MEDRESEGELENEGİVE MODERNLEŞME SÜRECİNDE

.MEDRESELER

ULUSLARARASI SEMPOZYUM

MADRASAH TRADITION AND

MADRASAHS IN THE PROCESS OF

MODERNIZATION

" KEVNETORA MEDRESEYE . Ü

" " " Dl PEVAJOYA MODERNBUNE DE

REWSA MEDRESEYAN ,

5-7 Ekim / October 2012 Muş Alparslan Üniversitesi

Muş I TÜRKİYE

M.Ş.Ü. YAYINLAlU-1- .

1. cilt isbn: 978-605-5137-01-4

Kitap Adı Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

Editör Yrd. Doç. Dr. Fikret GEDİKLİ

Son Okumalar Yrd. Doç. Dr. Hüseyin DOGAN

Yrd. Doç. Dr. Mehmet DALKILIÇ

Dizgi . Yrd. Doç. Dr. Fikret GEDİKLİ

Kapak Tasarım Erdal YILDIZ

Baskı/Cilt -2-

1. Baskı Mayıs 2013, Muş

Bu eserin bütün haklan M.Ş.Ü' ye aittir. Yayınevin~n izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik

ya da fotokopi yoluyla basımı , yayımı , çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz.

İsteme Adresi Muş Alparslan Üniversitesi

Tel: 0436 213 00 59 - Fax: 0436 213 00 59 W'\Y\"'..a lparslan.edu.tr

Medresetu'z-Zehra Projesini Bugünden Okumak: Bölge/Kürt Medreselerini Din

Eğitimi .Merkezli Olarak Islah Ve Geliştirme İmkanı Ve Bunun Toplumsal Barışa Katkısı

Müfid YUksel1

Giriş

İslam aleminde Hulefü-i Raşidin ve Emevi döneminden itibaren, eğitim ve te~ri

sat, umumiyetle sahabe ve tabiinin, Ehl-i Beyt-i Resul'ün ders halkaları oluşturarak

tilmiz/talebe yetiştirmeleri şeklinde olmuştur. Bu usul Abbasiler zamanında müese-

seleşerek medreselerin oluşumuna zemin hazırlamıştır.

Zamanla bu müesseseler daha da gelişerek İslam toplum hayatında eğitim/ted

risatın yegane müesseseleri haline gelmişlerdir. Cami ve mescidlerde ders halkaları

şeklinde başlayan tedrisat müessesesi "Medrese" adı verilen bağımsız yapılara dö-

nüşmüşlerdir. Arıcak, Cami-Mescid ders halkaları da aynı zamanda günümüze de-

ğin süregelmiştir.

Selçuklular devrine gelindiğinde, ünlü Selçuklu veziri Nizamülmülk'ün (Kat-

li:1096) açtığı yatılı ve talebe hücrelerinden oluşan Mısıröaki Fatırrıilerinkine alter-

natif medrese sistemi, Nizamiye medreseleri olarak tarihe geçmiş ve bu sistem İslam

aleminde yaygınlık kazanarak asırlar boyu devam edegelmiştir. Osmanlı medrese

sistemi de umumiyetle bu Nizamiye medreselerinin devamı niteliğinde olmuştur.

Kürdistan'daki medreseler ise, Osmanlı imparatorluğunda umumi medrese siste-

minin bir parçası olmasına karşın özgün yapısıyla, yani Nizamiye medrese sistemini daha yalaİı düzeyde sürdürmesi ile bugüne kadar gelmiştir. Kürdistan medresele-.

rindeki icazet sistemi, tüın Osmanlı ülkesindeki icazet sisteminden farklı bir yapı-

l Araştırmacı Yaıar

190 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

da olmamış, ve bu medreselerde veya buradaki müderrislerce verilen icazetnameler

İstanbufüa dahi resmen kabul görmüştür. Bugün İstanbul Müftülüğü bünyesinde·

bulunan Meşihat Arşivi ve Şer'i sicil arşivlerinde bunun birçok örnekleri görülebilir.2

