifl’in Rüyas›, Firavun ‹ma-


n›, Dönemeçte, Gençli¤im Eyvah, Ya¤mur Beklerken, Osmanc›k gibi romanlar›ylaTürk toplumunun geleneksel de¤erlerine ba¤l› bir yazar kimli¤i sergiler.

Yaln›zlar (1948), gençlik y›llar›nda yaflanan yokluklar›n, toplum düflmanl›¤›nadönüflmesini önleyen ayn› zamanda iyi niyetlerin de sorgulamas›n› yapan bir ro-mand›r. Yazar, Dr. R›za’n›n flahs›nda çürüme ve bozulmalara karfl› hayat› savunmairadesini öne ç›kar›r.

Küçük A¤a (1964), Kurtulufl Savafl›n›n küçük bir Anadolu kasabas›ndan görü-nüflüdür. Kültür hayat›m›z›n tan›d›k simalar›n› ve özelliklerini yans›tan eser, MillîMücadele’nin roman›d›r. Küçük A¤a’n›n devam› niteli¤inde olan ve yazar›n Sakar-ya Savafl› öncesi ve sonras›n› ele ald›¤› Firavun ‹man› (1976) ise, ç›karc›lar, vur-guncular, sat›lm›fllar ve bunlara karfl› yi¤it ve erdemli insanlar›n yeni bir devletikurma çabas› anlat›l›r.

‹biflin Rüyas› (1972), ortaoyununun temsilcilerinden Nahit’le, canland›rd›¤› ‹biflaras›ndaki gelgitler üzerine kurulur. ‹bifl’in geleneksel tiyatronun önemli figürlerin-den, Naflit’in de ortaoyunu sanatç›lar›ndan biri olmas› roman›, gelenekle iliflkilen-dirmeye yeter.

Dönemeçte (1978), Türkiye’de çok partili döneme geçifl y›llar›n› aksettirir. Ko-nuya bir Anadolu kasabas›ndan, halk ve ayd›n iliflkileri çerçevesinde bakar. Roma-n›n kahraman› Dr. fierif, s›k s›k okudu¤u Dostoyevski ve Mevlâna aras›nda ilgi çe-kici benzerlikler kurar. Dr. fierif’e göre, “Mevlâna Dostoyevski’nin sa¤l›kl›s›, Mev-lâna ruhlar› sa¤l›kl› insanlar›n Dostoyevskisi” dir.

Gençli¤im Eyvah (1981), 1970’li y›llarda Türkiye’yi kan gölüne çeviren anarfli-nin otopsisidir. Romanda, bofla harcanan gençliklerin hikâyesi yan›nda, Türki-ye’nin içine düflürüldü¤ü kaosun da grafi¤i çizilir. Türkiye’de toplum hayat›n› sar-san demagojiler, bunlara karfl› vatansever insanlara düflen görev ve sorumluluklarsergilenir.

Yine bir Anadolu kasabas›n›n mekân olarak seçildi¤i ve Serbest F›rka olay›n›nanlat›ld›¤› Ya¤mur Beklerken (1981) roman›, o dönem Türkiyesi’nde yaflanan bü-yük kurakl›kla siyaset ortam› aras›nda benzerliklerin vurguland›¤› bir eserdir.

Yazar›n “Cihan devletini kuran irade; fluur ve karakter” ifadesini ikinci bir bafl-l›k olarak kulland›¤› Osmanc›k (1983) roman›, Osmanc›k’›n (Kara Osman’›n) Os-man Gazi olarak tarih sahnesine ç›k›fl›n› ve Osmanl› devletinin kuruluflunu gözlerönüne serer. Türk’ün karakteristi¤i, de¤erler dünyas› ve insanî iliflkiler manzumesiroman›n arka plan›n› oluflturur.

Okuma Parças›

Tar›k Bu¤ra

fiimflekler Tekke Deresi’nde ‘fiiflman Berta’lar gibi gümbürdüyor, ya¤mur oluktan bo-

flan›rcas›na ya¤›yordu. Bitkin tren Halep’ten yükledi¤i kendinden de bitkin kafilenin

belki de en periflan ve harab›n› Akflehir istasyonuna b›rakt›. Bozgunla biten o anla-

t›lamaz maceran›n döküntüleri s›las›na kavuflan bu silâh arkadafllar›na vagonlar›n

pencerelerinden donuk donuk bak›yorlard›. Ne gülen, ne el sallayan, ne de bir çift laf

eden oldu. Tren puflaya puflaya kuzeye do¤ru uzayan ve sonu gelmeyece¤e benze-

yen yoluna koyulmufltu. Salih yavafl yavafl eriyen ve bir defa daha göremeyecek oldu-

¤u bu yüzlere öyle k›m›ldamadan bakarken o büyük, o yürekler paralay›c› bozgun

için dikilmifl bir heykelden baflka bir fleye benzemiyordu.

El sallamak, güle güle diye ba¤›rmak isterdi, baht›n›z aç›k olsun demek isterdi. Fakat

el sallayamazd›, bir eli, bütün koluyla birlikte Kütülemmare’de, bir kum tepesinde


kalm›flt›. Öbür eli de pis, sefil, fakat kocaman torbas›n› tutuyordu. Ve art›k bütün iyi

dilekler boflunayd›, bu trenin yolcular› gülmeyi de, bahtlar›n› da topyekün kaybet-

mifllerdi. Bunlar bozgunun sakat, yar›m kalm›fl döküntüleri idi, iflek yarayabilecek-

ler esir kamplar›nda ve tecrit edilmifllerdi.

Katar›n son vagonu da önünden ilerideki virajda kayboldu. Fakat Salih trenin hâlâ

önünden geçmekte oldu¤unu san›yordu. Ayn› vagonlar, ayn› pencereler sanki mil-

yon kere milyon üremiflti ve bu geçifl ebediyete kadar sürecekti. Ayn› vagonlar, ayn›

pencereler, ayn› yüzler... Ayn› vagonlar, ayn› pencereler, ayn› yüzler, ayn› yüzler,

ayn› donuk, ayn› ifadesiz bak›fllar.

Hele o ses... Hele o erkekçe, bir bak›ma güzel, bir bak›ma harikulâde, fakat insana

ait de¤ilmiflçesine canl›l›¤›n› kaybetmifl, bu yüzden de melânkoluden çok daha ezi-

ci, çökertici bir tesir yapan ses!.. Bu ses mezarda bile kulaklar›n› b›rakmayacak gi-

biydi:

“Ad› Yemen’dir,

Gülü çemendir...”

Bozöyüklü bir topal saatlerce, hangi saatlerce, günlerce tekrarlay›p durmufltu:

“Ad› Yemen’dir,

Gülü çemendir,

Giden gelmiyor

Acep nedendir?”

Keflke gelmek olmasayd›. Gelmek mi denirdi buna?

Nerede sa¤ kolun yavrum Salih?

Nerede sa¤ kula¤›n›n yar›s› o¤lum Salih?

O kehribar gibi gözlerine ne oldu bir tanem?

Ya o yi¤it yüzün kardeflim?

Gelmek mi denirmifl buna?

Ve ayn› vagonlar, ayn› pencereler, ayn› yüzler önünden geçiyor, geçiyor, tekrar ge-

çiyordu. Salih o trenden ayr›lmak istemiyor, inmemifl olmak, gitmek, gitmek, gitmek

istiyordu çünkü.

Birden irkildi. Bu bir alarmd›: Ard›nda konuflanlar vard›, gâvurca konuflanlar. Kav-

rulmufl bedeninden umulmayacak bir çeviklikle, zemberek boflan›r gibi döndü: Tüy-

lü flapkalar.

“-Haa... ‹talyanlar...”

Ve Salih bu tombul, bu flaklaban yüzlerin aras›nda Niko’nun yüzünü ayn› anda

fark etti.

-Salih, vire sen misin?

Tan›d› be. Demek hâlâ Salih.

‹çinden, torbas›n› at›p o tek koluyla Niko’yu kucaklamak geldi. Fakat silâhl› ‹talyan

askerleri hafifçe gülümsedi, hafifçe ama candan:

-Merhaba Niko!

Sesi de belirsizdi.

-Vay Salih vay... Bu ne hâl vire? Ne olmufl sana böyle?

Canl›, s›hhatli, nefleli idi. Eskiden Rum flivesini örtmeye çal›fl›rd›. fiimdi inad›na bel-

li etmeye çal›fl›r gibiydi. ‹talyanlara onlar›n diliyle bir fleyler söyledi, berikilerden bi-

ri tek kelime ile cevap verdi. Niko da,

-Gel, dedi.

Salih’in kolsuz taraf›na geçmifl, elini omzuna atm›flt›, fakat daha üç ad›m gitmeden

epey ayr›ld›. Salih çok fena kokuyordu.


‹stasyon binas›na, müdürün odas›na girdiler. Niko’da ne oldu¤unu göstermek iste-

yen bir hâl vard›:

-Aç m›s›n? diye sordu.

Salih flöyle bir yoklad› kendini, hatta düflündü. Açt›.

-Ac›km›fl›m, dedi.

Niko d›flar› ç›kt›. Salih de yan gözle etraf›n› süzmeye bafllad›. Telgraf›n bafl›nda ve

müdür masas›nda ‹talyan zabitleri vard›. Eski Müdür Necati Bey, giflede idi, iyice ih-

tiyarlam›flt›.

Niko iki konserve kutusu, bembeyaz ekmek, sucuk ve çatalla geldi.

-Ye... Sucuk domuz etinden de¤il.

Güldü. Bir fleyler hesaplar gibi sustu, sonra yine konufltu:

-Ama art›k sizinkiler domuza momuza bakm›yorlar.

Güldü.

-Ne verirsen yiyorlar.

Salih yutmaya haz›rland›¤› lokmay› üç befl defa çi¤nedi. Demek “sizinkiler.”

-Ee bakal›m Salih Çavufl, anlat be...

Salih kendisini Niko’nun karfl›s›nda, eskisi gibi hissediyordu art›k. Sanki yine iki ko-

lu, iki bile¤i ve tuttu¤unu koparan iki eli vard›, demirci eli. Donuk bak›fllar› bir an

için Niko’nun gözlerini arad›:

-Çavufl olamad›m Niko... Bir kola bir terfiye... (Bu¤ra, 1992: 9-12)

‹slami RomanGelenekçi roman, 1960’l› y›llarda dinî de¤erler çevresinde kurgulanan örnekler ve-rir. Hekimo¤lu ‹smail’in Minyeli Abdullah roman›yla bafllatt›¤› ‹slâmi roman, fiuleYüksel fienler’in Huzur Soka¤› ile ikinci örne¤ini verir ve 1980’li y›llarda “hidayetromanlar›” olarak adland›r›lacak bir tarz›n da kap›lar›n› açar.

Dedesinden ödünç ald›¤› Hekimo¤lu ‹smail takma ad›yla Minyeli Abdullah’›(1968) kaleme alan Ömer Okçu (1932-), dindar bir insan›n, yönetimin ve çevre-nin bask›s› alt›nda dinini yaflama çabas›n› ve karfl›laflt›¤› güçlükleri anlat›r. Romankahraman› önüne ç›kan engellere ra¤men, y›lg›nl›k göstermez; güçlükleri kararl›l›-¤› ile yener.

Edebi niteli¤i tart›fl›lsa da, Minyeli Abdullah bir ilk örnek olarak yol aç›c› olmufl,‹slami roman gelene¤ini bafllatm›flt›r. Hekimo¤lu ‹smail’in ikinci roman› olan Maz-nun (1970) da, dindar insanlar›n yaflad›¤› s›k›nt›lar› içeriden gözleyen bir yazar›neseri olarak de¤erlendirilebilir. Yazar›n sanat anlay›fl›nda öncelik, roman yazmakde¤il, romanla ‹slam’a hizmet etmektir.

‹slami ö¤elere yer veren romanlarla millî unsurlar üzerine kurulan romanlar birbirindennas›l ayr›labilir?

Hekimo¤lu ‹smail’in Minyeli Abdullah’la açt›¤› yoldan, fiule Yüksel fienler(1938-) Huzur Soka¤› (1969) ile geçer. Roman›n, bafllang›çta dini de¤erlere alayc›bir tav›rla yaklaflan kahraman› Feyza, aflk›n de¤ifltirici gücünün de etkisiyle yeni birhayata bafllar ve dindar bir kimli¤e bürünür. K›z›yla birlikte hayat›n› sürdürmeyeçal›fl›rken, yüceltilmifl bir aflk› da ruhunda tafl›r. Türkiye’de “hidayet romanlar›”n›nilk örne¤i olarak dikkati çeken Huzur Soka¤›’n›n ard›ndan modern, bat›l›, ateistkahramanlar›n roman içinde dindarlaflmas› flablonu üzerine kurulan onlarca romanyaz›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Bat›l› yaflama tarz›yla dinî hayat aras›ndaki çat›flma, roman kahramanlar›n›n ki-flili¤inde red ve kabul cepheleri oluflturur. Önceleri dinî hayat› red cephesinde yeralan olay kiflisi, yaflad›¤› çeliflkiler ve bunal›mlar sonucunda, karfl› taraf› temsil edenkahramanlar›n davran›flsal ve sözel etkisiyle kabul cephesine geçer. Modernizmitecrübe eden insanlar›n dine yöneliflleri birçok roman›n temel gücünü oluflturur.

Kurguda yapayl›k ve olay ak›fl›nda güdümlülük yan›nda tip ve karakter olufltu-ramamak da bu tür romanlar›n zaaf› olarak de¤erlendirilebilir.

1970’L‹ YILLARDAN SONRA GELENEKÇ‹ ROMAN 1970’li y›llar›n çalkant›l› ortam›nda dinî ve millî de¤erlere yönelme ihtiyac› roman-da da kendini gösterir. Abbas Sayar, Bahaeddin Özkifli, Tahir Kutsi Makal, EmineIfl›nsu, Hasan Kay›han, Sevinç Çokum gibi yazarlar›n kaleminden ç›kan örnekler,gelenekçi roman vadisinde ele al›nabilir.

Dinî ve millî de¤erlerin romanla ifade edilmesi hangi ihtiyaçtan do¤ar?

Abbas Sayar (1923-) Y›lk› At› (1970), Çello (1972), Can fienli¤i (1974), Dik Ba-y›r (1977), Tarlabafl› Salk›m Saçak (1987) romanlar›yla Anadolu merkezli hayat›,insan› ve tabiat› tasvir eder.

Bahaeddin Özkifli (1928-1975), Köse Kad› (1974), Osmanl› ak›nc›lar›n›n serhatboylar›nda gösterdikleri kahramanl›klar› destans› bir dille dikkatlere sunar. Sokak-ta (1975) ise manevi de¤erleri bütünüyle yok sayan materyalizmin toplumu tutsakalmaya çal›flmas› üzerine kurulur. fieytan, cin gibi soyut fansastik ögelere yer ve-ren romanda inançlar›n ve millî de¤erlerin yok olufluna dikkat çekilir.

Tahir Kutsi Makal (1937-1999) Meydan Daya¤› (1977) ve Kamyon (1979) ro-manlar›nda Anadolu insan›n› topra¤a ba¤l› yaflama tarz› içinde anlat›r.

Emine Ifl›nsu (1939-), Küçük Dünya (1966) roman›yla flehirli küçük ayd›n›nsorunlar›na ayna tutar. Azap Topraklar› (1969), Ak Topraklar (1971), Sanc› (1974),Tutsak (1975), Çiçekler Büyür (1978) romanlar›yla Türkiye d›fl›nda yaflayan Türk-lerin ac›lar›na tercüman olur. Canbaz (1982), Kaf Da¤›n›n Ard›nda (1988), Alt›Kar›nca (1989), Cumhuriyet Türküsü (1994), Nisan Ya¤muru (1997), Havva(1998), Bir Ben Vard›r Bende Benden ‹çeri (2002), Tür insan›n›n de¤erler dünyas›-n› yans›t›r. 1970’li y›llardan sonra Türk toplumunun yaflad›¤› siyasal-ideolojik olay-lar›, “ülkücü hareketin var olufl” nedenlerini ifller.

Hikâye yazar› olarak edebiyat dünyas›na ad›m atan Sevinç Çokum (1943-),E¤ik A¤açlar (1972), Bölüflmek (1974), Makina (1976), Derin Yara (1984), Onlar-dan Kalan (1987). Rozalya Ana (1995), Gece Kuflu Uzun Öter (2001), EvlerininÖnü (2002), Beyaz Bir K›y› (2009) gibi hikâye kitaplar› yan›nda Zor, Bizim Diyar,Hilâl Görününce, A¤ustos Bafla¤›, Gülyüzlüm, Ç›rp›nt›lar, Karanl›¤a Direnen Y›l-d›z, Deli Zamanlar, Gece Rüzgârlar›, Tren Buradan Geçmiyor gibi romanlar›ylada gelene¤e yaslanan bir tav›r sergiler. Toplumsal konular› iflleyen Çokum, tarihîkonulara da e¤ilir. Türk kimli¤ini anlamaya ve anlatmaya yönelir. Esir Türklerinac›lar›n› roman›n diliyle ifade etmeye çal›fl›r.

Zor’da (1977) kültüre sahip ç›kan, onu yaflayan/yaflatmaya çal›flan, dolay›s›ylagelene¤i temsil eden Nesrin ve Ulvi Day› gibi kahramanlarla geleneksel de¤erler-den kopmufl Cevdet, Enise gibi genç kuflak temsilcileri aras›ndaki çat›flma dile ge-tirilir. De¤erler dünyas›n› reddeden kuflak, ayn› güçte bir de¤erler dünyas› kurama-m›flt›r. Millî kültüre yabanc› olmak, beraberinde kimlik ve inanç bunal›m›n› getirir.Çokum, de¤erler çevresinde buluflmay› teklif eder.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Bizim Diyar’da (1978) yak›n tarihimizden önemli bir kesitini günümüze tafl›r.Osmanl› devletinin çöküfl y›llar›, Balkan Savafl› ve Rumeli göçleri üzerine yo¤unla-flan yazar, bu kopuflu derinden yaflam›fl olan yak›nlar›n›n hikâyesini o çevredenseçti¤i canl› karakterlerle romanlaflt›r›r. Bizim Diyar’›n bir özelli¤i de kaybedilenRumeli’ye ait kültür miras›n›n ‹stanbul’a uzanm›fl çizgilerini yans›tmas›d›r.

Hilâl Görününce’de (1984) 1853-1865 K›r›m Harbi y›llar›nda Osmanl› K›r›m ya-k›nlaflmas› s›ras›nda, K›r›ml› Nizam Bey’in kendi topra¤›na tutunma çabalar› iflle-nir, K›r›m Türklerine özgü örf ve âdetlerin romana hâkim oldu¤u görülür. NizamBey’le birlikte Arslan ve Giray Beyler, fiirin Gelin, “anlat›c›” Felekzede Ârif Çelebiroman›n di¤er kiflileridir.

A¤ustos Bafla¤›’nda (1989) yazar, Millî Mücadele y›llar›n› ele al›r. Okuyucuyu,Osmanl› devletinin befli¤i Sö¤üt ön planda olmak üzere, Bat› Cephesi’nin di¤erbölgelerine uzanan bir co¤rafyada gezdirir.

Gülyüzlüm (1989), Anadolu’dan ‹stanbul’a göçle birlikte yaflanan kültür yozlafl-malar›na göndermeler yapar. Ancak burada ‹stanbul yozlaflt›ran de¤il, yozlaflt›r›lanmekând›r. Di¤er yandan ‹stanbul’da kimli¤iyle var olmaya çal›flan insanlar vard›r.Anadolu ‹stanbul’a tafl›n›rken de¤iflime u¤ramakta, hem kendi kültürüne, de¤erlerdünyas›na yabanc›laflmakta hem de iklimine döküldü¤ü ‹stanbul’u kültürel kimli-¤inden uzaklaflt›rmaktad›r.

Ç›rp›nt›lar (1991), “parçalanm›fl aile”ler ve göç dram›n›n bir baflka kesitidir. Ço-kum, bu roman›nda Avustralya’ya göç etmifl üç kiflilik bir ailenin ayakta kalma mü-cadelesini, bu mücadelenin nelere mal olabilece¤ini, kendi ülkelerine dönüfllerin-de yaflayacaklar› uyumsuzluklar› anlat›r.

Karanl›¤a Direnen Y›ld›z (1996) ve Deli Zamanlar (2000) romanlar›, 1960’l› ve1970’li y›llar Türkiye’sinden kesitler sunar. Yazar›n “bir geçit” olarak tan›mlad›¤› budönem, ideolojik ba¤lanmalar›n ötesinde insan unsuru çevresinde tasvir edilir. Ya-zar, Cumhuriyet’in halk›n kültür de¤erlerinde gerçeklefltirdi¤i de¤iflimin, öznel vekiflisel tasarruflarla afl›r›l›¤a kaçt›¤›n› düflünür. Bat›l› de¤erlere bütünüyle karfl› ol-mamakla birlikte, ölçüsüz ve tutars›z de¤ifliklikleri onaylamaz. Ölçüsüzlük, buna-l›m do¤urur. Bir örne¤ini ‹ncenaz’›n temsil etti¤i genç kuflaklar, iç dünya ile d›fldünya aras›nda çeliflkiler yaflar. 1970’li y›llar için kullan›labilecek “yerli olan” ya da“olmayan hâller” bir ideolojik tav›r olarak ortaya ç›karken, 1980’li y›llarda arada ka-lan kuflaklar “Amerikanlaflma” biçiminde ortaya ç›kan tutumlar sergilemeye bafllar.Bu, yönetimin kültür alan›nda bilinçli bir tercih yapamam›fl olmas›yla do¤rudaniliflkilidir. Topluma hâkim olan popüler kültür, kültürsüzlü¤ün bir yans›mas›d›r.

Tren Buradan Geçmiyor (2007) roman›nda ise, kültür yabanc›laflmas›n›n getir-di¤i kimliksizli¤in alt› çizilir. Kimliksizli¤in de bir tür travma oldu¤u, bu durumdade¤erler dünyas›ndan söz etmenin mümkün olmad›¤› vurgulan›r.

Hasan Kay›han (1949-), Yoklar, Zincir, Uyanmak, Ac› Su, Gurbet Ölümleri,Beyler Aman, Dönüfl romanlar›yla dinî ve millî unsurlar› harmanlayan gelenekçibir yazar portresi çizer.

Yoklar (1975), ülkücü bir ö¤retmenin, davas›na inanm›fl; milletinin, devletininmeselelerini kendine dert edinmifl ayd›n bir insan›n roman›d›r.

Zincir (1977), Kerküklü bir Türkmen k›z›n› seven K›r›m göçmeni bir gencin öl-dürülmeden önce Ankara’da I. Türk Dünyas› Kurultay›’n› toplay›fl› ve kat›lanlaraon befl y›l içinde bütün Türk yurtlar›n›n özgürlüklerine kavuflacaklar› müjdesini ve-riflini anlat›r. 1990’larda Sovyetler Birli¤i’nin da¤›laca¤›n› on befl y›l önceden haberveren belge niteli¤inde bir romand›r.


Uyanmak (1977), Anadolu’nun do¤usunda 1985’lerden sonra yaflanan olaylar›nbir öngörü ve önseziyle kurgulan›p anlat›ld›¤› bir romand›r.

Ac› Su (1978), Seyhun ›rma¤› k›y›s›nda yaflanan bir olay› tasvir eder. Koloniz-min, kapitalist-komünist sistem fark› göstermeyen ac›mas›z yüzünü tasvir eder.

Gurbet Ölümleri (1982), Avrupa’n›n dört bir yan›na bu¤day taneleri gibi savru-lan Anadolu insan›n›n dünyaya bak›fl›n›n hikâyesidir. Bir vatana sahip olman›n de-¤erini, vatandan uzak kal›nca anlayan insanlar›n, dil, inanç ve kültür birli¤inin sa-dece kuru birer yurttafll›k bilgisi terimi olmad›¤›n› kavrama serüvenleri dile getirilir.

Beyler Aman (1984), roman›, Bilecik Bozüyük’te yaflayan Karakeçili afliretininson beyi Sar› Mustafa ile Cumhuriyet Halk F›rkas› Bursa Müfettifli Çolak Sami ara-s›ndaki çekiflme üzerine kurulur. Çolak Sami ahlâks›z bir kiflidir. Millî Mücadeley›llar›nda Ankara’da bir namus meselesi yüzünden yaralanm›fl ve Ankara’dan uzak-laflt›r›lm›flt›r. Yahudi bir tüccarla anlafl›r ve Bursa’da özellikle Karakeçili afliretinemensup köylülerin yaflad›¤› ormanl›k bölgeyi ele geçirerek kereste ticareti yapmakister. Ancak afliretin beyi Sar› Mustafa’y› ikna edemez. Zira geleneklerine çok ba¤-l› olan afliret bölgeyi terk etmeye yanaflmaz. Millî Mücadelede bu da¤lar› ve bölge-yi kahramanca savunmufllar, buralara Yunanl›lar› sokmam›fllard›r. Atatürk’ün ölü-mü üzerine Çolak Sami Ankara’ya gider. Kaybetti¤i itibar› yeniden kazan›r. Bölge-deki ormanlar› iflletmek için yetki ç›kartt›r›r. II. Dünya Savafl› y›llar›, “Millî fief” dö-nemidir, bölge halk› k›tl›k ve yoksulluk içindedir. Bu s›rada yol vergisi ç›kar›l›r.Veremeyenler çal›flt›r›lmak için götürülür. Afliret da¤›l›r. Bölgenin manevî sahibieren gelene¤inin devam› olan Güllü Baba tutuklan›r. Yazar, Çolak Osman’la çar-p›k bir flekilde bafllayan bat›l› aile sistemini, köye gelen ilkokul ö¤retmeninin ye-nilik ad›na köylüyle çat›flma mant›¤›n› elefltirir. 1940’l› y›llarda Güllü Baba tipiylekarfl›laflmak, okuyucuyu Sö¤üt’e hatta F›rat nehrini geçen Kay› boyuna götürürken,romandaki Deli Ferhat tipi haks›zl›klar karfl›s›nda susmayan alperenlerle ilgi kur-may› sa¤lar. Topra¤› vatan yapma ülküsünün efllik etti¤i romanda millî bilincin birtoplumu nas›l millet hâline getirdi¤i sezdirilir.

Sultan/Köln’de Bir K›z (2006), Köln’de, kültür çat›flmalar› sebebiyle da¤›lan ai-lelerde yaflanan ac›lar, aile flerefi u¤runa sönen, söndürülen hayatlar anlat›l›r.

Dönüfl (2006) roman›nda Türk-Ermeni iliflkileri, bir kaplumba¤an›n gözündennakledilir. Türklerin Ermenileri yok etti¤ine iliflkin iddialar çürütülmeye çal›fl›l›rkentam tersine Rus ordusuyla iflbirli¤i yapan Ermeni çetelerin yapt›¤› katliamlara dik-kat çekilir.

Tarihî Roman ve Gelenek1940’l› y›llarda Hüseyin Nihal Ats›z’›n Bozkurtlar›n Ölümü (1946) ve BozkurtlarDiriliyor (1949) romanlar›yla bafllayan gelenekçi tarihî roman, 1970’li y›llarda yenitemsilcilerini bulur. Mustafa Necati Sepetçio¤lu ve Yavuz Bahad›ro¤lu bu çizgideilk akla gelen isimlerdir.

“Ça¤›m›z›n Dede Korkut’u” olarak an›lan Mustafa Necati Sepetçio¤lu (1932-2006), Kilit (1971), Anahtar (1973), Kap› (1973) romanlar›yla Türklerin Malazgirtkap›s›ndan Anadolu co¤rafyas›na girifl serüvenini hikâye eder. Selçuklularla bafllat-t›¤› tarihî roman çizgisini Osmanl›lar’la sürdürür ve 20. yüzy›la dek getirir. Milliyet-çi bir söylemin yer ald›¤› romanlarda Türk insan tipi ve karakteristi¤i, gelenek, gö-renek ve ülkü birli¤i, duygu ve kültür plan›nda infla edilmifl “biz” kavram› çevre-sinde anlat›n›n dünyas›na girer.

Konak (1974), Çat› (1974), Üçler Yediler K›rklar (1975) ise Osmanl› devletininkurulufl y›llar›n›n hikâyesidir. Konak’ta Kumral Dede’nin toprakla, a¤açla, çiçek to-


humlar›yla u¤raflmas› ve bu tohumlar› özel olarak gönderildi¤i Anadolu’ya getir-mesi, sembolik bir anlam tafl›r. Toprak, su, a¤aç, çiçek gibi unsurlar›n öne ç›kar›l-mas›, topra¤› vatanlaflt›rma iradesini temsil eder. Kültürün “tar›m” anlam› da düflü-nüldü¤ünde, tohum sembolüyle kültür de¤erlerinin sezdirildi¤i söylenebilir. ZiraTürk kültür ve medeniyeti yeni bir co¤rafyada çiçek açmak üzere Orta Asya’danAnadolu’ya tafl›nm›flt›r. Sepetçio¤lu’nun romanlar› bu temel gücün ifadesine hiz-met eder. Türklerin özgün bir kültür ve medeniyete sahip oldu¤unu vurgulama vebu tarihi estetik bir kurgu içinde sevdirme çabas› içindedir.

Sepetçio¤lu, Bu Atl› Geçide Gider (1977), Karanl›kta Mum Ifl›¤› (1978) gibi ro-manlar›yla Kay› boyunun afliretten devlete yürüyüfl maceras›n› anlat›r.

Ad›n› fieyh Bedreddin’in idam edilmesinden alan Dara¤ac› (1979), Ankara Sa-vafl›ndan sonra Timur’un bozdu¤u Anadolu birli¤ini kurulmas›nda Çelebi Meh-met’le ‹ne Bey’in gösterdi¤i çabalar› sezdirir. Öte yandan yönetenle yönetilen ara-s›na fitne sokmaya çal›flan Torlak Kemal ve Börklüce Mustafa’n›n art niyetli çaba-lar›yla fieyh Bedreddin’in dara¤ac›nda sona eren hayat›na ›fl›k tutulur. Geçitteki Ül-ke (1980). Dara¤ac›’n›n devam› niteli¤inde, Y›ld›r›m Bayezid’in yak›n dostu Do¤anBey çevresinde kurgulanm›fl bir eserdir.

Sab›r (1980) Sultan 2. Murat döneminin devlet yap›s›, Hac› Bayram Veli veonun yetifltirdi¤i Akflemseddin gibi manevi figürler, Bizans entrikalar› yan›nda Ka-ramano¤lu Beyli¤inin de Osmanl›’ya yönelik karanl›k emelleri gibi olay parçalar›çevresinde resmedilir.

Ebem Kufla¤› (1989) Osmanl›’n›n kurulufl y›llar›nda meydana gelen DüzmeceMustafa isyan›na parmak basar.

Cevahir ile Sad›k Çavufl’un Bu¤day Kamyonu (1980) ‹nönü döneminin (1940’l›y›llar) k›rsal hayat› ve Anadolu köylüsüne ayna tutar. Gecevaktinde Gündönümü-‹stanbul’un Fethi (1980), fethin maddi ve manevi temellerine iflaret eder.

...Ve Çanakkale 1 / Geldiler (1989), ... Ve Çanakkale 2 / Gördüler (1989), ...VeÇanakkale 3 / Döndüler (1989), Çanakkale muharebelerini kazand›ran ruhun tas-viridir.

Kutsal Mahpus (1990), Sab›r A¤ac› (1992), K›br›s’›n dört bin y›ll›k tarihini özetler.Benim Ad›m Yunus Emre (1994) ise Sepetçio¤lu’nun büyük Türk bilgesi Yunus

Emre’yi roman kahraman› olarak seçti¤i bir eserdir.

Okuma Parças›

ÜÇLER YED‹LER KIRKLAR’dan

Mustafa Necati Sepetçio¤lu

Anlam›flt› anlamaya Orhan Bey; Sultanl›¤›n yükünü s›rtlamak kendisine düflüyor-

du. Ben on y›l önce böyle bir durum olsayd› oturup kimse ile karfl› karfl›ya, uzun

uzun de¤il, k›sas›ndan bile konuflmazd›, kardeflini akl›na getirmezdi. Konuflurken

bir ara bunu düflünmüfltü. Yine düflündü. Alâeddin Bey ise, “Bofluna yoruluyoruz,

bofluna zaman kaybediyoruz a¤abeyim” dedi. Her zaman yumuflak konuflurdu. Se-

si, bir gece vakti utan›rcas›na aç›lan, görünmeden usul usul kabar›veren pamuk p›-

t›raklar›n› and›r›rd›, sanki bu dünyan›n sesi de¤ildi. Orhan ne zaman kardefliyle

konuflsa hep yoksul, ›ss›z, insan aya¤› de¤memifl biraz çorakça topraklar›n gün yan-

m›fll›¤›n› duyard›. Pek fazla konuflmam›fllard›, f›rsat düflmedi¤inden. ‹lk defa bunca

uzun konufluyorlard›. Orhan Beyin ç›kmak istemedi¤i oda, Alâeddin Beyin sesiyle

pamuk, gün ›fl›¤›, toprak yanm›fll›¤› kar›fl›m›nda, bu dünyada olmayan bir odan›n


s›cakl›¤›n› bu¤umsuyordu: “Yorulmuyorum kar›ndafl›m” dedi, “seni yoruyorum bel-

ki amma ben dinleniyorum. Neden vakit kaybetmifl olal›m ki?”

“fiundan...”

Amma hemen bitiremedi sözünü. Sesinin benzeri gözleri gün vurmufl bal süzümün-

de, Orhan Beyin y›llar öncesinden kalma de¤iflmemifl mavi gözlerinde durdu bir sü-

re. Orhan Bey, Mal Hatun anas›n›n gözlerini hat›rlad›. Böyle sevecen, böyle esirge-

yen, böyle hayran bakard›. Çocuklu¤undan beri ne zaman korkulu düfl görse, ne za-

man bir zorlukla karfl›laflsa Mal Hatun anas›n›n gün vurmufl bal süzümünde gözle-

rinin güren¤inden gülümsedi¤ini hissederdi. Alâeddin’in gözleri de öyle gülümsedi:

“Bafl›ndan belli bir ifli konufluyoruz. Sultan sensin; at, k›l›ç, çeri seni bilir. Osman

Bay babam›z seni bunun için yetifltirdi. Ben Edebali Tekkesinin çiçe¤iyim. Sen ise sa-

vafllar›n, bar›fllar›n, yine savafllar›n, yine bar›fllar›n çiçe¤isin. Bunlar olmasa bile be-

nim büyü¤ümsün, büyük varken küçü¤e uymak düfler.

“Konufltuk bunu kar›ndafl›m. Kendi iste¤imle senin buyru¤unda çal›flmak istiyo-

rum.”

“Konufltuklar›m›z› toparl›yorum a¤abeyim izin verirsen. Ben, insanlara buyura-

mam, ben insanlara yol bile gösteremem. Benim meflrebimde Türkmenle Türkmen

olmayan›n ayr›cal›¤› yoktur. Kimin çizdi¤i bilinmeyen s›n›rlar›n o yan› bu yan› yok-

tur. Tanr›’y› biliyorsa, yani Tanr›’y› bilen herkese insan derim ben. Çünkü Tanr›’y›

bilen kendini de biliyor demektir ki, yeter bu bana. Böyle birini Sultan yaparsan, he-

le Türkmenin bafl›na Sultan yaparsan yaz›k edersin. Sultan sadece kendinden olan

insan› insan bilmelidir, hak onun demelidir, yoksa kurtlar yer sürüsünü. Ben kurt-

lar› da hakl› bulacak kadar zay›f›m.”

“Sen Sultanl›¤› benim üstüme y›kmak için konufluyorsun, önüne setler çekiyorsun.”

“Do¤ruyu söylüyorum, üstelik sözünü etti¤im insanlar›n düflündü¤üm gibi olmad›-

¤›n› da biliyorum. Kendilerine do¤ru yolu göstereni asan, yalan yolu göstereni bafl

tac› eden sürünün mayas›nda ç›lg›nl›k zevki oldu¤unu da biliyorum. Onu nankör

yapan bu maya diye insanlara karfl› olan duygumu de¤ifltiremem. Yaratan›ndan

ötürü yarat›lan› hofl gören birine Sultan ol diyorsun. Benim elimden sadece sana du-

a etmek gelir, ba¤›flla beni.”

“Bana ortak ol hiç de¤ilse, yan›ld›¤›m zaman yolumu ›fl›t.”

“‹ki çoban bir sürüyü böler, flaflk›na çevirir:”

“Ben savaflay›m sen halk› gönendir pekey, el ele verelim.”

Hemen cevaplayamad› Alâeddin Bey.

Orhan Bey f›rsat› kaç›rmad›:

“Bir at›n iki kula¤› gibi olal›m. Soylu bir at›n, dimdik iki kula¤› gibi. Ülkeyi birlikte

dinleyelim., Bu benzetme bize atalar›m›zdan miras kalm›flt›r, bilirsin. ‹ki kardeflin

yan yana, s›rt s›rta verdi¤i zamanlar millet zengin olmufltur.

“Öyledir” dedi Alâeddin Bey. (Sepetçio¤lu, 1976: 35-37)

Yavuz Bahad›ro¤lu (1945-), 1970’li y›llardan itibaren tarihî romanda dinî vemillî de¤erleri öne ç›karan bir imzad›r. 1972’de yazd›¤› Sunguro¤lu roman›yla tari-hî roman vadisinde ad›m atan Bahad›ro¤lu, millî ve manevi de¤erleri tarihî romanarac›l›¤›yla topluma kazand›rmaya çal›fl›r. Buhara Yan›yor (1974), Elvedâ Buhara(1975), Malazgirt’te Bir Cuma Sabah›, K›r›m Kan A¤l›yor, fiehzade Selim (1976), Sel(1977), Köprübafl› (1979), Mavi Y›ld›z (1980), Endülüs’e Veda (1981), Cem Sultan1-2, Dördüncü Murad 1-2 (1982), Merhaba Sö¤üt (1990) gibi tarihî romanlar› yan›n-da Yolbafl›, Bofllukta Yürümek (1979), Keflmekefl, Yürek Seferi, Uzaklar Yak›nd›r gi-bi güncel toplumsal romanlar›nda da geleneksel de¤erlere ba¤l›l›¤› dile getirir.


Popüler tarihî roman türünün bir di¤er ismi Ahmet Y›lmaz Boyuna¤a’d›r. Bo-yuna¤a (1935-1995) K›r›k Hançer’de (1976) Hindular›n elinde bulunan ve Gazne-li Mahmut’un ordusuna karfl› kullan›lacak olan kutsal hançeri almak için ak›nc›la-r›n verdi¤i mücadeleyi; Fetih Sancaklar›’nda (1976) cihat kavram› çevresinde Pre-veze savafl›n›, Hind Sular›nda’da (1989) Seydi Ali Reis’in leventleriyle Hindistan’dagerçeklefltirdi¤i deniz ve kara savafllar›n›; Endülüs fiahini’nde (1992) ‹spanyan›nfethi ve Endülüs devletinin kuruluflunu; Malazgirt’in Üç Atl›s›’nda (1993) Malazgirtzaferini, Kan ve Gül’de (1994) Alt›nordu devletinin Müslüman oluflunu anlat›r.

Tarihî romanlar›n okuyucuya tarih bilinci kazand›rmadaki rolü nedir?

1980’L‹ YILLARDAN GÜNÜMÜZE GELENEKÇ‹ ROMAN12 Eylül ‹htilâli ülkede asayifl ve düzeni sa¤lamakla birlikte toplumda k›r›lmalarada yol açm›fl, dinî ve millî kimlikler üzerinde olumsuz etkiler yapm›flt›r. ‹slami çev-relerde bask›c› yönetime tepki sonucu popüler roman›n bir alt türü olarak de¤er-lendirilebilecek “hidayet romanlar›” h›zla ço¤alm›flt›r. Öte yandan tarih bilinci afl›-lamaya yönelik romanlarda da art›fl görülmüfltür. Dinî ve millî de¤erleri bir terkiphâlinde roman›n dünyas›na tafl›yan yazarlar da vard›r.

Tarihî roman vadisinde 1970’li y›llardan gelen Mustafa Necati Sepetçio¤lu veYavuz Bahad›ro¤lu’na 1980’li y›llarda Mehmed Niyazi (Özdemir) de kat›l›r. ‹deali-ze edilmifl tarihî kiflilikleri rol model olarak okuyucuya sunmalar›, bu dönem gele-nekçi tarihî romanlar›n›n ortak özelliklerinden biridir.

1980’li y›llarda de¤erler dünyas›n› medeniyetler çat›flmas› içinde ele alan (ilkeserlerini 1970’li y›llarda veren) Mustafa Miyaso¤lu ve Rasim Özdenören, tarihî çer-çevede yorumlayan Mehmed Niyazi (Özdemir), millî duygularla telif eden OsmanÇeviksoy, tasavvuf düflüncesi ve klasik kültürle iliflkilendiren Nazan Bekiro¤lu, ‹s-kender Pala ve Sad›k Yals›zuçanlar gelenekçi roman yazarlar›na eklenecek imza-lard›r.

Mustafa Miyaso¤lu (1946-), Kaybolmufl Günler, Dönemeç, Güzel Ölüm, BirAflk Serüveni romanlar›yla gelenekçi bir yazard›r.

Kaybolmufl Günler (1975), bireysel sorunlarla sosyal ve tarihî olaylar›n iç içeyafland›¤› 1960 sonras›nda ortaya ç›kan iki-üç neslin hikâyesini anlat›r. Kaybedil-mifl dönemler ve d›flar›dan esen yanl›fl rüzgârlar aras›nda yaflamaya ve hayata tu-tunmaya çal›flan gençler, roman›n konusunu oluflturur. Üniversiteli gençlerin haya-t›n›, aflklar›n› ve ac›lar›n›, “Alternatif 68 Kufla¤›”n›n farkl› bak›fl aç›s›yla ortaya ko-yar. Beflir Güner’in karars›z ve tedirgin kiflili¤inde, bafltan sona bir huzur aray›fl›n›anlatan roman, Cumhuriyet döneminde yaflayan insan›m›z›n iç dünyas›ndaki par-çalanm›fll›¤› ve de¤erler karmaflas›n› ele al›r.

Dönemeç (1980), Anadolu insan›n›n tarihî bir dönüm noktas›ndaki tav›rlar›n›,de¤iflen durumlar karfl›s›ndaki de¤iflmeyen özelliklerini ortaya koyan bir romand›r.Cumhuriyet’in 50. y›l›ndaki sosyal ve kültürel hareketlili¤i Anadolu flehirlerindenseçilmifl gençlerle geleneksel yap›s› parçalanan aileler çevresinde ele alan bu ro-man, insan›m›z›n toparlanma çabalar›yla ülke ve dünya flartlar›na karfl› tav›r al›flla-r›n› yans›t›r. Bir yönüyle de bir bilincin alttan alta geliflti¤ini ortaya koyar. Romankahramanlar›ndan fiakir Bey de Yunus gibi “Kasd›m odur flehre varam / Feryâd üfigân koparam” demektedir. Dönemeç, Anadolu insan›n›n umutlar›n›, sevinçlerini,korkular›n› ve geleneksel de¤erlere s›¤›n›fllar›n› tablolaflt›r›r.

Güzel Ölüm (1982) roman›yla farkl› bir aflk anlay›fl›n› ortaya koyan Miyaso¤lu,fiakir’le Serpil’in ince, temiz, el de¤memifl aflk›n› sezdirir. Ancak bu aflk, Serpil’in


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

ölümü üzerine evlilikle sonuçlanmayacakt›r. 1974 K›br›s Harekât›’n›n fon olarakkullan›ld›¤› romanda Hala Sultan’›n ölümü flehitlik ba¤lam›nda “güzel ölüm” ola-rak tasvir edilir.

Bir Aflk Serüveni, (1995) aflk› bütün boyutlar›yla ve kültürel ça¤r›fl›mlar›yla an-latan bir romand›r. Geleneksel olanla ça¤dafl olan›n dinamikleri, de¤iflenle de¤ifl-meyenin kesiflme noktalar› ve kültürle politika iliflkileri, bir aflk hikâyesi çevresin-de dile getirilir. Roman yaln›zca bir aflk hikâyesi de¤ildir. Toplumun son otuz y›l-da geçirdi¤i de¤iflimleri ve kimlik aray›fllar›n› da, gençler çevresinde ortaya koyar.Gençler aflk duygusunda oldu¤u kadar, kültür ve inanç konular›nda da pazarl›kla-ra ve sahte çözümlere karfl› ç›karlar. Miyaso¤lu Bir Aflk Serüveni’nde bu anlay›fl›daha da zenginlefltirerek Do¤u kültüründeki ‘ilâhî aflk’a da yer verir.

Okuma Parças›

KAYBOLMUfi GÜNLER’den

Mustafa Miyaso¤lu

Dünyada iki çeflit kavga var demifl bir yabanc› yazar: Onur kavgas› ve ç›kar kavga-

s›... Ben birincisini seçtim, daha do¤rusu seçmiflim. Bir mizaç ve yarat›l›fl meselesi

bu. Di¤erine göre daha seviyeli ve imkân isteyen bir fley. Bunu sürdürebilmek için

hep dikkatli, titiz ve güçlü olmak gerek. Her fleyden önce güçlü olmak... Bense, yok

denecek kadar az imkânla için için kendimi tüketerek bocalay›p duruyorum. Hep

daha iyisini, daha güzelini aramaya al›flt›¤›mdan, bununla yetinmeye bir türlü kat-

lanam›yorum. Her zaman yapaca¤›m, yapabilece¤im fleyleri hiçbir zaman yapmak

istemedim. Elim varm›yor ve isteksizlikten kurtaram›yorum yakam›. ‹dare etmek di-

ye bir fley var, ben bunu hiç bilmiyorum galiba. Bu gidiflle ö¤renece¤e de benzemem.