Osmanlı döneminde 19. Yüzyıla kadar hemen hemen ·yegane eğitim kurumu olan medreselerin konumu, batılılaşma süreci ve batılı tarzda açılan mekte_plerin bu yüzyılda yaygınlık kazann:ı.aları neticesinde, medreseler önemini kaybetmeğe

başlamış, başat eğitim kurumu olma niteliğini 20. Yüzyıl başlarında yitirme aşama-sına gelmiştir. ·

Medrese İlimleri Üzerine Tartışmalar: Katip Çelebi Örneği

Osmanlı imparatorluğunda 19. yüzyıldaki batılılaşma ve moderrıl.eşme süreci,

Osmarılı'nın en batısından ve Rume4 bölgelerinden başlayıp, sonraki dönemlerde

daha doğuya doğ~u gelişme gösterdi. Zira Osmanlı Rwnelisi İslam dünyasının ba-

tıya uzanan, mızrağın ucunu oluşturuyordu. Rönesans ve Yeniçağ'da yükselen Batı

Avrupa'nın karşısında güç kaybeden Osmarılı'nın duraklama ve gerileme dönemi de

haliyle buradan başladı. Bu yüzden, Osmarılı'nın en doğu ve Güney bölgeleri uzun

zaman bu sürecin uzağında kalıp, bundan masun kaldı. Özellikle Osmarılı'nın Kür-

distan bölgesi batılılaşma ve moderrıleşmenin tahrip edici etkisinden en ziyade ko-

runmuş mıntıkasını oluşturuyordu. 17. Yüzyılda bile zaman içerisinde Osmarılı'nın ·

batı bölgelerinde, Diyar-ı Rfun'da İstanbul, Edirne, Bursa gibi merkezlerde ilmin,

ilmi faaliyetlerin azalmasından, çeşitli ilim dallarının kaybolmasından medreseler-de, alet ve Dini ilimlerin yanısıra zamanla, diğer fünuna taallul< eden ulumun .zayıf

layıp okunmamasından yakınan Katip Çelebi "Mizanu'l-Hakl< Fi İhtiyari'l-Ehakk"

adlı eserinde şurıları söyler:

"Tfilib-i Hakk'a ma'lum. olaki, ilın-i beşer-i müteallıkı gerek m evcud, gerek

ma'dum, meçhul-i mutlaktır. Ol canibe zihin teveccüh eylem ez. Mevcud dahi

mutlak m addededen müstağni olursa ol makule umura müteallık m ebahise

ilm-i ilahi d~rler. Füruu çoktur. Bahisi ya hekim ya m ütekellimdir. Ve m evcud

zihinde maddeden müstağni hariçte m addeye muhtaç olursa ana müteallık me-

bahise ilm-i riyazi derler. Usıilü dört kısımdır. Aded ve hey'et ve hendese ve mu-

sıki fenleri. Ve her birinin nice füruu vardır. Mevcud hem hariçte ve hem zihinde

mutlak maddeye muhtaç olsa o makule umfır mebahisine ilm-i tabi'i derler. Bu

2 Bu konuda örnek olarak bkz. Norşinli Şeyh Muhammed Ziyaudclin'in, Bitlisli Molla Hüseyin Efendi'ye verdiği icazetname, İstanbul Müftülüğü, Şeyhülislamlık Arşivi, Şer'iyye Sicilleri, Dosya No:904; Bediüzzarnan'ın hocası ve Bediüzzarnan lakabını veren Siirtli Molla Fethullah Hasbi'nin Arvasizadelerden Molla Abdülgaffar. Efendi'ye verdiği icazetname, ayru yer, Dosya:l300

Müfid Yüksel 1191

ilinin dahi füruu çoktur. Pes cümle ulum-i nazariyye ve ulôm-i akliyye bu ak-

şamdan _hariç değildir.Ve bunlar da fikir ve nazar tarikıyla bahsolunup, fikirde

hatadan ismet-i maslahatı içün kanun.-i istidlal ve nazari tedvin idüp namına

ilın-i mizan ve ilm-i mantık dediler. Mizan ve mi'yar-ı ulumdur. Allame Seyyid

Şerif-i Cürcani kavlince bir filim ki, ilmini bu vez ve mi'yar ile ayar eylemeye anın ilmine i'tidad yoktur. Ol ecillden ekser-i muhakkıkin vücubuna zabib oldular. Ve

ilın-i mantık maksud-ı bizzat degül, makasısı tahsile vesile ve filetdir. Mebde' -i

fıtratdan beri tavfilf ve ümem beyninde karardade ulfu:n zarôriyye ve hakikiyye

ve burhaniyyedir. Ve zikrolunan hakaik-i eşya ilimleridir. Kütüb-i münezzele ve

ulum-i şer'iyye mebahisi, ulum-i mezkllre mesaili ile ekser-i mevadta ictima ve

ittifak idüp mevadd-ı müteaddidede iftirfilc vaki olmuşdır . .Ol ecillden millet-i

Nasraniyye dahi felsefiyyatı redd etdiler. Lakin ehl-i İslam latafet ile cevab yazup

mutlak redd etmediler. Ehil olan ol maddeleri bilür.Amma ulôm-i şer'iyyeden

murad bu asırda ulum-i İslamiyyedir. Hali degül ya maksud-ı bizzat ola, ya anı

tahsile vesile ola. Ve vesileye ulôm-i aliye ve ulum-i edebiyye ve ulôm-i Arabiy-

ye derler. Zira maksud-ı bizzat degüldür. Ve edeb ders-i bizzat ve nefs-i bi'l:Va-

sıta ana mevkôfdur. Ve elfa:i-ı Arabiyye'den bahseder. Bunun akşamı mevzuat

kitaplarında yazılduğu üzre oniki olmak meşhurdur. Makstid-ı bizzat dahi bu

mevzuatı ~e biribirinden temyiz olunur. Mevzuu Kelamullah ise ilm-i tefsir ve

ilm-i Kur'an'dır.Füruu ile Kelam-ı Resulullah (S.A.V) ilm-i had.isdir. Füruu ile

ikisinden ve anlara raci' umtirdan müstanbit olup sırf itikada müteallık ise ilm-i kelamdır. Nihayet müteahhirin mebahis-i hikemiyyeyi bu ilme halt etdiler. Al-

lame Saadeddin Şerh-i Mekasıd'ta "Musannifinden çok kimesne anunla ferceh

buldukları içün" demişdir. Ve eger sırf itikad olmayup amele müteallık ise usfil

ve füru' vesair ana müteferri' terhib ve terğlb ilimleridir. Sabıkan mezkllr olduğu

üzere ulum-i akliyye ve ultim-i hikemiyye bu ilimlere tedahül etmişdir. Ol ilim-lerden bibehre olan bu ilimlere dahi tamam mertebe vakıf olamaz. Bundan sonra

halle arasında şayi olan inlcar-ı aslına gelelim: Sadr-ı İslam'da sahabe-i kiram Hz.

Peygamer (S.A.V)'den alız ve rivayet etdikleri Kitab ve sünnete teşebbüs idüp,

kavfild-i İslrniye rüstih ve istihkam bulmadan gayri ilimlere şuğlü tecviz etme-

diler. Men' babında azim şiddetler gösterdiler. Ve kavaid-i İslamiyye bu mertebe

rüstih ve. istihkam bulmazdı.

Sadr-ı evvelde anlar ol maslahatı gördüler. Sadr-ı sanide ve sfilisde tabiin

ve müçtehidin raviler rivayetini tedvin idüp, üsul ve füru kaidesi üzere edille-i

şer'iyyeden ahkam-ı İlahiyyeyi istin bat idüp yazdılar ve çizdiler. Ulôm-i İslamiy-

192 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

ye tedvin olunup, bir tarik ile halel gelmeden masWı ve mazbut kılındıktan sonra ehl-i İslam ekabirleri gördüler ki, selefin men'i bµ maslahat içindi. Mahzur.her.:

taraf kılınıp maslahat bitti. "Ehl-i İslam hakaik-i eşya ilmini bilmek mühimdir:'

Deyu Beni Ümeyye ve Al-i Abbas asırlarında ulfun-i evail kitapların tercüme ve ta~rib etdiler. Fıtrat-ı selime ve ukıll-i müstakime ashabı her asırda anları oku-

yup tahsilden hfili olmadılar. Semt-i tahrir ve tahkikde hikmet ile şeriat beynini

cem'eden m~akkiklerin eseİ:i her asırda meşhur ve mu'teber olup revaç buldu.