Kavgam kimin için, kime karfl›, o da belli de¤il. Topluma m›, kendime mi, yoksa iki-

sine birden mi direnmeye çal›fl›yorum? Ama niçin? Beni ancak bir sevgi kurtarabilir-

di; köklü, diri ve dünyam›z›n ufkunu aflan yüce bir sevgi... Kendime, çevreme ve bü-

tün dünyaya karfl› ama yine onlar için... Herkesi ve her fleyi aflan bir fley... Bunu bul-

mal›y›m as›l. Yaflamaya de¤er hayat›n kayna¤› olacak ve her fleyin anlam›n› belirle-

yerek dünyam› kaostan kurtaracak bir de¤er... Benim bozgunum, her biri bir yerler-

de harcanan bir kufla¤›n bozgunudur. Hâlâ bozgunu durduramam›fl bir devletin

topraklar›nda yafl›yoruz. Her parça kendi içinde küçük parçalara, her grup daha

küçük gruplara ayr›l›yor ve çeflitli etkiler alt›nda yaflamas›n› sürdüren halk, gelenek-

sel hayat› içinde ne yönde geliflti¤i bilinmeyen bir de¤iflimi yafl›yor. Temel de¤erleri-

nin yön vermedi¤i ayd›nlar› da, az buçuk bildikleri ve ço¤u zaman pek inanamad›-

¤› hayat ve düflünce k›r›nt›lar› aras›nda gün geçiriyor. Neye inanaca¤›z, kimi niçin

sevece¤iz? Bize ö¤retilenlerle dünyan›n hiçbir ilgisi yok. Ne kendi gerçe¤imizi, ne de-

¤erlerimizi, ne dostumuzu-düflman›m›z›, ne de sözcülü¤ünü yapmam›z istenilen

bat› tipi yaflaman›n anlam›n› biliyoruz. Bu ortamda “‹nsanlar› Seveceksin” sözü ne

kadar saçma... Hiçbir temeli, tutarl› ve evrensel hiçbir de¤eri olmayan sevgilerin,

düflmanl›klar›n ne anlam› var?..

Biz bir bozgunun do¤urdu¤u bofllu¤u yafl›yoruz. Burada bunalmak de¤il baflkald›r-

mak yarafl›r insana. Kendine, çevresine ve içinde bulundu¤u flartlara. Bunlarda

idare etmemizi, sesimizi ç›karmamam›z› söyleyemez kimse. Yeni insan için yeni de-

¤erler gerek. Yenilemeliyiz kendimizi, hem kendimizi hem de çevremizi. Benim gibi

onur kavgas›n› ç›kar kavgas›na tercih eden birine ancak bu yak›fl›r (Miyaso¤lu,

1980: 142-144)


Hikâye yazar› olarak tan›nan, bu alanda Hastalar ve Ifl›klar (1967), Çözülme(1973), Çok Sesli Bir Ölüm (1974), Çarp›lm›fllar (1977), Denize Aç›lan Kap› (1984),Kuyu (1979), H›fl›rt› (2000), ‹mkâns›z Öyküler (2010) gibi eserler veren Rasim Öz-denören (1940-), yay›mlanm›fl tek roman› Gül Yetifltiren Adam’da (1979) dindarkimli¤i sezdirilen kahraman›n modernleflme, yanl›fl Bat›l›laflma ve kültürel yozlafl-ma karfl›s›nda kendi de¤erlerine sad›k kalma çabas›n› hikâye eder. Bireyin yaln›z-l›¤›n›, yabanc›laflmas›n›, kuflak çat›flmas›n›, modernlik, gelenek gibi sorunlar›, de-¤erlerinden kopar›lm›fl ve modern kentlerin varofllar›nda k›st›r›lm›fl bireyin veya ai-lenin ac›lar›n› yerli-‹slami bir duyarl›l›k ve bak›fl aç›s›yla öykülerine tafl›r. Hikâye-lerinde çok az da olsa varoluflçu felsefeden izler görülür, bireyin bilinçalt›na iner,ruhsal çözümlemelerde bulunur.

Mehmed Niyazi (Özdemir) (1942-) Ölüm Daha Güzeldi’de (1983) Azerbay-can’dan Türkiye’ye s›¤›n Tahir Mihmandarl›’n›n ülkesinde ülkesinde yaflad›¤› ac›-lar› nakleder. Yaz›lmam›fl Destanlar (1989), Balkan savafllar›n›; Çanakkale Mahfle-ri (1998), Çanakkale muharebelerini; Yemen Ah Yemen! (2004) Yemen cephesindeyaflananlar›, Plevne’de (2011) 1877-78 Osmanl›-Rus savafl›n›n kilidi olan Plevne sa-vunmas›n› anlat›r. Özdemir’in roman yazmaktaki amac›, genç kuflaklara sa¤lam birtarih bilinci kazand›rmakt›r.

Osman Çeviksoy (1951-), hikâye ile bafllad›¤› yazarl›k serüveninde Beyaz Yü-rüyüfl (1982), Tutuklu Yürek (1982), A¤lamak Yasak (1984), Duvar›n Öte Yan›(1985), Kar Ya¤ar Gül Üstüne (1986), Derdimi Gül Eyledim (1989), Geriye HüzünKal›r (1990) kitaplar›n›n ard›ndan Bafl›ma Da¤lar Düfltü (1991), Ömrümüz Gurbet(2008) romanlar›n› yazar. Anadolu insan›n›n ait oldu¤u co¤rafyada ve bu co¤rafya-n›n d›fl›nda da yaflad›¤› sevinçler ve hüzünleri dile getirir. Anadolu insan›, aidiyetkavram›, göç olgusu, gurbet duygusu kimi romanlarda en önemli temel güç olarakkarfl›m›za çak›r.

Tasavvuf kültürü, gelenekçi romana neler katar?

Nun Masallar› (1997) adl› hikâye kitab›yla edebiyat dünyas›na giren akademis-yen yazar Nazan Bekiro¤lu (1955-), metinlerini tasavvuf kültürü ve ‹slami motif-lerle süsler. Kur’an-› Kerim’de “ahsenü’l-kasas” (k›ssalar›n en güzeli) olarak an›lanYusuf k›ssas›n› ça¤dafl edebiyat›n imkânlar›yla yeniden yazar. Yusuf ile Züleyha(2000) adl› bu eserde, yazar›n kurguya katk›s› yan›nda özgün yorumlar› da söz ko-nusudur.

‹kinci roman› ‹simle Atefl Aras›nda (2002) Osmanl› co¤rafyas›nda gücü/iktidar›temsil eden padiflah ile padiflah›n gücünü hem kabullenen hem de tehdit eden ye-niçeriler aras›ndaki çat›flma üzerine kurulur. Roman kahramanlar›ndan biri olanNuman’›n kiflili¤inde aflk duygusuyla ç›karlar aras›ndaki çat›flma da roman›n üze-rine kuruldu¤u ikinci eksen durumundad›r. Romandaki as›l tema adlar, s›fatlar, im-geler ve simgeler üzerinden yürüyen de¤erler çat›flmas›d›r.

Lâ-Sonsuzluk Hecesi’nde (2009) ise yine Kur’an-› Kerim’de anlat›lan Âdem veHavva k›ssas›ndan yola ç›karak var olufl, insan, isyan, nisyan ve teslimiyet gibi de-¤erler üzerinden bir hikâye kurgular. Roman yarat›l›fl, cennet, yasak meyve vedünyaya sürgün edilme, dünyada var olma gibi kavramlar üzerine özgün yorum-lar ve yaklafl›mlar içerir.

Nazan Bekiro¤lu, gelene¤e konu ve içerik ba¤lamanda eklemlenen bir yazard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Okuma Parças›

DÜNYA CENNET DE⁄‹LD‹

Nazan Bekiro¤lu

Dünya zaman› yarat›lm›flt› ve Âdem’in art›k acelesi vard›. Ertesi sabah erkenden uyan-d›, bütün yaflad›klar›n›n bir rüya olmad›¤›n› bir kez daha anlad›. Günefl a¤›r a¤›r do-¤arken derin bir yar’›n k›y›s›ndan dünyay› seyretmeye bafllad›. Neydim ne oldum, der-ken, insan olan›n ne oldum de¤il ne olaca¤›m, demesinin anlam›n› kavrad›.Dört bir yan›nda a¤›r ve k›rm›z› meyveler. ‹stilâ kelebekleri. Nar dallar›. Zeytin a¤a-c›. Defne kokusu. Renkli kufllar havaland› her bir daldan, a¤açtan. Âdem’i bir dün-ya sabah›nda suyun k›r›lgan aynas›, sumru, suna, akbal›kç›l karfl›lad›. Tepeli toy-gar, tarla kuflu, gö¤sü sar› kiraz kuflu a¤›rlad›.Dünya ayaklar›n›n alt›nda, gözlerinin önünde uzan›yordu flimdi. Tatl› bir ›fl›k dörtbir yandan süzülürken eflya alt›n sar›s› bir ayd›nl›¤›n içinde yüzüyordu.Âdem’in yüzünde bir memnuniyet tebessümü belirdi. Gözlerinin içi gülümsedi.Ifl›kt› bu dünya,Seldi, puldu, ya¤murdu.Korkuydu, suydu, sarmafl›kt›.Her fley cennetten niflaneydi. Emsalsizdi buras›, ne güzeldi. Öyle güzel öyle sakindiki sabah›n bu vakti, içine bir güven doldu Âdem’in, korkusu hafifledi.‹nsand› iflte.Daha ikinci sabah›nda dünya ona cennet gibi geldi.Evet evet, dünya sanki cennetti.Ama o sükûnetin nas›l bir talihsizlik içerdi¤ini, onun sakl› bir yüzünün varl›¤›n›,dünyan›n cennet olmad›¤›n› çok geçmeden anlad›. Dünyan›n fena yan›yla burunburuna geldi. Kanl› a¤z›n› seçti. Her fley gözlerinin önünde oldu. Âdem sanki birtemsil seyretti.Olan flu ki, aniden bir kurt zavall› bir tavflan›n peflinden se¤irtti. Güzelli¤iyle Âdem’imutlu eden ceylan, su içerken can damar›ndan canavara yenildi. Zehirli bir y›lankayd› otlar›n aras›ndan. Der demez, büyük bir kufl geldi, eflini benzerini öyle bir ya-ralad› ki Âdem’in can› yand›. Neticede o birini, biri onu, bir di¤eri her ikisini. Yedi,yuttu, parçalad›. Kolunu kanad›n› k›rd›, pençe att›, gagalad›. Hepsinin de kan›Âdem’in üzerine s›çrad›.Tepeden t›rna¤a ürperdi Âdem.Bu muydu? Dünyan›n düzeni bu muydu?‹lk kez ak›t›lm›fl kanla, ac›t›lm›fl etle, vahfletle burun buruna gelince. Derin yardangeriye güç belâ bir ad›m att›. Hofl kokulu otlar›n üzerine kan ter içinde çöktü kald›.Elleri dizlerinde, dehflet içinde, nefes nefese. Kendi solu¤unun bas›nc›ndan ci¤erlerineredeyse patlayacakt›. Gözleri uçurumun bofllu¤undaki bir noktaya sapland›. Do-nakald›. Yan yana uyurdu kurtla kuzu cennette. S›rt s›rta dayan›rd› ceylân ile pars.Kan yoktu orada. Vahflet yoktu. Burada ise pars ceylân›, kurt kuzuyu yiyordu. Hep-si de gaddarl›kt›.‹liklerine kadar titredi.Âdemlerin Âdem’i hayat›n seyrinde de¤il iflte tam içindeydi. Ama buras› nas›l biryerdi?Güzeldi güzel olmas›na dünya ya, bu güzelli¤in içine bu fenal›k nas›l sindirilmiflti?Hay›r! Dünya cennet de¤ildi.Düpedüz cehennemdi.Âdem ö¤rendi¤i ama anlam›n› bilmedi¤i kelimelerin vahfli yaflanm›fll›¤›n› o gün ora-da bir bir tecrübe etti. Hepsi de tek bir sözcükte özetlenebilir, zulmün harflerine s›¤a-bilirdi. Ama öyle fena idi ki dünya, içerdi¤i kötülü¤e ân geldi Âdem’in kelimeleri gi-bi harfleri de yetmedi (Bekiro¤lu, 2009: 167-169)


Bir baflka akademisyen yazar ‹skender Pala (1957-), eski edebiyat›n anlatmaformlar›ndan yararlanarak divan kültüründen beslenen tezli romanlar kaleme al›r.‹lk roman› Babil’de Ölüm ‹stanbul’da Aflk (2003) bilimkurgu, mesnevi ve post-mo-dern roman›n kesiflti¤i bir eserdir. Romanda olay örgüsü, Fuzulî’nin s›rr›n› sakla-yan Leyla ile Mecnun mesnevisi çevresinde oluflturulur. Baflta rahipler, gizli servisajanlar›, hazine avc›lar› olmak üzere herkes bu gizemli kitab›n peflindedir. Kitab›korumak isteyenlerle yok etmek isteyenler aras›ndaki çat›flma, olay örgüsünü bi-çimlendirir. Üç yüz elli y›ll›k bir dönemi kuflatan olaylar, dönemin saray hayat›nailiflkin birçok ayr›nt›y› bar›nd›r›r.

‹skender Pala’n›n ikinci roman› Katre-i Matem (2009), Lâle devrinde geçen gi-zemli bir olay› anlat›rken, ilginç kurgusuyla ve tafl›d›¤› kültür unsurlar›yla dikkatiçeker.

fiah Sultan (2010) ise Türk ‹slam tarihinin tart›flmal› olaylar›ndan Yavuz SultanSelim ve fiah Sultan aras›ndaki mücadeleyi tarafs›z bir gözle, roman kurgusu için-de okuyucuya sunar. Od-Bir Yunus Roman›’nda (2011) ise Yunus Emre’nin efsa-nevi hayat hikâyesini romanlaflt›r›r.

Beflir Ayvazo¤lu’nun Gelene¤in Direnifli (‹stanbul: Ötüken Neflriyat, 1997) adl› kitab›ndakonu ile ilgili ayr›nt›l› bilgiler bulabilirsiniz.

Necmeddin Turinay’›n Gelene¤in Dünyas› Yenili¤in Ufuklar› (Ankara: Birlik Yay›nlar›,1983) adl› kitab›nda konu ile ilgili ayr›nt›l› bilgiler bulabilirsiniz.

Sad›k Yals›zuçanlar (1962-) fiehirleri Süsleyen Yolcu (1986) ile bafllad›¤› imgeyo¤unluklu öykülerin ard›ndan Yakaza (1999) adl› roman›yla uzun soluklu metin-ler kaleme almaya bafllar. Bazen roman, bazen anlat›n›n s›n›rlar› içinde gezinir. Me-tinlerin arka plan›nda simgelerle ifadesini bulan, derin bir ‹slami duyarl›k sezilir.

Yakaza’da taflrada görev yapan bir ö¤retmenin uyku ile uyan›kl›k aras›nda ya-flad›¤› iç yolculuk hikâye edilir. Roman kahraman› bir kasaba ortam›nda kendi ger-çe¤ini arar. ‹yi bir gözlemci ve izlenimcidir. Toplumsal yap›y› ve insan iliflkilerinigözlemler. Bencilliklerin ve digergâml›klar›n, zaaflar ve erdemlerin karfl› karfl›yageldi¤ini görür.

Sad›k Yals›zuçanlar’›n metinleri, hikmet çevresinde kurgulan›r. Gelene¤i flimdi-ki zamana tafl›yarak yeniden yorumlar. Gezgin’de (2004) arif, veli ve bilge ‹bniArabi’nin hikâyesini anlat›rken zaman zaman menk›be diliyle roman dilini birleflti-rir. Gezgin, yazar›n deyifliyle “geleneksel bir roman ya da ça¤dafl bir menk›be” ola-rak tan›mlanabilir.

Anka’da (2008) Niyazi M›srî’nin efsanevi hayat›, bir doktora ö¤rencisinin bak›-fl›yla ve bilinçak›fl› tekni¤iyle dikkatlere sunulur.

Cam ve Elmas’ta (2006), mutasavv›f Ebu’l Hasan Harakanî’nin hayat›, Kars’abelgesel film çekimi için giden bir kameraman›n gözünden aktar›l›r.

Vefa Apartman›’nda (2010) ise Menderes dönemine ait olaylar anlat›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Okuma Parças›

ANKA’dan

Sad›k Yals›zuçanlar

Bursa’ya Kadir Gecesi dönmüfltün. Kadrini bilenler Limni’de yayd›¤›n feyizden dost-lar›n› yoksun b›rakmak istemedi¤ini de tahmin ediyorlard›. Bu yüzden hem Bur-sa’da hem Limni’de göründün. Bir gün ba¤l›lar›n ziyaretine gelmiflti. ‹çlerinden bi-rinin tenceresi kaybolmufltu. Kaptandan bilip kavgaya tutuflmufllar ve adam› döv-müfllerdi. Bir süre kap›da beklettin, onlar› kabul etmedin. ‹zin verince içeri geçipoturdular. Kaptan›n s›rt› ald›¤› darbelerden ötürü çürükler içinde kalm›flt›. Kendis›rt›n› aç›p gösterdin, ‘onu de¤il, beni dövdünüz’ dedin. Donup kald›lar, utanç için-de bafllar›n› öne e¤diler. Kalk›p pencereye geldin.Adadan ayr›l›rken gösterece¤in yeri iflaret ederek, ‘birkaç gün sonra buradan ayr›la-ca¤›z. Lakin buras› bizim mezar›m›z olacakt›r. fiimdi, yöneticilerin siyaseti gere¤i gi-diyoruz fakat çok geçmeden tekrar buraya dönece¤iz. Limni bize vatan olacakt›r.Yan›m›za da bir devlet büyü¤ü gömülecektir’ dedin.‹kinci sürgününden geri dönmeyecek ve Limni’de gömülecektin.Yak›n›na da Baltac› Mehmet Pafla’n›n bedeni indirilecekti.Buras› M›srî makam›.Bursa’da Yunus makam›.Buras› bir deniz.Bursa’da bir da¤.Denizin bitti¤i yerden bafll›yor, gür, bereketli, yemyeflil bir ormanla devam ediyor.fiimdi otoyollar geçiyor aras›ndan. Asfalt ve metal, orman› zehirliyor. Deniz alabil-di¤ine kirlenmifl. Da¤ toz içinde, kurflun ya¤›yor sürekli.Buras› bir nur.Bursa’da bir huzur.Muradiye’nin avlusunda, ç›nar›n gölgesinde oturuyoruz.Buradan bak›nca Limni’deki heybetin görünüyor.Zindanda, ‘bana bir fley yapamayacaklar’ dedin, gece y›lan ak›tt›lar, kendileri ze-hirlendiler.Düflman gelse de bize üstün gelemez, dedin, ertesi gün sald›rd›lar, ters yönde fliddet-li bir rüzgâr ç›kt›, çekirge sürüsü gibi da¤›ld›lar.Ne ki sürekli bir kayg› ve kuflku içine ittiler seni. Her f›rsatta y›lan zehri vermeye ça-l›flt›lar. Verilen kestaneler bile zehirliydi. Zehirlenme korkusundan su bile kullanma-y›p, yemeklerini karpuz suyuyla yapmak zorunda kald›n. Çocuklar› üzerine sald›-lar, üzerine tükürmeleri için k›flk›rtt›lar, has›mlar›n› aç kurtlar gibi çulland›rd›lar.Kan kokusu alan geliyordu, s›rtlan çoktu. Onlar› kendi suretleri üzre görüyordun.‹çleri d›fla çevriliyordu, hangi surette iseler o hâlde görünüyorlard›. Dizdar, kale mu-haf›z›, voyvoda, emir, azap a¤as›, hâkim, herkes bir oyun peflindeydi. Herkes el birli-¤i etmifl, sana nas›l zulmedece¤ini düflünüyordu. Karabafl Veli ve o¤lu da Limni’desürgündeydi. O da bofl durmuyordu. Padiflah’a senin hakk›nda raporlar gönderiyor,bilgiler topluyor, hâlini tecessüsle, aleyhinde olabilecek ne varsa ‹stanbul’a ulaflt›r›-yordu. Baflucundan Füsus ve Varidat eksik olmuyordu. Fethü’r-Rabbanî ve Fütuhu’l-Gayb’dan ruhunu yoksun b›rakm›yordun. Gün boyu ve geceleri flafa¤a de¤in, tuhafdaralma hâlleriyle, flairin, ‘gelecek mi gelmeyecek mi’ sorusuyla, kutbun merakl› ba-k›fllar› alt›nda, gardiyanlar, müritler, yoksullar ve irfan isteklileri çevrene üflüflüyor-du, Limni’de en güzel nefeslerini kaleme ald›r. En öfkeli kelimelerini kulland›n. K›z-g›n etinden kalan en güzel fliirler burada do¤du.Buras› bir sofra.Buraya irfan iniyor.Buras› ehl-i beytin ›fl›lt›l› y›ld›zlar›ndan biri... (Yals›zuçanlar, 2008: 256-258)


VE D‹⁄ERLER‹Gelene¤e yaslanan romanda dikkate de¤er baflka isimler de vard›r:

Yüre¤imi Sana B›rakt›m (1974) ve Arzu ile Kamber-Gül Mevsimine Uyanmak(2000) romanlar›yla Necdet Ekici (1955-); Efliktekiler (1960), Aflamalar (1977),Garip Bir Dava (1987), Sendika (1987), Feministin Do¤ruya Yak›n Portresi (1988),Âd-Semûd-Medyen (1992), Yolcu (1993) romanlar›yla Afet Ilgaz (1937-); Aziz Sofi(1976), Ankara’da Ölüm (1977) ve Fetva Yokuflu (1978) romanlar›yla Durali Y›l-maz (1948-); Yitik Yaflam›n Güncesi (2002) ve ‹ki Atefl Aras›nda Aflk (2007) ro-manlar›yla Ali Haydar Haksal (1951-); Dünyay› Dolduran Kiraz’la (1990) fiükrüKaraca (1956-); Nefes, Örtü ve Kim romanlar›yla Nuriye Akman (1957-); BanaUzun Mektuplar Yaz (2002) ve Seni Dinleyen Biri (2007) romanlar›yla Cihan Ak-tafl (1960-); Hiçbiryer (2004) ve Uzak Ülke: Fatma Aliye (2007) romanlar›yla Fat-ma Karab›y›k Barbaroso¤lu (1962-) gelenekçi roman›n üzerinde önemle durul-mas› gereken isimlerindendir.

Hüseyin Karatay (1937-), K›br›sl›, ‹syan Efli¤i, Hayal Tutkusu, Ana, SürgünÖ¤retmen; Sevim As›mgil (1939-), Dilara, Terk Etme Beni, Siyah Zambak ve Mer-ve, Dü¤ünümde A¤lama, Ayr›lan Kalpler, Sevda Geri Dön, Diana; Raif Cilasun(1940-), Beklenen Sabah, Kutsal Çile, Gafiller. Haram Lokma, O¤lum Osman, K›-z›m Ayfle, Dinmeyen Gözyafllar›, Bir Annenin Feryad›; Ahmed Günbay Y›ld›z(1941-), Yan›k Bu¤daylar, Çiçekler Susay›nca, Günah›n Rengi, Ekinler Yeflerdikçe,Boflluk, Figan, Sitem, Üç Deniz Ötesi, Aynada Batan Günefl, Soka¤a Aç›lan Kap›;‹brahim Ulvi Yavuz (1942-), Dikenli Yollar, Çalkant›, Korkunun Bedeli, Bahar›Beklerken, Son Kavflak, Düfllerin Rengi Soldu, Hasretin ‹lk Dura¤›, Küllenmifl Ac›-lar, K›yam Vakti; Emine fienliko¤lu (1953-), ‹mam›n Manken K›z›, Sevgide HiçVefa Yok mu?, Çin ‹flkencesi, ‹daml›k Genç; Talât Uzunyaylal› (1955-), Sabr›n Sus-kun Sesi, Taht ve Baht, Paylafl›lamayan Topraklar, Efsane Kad›n Nene Hatun, Pay-lafl›lamayan Topraklar; Halit Ertu¤rul (1956-), Kendini Arayan Adam, Aysel, Atefl-te Yeflerdim, Secdede Son Nefes, Sevda, Düzceli Mehmet; Mecbure ‹nal (1963-),Gündönümü, Ya Niçin Demiz Olmuyorsun, Aflk-› Pervane, Zambaklar CennetAçar, Kufl Kaderle Uçar, S›z›, Beklenen gibi romanlar›yla din ve gelenek çevresindepopüler kurmaca dünyalar çizerler.

Ahmet Cemil Ak›nc› (1914-), (Asil Düflman, Hilâllerin Gölgesinde, SelçukKartal› Aldo¤an, Elif Sultan, Yaylan›n Derdi. Yüzbafl› Murat...); Üstün ‹nanç(1937-), (Yaln›z De¤ilsiniz, ‹nsanlar Böyleydi, Bir Kimlik Lütfen...); Hasan NailCanat (1944-) (Bir Avuç Atefl/1992, Nur Da¤›ndaki Çocuk, Gül Yaras›, Yaral› Ser-çe...), Sadettin Kaplan (1944-), (Bir Demet Leyla, ‹¤de Dal›, Uçurumun Ça¤r›-s›...), Ali Erkan Kavakl› (1952-), (Gülü Koklayamad›m, Hicran, Cehennem Vadi-si, Baflkald›r›yorum, Umudun Rengi Soldu, Ç›¤l›k, Kader Kap›m› Çald›...); fierifBenekçi (1952-) (fiimdi A¤lamak Vakti, K›rlang›çlar Erken Göçtü, Bir fiafak Yürü-yüflü, Kumsal› Olmayan Ada, Güvercin Geçidi...); ‹slâm Yaflar (1953-) (Y›lan›nTeri, Karanl›¤›n Gölgesi...); Recep fiükrü Apuhan (1958-) (Sevmeye Geç Kalma-d›n, Çanakkale Geçilmez-Bir Destan›n Öyküsü...); Hüseyin Y›lmaz (1960-), (Hü-zün Çiçe¤i...); Nurullah Genç (1960-) (Tutkular Keder Oldu, Yollar Dönüfle Gi-der, ‹ntizar); ‹smail Fatih Ceylan (1962-) (Kapanmayan Yara, Sabahs›z Geceler,Bir Buket Gül, Son Sabah, Zirvedeki Yaln›zl›k...); Hurflit ‹lbeyi (1963-) (IrmaklarDenize Akar...) gelenek içinde özellikle ‹slami duyarl›¤› popüler roman›n ifade im-kânlar› içinde dile getiren di¤er yazarlardand›r.



Gelenekçi roman kavram›n› aç›klayabilmekGelenek, bir toplumda, bir toplulukta eskidenkalm›fl olmalar› dolay›s›yla sayg›n tutulup kuflak-tan kufla¤a iletilen, yapt›r›m gücü olan, kültürelkal›nt›lar, al›flkanl›klar” biçiminde tan›mlan›r.“Gelenekçi” sözcü¤ü ise “geleneklere ba¤l› kim-se” anlam›ndad›r.Sanat ve edebiyatta, toplumu de¤ifltirme ve dö-nüfltürme çabas› sergileyenler oldu¤u gibi, top-lunun gelenek ad› alt›nda toplanan de¤erlerine,ba¤l›l›k sergileyenler de vard›r. “Yenilikçi” ve“gelenekçi” kavramlar› bu farkl› tav›rlar› karfl›la-mak için kullan›l›r. “Yenilikçi” tavr›n arkas›nda,toplumun de¤erlerine s›rt çevirme, gelenekçi tav-r›n arkas›nda ise toplumun de¤erlerini yüceltmekayg›s› vard›r. ‹kisini uzlaflt›rmaya yönelik birçizgi takip edenlerden de söz edilebilir.Edebiyatta gelenekçilik, toplumun kültür de¤erle-rine iliflkin fark›ndal›k oluflturmaya yöneliktir. Di-nî ve millî karakterli geleneklerden söz edilebilir.Toplumun kültürel de¤erlerini kurmacan›n dünya-s›na tafl›yan romanlara “gelenekçi roman” denir.

Gelenekçi roman›n özelliklerini de¤erlendirebilmekGelenekçi roman, toplumun de¤erleriyle bar›fl›k-t›r, bu de¤erlere s›k› s›k›ya ba¤l›d›r.Gelenekçi roman, romantiktir.Tarihten, yaflama tarz›ndan, inançlardan gelenunsurlar tafl›r.Gelenekçi romanda olay kurgusu klasiktir. Gelenekçi romanda dün-bugün-yar›n fleklindekikronolojik zaman kullan›l›r.Gelenekçi romanda genellikle ilahi (hâkim/tanr›-sal) bak›fl aç›fl›na rastlan›r.Gelenekçi romanda etik kayg›lar vard›r.Gelenekçi romanlar, millî ve ‹slami duyarl›ktanbeslenir.Gelenekçi romanlar içinde, popüler roman ör-neklerine rastlan›r.Yerel a¤›zlar›n kullan›ld›¤› görülür.Romanlarda olay, mesaj› öne ç›karacak biçimdekurgulan›r.Millî, ‹slamî, tarihî romanlar; millî/tarihî, ‹sla-mi/tarihî, millî/‹slamî/tarihi nitelikte örneklerivard›r.

Gelenekçi roman›n ilk örneklerini ay›rt edebilmek‹lk örnekleri Mizanc› Murat’›n Turfanda m› Yak-sa Turfa m› ve Halide Edip Ad›var’›n Yeni Turanadl› millî romanlar›na kadar götürülebilir.

1930’lu y›llarda Kad›köyü’nün Roman›, Ülker F›r-t›nas›, Ci¤erdelen gibi romanlar›yla Safiye Erol,1940’l› y›llarda Atefl A¤ac›, Yolcu Nereye Gidiyor-sun, Mesih Pafla ‹mam› gibi romanlar›yla SamihaAyverdi gelenekçi roman›n öncü isimleridir.

Gelenekçi roman›n geliflimini yorumlayabilmek1950’li y›llarda Korkunç Y›llar, Yurdunu Kaybe-den Adam, Onlar da ‹nsand›, O Topraklar Bizim-di gibi romanlar›yla Cengiz Da¤c› gelenekçi ro-man›n en önemli ismidir. Tar›k Bu¤ra, 1960’l› y›l-larda bafllad›¤› roman serüvenini baflta KüçükA¤a olmak üzere Dönemeçte Gençli¤im Eyvah,Osmanc›k gibi romanlarla 1980’li y›llara kadarsürdürür. 1960’l› y›llarda romanlar›yla MünevverAyafll›, Pertev Bey’in Üç K›z›, Pertev Beyin To-runlar› gibi romanlar›yla öne ç›kar. Ayn› y›llardaHekimo¤lu ‹smail’in Minyeli Abdullah’› ve fiuleYüksel fienler’in Huzur Soka¤› ile ‹slami romanda ilk örneklerini verir.1970’li y›llarda Abbas Sayar, Bahaeddin Özkifli,Tahir Kutsi Makal, Emine Ifl›nsu, Mustafa NecatiSepetçio¤lu, Yavuz Bahad›ro¤lu, Hasan Kay›han,Sabahat Emir, Sevinç Çokum gibi isimler de ge-lenekçi romanlar kaleme al›rlar. Bu isimler içinde Mustafa Necati Sepetçio¤lu veYavuz Bahad›ro¤lu tarihî roman yazar› olaraköne ç›karlar. Bu isimlere sonraki dönemlerde A.Y›lmaz Boyuna¤a ve Mehmed Niyazi (Özdemir)de kat›l›r.Mustafa Miyaso¤lu, Rasim Özdenören, OsmanÇeviksoy, Nazan Bekiro¤lu, ‹skender Pala, Sad›kYals›zuçanlar yak›n dönem gelenekçi roman›ntemsilcileri aras›ndad›r.Necdet Ekici, Afet Ilgaz, Durali Y›lmaz, Ali Hay-dar Haksal, fiükrü Karaca, Nuriye Akman, CihanAktafl, Fatma Karab›y›k Barbaroso¤lu gelenekçiroman›n di¤er temsilcileridir.

Hüseyin Karatay, Sevim As›mgil, Raif Cilasun,Ahmed Günbay Y›ld›z, ‹brahim Ulvi Yavuz, Emi-ne fienliko¤lu, Talât Uzunyaylal›, Halit Ertu¤rul,Mecbure ‹nal ‹slami popüler roman yazarlar›d›r.Hasan Nail Canat, Sadettin Kaplan, fierif Benek-çi, ‹slâm Yaflar, Recep fiükrü Apuhan, NurullahGenç, ‹smail Fatih Ceylan, Hurflit ‹lbeyi, AhmetCemil Ak›nc›, Ali Erkan Kavakl›, Mehmed Gök-tafl, Edip Gönenç, Üstün ‹nanç, Hüseyin Y›lmaz,Perihan Akça gibi yazarlar da ‹slami popüler ro-man›n di¤er isimleridir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi gelenekçi roman›n özellik-lerinden biri de¤ildir?

a. Gelenekçi roman›n, toplum de¤erleriyle bar›fl›k,hatta bu de¤erlere s›k› s›k›ya ba¤l› olmas›

b. Tarihten, yaflama tarz›ndan, inançlardan gelenunsurlar›n edebî metne yans›mas›

c. Gelenekçi romanlarda klasik olay kurgusunarastlanmas›

d. Gelenekçi romanlarda etik kayg› gözetilmesie. Gelenekçi roman›n, millî ve ‹slami duyarl›ktan

beslenmesi

2. Korkunç Y›llar, Yurdunu Kaybeden Adam, O Top-

raklar Bizimdi gibi romanlar›yla tan›nan K›r›ml› Türkyazar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Mizanc› Muratb. Samiha Ayverdic. Cengiz Da¤c›d. Safiye Erole. Münever Ayafll›

3. Afla¤›dakilerden hangisi Tar›k Bu¤ra’n›n eserlerin-den biridir?

a. Dönemeçteb. Can fienli¤ic. Sokaktad. Çiçekler Büyüre. Hilâl Görününce

4. Afla¤›dakilerden hangisi gelene¤e ba¤l› tarihî romanyazarlar›ndan biri de¤ildir?

a. Mehmed Niyazi (Özdemir)b. Sevinç Çokumc. Yavuz Bahad›ro¤lud. A. Y›lmaz Boyuna¤ae. Mustafa Necati Sepetçio¤lu

5. ‹slami gelenekçi romana iliflkin afla¤›daki ifadeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. Kurguda yapayl›k ve olay ak›fl›nda güdümlülükgörülür.

b. Tip ve karakter oluflturamamak bu tür romanla-r›n zaaf›d›r.

c. 1960’l› y›llarda ilk örneklerini verir.d. ‹lk örnekleri Minyeli Abdullah ve Huzur Soka-

¤›’d›r. e. Bat›l› de¤erleri okuyucuya tan›tma ifllevi görür.

6. Afla¤›dakilerden hangisi 1980 sonras› gelenekçi ro-man›n temsilcilerinden biri de¤ildir?

a. Tahir Kutsi Makal b. Rasim Özdenörenc. Osman Çeviksoyd. Nazan Bekiro¤lue. Mustafa Miyaso¤lu

7. Nazan Bekiro¤lu ile ilgili olarak afla¤›daki ifadeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. Metinlerini tasavvuf kültürü ve ‹slami motiflerlesüsler.

b. Kur’an’daki Yusuf k›ssas›n› ça¤dafl edebiyat›nimkânlar›yla yeniden yazm›flt›r.

c. Âdem’la Havva k›ssas›ndan yola ç›karak Lâ-Son-suzluk Hecesi adl› roman› kaleme alm›flt›r.

d. Mecnun Masallar› adl› kitab›n yazar›d›r.e. ‹simle Atefl Aras›nda adl› bir roman› vard›r.

8. Afla¤›dakilerden hangisi Mustafa Miyaso¤lu’nun ro-manlar›ndan biri de¤ildir?

a. Kaybolmufl Günlerb. Dönemeçc. Güzel Ölümd. Bir Aflk Serüvenie. Gül Yetifltiren Adam

9. Mustafa Necati Sepetçio¤lu için afla¤›dakilerden han-gisi söylenemez?

a. Ça¤›m›z›n Dede Korkut’u olarak an›l›r.b. Gelenekçi tarihî roman›n temsilcilerindendir. c. Almanya’ya göç konusunda yazd›¤› romanlar

büyük ilgi görmüfltür.d. Anahtar, Konak, Üçler Yediler K›rklar gibi ro-

manlar› vard›r.e. K›br›s’›n 4000 y›ll›k tarihini anlatan 8 ciltlik bir

roman yazm›flt›r.

10. Gurbet Ölümleri ve Beyler Aman romanlar›yla tan›-nan yazar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Emine Ifl›nsub. Hasan Kay›hanc. Sevinç Çokumd. Afet Ilgaze. Durali Y›lmaz



CUMHUR‹YET DÖNEM‹ TÜRK ROMANI’ndan

Osman Gündüz

...Nazan Bekiro¤lu, ele ald›¤› konu/lar, konular› iflleyifltarz› ve anlat›m teknikleri bak›m›ndan üzerinde du-rulmaya de¤er. Onun ilk roman› Yusuf ile Züleyha, ko-nusunu bildik bir öyküden, Kur’an’da geçen Yusuf (as)k›ssas›ndan al›yor. Yüzy›llarca geleneksel öykümüze kaynakl›k eden buöyküyü benzerlerinden farkl› k›lan yazar›n durufl nok-tas› ve bak›fl aç›s›d›r. Bekiro¤lu, öteki Yusuf k›ssalar›n-dan farkl› olarak olaya âfl›k›n yani Yusuf’un pencere-sinden de¤il, Züleyha’n›n yani maflukun penceresin-den bakm›fl. Farkl› bir söyleyiflle, romanda Züleyha ma-fluk de¤il âfl›k konumundad›r. Yazar, Züleyha’n›n Yusuf’u görmesinden bafllayarakpazardan sat›n almas›, ona olan ilgisinin hayranl›k-tan yak›c›, kavurucu bir aflka dönüflmesi, aflk›n›n sev-di¤i erkek taraf›ndan reddedilmesi, Yusuf’un uzun tu-tukluluk döneminde ruhsal bak›mdan olgunlaflmas› veYusuf’un Rabb’ine iman etmesi, M›s›r’›n k›tl›¤a do¤rusürüklenifli, Yusuf’un yorumlad›¤› rüya sonucundakurtuluflu ve nihayet Yusuf’un zindandan ç›karak Zü-leyha’ya kavuflmas›... gibi bildik olaylar, geleneksel an-latma formu içinde ama yazar›n fliirsel üslûbu ile ev-rensel bir aflk öyküsü hüviyeti kazanm›fl. Roman› as›l çekici ve okunabilir k›lan, hiç kuflku yok ki,yazar›n “ödeyen ve ödenen bedel” olarak niteledi¤i ka-d›n kahraman›n›n ruhsal durumunu, do¤as›n›, duygu-lar›n› derinli¤ine ifllerken, kad›n›n gizli ama evrenselgücünü -bunda yazar›n kad›n oluflunun da büyük etki-si var- çok yönlü bir anlat›mla ifade etmifl olmas›d›r.Nazan Bekiro¤lu’nun ‹simle Atefl Aras›nda adl› ikinciroman› da önceki gibi bir de¤erler, simgeler çat›flmas›üzerine kurulmufl. Böyle oldu¤u için, roman›n bütünyükünü simgeler çekiyor. Devleti/devletin gücünü tem-sil eden padiflah, padiflah›n gücünün hem onaylay›c›s›hem de tehdidi konumundaki Yeniçeriler ve bafllang›ç-ta bir ç›kar iliflkisi ile Yeniçeri Mansur’un kimli¤ine bü-rünen ama bu yeni kimli¤iyle ba¤lant›l› olarak Niha-de’ye olan aflk›yla ç›karlar› aras›nda bir çat›flmay› ya-flayan Numan. Bu simgesel kiflilerin her üçü de tafl›d›k-lar› ad ile bu ad›n ça¤r›fl›msal karfl›l›¤› olan ölüm (ro-manc›n›n nitelemesiyle atefl) aras›nda gidip gelirler.Bu bak›mdan roman, bir yan›yla imgesel/sembolik, biryan›yla da gerçeklik düzleminde oluflan bir k›ymetlerçat›flmas› olarak dikkati çekmektedir.

Roman›n olay örgüsü birbiriyle ba¤lant›l› üç düzlemdegerçeklefliyor: ‹lkinde Osmanl› devletinin Yeniçerilerinkimli¤inde sorgulanmas› yap›l›rken; ikincisinde her fle-yin bozuldu¤u bir dönemde esame defterlerinde yap›-lan tahrifat sonucu para karfl›l›¤›nda ölü bir Yeniçeri-nin kimli¤ine bürünen Numan’›n Nihade’ye olan tut-kulu aflk› ve bu çal›nt› yaflam içinde ad›m ad›m ölümesürüklenifli; üçüncüsünde ise birinci ve ikinci tabaka-da verilenler, padiflahlar a¤z›ndan nakledilen ve on birküçük öykü ile dramatize edilir.Birbiriyle paralel çizgilerde geliflen olaylar zinciri ve buzincirlerin tüm halkalar›, geride kalan birkaç simgeselad d›fl›ndaki her fley, padiflah ‹kinci Mahmud’un oca¤›topa tutturdu¤u yang›nda yok olur. Roman›n trajediside iflte bu ‘ac›kl› son’da dü¤ümlenmektedir. Yazar›nsöyleyifliyle “Herkes yapt›¤›nda mazur ve hakl›. Ama bi-rileri yanmak zorunda.” Yananlar ise, padiflah›n hemövüncü hem de umac›s› konumunda olan Yeniçerileroluyor. (...) (Gündüz, 2009:492-494).

Okuma Parças›


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelenekçi Roman›n Özel-likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1950’li Y›llarda GelenekçiRoman” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1960’l› Y›llardan Sonra Ge-lenekçi Roman” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihî Roman ve Gelenek”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1960’l› Y›llardan Sonra Ge-lenekçi Roman” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980’li Y›llardan Günümü-ze Gelenekçi Roman” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980’li Y›llardan Günümü-ze Gelenekçi Roman” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-da Biyografik Roman-Sad›k Yals›zuçanlar” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihî Roman ve Gelenek”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “1960’l› Y›llardan Sonra Ge-lenekçi Roman” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.


Modern romanda, pozitivizmin, evrenselli¤in, bat›l› ya-flama tarz›n›n yans›malar› dikkati çeker. Gelenekçi ro-manda ise toplumun maddî de¤erleri yan›nda manevide¤erleri, kültürel unsurlar›na yer verilir. Tarihten,inançlardan, yaflama tarz›ndan gelen, kutsall›k yükle-nen, terk edilemeyen ritüeller ve davran›fl kal›plar› ro-man›n dünyas›na tafl›n›r. Toplumun ortak paydas›n›oluflturan etik ve estetik de¤erler de gelenekçi roman›nilgi alan›na girer.Modern romanda anlat›m teknikleri çeflitlilik gösterir-ken gelenekçi romanda daha s›n›rl›d›r.Modern romanda sembolik, realist, hatta sürrealist öge-lere rastlan›rken, gelenekçi romanda genellikle roman-tik tav›r görülür.Modern romanda birden çok anlat›c› tipi yer al›rken,gelenekçi roman genellikle hâkim (ilâhi/tanr›sal) bak›flaç›s›n› kullan›r.

S›ra Sizde 2

‹nançlara ve ibadetlere iliflkin ögelerin s›kl›kla yer ald›-¤› metinler dinî karakterlidir. “Bayrak, ba¤›ms›zl›k, fle-hitlik, vatan” gibi kavramlar ise millî karakterlidir. Öteyandan “hilâl” hem dinî hem de millî de¤erler aras›ndasay›l›r. Türklük ve tarih bilincini öne ç›karan romanlarmillî; dinî duyarl›¤›, bu duyarl›¤›n bireysel ve toplumsalhayattaki yans›malar›n› / görüntülerini iflleyen romanlarise ‹slami roman grubuna girer.

S›ra Sizde 3

Dinî ve millî de¤erlerin romanla ifade edilmesi, toplu-mu oluflturan bireyleri, özellikle de genç kuflaklar› bel-li de¤erler etraf›nda birlefltirmeyi / buluflturmay› amaç-lar. Aidiyet ve mensubiyet duygusunu pekifltirmek, özgüven oluflturmak, sahip oldu¤u de¤erleri koruma vesavunma bilincini gelifltirmek gibi ifllevleri de vard›r.

S›ra Sizde 4

Tarihî romanlar, okuyucunun roman kahramanlar›ylaözdeflleflmesini sa¤lar. Rol model aray›fl›na cevap verir.Roman kahraman›yla bir serüvene kat›lan okuyucu, sözkonusu kahraman›n karakter özelliklerini de, temsil et-ti¤i de¤erleri de içsellefltirir. Benzer tarihî kahramanlar›tan›d›kça ve tarihî olaylar› iç dünyas›nda yaflad›kça ta-rih bilinci geliflir.

S›ra Sizde 5

Tasavvuf kültürü, gelenekçi roman›n beslendi¤i zenginkaynaklardan biridir. Görünenin ötesinde görünmeyenbir dünyan›n varl›¤›n›, insan›n manevi olgunlaflmas›n›,aflk›n fizikötesi hâllerini anlamak ve anlatmak, romanc›için ilginç bir deneyimdir. Tasavvuf kültürüyle roman›nsoyut bir derinlik kazanmas› mümkündür.



Aktafl, fi. (1983). “Kurtulufl Savafl›n› Yapan ‹ki ‹nsan Ti-pinin Hikâyesi: Küçük A¤a”, Millî Kültür. 43.

Aktafl, fi. (1992). “Cumhuriyet Dönemi Roman›”, Türk

Dünyas› El Kitab›-Edebiyat. 3, 2. Bask›, Ankara:Türk Dünyas›n› Araflt›rma Enstitüsü Yay›nlar›.

Alper, F. (1993). “Tar›k Bu¤ra, Hayat›, Sanat›, Eserleri,”1-2, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-

tüsü. Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Erzurum.Aytaç, G. (1990). “Tar›k Bu¤ra’n›n Roman› Ya¤mur Bek-

lerken”, Ça¤dafl Türk Romanlar› Üzerine ‹ncele-

meler. ‹stanbul: Gündo¤an Yay›nlar›Baflarslan, S. N. (2010). “Seksenli Y›llarda Türk Roman›

ve Post Modern E¤ilimler”, 15 Kas›m, www.derin-

dusunce.org/seksenli-yillarda-turk-romani.

(Eriflim: 4.9.2011).Bekiro¤lu, N. (2009). Lâ-Sonsuzluk Hecesi. ‹stanbul:

Timafl Yay›nlar›.Bu¤ra, T. (1992). Küçük A¤a. ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.Ceylan, ‹. F. (2000). Romanc›n›n Roman›-Yavuz Ba-

had›ro¤lu. ‹stanbul: Nesil Yay›nlar›.Coflkun, S. (2009). “Sevinç Çokum’un Romanlar›nda

Kültürel Meseleler ve Millî Kültür Unsurlar›”, Selçuk

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 21.Burcu, E. (2000). “Osmanc›k’ta Osman Gazi Han’a Ge-

çifl Sürecinde Yaflanan ‘Simgesel De¤iflim’ ÜzerineBir Okuma Denemesi”, Türk Yurdu Türk Roman›

Özel Say›s›. 153-154, May›s-Haziran.Ça¤laro¤lu, T. (2002). “Kaybolmufl Günler”, Hece Der-

gisi Türk Roman› Özel Say›s›. S. 65-66-67, May›s-Haziran-Temmuz.

Ça¤›n, S. (2000). “Küçük A¤a”, Türk Yurdu Türk Ro-

man› Özel Say›s›. 153-154, May›s- Haziran.Çetin, N. (2007). “Mustafa Necati Sepetçio¤lu’nun Tari-

hî Romanlar›n›n Millî Bilince Katk›s›”, Erdem. 49.Eliuz, Ü. (2007). “Millî Romantik Tarih Dönüfltürümü:

Kitit”, Erdem. 49Erbay, E. (2005). Safiye Erol’un Romanlar› Üzerine

Bir ‹nceleme. Erzurum: Suna Yay›nlar›.Fedai, Ö. (2007). “Türklerde Devlet Bilinci ve Birlik Dü-

flüncesinin Uyand›r›lmas› Aç›s›ndan Mustafa NecatiSepetçio¤lu’nun Kilit ve Çat› Romanlar›n› YenidenOkumak”, Erdem. 49.

Gündüz, O. (2009). “Cumhuriyet Dönemi Türk Roma-n›”, Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›. Editör: R. Kork-maz, 5.Bask›, Ankara: Grafiker Yay›nlar›.

Kabakl›, A. (2002). Türk Edebiyat›. 5, ‹stanbul: TürkEdebiyat› Vakf› Yay›nlar›.

K›rz›o¤lu, B. (1990). “Samiha Ayverdi, Hayat› ve Eserle-ri”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-

sü. Bas›lmam›fl Doktora Tezi, Erzurum.Lekesiz, Ö. (2002). “Osmanl›’dan Bugüne Popüler Ro-

manlar”, Hece Dergisi Türk Roman› Özel Say›s›.

65-66-67, May›s-Haziran-Temmuz.Miyaso¤lu, M. (1982). Kaybolmufl Günler, 4. Bask›, ‹s-

tanbul: Suffe.Naml›, T. (2007). Konak ve Çat›’da Manevi ve Kahra-

manl›k Ögelerinin ‹fllenifli”, Erdem. 49Öztürk, H. (Bahar 2004). “Rüyalar›n ve Sembollerin Ifl›-

¤›nda ‹bifl’in Rüyas›ndan Nahit’in Hakikatine”, TÜ-

BAR. XV.Parla, J. (2000). Don Kiflot’tan Bugüne Roman. ‹stan-

bul: ‹letiflim Yay›nlar›.Samsakçi, M. (2007). Sepetçio¤lu’nun Kuruluflu Konu

Alan Romanlar›n›n ‹lk Beflinde Manevi Ocaklar”, Er-

dem. 49.Sepetçio¤lu, M. N. (1976). Üçler Yediler K›rklar. 2.

Bask›, ‹stanbul: ‹rfan Yay›nevi.Ülker, T. (2005). Harflit’in H›rç›n Sesi-Hüseyin Nihal

Ats›z. Gümüflhane: Gümüflhane Belediyesi Yay›nlar›. Yalç›n, A. “Beyler Aman Hakk›nda”, www.hasankay›-

han.com (Eriflim: 3.9.2011)Yals›zuçanlar, S. (2008). Anka. ‹stanbul: Timafl Yay›nlar›.

Baflvurulabilecek KaynaklarAyvazo¤lu, Beflir (1997). Gelene¤in Direnifli. ‹stanbul:

Ötüken Neflriyat.Enginün, ‹. (2002). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebi-

yat›. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Hece (Türk Roman› Özel Say›s›). (2002). 65-66-67,

May›s/Haziran/Temmuz.Turinay, N. (1983). Gelene¤in Dünyas› Yenili¤in

Ufuklar›. Ankara: Birlik Yay›nlar›.Yalç›n, A. (2002). Siyasal ve Sosyal De¤iflmeler Aç›-

s›ndan Cumhuriyet Dönemi Türk Roman›. An-kara.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Biyografik roman kavram›n› aç›klayabilecek,Türkiye’de biyografik roman›n geliflimini de¤erlendirebilecek,Türkiye’de biyografik roman örneklerini ay›rt edebilecek,Biyografik roman›n temsilcilerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Biyografi• Roman• Biyografik roman • Nesnellik

• Öznellik• Kurmaca• Öyküleme• Betimleme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• B‹YOGRAF‹K ROMAN• B‹YOGRAF‹K ROMANIN

ÖZELL‹KLER‹• TÜRK‹YE’DE B‹YOGRAF‹K ROMAN• ‹LK B‹YOGRAF‹K ROMAN

ÖRNEKLER‹• B‹YOGRAF‹K ROMAN MODEL‹: B‹R

B‹L‹M ADAMININ ROMANI• 1990’LI YILLARDA TÜRK‹YE’DE

B‹YOGRAF‹K ROMAN• GÜNÜMÜZ TÜRK EDEB‹YATINDA

B‹YOGRAF‹K ROMAN• VE D‹⁄ERLER‹

Türk Roman›ndaYeni Bir Tarz:Biyografik Roman


B‹YOGRAF‹K ROMAN Öyküleme ve betimleme tekniklerini kullanarak gerçek kiflileri roman kurgusuiçinde anlatan metinlere edebî biyografi ya da biyografik roman denir.

Biyografik romanlarda gerçek kiflilerin ruhsal ve fiziksel özellikleri, duygular›,düflünceleri, davran›fllar›, al›flkanl›klar›, tav›r al›fllar›, tepkileri, hayata bak›fllar›,dünya görüflleri, giyiniflleri baflta olmak üzere gibi pek çok de¤iflik özellikleri ay-r›nt›l› olarak verilir. Söz konusu ünlü kiflilerin bir bak›ma portresi çizilir.

Bilim, kültür, sanat, edebiyat, siyaset, ticaret, spor gibi alanlarda baflar›l› olmufl,yapt›klar› ve eserleriyle yaflad›klar› dönemde iz b›rakm›fl, hakl› bir ün kazanm›fl ki-flilerin hayatlar›n›n roman tekni¤ine uygun olarak anlat›ld›¤› eserlerdir.

Biyografik romanlar, hem roman türünün kurmaca dünyas›na ait nitelikler hemde belgesel özellikler tafl›r. Biyografinin nesnel bilgisi, roman›n öznel kurgusuylayo¤rulur ve anlatmaya ba¤l› olay merkezli bir türün ad› olur. Bir baflka deyiflle, bi-yografik romanda biyografi nesnel bilgiyi, roman ise kurmacay› temsil eder.

Biyografi türünün nesnelli¤i, roman türünün öznelli¤i içinde erir ve biyografikroman ortaya ç›kar.

Bu tür eserler, belgesel nitelikleriyle kurmacan›n s›n›rlar›n› zorlasalar da, romanformunu kulland›klar› için kurmaca dünyan›n özelliklerini tafl›rlar.

Kimi araflt›rmac›lar bu tür eserleri “non fiction fiction” (kurmaca olmayan kur-maca/roman) biçiminde adland›r›rlar.

Biyografik Roman›n Özellikleri1. Biyografik roman›n en önemli sorunu, kurmaca bir dünya sunan roman›

gerçekleri anlatmay› amaçlayan bir türün arac› k›lmakt›r. Bu durum, biyog-rafik romanlar›n di¤er romanlara göre daha basit ve estetik yönden daha za-y›f kalmas›na yol açmaktad›r.

2. Biyografik romanlar, birkaç biçim denemesi d›fl›nda yazar›n kurmaca birdünya yaratma özgürlü¤ünü k›s›tlad›¤› için, yarat›c›l›k yönünden daha s›n›r-l› metinler olarak de¤erlendirilmektedir.

3. Roman› yaz›lan kiflinin hayat›na iliflkin belgelerin çok fazla olmas›, yazar›nda bu belgelerin tamam›na yer vermesi durumunda metnin romandan uzak-laflt›¤› görülmektedir.

4. Son y›llarda biyografik roman örneklerinin art›fl›, bireyleflme ve bireyin dün-yas›n› keflfetme çabas›yla iliflkilendirilmektedir.

Türk Roman›nda Yeni BirTarz: Biyografik Roman

5. Biyografik roman, post-modern roman›n türler aras›nda geçifllere izin ver-me, hatta türler aras›ndaki farklar› ortadan kald›rma e¤iliminin sonucu ola-rak kimi yazarlar›n ilgisini çekmektedir.

6. Kimi biyografik romanlar, dahil olduklar› tür konusunda karars›zl›k sergile-mektedir. Birkaç kitab›n ad›nda “roman” sözcü¤üne yer verilirken, birçokkitapta hiçbir kay›t kullan›lmam›fl, çok az say›da kitapta ise “biyografik ro-man” ifadesine yer verilmifltir.

7. Biyografilerin, soy a¤ac›n›n tespiti, do¤um, ilk, orta ve varsa yüksek ö¤re-nim gibi kronolojik s›ra izleyen anlat›m›na karfl›l›k; biyografik romanlar, herzaman kronolojik bir s›ra takip etmemekte, hayattan kesitler seçilebildi¤i gi-bi, olaylar geriye dönüfllerle de aktar›labilmektedir.

8. Biyografik romanlar bak›fl aç›s› yönünden de s›n›rl›l›k göstermekte, bu türromanlarda anlat›c›n›n genellikle üçüncü kifli oldu¤u görülmektedir.

9. Biyografik romanlarda yazar, hayat›n› yans›tt›¤› kifliyi seven, benimseyen veonaylayan bir tutum sergilemekte, hayat hikâyesini anlatt›¤› kifliye hayranl›kduygular›n› saklamamaktad›r.

10. Biyografik romanlar genellikle hayatta son sözünü söylemifl, yani ölmüfl ki-fliler üzerine yaz›lmakta, yaflad›¤› dönemi derinden etkilemifl bir kiflinin, onuyak›ndan tan›yan bir yazar taraf›ndan tan›t›lmas› ya da hat›rlat›lmas› amaç-lanmaktad›r.

11. Biyografik roman yazar›, roman›n› yazd›¤› kifliyle ö¤retmen-ö¤renci gibimeslekî; ebeveyn-evlat, dede-torun gibi ailevi iliflkiler içindedir.

12. Biyografik romanlar›n belgesel yönünü vurgulamak ya da güçlendirmekamac›yla kimi romanlar›n sonuna roman› yaz›lan kiflinin foto¤raf albümükonulmaktad›r.

Biyografik romanlar›n bilgi aktarma amaçl› yaz›lmas› ya da do¤ru bilgi edinme amaçl›okunmas› ne ölçüde mümkündür?

TÜRK EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹K ROMAN Peyami Safa (1899-1961) 1936 y›l›nda Kültür Haftas›’nda yay›mlanan Roman ve Bi-yografi adl› yaz›s›nda, Türk edebiyat›nda biyografik roman›n yoklu¤unu, Türk ro-man›n›n kendi çeliflkilerine kay›ts›z kalmas›yla aç›klar. Ona göre, Türk roman›ndakahraman, genellikle olay ç›karan adamd›r. ‹nsan ruhunu göremeyen romanc› içintek bir adam›n hayat›ndaki kimlik ve kiflilik krizlerini ve büyük iç trajedileri anla-maya da imkân yoktur. Yoksa ‘biographie romancée’ türü için el de¤memifl say›-s›z Türk portresi bulmak mümkündür.

Biyografik roman yazarlar›, hayran› olduklar› kiflilerle ilgili nesnel bilgileri sanattecrübeleriyle harmanlayarak kaleme ald›klar› romanlarla bu türün Türk edebiya-t›nda kökleflmesine ve geliflmesine hizmet ederler. Biyografik roman yazma ihtiya-c›n›, ba¤l›l›k, hayranl›k ve sevgi yan›nda, yak›ndan tan›nan insanlar›n unutulmas›-na raz› olmama gibi bir nedene ba¤lamak mümkündür.

Biyografik roman yazar›n›n, hakk›nda roman yazd›¤› kifliye elefltirel yaklaflmas› mümkünmüdür? Niçin?

‹lk Biyografik Roman ÖrnekleriEdebiyat›m›zda yaz›lan biyografik romanlar genelde kendini gerçeklefltirmeyi ba-flarm›fl insanlar› konu al›r. ‹lk örneklerde, hakk›nda roman yaz›lan kiflinin biyogra-fisine sad›k kalanlar yan›nda kurmacay› öne ç›karan imzalara da rastlan›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Vâlâ Nureddin’in (Vâ-Nû, 1901-1967) Baltac› ile Katerina (1928) roman›, birilk örnek olarak biyografik verilerden ziyade yazar muhayyilesinden beslenir. Ro-man, Prut Savafl›nda Osmanl› ordusunun Serdar-› Ekrem’i (Baflkomutan›) Baltac›Mehmet Pafla ile Rus Çariçesi Katerina aras›nda kurgulanm›fl bir aflk iliflkisine da-yan›r. Gerçek tarihî kifliliklerin üzerinden hayalî bir buluflma tasvir edilir. Roman-da 3. Ahmet döneminde önce vezir, ard›ndan Kaptan-› Derya (Deniz KuvvetleriKomutan›), daha sonra 21 Aral›k 1704’te Sadrazam (Baflbakan) olan Baltac› Meh-met Pafla, Prut Savafl›n›n kahraman› olarak yer al›r.

Popüler tarihî roman vadisinde Abdullah Ziya Kozano¤lu (1906-1966) SeydiAli Reis (1927), Malkoço¤lu (1933), Battal Gazi Destan› (1937), Cengiz Han’›n Ha-zineleri (1962); Feridun Faz›l Tülbentçi (1912-1982) Yavuz Sultan Selim A¤l›yor(1947), Barbaros Hayrettin Geliyor (1949), Turgut Reis (1958), Cem Sultan (1959),Hürrem Sultan (1960), Kanunî Sultan Süleyman (1962) gibi romanlar›nda, biyog-rafiden çok kurmacaya yak›n dururlar.

Türk edebiyat›nda biyografi türünde as›l ilk örnek, Hasan Âli Yücel’in (1897-1963) yazd›¤› Goethe: Bir Dehan›n Roman› (1932) bafll›¤›n› tafl›r. Roman›n ön sö-zünde Yücel, bu roman›n bir hayranl›k duygusundan do¤du¤unu aç›klar. Goethe’yeve onun düflüncelerine olan hayranl›¤› Yücel’e bu roman› yazd›rm›fl olmal›d›r.

‹lk biyografik roman›n, konusunu kendi tarih, kültür ve sanat dünyam›zdan al-mam›fl olmas› ilgi çekicidir.

Türk edebiyat›nda kronolojik bak›mdan ikinci ve üçüncü s›rada yer alan biyog-rafik romanlar, Mehmet Emin Eriflirgil’in (1891-1965) Ziya Gökalp: Bir FikirAdam›n›n Roman› (1951) ve Mehmet Âkif: ‹slâmc› Bir fiairin Roman› (1956) adl›eserleridir.

‹lhan Selçuk’un (1925-2010) Yüzbafl› Selahattin’in Roman› (2 cilt, 1973, 1975),1894’te do¤an, askerlik ça¤›nda Çanakkale ve Balkan Savafllar›na kat›lan, BirinciDünya Savafl›nda ‹ran ve Kafkas cephelerinde savaflan, 1919’da yirmi befl yafl›ndabir yüzbafl› olarak ‹stanbul’a dönen Selahattin Yurto¤lu’nun an›lar›ndan yola ç›k›-larak yaz›lm›fl biyografik bir romand›r.

Halikarnas Bal›kç›s› (Cevat fiakir Kabaa¤açl›)’n›n (1886-1973) Uluç Reis(1962) ve Turgut Reis (1966) romanlar› da biyografik roman›n s›n›rlar› içinde de-¤erlendirilebilir.

Tahir Alangu’nun (1916-1973) Ömer Seyfettin: Ülkücü Bir Yazar›n Roman›(1968), ‹smail Fatih Ceylan’›n (196?-) Romanc›n›n Roman›-Yavuz Bahad›ro¤lu(2000), Orhan Okay’›n (1930-) Bir Hülya Adam›n›n Roman›-Ahmet Hamdi Tanp›-nar (2010) kitaplar›, adlar›nda “roman” sözcü¤ü yer almas›na; Yusuf Ziya Ortaç’›n(1895-1967) ‹smet ‹nönü (1946) adl› kitab› ise arka kapa¤›nda “bir hayat›n roman›”ibaresi bulunmas›na ra¤men roman de¤il biyografi / monografi örnekleridir.

B‹YOGRAF‹K ROMAN MODEL‹: B‹R B‹L‹M ADAMININ ROMANIBat›da 1960’l› y›llarda Irwing Stone (‹lahi Ist›rap/1961), Oscar Lewis (Sançez’inÇocuklar›/1961) gibi yazarlar›n eliyle nitelikli örneklerini vermeye bafllayan biyog-rafik roman, Türk edebiyat›nda 1970’li y›llarda ilk yetkin örne¤ine kavuflur.

O¤uz Atay (1934-1977) imzal› Bir Bilim Adam›n›n Roman›-Mustafa ‹nan(1975), Türkiye’de bu roman türünün en iyi örneklerindendir. Atay, romanda ‹s-tanbul Teknik Üniversitesi ‹nflaat Fakültesi’nden hocas› olan Prof. Dr. Mustafa‹nan’›n yaflam öyküsünü roman tekni¤inin imkânlar›n› kullanarak anlat›r. Ayn› za-manda Mustafa ‹nan’›n flahs›nda bir dönemin idealist kufla¤›n›n hayat›n› yans›t›r.

1618. Ünite - Türk Roman›nda Yeni Bi r Tarz : Biyograf ik Roman

Romana vücut veren, taflradan ç›k›p yüksek ö¤renim için ‹stanbul’a gelen vedeha özellikleri gösteren bir gencin üstün zekâs›yla büyük bir bilim adam› oluflserüvenidir.

Yoksul bir halk çocu¤u olan Mustafa ‹nan, dünyaca tan›nan bir bilim adam› ol-ma sürecinde güçlükler yaflar; bu güçlüklere ra¤men ahlak ve kiflili¤inden ödünvermez.

‹ki bölümden oluflan roman›n birinci bölümünde Mustafa ‹nan’›n do¤umundanö¤renim hayat›n›n sonuna kadarki dönem, ikinci bölümde ise hocal›¤›ndan ölü-müne kadarki süreç dikkatlere sunulur.

24 A¤ustos 1911’de Adana’da seyyar posta memuru Hüseyin Avni Bey’in o¤luolarak dünyaya gelen, çocukluk y›llar› 1. Dünya Savafl›na ve iflgal y›llar›na denkdüflen, Anadolu’nun salg›n hastal›klarla, kazalarla, t›bbi imkâns›zl›klarla dolu zorkoflullar›na ra¤men hayatta kalan Mustafa ‹nan, bafltan sona çok baflar›l› bir ö¤ren-cilik sergiler.

“Mustafa ‹nan ölseydi bilim hayat›m›zda çok büyük bir boflluk olacakt›.” diyenAtay, roman›n ikinci bölümünde Mustafa ‹nan’›n efli Jale ile tan›flmas› ve evlenme-si, baflar›l› akademik hayat›, dekanl›¤›, bilimsel faaliyetleri, çal›flkanl›¤›, fedakârl›¤›gibi yönlerini betimler.

Bilime, araflt›rmaya, ö¤renmeye karfl› sonsuz bir merak› olan Mustafa ‹nan dil,edebiyat, felsefe, sanat, tarih, matematik gibi birçok dalla ilgilenmekte, Yahya Ke-mal’in sohbetlerine kat›lmaktad›r. Ülkesine ve milletine gönülden ba¤l›d›r.

Milletvekilli¤i ve bakanl›k tekliflerini kabul etmez. As›l görevinin e¤itim oldu-¤unu düflünür. Kendisine sunulan tüm maddi imkânlar› elinin tersiyle iter. Tam biridealisttir. Adanm›fl bir hayat yaflar, paran›n güdümüne girmez.

Yo¤un çal›flma temposu içinde sa¤l›¤›n› ihmal eder. ‹lerleyen hastal›¤›na ra¤-men iyileflmeyi ve ö¤rencilerine kavuflmay› umar. Ancak 5 A¤ustos 1967’de “löse-mi”den ölür.

O¤uz Atay, belgesel niteli¤ini vurgulamak için roman›n sonuna hocas›n›n fo-to¤raflar›n› eklemifltir.

Okuma Parças›

B‹R B‹L‹M ADAMININ ROMANI’ndan

O¤uz Atay...

1954 y›l› Haziran›nda ‹stanbul Teknik Üniversitesi ‹nflaat Fakültesi Dekanl›¤›na se-

çildi¤i zaman k›rk üç yafl›ndayd›. Gündüzler resmî toplant›larda, geceler resmî da-

vetlerde geçiyordu. Sevimli kiflili¤i her toplant›da aran›yordu. Tatl› sohbeti, her top-

lant›n›n vazgeçilmez üyesi yapm›flt› Mustafa ‹nan’›. Özellikle üstün haf›zas› hayran-

l›k uyand›r›yordu.

Yahya Kemal, düzenledi¤i her toplant›dan önce, “Aman Mustafa’ya da haber veril-

sin,” diyordu. Kimse Yahya Kemal’in fliirlerini Mustafa Hoca gibi ezberleyemiyordu,

kimse Yahya Kemal’in fliirlerini Mustafa Hoca gibi duyarak okuyam›yordu. Kimse

Fuzulî’den, Bakî’den, Nedim’den ve daha birçoklar›ndan Mustafa Haca gibi yerin-

de örnekler veremiyordu.

Tasavvuftan da söz ediyordu Mustafa Hoca, ‹slam’dan da söz ediyordu. Behçet Ke-

mal, kendi yapt›¤› ‘fleci’ Kur’an çevirisini okurken, onun bir tercüme yanl›fl›n› Mus-

tafa Hoca düzeltmemifl miydi? Mustafa Hoca Arapça da m› biliyordu? O her fleyi bi-

liyordu can›m: Tarih biliyordu, edebiyat biliyordu, dil üzerinde yetkiyle konufluyor-


du, kelimelerin kökleri hakk›nda kimsenin akl›na gelmeyen tezler ileri sürüyordu.

Osmanl› sanat›ndan anl›yordu, felsefe bile biliyordu, hatta matematik bile biliyordu.

Hem de vallah bu ifllerin profesörleri bile hayrand› hocaya.

“Bence Mustafa, en çok bu toplant›larda dinleniyordu,” diye görüflünü belirtti. “Lise-

den beri edebiyatla, sanatla, felsefeyle istedi¤i kadar u¤raflamad›¤› hâlde, Musta-

fa’n›n ‘müktesebat’› sohbetlere yetip art›yordu bile.”...

Toplant›lara devaml› olarak kat›lan bir profesörün anlatt›¤›na göre, ‘mazinin ve ta-

rihimizin iyi ve güzel taraflar›n› sevmek ve mazi ile tarihi mümkün oldu¤u kadar

devam ettirmek’ istiyorlard›. Do¤u ile Bat›’y›, kendilerine göre ‘meczetmek’ istiyorlar-

d›. Musiki ve mimarîyi tam olarak muhafaza etmek ve Bat›’n›n -onlar Garp diyorlar-

d›- metodlar›n› alarak bunlar› ‘memleket meselelerine tatbik etmek’ istiyorlard›. Bu-

na ‘mektepten memlekete dönüfl’ ad›n› vermifllerdi.

Mustafa Hoca genellikle söze kar›flmazm›fl, daha çok dinlemeyi tercih edermifl. Hiç

mi konuflmazm›fl? Hay›r. Üstad, hocaya fliirlerini okuturken, onun yumuflak ve güzel

sesini dinlermifl sohbetçiler. Hele Selimname’yi okurken Üstad bile kendinden geçmifl

ve “Of öldüm,” demifl. Bir söylentiye göre de, “Biraz da ‹smet Pafla dinlesin bu fliirle-

rimi,” demifl. Üstad›n o günlerde ‹smet Pafla ile aras› pek iyi de¤ilmifl.

Peki, sohbete kat›lanlar Mustafa ‹nan’› nas›l buluyorlarm›fl? “Çok alayc› ve tenkitçi

bir zekâs› vard›,” diyorlar. Bazen Mustafa Hoca i¤neleyici f›kralar anlat›rm›fl ve dur-

madan nükte yaparm›fl. Nükte ve mizahta da afl›r›l›¤a kaç›lmazm›fl. “Üstad bir afl›-

r›l›k gördü mü hemen toplant›ya son verirdi.”

Sohbetlere devrin ‘ekâbiri’ kat›l›yormufl. Kerim Erim, Mustafa fiekip Tunç, Kâz›m ‹s-

mail Gürkan, Sadi Irmak, Behçet Kemal Ça¤lar, Nihad Sami Banarl›, Orhan fiaik

Gökyay, Cahit Tanyol ve daha birçoklar›... Kâz›m ‹smail Bey de evinde buna benzer

sohbet toplant›lar› düzenlermifl ve Mustafa Hoca bu toplant›lara da kat›l›rm›fl...

(Atay, 2011: 145-147).

1990’LI YILLARDA TÜRK‹YE’DE B‹YOGRAF‹K ROMANNecip Faz›l K›sakürek’in (1904-1983) bitmemifl otobiyografik roman› Kafa Kâ¤›-d› (1983) ilk örnekler aras›nda an›lmay› hak etse de Türkiye’de biyografik roman›noluflum dönemi 1990’l› y›llara rastlar.

Necati Cumal›’n›n (1921-2001) Viran Da¤lar (1995) kitab›, biyografik romantürüne ait örneklerdendir. Cumal›, romanda büyük day›s› Zülfikar Bey’in Balkan-larda Osmanl›’n›n da¤›lmamas› için verdi¤i mücadeleyi roman türünün imkânlar›içinde okura sunar. Makedonya’n›n Goriçka kasabas›nda yaflayan bir aileye men-sup, eski bir Osmanl› uç beyinin torunu olan Zülfikar Bey, Frans›z ‹htilâli ile yay›-lan milliyetçilik ak›m›yla Balkanlar›n Osmanl›’n›n elinde ç›k›fl sürecinde gönüllü-lerden oluflan bir örgüt kurarak mücadeleye bafllar. Bu mücadele, Birinci DünyaSavafl›n› Osmanl›’n›n kaybetmesi sonucu da¤›lma sürecinin h›zland›¤› günlere ka-dar sürer.

Burçak Çerezcio¤lu’nun (1979-1995) Mavi Saçl› K›z (1997) adl› roman›, 16 ya-fl›nda lösemiden ölen yazar›n›n an›lar›ndan kurgulanm›fl bir biyografik romand›r.Kayna¤›n› genç k›z›n öz yaflam öyküsünden al›r. Romanda Burçak’›n hastal›k dö-neminde yaflad›klar›, direnci ve cesareti anlat›l›r.

Zeynep Oral’›n Tutkunun Roman› Leyla Gencer (1999) eseri, 1954’te Napo-li’de Santa Carla Tiyatrosu’nda ilk defa sahneye ç›kan, dünya sahnelerinde “La Di-va Turca” olarak an›lan, 1988’de Devlet Sanatç›s› ilan edilen, 2007’de ‹talya’da“Caruso Ödülü”ne lây›k görülen ünlü opera sanatç›s› Leyla Gencer’in (1928-2011)biyografisinden yola ç›k›larak yaz›lm›fl bir romand›r.


GÜNÜMÜZ TÜRK EDEB‹YATINDA B‹YOGRAF‹KROMANBiyografik roman türünün günümüz Türk edebiyat›ndaki önemli yazarlar› aras›n-da H›fz› Topuz, Ayfle Kulin, Beflir Ayvazo¤lu, Attilâ ‹lhan, Sad›k Yals›zuçanlar, Fat-ma Karab›y›k Barbaroso¤lu gibi isimler say›labilir.

Ayr›ca Sultan 5. Murad’›n torunu Kenize Murad’›n De la part de la princessemorte ad›yla 1987’de Frans›zca olarak yazd›¤›, Gökçe Tuncer ve Nuriye Yi¤itler ta-raf›ndan 2002’de Saraydan Sürgüne ad›yla Türkçeye çevrilen kitap da yazar›n an-nesi Selma Sultan’la ilgili biyografik bir roman olarak listeye eklenebilir.

H›fz› Topuz: Meyyâle, Taif’te Ölüm, Paris’te Son Osmanl›lar, Gazi ve Fikriye,Abdülmecit, Hava Kurflun Gibi A¤›r romanlar›yla H›fz› Topuz (1923-) günümüzTürk edebiyat›n›n en fazla biyografik roman yazan ismidir.

Topuz, Meyyâle (1999) roman›n› büyük annesinin biyografisi üzerine yazar.Sultan Abdulaziz, V. Murat ve Abdülhamit dönemleri roman›n tarihsel arka plan›-n› oluflturur. Ruslar›n Kafkasya’ya sald›r›lar›n›n artmas› üzerine ‹stanbul’a göç et-mek zorunda kalan Kafkas kökenli kad›n ve çocuklar›n Saraya al›nmas› sorunu ir-delenir. Çocuk yaflta sat›n al›narak ‹stanbul’a getirilen Kafkas kökenli Meyyâle’ninSaraydaki hayat›, evlilikleri, iktidar de¤iflikli¤i sonucu gönderildi¤i taflrada yaflad›k-lar› anlat›l›r. Bir yandan da Osmanl› devletinin çöküfl nedenleri sezdirilir.

Taif’te Ölüm (1999), Mithat Pafla’n›n flahs›nda, çöken bir imparatorlu¤un ça¤-dafllaflma çabalar›n› anlat›rken, dönemin bafl aktörlerinin bireysel trajedilerini dedikkatlere sunar. Roman, Osmanl› devletini ça¤dafllaflt›rmaya çal›flan, ancak hak-s›zl›klara u¤rayan Mithat Pafla’n›n bireysel ve siyasal hayat›na, dostluklar›na ve aflk-lar›na ayna tutarken, Abdülaziz, 5. Murat ve Abdülhamit dönemlerinin siyasaloyunlar›n› da aksettirir.

Paris’te Son Osmanl›lar-Mediha Sultan ve Damat Ferit (1999), roman› 19. yüz-y›l›n ortalar›ndan yirminci yüzy›l›n bafl›na uzanan dönemde padiflahl›k rejiminekarfl› Türk ayd›nlar›n›n verdi¤i mücadeleleri ve Bat›l›laflma çabalar›n› naklederkenNam›k Kemal, Abdülhak Hamit, Sami Paflazade Sezai, Ali Suavi gibi ayd›nlar›n si-yasal mücadelelerinden kesitler sunar. Sultan Abdülmecit’in k›zlar›ndan MedihaSultan’›n yaflad›¤› aflklar›, bafl›ndan geçen evlilikleri ve sürdürmek zorunda kald›¤›çileli hayat› roman kurgusu içinde gözler önüne serer.

Gazi ve Fikriye (2001), Mustafa Kemal’e olan aflk›yla trajik bir hayat›n öznesiolan Fikriye’nin hikâyesi çevresinde kaleme al›nm›flt›r. Fikriye, Mustafa Kemal’in“Beni iki kad›n sevdi, biri kendim için, di¤eri mevkim için” cümlesinde an›lan bi-rinci kiflidir. Mustafa Kemal’in Harbiye’de okudu¤u y›llarda bafllayan aflk, Gazi’ninLatife ile evlenmesi sonucu sahibini intihara sürükler.

‹mparatorluk Çökerken Sarayda 22 Y›l alt bafll›¤›yla yay›mlanan Abdülmecit(2009) adl› romanda, 16 yafl›nda tahta ç›kan, Mustafa Reflit Pafla’n›n çabas›yla Tan-zimat’› ilân eden, yaflad›¤› aflklar ve ac›larla bir roman karakterine dönüflen; zarif,duygulu ama zay›f iradeli padiflah Abdülmecit’in hikâyesi anlat›l›r. Dönemin siya-sal, sosyal ve ekonomik çözülmeleri roman›n arka plan›n› oluflturur.

Topuz’un Hava Kurflun Gibi A¤›r (2011) adl› roman› ise, 1920’lerden bafllaya-rak flair Nâz›m Hikmet’in hayat hikâyesini anlat›r. Nâz›m Hikmet on sekiz-on do-kuz yafllar›nda, iflgal alt›ndaki ‹stanbul’dan kaçmak isteyen bir genç olarak roma-na girer. Galatasaray Lisesi’nden s›n›f arkadafl› ve yak›n dostu Vâlâ (Vâlâ Nureddin,Vâ-Nû) ile birlikte, yanlar›na ald›klar› birkaç parça çamafl›rla Anadolu’ya gitmeye


karar verirler. ‹nebolu’ya do¤ru bafllayan maceral› yolculuklar›, onlar› Karadeniz’e,Tiflis’e, oradan da Moskova’ya sürükler. Topuz, “Nâz›m Hikmet’in Roman›” altbafll›¤›n› koydu¤u kitapta ailesi ve yak›n dostlar›ndan dinledi¤i an›larla Nâz›m’›nhayat›n› romanlaflt›r›r.

Baz› biyografik romanlar›n çok okunmas›nda, roman›n yazar› m› yoksa hakk›nda romanyaz›lan kifli mi daha etkin rol oynar?

Ayfle Kulin: Günümüzün en çok okunan biyografik roman yazarlar›ndan Ay-fle Kulin (1941-), Ad› Aylin, Füreya, Köprü, Veda ve Türkan adl› eserleriyle tan›n›r.

Ad›: Aylin (1997), kökleri Giritli Deli Mustafa Naili Pafla’ya kadar uzanan bir ai-lenin k›z› olan, Aylin Devrimel’in f›rt›nal› hayat›ndan kurgulanm›fl bir romand›r.Yazar›na ‹stanbul Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi’nce verilen “y›l›n yazar›” ödülünükazand›r›r.

Yazar, kuzeni olarak yak›ndan tan›d›¤› Aylin’in ölümüyle bafllatt›¤› roman› flash-beck (geriye dönüfl) tekni¤ine uygun olarak kurgular. Aylin’in çocuklu¤u, yurt içive yurt d›fl›ndaki ö¤renim süreci, evlilikleri, meslek hayat›, baflar›lar›, doktor s›fat›y-la Amerikan ordusuna kat›larak Körfez savafl›nda ruh sa¤l›¤› bozulan hasta asker-leri tedavi etmesi, Albay rütbesindeyken ordudan ayr›lmas›, 19 Ocak 1995 Perflem-be günü evinin bahçesinde temizli¤e gelen hizmetçisi taraf›ndan kendi arabas›n›nalt›nda ölü bulunmas›, bu ölümün polis kay›tlar›na “freak accident” (garip bir ka-za) olarak geçmesi biyografik roman›n anlat›m imkânlar› içinde okura sunulur.

Füreya (2000) adl› eser, Cumhuriyet döneminin ilk kad›n seramik sanatç›s› Fü-reya Koral’›n (1910-1997) hayat›n› roman kurgusu içinde anlat›rken bir yandan daOsmanl›’n›n son dönemi ve Cumhuriyetin ilk y›llar›ndaki olaylara tan›kl›k eder.Ayn› zamanda Füreya’n›n flahs›nda sanatç›lar›n mücadele, heyecan ve sevgi doluhayatlar›yla s›radan insanlardan farkl› olduklar›n› sezdirir.

Füreya, bir gerçek kifli ve bir roman kahraman› olarak, hayat›n›n tamam›na ya-k›n›n› seramik sanat›na adam›fl, risk almay› seven, yap›lmam›fl› yapmaya çal›flan,zaman zaman da kurallara meydan okuyabilen bir mizaçt›r. Fiziksel güzelli¤ini içgüzelli¤iyle bütünlerken ülkesine hizmet etmeye çal›fl›r.

Bu idealizmin arkas›nda Mustafa Kemal Atatürk’ün bir ev ziyareti s›ras›nda Fü-reya’n›n defterine yazd›¤› cümleler vard›r: “Görüyorum ki çok çal›flkan bir insans›-n›z. Millet sizden çok fley bekliyor. Siz çal›fl›p bir fleyler vermelisiniz memlekete.”

Atatürk’ün yak›n arkadafllar›ndan K›l›ç Ali’yle evlenen Füreya, protokolda yeral›r. Teyzesi ressam Fahrünnisa’n›n teflvikleriyle seramik sanat›na yönelir. Türki-ye’de seramik sanat›nda birçok ilki gerçeklefltirir. 87 yafl›nda ölür.

Ayfle Kulin, roman›n teflekkür sayfas›nda Füreya’y› yazarken Füreya’n›n kardefliAfife ve Afife’nin k›z› (sanatç›n›n evlatl›k al›p daha sonra nüfusuna geçirdi¤i) SaraKoral’›n arflivlerinden yararland›¤›n› belirtir. Ayr›ca Füreya ile ilgili an›lar›n› kendisi-ne nakleden Müflerref Cimcoz, Mina Urgan; belge, bilgi ve foto¤raflar› kendisiylepaylaflan Altemur K›l›ç, Ferit Edgü, fiakir Eczac›bafl› gibi isimlere teflekkür eder.

Roman›n sonuna yararlan›lan kaynaklar›n listesiyle zengin bir foto¤raf albümüeklenmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Okuma Parças›

FÜREYA’dan

Ayfle Kulin

... Füreya, K›l›ç Ali’den bekledi¤i baba flefkatini fazlas›yla bulmufltu. Kocas› onu fl›-

mart›yor, onun bir dedi¤ini iki etmiyordu. Cebinde harcamas› için, istedi¤i kadar

paras›, evinde hizmetkârlar› vard›. Evin mevcut eflyalar›n› be¤enmedi¤i için, saray-

da çal›flm›fl olan bir Ermeni ustaya yeni koltuk tak›mlar› ›smarlam›fl, bütün mobilya-

lar›n› de¤ifltirmiflti. O s›ralarda, Çubuklu’da bir Osmanl› kona¤›nda yap›lan bir mü-

zayededen, annesine bir kanepe ve antikalar ald›rm›fl, bunlar› trenle Ankara’ya

naklettirmiflti. ‹stanbul’dan getirtti¤i sadece mobilyalar de¤ildi. Luka isimli bir Rus

metrdotel ve bir aflç› da ‹stanbul’dan yollananlar aras›ndayd›.

Füreya, Ankara’ya ilk gitti¤inde, onu bir hayal k›r›kl›¤› bekliyordu. O konuda çok ki-

tap okudu¤u için çok iyi bildi¤i Frans›z Devrimi’ni gerçeklefltiren ayd›nlar gibi, An-

kara’da münevver bir çevre bulaca¤›n› sanm›flt›. Devrimin arka plandaki kahra-

manlar›, o müthifl kafalar, filozoflar, düflünürler, elbette Paris’te oldu¤u gibi, Anka-

ra’da da Atatürk’ün yak›nlar›nda olacaklard›. Ama ne ac› ki Mustafa Kemal’in ya-

k›n çevresi bombofl insanlarla doluydu. Hiçbirinde ne kültür ne birikim ne sanat tut-

kusu vard›. Füreya’n›n on befl yafl›nda okudu¤u kitaplar› bu insanlar duymam›fllar-

d›. Radyoda tüm gün çalan klasik müzi¤i bile dinlemiyor, gecenin geç saatlerinde,

ancak kantolar, göbek havalar› söylüyorlard›. Atatürk büsbütün büyüdü gözünde.

Evet, savafl› silah arkadafllar›yla birlikte kazanm›flt› flüphesiz. Ama cumhuriyet son-

ras› verdi¤i savaflta yapayaln›zd›. Sadece kendi saçt›¤› ›fl›kla parl›yordu etraf›. Ve o

›fl›k, halk› ayd›nlat›r, ›s›t›rken, kendi yak›n çevresi karanl›kta kal›yor, ›fl›ktan nasibi-

ni alam›yor gibiydi. Atatürk’ün yak›n›ndakilerin tek hüneri, bu büyük dehaya olan

ba¤l›l›klar›yd›. Onun projelerine destek veriyorlard›, o kadar.

Füreya’y› tedirgin eden bir baflka fley de evdeki silahlard›. K›l›ç, kavgac› bir adam ol-

mamas›na karfl›n, hep dört befl tabancayla dolafl›yordu nedense. Bir tabanca evin

giriflinde dururdu, baflka bir tane yatak odas›nda, baflucunda. Arka cebinde, ön ce-

binde her taraf›nda bir tabanca bulunurdu.

Evine yerlefltikten sonra, Füreya, Ayfle teyzesini Ankara’ya ça¤›rm›flt›.

Teyzesi poker oynamas›n› çok sevdi¤i için ona bir kare haz›rlam›fl, iyi poker oynayan

Nuri Conker ile Salih Bozok’u da oyuna davet etmiflti. Ayfle Han›m, masada K›l›ç Ali

ve misafirlerinin karfl›s›na yerleflmifl, kartlar› kar›flt›rmaya koyulmufltu. Birdenbire

masan›n üç taraf›ndaki adamlardan tak tak sesler gelmeye bafllam›flt›. Tak bir ta-

banca Nuri Conker’den, tak tak iki tabanca Salih Bozok’tan, tak tak tak üç tabanca

K›l›ç Ali’den. Adamlar, muhtelif ceplerinden ç›kartt›klar› tabancalar› masaya b›ra-

k›yorlard›. Ayfle Han›m’›n zaten büyük olan mavi gözleri yuvalar›ndan f›rlam›fl,

“Ne oluyor kuzum, ihtilâl mi var?” diye sormufltu.

K›l›ç Ali tabancalardan çocuklu¤undan beri korkan genç kar›s›n› k›ramayaca¤›

için, tafl›d›¤› tabanca say›s›n› bire indirdi. Bu, Atatük’ün keskin gözlerinden kaçma-

yacakt›. Bir gün “Ç›kart bakay›m tabancalar›n› K›l›ç,” demiflti... K›l›ç Ali’nin üzerin-

den tek bir tabanca ç›k›nca da,

“Görüyorum ki senin de hakk›ndan han›m›n gelmifl.” diyerek dostunu alaya alm›flt›

(Kulin, 2010: 203-205).

Köprü (2001), Anadolu’da yaflanan trajik bir hayat öyküsüdür. Erzincan’da, F›-rat nehri üzerine köprü yapt›rabilmek için mücadele veren bir bürokrat›n yaflad›k-lar› romana özgü bir anlat›m içinde okuyucuya sunulur. Dizi film olarak televizyon


ekranlar›nda da gösterilen Köprü, h›rsl›, azimli, iradeli, s›ra d›fl› bir vali olan RecepYaz›c›o¤lu’nun hayat hikâyesiyle örtüflür.

F›rat nehri, hastalar›n, hamilelerin hastaneye yetifltirilmesine engeldir. Ölümlerkaç›n›lmaz hâle gelmifltir. Vali duruma el koyar. Bütün güçlükleri yenerek, imkân-s›zl›klar›n üstesinden gelerek F›rat’› dizginleyecektir. Ancak Vali’nin F›rat üzerineköprü yapt›rma iradesi, azmi ve kararl›l›¤›, karfl›s›nda köprü yapt›rmamak üzereörgütlenmifl bir yap›y› bulur. Terör, valinin bu çabas›n› bofla ç›karmak için ifl ba-fl›ndad›r. Ankara’dan köprünün ayaklar›n› dikmek üzere gelen mühendisler, terö-rist sald›r› sonucu kaçarlar.

Valinin kararl›l›¤› ve mühendislerin cesaretiyle, teröre ra¤men, yap›m› tamam-lanan köprü, t›rlarla Erzincan’a getirilir. Köprünün ilk aya¤› oturtulur. Di¤er ucunukarfl›ya geçirmek için feribota köprünün di¤er aya¤› yüklenir Yolun yar›s›nda feri-botun bozulmas› ve çal›flmalar›n aksamas› halkta tedirginlik yarat›r. Bir sonrakigün ar›za giderilir ve yo¤un bir çal›flmayla köprü tamamlan›r.

Veda-Esir fiehirde Bir Konak (2007) adl› romanda Osmanl› devletinin son gün-lerinde iflgal alt›ndaki ‹stanbul’da bir konakta yaflananlar hikâye edilir. Yazar›n bü-yük dedesi, son Maliye Naz›r› (Bakan›) Ahmet Reflat Bey ve ailesi çevresinde birdönemin resmini çizen Veda, çöküfl sürecindeki bir devlet ile yeni bir gelecek kur-ma aray›fl›ndaki Milliciler aras›nda kalan Osmanl› ayd›n›n›n hikâyesini anlat›r. Ya-zar, biyografi biliminin sa¤lad›¤› verilerle roman tekni¤ini ustal›kla birlefltirir.

Türkan (Tek ve Tek Bafl›na), Ayfle Kulin’in 2009 y›l›nda ç›kard›¤›, ÇYDD (Ça¤-dafl Yaflam› Destekleme Derne¤i) baflkan› Türkan Saylan’›n hayat›n› ve meslek ala-n›nda yapt›klar›n› anlatt›¤› biyografik romand›r. Kulin, Saylan’› bir roman kahrama-n› olarak betimlerken, onun iç dünyas›n› da yazd›¤› mektuplar arac›l›¤›yla hissetti-rir. Kitap, Saylan’›n ölmeden önce kendisi hakk›nda bir roman yaz›lmas› vasiyeti-ne Ayfle Kulin taraf›ndan verilmifl bir cevapt›r.

Beflir Ayvazo¤lu: Bozgunda Fetih Rüyas› (2001) adl› biyografik roman›nda Be-flir Ayvazo¤lu (1953-), Yahya Kemal Beyatl›’n›n hayat›n›n 1912-1922 y›llar› aras›nda-ki dönemini anlat›r. Bir flair, öncü ve kurucu isim olarak dönemin edebiyat anlay›-fl›n› flekillendiren Yahya Kemal’in portresini çizer. Dost ve arkadafl çevresi, ö¤renci-leri, edebiyat dünyas›ndaki etkileriyle Yahya Kemal’in hayat hikâyesini dile getirir.

“Yahya Kemal’in Biyografik Roman›” alt bafll›¤›yla dikkatlere sunulan roman›nsonunda ayr›nt›l› bir kronoloji ve zengin bir kaynakçaya yer verilmifl, bilimsel ça-l›flmalarda rastlanabilecek bir dizin de romana eklenmifltir.