Ulema-yı a'lamdan ve muhakkikinden İmam-ı Gazzali ve İmam-ı Fahr-i Razi ve

Allame İdduddin ve etba'ı ve Kadı Beyzavi ve Allame-i Şirazi ve Kutbuddin-i Razi

ve Saaduddin-i Taftazam ve Seyyid Şerif-i Cürcaru ve anların etbıl'ından Allame Celil-i Devvaru ve şakirdleri makam-ı tahkik ve tedkike vasıl olup yalnız bir

fennde kalmadılar. Lakin nice hali~zihn kimseler sadr-ı evvelde beray-ı masla-hat vaki olan men'i rivayetlerin görüp hacer-i camid gibi taklid-i mahzla donup

kaldı. Aslını tedebbür ve mülahaza etmeden redd u inkar eyledi. Felsefe amelleri

deyu zemme mübtela olup yeri göğü bilmez cahil iken filim geçindi. c) ı_,J=,i.: rJ.JI ı.,ia}ll.J ~ı~ı ~_,s;..ı.,a tehdidi kulağına girmeyip zemin ve eflakda nazarı bakar

gibi göz ile bakmak sandı. Devlet-i Osmaniye evfill.inden Merhum Cennetmekan

Sultan Süleyman Han zamanına gelince hikmet ile şeriat ilimlerini cem' eyleyen muhakkikler iştiharda idi .. Ebu'l-Feth Sultan Muhammed Han Medaris-i Sema-

niye bina idüp cc Kanim üzre şuğl oluna" deyu vakfiyesinde kayd ve Haşiye-i Tec-

rid ve Şerh-i Mevakıf derslerin tayin eylemişdi. Sonra gelenler «Bu dersler felse-

fiyatdır:' Deyu kaldırıp Hidaye ve Ekmel dersleri okumağı makul gördü. Yalnız

ana iktisar-ı na Makul olmağla ne felsefıyat ve ne Hidaye ve Ekmel kaldı. Bununla

Rum'da sevk-i ilme kesad gelüp ehli inkıraza karib olmağla bazı kenarda, Ekrad

diyarında yer yer kanun üzre şuğl eden talihlerin mübtedileri Rum'a gelüp azim

tafra satar oldu. Anları görüp asrımızda bazı kavabil-i hikmet talibi olup hakir dahi esna-yı müzakere ve müdaresecJe isti'dad ashabı talebeyi Sokrat ve Eflatunu

terğib itdüği gibi hakaik-i eşya ilmi tahsiline terğib idüp bu risalede dahi vasiyyet

ve cümlesine nasihat içün birkaç mevadd zikr u irad eyledim. Taki, mutlak ilim

namına olanı mehına emken tahsile sa'y ideler. Elbette bir mahalde lazım gelir.

İlmin zararı olmaz. Zemm ve inkar eylemeyeler. Zira bir şeyi inkar ol nesneden

bu'd ve harmana sebebdir. (Katip Çelebi, Mizanu'l-Hakk,Yazma Nüsha, King Saud University Library, Vrk. 1 bS-b; Matbu Nüsha, Matbaa-i Ebuzziya, 11-1306:6)

Bundan sonra Katip Çelebi konuyu dört maddede örneklendirir:

Madde-i Ula: Müfti-yi mühendi ile gayr-i mühendis fetvasıdır. Bir kimesne

Müfid Yüksel 1193

tfilı ve 'arzı ve 'umkı dört zira bir bi'r hafr etmeğe filleri sekiz akçeye isticar idüp,

ol dahi tfilı ve 'arzı ve 'umkı iki zira' bir bi'r hafreyledi. Dört akçe istedi fetva etdirdiler hendese bilmez müfti "Dört akçe hakkıdır" dedi. Müfti-yi mühendis

"Hakkı bir akçedir" deyu fetva verdi. Hakk dahi budur zira iki zira' bi'r dört zira' bi'rin sümünidir.