Okuma Parças›

BOZGUNDA FET‹H RÜYASI’ndan

Beflir Ayvazo¤lu

... Harb-i Umumi bafllad›ktan sonra ayr› bir önem kazanan ve Papaz Mektebi’yle Elen

Ticaret Mektebi binalar›na el konulmak suretiyle geniflletilen Bahriye Mektebi’nin ö¤-

retim kadrosu güçlendirilmifl, bu arada Yahya Kemal de Darülfünun’daki görevine

devam etmesi kayd›yla tarih muallimi olarak tayin edilmiflti. Harpten mutlaka zafer-

le ç›k›laca¤›na ve Frans›z donanmas›n›n kendilerine teslim edilece¤ine inanan ‹ttihat

ve Terakki hükûmeti, seçkin bahriye zabitleri yetifltirmek için devletin bütün imkânla-

r›n› seferber etmiflti. Halk m›s›r koçan› ve saman ekme¤i yerken Bahriye Mektebi tale-

beleri, müzik eflli¤inde, frakl› garsonlarca servis yap›lan nefis yemekler yiyor, çeflitli

danslar› ve muafleret kaidelerini en ince teferruat›na kadar ö¤reniyorlard›.


Yahya Kemal, derslerini bitirdikten kay›khaneden kendisi için indirilen futaya bine-

rek Büyükada’ya geçiyordu. Celile Han›m’la iliflkisi ve o¤luna edebiyat dersi verdi¤i

Bahriye Mektepli talebeleri aras›nda da konuflulmaya bafllanm›fl, hatta bir ara has-

talan›p derslerine birkaç gün gelmeyince, Nâz›m Hikmet’in annesi yüzünden zehir

içerek intihara kalk›flt›¤› dedikodusu yay›lm›flt›.

Yahya Kemal’in Nâz›m’a özel edebiyat dersleri verdi¤i do¤ruydu; bir gün Celile Ha-

n›m, o¤lunun Samiye’nin Kedisi adl› fliirini gösterince kediyi merak eden Yahya Ke-

mal, hemen yakalan›p getirilen pasakl› tekirin yüzüne bak›lamayacak cinsten oldu-

¤unu görünce, delikanl›l›k ça¤›na girmek üzre olan ve kendisine biraz da kuflkulu

gözlerle bakan sar›fl›n, mavi gözlü talebesinin gür saçlar›n› okflayarak,

“H›mm,” demiflti, “sen bu s›ska ve uyuz kediyi böylesine övebildi¤ine göre, eminim

çok iyi bir flair olacaks›n!”

Peki, bu kabiliyetli çocu¤a niçin edebiyat dersleri vermesindi? Fikir iki sevgilinin ak›l-

lar›na ayn› anda gelmiflti. Edebiyat dersleri bafllay›nca, Yahya Kemal, sevgilisinin

evine daha s›k gitmeye bafllad›. Art›k harika bir bahanesi vard›. Baba taraf›ndan fla-

ir bir paflan›n, Nâz›m Pafla’n›n torunu olan Nâz›m, gerçekten kabiliyetli görünüyor-

du. Celile Han›m’›n müsveddeler aras›nda buldu¤u Hâlâ Servilerde A¤l›yorlar m›

ad›ndaki fliirini enikonu be¤enmiflti. Hatta baz› m›sralar›n› düzelttikten sonra Yeni

Mecmua’da neflrettirmeyi düflünüyordu.

Yeni Mecmua, çiçe¤i burnunda bir mecmuayd›. Ziya Gökalp geldikten sonra Büyü-

kada’da oluflan fikir ve kültür muhitindeki bitip tükenmeyen sohbetler s›ras›nda - her

zaman oldu¤u gibi- bir mecmua ç›karma fikri do¤mufl ve Ziya Bey, ismini Yahya Ke-

mal’den istemiflti. Süslü ve iddial› isimlerden kaç›narak sadece Mecmua demeyi tek-

lif eden Yahya Kemal, Ziya Bey’in ekledi¤i Yeni’ye itiraz etmedi. Fakat nas›l ve han-

gi parayla ç›kar›lacakt›? Ziya Bey, bunun siyasi tesirlerden uzak, ba¤›ms›z bir mec-

mua olabilmesi için baflta Köprülüzâde Fuat ve Ahmet Refik Bey’ler olmak üzere her-

kesi güldüren bir fikir ortaya atm›flt›:

“Ceplerimizden befler kâ¤›t lira koyal›m!”

Hiç kimse haftal›k bir mecmuan›n ceplerden konulan befler lirayla ç›kar›labilece¤i-

ne inanm›yordu, fakat Ziya Bey’in ›srar› galip gelmifl ve Yeni Mecmua, son derece

küçük bir sermaye ile yay›n hayat›na bafllam›flt›.(...) (Ayvazo¤lu, 2001: 220-221)

Attilâ ‹lhan: On iki roman› içinde özellikle Allah›n Süngüleri-Reis Pafla ve Ga-zi Pafla romanlar›yla Attilâ ‹lhan (1925-2005) biyografik roman türünde ad› an›lma-s› gereken yazarlardand›r.

Allah›n Süngüleri-Reis Pafla (2002), Mustafa Kemal’in 1920’den sonra “Reis Pa-fla” s›fat›yla Anadolu’ya geçmesi, Kurtulufl Savafl›n› örgütlemesi çevresinde kurgu-lanm›fl bir romand›r. Tarih biliminin s›n›rlar› içinde önemli birer kimlik olan Mus-tafa Kemal, ‹smet ‹nönü, Halide Edip, Yunus Nadi, Makbule Han›m, Zübeyde Ha-n›m, Fikriye gibi isimler, Attilâ ‹lhan’›n eserinde birer roman kahraman› olarakkarfl›m›za ç›kar.

Yak›n tarihle ilgili ve bir dönem roman› olarak de¤erlendirilse de Mustafa Ke-mal’in biyografisinden yola ç›k›larak yaz›lm›fl olmas› bak›m›ndan dikkat çekicidir.Gazete haberleri, telgraf metinleri, flifreli iletilerle belgesel yönü güçlendirilen ro-manda Mustafa Kemal’in Rumeli a¤z› konuflmas› da biyografinin sa¤lad›¤› bilgiler-den kaynaklan›r.

Attilâ ‹lhan’›n biyografik roman vadisinde ikinci eseri Gazi Pafla (2005) ad›n› ta-fl›r. Romanda Kurtulufl Savafl›n›n en hareketli günleri Mustafa Kemal’in hayat hikâ-yesiyle iç içe anlat›l›r. Roman, Kuva-y› Milliye’nin ‹zmir’e giriflinin ard›ndan Trak-ya’n›n geri al›nmas› ile sona erer.


Mustafa Kemal’in yak›n çevresinde, Latife Han›m, Fikriye Han›m, ‹smet Pafla,Hoca Pafla (Fevzi Çakmak), Mustafa Suphi, Çerkez Ethem, Kaz›m Karabekir gibiisimler, Attilâ ‹lhan’›n roman kurgusu içinde yeniden var olurlar. Romanda belgeniteli¤inde al›nt›lar ve telgraf metinleri s›kl›kla kullan›lm›flt›r.

Attilâ ‹lhan’›n biyografik roman türündeki romanlar›n›n her ikisinin de Mustafa KemalAtatürk’le ilgili olmas› hakk›nda neler söylenebilir?

Okuma Parças›

GAZ‹ PAfiA’dan

Attilâ ‹lhan

Genç k›z, sanki afacan bir k›z çocu¤u, içeriye süzülmüfltü. Kap›y› güzelce kapatt›,

s›rt›n› dayad›, oldu¤u yerden karfl›s›na bak›yor. Gördüklerine acaba inans›n m› yok-

sa inanmas›n m›? Hayran, mes’ut, müteheyyiç; fakat kendinden emin!

Mustafa Kemal Pafla, onun girdi¤ini fark etmemiflti. Genç k›z ona do¤ru önce çekin-

gen, sonra daha cesur ad›m at›nca, içeride birisinin varl›¤›n› fark etti, gözlerini ona

kald›rd›. Birdenbire, Gazi’nin k›z›la çalan kurt sar›fl›nl›¤›; engin deniz ufku, mavi

gözleri...

Genç k›z, hiç de etkilenmifle benzemiyordu, hep öyle rahat ve kendinden emin dedi

ki:

“Pafla hazretleri, rahats›z etti¤imin fark›nday›m. ‹smim Latife, Uflakîzade Muammer

Bey’in kerimesiyim. Ahd›m vard›, elinizi öpmeye geldim...”

Gazi bir an tereddüt etti. O an, gergin bir sessizlik, d›flar›dan geçen tramvay›n çan-

lar›, pencere cam›ndaki ar›n›n v›z›lt›s›, âdeta büyüyor, sanki daha yüksek, daha

müz’iç. Fakat çok sürmedi bu. Gazi’nin yüzünde, ‘müsamahakâr’ bir tebessüm be-

lirecektir:

“Yaa, öyle mi? Nas›l bir ahid imifl bu?”

Latife rahat, hatta biraz fazla rahat, hayat dolu ve nefl’eli, yaklaflacakt›; hareketli ve

flafl›rt›c›, her bak›mdan Fikriye’nin karfl›t›: “Allah Allah Fikriye de nereden akl›ma

geldi büyle?”

Latife, Gazi’nin elini öperken hiç susmad›:

“Pafla hazretleri, Paris’te hukuk tahsil ediyorum. ‹zmir’in iflgali kalbimi zulmete bo¤-

mufltu. Paris’e âdeta firar ettim... Sonra siz günefl gibi do¤dunuz... Her gün gazete-

lerde, ism-i âliniz... Her gece, rüyalar›mda sizi görüyorum... Tahsili mahsili b›rak›p

geldim... Hem elinizi öpece¤im hem de sizi, müsaade-i âlinizle köflkümüzde misafir

olarak a¤›rlamak arzu ediyorum...”

Onun bu teklifsizli¤i, fütursuz nefl’esi, Pafla’n›n dalg›nl›¤›n› do¤urmufltu. Eline uzan-

d›¤› zaman, önce geri çekmek istedi, sonra gülerek öptürdü, saçlar›n› okflad›. Bu

arada aya¤a kalk›yor:

“Ziyadesiyle memnun ve mahzuz oldum küçük han›m... Lakin siz de takdir edersi-

niz ki...”

Latife, çocukça bir heyecanla anlat›yor:

“Vapurdan inerken görmeliydiniz. Gümrük’te bafl›ma neler geldi neler.”

Boynumdaki madalyonu gösterdi:

“Yunanl› memur, ›srarla bunu açt›rd›, içindekini görünce bana casus muamelesi

yapt›lar. Ellerinden zor kurtuldum!”

Mustafa Kemal Pafla, yar›s› flaka bir merakla soracakt›r:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

“Neymifl o içindeki?”

Latife, ayn› rahatl›k ve kayg›s›zl›kla, madalyonu aç›p içindekini göstermesin mi?

“Zât-› âlinizin bir resmi... Resm-i âliniz. Bir Frans›z gazetesinden kesmifltim... Valla-

hi kurtuluncaya kadar akla karay› seçtim, yani...” (‹lhan, 2005: 334-336)

Sad›k Yals›zuçanlar: Gezgin, Cam ve Elmas, fiey-Bir Ömer Hayyam Anlat›s›,Anka gibi romanlar›yla Sad›k Yals›zuçanlar (1962-), son dönem Türk edebiyat›ndabiyografik roman›n dikkat çekici yazarlar› aras›ndad›r.

Gezgin’de (2004), 1165-1239 y›llar› aras›nda yaflam›fl Ma¤ripli bilge Muhyiddin‹bni Arabî’nin kendi ruh dünyas›nda yapt›¤› yolculu¤u nakleder. Anlat›lan bir ârif, birveli, bir kâmil insan›n hikâyesidir. Yazar, ç›k›fl noktas› olarak ‹bni Arabî’nin biyogra-fisini al›r ve zaman zaman menk›be diliyle roman dilini birlefltirir. Gezgin, yazar›ndeyifliyle “geleneksel bir roman ya da ça¤dafl bir menk›be” olarak tan›mlanabilir.

Cam ve Elmas’ta (2006), Harakanl› bilge Ebu’l Hasan’›n (ö.1034) hayat›, Kars’abelgesel film çekimi için giden bir kameraman›n gözünden aktar›l›r. Kitaba al›nanepigraf, Harakanl›’n›n hayat hikâyesini özetler gibidir: “Yeryüzünde yolculuk ya-pan›n aya¤›, gökte yolculuk yapan›n ise kalbi su toplar.” Romanda Harakanî’ninça¤dafl› oldu¤u Gazneli Mahmut, ‹bni Sina gibi flahsiyetlerle iliflkileri yan›nda Ba-yezid Bistamî ile kurdu¤u zaman ve mekân üstü diyaloglar, yazar muhayyilesininEbu’l Hasan biyografisine ekledi¤i mistik ve fantastik unsurlard›r.

fiey-Bir Ömer Hayyam Anlat›s› (2006), (1048-1131) ‹ran co¤rafyas›nda yaflam›flrubai flairi, filozof, astronom ve matematikçi Ömer Hayyam’›n hayat› çevresindekurgulanm›fl bir metindir. Yals›zuçanlar, Hayyam roman›nda da (2011) Ömer Hay-yam’›n biyografisi üzerine temellendirdi¤i bir hikâye anlat›r.

Anka’da (2008) Niyazi M›srî’nin efsanevi hayat›, M›srî hakk›nda lisansüstü çal›fl-ma yapan bir doktora ö¤rencisinin bak›fl aç›s›ndan, bilinçak›fl› tekni¤iyle romankal›b›na dökülür.

Okuma Parças›

ANKA’dan

Sad›k Yals›zuçanlar7.

Aspuzu’nun yaz›l› elmalar› ünlüdür. ‘Elmas› üzre nakfl olur...’ deyiflin bundan san›-

l›r. Oysa durum farkl›d›r. ‘Gökte nas›lsa yerde de öyledir” sözündeki gibi, öyle olma-

l›d›r, demektir.

Sana Niyazi dediler, ama ad›n Mehmet’ti.

Mehmet, Muhammet’ten kinayedir, dilin k›vr›mlar› içinde yaz›l› elma gibi de¤iflmifltir.

Aspuzu’nun elmalar› k›zaraca¤› zaman üstüne oyma yaz›larla yaz›lm›fl kâ¤›t yap›fl-

t›r›rd› ba¤ sahipleri. Günefl gören yaz›l› yerler k›zar›r, di¤er taraflar sar› kal›rd›.

K›rm›z› Celal’in rengidir, sar›y› bilmiyorum.

Senin elma yaz›lar›yla nas›l bir ilgin oldu¤unu da bilmiyorum.

Senim sözlerin öyle s›rlar sakl›yor ki, onlar›n yüzeyine bak›yor, ondan bir anlam ç›-

karmaya çal›fl›yorum,

Üniversite y›llar›mda burs ald›¤›m vakf›n yönetiminde bulunan bir hekimin sana

hayranl›¤›n› hat›rl›yorum. Bir gün bana güncesini vermifl, ‘oku, ama kimseye söz et-

me, öldükten sonra da sakla, bir yay›nc›ya filan verme’ demiflti.

12 Haziran 1957

‹stanbul / Suadiye


Senin bir beytin sa¤ üst yanda:

‘Bahr içinde katreyim bahr oldu hayran bana / Ferfl içinde zerreyim arfl oldu seyran

bana’

Günlü¤ü verdikten bir hafta sonra ölmüfltü.

‹lk öykümü ‘Bir Gün’ ad›yla yazd›m, ona adad›m. Sözümde durmad›m, s›rr›ndan

bir damlay› denize saçt›m (Yals›zuçanlar, 2008: 21-22).

Sizce serbest kurgulu bir roman yazmakla biyografik roman yazmak aras›nda nas›l birfark vard›r? Hangisi daha zordur?

Fatma Karab›y›k Barbaroso¤lu: Fatma Aliye: Uzak Ülke (2007) adl› eserindeFatma K. Barbaroso¤lu (1962-), ilk Türk kad›n romanc› Fatma Aliye’nin do¤umun-dan ölümüne kadar bütün hayat hikâyesini anlat›r. Tarihçi ve devlet adam› AhmetCevdet Pafla’n›n k›z› olarak 1862’de dünyaya gelen, babas›n›n iste¤i üzerine SultanAbdulhamit’in kola¤as› Faik Bey’le on alt› yafl›nda evlenen, çevirilerle bafllad›¤› yaz-ma serüvenini roman ve makalelerle sürdüren, son y›llar›n› rahibeli¤i seçen k›z›n›aramakla geçiren, bir kesimin feminist, di¤er kesimin muhafazakâr kabul etti¤i Fat-ma Aliye, Barbaroso¤lu’nun kalemine bir roman kahraman› olarak konuk olur.

VE D‹⁄ERLER‹Tarihî roman çizgisinde kaleme ald›¤› çok say›da eserden özellikle Selâhaddin Ey-yûbî (1976), 4. Murad (2 c., 1982), Cem Sultan (2 c., 1990) gibi romanlar›yla Ya-vuz Bahad›ro¤lu (1945-) biyografik roman say›labilecek örnekler verir.

Mehmed Niyazi (Özdemir) (1942-), Ölüm Daha Güzeldi (1983) roman›ndaAzerbaycan’dan Türkiye’ye s›¤›nd›ktan sonra Türkiye’de A¤›r Ceza Reisli¤i yapm›flTahir Mihmandarl›’n›n hayat›n› ve ülkesinde yaflad›¤› büyük ac›lar›, gerçek olay vekifliler çevresinde hikâye eder.

Nermin Bezmen (1954-), Kurt Seyt & Shura (1999) ve Kurt Seyt & Murka(2002) romanlar›n› dedesi ve anneannesi üzerine kurar. Birinci romanda Kurt Seyt,Mirza Eminof’un o¤lu olarak dünyaya gelir, Çar Nikola’n›n Muhaf›z Alay›nda gençbir üste¤men olarak Bolfleviklerin ölüm listesine girer, Bolfleviklerden kaçarkenyan›nda getirdi¤i bir taka dolusu silah› Mustafa Kemal’in Kuva-y› Milliyesine teslimeder. Shura da savafl, ihtilâl ve vatan hasreti aras›nda Seyit’le bu zorlu macerayakat›l›r. ‹kinci romanda ise Shura’dan ayr›lan Kurt Seyt’le Murka’n›n (Mürivet) ‹stan-bul Beyo¤lu’nda 1924’ten itibaren bafllayan maceral› hayatlar› hikâye edilir.

Atillâ fienkon’un (1962-) Bütün Düfller Nazl›’d›r (1999) adl› kitab›, fantastikromanlar›yla özgün bir tarz›n temsilcisi olarak tan›nan yazar Nazl› Eray’›n biyogra-fisi çevresinde kaleme al›nm›fl bir romand›r. Eray’›n çocuklu¤undan bafllayarak ha-yat›n› etkileyen birçok olay roman kurgusu içinde okuyucuya aktar›l›r. Kitapta birroman yazar›, bir roman kahraman› olarak resmedilirken biyografik roman yazar›-n›n, Nazl› Eray’›n üslûbuna öykündü¤ü görülür.

M. Talât Uzunyaylal› (1955-) Efsane Kad›n-Nene Hatun (2006) roman›nda, 93Harbi olarak tarihe geçen 1877-78 Osmanl› Rus Savafl›nda, güçlü ve donan›ml› Rusordusuna karfl› Erzurum halk›n› tafl, sopa, kazma ve kürekle direnifle ça¤›ran Ne-ne Hatun (1857-1955) adl› yirmi yafl›nda bir gelinin efsanevi hayat›n› roman kur-gusu içinde dikkatlere sunar.

Hasan Öztürk, Ç›narl› Köyün Muhtar› (2007) roman›n› Bursa’da Türkiye ‹flçi Par-tisi’nin kuruluflunda rol oynam›fl, ‹znik’in Müflküle (Ç›narl›) Köyünde yirmi y›l görevyapm›fl sosyalist muhtar Fevzi Kavuk’un hayat hikâyesinden hareketle kaleme al›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Naflide Gökbudak’›n (1937-) Perina (2009), roman›, Rus Çar› 2. Nikolay’›n kü-çük k›z› sonradan ad› Perina olarak de¤iflen Anastasia’n›n Rusya’da bafllay›p Ela-z›¤’da son bulan hayat›n›n hikâyesidir.

‹skender Pala’n›n (1957-) fiah&Sultan (2010) ve Od (2011) romanlar› biyogra-fik roman çizgisinde de¤erlendirilebilir. fiah&Sultan’da fiah ‹smail ile Yavuz SultanSelim’in, Od’da ise Yunus Emre’nin biyografileri esas al›nm›flt›r.

Sinan Ya¤mur (1965-), Aflk›n Gözyafllar› / Tebrizli fiems (2010), Aflk›n Gözyafl-lar› II (Hz. Mevlana) (2011) romanlar›nda Mevlâna ve fiems’in hayat hikâyesindenyola ç›kar. Birinci kitap, fiems’in b›çaklanarak öldürülmesiyle sonuçlanan olaylarzincirini anlat›r. Aflk›n Gözyafllar› II (Hz. Mevlana) (2011) adl› ikinci kitap ise 5Aral›k 1273’te Mevlâna’n›n gördü¤ü bir rüya ile bafllar. Mevlâna’n›n fiems’ten son-raki hayat› okuyucunun gözleri önüne serilir.

Etkin Yay›nevi’nin “biyografik roman” dizisinde yay›mlanan A. Mümtaz ‹dil’inÇ›lg›n Keflifl Rasputin (2003), Dehfletin Kanl› Gölgesi Caligula (2003), Erdem Sa-bih An›lan’›n Padiflahlar da A¤lar/Kanunî (2004) ve Cariyelikten Hasekili¤eHürrem (2005), Sedat Memili’nin Kökenini Arayan Adam Darwin (2005) veÖlümsüz Aflk: Dante (2010), Aysun Akkaya’n›n Küllerdeki S›r Neron (2005), Ne-fle Taluy Yüce’nin Romantik Müzik Dehas›: Chopin (2005), Hakan Gezik’inAnadolu Fatihi Alparslan (2008), N. Bar›fl ‹dil’in Adaletin Keskin K›l›c› Kral Art-hur (2008), Serhan Olcay An›lan’›n Hamd›m, Pifltim, Yand›m: Mevlâna (2008)fiule Türker’in Vatans›z Asker Napoleon (2009) kitaplar›, son dönem biyografikromanlar› aras›ndad›r.



Biyografik roman kavram›n› aç›klayabilmek.

Gerçek kiflileri roman kurgusu içinde anlatan me-

tinlere biyografik roman denir.

Biyografik romanlarda gerçek kiflinin ruhsal ve

fiziksel özellikleri, duygular›, düflünceleri, davra-

n›fllar›, al›flkanl›klar›, hayata bak›fl›, dünya görü-

flü, giyinifli gibi pek çok de¤iflik özellikleri ayr›n-

t›l› olarak verilir. Ünlü kiflinin portresi çizilir.

Biyografi türünün nesnelli¤i roman türünün öz-

nelli¤iyle birleflir. Bu tür eserler, belgesel nitelik-

leriyle kurmacan›n s›n›rlar›n› zorlasalar da, ro-

man formunu kulland›klar› için kurmaca dünya-

n›n özelliklerini tafl›rlar.

Türkiye’de biyografik roman›n geliflimini de¤er-

lendirebilmek

Türkiye’de ilk biyografik roman 1932’de yaz›l›r

1950’li y›llarda, ilk örnekler ortaya ç›kar. Bu y›l-

lar, biyografik roman›n var olma ve emekleme

dönemi olarak adland›r›labilir. Türk edebiyat›n-

da biyografik roman›n ilk yetkin örne¤i, O¤uz

Atay taraf›ndan 1975’te kaleme al›n›r. 1990’l› y›l-

lar biyografik roman›n at›l›m y›llar›d›r. Günümüz

Türk edebiyat› olarak adland›r›lan 2000’li y›llarda

biyografik roman hem nicelik hem de nitelik ba-

k›m›ndan dikkat çekici örnekler verir.

Türkiye’de biyografik roman örneklerini ay›rt

edebilmek

Türk edebiyat›ndaki ilk biyografi roman örne¤i,

Hasan Ali Yücel’in Goethe: Bir Dehan›n Roma-

n›’d›r. Onu izleyen iki roman Mehmet Emin Eri-

flirgil’in Ziya Gökalp: Bir Fikir Adam›n›n Roman›

ve Mehmet Âkif: ‹slâmc› Bir fiairin Roman› adl›

eserleridir. ‹lhan Selçuk’un Yüzbafl› Selahattin’in

Roman›, Necati Cumal›’n›n Viran Da¤lar’› di¤er

biyografik romanlard›r.

O¤uz Atay’›n Bir Bilim Adam›n›n Roman›-Musta-

fa ‹nan, Türkiye’de biyografik roman türünün en

iyi örneklerindendir. Roman, yazar›n ‹TÜ’den ö¤-

rencisi oldu¤u Prof. Dr. Mustafa ‹nan’›n hayat›

çevresinde kurgulanm›flt›r.

1980’li y›llarda Necip Faz›l K›sakürek’in yazd›¤›

Kafa Kâ¤›d›, bitmemifl bir otobiyografik roman-

d›r. 1990’l› y›llarda Burçak Çerezcio¤lu’nun Mavi

Saçl› K›z adl› roman› kayna¤›n› öz yaflam öykü-

sünden al›r.

Zeynep Oral’›n Tutkunun Roman› Leyla Gencer

roman›, opera sanatç›s› Leyla Gencer’in biyogra-

fisinden hareketle yaz›lm›flt›r.

H›fz› Topuz Meyyâle’de anneannesini, Paris’te

Son Osmanl›lar’da Abdülmecit’in k›zlar›ndan Me-

diha Sultan’› ve Damat Ferit’i, Taif’te Ölüm’de

Mithat Pafla’y›, Gazi ve Fikriye’de Mustafa Kemal

ve Fikriye aras›ndaki duygusal ba¤› anlat›r.

Ayfle Kulin, Ad›: Aylin’de kuzeni Aylin Devri-

mel’i; Füreya’da Cumhuriyet döneminin ilk ka-

d›n seramik sanatç›s› Füreya Koral’›; Veda-Esir

fiehirde Bir Konak’ta Osmanl›’n›n son Maliye Ba-

kan› Ahmet Reflat Bey ve ailesini; Türkan (Tek

ve Tek Bafl›na)’da ÇYDD Baflkan› Türkan Say-

lan’›; Köprü’de s›ra d›fl› vali Recep Yaz›co¤lu’nu

romanlaflt›r›r.

Beflir Ayvazo¤lu’nun Bozgunda Fetih Rüyas›

Yahya Kemal Beyatl›’n›n biyografisinden yarar-

lan›larak yaz›lm›flt›r.

Attilâ ‹lhan Allah›n Süngüleri-Reis Pafla ve Gazi

Pafla romanlar›n› yazarken Mustafa Kemal Ata-

türk’ün hayat hikâyesinden yararlan›r.

Sad›k Yals›zuçanlar Gezgin’de Muhyiddin ‹bni

Arabî’nin, Cam ve Elmas’ta Harakanl› Ebul Ha-

san’›n, fiey’de Ömer Hayyam’›n, Anka’da Niyazî

M›srî’nin biyografisini temel al›r.

Vâlâ Nureddin’in Baltac› ile Katerina’s›, A.Müm-

taz ‹dil’in Ç›lg›n Keflifl Rasputin ve Dehfletin Göl-

gesi Caligula romanlar›, Sedat Memili’nin Köke-

nini Arayan Adam Darwin’i, Erdem Sabih An›-

lan’›n Cariyelikten Hasekili¤e Hürrem’i, N. Ba-

r›fl ‹dil’in Adaletin Keskin K›l›c› Artur’u, fiule

Türker’in Vatans›z Asker Napoleon’u, Aysun

Akkaya’n›n Küllerdeki S›r Neron’u, Nefle Taluy

Yüce’nin Chopin’i de romanlara ad›n› veren ki-

flileri anlat›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Talât Uzunyaylal›’n›n Efsane Kad›n-Nene Ha-

tun’unda Rus iflgaline karfl› Erzurum’u ayakland›-

ran Nene Hatun, Hasan Öztürk’ün Ç›narl› Köyün

Muhtar›’nda ‹brahim Sadun Aren, Nermin Bez-

men’in Kurt Seyt & Shara ile Kurt Seyt & Murka

romanlar›nda yazar›n dedesi ve anneannesi, Atil-

lâ fienkon’un Bütün Düfller Nazl›’d›r’›nda yazar

Nazl› Eray, Sinan Ya¤mur’un Aflk›n Gözyaflla-

r›/Tebrizli fiems ve Aflk›n Gözyafllar› II (Hazreti

Mevlâna) romanlar›nda fiems ve Mevlâna’n›n ha-

yat›; Yavuz Bahad›ro¤lu’nun Selâhaddin Eyyûbî,

4. Murad, Cem Sultan romanlar›nda ad› geçen ta-

rihsel kiflilikler anlat›l›r.

Biyografik roman›n temsilcilerini aç›klayabilmek.

Hasan Âli Yücel, Mehmet Emin Eriflirgil biyog-

rafik roman türünde eser veren ilk isimlerdir.

O¤uz Atay “Bir Bilim Adam›n›n Roman›” eseriy-

le 1970’li y›llar›n en önemli biyografi yazar›d›r.

‹lhan Selçuk, Necati Cumal› ve Vâlâ Nureddin

de biyografik roman türünde an›lmas› gereken

isimlerdir. H›fz› Topuz, Zeynep Oral, Burçak

Çerezcio¤lu, Ayfle Kulin, Beflir Ayvazo¤lu, Attilâ

‹lhan, Sad›k Yals›zuçanlar ve Fatma Karab›y›k

Barbaroso¤lu günümüzde biyografik roman›n

en güçlü temsilcileridir. A. Mümtaz ‹dil, Sedat

Memili, Erdem Sabih An›lan, N. Bar›fl ‹dil, Ay-

sun Akaya, Nefle Taluy Yüce, M. Talât Uzunyay-

lal›, Hasan Öztürk, Nermin Bezmen, Atillâ fien-

kan, Naflide Gökbudak, ‹skender Pala ve Sinan

Ya¤mur biyografik roman›n Türk edebiyat›nda-

ki di¤er temsilcileridir.

4NA M A Ç


1. Biyografik romanla ilgili afla¤›daki ifadelerden han-gisi yanl›flt›r?

a. Tan›nm›fl kiflilerin hayat›n› roman kurgusu için-de anlatan bir türdür.

b. Gerçek kiflilerin ruhsal ve fiziksel özellikleri ay-r›nt›l› olarak verilir.

c. Hem belgesel hem de kurmacaya özgü nitelik-ler tafl›r.

d. Yazar, roman›n› yazd›¤› kifliyi yak›ndan tan›r veona hayranl›k duyar.

e. Biyografik bilgi edinmek amac›yla okunur.

2. Afla¤›da verilen yazar ve eser efllefltirmelerden han-gisi yanl›flt›r?

a. Ayfle Kulin-Meyyâle b. Sad›k Yals›zuçanlar-Ankac. Beflir Ayvazo¤lu-Bozgunda Fetih Rüyas›d. Hasan-Âli Yücel-Goethe: Bir Dehan›n Roman›e. Attilâ ‹lhan-Allah’›n Süngüleri: “Reis Pafla”

3. Yahya Kemal Beyatl›’n›n biyografisinden hareketleyaz›lm›fl roman afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Saraydan Sürgüneb. Gezginc. Bozgunda Fetih Rüyas› d. Ç›narl› Köyün Muhtar›e. Taif’te Ölüm

4. Afla¤›dakilerden hangisi Ayfle Kulin’in biyografik ro-manlar›ndan biri de¤ildir?

a. Ad›: Aylinb. Mavi Saçl› K›z c. Füreyad. Türkan (Tek ve Tek Bafl›na)e. Veda-Esir fiehirde Bir Konak

5. O¤uz Atay’›n yazd›¤› Bir Bilim Adam›n›n Roman›-Mustafa ‹nan’a iliflkin afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Roman, yazar›n üniversiteden hocas› Mustafa‹nan’›n hayat›n› anlat›r.

b. Bir bilim adam›n›n flahs›nda dönemin idealistkufla¤›n›n hayat›n› yans›t›r.

c. Biyografik roman türünün en iyi örneklerinden-dir.

d. 2000’li y›llarda Türkiye’nin bilim çevrelerini tas-vir eder.

e. Belgesel niteli¤i vurgulanmak için roman›n so-nuna foto¤raflar eklenmifltir.

6. Gazi ve Fikriye, Paris’te Son Osmanl›lar, Abdülme-cit gibi romanlar›yla tan›nan yazar, afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Nermin Bezmenb. Vâlâ Nureddinc. H›fz› Topuzd. Sad›k Yals›zuçanlare. Attilâ ‹lhan

7. Köprü roman›n›n konusu afla¤›dakilerden hangisindeverilmifltir?

a. Bo¤aziçi Köprüsü’nün yap›l›fl serüvenini anlat›r.b. Tarihî bir tafl köprünün y›k›l›fl öyküsünü anlat›r.c. Mostar köprüsü üzerinde bafllayan bir aflk hikâ-

yesini anlat›r.d. F›rat nehrinin üzerine bir köprünün kurulufl mü-

cadelesini anlat›r.e. Çobandede köprüsünün Ruslar taraf›ndan bom-

balan›fl›n› anlat›r.

8. Sad›k Yals›zuçanlar’›n Niyazi M›srî’nin hayat›ndanyola ç›karak yazd›¤› roman afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Anka b. Gezginc. fieyd. Cem Sultane. Cam ve Elmas

9. Afla¤›daki isimlerden hangisi Türkiye’de biyografikroman yazarlar›ndan biri de¤ildir?

a. Beflir Ayvazo¤lub. H›fz› Topuzc. Ayfle Kulind. Fatma Karab›y›k Barbaroso¤lue. Orhan Pamuk

10. Erzincan’›n s›ra d›fl› valisi Recep Yaz›c›o¤lu’nun ha-yat hikâyesiyle örtüflen biyografik roman afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Viran Da¤larb. Köprü c. Ç›narl› Köyün Muhtar›d. Saraydan Sürgünee. Meyyâle



B‹YOGRAF‹K ROMAN TÜRÜNÜN TÜRK

EDEB‹YATINDAK‹ GEL‹fi‹M‹ ÜZER‹NE BAZI

D‹KKATLER’den

Mustafa Apayd›n

...Türk edebiyat›nda özellikle son on y›l içinde biyografikromanlar›n say›s›nda art›fl oldu¤u görülmektedir. Bu ar-t›fl ayn› zamanda okuyucu ilgisine paralel bir seyir izle-mifltir. Zira özellikle Ayfle Kulin, Nermin Bezmen veH›fz› Topuz gibi yazarlar›n biyografik roman tarz›ndakaleme ald›klar› eserler, ciddi bir sat›fl rakam›na ulafl-m›flt›r. Roman türünde ayn› dönemde verilmifl eserlerinbüyük k›sm› s›n›rl› bir okur kitlesinin ilgisini çekerkensöz konusu eserlerin büyük bir k›sm› en az on befl - yir-mi bask›ya ulaflm›fl durumdad›r. Kolay okunmalar›n›nyan›nda biyografik romanlar›n toplumun özel hayatlar›ö¤renme arzusunu tatmin ettikleri için yüksek sat›fl ra-kamlar›na ulaflt›klar› düflünülebilir.Biyografik romanlar›n›z, Türk edebiyat›nda da ilgiyleizlenen post-modern edebiyat›n türleri belirsizlefltirmeanlay›fl›n›n etkisiyle son on y›l içinde yazarlar›m›z›n il-gisini çekmifl gibi görünmektedir. Bununla birlikte Türkedebiyat›nda verilen biyografik roman örnekleri, post-modern edebiyatta görüldü¤ü gibi, roman ile gerçekiliflkisini sorunsallaflt›rm›fl say›lmazlar. Edebiyat›m›zdabu yönde öncü bir biyografik roman henüz kaleme al›n-mam›flt›r. Bizdeki e¤ilimi, daha çok bireyleflme çabala-r›n›n bir yans›mas› olarak düflünmek daha uygun ola-cakt›rBiyografik romanlar baz› teknik sorunlar› bar›nd›rmak-tad›r; ancak en önemli sorun, roman gibi daima kurma-ca bir dünya sunmay› vaat etmifl bir edebî türü, gerçek-leri anlatmay› amaçlayan bir türün yerine koymaktankaynaklanmaktad›r. Bu durum, biyografik romanlar›,çok kez, di¤er romanlara göre daha basit, estetik yönüdaha zay›f k›lmaktad›r. Yazara birkaç biçim denemesid›fl›nda kurmacaya dayal› bir dünya yaratma imkân› ta-n›mad›¤› için biyografik romanlar, yarat›c›l›k anlam›ndadaha s›n›rl› metinler olarak gözükmektedir. Baz› ro-manlarda hayat hikâyelerine dair belgelerin fazlal›¤›,yazar›n da bu belgelere yer vermesine yol açm›fl; bu daokuyucu aç›s›ndan roman harici bir metin okuma duru-mu do¤urmufltur. Bu sorunlar›n hemen hepsi, biyogra-fik roman yazarlar›n›n genelde roman› araç olarak alg›-lamalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Gerçekten yaflam›flbir kiflinin hayat›, bir edebî metin olmak için ilginç ola-bilir; ancak yine de roman türünün s›n›rlar›n› zorlad›¤›,

yazar›n s›n›rl› bir alanda hareket etmek zorunda oldu¤ugerçe¤i aç›kça görülmektedir. Bir iki örnek d›fl›nda, flim-diye kadar kaleme al›nan biyografik romanlar›n estetikolgunluk bak›m›ndan orta seviyeyi aflmam›fl olmalar›da bu tür eserlerin iki türün, biyografinin ve roman›naras›nda bir yerde bulunmalar›ndan dolay›d›r.

Kaynak: Apayd›n, 2002: 467-467

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyografik Roman” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-

da Biyografik Roman” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-da Biyografik Roman-Beflir Ayvazo¤lu” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-da Biyografik Roman-Ayfle Kulin” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyografik Roman Modeli:Bir Bilim Adam›n›n Roman›-Mustafa ‹nan” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-da Biyografik Roman-H›fz› Topuz” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-da Biyografik Roman-Ayfle Kulin” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-da Biyografik Roman-Sad›k Yals›zuçanlar” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-da Biyografik Roman” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüz Türk Edebiyat›n-da Biyografik roman-Ayfle Kulin” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Roman kurmacaya dayal› bir tür oldu¤una göre, tarih-

sel ya da belgesel de olsa, romanda karfl›m›za ç›kan bil-

giler, nesnel olmaktan ç›km›fl, öznel bir nitelik kazan-

m›flt›r. Dolay›s›yla herhangi bir roman› bilgi edinme

amaçl› okumak do¤ru de¤ildir. Örne¤in Osmanl› devle-

tinin kuruluflu ile ilgili do¤ru tarihsel bilgileri almak için

Tar›k Bu¤ra’n›n Osmanc›k ya da Kemal Tahir’in Devlet

Ana romanlar›n› de¤il, tarih kitaplar›n› okumak gerekir.

S›ra Sizde 2

Roman yazar› ile roman› yaz›lan kifli aras›nda duygusal

bir ba¤ oluflabilir. Biyografisinden yola ç›k›lan kifli, ya-

zar›n akrabas›, ö¤retmeni, dostu veya arkadafl› ya da

hayranl›k duydu¤u biri olabilir. Bu nedenle yazar›n ele

ald›¤› kahramana nesnel bakmas›, iflledi¤i konuya elefl-

tirel gözle yaklaflmas› ya da anlat›m›nda elefltirel bir üs-

lûp kullanmas› oldukça zordur.

S›ra Sizde 3

Kitab›n çok okunmas›nda roman yazar› etkili oldu¤u

kadar, hakk›nda roman yaz›lan ünlü kifli de etkilidir.

Yazar›n merakl› bir okuyucu kitlesi oluflmuflsa, yazd›¤›

her yeni kitap sab›rs›zl›kla beklenecek ve yazd›klar› il-

giyle okunacakt›r. Öte yandan hakk›nda roman yaz›lan

kiflinin hayat› da merak edilmekte; bu kiflinin hayat›n›

roman kurgusu içinde okumak da ilgi çekici bir dene-

yim olmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Attilâ ‹lhan “Atatürkçü” bir yazard›r. Atatürk’ün düflün-

celerine, mücadeleci kiflili¤ine, özgürlük ve ba¤›ms›zl›k

tutkusuna hayrand›r. Yazd›klar›nda s›k s›k Atatürk’ü ve

Atatürk’ün düflüncelerini referans al›r. Dolay›s›yla Mus-

tafa Kemal’in biyografisini araflt›rmak ve incelemek,

Mustafa Kemal’i “Reis Pafla” ve “Gazi” s›fatlar›yla bir ro-

man kahraman› olarak ele al›p ifllemek, Attilâ ‹lhan’›n

Atatürk’e hem düflünsel hem de gönülden ba¤l›l›¤›yla

yak›ndan ilgilidir.

S›ra Sizde 5

Serbest kurgulu bir roman, bütünüyle yazar›n muhayyi-

lesinden (imgeleminden) do¤ar. Yazar›n yaflad›¤› ve

gözlemledi¤i olay ya da durumlar, kurgu yetene¤inin

elverdi¤i ölçüde yo¤rulur ve romana dönüflür. Biyogra-

fik romanda ise roman› kuracak malzeme haz›rd›r. Ro-

man, hakk›nda roman yaz›lacak kiflinin biyografisi çev-

resinde dönecektir. Bu, yazar›n hayal gücüne fazla ifl

b›rakmasa da, biyografinin d›fl›na ç›kamamak gibi bir

zorunlulu¤u da beraberinde getirir. Zengin bir muhay-

yileye sahip, kurgu yetene¤i üst düzeyde olan yazarlar

için biyografik roman, serbest kurgulu romana göre da-

ha güç olabilir. Ancak kurguda zorlanan yazarlar için

biyografik roman›n daha kolay oldu¤u söylenebilir.



Apayd›n, M. (2002). “Biyografik Roman Türünün TürkEdebiyat›ndaki Geliflimi Üzerine Baz› Dikkatler”,Hece Dergisi Türk Roman› Özel Say›s›. 65-66-67,May›s-Haziran-Temmuz.

Atay, O. (2011). Bir Bilim Adam›n›n Roman›-Musta-

fa ‹nan. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Ayvazo¤lu, B. (2001). Bozgunda Fetih Rüyas›. ‹stan-

bul: Kabalc› Yay›nevi.Gülecek, B. (2007). “Biyografik Roman Türü Üzerine

Bir Çal›flma”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fa-

kültesi Bahar Dönemi, 1950 Sonras› Türk Ede-

biyat› Dönem Ödevi. Ankara.Gündüz, O. (2009). “Cumhuriyet Dönemi Türk Roma-

n›”, Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›. Editör: R.Kork-maz, 5.Bask›, Ankara: Grafiker Yay›nlar›.

‹lhan, A. (2005). Gazi Pafla. ‹stanbul: Türkiye ‹fl Banka-s› Yay›nlar›.

‹slam, A. (2001). “Biyografi ‹le Roman Aras›nda Ad›: Ay-lin”, Türkbilig. 2.

Kafao¤lu-Büke, A. (2011). “Aflklar, Ac›lar, Tutkular”, Ra-

dikal Kitap. 3 May›sKulin, A. (2010). Füreya. 3. Bask›, ‹stanbul: Everest Ya-

y›nlar›.Lekesiz, Ömer. (2002). “Osmanl›’dan Bugüne Popüler

Romanlar”, Hece Dergisi Türk Roman› Özel Say›-

s›. 65-66-67, May›s-Haziran-Temmuz.Menekfle, O. B. (Mart 2000). “Gerçek, Kurmaca ve Ro-

man Biyografiler: Julian Barnes’›n Flaubert’in Papa-¤an› ve Peter Ackroyd’›n Dickens’›”, Türk Dili. 571.

Peyami Safa. (1979). “Roman ve Biyografi”, Sanat Ede-

biyat Tenkit. 4.Bask›, ‹stanbul: Ötüken Neflriyat.Scheuer, H. (1992). “70’li Y›llar›n Biyografik Romanlar›

Sanat ve Bilim”, Gündo¤an Edebiyat. 2, Bahar.Yals›zuçanlar, S. (2008). Anka. ‹stanbul: Timafl Yay›nlar›.Y›lmaz, E. (2004). “Gezgin: Ça¤dafl Menk›be”, yenisa-

fak.com.tr/arsiv/2004/ekim/24/kultur.html

Y›lmaz, M. (2004). “Bir Modern Masal: Yals›zuçuçan-lar’›n Gezgin’i”, (zaman.com.tr; 21 Kas›m;

www.radikal.com.tr, 3 Aral›k).

Aktafl, fi. (1992). “Cumhuriyet Devri Türk Edebiyat›”.Türk Dünyas› El Kitab›. 3. Ankara: TKAE Yay›nlar›.

Belge, M. (1994). Edebiyat Üstüne Yaz›lar, ‹stanbul:Yap› Kredi Yay›nlar›.

Dürder, B. (1971). Roman Anlay›fl›. ‹stanbul: RemziKitabevi.

Hece (Türk Roman› Özel Say›s›) (2002). 65/66/67,May›s-Haziran-Temmuz.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ça¤dafl Türk roman›ndaki geliflmeleri, aç›l›mlar› ve önemli romanc›lar› de-¤erlendirebilecekTürk roman›n›n modernleflmesi yolunda öncülük eden romanc›lar› ve önem-li eserlerini listeleyebilecek,Ça¤dafl Türk roman›nda modern, fantastik, bilim-kurgu, polisiye ve post-mo-dern e¤ilimleri ve aralar›ndaki farkl›l›klar› ay›rt edebilecek, Ça¤dafl Türk roman›n›n bulundu¤u yeri ve günümüz romanc›lar›n› saptaya-bilecek,Ça¤dafl roman ak›mlar›n›n ay›r›c› özelliklerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ça¤dafl Türk roman›• Modern romanlar• Fantastik romanlar

• Bilim-kurgu romanlar• Ça¤dafl roman ak›mlar›• Polisiye romanlar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

N


• ÇA⁄DAfi TÜRK ROMANINDAYEN‹ AÇILIMLAR, YEN‹ SÖYLEMLER

• MODERNLEfiME YOLUNDA YEN‹ADIMLAR YA DA ÖNCÜLER

• MODERN, FANTAST‹K VE POST-MODERN E⁄‹L‹MLER

• YEN‹ ARAYIfiLAR: FANTAST‹K,B‹L‹M-KURGU, POL‹S‹YEROMANLAR

• GENÇ KUfiAK ROMANCILAR YADA 2000 SONRASI ROMANCILARI

• SONUÇ

Modern Söylem ve1980 Sonras› TürkRoman›


ÇA⁄DAfi TÜRK ROMANINDA YEN‹ AÇILIMLAR, YEN‹SÖYLEMLER

Köy-Kasaban›n Dar Çevresinden Büyük Kentin Genifl Mekânlar›na ya da Zamana, Mekâna ve ‹nsana Aç›lmaSanayileflmenin ön plana ç›kt›¤›, uygarl›k ürünlerinin yayg›nlaflt›¤› 1970’li y›llardaköy roman›nda bir durgunluk görülür. Bu tür romanlardan bunalan kimi yazarlar,yeniden ayd›n problemi çevresinde kent insan›n›n sorunlar›na yönelirler. Bir elefl-tirmenimiz köy roman›n›n ölümünü ileri, ak›lc› ve toplumcu görüfllere dayanma-yan ‘Türkiye’nin sanayi öncesi dönemine ait anlay›fl ve düflüncelerin ölümü’nebenzetirken (Gevgilli, 1972); yaz›lar›nda toplumcu gerçekçi çizgiyi benimsemifl gö-rünen Fethi Naci “Romanlar, Köyler, ‹nsanlar” adl› yaz›s›nda köy roman›n›n gide-rek tekdüze bir hâl al›fl›ndan flöyle yak›n›r:

“Köy üstüne roman yazanlar›m›z›n ço¤u, toprak konusuna, tar›m konusuna el at-

may›, roman yazmak için yeterli san›yorlar. Örne¤in bir köyün su sorununu ortaya

koymak, ya da bir baflka köye traktör giriflini anlatmak bafll›ca kayg›lar› oluyor.

Okuyun bu romanc›larla yap›lan konuflmalar›, hep birtak›m sorunlara de¤inmek-

ten, birtak›m gerçekleri göstermekten söz ederler; pek rastlayamazs›n›z birtak›m in-

sanlar› anlatmak için roman yazd›¤›n› söyleyene. Bence köyden söz açan romanla-

r›n b›kk›nl›k verme¤e bafllamas›n›n nedenini burada aramak gerek. Bu anlay›fltaki

romanc›lar›m›z, roman›n e¤itici görevini yanl›fl anl›yorlar, diyorum. Roman›n e¤i-

tici görevi, insans›z bir toplum gerçe¤ini anlatmak de¤il, bu gerçek içindeki insan›n

bu gerçekle karfl›l›kl› iliflkilerini, bu iliflkilerin belirledi¤i davran›fllar›n›, bu iliflkilerin

biçim verdi¤i bilincini, bu bilinçle toplumsal iliflkileri de¤ifltirme çabas›n› anlatmak

olsa gerek. Çünkü yaln›z toplum gerçe¤i olarak köyleri anlatmak, köylerin bozuk dü-

zenini ortaya koymak, bilim adamlar›m›za düflen bir ifltir.” (Kalpakç›o¤lu, 1963).

Yeni aç›l›mlara aç›k olan genç kuflak romanc›lar, 1960’l› y›llardan bafllayarakayd›n problemi çevresinde ve büyük kentin sorunlar› aras›nda ezilen Türk entelek-tüelinin bunal›mlar›n›, zamanla hesaplaflmas›n› konu alan romanlara yönelirler. Birönceki kuflaktan toplumdaki sosyal dengesizlikleri gündeme getiren romanc›lar›,yeni kuflaktan modern roman tekniklerini eserlerinde uygulayan ve toplumsal so-runlardan bireysel sorunlara geçen romanc›lar izler. Bu romanc›lar aras›nda dö-nem ayd›n›n›n içinde bulundu¤u yaln›zl›¤›, korkular›, çeliflkileri iflleyen Hikmet

Modern Söylem ve 1980Sonras› Türk Roman›

Erhan Bener (Acemiler, Lofl Ayna, Ara Kap› ilk yay›mlan›fl› Kedi ve Ölüm ad›yla,Baharla Gelen, Yaln›zlar/ilk yay›mlan›fl› Gordium ad›yla, Bir Büyük Bürokrat›nRoman›, Elifin Öyküsü, Macellos da Vinci’nin Ak›l almaz Serüvenleri, Böcek, BirÖlü Deniz, Sisli Yaz, Ortadakiler, Tekilleflme, Anafor, Köleler ve Tutkular), ayd›n-daki yaln›zl›k ac›lar›n› iflleyen Ferit Edgü (Kimse, O), bütün romanlar›n›n konusu-nu 50’li 60’l› y›llar›n Beyo¤lu hayat›ndan alan ve bu mekânda yaflanan renkli vecanl› hayat› an› tad›nda öykülefltiren Demir Özlü (Bir Uzun Sonbahar, Bir KüçükBurjuvan›n Gençlik Y›llar›, Bir Beyo¤lu Düflü, Bir Yaz Mevsimi Romans›, Tatl› BirEylül, ‹thaka’ya Yolculuk, Amerika 1954, Dalgalar).. gibi romanc›lar dikkati çekenadlard›r.

Konular›n› Do¤u-Bat› çat›flmas› içinde yurt d›fl›na çal›flmaya giden/göç eden ifl-çilerin/göçmenlerin yaflamlar›ndan alan Bekir Y›ld›z (Türkler Almanya’da, Al-man Ekme¤i/Demir Bebek, Darbe), Gülten Day›o¤lu (Dönmeyenler), Tar›k Dur-sun K. (Ba¤r›yan›k Ömer ile Güzel Zeynep), Adalet A¤ao¤lu (Fikrimin ‹nce Gü-lü), Dursun Akçam (Almanya’n›n Zencileri, Almanya’n›n Üvey Çocuklar›/belge-sel) Zülfü Livaneli (Arafat’ta Bir Çocuk/Dönemeyenler), Yüksel Pazarkaya(Oturma ‹zni), Abbas Sayar (Dik Bay›r), Necati Tosuner (Sanc› Sanc›), TekinSönmez (Yeryüzü Gurbeti), Nevzat Üstün (Alamanya Beyleri), Günay Dal (‹flSürgünleri, E5, Yanl›fl Cennetin Kufllar›), Hasan Kay›han (Gurbet Ölümleri,Köln’de Bir K›z), R›za Hekim (Alpler Geçit Vermiyor, Uzak Yuvada Bahar), GülTuran (Gülün Dikeni), Özdemir Baflargan (Gurbet Sofras›), Fethi Savaflç› (Al-manlar Bizi Sevmezdi), Renan Demirkan (Sakall› Kad›n), Mustafa Akgün(Menh’ten Münih’e, Köln Diye Bir Yer, Sat› Gelinin Türküsü), Ali Erkan Kavakl›(Alman Doktor, Baflkald›r›yorum)... romanlar›nda bu insanlar›n yaflad›klar› olum-suz flartlar›, gurbet duygusunu, konuk olarak bulunduklar› ülkelerin insanlar› tara-f›ndan afla¤›lanmalar›n›, ülkelerinde ‘gurbetçi’, ‘almanc›’ gibi yak›flt›rma adlarlaküçümsenmelerini ifllediler. Ne var ki bu yazarlar›n büyük bir bölümünün bafllan-g›çta insanc›l ve evrensel de¤erlerle yaklaflt›klar› Bat›’ya ve Bat›l›lara olan iyimserve hayranl›k dolu düflünceleri, tan›k olduklar› ulusalc› tav›r ve dinsel ba¤nazl›klarsonunda düfl k›r›kl›¤›na dönüfltü (Miyaso¤lu, 2000: 75-76).

1970’li y›llardan sonra köy roman›n›n kentli okurlar aras›nda ilgi görmesinin sebeplerine olabilir?

Konular›n› tutukevlerindeki tutuklular›n yaflam öykülerinden alan Kerim Kor-can (Linç, ‹daml›klar) gözleme dayal› romanlar yazarken, Mehmet Kemal Kur-flunluo¤lu biyografik hüviyetli Sürgün Alay›’nda tafl›d›¤› sosyalist düflüncelerin-den dolay› askerli¤ini çavufl olarak yapan kahraman›n›n kiflili¤inde elefltirilerinidevlete ve sa¤ güçlere yöneltir, ayn› zamanda ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›ndaki dev-let politikalar›n› elefltirir. Yaman Koray (Deniz A¤ac›, Gelintafl›, Mola, S›¤›rc›klar,Büyük Orfoz), romanlar›nda leitmotiv, iç monolog gibi yeni anlat›m teknikleriniuygulayan ve yeni bir zaman kurgusu deneyen Emine Ifl›nsu Öksüz (→),(* (→)iflaretli olanlar hakk›nda baflka ünitelerde ya da ayr› bir bafll›k alt›nda ayr›nt›l›bilgi verildi¤i/verilece¤i için burada sadece adlar›n› anmakla yetindik.) vars›ll›k-yoksulluk, fabrikatör-iflçi gibi s›n›f çat›flmas›na dayal› romanlar›yla Y›lmaz Güney(Boynu Bükük Öldüler), Burhan Günel (Ökçe, Umut Zaman›, Ac›n›n Askerleri, OGüzel Kad›n›n Çocuklar›), kent insan›n›n sorunlar›n› ve iç çat›flmalar›n› iflleyen ‹n-ci Aral (→), Selim ‹leri (→), Güven Turan (Dalyan, Yaln›z m›s›n, So¤uk Tüy-lü Mart›) izler. 1960 sonras› Türkiye’de yaflanan sosyal olaylar› ve toplumsal çat›fl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

malar› farkl› bak›fl aç›lar›ndan ele alan Lütfi Kaleli (Haflhafl), Y›lmaz ‹ncesu(Doktor Cemil), Necmi Onur (Arap Abdo, Kad›nlar Daha Çok Sever), MehmetDavaz (Mevsimler), Ömer Polat (Mahmudo ile Hazel), Mehmet Selahattin (Kay-bolan Dünya), Mustafa Miyaso¤lu (→), Yahya Akengin (→), Duygu Ase-na(→), Ayla Kutlu (→); Y›ld›r›m Keskin (Bir Gecenin Beyli¤i, Ölümü BekleyenKent/1997 Orhan Kemal roman ödülü); ironik anlat›m›yla ve yaratt›¤› Donkiflotva-ri kiflileriyle toplumdaki kirlili¤i elefltiren Tahsin Yücel (Mutfak Ç›kmaz›, Pey-gamberin Son Befl Günü, B›y›k Söylencesi, Vatandafl); tüm romanlar›nda ulusçusöyleme gösterdi¤i afl›r› tepkiyle dikkati çeken ve sosyal, siyasal olaylar› insanc›lbir yaklafl›mla ve ironik bir üslupla irdeleyen Çetin Altan (Büyük Gözalt›, BirAvuç Gökyüzü, Viski, Küçük Bahçe, R›za Bey’in Polisiye Öyküleri, Uçuk), do¤ufl-tan sorunlu kiflileriyle psikanaliz yöntemini romana uyarlayan Yusuf At›lgan (→),yeni anlat›m teknikleriyle modern/post-modern anlat›m yönteminin yolunu açanO¤uz Atay (→), Kurtulufl Savafl›’n› ulusalc› söylemle ve an› tad›nda romanlaflt›ran‹lhan Selçuk (Yüzbafl› Selahaddin’in Roman› I-II); sosyal konular› toplumcu-ger-çekçi bak›fl aç›s›yla irdeleyen ve politik elefltiri türü romanlar yazan Sevgi Soysal,Ömer Faruk Toprak (Tuz ve Ekmek, Karfl› Pencere), politik yergi ve gülmece ro-manlar›yla ünlenen Oktay Verel (Kuklalar, fiimdi Tasa Anayasa, Maksat VatanKurtulsun, Arslan Gibi Eflekler, fieytan Ma¤aras›), kad›n›n üzerindeki sosyal bask›-lar› ve kad›n›n ba¤›ms›z olabilmek için yapt›¤› mücadeleleri temel izlek olarak ifl-leyen Ulviye Alpay (Ben Sevilmeye De¤erim), Aysel Özak›n (Aln›mda Mavi Kufl-lar/1979 Madaral› Roman Ödülü, Genç K›z ve Ölüm), çocuk romanlar› d›fl›ndayazd›¤› eserlerinde kara mizah›n özgün örneklerini sunan Sulhi Dölek (Korugan,geç Bafllayan Yarg›lama, Küçük Günahlar Soka¤›, Kirac›, Truva Kat›r›) ve Muzaf-fer ‹zgü (Gecekondu, ‹lyas Efendi, Halo Day›), Hasan K›yafet (Gominis ‹mam,Bafllayan Kavga, ‹nsan Yokuflu), Selçuk Baran (Bir Solgun Adam, Bozk›r Çiçek-leri, Güz Gelmeden), ‹rfan Yalç›n (Genelevde Yas, Pansiyonda Huzur, Fareyi Öl-dürmek, Ölümün A¤z›/1980 TDK Roman Ödülü), Güney Dal (Aflk ve Boks ya daSabri Mahir’in Ring K›y›s› Akflamlar›, Küçük <g> Ad›nda Biri), Afflar Timuçin(Yar›na Bafllamak, Gece Gelen Eski Dost, K›y›lar Durunca) öne ç›kan adlard›r.

Bu dönem romanc›lar› aras›nda roman› birikimlerini okurla paylaflma arac› ola-rak gören, daha çok iyi niyetle, toplumsal sorunlara kendince çözüm getirmek is-teyen, entelektüel taraf› a¤›r basan romanc›lar da vard›r. Bunlar aras›nda Fikri Se-zer (Yasak ‹liflkiler), Çetin Öner (Da¤lara Yaz›l›d›r), Alev Alatl›, (→); kad›n so-runlar›n› gündeme tafl›yan Duygu Asena (→), Feyza Hepçilingirler (→); ede-biyat› ideolojik ve politik söylemlerden uzaklaflt›rarak hiciv yoluyla bizdeki abart›-l› de¤erleri, “tek yol”culu¤u ve özümsenmemifl bat›l›laflmay› irdeleyen Ahmet Al-tan (Dört Mevsim Sonbahar, Sudaki ‹z, Yaln›zl›¤›n Özel Tarihi, Tehlikeli Masallar,Aldatmak), Do¤u-Bat› çat›flmas› içinde yanl›fl bat›l›laflmay› elefltiren Necip Faz›lK›sakürek (Aynadaki Yalan), Emre Kongar (Hocaefendi’nin Sandukas›), Bar-las Özar›kça (Ters Adam) öne ç›kan adlard›r.

1960’l› y›llardan sonra Türk roman›nda konu çeflitlili¤i bak›m›ndan art›fl görülmesinin te-mel nedenleri nelerdir?

Bu adlar aras›nda öykü ve romanlar›nda ele ald›¤› konu, iflledi¤i temel izleklerve anlat›m teknikleri bak›m›ndan kendinden söz ettiren Selim ‹leri, Alev Alatl›,Feyza Hepçilingirler ve Duygu Asena’n›n romanc›l›klar› üzerinde k›saca durmakistiyoruz.

1839. Ünite - Modern Söy lem ve 1980 Sonras› Türk Roman›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Konular›n› daha çok yak›n çevresinden ve gözlemlerinden alan, toplumdaki s›-ra d›fl› yaflay›fllar› iflleyen ve bu iliflkileri aflk potas›nda eriterek yo¤uran bir roman-c› kimli¤iyle okurun karfl›s›na ç›kan Selim ‹leri (d. 1949), ilk roman› Destan Gönül-ler’den bafllayarak gittikçe zenginleflen izlekleriyle ve s›ra d›fl› aflklar› konu edinenromanlar›yla dikkati çekmektedir. Selim ‹leri, Ölünceye Kadar Seninim roman›ndaSüha Rikkat adl› bir kad›n›n yaflam›na giren iki erkek ile olan birlikteli¤i ve ayr›l›knedenlerini sorgular. Birincisinde ç›kar ve vars›ll›k, ikincisinde ise insanlar› kiflilik-leri ve bireysel e¤ilimleri yüzünden d›fllayan ve onu intihara götüren toplumsal de-¤erler ön plandad›r. ‹leri, asli kifli ayn› zamanda baflar›l› bir romanc› olan Süha’n›niç dünyas›n› okura açarken bilinç ak›fl› tekni¤ini baflar›l› bir flekilde kullanm›flt›r.

‹leri’nin genifl yank› uyand›ran ve olumlu olumsuz pek çok elefltiriyi üzerineçeken son roman› Yar›n Yapayaln›z’da yine s›ra d›fl› bir aflk› ifllemektedir. Yafla-m›n›n ikinci bahar›n› yaflayan Handan Sarp adl› bir soprano ile kad›n terzisinde ça-l›flan ve henüz gençli¤inin bahar›nda olan Elem adl› bir genç k›z›n aras›ndaki tut-kulu ve hüzünlü aflk› üzerine kurulan roman, kaba bir cinsellik d›fl›nda genel ola-rak aflk›n verdi¤i ac›lar üzerine kurulmufl. Birbirine z›t ve farkl› kültürel ortamlar-da yetifltikleri için hem sosyal ve s›n›fsal hem de önemli yafl fark› bulunan iki ka-d›n› aflk›n potas›nda bir araya getirir ve farkl›l›klar› bu potada eriterek ç›kar oku-run karfl›s›na. Toplumda sayg›n bir yere sahip olan kahraman›n kalabal›klar içindebile yaln›z oldu¤unu, sürekli toplum bask›s›yla karfl› karfl›ya kald›¤› için ac›larladolu aflk›n› ve duygular›n› gizlemek zorunda kald›¤›n› söyleyen Selim ‹leri, bu ro-man› yazarken tan›d›¤› kad›nlardan ve yine kad›n duygular›n› baflar›yla anlatan ya-zarlardan yararland›¤›n›, hata yapmamak için olay örgüsünü ve kiflilerinin duygu-lar›n›n aç›l›m›nda azami özen gösterdi¤ini söyler. Bu itibarla roman, al›fl›lm›fl›n d›-fl›nda bir anlat›m tekni¤ine sahip. Olay, olgun yafllarda bulunan Handan Sarp adl›ünlü bir sopranonun Selim ‹leri’yi aray›p yaflad›klar›n› romanlaflt›rmas›n› istemesiy-le bafllar. Böyle bir kurgu ile Selim ‹leri hem roman›n› hem de bu roman›n oluflumevrelerini eflzamanl› yürüterek roman›na gerçeklik duygusu katmay› baflar›r. Bubaflar›da yazar›n bafl kiflisinin duygu dünyas›n› ve birtak›m açmazlar›n› yans›t›rkenbilinç ak›fl› tekni¤ini kusursuz denecek ölçüde kullanmas›n›n büyük pay› oldu¤ukesin. ‹leri’nin ad› an›lanlar d›fl›ndaki romanlar› Her Gece Bodrum (TDK RomanÖdülü), Ölüm ‹liflkileri, Cehennem Kraliçesi, Bir Akflam Alacas›, Yaflarken ve Ölür-ken, Ölünceye Kadar Seninim, Yalanc› fiafak, Saz Caz Dü¤ün Varyete, GramofonHâlâ Çal›yor, Cemil fievket Bey, Aynal› Dolaba ‹ki El Revolver, Hepsi Alev, Uzak,Hep Uzak, K›r›k Deniz Kabuklar›, Bu Yaz Ayr›l›¤›n ‹lk Yaz› Olacak, Her Yaln›zl›kGibi, Solmaz Han›m, Kimsesiz Okurlar ‹çin, Mavi Kanatlar›nla Yaln›z Benim Ol-sayd›n, Kafes adlar›n› tafl›maktad›r.

Selim ‹leri’nin romanlar›n› anlat›m tekni¤i bak›m›ndan farkl› k›lan hususlar nelerdir?

Alev Alatl› (d.1944), K›br›s’ta bafllay›p Yunanistan’da son bulan K›br›s’l› iki ki-flinin Eleni ile Arif Tahsin’in evlilik serüvenini anlatt›¤› ilk roman› Yaseminler Tü-ter mi Hâlâ?’dan sonra kaleme ald›¤› Or’da Kimse Var m›? genel bafll›¤› alt›nda ya-y›mlanan dörtlemesinde yerleflmifl de¤erler ile ayd›n›n çat›flmas›n› ifller. Viva LaMuerte! Ad›n› tafl›yan dörtlünün ilk kitab›nda ç›kar iliflkilerinin egemen oldu¤ukendi de¤erlerine yabanc›laflm›fl, bir toplumda harcanan bir ayd›n›n, Günay Ro-doplu’nun öyküsünü; Nuke′ Türkiye! ad›n› tafl›yan ikinci kitapta, Türk ayd›n›n›n sa-dece kendi toplumunun ba¤nazl›¤›na de¤il, Bat›’n›n fliddetle sonuçlanan sömürüdüzenine karfl› da amans›z bir mücadele verdi¤ini; cehaletin sadece bizim toplu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

mumuza özgü olmad›¤›n›, Türk ayd›n›n›n, Bat›’n›n hemen her zaman fliddetle so-nuçlanan kendini be¤enmiflli¤i ile de u¤raflmak zorunda kald›¤›n› anlat›r. Cehale-tin kol gezdi¤i bir toplumda bilgili ve sorgulay›c› olanlar›n gö¤üslemek zorunda ol-duklar› tehlikeler s›ralan›rken bilginin, bilgili olman›n ayn› zamanda birtak›m so-rumluluklar da yükledi¤ine dikkat çekilir. Dizinin üçüncü kitab› Valla Kurda Ye-dirdin Beni’de, Türk solunun Kürt sorununa bak›fl›n› genifl bir perspektiften irde-lerken, sorunun temelinde yatan yoksullu¤a, gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤e, y›l-lard›r istihdam sorununu çözememifl yanl›fl devlet politikalar›na ve Do¤u insan›n›nyaln›z ve korumas›z b›rak›lmas›na ba¤lar. Romandaki flu cümle yazar›n vermek is-tedi¤i mesaj› özetler gibidir: “O¤ul bu muydu sad›kl›¤›n! Valla, yedirdin kurda be-ni!” Alatl› dizinin son kitab› O.K. Musti Türkiye Tamamd›r’da ise okuru, uçlar› em-peryalist güçlere kadar uzanan genifl bir perspektiften inceledi¤i üçüncü ciltte an-latt›klar›n›n sonuçlar› ve gelinen nokta üzerinde düflündürür.

Alatl›’n›n iki cilt halinde yay›mlanan ütopik karakterli son roman› Schrödin-ger’in Kedisi’nde kendilerine Onar›mc›lar ad›n› veren bir avuç insan›n gezegeni-mizde Kutsal Koalisyon’un d›fl›nda kalarak, hatta karfl› ç›karak verdikleri yaflam sa-vafl›n› anlat›r. Roman›n olay örgüsü 2010/2012 y›llar›nda “yitirilmifl bir ülke”nin,Türkiye’nin parçalara bölünmüfl bir dönemine oturtulur. Onar›mc›lar, Kara Kalpak-l› Adam’›n önderli¤inde Turnalar’›n ve Seher Y›ld›z›’n›n k›lavuzlu¤unda da¤lara ç›-karlar. Yazar simgesel bir anlat›mla asl›nda de¤iflen Türkiye’ye ve Türkiye’ninCumhuriyetten sonraki sosyal ve politik de¤iflmelerine göndermelerde bulunur.

Alatl›, küreselleflen yeni dünya düzeninin tüm insanl›¤› felâkete sürükledi¤i te-mel düflüncesini öne ç›kard›¤› roman›nda kuantum fizi¤inin temelini oluflturanSchrödinger’in Kedisi deneyinden yola ç›karak bir anti-ütopya kurmaya çal›flm›fl-t›r. Bu ütopyada insanlar, kendilerine güvendikleri ve kendi öz kaynaklar›n› hare-kete geçirdikleri zaman gezegenimize hâkim olan yüce Pir tarikat›n›n d›fl›nda ka-larak da kimli¤ini koruyabileceklerini ve mucizeler gerçeklefltirebileceklerini ale-gorik bir anlat›mla dikkatlere sunar. Rüya’da ise Kara Kalpakl› Adam’›n önderli¤in-de ve k›lavuzlu¤unda bir avuç insan, kendine güvenini kaybetmifl eski Türkiye’ninküllerinden ideal bir toplum ç›kar›r ve aksi durumda Türk toplumunun dönüflü ol-mayan bir yolda onar›lmas› imkâns›z bir bedel ödeyece¤ine vurgu yapar.

Alev Alatl›’n›n kahramanlar›n›n ortak özellikleri nelerdir?

80’li y›llarda yazd›¤› Kad›n›n Ad› Yok ve Kahramanlar Hep Erkek gibi roman-lar›nda kad›n sorunlar›na feminist bir kad›n›n bak›fl aç›s›ndan yaklaflan DuyguAsena (1946-2006), son roman› Paramparça’da bu sefer kad›n gözüyle erkekdünyas›n› aralar. Taflra cinselli¤inin yasakl› alanlar›n› romana tafl›rken, kiflilerininac›lar›n›, bast›r›lm›fl duygular›n› röportaj tekni¤iyle romanlaflt›r›r.

Asena gibi kad›nlar›n sorunlar›n› farkl› bir bak›fl aç›s›ndan ele alan Feyza Hep-çilingirler (d.1948), Tanr› Kad›n roman›nda, bir yandan özverili yaflam› içindekad›n› yüceltirken, bir yandan da toplumun ona biçti¤i de¤eri sorgular. Romandavurgulanan “Her kad›n biraz tanr›d›r.” yarg›s›ndan hareketle kad›n›n toplumdakiyerini belirleyen roman, kad›n›n bu yönünü sadece bedeninde yaflatt›¤› canl›ya ka-n›yla can›yla hayat verdi¤i için de¤il, “yaflam›n her alan›nda alçakgönüllü birüretkenlikle yarat›c›l›¤›n› sürdürdü¤ü, beslemek, büyütmek gibi tanr› niteliklerini,bunlarla övünmeyi akl›na bile getirmeden tafl›d›¤› için de.” yüceltilmeye de¤erbulur. 12 Mart döneminin fon olarak kullan›ld›¤› bu romanda merkezde Ayfle adl›kahraman olmak üzere onun serüvenine kat›lan iki kad›n›n (Zehra ve Sacide) öy-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

küleriyle birlikte yollar›n›n bir noktada buluflmas›, kendilerini aldatan erke¤in kifli-li¤inde kad›nl›¤›n sorgulanmas› yazar›n›n özgür ve ustaca anlat›m›yla dikkatleresunulmaktad›r.

Bu sayd›klar›m›za kiflilerini dinsel ve etnik kimli¤ine bakmadan insanc›l yakla-fl›mla ele alan ve kad›n sorunlar›n› gündeme tafl›yarak kad›n›n toplumdaki yerinibelirlemeye çal›flan Nezihe Meriç (Korsan Ç›kmaz›, Alagün Çocuklar›/Alacace-ren ad›yla, Bofllukta Mavi), gibi romanc›lar yan›nda toplumsal yergiye dayal›, iro-ni ile mizah› birlefltiren Dört Köfleli Üçgen adl› tek roman› ile Salah Birsel, e¤itimsorununa ironik bir üslupla yaklaflan ve yerleflik düzeni elefltirdi¤i Hababam S›n›-f› ile ç›k›fl yapt›ktan sonra biyografik-an› hüviyetli romanlara yönelen R›fat Ilgaz,(Karartma Geceleri, Karadenizin K›y›c›¤›nda, Sar› Yazma, Y›ld›z Karayel) dikkatçeken romanc›lard›r.

Edebiyat›n baflka alanlar›nda ünlendikleri halde roman› deneyenler, her dö-nemde oldu¤u gibi bu dönemde de bir iki roman denemeleriyle bir y›ld›z gibi par-lay›p sönerler. Bunlar aras›nda Marksist/sosyalist bak›fl aç›s›ndan kentin sorunlar›n›ve kent insan›n›n yaln›zl›¤›n›, yaflad›klar› dönemin sosyal sorunlar›n› ve toplumsalolaylar› ana izlek olarak iflleyen romanc›lardan Muzaffer Buyrukçu (GürültülüBirkaç Saat, Bir Olay›n Bafllang›c›), fievket Süreyya Aydemir (Toprak Uyan›rsa),Naz›m Hikmet (Yeflil Elmalar, Yaflamak Güzel fiey Be Kardeflim), Necip Alsan(Onlar Ermifl Murad›na), Kemal Kandafl (Kat›la Kat›la Gülen Kalimkos), BehzatAy (Dor Ali, Sis ‹çinde), Kemal Bekir Özmanav (Yabanc›lar, Kaçaklar), BurhanArpad (Aln›mdaki B›çak Yaras›), Aysel Alpsal (Alaca Karanl›k), Kürt sorununusol bir söylemle ele alan Demirtafl Ceyhun (Asya).. gibi adlar› sayabiliriz.

MODERNLEfiME YOLUNDA YEN‹ ADIMLAR YA DAÖNCÜLER1970’li y›llar, roman›m›z için yeni aç›l›mlar›n da bafllang›c› say›l›r. Ancak topyekünbir baflar›dan söz etmek de abart›l› bir iddia olur. Birkaç ad d›fl›nda, Türk roman›nicelik bak›m›ndan gözle görülür bir art›fl göstermesine ra¤men, nitelik bak›m›n-dan bir düflüflü yaflar. Bunda medyan›n sa¤lad›¤› imkânlar›n ve cilal› imaj ad›n›verdi¤imiz reklâm›n da önemli etkileri oldu¤u kesindir. Bir gazete röportajc›l›¤›n›nkolayl›¤›nda, daha çok güncele, post-moderniteye ve özümsenmemifl güncel olay-lara yönelik magazinel e¤ilimler, birer y›ld›z gibi parlay›p sönerler. Birbirine yak›n,gazete haberleriyle desteklenen konular, okuru bilgilendirmek, onda yeni ufuklaraçmak yerine, derinli¤i olmayan, hep kolayc›l›¤› benimseyen, üslup ve teknik en-diflesinden yoksun içerikleriyle yar› gazeteci, yar› araflt›rmac› yazarlar›n etkinlik veilgi alanlar›n› geniflletmekten öte fazla bir ifle yaramaz. Ne ki tüm bu olumsuzluk-lara ra¤men bu dönemde uygulad›klar› farkl› ve yeni anlat›m tekniklerle roman›-m›za soluk ald›ran kendilerinden sonraki kuflak üzerinde etkili olan romanc›lar davard›r. Bu bafll›k alt›nda özellikle O¤uz Atay ve Yusuf At›lgan’dan söz etmek ye-rinde olacakt›r.

70’li y›llar›n roman› O¤uz Atay, Yusuf At›lgan gibi birkaç ad çevresinde küme-lenir. Bu adlardan Ça¤dafl Türk Roman› içinde önemli bir yere sahip olan O¤uzAtay (1934-1977), Tutunamayanlar roman› ile k›sa zamanda dikkatleri üzerindetoplamay› baflar›r. Tutunamayanlar, ele ald›¤› konu, konuyu iflleyifl tarz› ve iç mo-nolog, bilinç ak›fl›, al›nt› gibi yeni anlat›m tekniklerini kullanmas› bak›m›ndan Tan-p›nar’›n izini süren bir romand›r. Atay, roman›nda, birtak›m dinsel ve mitolojik mi-toslardan da yararlanarak yerleflik düzenin de¤er yarg›lar›yla, zevkleriyle, yaflamabiçimiyle uzlaflamayan, topluma yabanc›laflm›fl insanlar›n yaflam›n› anlat›r. Amac›,


içinden ç›kt›klar› topluma yabanc›, her fleyi ideolojik söylemle çözümlemeye çal›-flan yar› ayd›nlarla alay etmektir. Atay, bu kadar›yla yetinmez, üst kurmaca tekni-¤ini kullanarak, kokuflmufl olarak niteledi¤i, yerleflik düzenin tüm de¤er yarg›lar›-n› sarsar. Berna Moran’›n söyleyifliyle Tutunamayanlar, bu özellikleriyle birbirinez›t dünya görüfllerine sahip iki zümrenin, “tutunanlar”la “tutunamayanlar”›n (Mo-ran 1991: 196) roman›d›r.

‹ç içe üç çerçeve olay çevresinde flekillenen kiflilerinden Turgut Özben’in Tu-tunamayanlar ad›ndaki roman›n›n bas›m serüveni üzerine kurulan romanda bi-rinci olay zinciri asli kifli Turgut Özben’e, ikincisi Turgut Özben’in roman›nda öy-küsü verilen Selim Ifl›k’a, üçüncüsü ise roman›n bas›m› ile u¤raflan gazeteciye ait-tir. Roman, Turgut Özben’in bir gezi s›ras›nda tan›flt›¤› ve sonradan adresine pos-talayaca¤› roman› için gazetecinin yazd›¤› önsözle bafllar, Turgut Özben’in bas›m›için romana ilifltirilmifl mektubuyla sona erer. Görülüyor ki Atay, romanda al›fl›lm›-fl›n z›dd›na çok farkl› bir yöntem denemifl, esere konu olan roman›n yaz›m ve ba-s›m aflamalar›n› da vermekle, post-modern roman›n da yolunu açm›flt›r. Bu yön-tem y›llar sonra Orhan Pamuk, P›nar Kür... gibi romanc›lar taraf›ndan yenidendenenecektir.

1970’li y›llarda Türk roman›nda öncülük görevi üstlenen romanc›lar kimlerdir? Onlar›öncekilerden farkl› k›lan nedir?

70’li y›llar›n bafllar›nda aray›fl içinde olan Türk roman›nda O¤uz Atay d›fl›ndabirkaç ad dikkati çeker. Nezihe Meriç Korsan Ç›kmaz›’nda, Sevgi Soysal fiafak’tayaflanan zaman› bir güne s›k›flt›r›rarak iç gözleme yönelmekle önemli bir ad›matarken; Yusuf At›lgan, Adalet A¤ao¤lu romanlar›nda bilinç ak›fl› anlat›m tekni¤inibenimseyerek d›fl gözlemci anlat›c›n›n fonksiyonunu asgari düzeyi indirirler. Ayn›flekilde Erdal Öz (Odalarda), Tahsin Yücel (Mutfak Ç›kmaz›) bilinç ak›fl› ve içgözlem yoluyla roman kiflilerinin bunalt›l› ruh dünyalar›n› baflar›yla sergilerler (Ko-rat 1998:323).

1960 sonras› Türk roman›nda modern anlat›m teknikleri, ruhbilimsel ve bireyiniç dünyas›na yönelik konular› ile dikkati çeken romanc›lardan biri de Yusuf At›l-gan (1921-1989)’d›r. ‹lk roman› Aylak Adam’da (1957-58 Yunus Nadi Roman Ar-ma¤an› ‹kincilik ödülü) babadan kalan miras› aylakça harcayan ve zaman›n› erkenyaflta ölen annesinin ve onun yerini alan teyzesinin benzerini aramakla geçiren C.adl› kiflisinin ruhsal durumunu ifller. C.nin tüm yaflam›n› yönlendiren ruhsal bozuk-luklar›n›n ve bunlara ba¤l› davran›fllar›n temelinde çocuklu¤unda yaflad›¤› bilinçalt›na itilmifl olaylar vard›r. Onu kad›nlara ba¤layan da kad›nlardan uzaklaflt›ran dabu dünyaya ait yüceltilmifl, deforme edilmifl, de¤iflime u¤rat›lm›fl çocukluktan ge-len birtak›m mitlerdir. Bu mitler aras›nda anne yerine koydu¤u teyzesi ile ilgili düflk›r›kl›klar›, anne imgesinin cinsel bir obje haline dönüflmesi, tekdüze ev hayat›n›simgeleyen baba evi, otoriter ve sevgisiz baban›n C.’ye karfl› olumsuz davran›fllar›,onun ruhsal dünyas›n› biçimlendiren etkenlerin bafl›nda gelmektedir. Bu yüzden o,asl›nda mutlu olaca¤› bir kad›n de¤il, ruhsal dünyas›n›n bir parças› hâline gelmiflbir anne arar. Kolcu’nun tespitiyle anima arketipi ile aç›klanabilecek tüm bu kar-makar›fl›k olaylar, giderek cinsel bir obje halinde ruhsal dünyas›n› kuflat›r ve C.’yisürekli rahats›z eder. Böylece ortaya teyzeyi simgeleyen “dolgun bacak”, otoriterve sevgisiz babay› simgeleyen “b›y›k” ve geçmiflin tekdüze aile yaflam›n› ya da s›¤bir düfl dünyas›n› simgeleyen “eli paketli” sözcük ve sözcük gruplar›, onun tüm ya-flam›n› yönlendiren/etkileyen/biçimlendiren üç önemli simge olarak ortaya ç›kar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Esas›nda aylakça dolaflan 28 yafl›ndaki bir entelektüeli çocuklu¤unda yaflad›¤›ya da tan›k oldu¤u birtak›m komplekslerin yönlendirmesi kolayl›kla aç›klanacakya da izah edilecek bir durum de¤ildir. At›lgan’›n toplum düzeni için birtak›m elefl-tiriler getirirken çözüm üretmekten kaç›nmas› ve roman›n sonunu her türlü yoru-ma aç›k b›rakmas› gerçek sevginin bu dünyada olmad›¤›na inanmas›ndan gelmek-tedir. Nitekim kendisiyle yap›lan bir söyleflide bunu aylakl›¤› savundu¤u ve bir ya-flam felsefesi olarak kabul etti¤i kendi hayat›yla izah etmektedir.

Yazar öteki kiflilerinin z›dd›na asli kiflisinin ad›n› simgesel bir iflaretle C. ile ver-mesi ise aç›l›m›n› tamamlamam›fl bir varl›¤› simgelemektedir. Baflka bir söyleyiflleC., henüz kiflili¤i olgunlaflmam›fl, çocukluktan gelen sorunlar yuma¤›n›n kabu¤u-nu k›ramam›fl bir varl›¤› simgelemektedir. Nitekim C., sürekli de¤iflen bir ruh ha-liyle, egoizme varan bencilli¤iyle, aylakl›¤› bir yaflam tarz› haline getiren düflünseldünyas›yla, her türlü düzen fikrine karfl› olan protest kiflili¤iyle roman›n sonundauyum sa¤layamad›¤› topluma giderek yabanc›laflacakt›r. Esas›nda C.’nin bu düze-ne karfl› getirdi¤i tek fley elefltiridir. Çözüm ve öneri ise onun romanlar›nda yoktur(Kolcu, 2003: 30-50).

Bu karfl› ç›k›fl giderek toplumun tüm kurallar›na ve kurulu düzene karfl› ç›kmakfleklinde belirir. Bunun bafl›nda evlilik kurumu gelir. “Eli paketliler” söz grubu ilebir yandan roman›n yaz›ld›¤› y›llarda gençler aras›nda ilgi gören her türlü düzenebaflkald›ran yeni insan tipini ortaya koyarken; bir yandan da zaman içinde efllerinve evlili¤in tekdüze bir hal almas›na, sevginin/heyecan›n kaybolmas›na ve bununsonunda yaflanan ac›ya, yabanc›laflmaya ve hayal k›r›kl›¤›na da iflaret etmektedir.

At›lgan, Aylak Adam’daki baflar›s›n› Anayurt Oteli’nde de gelifltirerek sürdürür.Mekân olarak Manisa’da Anavatan Oteli ve onun kâtibinden esinlenerek yazd›¤›Anayurt Oteli’nin kurgusu, ayn› adl› otelde kâtiplik yapan Zebercet adl› kahrama-n›n ruhsal dünyas›n›n aç›¤a ç›kar›lmas› üzerine flekillenir. Ruhbilimcilerin “terke-dilmeye ve reddedilmeye afl›r› duyarl›, içine kapan›k flizoid bir kiflilik” (Kolcu,2003: 72-73) olarak tan›mlad›¤› asli kifli, ta çocuklu¤undan getirdi¤i korkular›n, iti-lip kak›lman›n neden oldu¤u güvensizli¤in sonucunda kendisini d›fl dünyadan so-yutlayacak ve onu cinayete oradan da intihara kadar götürecektir.

Yusuf At›lgan, psikolojik romanlarda gerekli olan laboratuvar yönteminin bi-limsel verilerini esas almasa da, kahraman›na bu sonu haz›rlarken, onun birkaç ku-flak öncesinden bafllayarak tan›k oldu¤u ya da iliflki içinde oldu¤u insanlara kadaryaflam›n›n her an›n› ayr›nt›lar›yla dikkate sunar. Her iki romanda, sorunlu kiflileri-nin “yaln›zl›k, kurtulufl umudu, hayal k›r›kl›¤›” bak›m›ndan ortak noktalar tespiteden Berna Moran’a göre Anayurt Oteli’nin Aylak Adam’dan ve klasik kurgulu ro-manlardan ayr›lan özelli¤ini, “yaflam›n anlams›zl›¤›n›” yans›tt›¤› “biçiminde” ara-mak gerekir (Moran, 1991: 220). Yirmi iki gün içine s›k›flt›r›lan olay zaman› yaniflimdi’si, geri dönüfllerle ve ailesinin geçmifli hakk›nda verilen bilgilerle iki kuflaköncesine kadar uzat›l›yor. Ne var ki farkl› anlat›m teknikleri kullan›larak kendisin-den söz edilen asli kifli Zebercet, hep edilgen konumda b›rak›l›yor, düflüncelerineyer verilmiyor ya da romanda hiç konuflturulmuyor. Bununla yazar belli bir karak-ter çizmek yerine dolayl› bir anlat›m yoluyla bir tak›m karfl›tl›klardan/z›tl›klardan,sürekli tekrarlanan motiflerden yararlanarak yine Moran’›n söylemiyle “bir çeflitanti-roman” oluflturmak istemifltir (Moran, 1991: 222). Okura düflen ise da¤›n›k gi-bi görünen parçalar› birlefltirerek, aralar›nda ilintiler kurarak yani romana do¤ru-dan kat›larak Zebercet’in ruhsal durumunu çözümlemek olacakt›r.

En verimli ça¤›nda kaybetti¤imiz Yusuf At›lgan’›n üzerinde öteki yazarlara gö-re biraz fazla durmam›z›n sebebi, geleneksel betimlemelerden, kurgulardan ve an-


latma tekniklerinden farkl› bir yol izlemesi ve yaz›ld›¤› y›llarda ülkemizde pek azromanc› taraf›ndan denenen bilinç ak›fl›, iç konuflma, geriye dönüfl, leitmotif gibiz›tl›klardan ve karfl›tl›klardan yararlanmas›, geriye dönüfl gibi modern anlat›m tek-nikleriyle okuru ruhsal bak›mdan sorunlu kiflilerinin iç dünyas›na çekmesidir. Ni-tekim At›lgan, d›flar›dan duygusuz, donmufl, hareketsiz ve önemsiz gibi duran ro-man kiflilerini sürpriz dokunufllarla canland›r›r. Onlar›n yaflama karfl› zay›f ba¤lar›-n›n nedenlerine ve niçinlerine, modern psikolojinin ve psikiyatrinin yöntemlerin-den yararlanarak ya da iç dünyalar›na ayna tutarak bilimsel aç›klamalar getirir. Bu-nu yaparken, kimi zaman ayr›nt›lardan yola ç›karak, bütünün betimlemesine ula-fl›r. Ancak betimlenen renkler, nesneler, kifliler iç içe girmifl olduklar› halde hiçbirzaman netleflmez. Okur eser boyunca bu netleflmeyi bofluna bekler. Eserin gerideb›rakt›¤›, umutsuzluklar içinde y›k›lm›fl çaresiz bir insand›r. At›lgan’›n romanlar›n-daki amac› okuru bilinçalt›n›n gizemli ve kar›fl›k dünyas›nda dolaflt›rmak ve görü-nen ile görünenin arka plan›ndaki z›tl›klar› ortaya dökerek okurda flok duygusuyaflatmakt›r, san›r›m bunu da baflar› ile gerçeklefltirmektedir. At›lgan’› ça¤dafl› pekçok romanc›dan farkl› k›lan da bu anlat›m teknikleri ve bak›fl aç›s›d›r.

Yusuf At›lgan’›n roman kahramanlar›n›n ortak özellikleri nelerdir?

MODERN, FANTAST‹K VE POST-MODERN E⁄‹L‹MLER1980’lerden itibaren roman yazmaya bafllayanlar, toplumsal sorunlar› ele almaklabirlikte biçim ve sanat kayg›s›n› ön plana ç›kar›rlar. Bu de¤iflimin temelinde Sov-yet Bloku’nun çözülmesi, küreselleflme, toplumdaki yerleflmifl ahlâk normlar›n›nde¤iflmesi gibi dünyadaki geliflmelerin ve kuflak romanc›lar›n› politize olmaktanbir ölçüde uzaklaflt›ran 12 Eylül harekât›n›n etkisi oldu¤u aç›kt›r. Bu yeni aç›l›m›ngere¤i olarak, ele al›nan konular›n da birtak›m z›tl›klara de¤il, buluflma noktalar›-na do¤ru kayd›¤› dikkati çeker. Art›k, zaman, mekân, olay, anlat›c› gibi gelenekselbiçim anlay›fl› d›fl›nda, yap›salc› dil kuramlar›n› esas alan yeni roman ögeleri olansimgeler, mitler, yeni imgelerle örülü bir sanat anlay›fl›, biraz el yordam›yla da ol-sa, romanda uygulama alan› bulmaktad›r. Romanlarda, anlat›lan konudan ziyadenas›l anlat›ld›¤› öne ç›km›fl, anlat›m arac› olan dil, bafll› bafl›na roman›n temel öge-leri aras›nda yer alm›flt›r. Sözünü etti¤imiz bu aç›l›m›n uzant›lar›ndan romana ger-çekçi olma endiflesi d›fl›nda, bir kurmaca metin olarak bakan post-modern ak›m-dan ve bu ak›m›n temsilcilerinden k›saca söz edelim.