Maddde-i Saniye: Kadi-yi mühendis ile gayr-i mühendis hükmüdür. Bir ki-

mesne tıüu ve arzı yüz zira' olmak üzere bir tarlayı fillere bey' eyleyüp teslim mahallinde tfilı ve 'arzı ellişer zira' iki tarla verdi. Aralarında niza vfilô olup bir

kadıya vardılar ki, hendese bilmezdi. "Hakkı budur" deyu hükmeyledi. Sonra,

bir kadi-yi mühendis bulup · da'vayı dinletdiler. "Nısf-ı hakkıdır?' Dedi. Hakk

dahi budur. Bunların aslını bilmek murad eden riyaziyat görmeğe heves eyleye.

Madde-i Salise: Allame Beyzavi Kavluhu Taala c)ta:i .ıJ.;§ Jjw oü.;:.ı! .>Ai.JIJ ayeti tefsirinde Kamer'in yirmisekiz menzilin beyan etdikden sonra: " '-1;.l ôS .>Ai.JI JJ.i:ı ~~ ll:i:ı ':lJ ~ ':l 4.l.ıı .l;ıo.\J ı)" deınişdir. Eğer Kamer'in her menzile nüzulü bir

valdtde olaydı, kelam-ı mezbur sahih olurdu. Lakin öyle değildir. Gah eva~ıt-ı

leylde bir menzilden bir menzile intikal eder, gah bir gecede iki mezile hareket

eder. Ve her menzil içün takriben on üç derece hadd-i muayyen vardır. Kamer'in seyri gfill on bir derece gah on beş derece olur. Bu hususun aslına vukuf murad

eden nüciıın ve felekiyat fenlerini göre .. Ve bir madde dahi Sedd-i İskender'dir.

"Beyne's-Seddeyn LJ;.ı....ıll ~ ayetinde Mabeyne Cibali Ermeniyye Ve Azerbaycan ül+.!4.)1 J ~) J~ ~ Lıı demekle Tebriz semtinde olmak yazılmışdır. Bu dahi

vakı'a mutabık değildir. Tahkik üzre bilmek isteyen coğrafya fennini tetebbu ey..:

leye.

Madde-i Rabi'a: Budur ki riyaziyat derslerine şuğl esnasında üç mes'ele batıra

hutur idüp mesill-i fıkhiyyeye irca'la Şeyhülislam-ı merhum Bahayi Efendi'den

istifta etmişdim. Cevab sadır olmamağla şerhi mutazammın bir risale yazdık

tan sonra üç sualin birine cevab yazmışlar. Kendi hattı ile fetva emini Şeyhzade Efendi de zuhur idüp hatt-ı fahiş olmağla risale iliirine bi'aynihi nakl ve

ıslah-ı cevab deyu tezyil olunmuşdu. Mura eden risaleyi göre Mes'eleler budur

ki, biri Tulft'u'ş-Şeınsi Mine'l-Mağrib, Hey'et kaidesine tatbik olunur mu? Biri dahi altı ay gündüz, altı ay gece olduğu yerde beş valdt namaz nice kılınur, nice

oruç tu~ur.? Biri dahi mekke'den gayri yerde cihat-ı erbaa kıble olur mu?. İmdi

erbab-ı isti'dad ma'kfilat ve riyaziyat bilmeğe3 muhkem sa'y etmek gerek, tlli,

3 Katip Çelebi burada Aritmetiği, Matematiği ilimlerin temellerinden birisi olduğunu vurgulamakta, bu konuda

194 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

tarik-ı nazarda zann ve şekk sahibi vehham ve ... olmaya .. " (Katip Çelebi, Miza-

nu'l-Hakk,Yazma Nüsha, King Saud University Library,. Vrk. lbS-b; Matbu Nüsha,

Matbaa-i Ebuzziya,l 1-1306:6)