Bat›da James Joyce, Franz Kafka, W. Faulkner.. gibi romanc›lar›n bafllatt›¤› mo-dernist ak›m ile Vladimir Nobakov, Alain Robbe Grillet gibi yeni romanc›lar›n bafl-latt›klar› post-modern anlat›m teknikleri biraz gecikmeyle de olsa Türk romanc›la-r› taraf›ndan uygulanma f›rsat› bulur. ‹lk kez 50’li y›llarda Tanp›nar’›n bafllatt›¤› kla-sik anlatma tarzlar›n›n d›fl›nda roman›n kurgusuna ve anlat›m biçimine yönelik buak›m›n en belirgin özellikleri klasik romanda yol gösterici ayd›n imgesinin yerineher fleyi bilmeyen s›radan bir insan tipini yerlefltirmek; okuyucuyu bilinmezlik vebelirsizlik içine sürükleyerek çözümden kaç›nmak; üst kültür ve alt kültür ayr›m›-na karfl› ç›kmak; esere sadece bir kurmaca, yazar›n elindekilere ise malzeme ola-rak bakmak; bol bol gerçek d›fl›na yer vermek; sanat ile gerçek yaflam aras›ndakiba¤lar› koparmak; kurmaca olaylar yan›nda roman›n yaz›l›fl serüvenini de romanakonu etmek; okuru eserin içine çekerek kendi yorumunu ve sonucunu kurmayazorlamak; dili bilinene ve geleneksel anlat›ma karfl› kullanarak okuru metne ya-banc›laflt›rmak; yeri geldikçe roman kurgusunun d›fl›na ç›karak roman kiflisi ileokur aras›nda diyalog kurmak ve nihayet roman kiflilerinin iç dünyalar›ndaki kar-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

mafl›k ruh halini verebilmek için al›fl›lm›fl›n d›fl›nda farkl› anlat›m tekniklerine yervermek... olarak s›ralanabilir (Ayata, 2000:195-197). 70’li y›llarda O¤uz Atay’›n Tu-tunamayanlar ve Tehlikeli Oyunlar romanlar›nda görülen post-modern ak›m, 80’liy›llarda Yusuf At›lgan (Anayurt Oteli), P›nar Kür (Yar›n Yar›n, Bir Cinayet Ro-man›), Adalet A¤ao¤lu (Bir Dü¤ün Gecesi), Bilge Karasu (K›lavuz), Nazl› Eray(Arzu Sapa¤›nda ‹necek Var), Latife Tekin (Sevgili Ars›z Ölüm), Orhan Pamuk(Kara Kitap, Yeni Hayat..) taraf›ndan baflar›yla uyguland›. Türe ironik bir üsluplayaklaflan Süreyya Evren’in Post-modern Bir K›z Sevdim roman›n› da burada an›m-satal›m.

Yukar›da adlar›n› s›ralad›¤›m›z roman yazarlar› içinde Tanp›nar’la bafllayan veO¤uz Atay’la sürdürülen özgün roman anlay›fl› çizgisinde Orhan Pamuk, P›nar Kür,‹nci Aral, Latife Tekin, Bilge Karasu, Adalet A¤ao¤lu, Hulki Aktunç, Mustafa Miya-so¤lu gibi adlar, ça¤dafl Türk roman›na yeni ufuklar açacak gibi görülmektedirler.

Tüm eserlerinde kültürler aras›ndaki farkl›l›klar› iflledi¤inden dolay› 2006 NobelEdebiyat Ödülü’nü kazanan Orhan Pamuk üzerinde biraz dural›m.

Post-modern romanlar› klasik kurgulu romanlardan ay›ran özellikler nelerdir? Birkaçmaddede s›ralay›n›z.

Seksenli y›llardan itibaren Türk romanc›lar› aras›nda anlat›m teknikleri ve post-modernist yaklafl›mlar›yla dikkat çeken Orhan Pamuk’un (d.1952), II. Meflrutiyet-ten 12 Mart’a kadar bir zaman dilimi içinde bir ailenin yaflam›n› anlatt›¤› ilk roma-n› Cevdet Bey ve O¤ullar›’ndan (1982) sonra yay›mlad›¤› Yeni Hayat (1983) roma-n›, onun bu alandaki yolunu da belirler. Yolculuk ana izle¤i çevresinde geliflen ro-man, aslî kiflinin okudu¤u bir kitab›n etkisinde kalarak daha önceki de¤erlerindenuzaklaflmas›n›, çevreye karfl› duyars›zlaflmas›n› ve yolculu¤a ç›kmas›n› konu al›r.Kahraman bu yolculuk s›ras›nda “kendisi olmaya” çal›fl›r. Bu bak›fl tarz› bir bak›-ma geleneksel öykülerin yap›s›n› oluflturan kiflinin kendisini tan›yarak yücelmesi-ni an›msatmaktad›r. Yazar, kiflinin kendisini bulmas› s›ras›nda yozlaflmadan, ayd›n-daki afla¤›l›k duygusuna, yitip giden de¤erlere kadar çok yönlü bir hesaplaflmayagiriflir ve sorunun çözümünün Do¤uya özgü de¤erlerle Bat› ak›lc›l›¤›n›n sentezi ilemümkün olaca¤› yarg›s›na ulafl›r.

Tamamen üst-kurmaca bir özellik tafl›yan Yeni Hayat’ta belli bir zaman ve yer-den de söz edilemez. Anlat›lanlar, belli bir zamanda de¤il, kahraman›n iç dünya-s›nda bafllar ve biter. Mekân ise, “Viranba¤”, “›fl›ktan bir ülke”, “dönüflü olmayanülke”, “alt›n ülke” sözleriyle nitelenen “ölümle hayat›n, anlam ile hareketin, za-manla rastlant›n›n, ›fl›kla mutlulu¤un birbirine kar›flt›¤›” simgesel bir ülkedir.

Post-modern bir roman olan Yeni Hayat, al›fl›lm›fl roman anlay›fl›n›n biçim vepratiklerinden ilk kopuflu da ifade etmektedir. Öykünün kendisinden ziyade öykü-nün anlat›lmas› üzerinde duran roman, bir bak›ma modern sanat›n s›n›rlar›n› ironive nihilizmle y›kmaya çal›flmaktad›r. Yine Orhan Pamuk, kahraman›n›n iç evre-ninde yapt›¤› yolculuklardan ve bu yolculuklar s›ras›nda verdi¤i mesajlardan, za-man içinde olgunlaflm›fl, belli bir k›vama ulaflm›fl de¤erlerden hareketle baflar›l› birroman yaz›laca¤›n›n da yolunu göstermektedir.

Orhan Pamuk’un bir babaanneyle torunlar›n›n iliflkileri üzerine kurulan ve bir-birine z›t görüflleri olan kahramanlar›n›n iç dünyalar›n› ve birbirlerine yabanc›lafl-malar›n› sorgulayan roman› Sessiz Ev’in (1983) ard›ndan yay›mlanan Kara Kitap(1990) roman› da romanc›l›¤›m›z aç›s›ndan üzerinde durulma¤a de¤er eserlerden-dir. Roman› yap›salc› bir dikkatle inceleyen Korkmaz’›n saptamas› yerindedir. Ona


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

göre Kara Kitap, “modern zihniyet ve teknolojik ilerlemenin kötücül bir faturas› gi-bi görülen insanî kültürün kal›plaflt›r›larak teklefltirilmesi’ne karfl› estetik bir tepki-nin ürünü olarak görülebilir.” (Korkmaz, Türk Yurdu, 153-154).

Romanda yer alan kifliler, eflyalar/objeler ve kavramlar ayr›flt›r›ld›¤›nda birtak›msimgesel de¤erler oldu¤u ortaya ç›kar. Roman›n bafl›nda verilen fieyh Galib’i ça¤r›fl-t›ran Galip, Mevlana’y› ça¤r›flt›ran Celâl ve Diyar-› Kalb’i ça¤r›flt›ran fiehrikalp gibisimgesel isimler ile okuyucu, Do¤u anlat› türlerinin evreninde yolculuk yapaca¤›n›fark eder. Galip, romanda fiehrikalp apartman›na gitmeye çal›fl›rken okuyucu fieyhGalib’in Hüsn ü Aflk’taki kiflisi Aflk’›n Diyar-› Kalb’e gitme serüvenini an›msar. Ga-lip ile Rüya’n›n serüveninde Galip’in Hüsn ü Aflk’› okurken Rüya’ya âfl›k olmas› gi-bi. Berna Moran’›n de¤erlendirmesiyle romanda Galip’in Rüya’y› ve Celâl’i aramakiçin ‹stanbul sokaklar›nda gezinmesi, Hüsn ü Aflk ve Mant›k’ut Tayr kahramanlar›-n›n yolculuklar›n›, ve bu gezinti s›ras›nda verilen öykü parçac›klar› ise Binbir GeceMasallar›’n›n, Kelile ve Dimne’nin anlat›m tekni¤ini an›msat›r. Bu tekni¤i, Bat› ro-man›n›n kimi örneklerinde söz gelifli Ulysses’de, Odysseus’un serüvenleri, Manken-ler Cehennemi diye tan›t›lan gizli mahzenlerdeki çeflitli kimlikleri sembolize edenmankenlerle Dante’nin ‹lahi Komedya’s›n›n Cehennem bölümündeki günahkârlar›,pavyonda toplananlar›n birer öykü anlatt›¤› sahne ile Dekameron’u- aramak damümkündür; ama yazar, nedense bu kaynaklar› pek gündeme getirmek istemez.Karfl›laflt›rmaya devam edelim. Mant›k’ut Tayr’da ve Hüsn ü Aflk’ta verilen yolcu-luk, kiflinin yolculuk s›ras›nda kendi ben’ini bulmas›, olgunlaflmas›na hizmet eder.Kara Kitap’›n aslî kiflisi Galip ise yazarl›k bilincine ulafl›r, yazma yetene¤ine kavu-flur. Galip, fiehrikalp apartman›na ulaflt›¤›nda uzun zamand›r arad›¤› Celâl’e dönü-flür ve böylece gerçek kiflili¤ini kazan›r, yani kendini bulur (Moran, 1994:103).

Do¤u edebiyat›na özgü motiflerin kullan›ld›¤› romanda verilen her de¤er, sim-gesel özellikler tafl›maktad›r. fieyh Galib’in Hün ü Aflk’›ndan Binbir Gece Masalla-r›’na, Attar’›n Mant›ku’t Tayr’›na, Mevlâna’n›n Mesnevi’sine kadar geleneksel me-tinlerin anlat›m biçimleri, roman›n da tekni¤ini oluflturmaktad›r. Roman›n ana izle-¤i ise günümüzde de¤erlerinden koptu¤u için çevresinden soyutlanan, bu yüzdende yaln›zlaflan insan›n kendini bulmas›, kendisi olmas› çevresinde flekillenir.

‹nsan›n kendini bulma çabalar› içinde gösterilen ç›k›fl yolu evdir. Apartman›temsil eden ve “Karanl›k yüzlü insanlar”, “kimliksiz kalabal›k”, “sahipsiz dirsek-ler ve bacaklar” söz gruplar›yla ifade edilen insanlar›n karfl›s›na evi ç›kar›r. Yaza-r›n, evi, yüceltilmifl de¤erler simgesi olarak seçmesi bofluna de¤ildir. Korkmaz’›nsöyleyifliyle ev, “insan olarak var oldu¤umuz, kök sald›¤›m›z bir dünya köflesi” ol-mas› yan›nda, “do¤al s›cakl›¤›n ve sevginin (de) sembolü”dür. Yazar, bu z›tl›¤› fieh-rikalp apartman› arac›l›¤›yla verir. Bu apartman çarp›k sanayileflmenin sonucu ola-rak katlar hâlinde sat›lm›fl, her kat› farkl› mesleklere mensup insanlar taraf›ndan bi-rer atölye, büro hâline getirilmifltir. Yani eve ait bütün s›cak ça¤r›fl›mlar, çarp›k sa-nayileflmenin ve yozlaflman›n sonucuna ba¤l› olarak yok edilmifltir. Bu de¤iflim, birtür do¤al dengenin insan aleyhine bozulmas› olarak da düflünülebilir. Bu apart-manda dostluklar›n, s›cak aile iliflkilerinin yerini “yabanc›laflma, kalabal›klaflmave y›¤›nlaflma” alm›flt›r (Korkmaz, Türk Yurdu, 153-154).

Kara Kitap, aslî kiflisinin serüveni içinde görünen ile görünmeyen aras›ndakiz›tl›k, düfl ile gerçek, metin ile okur iliflkisi gibi edebiyatla ilgili pek çok sorun ya-n›nda taklide dayal› bat›l›laflma sorunlar›n› da gündeme tafl›r. Roman›n bir yerindeverilen kitap kurdu fiehzade’nin öyküsü ile manken ustas› Bedii Usta’n›n serüveniiçinde Türk kimli¤inden uzaklaflm›fl kiflilerin yozlaflma düzeyine dikkat çekilir.


Sonuç olarak Kara Kitap, tüm post-modern romanlarda oldu¤u gibi öyküdenziyade öykünün anlat›m serüvenini iflleyen tekni¤i yan›nda, geleneksel anlat› tür-lerinden yararlanarak modern bir roman yaz›laca¤›n›n da yolunu gösteren ve Türkromanc›l›¤›nda yeni ufuklar açan bir romand›r. Yine Kara Kitap, “kiflinin kendiniarama/bulma çabas›n›, derin bir varl›k olarak irdeleyen yazar, ayr›ca; çevre-in-san, çevre-dünya sorunsal›na da gönderme yaparak, insan› evrensel bir bütünlükiçinde kavramaya çal›fl(mas›yla)” (Korkmaz, Türk Yurdu, 153-154) üzerinde kafayorulmas› gereken bir romand›r.

Orhan Pamuk, tarihsel roman özellikleri tafl›yan Beyaz Kale’de (1985) Osman-l› Devletinin görkemli dönemlerinde Venedikli bir bilim adam›n›n ilgi alanlar› vegörünüflü bak›m›ndan kendisine çok benzeyen bir Türk’ün önce kölesi sonra dost-lu¤unu ve güvenini kazanarak dan›flman› oluflunu, birbirlerini kültürleriyle etkile-melerini, Beyaz Kale’nin fethini gerçeklefltirecek silah tasar›mlar›n› ve bu yoldadüflsel serüvenler yaflamalar›n› anlat›r. Do¤uya özgü metaforlardan yararlanarakdüfl ile gerçe¤in s›n›rlar›n› bulmaya çal›flan ve varl›k problemini sorgulayan BeyazKale (Say›n 1997: 215) ve konusunu Do¤u Anadolu’nun s›n›r kentlerinden birindegeçen aflk öyküsünden alan Kar romanlar›, yazar›n aray›fllar›n› sürdürdü¤ünü gös-termesi bak›m›ndan dikkate de¤er.

Toplumsal sorunlar› ve bu sorunlar içinde baflat bir yer tutan kad›nlar›n birey-sel dertlerini ele alanlardan biri de P›nar Kür (d.1943)’dür. Ça¤dafl kad›n yazarla-r›n yapt›¤› gibi kad›nlar›n eylemci yanlar›n› öne ç›karan Kür, onlar›n özgürlükleri-ni elde etmeleri için sadece s›n›fsal mücadeleyi yeterli görmez, bunun yan›nda si-yasal çat›flmalara da iflaret eder. Öte yandan romanlar›nda yaflad›¤› zamandan vemekândan flikâyet eden kiflilerinin iç dünyalar›ndaki huzursuzluklar›, birtak›m aç-mazlar›, yaln›zl›klar› birey-toplum de¤erleri uyuflmazl›¤›nda ele al›r. Ama herhangibir çözüme ulaflmaz.

P›nar Kür’ün ‘Ça¤›na tan›kl›k eden romanlar’ bafll›kl› ünitede tan›tt›¤›m›z, 12Mart döneminin olumsuzluklar›n› anlatt›¤› Yar›n Yar›n roman› d›fl›nda; konusunubir süre aralar›nda bulundu¤u tiyatro çevresinden ald›¤› ve sanat-insan iliflkileriniöykülefltirdi¤i Küçük Oyuncu ile müstehcen oldu¤u iddias›yla kovuflturmaya u¤ra-yan ve bir süre yasaklanan Bitmeyen Aflk romanlar›ndan sonra kaleme ald›¤› iki ro-man›, onun romanc›l›¤›ndaki yerini belirlemesi bak›m›ndan, üzerinde durulmayade¤er.

P›nar Kür, 1979 y›l›nda yay›mlad›¤› As›lacak Kad›n roman›, cinsel bak›mdansömürülen ve sonunda cinayete sürüklenen genç bir kad›n›n, Melek’in serüveninikonu al›r. Her gerçe¤in görünen ve görünmeyen iki yüzünün oldu¤unu, ama in-sanlar›n daha çok bir yüzüne bak›p yarg›lama kolayl›¤›n› benimsedikleri için ger-çekte suçsuz nice kiflileri haks›z yere mahkûm ettikleri temel düflüncesinden yolaç›kar. Zengin ça¤r›fl›m dünyas›yla toplumsal elefltiri yükledi¤i roman›nda yaflam›baflkalar› taraf›ndan yönlendirilen hasta ruhlu bir adam›n cinsel sapk›nl›klar›na aletedilen bir kad›n ile kad›n› bu yola itenler ve bu ç›kmazdan kurtarmaya çal›flanlarolmak üzere üç farkl› söylem gelifltirir. As›lacak Kad›n, k›saca, cahillik, bencillik,ba¤nazl›k, kimsesizlik ve çaresizli¤in k›skac›ndaki bir genç kad›n›n hüzünlü yafla-m›n›n öyküsüdür.

P›nar Kür, As›lacak Kad›n’dan on y›l sonra polisiye türünün tekniklerinden ya-rarlanarak kaleme ald›¤› Bir Cinayet Roman›’nda bir yandan okuru, türün gere¤iolarak, heyecanland›r›rken; öte yandan kurmaca metin ile gerçeklik aras›ndaki in-ce çizgiye dikkati çeker. Ancak roman›n benzerlerinden ayr›lan en önemli yan›,hem içinde bir cinayet ifllenen olaya, hem de türe özgü söz kal›plar›na, anlat›m tek-


ni¤ine ve oluflum serüvenine yer vermesi. Romandaki olaylar›n Moran’›n söyleyi-fliyle bir “iç-roman” diye niteleyece¤imiz “Ölümün Vazgeçilmez Çekicili¤i” adl›baflka bir roman›n yaz›l›fl› ile iç içe/bir arada yürütülmesi, roman› bir üstkurmacametin hâline getirir. Daha yerinde bir söyleyiflle Kür, d›fl dünyayla ilintili yaflam› de-¤il, anlat›n›n serüvenini verir. Roman›n sonunda sözünü etti¤imiz bu iç-roman ta-mamlanmaz ama bu romana katk›da bulunanlar›n yazd›klar› arac›l›¤›yla, baflta ro-man yazar› ve ayn› zamanda roman›n önemli kiflilerinden Ak›n Erkan olmak üze-re, farkl› cinayet planlar› sunan öteki kiflilerin de ruhsal dünyalar›n› tan›ma f›rsat›buluruz. Roman›n as›l yükünü dedektif görevi üstlenmifl Emin Köklü çekmektedir.Yazar kimi zaman okuru flafl›rtmak için simgesel adlardan yararlanarak roman›“kurmacan›n çözümlendi¤i bir dedektif roman›” haline sokar (Moran, 1994: 110).

Romanda, kurmaca ile gerçeklik aras›nda üç farkl› dünyadan söz etmek müm-kün: Bunlardan ilki yazar›n, bizlerin içinde yaflad›¤›m›z d›fl dünya; ikincisi bu d›fldünyadan yans›yan kurmaca dünya; üçüncüsü ise, kurmaca dünyan›n kiflilerindenAk›n taraf›ndan kurgulanan ve kurmaca içinde kurmaca dünya diye de adland›ra-bilece¤imiz üstkurmaca dünya. Bu üçüncü katmana dedektif Emin Köklü’nün yaz-makta oldu¤u alternatif roman› da eklemek mümkün. Buna göre roman›n ikincikatman›ndaki kurmaca dünya, yani Bir Cinayet Roman›’n›n dünyas›, üçüncü kat-mana göre gerçek bir dünya olarak sunuluyor okura. Bu yüzden okur hem P›narKür’ün kaleme ald›¤› roman›n hem de roman kiflilerinden Ak›n’›n yazd›¤› iç-roma-n›n kiflilerinin ve olay örgüsünün kurmaca ya da gerçek oluflu konusunda s›k s›kkuflkuya kap›l›r. Burada yani roman›n üçüncü katman›nda iki kiflinin Ak›n ile de-dektif Emin Köklü’nün çat›flmas› olay örgüsü içinde gündemde tutulur. Bir çeflit ci-nayet roman› yazarl›¤›ndan do¤an ve rekabete dayal› bir mücadele. Ak›n, geçmifl-te yaflad›¤› kad›nl›k onurunu zedeleyen bir olay ile ba¤lant›l› olarak roman›n› kur-gularken; matematik profesörü Emin Köklü onun geçmiflini bildi¤i için ona flantajyaparak evlenmeye zorlar. Bir Cinayet Roman›, tüm post-modern romanlarda ol-du¤u gibi “çok sonuçlu ya da sonuçsuz bitifliyle; yazarla tart›flan, rollerine itirazeden, roman› ele geçirerek yazar›n kendisini roman kiflisine dönüfltürmek isteyenkarakterleriyle” (Moran, 1994: 110-117) romanc›l›¤›m›z için önemli durak noktala-r›ndan biridir.

Yazar›n Bir Cinayet Roman›’n›n bir çeflit devam› niteli¤indeki Sonuncu Sonba-har ve uzun bir aradan sonra yazd›¤› son roman› Cinayet Fakültesi’nde yine bir ci-nayetin çözümlenmesi çevresinde postmodern üslup ve biçim endiflesi ön planda.Kifliler, Yar›n Yar›n’dan, Bir Cinayet Roman›’ndan tan›d›k insanlar. Kimi zamanbirbirleriyle ba¤lant›l›, kimi zaman farkl› ortamlarda geçen karmafl›k olaylar yuma-¤› içinde bu kez emekli olup köflesine çekilen matematik profesörü dedektif EminKöklü yine cinayet çözme görevini üstleniyor.

Türk roman›nda farkl› bir ekolü temsil eden Bilge Karasu (1930-1995), öykü-cülükle romanc›l›¤› bir arada yürüttü¤ü eserlerinde sevgi, dostluk, tutku, korku,ölüm, bireyin ezilmesi, inanç ve bask› çat›flmas›, baflkald›rma ve boyun e¤me gibitemel izlekleri özgün bir söz dizimiyle ifller. Karasu, uzun öykü hüviyetindekiUzun Sürmüfl Bir Günün Akflam›’nda adeta kendi içine bir yolculuk yaparak oku-ru kendi yan›na çeker. ‹lkin inanç sorgulamas›yla bafllar eserine. Sonra farkl› yo-rumlar getirerek yaflam› çok yönlü olarak irdeler, bunu yaparken okuyucununkendini sorgulamas›na zemin haz›rlar. Sonuçta okur, fark›na varmadan kendi yar-g›c› olur. Masal olarak adland›rd›¤› Göçmüfl Kediler Bahçesi’nde korkular, ac›lariçinde bunalan kiflisini masallar›n gizemli dünyas›nda yücelterek yeniden var ol-man›n hazz›n› ve yolunu sezdirir. Birbirinden ba¤›ms›z gibi görünen ama bütün-


cül aç›dan bak›ld›¤›nda fantastik bir roman izlenimi uyand›ran Göçmüfl KedilerBahçesi imgesel anlat›m›n tüm özelliklerini bünyesinde tafl›r. Karasu öteki eserle-rinde oldu¤u gibi küçük ayr›nt›lara inen dikkatiyle, iç içe bölümlenen ve ço¤alanimgesel uzant›lar›yla ve hepsinden önemlisi dilsel flöleniyle bir oyun oynar oku-ruyla. Ama tüm eserlerinin derin yap›s›, ölüm ana izle¤i ve ölüm ile ilgili ça¤r›fl›m-sal izleklerle örülmüfltür. Yazar›n yazg›s›yla da paralel olarak a¤›r a¤›r yaklaflanölüm her sat›rda okura sezdirilir. Okur, ironi ile saçman›n bir arada yürütüldü¤ü si-lik bir alanda ve puslu bir havada iz sürmeye çal›fl›r; ama bir süre sonra izler bir-birine kar›flt›¤›ndan ya da bilinçli olarak ortadan kald›r›ld›¤›ndan bilinmezler dün-yas›n›n içinde korkulu ve sonu belirsiz bir serüvene girer. ‹nsan yerine nesnelerinöne ç›kar›ld›¤› bu ortamda yaln›zl›ktan ve korkudan hem huzursuz olur hem de buhuzursuzlu¤un gizemli hazz›n› yaflar. Yazar›n anlat›m›yla “kendi damarlar›n› eme-rek beslenen bir korku”dur bu.

Karasu, hakk›nda çok konuflulan roman› Gece’de düfl ile gerçe¤i birlefltirir. An-lat›lanlar›n yer yer yazar›n yaflam öyküsüyle örtüfltü¤ü romanda eylemden çok dü-flünce ön plandad›r; ama, olaylar›n ak›fl› içinde sezdirilen 12 Mart ve 12 Eylül dö-nemlerini an›msayabilen okurlar, anlat›lanlar›n gerçek yaflamla yak›ndan ilgili ol-du¤unu kolayca fark edebiliyor. Ne var ki Karasu sadece ülkemizin sorunlar›ylakendisini s›n›rlam›yor; gece iflçilerinin yapt›klar›n› betimleyen cümleler, okuyucu-yu bask› rejimlerinin evrensel tarihine götürüyor.

Kimi elefltirmenlerin post-modern roman, kimilerinin “kilitli roman” olarak ni-teledi¤i Gece, simgelerin çok kullan›ld›¤› kapal› bir romand›r. Anlat›lanlar›n yo-rumlanmas› ve alg›lanmas› birtak›m flifrelerin çözümlenmesine ba¤l›d›r. (‹pfliro¤lu,1998, 45) Söz gelifli roman›n ad› sadece günün bir dilimi olan bir zaman parças›de¤il, kap›lar›n tekmelenip insanlar›n sorgulamaya götürüldü¤ü, tutukland›¤› birdönemi de simgeler; hatta roman›n s›k›nt›, korku, ölüm, yaln›zl›k... gibi zengin birimgelem dünyas› da vard›r. Karasu, alegorik anlat›m›yla, farkl› anlat›c›lardan yarar-lanarak hatta okuru da olaylar›n içine sokarak kiflilik k›r›lmalar› içinde ve yeri gel-dikçe parçalar› birlefltirerek bunu baflar›yor. Bu aç›dan bak›l›nca roman, umutlaumutsuzlu¤un/korkunun, geçmiflle flimdinin ve gelece¤in bulufltu¤u noktada zen-gin bir imgelem dünyas› sunuyor biz okurlara. Romanda kullan›lan anlat›c›lara ge-lince, Karasu bu konuda da farkl› yöntemler dener. “Ben” ögesinin öne ç›kt›¤› ro-manda ço¤u kez okuru da olaylar›n içine katarak ben’in sorgulamas›n› yapar. Buyüzden yüzeysel bak›ld›¤›nda dikkat çekecek ve roman›n sonuna kadar takip ede-bilece¤imiz bir karakter göremeyiz.

Roman, Gece/Gecenin Bekçileri ile Gündüz/Güneflin Hareketi gibi birbirine z›tiki zaman›n çat›flmas› üzerine kurulmufltur. Çat›flman›n birinci halkas›ndakiler ikin-cileri yok etmeye çal›fl›r. Ancak bu kutupluluk ço¤u zaman iç içe verilerek gönder-me yap›lan dönemdeki kiflilik parçalanmalar› ve çözülmeleri yap›lmaya çal›fl›l›r.Gecenin ve Gece Bekçilerinin sald›¤› korku, Gündüzü ve Günefli de etkileyerektüm zamana hâkim olur. Gece, gücünü her fleyi gizleyen ve görünmez k›lan karan-l›¤›n gücünden al›r. Korku, bu güç sayesinde büyür ve yayg›nlafl›r.

Karasu, fazla öne ç›karmasa da gece ile ölüm korkusunu vermeye çal›flm›flt›r.Yirmi dört saat ile s›n›rlanan bu zaman dilimi insan ömrü ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda,ö¤lenden sonras›, ölüme ad›m ad›m yaklafl›lan bir dönemdir. Gece ise bu ad›mla-r›n s›klaflt›¤› ve ölüm korkusunun yo¤un olarak duyuldu¤u bir zaman parças›d›r.Bu yüzden Gece’de betimlenen yerler, so¤uk ve kasvetlidir. Yo¤un bir flekilde s›-ralanan s›fatlar, gündelik yaflam›n bir parças› hâline gelmifl korkuyu bütün ac›ma-s›zl›¤›yla sezdirir. Karasu’nun Gece’de denedi¤i tekniklerden biri de farkl› anlat›c›-


lar kullanmas›d›r. Öyle ki kimi zaman anlat›c›lar ile yazar›n/yazar anlat›c›n›n birbi-rine kar›flt›¤› olur. Olaylar kimin taraf›ndan, kime naklediliyor? Fazla net de¤ildir.Ço¤u zaman karakterlerin yerini simgeler alm›flt›r. Bu yüzden kapal› bir anlat›msöz konusudur. Kifliler, sürrealist tablolardaki gibi parçal›, deforme olmufl yüzleriy-le okurun karfl›s›na ç›karlar. Yine bu kifliler s›k s›k flekil de¤ifltirirler. Zaman›n kul-lan›l›fl›na gelince, çizgisel zaman yerini ‘anl›k duyarl›l›klar’a b›rak›r; ancak bu ‘an’tüm roman boyunca geçmifli, flimdiyi ve gelece¤i kuflat›r.

‘Kapal›’ metinlerin yazar› olarak tan›nan Karasu, bir cambaz gibi âdeta dille oy-nar. “Her tümce yaflamla birlikte biter” düflüncesinden yola ç›karak, ‹kinci Yeni’ci-lerin fliirde yapt›klar›n› roman ve öykülerinde gerçeklefltirir. Karanl›klarla örülüGece’nin gerçe¤inde dilin gündelik s›n›rlar›n›n d›fl›na ç›karak düfl gücünün ve an-lat›m›n s›n›rlar›n› zorlar. Karanl›k ortamda dilin k›p›rdan›fl›n› sezdirir (Yals›zuçan-lar, 2004).

Bilge Karasu’nun son roman› K›lavuz, polisiye ve fantastik unsurlar›n kullan›l-d›¤› üstkurmaca bir roman. Roman›n d›fl yap›s›, tatil yapmak için bir sahil kasaba-s›na on befl günlü¤üne gelen U¤ur adl› bir gencin bir gazete ilân›na cevap vererekMümtaz adl› yafll› bir adama refakatçi olmas› ve bu süre içinde yaflad›¤›/tan›k ol-du¤u gizemli olaylar, hemcinsleriyle yaflad›¤› s›rad›fl› iliflkiler üzerine kurgulanm›fl.Üç bölümden meydana gelen roman›n birinci bölümü kahraman›n Mümtaz beyinevinde geçirdi¤i ilk güne; ikinci bölüm, romanda önemli bir fonksiyonu olan onüçüncü güne; üçüncü bölüm ise son iki güne ayr›lm›fl. Roman› “fantasti¤i içerenve tür olarak gotik ile polisiye kar›fl›m› bir anlat›” olarak niteleyen Berna Moran’agöre K›lavuz’u bilinen gerçekçi romanlardan ay›ran iki önemli özelli¤i var: Biri“anlat›n›n kurmaca olarak kendi üzerinde duran üst kurmaca yönü”, di¤eri “in-san iliflkilerine e¤ilen yönü” (Moran, 1994: 119-120).

Bilge Karasu, birtak›m fantastik, gizemli ve do¤aüstü/flafl›rt›c› olaylarla yükledi-¤i roman›n› okunabilir k›lmak ve gerilim unsurunu canl› tutmak için bir yandanpolisiye romanlar›n klasik yöntemlerinden/motiflerinden/simgelerinden yararlan-m›fl, bir yandan da K›lavuz’un labirentlerinde dolaflt›rmak suretiyle okuru kurma-ca dünyan›n içine katm›flt›r. Ancak, Karasu, polisiye romanlar›n z›dd›na gizemliolaylar›n tamam›n› çözümlemeyerek gerçe¤in sorgulamas›n› da yapar. Karasu’nunroman›n› benzerlerinden ay›ran bir baflka özelli¤i ise, kurmaca içinde bir baflkakurmacaya yer vermesi. fiöyle ki, roman asli kiflisi, hem olaylar› yaflayan Kara-su’nun yaratt›¤› kurmaca dünyan›n kiflisi hem de yaflad›klar›n› öykülefltiren bir ya-zar olarak okurun karfl›s›na ç›kar. Yazar, iç roman olarak niteleyebilece¤imiz aslikiflisinin yazd›klar›na zaman zaman birtak›m aç›klamalar ve yorumlar getirerek K›-lavuz’daki gerçeklik duygusunu art›rm›flt›r.

Romanlar›nda klasik anlat›m tekniklerinden saparak bilinç ak›fl›, iç monolog gi-bi yeni anlat›m teknikleriyle kendine özgü bir yol tutturan Adalet A¤ao¤lu (d.1929),ilk roman› Ölmeye Yatmak’tan itibaren yay›mlad›¤› Fikrimin ‹nce Gülü, Bir Dü¤ünGecesi (Sedat Simavi Vakf› ödülü 1979, Orhan Kemal ve Madaral› Roman Arma¤a-n› 1980), Yaz Sonu, Üç Befl Kifli, Hay›r, Ruh Üflümesi, Romantik Bir Viyana Yaz› veGece Hayat›m’a kadar tüm romanlar›nda toplumun de¤iflik katlar›ndan seçti¤i ki-flileri arac›l›¤›yla 1950’li y›llardan itibaren Türk toplumunda görülen sosyal ve dü-flünsel de¤ifliklikleri, toplumun alt katlar›ndaki kiflilerin, özellikle ça¤dafllaflma sü-recindeki kad›nlar›n yaflam serüvenleri içinde iyi hazmedilmemifl yozlaflma düze-yindeki bat›l›laflmay›, köksüz ve özümsenmemifl modernizmi, kaba sloganlara da-yal› ulusçulu¤u, 12 Mart’›n, 12 Eylül’ün demokratik olmayan uygulamalar›n›, sö-mürü arac› olarak kullan›lan sermaye birikimini, Avrupa ülkelerine çal›flmaya gi-


den gurbetçiler ve sorunlar›n›, 70’li y›llardan itibaren uzun zaman gündemi tutansa¤-sol çat›flmalar›n› elefltirel gerçekçi bir yaklafl›mla biraz da ironik bir anlat›mlaele al›r.

A¤ao¤lu’nun romanlar› aras›nda anlat›m tekni¤i bak›m›ndan önemli bir yeriolan Bir Dü¤ün Gecesi’nden k›saca söz edelim. Moran’›n da yerinde saptad›¤› gibiroman, bir yan›yla 12 Mart dönemini iflleyen romanlar aras›nda yer almas›na ra¤-men daha çok modernist özellikler tafl›r. Romanda 70’li y›llarda Türk toplumunungenel bir tablosunu sunan A¤ao¤lu, dönemin askerden bürokrata, ifl adam›ndanavukata devrimcisinden gericisine kadar farkl› üst düzey görevlerde bulunmufl,farkl› dünya görüfllerine sahip tiplerini bir dü¤ünde buluflturur. ‹lerici-gerici kutup-lulu¤u üzerine kurulmufl romana as›l estetik boyut kazand›ran, konusundan ya dayap›s›ndan ziyade anlat›c›y› tamamen ortadan kald›ran ve onun yerine Türk roma-n›nda belki ilk kez “ba¤›ms›z iç konuflma” yönteminin denendi¤i anlat›m tekni¤i-dir. Bu tekni¤i flöyle aç›klamak mümkün: Birinci kifli a¤z›ndan verilen bu konufl-ma, bilinen iç konuflma yöntemlerinden biraz farkl›. A¤ao¤lu dü¤ün salonunu birtiyatro sahnesi olarak düflünmüfl. Bu sahnede yer alan kifliler s›rayla kendi içlerin-den konufluyorlar ama bu konuflmalar›n› di¤er kifliler duyam›yorlar. Konuflmalar›nÖmer ad›nda bir merkez yans›t›c›s› var. Üniversitede iktisat profesörü olan ve dev-rimci olarak sunulan bu kifli, bütün karfl›l›kl› konuflmalarda de¤iflmeyen taraflardanbiridir. Bu kifli ayn› zamanda yazar›n sözcülü¤ünü de üstleniyor. Konuflmalar, t›p-k› projektörün yer de¤ifltirmesi gibi asli kifli merkezde olmak üzere ve onun zih-ninden geçenlerle ba¤lant›l› olarak dü¤ünde bulunanlar aras›nda yer de¤ifltiriyor.Baflka bir söyleyiflle her bölüm asli kifli ile dü¤ündeki birinin iç konuflmas› fleklin-de cereyan etmektedir. Bütün bölümler Ömer’in iç konuflmas›yla bafllar onun seç-ti¤i ya da onun zihninden geçirdi¤i kiflinin konuflmas›yla devam eder. Sonra pro-jektör, bir baflkas›na tutulur. Ömer’in romandaki bir baflka özelli¤i roman yazmaçabas› içinde olmas›d›r. Zaten bu tür romanlar› “araç de¤il amaç” olarak niteleme-mizin sebebi de buradan gelmektedir. Böylece Ömer, gözlemleriyle ve bak›fllar›n›odaklad›¤› dü¤ün sakinlerini içsel bir tarzda konuflturarak onlar›n duygular›n› aç›-¤a vurmalar›n› sa¤lamaktad›r.

A¤ao¤lu zaman zaman bu iç konuflma yönteminin s›k›c›l›¤›n› hafifletmek içinan› defterinden yararlan›r. Ama bunun da bir oyun oldu¤u ve ortada an› defteri di-ye bir fleyin olmad›¤›, asli kiflinin tüm anlat›lanlar› zihninde yaratt›¤› konuflman›nsonunda ortaya ç›kar. Bölüm de¤iflmeleri ise asli kiflinin konuflmas› ve dü¤ündenbirinin iç konuflmas›yla gerçekleflir. Bununla yazar, 70’li y›llar Türkiye’sini simge-sel olarak temsil eden bu insanlar›n kuflku ve tedirginlik içinde bulunduklar›na,aralar›nda iletiflim kopuklu¤u oldu¤una da iflaret etmektedir.

A¤ao¤lu roman›nda farkl› zihniyetteki insan panoramas› çizmesine ra¤men sa¤-sol diye iki kutuplu bir çat›flma üzerine kurar roman›n›. Ama onun as›l amac›, sa¤-c›lardan çok sol görüfllü ayd›nlar›n içinde bulunduklar› durumu, yan›lg›lar›n› veaçmazlar›n› vermektir. Bu yüzden sa¤c› ya da romandaki nitelemesiyle “gerici”olarak tan›mlad›¤› kiflileri yüzeysel ve kabaca tan›mlamaktan ileri gitmez. Kimi za-man da yine asli kifli Ömer’in zihinsel konuflmalar›yla genel bir panorama çizilir.A¤ao¤lu’nun iç dünyalar›n› ayr›nt›l› olarak ve iç konuflmalar›yla bize sunduklar›ise, devrime inanm›fl ama ayn› düflünceyi paylaflt›klar› kiflilerin ihanetine u¤ram›flya da d›fllanm›fl ve yaln›z b›rak›lm›fl kiflilerdir. ‹flte yazar bu d›fllanman›n nedenle-ri üzerinde dururken ya da bu nedenleri sorgularken, her birinin d›fllanma sebebi-nin temelinde sevgisizli¤in, güvensizli¤in ve bilgisizli¤in etkili oldu¤u sonucunaulafl›r. Tüm kiflilerin de¤iflik ölçeklerde elefltirisinin yap›ld›¤› romanda tek olumlu


tip, eme¤iyle geçinen kendisi gelmeyip dü¤ün salonuna gönderdi¤i k›r çiçekleriy-le kat›lan solcu Ali Usta’d›r.

A¤ao¤lu, roman›n sonunda iki önemli izle¤i ön plana ç›kar›r: “‹letiflimsizlik” veiç-d›fl uyumsuzlu¤undan kaynaklanan “karfl›tl›k”. Bu düflüncesini kiflilerin iç ko-nuflmay› benimsemeleriyle de sezdirir. Nitekim roman kiflilerinin hepsi birbiriyleçat›flma halindedir ve aralar›nda iletiflim eksikli¤i vard›r. Öte yandan birbirlerinesahte dostluk gösterilerinde bulunsalar da roman kiflilerinden hiçbirinin gerçekduygular›n› yans›tmad›¤›; mutsuz, tedirgin ve kuflku içinde olduklar› verilmeye ça-l›fl›lm›flt›r. Tüm bu olumsuzluklara ra¤men roman›n sonlar›na do¤ru karamsarl›¤›nyerini k›smi bir iyimserli¤e b›rakmas›, yazar›n “ben” yerine “biz”e yöneldi¤ini gös-termektedir (Moran, 37-47, özet).

A¤ao¤lu’nun tipik bir 12 Mart roman› olan Ruh Üflümesi roman›nda, iç konufl-ma ve bilinç ak›fl› gibi anlatma teknikleri, sahneleme gibi gösterme teknikleri yo-luyla birbirini tan›mayan bir kad›n ve erke¤in bir lokantada ayr› ayr› masalarda bir-birleriyle ilgili hayal kurmalar›, ancak geçmiflteki olumsuz deneyimlerinden dolay›bu hayallerinden vazgeçmeleri anlat›l›r. Adlar› verilmeyen kad›n›n ve erke¤in içkonuflmalar›ndan geçmiflte 12 Mart öncesi olaylara kar›flm›fl, hayal k›r›kl›klar›, ac›-lar yaflam›fl ve yapt›klar›n›n diyetini fazlas›yla ödemifl olduklar› anlafl›l›yor. A¤ao¤-lu, ça¤dafl Türk roman ve öykü yazarlar›n›n zaman zaman denedikleri bu anlat›mtekniklerini farkl› ve modern anlat›m teknikleriyle destekleyerek ve zenginlefltire-rek anlat›m›na özgünlük kazand›rm›flt›r. Onun romanlar›n› farkl› k›lan da gelifltiril-mifl bu iç konuflma tekni¤idir.

fiiirsel üslûbuyla ve geleneksel anlatma formlar›ndan yararlanarak oluflturdu¤uözgün anlat›m tekni¤iyle kendinden söz ettirenlerden Latife Tekin (d.1957), geç-miflten günümüze uzanan çizgide meydana gelen daha çok popüler ve tart›flmayaaç›k konular üzerine oturttu¤u siyasal içerikli romanlar› ile dikkat çeker. D›fl dün-yadan gözlemleriyle elde etti¤i verileri bilinen anlamlar›ndan soyutlay›p onlara ye-ni anlamlar yükledi¤i Berci Kristin Çöp Masallar›’nda yoksullu¤u metaforik dilmalzemesiyle ve masal ögeleriyle zenginlefltirerek sunar. Unutma ve an›msamaüzerine kurgulad›¤› son roman› Unutma Bahçesi’nde ise yine ayn› anlat›m yön-temlerini kullanarak yaz›ld›¤› dönemin sanat ortam›n› ve siyasal olaylar›n› ele al›r.Onun Gece Dersleri, Buzdan K›l›çlar, Aflk ‹flaretleri d›fl›nda yay›mland›¤› y›llardafantastik anlat› yöntemini kulland›¤› için pek çok elefltiri ald›¤› Sevgili Ars›z Ölümroman› anlat›m teknikleri bak›m›ndan üzerinde durulmaya de¤er.

Yazar bu roman›nda kentin kenar semtlerinde fabrika at›klar›, çöp y›¤›nlar› için-de yaflamlar›n› sürdürmeye çal›flan köyden göçmüfl bir ailenin hurafelerle flekillen-mifl yaflam›n›, zamanla ayd›nlanan bireylerinin aileden kopuflunu ironik bir üslup-la anlat›r. Kendisiyle yap›lan bir masabafl› konuflmas›nda amac›n›n, sadece gele-neksel anlatma formlar›n› modern romana uyarlayarak “yeni bir biçim gelifltir-me”den ibaret oldu¤unu söylemektedir ki Sevgili Ars›z Ölüm’ü klasik romana özgüanlatma tekni¤inden ay›ran da bu özelli¤idir. Geleneksel anlatma formlar›nda za-man›n ve mekân›n önemsiz oldu¤unu, kiflilerin ruhsal durumlar›n› vermekten ziya-de eylemlerinin anlat›ld›¤›n›, ayr›ca olaylar›n sebep sonuç iliflkisine göre kurgulan-mad›¤›n› biliyoruz. Latife Tekin’in roman›nda da klasik romana özgü bu tür unsur-lar›n önemini yitirdi¤i belki arka planda kald›¤› görülmektedir. ‹lk bak›flta da¤›n›kve birbirinden kopuk bir halde verilen Huvat ailesinin öykü parçalar› birlefltirildi¤izaman iki ana izle¤in ortaya ç›kt›¤› görülür: Bunlardan ilkini, fliddet ve bask›n›negemen oldu¤u ailenin yoksulluk içinde geçen yaflam mücadelesi ve hurafelerleflekillenmifl inanç dünyas›; öteki ise ald›¤› e¤itim sonucu bu inanç dünyas›na karfl›


ç›karak aileden ve do¤al olarak inançlar›ndan kopan, ayn› zamanda roman›n ide-olojik mesaj›n› da yüklenmifl Dirmit’in ayd›nlan›fl› oluflturur. (Moran 1994: 75-91).

Latife Tekin, kendi yaflam›ndan izler tafl›yan bu roman›nda, ailenin bofl inanç-lara aç›k yan›n› ailenin despot babas› Huvat ile roman›n asli kifli konumundaki -zi-ra her olay parças›nda o vard›r annesi Atiye temsil eder. Yazar, roman türünün s›-n›rlar›n› zorlayarak ve geleneksel anlatma formlar›n› modern romana uyarlayarakfantastik roman denilen yeni bir türün yolunu açarken; öyküsünü anlatt›¤› aile bi-reylerinin inanç dünyas›n› ve davran›fllar›n› karikatürize ederek bir aile dram›ndanmizahi bir roman ç›karmay› baflar›r. Gürsel Korat’›n anlat›m›yla Latife Tekin’in ro-manlar›nda “masal diliyle roman dili, devrimci söylemle dindar söylem dramatikkurgunun al›fl›lm›fl ak›fl› d›fl›nda ça¤r›fl›msal diziler halinde ak›p gidiyor ve tama-men kendine özgü özel bir söylev düzeni oluflturuluyor.” (Korat, 1998:329).