17. yüzyıl'ın ikinci yarısında Katip Çelebi ilmin azalması, tabii ilimler ve eşyanın

hakikatine dair bazı ilimlerin artık tedris edilmemesi ve diyar-ı Rıl.m ile ilgili bu tarz

yakınmalarda bulunurken, 19. Yüzyıla gelindiğinde Osmanlı'nın batı/Rumeli böl-

gelerinde asırlarca var olan sistem/nizam ve medeniyet ağı önemli oranda çöküşe

geçmiş durumdaydı. Kürdistan mıntıkası başta olmak üzere Osmanlı doğusu, uzun

süren Osmaİılı-Safevi çatışmalarının neden olduğu büyük tahribata rağmen hala bü-

yük oranda İslam! medeniyet ağını ve nizamını önemli ölçüde korumaktaydı. Hicaz,

Şam, Bağdat, Musul, Halep, Urfa, Mardin, Diyarbekir, Bitlis, Van, Erzurum, Musul

hattı arasındaki ilmi, ticari ve kültürel bağ ve iletişimin hala 13. Yüzyıldaki tarzda de-

vam etmekteydi. Bu anlamda, en önemli dini kurumlar olan medreseler ve tasavvuf/

tarikat ağı canlı ve güçlü bir biçimde varlığını sürdürmekteydi. Oysaki i6. Yüzyılda

ilini, kültür ve irfan anlamında Osmanlı coğrafyasını daha çok İstanbul ve Rumeli

beslemekteydi. 19. Yüzyılda, Osmanlı Rumelisinde, Diyar-ı Rum'da Osmanlı-İslam

müesseselerinin iyice zayıflaması ile doğu bölgeleri bunun yerini aldı, özellikle dini

müeseseler (medreseler-tekkeler) bağlamında Kürdistan ön pJana çıktı. Mevlana

Halid-i Şelirezôri Bağdadi (Vefatı:l242/1827) ·ne-birlikte;· Kfüdistan'da Nakşibendi

liğin Halidiyye kolunun yükselişi, bununla birlikte medrese ve tekkenin güç birliği

etmesi, dahası Mevlana Halid ile birlikte bir ulema tarikatı haline gelen Nakşiben

di-Halidiliğin medresevle tekkeyi bünyesinde birleştirmesi, bu iki müesseseyi birlik-te neredeyse bölgenin en ücra kırsal kesimlerine de yaymaları, bölge bazında, hatta

Osmanlı coğrafyasının genelinde yeni ve büyük bir dinamizmin oluşumunu sağladı.

Batıda modernleşme ve Kartezyen mantık ve aydınlanmacı felsefenin etkisinin

artması, Newtonian fizik vs. Nedenlerle fen-fizik bilimlerinin ön plana çıkışı , 19.

Yüzyılda bunun Osmanlı'daki etkisi ve batılılaşma medreselere büyük darbe vur-

muştur.

Özellikle, batıda teknolojinin gelişmesi, coğrafi keşifler ve icatlar, batının güçle-

nerek İslam dünyası üzerine maddi anlamda tefavvuk göstermesi, Osmanlı'nın batı

ya uzanan ucu olan Rumeli toıpraklarının peyderpey kaybedilmesi, askeri ve siyasi

yenilgiler hep birlikte gelişme göstermiş, Osmanlı batılılaşması, İslam medeniyeti-

bilgide Aritmetik kesinliği ve temeli esas alan Descartes'le paralel bir anlayış sergilemektedir ki, tartışma götü-ren bir tezdir. ·

Müfid Yüksel 1195

nin müesseselerinin dönüşüm ve çöküşüne yol açmıştır.

Bu çerçevede, medreselerin fen-fizik bilimlerinden yoksun olduğu ve ihtiyaca ce-

vap vermediği tartışmaları, İslam eğitim sistemi ve medreseler ile ilgili tartışmaların

odağını oluşturmuştur. Tüm ·bu tartışmalar, Batı dünyasında coğrafi keşifler, uzak

denizlere açılma, Amerika'run keşfi, Kartezyen felsefe ve dualizınin ortaya çıkışı,