Edebiyat›m›za fantastik gerçekçilikle giren Nazl› Eray (d. 1945), 1981 y›l›ndayay›mlanan ilk roman› Pasifik Günleri’nden (1981) son roman› Sis Kelebekleri’nekadar düfl ile gerçek aras›nda daha çok fantastik gerçekçili¤in gizemli ve düflseldünyas›na götürür okuru. ‹mparator Çay Bahçesi ve Aflk› Giyinen Adam’da okurudüfl ile gerçe¤in kesiflti¤i birbirinden tamamen farkl› mekânlarda, düfl ülkelerininsisli ve gizemli labirentlerinde dolaflt›rarak varl›k sorununu ve ötesini sorgular.Eray’›n fantastik ögeleri yo¤unlukla kulland›¤› romanlardan biri de Arzu Sapa¤›n-da ‹necek Var ad›n› tafl›r. Roman Ankara’da Nazl› Eray’›n evinde birbiriyle iliflkisiolmayan farkl› zamanlarda yaflam›fl, farkl› kimliklere sahip kiflilerin kendisiyle söy-lefli yapmaya gelmeleriyle bafllar. Sonra Eray ve erkek arkadafl› zamanda ve me-kânda yapt›klar› yolculuklar s›ras›nda kendilerini bir diskotekte Mari Antoinette veFrans›z devriminde görev alan ünlü kiflilerle dans ederken bulurlar. Eray, roman-da okuru flafl›rtmaya devam eder. Kimi zaman kendilerini roman›n yaz›ld›¤› dö-nemden robotlar›n denetimindeki otuz y›l sonras›n›n Nevyork’unda bulurlar. Eray,bilimkurgusal unsurlarla yüklü bu atmosferden geleneksel anlatma formlar›n›ndünyas›na, cinlere hükmeden Cinci Hoca’n›n do¤aüstü ve gizemli dünyas›na ge-çer. Ne var ki Eray, okuru post-modern ama daha çok fantasti¤in uç noktalar›ndave bir tür kurmaca oyunu içinde dolaflt›r›rken, söylemlerini felsefi düflüncelere aç-mad›¤› için serüvenin s›n›r›n› aflamaz.

Nazl› Eray, ödüllü roman› Aflk› Giyinen Adam’da (Yunus Nadi Edebiyat ödülü)tarot kartlar› arac›l›¤›yla fantastik gerçekçili¤in farkl› bir yans›mas›n› sunar okura.Fal ustas› Dürnev Han›m›n salonu zaman›n ve gerçe¤in s›n›rlar›n› zorlayan gizem-li, ola¤anüstü ve fantastik dünyaya ait kiflilerle dolar. Yazar bu kiflileri ustal›kla ko-nuflturarak/betimleyerek/öykülefltirerek düflsel yolculuklar›na okuru da ortak eder.Elyazmas› Rüyalar’da fantastik ile ironiyi d›fl dünyan›n gerçekli¤iyle uzlaflt›rmayaçal›flan Eray, Ay›fl›¤› Sofras›’nda okuru düfl gücünün s›n›r tan›maz evreninde gez-dirir. Bundan yaklafl›k iki bin y›l önce bir ma¤arada üç yüz y›l uyuyan ‘Yedi Uyur-lar’› günümüz Ankara’s›na tafl›r. Yaflad›klar› toplumun yozlaflm›fl de¤erleriyle uzla-flamayan günümüz insan› ile iki bin y›l öncesinin insanlar›n› ortak paydada bulufl-turur ve aradaki uzun mesafeye ra¤men hüzün, korku, yaln›zl›k, de¤erlerin yozlafl-mas›, gerçek ile ç›karlar›n uyuflmazl›¤› bak›m›ndan de¤iflen pek bir fley olmad›¤›-n› gösterme¤e çal›fl›r. Masal motiflerinden ve düflsel fantezilerden yararlanarakoluflturdu¤u Uyku ‹stasyonu’nda gerçek ile gerçeküstünü bir araya getirerek farkl›bir dünya kurar. Otobiyografik karakterli son roman› Sis Kelebekleri’nde güncel iletarihi, düfl ile gerçe¤i bir noktada buluflturur: Ankara/Mamak’›n iç karart›c› mekân-lar›ndan Sinop’un cezaevini an›msatan bir otel odas›na kadar uzanan bir yolculuk.Ünlü Sinop Cezaevi’nden ve burada bir süre kalm›fl olan dedesinden öteki bilinen


ünlü tutuklulara kadar pek çok insan kalabal›¤› ve bu insanlar›n yaflam serüvenle-ri... ça¤r›fl›msal olarak okura izlettirilir. Yazar, tutukevini ve burada yaflananlar› bi-linç ak›fl›, montaj, gösterme gibi yöntemlerle an›msat›rken Türkiye’nin yak›n geç-miflinde yaflanan sosyal ve siyasal olaylara da gönderme yapar. Roman yazar›n öte-ki romanlar›nda oldu¤u üzere sonsuz özgürlük özlemini dile getiren bir baflka me-kâna yapaca¤› yolculukla sona erer. Eray’›n sa¤lam kurgulu ve zengin düfl gücünedayanan öteki romanlar›n›n adlar› flöyle: Orpheé, Deniz Kenar›nda Pazartesi, AflkArt›k Burada Oturmuyor, Ay Falc›s›, Kufl Kafesindeki Tenör, Y›ld›zlar Mektup Ya-zar, Uyku ‹stasyonu, Afl›k Papa¤an Bar›, Örümce¤in Kitab›.

Yetmiflli y›llardan itibaren Nezihe Meriç’in, Ayla Kutlu’nun, Sevgi Soysal’›n, Fü-ruzan Tekil’in, P›nar Kür’ün bafllatt›klar› kad›n sorunlar›n› iflleyen roman yazmamodas›na ‹nci Aral (d. 1944) da kat›l›r. ‹lk roman› Ölü Erkek Kufllar (Yunus NadiRoman Ödülü-1991) ve Yeni Yalan Zamanlar’da kad›n duyarl›¤›n›, kad›n kimli¤i-ni, geleneksel ahlâkî de¤erler karfl›s›ndaki özgürlük sorunlar›n› ve erkeklerle olaniliflkilerini yal›n, ak›c› ve dilsel bir oyun haline getirdi¤i fliirsel üslupla anlat›r.Aral’›n üç y›l aradan sonra yay›mlad›¤› olumlu elefltiriler alan Hiçbir Aflk HiçbirÖlüm roman›, gençli¤ini hoyratça harcam›fl ve yaflland›kça kendisiyle hesaplaflma-ya bafllam›fl bir anne ile aldat›ld›¤› için boflanman›n efli¤inde bulunan k›z›n›n k›r›l-ma noktas›ndaki iliflkilerini konu al›r. Yazar, bu iki kad›n› ve iliflki içinde oldukla-r› erkekleri mutsuz eden sorunlar› zengin içsel konuflmalarla sorgularken, yaflam-lar› bir yerde kesiflen farkl› yaflam felsefelerine sahip bu kiflileri ölüm gerçe¤indebuluflturur. Bir ilaç firmas›n›n ‘siparifli’ üzerine kaleme ald›¤›, bir kad›n›n menapozdönemini anlatan otobiyografik karakterli ‹çimde Kufllar Göçüyor’dan sonra ya-y›mlad›¤› Mor’da 68 kufla¤›n›n ateflli solcusu, 80 sonras›n›n ise önemli ifl adam› ‹l-han’›n yaflam›n›n olgunluk döneminde kendisinden otuz yafl küçük bir genç k›z›nyasak aflk›na yönelifli ve tekdüze bir hal alan evlili¤ini sonland›rma çabalar›n› ko-nu al›r. Olaylar›n flimdi’sinin yirmi dört saat içine s›k›flt›r›ld›¤› roman, ayr›nt›lara vegözleme yer veren geri dönüfllerle geniflleyerek k›rk y›ll›k bir zamana yay›l›r. Aral,yaflam›na yeni bir sayfa açmak isteyen asli kiflisinin iç çat›flmalar›n› verirken ayn›zamanda çevresinde yer alan ve hepsinin farkl› öyküleri olan kiflilerin ç›kar iliflki-lerini bir potada birlefltirerek bu öykülerden bir trajedi ç›karmay› baflar›r. Aral, ön-ceki romanlar›ndan farkl› olarak bu roman›nda okuru yenilik, de¤iflme, güçlü ol-ma arzusu, sevgi, korku, yaln›zl›k.. gibi erkek dünyas›n›n karmafl›k köflelerindeama elinden geldi¤ince nesnel kalarak dolaflt›r›r. Yer yer öne ç›kan ve abart›l› ola-rak verilen cinsel ögeler romanlar›n do¤all›¤›n› bozsa da; iç konuflma tekni¤i, us-taca kurulmufl denge, dilsel oyunlar, geri dönüfllerle sa¤lanan hareketlilik ve yal›n-l›k romanlara ak›c›l›k kazand›rmaktad›r. Yazar›n Yeni Yalan Zamanlar roman› ileilgili olarak ‹nci Enginün’ün afla¤›ya ald›¤›m yarg›s›n› tüm romanlar› için genellefl-tirmek mümkün:

“‹tiraf etmeliyim ki yazar›n oyuncusunu davet etti¤i serüven, okuma, dü-flünme, parçalar› bir araya getirme serüvenine kat›lmaya de¤er. Herkes buhikâye yaz›s›n› istiyor. Herkesin katk›s› var. Toplumu oluflturan kesimleriniflbirli¤i ile bir yeni yalan zamanlar oluflmufl.” (Enginün, 2000: 296).

Düflsel romanlar›yla ünlenen Buket Uzuner (d. 1955), ilk roman› ‹ki Yeflil Su-samuru Anneleri, Babalar›, Sevgilileri ve Di¤erleri ad›n› tafl›yan roman›nda okurubir kad›n›n düflsel ve fantastik dünyas›na götürür. Roman ad›n›, Hint kökenli ‹ngi-liz H. H. Munro’nun, insanlar ölünce dünyadaki yapt›klar›na ve kifliliklerine göre


alt s›n›ftan bir canl›ya dönüflecekleri, öykü kiflisinin de bir susamuru olmak istedi-¤ini söyledi¤i Laura adl› öyküsünden al›r. Roman, 90’l› y›llarda moda olan post-modern romanlar›n bildik kurgusunu an›msatmaktad›r. Olaylar zinciri mesle¤ininmimar oldu¤unu ö¤rendi¤imiz Nilsu adl› bir kad›n›n kendi yaflam öyküsünü anla-tan bir dosyay› yazara vermesiyle bafllar. Bundan hem Nilsu’nun yaflam öyküsühem de yazar›n baflka bir kurgu ile olay› öykülemesi bir arada yürütülür. Görünüfl-te iki yazar› olan roman›n olay örgüsü, Nilsu’nun öyküsünün bitti¤i yerde birleflirve Uzuner’in do¤al olarak okurun ö¤rendiklerine göre olaylar›n seyri de de¤iflir.Aflk-yaln›zl›k, intihar-yaflama ba¤l›l›k gibi z›tl›klar üzerine kurulu olan romanda as-li kifli Nilsu, kendisine model ald›¤› ça¤dafl bir kad›n olan arkadafl› Selen’in de yar-d›m›yla sorunlar›n›n alt›nda ezilmeden ayakta durabilen, çal›flan, e¤itimli ça¤daflbir kad›n› temsil etmektedir. Yaflam›na giren farkl› mesleklere ve kimliklere sahiperkeklerle yapt›¤› evliliklerden sonra karfl›s›na idealize edilmifl Teoman ç›kar. K›-saca Teo olarak tan›t›lan bu kiflinin geçmifli, ailesi ve yaflam felsefesi bak›m›ndanNilsu ile çok yerde örtüflür. Yefliller partisine mensup Teo’nun Nilsu’ya yapt›¤› tek-lif, birlikte yeflil susamuru olmakt›r. Buket Uzuner, iki kad›n›n dünyas›ndan insan-lar›, aileleri, çevreyi ve genel olarak insanl›¤› sorgulad›¤› bu roman›nda klasik ro-man kal›plar›n›n d›fl›na ç›karak olay örgüsünü bir bilmece haline getirir. Zatenonun amac› da roman kahramanlar›yla okuru kâh yaklaflt›r›p kâh aralar›n› açarakaradaki boflluklar›n okur taraf›ndan doldurulmas›n› sa¤lamakt›r. Bunu da büyükölçüde baflar›r.

‹ki Yeflil Susamuru’nun devam› niteli¤indeki Kumral Ada-Mavi Tuna roman›n›nolay örgüsü, birbirine paralel iki çizgi üzerinde geliflir. Hem asli kifli Tuna’n›n son-suz aflk›, hem onun bilincini roman›n sonuna kadar sürekli meflgul eden iç savaflkâbusu birlikte yürütülür. Roman, geri dönüfllerle ve metaforik bir anlat›m tekni¤iy-le, farkl› seslere yer veren polifonik yap›s›yla, Türk ayd›n›n önemli bir probleminioluflturan yurtseverlik, ulusalc›l›k gibi söylemlerin içini sevgi ve düflünce ile dol-durdu¤u modern bir ulusçulu¤u sezdiren düflünce yap›s›yla okurun karfl›s›na ç›kar.

Buket Uzuner’in Uzun Beyaz Bulut-Gelibolu roman›, ad›n›, Anzaklar›n atalar›Maorilerin dilinde geçen Aotearoa sözcü¤ünden, konusunu ise Yeni Zelanda’dangelen Viki adl› bir genç kad›n›n Çanakkale Savafllar›nda pek çok yararl›klar göster-mifl bir Türk gazisinin kendi dedesi oldu¤unu iddia eden ve söz konusu gazinintorunu avukat Ali Osman ile aralar›nda bafllayan aflktan al›r. Uzuner, roman ile il-gili olarak kendisiyle yap›lan söyleflilerde pek çok araflt›rman›n sonucunda olufltur-du¤u bu romanda zaman zaman gündeme getirdi¤i ulusalc›l›k ve emperyalizmaras›ndaki kutuplulu¤u sezdirirken, hem ulusalc›l›¤›n dar kabu¤unu k›rar hem deayn› kifliyi kahraman ilan eden iki ulusu ortak paydada, insanl›¤›n evrensel de¤er-lerinde birlefltirir. Roman tekni¤i aç›s›ndan olay örgüsünün iki farkl› kimli¤i temsileden iki kahraman›n bak›fl aç›s› ve serüveni içinden ortak de¤erler ç›kar›rken ka-ba, içi boflalt›lm›fl sloganlara dayal› ulusalc› söylemlerle ulusal bütünlü¤ün koruna-mayaca¤›n›n da alt›n› çizer.

‹lk roman› Pinhan’› 1997 y›l›nda yay›mlayan Elif fiafak (d. 1971), ald›¤› Mev-lâna ödülüyle hem bu türdeki yetene¤ini kan›tlar, hem de izleyece¤i yolu belirler.Tarih ile fantezinin kar›flt›¤› kimi elefltirmenlerin “masal” olarak niteledikleri (Tür-kefl, 1998: 17-18) Pinhan’› de¤erler çat›flmas› yaflayan ve bunalan kent insan›n›n iççat›flmalar›n› iflledi¤i fiehrin Aynalar›, Mahrem (2000 TYB roman ödülü) izledi.2002 y›l›nda yay›mlanan Bit Palas’ta Memduh fievket’in Ayafll› ve Kirac›lar› roma-n›nda yapt›¤› gibi Bonbon Palas ad›n› verdi¤i bir mekânda farkl› amaçlar için bu-luflan insanlar›n kiflilikleri, birbirleriyle ve çevreleriyle olan iliflkileri, içsel serüven-


leri arac›l›¤›yla günümüz Türkiye’sinden farkl› ve çarp›c› insan manzaralar› sunanfiafak, Araf’ta kimlik bunal›m›n› ve çat›flmas›n› ele almaktad›r. ‹lkin ‹ngilizce son-ra Türkçe yay›mlanan ve olumlu olumsuz pek çok elefltiriye hedef olan Araf ro-man›, merkezde doktora yapmak üzere ABD’nin Boston kentine gelen Ömer Öz-sipahio¤lu olmak üzere farkl› din, çevre ve kültürel kimliklere sahip, farkl› mizaç-lardaki roman kiflilerinin e¤itim için geldikleri bu ülkede yaflad›klar› serüvenleri vebu serüvenleri s›ras›nda kendilerine yabanc›laflmalar›n› ifller. Kendilerini arafta ya-ni bofllukta hisseden bu insanlar›n, bat› uygarl›¤› karfl›s›ndaki çaresizlik ve ezilmifl-lik duygular› onlar› iki kimlikli ama ikisini de özümseyememifl, kifliliksiz bir duru-ma sokar. Yazar, romandaki olaylar›n ak›fl› içinde kahramanlar›n yenilgilerinin se-beplerini ulusal kültürden yoksun olmalar›na ba¤lar. Nitekim, bafllang›çta öncekikimliklerinden kurtulmaya çal›flan bu insanlar, aradan zaman geçtikçe ön yarg›la-r›ndan kurtulacak ve yozlaflmalar›n›n sebeplerini sorgulayacaklard›r. Son roman›Baba ve Piç’te ise geçen yüzy›l›n bafllar›na kadar uzanan genifl bir zaman korido-ru içinde, y›llar önce ABD’ye yerleflmifl Ermeni bir ailenin, ‘öteki’nin bak›fl aç›s›n-dan günümüz Türkiye’sine göndermelerde bulunur.

Öykü ve romanlar› pek çok yabanc› dile çevrilmifl olan Nedim Gürsel (d.1951),ilk roman› Uzun Sürmüfl Bir Yaz’dan (1976 TDK roman ödülü) bafllayarak bütüneserlerinde farkl› anlat›m tekniklerini denemesiyle ve fliirsel üslubuyla dikkati çe-ker. TDK roman ödüllü Uzun Sürmüfl Bir Yaz’da roman kiflileri 12 Mart uygulama-lar›n›n bireylerin ruhsal dünyalar›nda yapt›¤› olumsuz etkilerinden/y›k›m›ndan ço-cukluklar›n›n büyülü dünyas›na s›¤›narak kurtulurlar. Gürsel, konusunu ilk genç-lik dönemi aflklar›ndan, avarelik y›llar› serüvenlerinden alan yar› otobiyografik ro-man› ‹lk Kad›n’da okurunu otantik ve tarihsel dekoru içinde ‹stanbul’un fliirsel ik-limlerinde dolaflt›r›r. Konusunu ‹stanbul’da geçen bir aflktan alan ve yan yana ikiçizgide gelifltirilen tarihsel roman› Bo¤azkesen (Fatih’in Roman›)’de bir yandanFatih’in döneminden ayd›nl›k rüzgârlar estirirken, bir yandan da Fatih’in özel ya-flam›n› tart›flmaya açar. Bu arada roman›n olay örgüsü içinde kurmaca dünyaya aityazar›n›n günümüzdeki aflk serüveni de paralel yürütülür. Bo¤azkesen’in bir çeflitdevam› niteli¤inde olan Resimli Dünya’da ise Fatih’in resmini yapan ünlü ‹talyanressam Gentile Bellini’nin resminden yola ç›karak okurunu dönemin Venedik’i ile‹stanbul’unun düflsel dünyas›nda dolaflt›r›r.

Biyografi yazar› olarak ünlenen ve öyküleme tekni¤ini kullanan Ayfle Kulin (d.1941), biyografi karakterli ilk roman› Ad› Aylin’de kökleri Giritli Mustafa Naili Pa-fla’ya kadar uzanan bir ailenin k›z› olan Aylin Devrimel’in prenseslikten ABD ordu-sundaki albayl›k görevine uzanan f›rt›nal› yaflam›n›; ayn› tarz ve teknikteki Füre-ya’da ilk kad›n seramik sanatç›s› Füreyya’n›n renkli ve zengin ayr›nt›larla dolu ya-flam›n›, Boflnak-S›rp çat›flmas›n›n bir fon olarak kullan›ld›¤› Sevdalinka’da ise ka-d›n kahraman›n›n bak›fl aç›s›ndan ele ald›¤› kad›n erkek iliflkisini, bu iliflkilerdendo¤an yanl›fl evlilikleri, piflmanl›klar›... Türkiye’nin son yirmi befl y›ldaki sosyal vesiyasal olaylar› çevresinde öykülefltirir.

Yazar›n belgesel roman özelli¤i tafl›yan Köprü roman›, Do¤u illerimizden Erzin-can’da farkl› inançlara sahip iki insan›n, Mevlüt ile Elmas’›n iliflkileri çevresinde Ke-maliye köprüsünün yap›m aflamalar›, Baflba¤lar’a yap›lan terörist sald›r›lar ve köp-rü yap›m›n› gerçeklefltirmek için Erzincan valisinin bürokrasi ile yapt›¤› mücadele-lerini, son roman› Nefes Nefese’de ise ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda yüzlerce Yahu-diyi soyk›r›mdan kurtaran Türk diplomatlar›n›n özverili çal›flmalar›n›, Demokratparti iktidar›n›n bask›c› uygulamalar›n› ve 27 May›s ‹htilalini Ortaçl› ailesinin birey-leri aras›nda geçen bir aflk öyküsü çevresinde ifllemektedir. Son roman› Gece Ses-


leri’nde ise Egeli bir ailenin k›rk’l› y›llardan itibaren birkaç kufla¤› içine alan ve gü-nümüze kadar uzanan çizgide yaflad›klar› aile içi sorunlar›n›; birbirleriyle ilgili iti-raf edilmemifl duygular›n›, piflmanl›klar›n›, sevgilerini ve düflmanl›klar›n›; yine budönemin siyasal ve sosyal olaylar› içinde yo¤urarak romanlaflt›r›r.

YEN‹ ARAYIfiLAR: FANTAST‹K, B‹L‹M-KURGU, POL‹S‹YEROMANLAR1980 sonras› Türk romanc›lar›n›n en belirgin özellikleri aray›fllar içinde olmalar›d›r.Bunun sonucu olarak ifllenen konudan anlat›m tekniklerine, polisiyeden fantasti-ke ve bilim-kurguya kadar farkl› e¤ilimler romanlarda yank›s›n› bulur. Bu türdeeser verenler aras›nda ‹hsan Oktay Anar, Enis Batur, Can Eryümlü, Hikmet TemelAkarsu, Nazl› Eray dikkati çeken adlard›r.

Felsefeyi edebiyata sokan ‹hsan Oktay Anar (d. 1960), Puslu K›talar Atlas›,Kitabü’l Hiyel, Efrasiyab’›n Hikâyeleri, Amat ve Suskunlar adl› romanlar› ile, hemkurgu hem de felsefi söylemleri bak›m›ndan k›sa zamanda dikkatleri üzerinde top-lamay› baflar›r. Biri d›fl›nda konular›n› tarihten alan bu romanlardan Puslu K›talarAtlas›’nda Descartes’in Yöntem Üzerine Konuflma adl› eserinden yola ç›karak kifli-lerinin varl›k, yokluk, hiçlik... üzerine yapt›klar› düflsel yolculuklara; Kitab-ül Hi-yel’de okurun karfl›s›na hayal-gerçek çat›flmas›na ve güç peflinde koflanlar›n içinedüfltükleri yan›lg›lara ve hayal k›r›kl›klar›na yer verirken, üçüncü kitab› Efrasi-yab’›n Hikâyeleri’nde de insan ömrünün s›n›rl› oldu¤undan hareketle hayat› güzel-lefltirip anlaml› k›lan ve sevgiyi öne ç›karan düflünsel bir önerme sunar; Amat veSuskunlar adlar›n› tafl›yan son iki roman›nda ise iyi ile kötünün ebedi çat›flmas›içinde s›n›rs›z güç ve ölümsüzlük peflinde koflan açgözlü kiflilerin ac›kl› sonlar›n›ifllemektedir. Ancak tüm romanlar›na egemen olan ana düflünce fludur: Üzerindeyaflad›¤›m›z bu dünya, ölümsüzlük peflinde koflmak yerine sevgi ile daha yaflana-bilir ve anlaml› k›l›nabilir.

Anar’›n romanlar› adlar›ndan kulland›klar› dile, do¤aüstü olaylara, dinsel vealegorik unsurlara yer veren içeriklerine, düflünsel derinli¤ine, kiflilerinin simgeselkimliklerine, geleneksel formlara ve söz kal›plar›na yer veren üsluplar›na, belli biryere ve zamana ba¤l› olay örgülerine, ilk bak›flta ba¤›ms›z gibi görünen ama son-radan ustaca birbirine ba¤lanan iç içe geçmifl öykücüklerine, yaflama s›k› ba¤l›l›¤›-na, okuru olaylar›n içine çekmesine, hatta mizahi ögelerle beslenen ironik üslubu-na göre kimi zaman fantastik, kimi zaman polisiye, kimi zaman felsefi, kimi zamantarihsel ama daha çok üstkurmaca bir nitelik tafl›rlar.

Romanlarda olaylar Binbir Gece, K›rk Vezir, Tutiname, Mant›ku’t Tayr, Kelileve Dimne gibi geleneksel anlatma formlar›na uygun olarak düzenlenmifltir. Bunagöre ilkin çerçeve olay ad›n› verdi¤imiz ana olay anlat›l›r, sonra bu ana olayda yeralan kiflilerin geçmifllerine uzan›larak yaflam serüvenleri ana olaya ustal›kla ba¤la-n›r ve ana olay›n dü¤ümünü bünyelerinde tafl›rlar. Olaylar birbirlerine tesadüfiolaylarla ama ustaca sebepler icat edilerek ba¤lan›r. Bu ba¤lant›lar do¤all›k s›n›r›-n› aflmaz.

Romanlar›n ilk bölümlerinde görülen olaylar›n a¤›r ilerlemesinin do¤urdu¤u tu-tukluk, yo¤un biçimde kullan›lan gülmece ögeleri ve ironilerle giderilirken; ilerle-yen bölümlerinde güldürü ögeleri azal›r, buna karfl›n dü¤ümlerin birbirine ba¤l›veya ba¤›ms›z olarak tek tek çözülmesi, her fleye ra¤men, eseri okunabilir k›lar.Ancak romanlarda kullan›lan ve karmafl›k bir oyun hâlini alan dilsel kurulufllar vemetinlerin tamam›na sindirilmifl felsefi söylemler okurundan belli bir haz›rl›k vebilgi donan›m› ister.


Anar’›n romanlar›, biri d›fl›nda tarihsel bir zemine oturmas›na ra¤men, tarihtegeçen yaflanm›fl olaylar› ya da tarihsel sorunlar› ele alm›fl de¤ildir. Kifliler, nakilci-ler de dahil tarihte iz b›rakm›fl kifliler de¤il, s›radan kurmaca dünyaya ait figürler-dir. Hatta tarihsel kiflilerin ad› hemen hiç geçmez. Bu bak›mdan romanlarda tarih-ten sadece bir atmosfer, bir arka plan oluflturmak için yararlan›l›r.

Anar, romanda gerilimi dengeli yürütür. Ana olaya ba¤lanan pek çok ikincil öy-kü, ana olay›n sonlar›na do¤ru gerilimi oluflturan entrik unsurun çözümünde bireranahtar görevi görürler. Bu bak›mdan romanlar bir çeflit post-modern-polisiyeözellik tafl›rlar. Öte yandan romanlar, en ciddi konulara ironik ve parodik üsluplayaklaflmas›, okuru bilinenlere karfl› yabanc›laflt›rmas›, metinleraras› geçifllere yervermesi, iç içe geçmifl öyküleri, ola¤anüstü ile gerçe¤in s›n›rlar›nda dolaflan karma-fl›k olaylar›, görselli¤e yer veren biçimsel kurgular› ve metnin s›k s›k kurmaca ol-du¤unu an›msatmas› ile üstkurmaca özellikler tafl›maktad›r (Gündüz, 2009, 41-42).

Bir tak›m aray›fllar içinde olanlardan biri de Enis Batur (d. 1952)’dur. Batur’un,“Fugue Sanat› üzerine bir roman denemesi” alt bafll›¤›n› tafl›yan ve Bat› müzi¤i for-muna göre düzenledi¤i romanlar, kurgusu bak›m›ndan farkl› bir deneme olarakdikkati çeker. Yazar, kimi elefltirmenlerin hem biçim hem de içerik aç›s›ndan ba-flar›s›z bulduklar› (Yavuz, 10.07.2002) Ac› Bilgi (2000), “Örgü Teknikleri üzerinebir roman denemesi” altbafll›¤›n› tafl›yan Elma (2001), “Sözümona Düzmece BirWilhelm Tell Hikâyesi” alt bafll›kl› Bir Varm›fl Bir Okmufl’tan (2002) sonra yay›mla-d›¤› polisiye karakterli Kravat’ta (2003) kurmaca anlat›n›n yap›s›n› araflt›rmaya yö-nelik farkl› bir anlat›m tekni¤iyle ç›kar okurun karfl›s›na. Üç bölümden meydanagelen romanda birinci ve ikinci bölümlerde klasik anlatma formunu benimserken,üçüncü bölümde kurmaca anlat›c›n›n yerini do¤rudan yazar Enis Batur al›r ve çö-zülemez gibi görülen gizemli olaylar› çözümler. Enis Batur, polisiye roman tekni-¤inden yararlanarak ama bildik polisiye romanlardan tamamen farkl› bir yöntemleoluflturdu¤u bu roman›n›n birinci bölümünü bir reklâm ajans›nda çal›flan Ercü ad-l› kiflinin tan›t›m›na ay›rm›flken, ikinci bölümde ajansa yeni giren AH’nin üstlendi-¤i bir kravat reklâm› için yapt›¤› araflt›rmalar ve bu araflt›rmalar sonunda aniden or-tadan kaybolmas›na kadar ki bölüm, kurmaca dünyan›n mant›¤› ve sundu¤u ola-naklar› içinde okura yans›t›l›r. Ancak Batur’un üçüncü bölümde bir yazar olarakolay› yönlendirmesi ve do¤rudan olay içinde görev almas›, kurmaca ile gerçeklikaras›ndaki hassas çizgiyi, yani neyin ne zaman do¤ru ya da yanl›fl oldu¤u sorunu-nu tart›flmaya açar ki yenili¤i ve farkl›l›¤› bu özelli¤inde gizlidir.

Ben Zaman Tanr›s›, Zaman›n Bitti¤i Yer, Son Antlaflma, Sak›z’›n Gözyafllar›,Son Antlaflma, Can Eryümlü’nün yar› bilim-kurgu yar› fantastik ama daha çok mi-tolojiyi, masal ögelerini, efsaneyi ve tarihi belli bir co¤rafyada harmanlad›¤› ro-manlar›n›n ad›. Yazar bu eserlerinde bilinen bilim-kurgu romanlar›n›n z›dd›naütopyas›n› gelecekte de¤il geçmiflten kurar. Bilim adam› kimlikli kiflilerini bir za-man makinesi marifetiyle geçmifle gönderir. Bir masa bafl› konuflmas›nda fantastikroman› “olabildi¤ince özgür” ve “her fleyi söyleyebilir” k›ld›¤› için seçti¤ini söyle-yen Eryümlü, “E¤er böyle olsayd›” varsay›m›yla geçmifli kendince biçimlendirerekgelece¤i yeniden kurgulamaya çal›fl›r. Bunu yaparken Yunan mitolojisi baflta ol-mak üzere Tevrat öykülerinden, Budizm, Maya dini ve eski M›s›r dininden geniflölçüde yararlan›r. Kiflileri, zaman içinde dolafl›rken; birkaç istisna d›fl›nda, tarihinak›fl›na müdahale etmekten kaç›n›rlar. Eryümlü, yap› ve anlat›m tekni¤i bak›m›n-dan uzun öyküyü an›msatan son eseri Kalimerhaba ‹zmir’de Türk-Yunan çat›flma-s›na karfl› cepheden bakar. Bir zamanlar beraber yaflad›¤›m›z ama Lozan Antlaflma-s› sonras› ülkemizden ayr›lan Yunanl›lar›n ruhsal durumlar›n›, yeni vatanlar›ndaki


yaln›zl›klar›n› nostaljik sahneler içinde romanlaflt›r›r. Kalimerhaba ‹zmir bu özelli-¤iyle y›llarca ayn› co¤rafyada bir arada yaflam›fl iki toplumun birbirine düflman edi-lifllerinin arkas›ndaki sebepleri de sorgulamaktad›r. Y›llar sonra yeniden geçmiflle-rini aramak için ‹zmir’e dönen kimi kahramanlar, de¤iflen ve yabanc›laflan mekân-larda yine de zamana yenik düflmeyen sevgililerini bulmaya ve aflklar›n› yenidenyaflamaya çal›fl›rlar. Eryümlü, öteki romanlar›nda oldu¤u gibi bu roman›nda da in-san›n her yerde ayn› oldu¤unu; farkl› kimliklere, kültürlere mensup olsalar, farkl›co¤rafyalarda yaflasalar da insan›n ortak yanlar›n›n de¤iflmedi¤i gerçe¤ini vurgula-maya çal›fl›r.

Kay›p Kuflak ve ‹stanbul Dörtlüsü ana bafll›kl› fantastik, bilimkurgusal özellik-ler tafl›yan seri romanlar›ndan tan›d›¤›m›z Hikmet Temel Akarsu, bu eserlerindeantikiteye ait mitolojik konular› günümüz insan›n›n yaflam›na uyarlar. Onun özel-likle bir dizi oluflturan Aseksüel Koloni ya da Antiope, Siber Tragedya ya da ‹phige-neia, Ölümsüz Antikite... gibi romanlar›nda Matrix’in ütopik felsefesinden, ya daGeorge Orwell’›n Hayvanlar Çiftli¤i ve 1984’ünden yola ç›karak günümüz insan›-n› esir alan siberpunk kültürü ve bu kültürün sebep olaca¤› olumsuz sonuçlar üze-rinde düflündürmeyi hedefler. Akarsu, bilgi ça¤› ad›n› verdi¤imiz bu dönemde bil-gisayar, internet arac›l›¤›yla bilgiyi kontrolünde tutarak özel yaflam› ve s›rlar›n› or-tadan kald›ran egemen güçlerin insanlar› nas›l tutsak ald›¤›n› ifllerken; bir yandanda bu büyük güç karfl›s›nda örgütlenen “modern flövalyeler”in amans›z mücadele-lerine dayal› karfl› ütopyalar›n› yarat›r. Öte yandan yer alt› kültürü ad›n› verdi¤imizgünümüz asi gençli¤inin gizemli bir o kadar da çeliflkilerle dolu ama gerçekte top-lum taraf›ndan anlafl›lmay› bekleyen dünyas›n›n da kap›lar›n› açar.

Bu roman denemelerine Kürflat Baflar’›n deneme tarz›nda düzenlenmifl, ça¤-r›fl›mlarla ve an›larla beslenen s›radan düflünceleri birbiri ard›nca ve ayn› de¤erdes›n›rs›z bir cümleymifl gibi s›ralad›¤› Sen Olsayd›n Yapmazd›n, Biliyorum ile CelilOkur, Elif fiafak, Faruk Ulay, Murathan Mungan ve P›nar Kür’ün birinin b›rakt›-¤› yerden öteki devam ettirerek ve bir bölümünü yazarak oluflturduklar› kendi ku-flaklar›n›n ortak de¤erlerinde birlefltikleri Beflpefle roman denemelerini de buradaanmal›y›z.

GENÇ KUfiAK ROMANCILAR YA DA 2000 SONRASI ROMANCILARIPek çok genç romanc›n›n ilk eserlerini verdi¤i 2000’li y›llar, Türk romanc›l›¤› aç›-s›ndan oldukça verimli y›llar olarak düflünülebilir. Her y›l gittikçe artan kat›l›mlar-la roman say›s›n›n 2004’te 250’ye kadar ulaflmas› bu yarg›y› do¤rulamaktad›r. Sö-zünü etti¤imiz bu romanc›lardan kimileri edebiyat› içsel bir boflalma olarak gör-düklerinden, çoklukla özyaflamöyküsel bir anlat›m yolunu benimserken; anlatmasanat›nda neyin anlat›ld›¤›n›n de¤il nas›l anlat›ld›¤›n›n önem tafl›d›¤› bilincindeolan kimileri de nitelikli romanlar›yla dikkat çekerler. Bunun bilincinde olan 2000’liy›llar›n romanc›lar›ndan farkl› adlar alt›nda kümelendirdi¤imiz Gökçen Y›lmaz-türk (Aral›k Roman), Cahide Birgül Sesveren (Ah Tutku Beni Öldürür müsün?),Tahir Abac› (Ad› Senfoni Kals›n)... baflar›l› anlat›m teknikleri, modernist ve post-modernist ak›mlara ba¤l› sa¤lam kurgulu romanlar›yla uzun süre edebiyat ve sanatdergilerinin gündeminde kalmay› baflar›rlar. Süheyla Acar (Ya¤murun Yedi Yü-zü), Tuna Kiremitçi (Git Kendini Çok Sevdirmeden, Bu ‹flte Bir Yaln›zl›k Var),Nazan Bekiro¤lu (Yusuf ile Züleyha), Ayflegül Devecio¤lu (Kufl Diline Öykü-nen)... gibi kimileri kad›n sorunlar›n› farkl› bak›fl aç›lar›yla iflleyen romanlar yazar-ken; Mehmet Uzun (Dicle’nin Sesi), Handan Öztürk (Do¤unun Ç›plak Kad›nlar›),


Bu bafll›k alt›nda verilenroman ve romanc›larla ilgiliyorumlarda (2000 sonras›romanlar hakk›nda) A.ÖmerTürkefl’in [email protected]’de “Kitap Elefltirileri”genel bafll›¤› alt›ndayay›mlanm›fl yaz›lar›ndan veCumhuriyet Kitap, RadikalKitap’taki kitapelefltirilerindenyararlan›lm›flt›r.

Kaya Sancar (Aflk›n ve Kaderin Kitab›)... gibi kimi yazarlar Do¤u ve Güneydo¤uAnadolu’nun bölgesel sorunlar›n› gündeme tafl›r; Kemal Selçuk (Ay Aflklar›), Ha-lim Bahad›r (Gördüm Dokundum ve Sevdim) uzun zamand›r ilgi görmeyen ReflatNuri’nin bafllatt›¤› idealist ö¤retmenlerin Anadolu’nun çeflitli yerlerindeki serüven-lerini konu alan romanlar yazarlar. Bar›fl B›çakç›, (Herkes Herkesle Dostmufl Gibi,Bizim Büyük Çaresizli¤imiz), Gaye Boral›o¤lu (Meçhul), Tolga Gümüflay (Pem-be Tuvalet), Erkan Karagöz (Rus K›z› Vasilisayla, Yüre¤inin Seyirdi¤i And›r Aflk),Deniz Günal (Ifl›lt›l› Venüs), Yekta Kopan (‹çimde Kim Var?), Ali Ecer (Ay›n EnGüzel Hali), Aydilge Sarp (Alt›n Aflk Vuruflu), Attila fienkon (Ten Yükü, BütünDüfller Nazl›’d›r, Gökkufla¤›na ‹ki Bilet), Bedirhan Toprak (Dün Gördüm GeceBir Rüya)... gibi kimileri 80 sonras› idealleri, enerjisi tükenmifl, ümitlerini yitirmiflüniversite gençli¤inin kimlik aray›fllar›n› ve gelecek endiflelerini iflleyen romanlarayönelirler.

Bu bafll›k alt›nda yukar›da farkl› kümelenmeler içinde verdi¤imiz romanlara ekolarak genç kuflak romanc›lardan Halil Gökhan’›n Konuflan Kad›n’›n›, NecatiGöksel’in olumlu elefltiriler alan serüven roman› hüviyetindeki Hayat Ask›da’s›n›,Osman Özbafl’›n fliirsel bir üslupla ve folklorik ögelerle donatt›¤› Da¤ Sürgünle-ri’ni, Önder Saralo¤lu’nun seksen kufla¤›n›n varolufl çabalar›n› dile getiren Cen-net Sevgilim’ini, roman ve öyküleri ‹sveç’te en çok okunanlar aras›nda yer alan Ha-kan Nesser’in ruh çözümlemeci roman› Karambol’ünü, nihilist bir edebiyat›n söz-cülü¤ünü yapan Bülent Akyürek’in sert söylemli ve ironik anlat›ml› Uragan ro-man› ile kalabal›k mekânlardaki ve sokak aralar›ndaki silik, unutulmufl insanlar›nyaflamlar›ndan kesitler sundu¤u mizahi karakterli biraz da hüzünlü roman› Ve Tan-r› A¤lad› roman›n›, Ali Osman Ölmez’in sahip olduklar› ile düflledikleri aras›nda-ki z›tl›klar, tükenen ümitler, ruhsal çöküntüler üzerine kurdu¤u ‹ki Buçuk ile ayn›izlekleri iflleyen fiebnem ‹fligüzel’in Çöplük romanlar›n›, Sevinç Çokum’un 80’liy›llarda geçen olaylar›, ideolojilerin yerini alan yeni de¤erleri mizahi ve ironik birüslupla elefltirdi¤i Gece Rüzgârlar›’n›, akademisyen Zehra ‹pfliro¤lu’nun otobi-yografik karakterli ‹zler: Orada ve Burada roman›n›, Perihan Ma¤den’in birlikteyaflamak zorunda kalan farkl› çevrelerden gelmifl, farkl› kültürlere sahip iki gençk›z›n kendilerini aramalar›n› iflledi¤i ‹ki Genç K›z›n Roman›’n›, Selçuk Altun’unbat› kültürü ile yetiflmifl e¤itimli ve varl›kl› bir gencin kendi kültürünü ve kimli¤iniaramas›n› konu alan Yaln›zl›k Gitti¤in Yoldan Gelir ve Cemil Kavukçu’nun üni-versite ö¤rencisi taflral› bir gencin büyük kent yaln›zl›¤›n›, uyumsuzlu¤unu ve içdünyas›ndaki çat›flmalar› ironik bir dille iflledi¤i Suda Bulan›k Düfller romanlar›n›;Oray E¤in’in farkl› dünyalara mensup iki insan›n aflk›n› iflledi¤i Kal ile ‹lhan Uç-kan’›n aflk, büyü, t›ls›m gibi ana izlekler çevresinde ele ald›¤› töre roman› hüviye-tindeki Aflk Büyüsü’nü, zaman zaman kaba bir cinselli¤e kaçsa da romanlar›ndakad›n sorunlar›n› iflleyen ve kad›n›n toplumdaki yerini belirlemeye çal›flan NefleCehiz’in Olmasayd› Senin de Ad›n roman›n›, Göksel Y›lmaz’›n aflk ve dostluküzerine kurgulanm›fl olan ve post-modern özellikler tafl›yan Tanr›n›n Zaman›’n›,Onur Caymaz’›n kültür kaynaklar› ve konumlar› farkl› iki insan›n imkâns›z aflkla-r›n› alt tabakadan ald›¤› insan manzaralar› içinde sundu¤u Seni Hat›rlatan Y›ld›z-lar’›n› da anmam›z gerek.

Bu adlardan ikinci bahar›n› yaflamak isteyen ama düflledikleri ile yaflad›klar›aras›nda s›k›fl›p kalan kahraman›n ruhsal dünyas›na farkl› bir bak›fl getiren CelalHafifbilek’in an›-roman türünün baflar›l› örneklerinden Ve Sevgili Rozika roman›,Anadolu’nun sosyal yap›s›n› ve toplumsal yaflam›n› bir taflra kasabas›nda eczac›l›kyapan büyük kent kültürüyle yetiflmifl kad›n kahraman›n›n bak›fl aç›s›ndan nakle-


den Emel Ebcio¤lu’nun Sa¤l›k Eczanesi roman›, yaflam›n tekdüzeli¤i ve yaln›zl›kduygusu içinde karfl› cinsle sürdürülen iliflkiye farkl› yorumlar getiren Atilla Birki-ye’nin Aflk Üçlemesi’, 80 sonras› kufla¤›n bunal›mlar›n› ve açmazlar›n› fliirsel bir an-lat›mla iflleyen Halil Gökhan’›n Yedinci roman› ile düflsel bir ortamda Ege k›y›la-r›nda yaflanan bir aflk öyküsünü an› tad›nda ve çocuk dünyas›ndan yans›tan HabipBektafl’›n Cennetin Arka Bahçesi roman› dikkate de¤er çal›flmalard›r.

Say›lar› yüzleri aflan bu adlar›n hepsini dilin kullan›l›fl›, üslup, içerik, anlat›mtekni¤i ve kurgu bak›m›ndan usta romanc› addetmek elbette do¤ru de¤il. Ancakniceliksel bak›m›ndan dikkati çeken bu yo¤unluk ça¤dafl Türk roman›n›n neredennereye geldi¤ini göstermesi bak›m›ndan oldukça anlaml›d›r.

SONUÇ1960-2000 y›llar›, h›zl› bir de¤iflim yaflayan Türk toplumunda roman yazarlar› ba-k›m›ndan verimli y›llar olmufltur. Medyay› da arkas›na alan yazarlar/romanc›lar,öne ç›kan gazeteci-yazar kimlikleriyle eserlerinin niteliksel yan›n› ve romanc› kim-liklerini gölgede b›rak›rlar. Özellikle 80’li y›llardan itibaren depolitize olan toplum-sal yap›, gerçeklerden uzakta, tepkisiz ve duyars›z biraz da dönemin nimetlerineboyun e¤mifl bir yazar ve okur kitlesi oluflturur. Ancak, bu 40 y›l içerisinde iyi fley-ler de olmufltur. Ülkenin h›zl› bir de¤iflim yaflad›¤›, ihtilaller, muht›ralar siyasal dal-galanmalar gördü¤ü bu dönemde yaflananlar›n pek ço¤u, estetik bak›mdan düzey-sizliklerine ra¤men, romanlarda yank›s›n› bulmakta gecikmemifltir. Tüm kurumla-r›yla ve çat›flmalar›yla toplumsal yaflam; toplumdaki de¤iflim süreci ve bu süreçteyaflananlar; Anadolu co¤rafyas› ve sorunlar› ile birlikte köy yaflam›; bu yaflam›n ye-rel renkleri, kültürel ve folklorik zenginlikleri; bat›l›laflma ve ça¤dafllaflma serüve-ninde yaflanan kimlik sorunu, geçifl dönemi bunal›mlar›; eski kurumlarla onlar›nyerini alanlar aras›ndaki de¤iflim/dönüflüm sanc›lar›/çat›flmalar›, bozulan de¤eryarg›lar› ile yeni bir kimlik edinme çabalar›; ara rejimler, ihtilaller ve de¤iflen de¤eryarg›lar›; köylü kimli¤inden kentli ve sanayi toplumuna geçifl sürecinde yaflanan-lar; sanayileflme ile gelen göç, emek-sermaye, iflçi-iflveren iliflkileri/çat›flmalar› ay-r›nt›lar›yla romanlara yans›m›flt›r. Öte yandan post-modern, modernist, fantastikroman ak›mlar› farkl› biçim ve anlat›m teknikleri denenerek hatta geleneksel anlat-ma formlar›ndan da yararlanarak romanlarda uygulanm›flt›r. Bu yüzden romanagösterilen ilgi, öteki edebî türleri geride b›rakm›fl ve niceliksel olarak inan›lmaz bo-yutlara ulaflm›flt›r.



Ça¤dafl Türk roman›ndaki geliflmeleri, aç›l›mlar›

ve önemli romanc›lar› de¤erlendirebilmek

1950’li y›llardan itibaren Türk romanc›lar›n›ngündemini tutan köy romanc›l›¤› 70’li y›llardanitibaren yerini kent romanc›l›¤›na b›rak›r. Mo-dern roman tekniklerini uygulayan genç roman-c›lar, toplumsal sorunlardan bireyin iç dünyas›n›ve ruhsal çat›flmalar›n› yans›tan romanlara yöne-lirler. Art›k konu k›s›rl›¤› çeken ve belli izlekleraras›nda s›k›fl›p kalm›fl Türk roman›, insana yö-nelmekle zengin bir çeflitlilik kazan›r.

Türk roman›n›n modernleflmesi yolunda öncü-

lük eden romanc›lar› ve önemli eserlerini listele-

yebilmek

Modern anlat›m tekniklerinin Türk roman›na gi-rifli 50’li y›llarda Tanp›nar’la bafllar. Nicelik bak›-m›ndan Türk roman› büyük bir çeflitlilik ve zen-ginli¤i yaflasa da nitelik bak›m›ndan ça¤dafl anla-t›m tekniklerini romanlar›na uygulayan ve al›fl›l-m›fl›n d›fl›nda yeni önerilerle okurun karfl›s›na ç›-kan iki romanc› dikkati çeker: O¤uz Atay ve Yu-suf At›lgan.

Ça¤dafl Türk roman›nda modern, fantastik ve

post-modern e¤ilimleri ve aralar›ndaki farkl›l›k-

lar› ay›rt edebilmek

1980’li y›llardan itibaren biraz da 12 Eylül uygu-lamalar›n neden oldu¤u depolitizasyon, kuflakromanc›lar›n› yeni aç›l›mlara yöneltir. Art›k, za-man, mekân, olay, anlat›c› gibi geleneksel biçimanlay›fl› d›fl›nda, yap›salc› dil kuramlar›n› esasalan yeni roman ögeleri olan simgeler, mitler,yeni imgelerle örülü bir sanat anlay›fl›, biraz elyordam›yla da olsa, romanda uygulama alan› bul-maktad›r. Romanlarda, anlat›lan konudan ziyadenas›l anlat›ld›¤› öne ç›km›fl, anlat›m arac› olandil, bafll› bafl›na roman›n temel ögeleri aras›ndayer alm›flt›r. Bu türde özellikle Orhan Pamuk,Adalet A¤ao¤lu, Latife Tekin, Buket Uzuner, Bil-ge Karasu, Elif fiafak adlar› an›lma¤a de¤er.

Ça¤dafl Türk roman›n›n bulundu¤u yeri ve gü-

nümüz romanc›lar›n› saptayabilmek

1960 sonras› Türk roman›n› bir bütün olarak de-¤erlendirecek olursak, hem nicelik hem de nite-lik bak›m›ndan büyük bir at›l›m yapt›¤›n› söyle-mek mümkün. Özellikle 80’li y›llardan itibarenestetik düzeyi k›smen düflmekle beraber konu,izlek ve anlat›m teknikleri bak›m›ndan zenginbir çeflitlilik dikkati çekmektedir. Ça¤dafllaflmaserüveninde yaflanan kimlik bunal›m›, çok parti-li hayat›n getirdi¤i yozlaflma, bütün bu kargaflave de¤iflim içinde kendisine yer edinmeye ve birç›k›fl yolu bulmaya çal›flan ayd›n›n ruhsal buna-l›mlar›... k›saca toplumsal yaflam tüm kurumlar›ile ve yeni anlat›m formlar› içinde romanlardayank›s›n› bulur.

Ça¤dafl roman ak›mlar›n›n ay›r›c› özelliklerini

aç›klayabilmek

2000’li y›llar, Türk roman›n›n niceliksel bak›m›n-dan patlamay› yaflad›¤› y›llard›r. Bu zenginli¤innedenlerini birkaç sebebe ba¤lamak mümkün.Bu dönemde roman yazanlardan edebiyat› içselbir boflalma olarak gören kimileri çoklukla özya-flamöyküsel bir anlat›m yolunu benimserken;kurmaca metinlerde neyin anlat›ld›¤›n›n de¤il na-s›l anlat›ld›¤›n›n önem tafl›d›¤› bilincinde olan ki-mileri de nitelikli romanlar›yla dikkat çekerler.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Konular›n› yurt d›fl›na çal›flmaya giden iflçilerin ya-flamlar›ndan alan yazarlar afla¤›dakilerden hangisindedo¤ru olarak birlikte verilmifltir?

a. Bekir Y›ld›z - Gülten Day›o¤lu - Adalet A¤ao¤lu b. Ferid Edgü -Demir Özlü -Hikmet Erhan Benerc. Kerim Korcan - Yaman Koray - y›lmaz Güneyd. Burhan Günel - Adalet A¤ao¤lu - Yaman Koray e. Gülten Day›o¤lu - Güven Turan - Y›lmaz ‹ncesu

2. Afla¤›daki yazar ve onlar›n konu alanlar› efllefltirme-lerinden hangisi do¤rudur?

a. Mehmet Kemal Kurfluno¤lu - Tutukevlerindekitutuklular›n yaflam öyküleri

b. Kerim Korcan - Sosyalist düflünceler temelindedevlet politikalar›n›n karfl›laflt›r›lmas›

c. Y›lmaz ‹ncesu - Kent insan›n›n sorunlar› ve iççat›flmalar›

d. Yaman Koray - 1960 sonras› toplumsal çat›flma-lar

e. Y›lmaz Güney - Vars›ll›k - yoksulluk, fabrikatör- iflçi gibi s›n›f çat›flmalar›

3. Konular›n› daha çok yak›n çevresinden ve gözlem-lerinden alan, toplumdaki s›ra d›fl› yaflay›fllar› iflleyen vebu iliflkileri aflk potas›nda eriten romanc› kiflili¤e sahipve ilk roman› Destan Gönüller olan yazar afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Y›lmaz Güneyb. Gülten Day›o¤luc. Selim ‹lerid. Hulki Aktunç e. Sevgi Soysal

4. Edebiyat›n baflka alanlar›nda ün kazanmas›na ra¤-men roman yazmada bir iki denemeyle bir y›ld›z gibiparlay›p sönen yazar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Selim ‹lerib. Dursun Akçam c. Ferid Edgüd. Naz›m Hikmete. Gülten Day›o¤lu

5. Afla¤›dakilerden hangisi Yusuf At›lgan’›n romanc›l›-¤›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Geleneksel betimlemelerden, kurgulardan veanlatma tekniklerinden farkl› bir yol izlemesi

b. Romanlar›nda bilinç d›fl›, iç konuflma, geriye dö-nüfl ve leitmotif gibi z›tl›klardan yararlanmas›

c. Romanlar›nda Marksist e¤ilimli düflüncelerdençokça faydalanmas›

d. D›flar›dan duygusuz ve donmufl gibi duran ro-man kiflilerini sürpriz dokunufllarla canland›-rmas›

e. Modern psikoloji ve psikiyatrinin yöntemlerin-den yararlanarak bilimsel aç›klamalar dile getir-mesi

6. Afla¤›da verilen yazar - eser efllefltirmelerinden han-gisi yanl›flt›r?

a. Alev Alatl› - Or’da Kimse Var m›?b. Gülten Day›o¤lu - Yaseminler Tüter mi Hâlâc. Yusuf At›lgan - Aylak Adam d. Turgut Özben - Tutunamayanlar e. Nezihe Meriç - Korsan Ç›kmaz›

7. Afla¤›dakilerden hangisi Orhan Pamuk’a ait eserler-den biri de¤ildir?

a. Kara Kitap b. Cevdet Bey ve O¤ullar›c. Yeni Hayat d. Sessiz Eve. Tehlikeli Oyunlar

8. 12 Mart dönemini iflleyen romanc›lar aras›nda yeralan, 70’li y›llarda Türk toplumunun genel bir tablosu-nu sunan ve dönemin üst düzey askerden bürokrata, ifladam›ndan avukata farkl› dünya görüfllerine sahip tip-leri roman›nda bir araya getiren yazar ve eseri afla¤›da-kilerden hangisinde verilmifltir?Yukar›da özellikleri verilen eser ve yazar› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Orhan Pamuk - Kara Kitapb. Adalet A¤ao¤lu - Bir Dü¤ün Gecesic. P›nar Kür - As›lacak Kad›n d. Latife Tekin - Sevgili Ars›z Ölüme. Adalet A¤ao¤lu - Ölmeye Yatmak



9. Yazar›n roman›nda geçen yüzy›l›n bafllar›na kadaruzanan genifl bir zaman koridoru içinde, y›llar önceABD’ye yerleflmifl Ermeni bir ailenin, ötekinin bak›fl aç›-s›ndan günümüz Türkiye’sine göndermelerde bulundu-¤u eseri ve kim oldu¤u afla¤›dakilerden hangisinde s›-ras›yla ve birlikte verilmifltir?

a. Uzun Beyaz Bulut Gelibolu - Buket Uzunerb. Baba ve Piç - Elif fiafakc. Kara Kitap - Orhan Pamukd. Pasifik Günleri - Nazl› Eraye. Puslu K›talar Atlas› - ‹hsan Oktay Anar

10. Afla¤›dakilerden hangisi 2000 sonras› romanc›lar›n-dan biri de¤ildir?

a. Bilge Karasu b. Tahir Abac› c. Mehmet Uzun d. Handan Öztürk e. Kaya Sancar

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Köy-Kasaban›n Dar Çevre-sinden Büyük Kentin Genifl Mekânlar›na Ya daZamana Aç›lma, Mekâna Aç›lma ve ‹nsana Aç›l-ma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Köy-Kasaban›n Dar Çevre-sinden Büyük Kentin Genifl Mekânlar›na Ya daZamana Aç›lma, Mekâna Aç›lma ve ‹nsana Aç›l-ma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Selim ‹leri” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernleflme Yolunda Ye-ni Ad›mlar Ya da Öncüler” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yusuf At›lgan” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alev Alatl›” konusunuyeni-den gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orhan Pamuk” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Adalet A¤ao¤lu” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elif fiafak” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilge Karasu” konusunuyeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

1970’li y›llara gelindi¤inde yaklafl›k yirmi y›ldan beriTürk roman›n› iflgal eden köy konusu romanlarda göz-le görülür bir durgunluk görülür. Bunun en büyük ne-denlerinden biri, konu k›s›rl›¤›n›n okuru b›kt›r›r halegelmesi bir baflka nedeni ise köy roman› yazanlar›nköylüyü yani insan› anlatmaktan ziyade köy sorunlar›n›ön palana ç›kararak bir figür olarak gördükleri insan›d›fllamalar›d›r.

S›ra Sizde 2

Genç kuflak romanc›lar, 1960’l› y›llardan bafllayarak ko-nu k›s›rl›¤› çeken önceki kuflaktan farkl› olarak ayd›nproblemi çevresinde ve büyük kentin sorunlar› aras›n-da ezilen Türk entelektüelinin bunal›mlar›n›, zamanlahesaplaflmas›n› konu alan romanlara yönelirler. Bu yö-neliflte insana, zamana ve mekâna aç›lmalar›n›n ve ye-ni roman tekniklerini eserlerine uygulamalar›n›n etkilioldu¤u yads›namaz.

S›ra Sizde 3

Selim ‹leri’nin romanlar›n› farkl› k›lan hususlar›n bafl›n-da toplumda sayg›n bir yere sahip olan kad›n kahra-manlar›n›n içsel ac›lar›n› ve yaln›zl›klar›n› bilinç ak›m›ve iç konuflma tekni¤iyle eserlerine yans›tm›fl olmas›d›r.

S›ra Sizde 4

Alev Alatl›, hemen tüm romanlar›nda kendi toplumun-dan kopmufl ayd›nlar›n kendini be¤enmiflliklerini, men-subu bulunduklar› toplumu küçümsediklerinden/so-runlar›na yabanc› kald›klar›ndan ço¤u kez Bat› karfl›s›n-da yan›lg›ya düfltüklerini sorunu tan›mlamakta yan›l-d›klar› gibi hedefte de yan›ld›klar›n› ifller ve romanlar›nsonunda ayd›n› bekleyen tehlikelere iflaret eder.

S›ra Sizde 5

1970’li y›llara gelindi¤inde Türk roman›nda birtak›m k›-p›rdanmalar dikkati çeker. Özellikle Tanp›nar’›n 1950’liy›llarda kurgu ve anlat›m teknikleri bak›m›ndan öyküve romanda açm›fl oldu¤u ç›¤›r, ancak 1970’li y›llara ge-lindi¤inde takipçisini bulur: O¤uz Atay ve Yusuf At›l-gan. Bu romanc›lar, modern anlat›m teknikleriyle, post-modern roman›n an›msatan kurgular›yla ve psikolojiyiromana sokmalar›yla dikkati çekerler.

S›ra Sizde 6

Sorunlu kiflilerinin “yaln›zl›k, kurtulufl umudu, hayal

k›r›kl›¤›” bak›m›ndan ortak noktalar tespit eden BernaMoran’a göre Anayurt Oteli’nin Aylak Adam’dan ve kla-sik kurgulu romanlardan ayr›lan özelli¤ini, “yaflam›n

anlams›zl›¤›n›” yans›tt›¤› “biçiminde” aramak gerekir

S›ra Sizde 7

Bu konuda farkl› de¤erlendirmeler olsa da post-mo-dern roman›n en belirgin özelliklerini flöyle s›ralamakmümkün:

• Klasik romanda her fleyi bilen yol gösterici ayd›n›nyerini bu anlat›da bilgi s›n›rlar› dar bir anlat›c›yab›rak›l›r.

• Okuyucu bilinmezlik ve belirsizlik içine sürükle-nerek çözümden kaç›n›l›r.

• Üst kültür ve alt kültür ay›r›m›na karfl› ç›k›larak herikisi bir arada verilir.

• Esere sadece kurmaca bir metin yazar›n elindekile-re ise malzeme olarak bak›l›r.

• Zaman zaman gerçe¤in s›n›rlar› zorlan›r. • Sanat ile gerçek yaflam aras›ndaki ba¤lar ortadan

kald›r›l›r. • Kurmaca olaylar ile birlikte roman›n yaz›l›fl serüve-

ni birlikte yürütülür. • Okur eserin içine çekilerek roman›n sonucunu kur-

gulamaya ortak edilir. Kimi zaman okur ile diyalo-ga giriflilir.

• Dili geleneksel anlat›ma karfl› kullanarak okur met-ne yabanc›laflt›r›l›r.

• Metinleraras› iliflkiler ba¤lam›nda baflka metinlerbir malzeme olarak kullan›l›r ve s›k s›k baflka me-tinlere gönderme yap›l›r.

• Al›fl›lm›fl›n d›fl›nda farkl› anlat›m tekniklerine yerverilir.

• Tek bir do¤ru yerine bilinenlere ayk›r› olsada ço-¤ulcu bir do¤ruluk anlay›fl› benimsenir.

• Bu maddeye ba¤l› olarak tarih yeniden ve bilinen-lerden farkl› olarak yorumlan›r.



Altkitap. “Can Eryümlü ile ‘Son Antlaflma’ Üzerine BirSöylefli” [email protected].

Anar, ‹hsan Oktay. (2007). Suskunlar. ‹stanbul: ‹leti-flim Yay›nlar›.

At›lgan, Yusuf. (2000). Aylak Adam. 6.Bas›m, ‹stanbul:YKY.

Ecevit, Y›ld›z. (2001). Türk Roman›nda Po›stmodern

Aç›l›mlar. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nc›l›k.Gündüz, Osman. (2009). ‹hsan Oktay Anar’›n Kurgu

Dünyas›. Ankara: Vizyon Yay›nevi.Gündüz, Osman. (2008). “60 Sonras› Türk Roman›”,

Türk Edebiyat› Tarihi 4. ‹stanbul: KTB Yay›nlar›.Gündüz, Osman. (2008). “Romanlar›m›z ve Romanc›la-

r›m›z”, TYB Türkiye Kültür ve Sanat Y›ll›¤› 2008.

184-203. Ankara: TYB Yay›nlar›.‹leri, Selim. (2006). Her Gece Bodrum. ‹stanbul: Do-

¤an Kitap Yay›nlar›.Kolcu, Ali ‹hsan. (2003). Yusuf At›lgan’›n Roman

Dünyas›. ‹stanbul: Toroslu Kitapl›¤›. Korat, Gürsel. (1998). “1960’tan 1998’e Romanda Yeni

Yönelifller”, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat›,Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat› Sempoz-

yumu. 22-22 Kas›m 1998. Ankara: Edebiyatç›lar Der-ne¤i.

Kutlu, Ayla. (1998). “Roman ve Öykünün Konu Alan›n-daki Genifllemeler”, Cumhuriyet Dönemi Türk

Edebiyat› Sempozyumu. 22-22 Kas›m 1998. Anka-ra: Edebiyatç›lar Derne¤i.

Todorov, Tzvetan. (2004). Fantastik: Edebi Türe Ya-

p›sal Bir Yaklafl›m. ‹stanbul: Metis Elefltiri.Türkefl, A. Ömer. (fiubat 2008). “Roman 2007”, Virgül.

2 (115), 14-16. Yalç›n, Alemdar. (2003). “Siyasal ve Sosyal De¤iflmeler

Aç›s›ndan” Cumhuriyet Dönemi Ça¤dafl Türk Ro-

man› 1946-2000. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.


213Sözlük

AAbdülhak fiinasi Hisar: Titiz roman iflçili¤iyle tan›nan Hisar,

konular›n› daha çok çocukluk ve ilk gençlik y›llar›nda

yak›n çevresinde tan›k oldu¤u olaylardan ve bu çevre-

deki insanlar›n yaflam öykülerinden al›r.

Abdülhamit Düflerken: Nahit S›rr› Örik'in 1976 y›l›nda bas›-

lan ve Abdülhamit saltanat›n›n y›k›l›fl sürecini anlatan

roman›d›r.

Adalet A¤ao¤lu: (d.1929) Ölmeye Yatmak( 1973)Fikrimin ‹n-

ce Gülü(1976) Bir Dü¤ün Gecesi(1979) Yazsonu(1980)Üç

Befl Kifli(1984)Hay›r...(1987)Ruh Üflümesi(1991)Roman-

tik Bir Viyana Yaz› gibi romanlar›n yazar›d›r.

Ahmet Hamdi Tanp›nar: ‹ç konuflma, bilinç ak›m› gibi yeni

ve modern anlat›m tekniklerini kullanmas›, zaman ve

terkip bak›m›ndan getirdi¤i teklifleri, bir uygarl›¤a özgü

de¤erleri vermesi ve fliirsel üslûbu ile Türk roman›nda

ç›¤›r açan bir romanc›d›r.

Angaje romanlar: Yaz›nsal metnin varl›k sebebi olan sanat-

sal ifllevini öteleyen ve belli bir ideoloji ya da felsefi dü-

flüncenin benimsetilmesini öne ç›karan/amaç edinen ro-

manlard›r.

Attilâ ‹lhan: (15 haziran 1925- 11 ekim 2005), Türk flair, ro-

manc›, denemeci gazeteci ve elefltirmen Kurtlar sofras›

(1963) Aynan›n ‹çindekiler Serisi B›ça¤›n Ucu(1973)S›rt-

lan Pay› (1974)Yaraya Tuz Basmak(1978) Dersaadet'te

Sabah Ezanlar›(1981), O Karanl›kta Biz(1988).

Allah'›n Süngüleri: Reis Pafla(2002), Gazi Pafla(2006), Fena

Halde Leman (1980), Haco Han›m Vay(1984) gibi ro-

manlar› vard›r. fiairli¤inin yan› s›ra romanlar da yazm›flt›r.

Ayfle Kulin: (d.1941-) Ad›: Aylin, Babama, Bir Gün, Foto Sa-

bah Resimleri, Füreya, Gece Sesleri, Genifl Zamanlar,

Günefle Dön Yüzünü, ‹çimde K›z›l Bir Gül Gibi, Karde-

lenler, Köprü, Nefes Nefese, Sevdalinka gibi eserlerin

yazar›d›r. Cumhuriyet sonras›ndaki kad›n yazarlar›m›z-

dand›r. Veda: Esir fiehirde Bir Konak : Ayfle Kulin'in

2007'de yay›mlanan, ‹stanbul'un iflgali y›llar›nda, bir ko-

na¤› ve konakta yaflananlar› anlatt›¤› roman›d›r.

BBeflir Ayvazo¤lu (1953-): fiair Yahya Kemal Beyatl›’n›n ha-

yat›n› anlatan Bozgunda Fetih Rüyas› (2001) adl› biyog-

rafik roman›n yazar›d›r.

Betimleme: Herhangi bir varl›k, yer, kifli ya da nesnenin d›fl

görünüflü ve özelliklerinin okuyucunun zihninde can-

land›rabilece¤i biçimde ayr›nt›l› olarak anlat›lmas›d›r.

Sözcüklerle resim çizmek olarak tan›mlanabilir. Tasvir

sözcü¤üyle efl anlaml›d›r.

Bilim-kurgu romanlar: Bilim ve teknik alandaki bulufllar-

dan ve bu yoldaki varsay›mlardan yola ç›karak gelecek-

te ya da bilinmeyen bir zamanda, dünyada ya da uzay-

daki düflsel evrenlerde yaflanabilecek olaylar›, “e¤er böy-

le olsayd›” mant›¤›na göre iflleyen romanlard›r.

Bir Dü¤ün Gecesi: Adalet A¤ao¤lu'nun 1979 y›l›nda bas›lan

roman›d›r. Bir dü¤ün gecesinde halk›n de¤iflik kesimle-

rinden insanlar sunulur.

Biyografi: Bir yazar›n, sanatç›n›n ya da ünlü bir kiflinin ger-

çek hayat hikâyesini anlatan yaz› ya da kitaplara denir.

Yaflam öyküsü ile ayn› anlamdad›r. Eski dilde karfl›l›¤›

“tercümeihâl”dir.

Biyografik roman: Öyküleme ve betimleme tekniklerini kul-

lanarak gerçek kiflileri roman kurgusu içinde anlatan

metinlere biyografik roman denir.

C-ÇCevat fiakir Kabaa¤açl›: Konular›n›, yapmac›kl›ktan uzak,

renkli ve fliirsel bir üslubuyla Bodrum civar›nda geçim-

lerini bal›kç›l›ktan ve süngercilikten kazanan sahil kasa-

ba ve köylülerin yaflam serüvenlerinden al›r. Romanla-

r›nda Anadolu, farkl› din ve kültürlere ba¤l› milletleri

kan ba¤›na yak›n bir kaynaflmayla bir araya getirmifl bir

mekând›r.

Ci¤erdelen: Safiye Erol'un 1947 y›l›nda yay›mlad›¤›, konusu-

nu Türk tarihinden alan roman›d›r.

Ça¤dafl roman ak›mlar›: 1930 sonras› ortaya ç›kan toplum-

sal kimlikleri reddeden ve uygarl›¤›n getirdiklerini sor-

gulayan Franz Kafka, Samuel Beckett ve Bertold

Brecht’in temsil ettikleri d›flavurumculuk; 1940’l› y›llar-

dan itibaren görülen Jean Paul Sartre’›n, Simone de Be-

auvoir’›n, Albert Camus’nün öncülü¤ünü yapt›klar› va-

roluflçuluk; 1950’li y›llardan sonra ortaya ç›kan ve gele-

neksel roman›n temel ögelerini ortadan kald›ran Alain

Robbe-Grillet, Michel Butor, Claude Simon, Virginia Wo-

olf gibi romanc›lar›n temsil ettikleri yeni roman; moder-

nizm sonras›/ötesi anlam›na gelen ve geleneksel roman-

la ilgili tüm kurallar› öteleyen post-modernizm; gerçek

ile gerçek üstü aras›nda bir çizgide duran fantastik ro-

manlar, ça¤dafl roman›n öne ç›kan ak›mlar›d›r.

Ça¤dafl Türk Roman›: 1960’l› y›llardan bafllayarak günü-

müze kadar uzanan bir dönemi kapsar. Romanc›lar,

birtak›m yeni roman tekniklerini uygulad›klar› bu dö-

nemde, ayd›n problemi çevresinde ve büyük kentin

sorunlar› aras›nda ezilen Türk entelektüelinin bunal›m-

lar›n›, zamanla hesaplaflmas›n› konu alan romanlara

yönelirler.

Sözlük


Ça¤›na tan›kl›k eden romanlar: 12 Mart muht›ras› ve 12 Ey-

lül darbesi öncesi ve sonras›nda yaflanan olaylar› kahra-

manlar›n yaflam öyküleri çevresinde ele alan ve bir dö-

nemi yarg›layan romanlard›r.

Çoklu bak›fl aç›s›: Gerçekli¤i kahraman›n/ yazar›n tekelin-

den kurtaran, gerçeklik düzlemlerini ço¤altan, farkl› oku-

malara da imkan sa¤layan postmodern teknik.

DDersaadet’te Sabah Ezanlar›: Attila ‹lhan'›n 1981 y›l›nda ba-

s›lan 1919 ‹zmir'in iflgal sürecini anlatan roman›d›r.

Devlet Ana: Kemal Tahir'in Osmanl› Devleti'nin hemen

kurulmadan önceki durumunu anlatt›¤› meflhur roman›-

d›r. 1967’de bas›lm›flt›r.

Dinî de¤erler: Dinin kutsal alan›na giren inanç ve ibadet gi-

bi bafll›klar alt›nda grupland›r›labilecek de¤erlerdir.

EEdebiyat ve ‹deoloji: Hayat› etkileyen ve biçimlendiren siya-

sal, kültürel ve ekonomik anlay›fllar›n sistemli bir düflün-

ce hareketi olarak edebiyatla iliflkisi.

FFantastik romanlar: Kendi içinde tutarl› bir yap›ya sahip

olan fantastik roman gerçek ile gerçek üstünün bulufltu-

¤u noktada yer al›r. Fantastik roman yazar›n›n amac›, d›fl

dünyaya alternatif simgesel bir dünya kurmakt›r. Bu dün-

ya, bilinenlerin boflluklar›na yerlefltirilmifl kiflileri farkl›

yaflam biçimleri, birbirleriyle iliflkileri bak›m›ndan bili-

nenlerden farkl› bir dünyad›r. Fantastik gerçeklik ad›n›

verdi¤imiz bu dünyaya ait olaylar›n bir ucu masal ve bi-

lim-kurgu ile s›n›rl› kal›rken, öteki ucu gerçe¤e ulaflma-

y› amaç edinen polisiyeye uzan›r.

Fatma Âliye Han›m: (1862-1924) ilk Türk kad›n romanc›m›z.

Tarihçi Ahmet Cevdet Pafla'n›n k›z›d›r. Bafll›ca eserleri:

Nisvan-› ‹slâm(1892), Muhadarat(1892), Refet(1898),

Udî(1899) Teracim-i Ahval-i Felâsife(1900), Ahmet Cev-

det Pafla ve Zaman›(1916).

Feminist Söylem: Feminizm yanl›s› söyleyifl, ifade. Feminiz-

mi savunan ifadeler.

Feminizm: Toplumda kad›n›n haklar›n› ço¤altma, erke¤inki-

ler düzeyine ç›karma, eflitlik sa¤lama amac›n› güden dü-

flünce ak›m›, kad›n hareketi. Ayn› seviyede olma duru-

mu, eflitlik, yani emansipasyon”dan anlafl›lan (kad›n ve

erkek gibi) toplumsal gruplar aras›ndaki hayat koflulla-

r›ndaki eflitsizli¤in asimile edilmesidir.

Fiksiyon: Kurgu, kurgusal, kurgulama. Hayalî olan› kur-

gulayarak gerçek izlenimi vermek. Yazar›n hayal dünya-

s›nda oluflturdu¤u, gerçekte var olmayan olaylar dizisi.

GGelenek: Türkçe Sözlük’te “Bir toplumda, bir toplulukta eski-

den kalm›fl olmalar› dolay›s›yla sayg›n tutulup kuflaktan

kufla¤a iletilen, yapt›r›m gücü olan, kültürel kal›nt›lar,

al›flkanl›klar” biçiminde tan›mlan›r. “Anane” sözcü¤üyle

efl anlaml›d›r.

Gelenekçi roman: Toplumun kültürel de¤erlerini kurmaca-

n›n dünyas›na tafl›yan romanlara denir. Din, tarih, milli-

yet, kültür, aile ve aile içi de¤erleri yücelten bir anlay›fl›

temsil eder.

Gelenekçi: “Geleneklere ba¤l› kimse” anlam›ndad›r. Toplu-

ma ait tarihî, dinî ve kültürel ögeleri içine al›r. Her top-

lumun ay›r›c› özelliklerini oluflturur. Yaflama tarz›na yan-

s›r. Sanat yoluyla kendini ifade eder.

HHalide Edip Ad›var : (1884-1964) Milli Edebiyat'›m›z›n en

ünlü kad›n romanc›lar›ndand›r.Seviye Talip(1909), Ra-

ik'in Annesi(1910), Handan(1912), Yeni Turan(1912),

Ateflten Gömlek(1922), Vurun Kahpeye(1926), Sinekli

Bakkal(1936) gibi meflhur romanlar›n yazar›d›r.

Hasan Kay›han (1949-): Yoklar (1975), Zincir (1977), Uyan-

mak (1977), Ac› Su (1978), Gurbet Ölümleri (1982),

Beyler Aman (1984), Sultan/Köln’de Bir K›z (2006), Dö-

nüfl (2006) romanlar›yla gelenekçi roman yazarlar› ara-

s›ndad›r.

H›fz› Topuz (1923-): Meyyâle (1999), Taif’te Ölüm (1999),

Paris’te Paris’te Son Osmanl›lar-Mediha Sultan ve Damat

Ferit (1999), Gazi ve Fikriye (2001), Abdülmecit (2009),

Hava Kurflun Gibi A¤›r (2011) gibi romanlar›yla tan›nan

ve günümüz Türk edebiyat›n›n en fazla biyografik ro-

man yazan ismidir.

‹‹slami roman: ‹çerik bak›m›ndan ‹slami inanç, duygu, ibadet

ve kurallar üzerine kurgulanm›fl romanlard›r.

‹ttihat ve Terakki Dönemi: Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nda

‹kinci Meflrutiyet'in ilân›na önayak olan ve 1889 y›l›nda

kurulup 1908-1918 y›llar› aras›nda k›sa kesintilerle dev-

let yönetimine hakim olan siyasî örgüt.

KKemal Tahir: (d.13 Mart 1910- ö.21 Nisan 1973)Türk düflü-

nür ve roman yazar›. Sa¤›rdere, Esir fiehrin ‹nsanlar›, Kö-

yün Kamburu, Yorgun Savaflç›, Devlet Ana, Kurt Kanu-

nu, Yol Ayr›m›, Bozk›rdaki Çekirdek, Hür fiehrin ‹nsan-

lar› gibi romanlar›n yazar›d›r. Eserlerinde Türk tarihin-

den kesitler sunmufltur.

215Sözlük

Kurmaca: Gerçek olmad›¤› hâlde, gerçekmifl gibi anlat›lan ve

okuyucuda yaflanm›fl ya da yaflanabilir izlenimi b›rakan

olay eksenli metinlerdir. Fictif (fiktif), “itibarî” sözcükleri

ile ayn› anlamdad›r. Masal, hikâye, roman, destan, efsa-

ne, halk hikâyesi gibi türlerde karfl›m›za ç›kar.

Küçük A¤a: Tar›k Bu¤ra'n›n 1964 y›l›nda bas›lan ve Millî Mü-

cadele dönemini anlatt›¤› eseridir.

Kültür: Frans›zca bir kelimedir. ‹ncelmifl bir zevk, genel bil-

gilere sahip olma, di¤er insanlarla iliflkilerinde zarif, an-

lay›fll› ve kibar olma gibi anlamlara gelir. ‹kinci anlam›y-

la bir insan toplulu¤unun birlikte yaflamas›n› sa¤layan

temel de¤erlerdir. Bu ikinci anlam›yla kültür, insan›n

sosyal çevresine ve tabiata uyumunu sa¤layan araçlar›n

ve düflünce tarzlar›n›n bütününe verilen add›r.

LLatife Tekin: (d.1957)Sevgili Ars›z Ölüm(1983)Berci Kristin

Çöp Masallar›(1984) Gece Dersleri (1986) Buzdan K›l›ç-

lar(1989) Aflk ‹flaretleri(1995)Ormanda Ölüm Yok-

mufl(2001) Unutma Bahçesi(2004) Muinar gibi eserlerin

yazar›d›r.

MMetinleraras›l›k: “Hiçbir metin salt kendini do¤uran veya

kendini temsil eden bir metin de¤ildir” ilkesine ba¤l›

olarak bir metnin, kendinden önceki metinlerle aç›k ve-

ya örtülü bir biçimde iliflkilendirilmesi.

Millî de¤erler: Dil, vatan, millet, bayrak, hilâl, tarih, flehitlik,

gazilik gibi kutsal nitelikte de¤erlerdir.

Milli Mücadele Dönemi :1. Dünya Savafl›'ndan yenik ç›-

kan Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nun‹tilaf Devletleri'nce iflga-

li sonucunda Misak-› Millî s›n›rlar› içinde ülke bütünlü-

¤ünü korumak için giriflilen çok cepheli siyasi ve askeri

mücadele. 1919-1922 y›llar› aras›nda gerçekleflmifl ve11

Ekim 1922'de imzalanan Mudanya Mütarekesi ile fiilen

24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Antlaflmas› ile res-

men sona eren dönemdir.

Modern romanlar: Mimetik kurgudan farkl› olarak biçim ve

içeri¤in d›fl›nda romana yeni ifllevler yükleyen romanla-

r›n genel ad›. Yeni anlat›m tekniklere, politik e¤ilimlere

ve felsefi kuramlara yer verilen modern romanlarda amaç

tek do¤ruyu ve gerçe¤i anlatmak yerine çoklu bir ger-

çekli¤i vermektir.

Mütareke Dönemi: 1918-1921 y›llar› aras›ndaki dönem.

NNahit S›rr› Örik: ( 1894-1960) Hikâyeci ve romanc›. K›rm›z›

ve Siyah(1929), Sanatkârlar( 1932), Sultan Hamid Düfler-

ken(1957), Eski Zaman Kad›nlar› Aras›nda(1958), Abdül-

hamit Düflerken( 1976) gibi eserlerin yazar›d›r.

Nazan Bekiro¤lu: (d. 3 May›s 1957), Türk yazar ve akade-

misyen.Nun Masallar› (Öykü; Dergâh Yay›nlar›, 1997)

,fiair Nigar Han›m(‹nceleme; ‹letiflim Yay›nlar›, 1998)

Halide Edip Ad›var (‹nceleme; fiule Yay›nlar›,

1999),Mor Mürekkep (Deneme; ‹yiadam Yay›nlar›,

1999) ,Yûsuf ‹le Züleyha / Kalbin Üzerine Titreyen Hü-

zün (fiark Mesnevîsi, Timafl Yay›nlar›, 2000) ,Mavi Lâ-

le, Yitik Lâle (Deneme, ‹yiadam Yay›nlar›, 2001,‹simle

Atefl Aras›nda (Roman, Timafl Yay›nlar›, 2002) ,Cümle

Kap›s› (Deneme, Timafl Yay›nlar›, 2003)(TYB 2003 Y›-

l› Deneme Ödülü) ,Cam Irma¤› Tafl Gemi (Hikâye, Ti-

mafl Yay›nlar›, 2006) (TYB 2006 Y›l› Hikâye Ödülü) Lâ

Sonsuzluk Hecesi (Roman-Mesnevi, Timafl Yay›nlar›,

2008) ,Yol Hali (Deneme, Timafl Yay›nlar›, 2010) gibi

eserler vermifltir.

Nesnellik: Kiflisel duygu, düflünce, gözlem ve izlenimlere yer

vermeksizin, herkesin kabul edebilece¤i genelgeçer yak-

lafl›m biçimidir. Bat› dillerindeki karfl›l›¤› “objektivite”dir.

Bilimsel bilgiler bu gruba girer.

O-ÖO¤uz Atay (1934-1977): Tutunamayanlar adl› roman›yla ta-

n›nm›fl, 1975’te yazd›¤› Bir Bilim Adam›n›n Roman›-Mus-

tafa ‹nan adl› eserle Türkiye’de biyografik roman türü-

nün en iyi örneklerinden birini vermifl ünlü yazar.

Oktay Akbal: Daha çok öykü ve denemeleriyle ünlenen Ak-

bal, 1950 sonras› kentleflme sorunlar›n›n fon olarak kul-

land›¤› romanlar›nda mutlu çocukluk ve ilk gençlik y›l-

lar›n›n aflklar›n›, serüvenlerini an› tad›nda öykülefltirir.

Öyküleme: Olay ya da olay örgüsü çevresinde gerçeklefltiri-

len bir anlat›m tekni¤idir. Olay için kiflilere ihtiyaç var-

d›r. Kiflilerin bafl›ndan geçen olay›, anlat›c› öyküleme yo-

luyla okura aktar›r. “Öyküleme” karfl›l›¤› olarak “tahki-

ye” sözcü¤ü de kullan›l›r.

Öznellik: Kiflisel duygu, düflünce, gözlem ve izlenimlerin

kaynakl›k etti¤i yaklafl›m biçimidir. Be¤eniler, sempatiler

ya da antipatiler üzerinden yarg›lara ulaflma anlam› tafl›r.

“Sübjektivite” sözcü¤ünün Türkçedeki karfl›l›¤›d›r.


PPolisiye romanlar: Gizem ve entrika üzerine kurulan cina-

yet, suç ve bunlar›n çözümünü konu alan roman türü-

dür. Agatha Christie’den bafllayan ve günümüze kadar

sürekli okur bulan bu tür, kim, neden, nas›l, nerede ve

ne flekilde sorular›ndan yola ç›karak okuru cinayetin çö-

zümüne ortak eden e¤lendirici oluflu yan›nda gizemli

yap›s›yla düflündüren bir niteli¤e de sahiptir.

Popüler Kad›n Romanc›lar: Popüler tarzda, halk›n be¤eni-

sini esas alarak, ilgi çekici konular› öne ç›kararak eser

veren kad›n romanc›lar.

Popüler Tarih Romanlar›: Halk›n be¤enisini esas alarak,

çok satmak üzere yaz›lm›fl tarih romanlar›d›r.

Postmodern edebiyat: Postmodern süreçte ortaya ç›kan bi-

limsel ve sanatsal kuramlar›n ilkelerine ba¤l› olarak veya

bu ilkelerden etkilenmifl olarak üretilen edebiyat.

Postmodern roman: Postmodern süreçte ortaya ç›kan bilim-

sel ve sanatsal kuramlar›n ilkelerine ba¤l› olarak veya bu

ilkelerden etkilenmifl olarak üretilen; yeni bir gerçeklik

düzleminde, özellikle üstkurmacaya, metinleraras›l›¤a ve

çoklu bak›fl aç›s›na yaslan›larak üretilen roman.

Postmodernizm: Kavram, “modern sonras› dönem”, “bir dü-

flünce sistemi”, “modernizmin içinde yeni bir bak›fl aç›-

s›”, “modern de¤erlerin elefltirisi”, “siyasaldan sanatsala

kadar uzanan bütün alanlar›n yeni bir üslubu” anlamla-

r›nda kullan›lmaktad›r. Kavram›n, felsefeden ekonomi-

ye, sosyolojiden teolojiye, siyasetten poetikaya kadar

her bilim alan›nda, ço¤ulculuk, demokrasi, yerel ve ev-

rensel kültürler, ulusal ve uluslar aras› ekonomiler gibi

konularda yeni öneriler içerdi¤i söylenilmektedir.

RRoman: Anlatma esas›na ba¤l› kurmaca metinlerin en uzun

soluklu türüdür. Olay örgüsü, kifliler, zaman ve yer (me-

kân) çevresinde kurgulan›r. Metin, yazar›n görevlendir-

di¤i anlat›c› ya da anlat›c›lar taraf›ndan okura sunulur.

Gerçek hayatta benzerleri gösterilebilecek kifli, olay ya

da durumlar›n anlat›ld›¤›, okuyucuda yaflanm›fl ya da ya-

flanabilir duygusu/izlenimi b›rakan eserlerdir.

SSafiye Erol (1900-1964): Romanc›, Keflan'da do¤du. Alman-

ya'da ö¤renim gördü, felsefe doktoras› yapt›,‹stanbul'da

öldü. Bafll›ca romanlar›: Kad›köy'ün roman›(1939), Ülker

F›rt›nas›(1944), Ci¤erdelen(1947).

Samiha Ayverdi (1906-1993): Aflk Bu ‹mifl (1939), Batmayan

Gün (1939), Atefl A¤ac› (1941), Yaflayan Ölü (1942), ‹nsan

ve fieytan (1942), Son Menzil (1943), Yolcu Nereye Gidi-

yorsun (1944), Mesihpafla ‹mam› (1944), ‹brahim Efendi

Kona¤› (1965) romanlar›yla tan›nan gelenekçi roman tü-

rünün 20. yüzy›l Türk edebiyat›ndaki temsilcilerindendir.

Sevgi Soysal (1936-1976): Hikâyeci ve romanc›,Tutkulu Per-

çemTante Rosa, Yürümek , Yeniflehir´de Bir Ö¤le Vakti,

Bar›fl Adl› Çocuk ,fiafak ,Y›ld›r›m Bölge Kad›nlar Ko¤uflu

,Bakmak , Hofl Geldin Ölüm bafll›ca eserlerindendir.

Sevinç Çokum (1943-): E¤ik A¤açlar (1972), Bölüflmek (1974),

Makina (1976), Derin Yara (1984), Onlardan Kalan (1987),

Rozalya Ana (1995), Gece Kuflu Uzun Öter (2001), Evle-

rinin Önü (2002), Beyaz Bir K›y› (2009) gibi hikâye kitap-

lar› yan›nda Zor (1977), Bizim Diyar (1978), Hilâl Görü-

nünce (1984), A¤ustos Bafla¤› (1989), Gülyüzlüm (1989),

Ç›rp›nt›lar (1991), Karanl›¤a Direnen Y›ld›z (1996), Deli

Zamanlar (2000) ve Tren Buradan Geçmiyor (2007) gibi

romanlar›yla gelene¤e yaslanan bir tav›r sergiler.

TTar›k Bu¤ra (1918-1994): Romanlar›n›n konular›n› büyük

ölçüde Cumhuriyetle birlikte ve ayd›n problemi çevre-

sinde Anadolu kent ve kasabalar›nda yaflanan sosyal dal-

galanmalardan, çeliflkilerden, yanl›fl yap›lanmalardan,

ahlâkî kirlenmeden ve sosyal yap›da yerleflmifl birtak›m

kavramlar›n y›k›l›fl›ndan al›r. Tarihsel romanlar›nda ise

bilinenlerden farkl› olarak halk önderlerini öne ç›karan

öyle de¤il böyle bak›fl› egemendir.

Tar›k Dursun K.: Romanlar›n›n konular›n› Anadolu sahil ka-

sabalar›nda ya da büyük kentin varofllar›nda yaflayan çe-

flitli mesleklere mensup yoksul insanlar›n›n yaflam kav-

galar›n›, aflklar›n› ve dostlu¤a dayal› s›cak iliflkilerini ye-

ni anlat›m teknikleriyle ama daha çok Marksist bir söy-

lemle romanlaflt›r›r.

Tarih: Milletlerin, insan topluluklar›n›n geçmifli, haf›zas›d›r.

Tarihî roman: Konusunu tarihten alan romanlard›r.

Toplumcu Gerçekçi Edebiyat (Sosyal Realizm-Sosyalist

Gerçekçilik): Toplumsal tasvirlerinin, önermelerinin ve

elefltirilerinin kayna¤› düflünsel ve siyasal ba¤lamda

Marksizm ve/veya Sosyalizm olan edebiyat.

Türk Roman› ve Toplumcu Gerçekçilik: Türk roman›nda,

Toplumcu Gerçekçi Edebiyat›n bak›fl aç›s›n›n ve ilkeleri-

nin tarihsel geliflimi; Türkiye’de Köy Roman›, ‹flçi Roma-

n› ve Soyut Sosyalist roman olarak geliflen roman›n Top-

lumcu Gerçekçilikle iliflkilerini konu almak.

217Sözlük

ÜÜstkurmaca: Çok genel anlam›yla, romandaki evrenin kur-

maca oldu¤unun, metinsel bir gerçeklik oldu¤unun ve

her kurmacan›n da esasen baflka bir kurmacan›n parças›

oldu¤unun vurgulanmas›d›r.

12 Eylül Romanlar›: 12 Eylül 1980 askeri darbesine zemin

haz›rlayan gençlik hareketlerini, kutuplaflmalar› ve son-

ras›nda yaflanan ve kahramanlar›n an›lar›ndan beslenen

tutukluluk dönemlerini, s›k›yönetim mahkemeleri süreci

içinde yaflanan iç hesaplaflmalar›n› ve toplumdan d›flla-

n›fllar›n› konu alan romanlard›r.

12 Mart romanlar›: 1970’li y›llardan bafllayarak gittikçe artan

gençlik hareketlerini, kutuplaflmalar›, 12 askeri muht›ra-

s› ile yaflanan iflkence ve ac›larla dolu hapishane hayat›-

n›, bir tak›m k›r›lmalar›, içsel hesaplaflmalar› ve erozyo-

na u¤rayan ahlaki çözülmeleri konu al›r.

1930-1980 Aras› Türk Roman›: Belirtilen tarihler aras›nda

Türk roman›n›n siyasal, düflünsel ve yap›sal kaynaklar›-

n›, birbirinden farkl› olan bu kaynaklara ba¤l› olarak ge-

liflen ve çeflitlenen romanlar› tasnif etmeyi konu almak

1950 Sonras› Türk Roman›: Türk roman›n›n dönüm nokta-

lar›ndan biri say›lan 1950 y›l›, ayn› zamanda çok partili

hayata geçiflin da bafllang›c›d›r. Bu zamana kadar ayd›n

bak›fl›n›n ve ayd›nlatman›n egemen oldu¤u roman anla-

y›fl›, 1950 sonras› romanlarda yerini insan› tan›ma ve iç

dünyas›na nüfuz etme anlay›fl›na b›rak›r.

turuz€¦ · ‹çindekiler...

Documents