Madde-Ruh ayırımı, aritmetik kesinliğe dayalı fiziki bilimlerin ön plana çıkışı, da-

hası Rene Descartes ile birlikte billurlaşan Aydınlanmacı felsefe ve düşünce akımları

ve bunların gelişimi, Teknolojinin gelişimi ve sanayi devrimi. Batı Avrupa merkezli

sömürgeciliğin yaygınlaşması, Newtonian fizik, kısacası ilim bunların İslam dün-

yasına ve İslam dünyasının Batı Avrupa ile encounter eden uzantısı ve temsilcisi

olan Osmanlı coğrafyasına, güç ve toprak kaybı, savaş yenilgileri şeklinde yansıması ve bu anlamdaki artış, tüm sistem ve medeniyette olduğu gibi eğitim sisteminde,

medreseler konusunda da tartışmaları hızlandırmıştır. 19. Yüzyılda eğitim müessesi,

batılı tarzda açılan, önce askeri ve mühendislik alanlarında başta olmak üzere, yeni

mekteplerin yaygınlaşması ile iki başlı, dualist bir şekle dönüşmüş. Dini eğitim veren

medreseler, batılı seküler eğitim veren mektepler ..

Bedüzzaman Said En-Nursi: Medresetu'z-Zehra Projesi

Bediüzzaman Said En-Nursi 'nin "Medresetuzzehra" projesi tam da bu tartışma

ların yoğun olduğu bir dönemde ortaya çıkmıştır. Hizan'da Pirmis nahiyesindeki

medrese ve Talı ile Norşin medreselerinde başlayan ve Doğu Bayezid'te Molla Mu-

hamrned-i Celill'den icazet almakla sonuçlanan bir medrese hayatı geçiren Bediüz-

zaman, Kürdistanöaki medreselerin zaman içerisinde sıra kitaplarına (Kitebin Rezi)

hapsedilmiş olduğunu, iyice kaduk kalarak ihtiyca cevap veremeyecek hale geldiğini

farketmiş yeni bir medrese sistemi arayışına girmiştir. Hatta 1907'de ilkin İstanbul'a gelişinin nedeni de bu olmuştur.

Bu konuda, Yıldız sarayında makama arzedilmek üzere mabeyne verdiği layihayı,

"Şark Ve Kürdistan" gazetesinin 25 Şevval 1326/19 Kasıml908 tarihli birinci sayısın

da "Kürtler ·Neye Muhtaçtır" başlığı ile aynen neşrettirir

Kürtler Neye Muhtaçtır

Kürdleri şimdiye kadar mahveden iki beliye-i azime vardır ki, biri ihtilaf-ı dahili,

diğer-i ma'rifet-i maarifin hakkıyla ta'mim edememesi. Bu iki musibeti mahv içün

vakt-i istibdadta "Bediüzzaman Molla Said Efendi Hazretlerinin Mabeyn'e verip de,

neticesinde bir çok mesfilbe hedef edildiği layiha suretini aynen derc-i arz ile iftihar

ediyoruz :(Yayınlayanın girişi)

196 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

"Millet-i Osmaniyye meyarunda mühim bir unsur teşkil eden Kürdistan ahal-

sinin ahvali hükümetçe malum ise de, hizmet-i ilm~yye-i mukaddeseye dfilr bazı

mutalebatt arzetmeğe müsaade dilerim.

Şu cihan-t medeniyette ve şu asr-ı terakki ve müsabakatta sair ihvan gibi yek-a-

heng'-i terakki olmak içün himmet-i hükümetle Kürdistan'ın kasaba ve kurasında

mekatib tesis ve inşa buyurulrnuş olduğunu ayn-ı şükranla meşhıld ise de bundan

yalnız lisan-ı Türki'ye aşina etfat istifade ediyor. Lisana aşina olmayan evlad-ı ekrad

yalmz medaris-i ilmiyyeyi ma'den-i kemalat bilmeleri ve mekatib muallimlerinin

lisan-ı mahalliye adem-i vukuftan cihetiyle maarifden mahrum kalmaktadır. Bu ise,

vahşeti, keşmekeşi, dolayısıyle garbın şematatım da'vet ediyor. Hem de ahalirtin vah-

şet ve tekayüd-i hal-i ibtidaisinde kalmaları cihetleriyle evham ve meşkılkün te'siratı

na hedef oluyor,

Eskiden beri her· bir veçhile ekradın madununda bulunanlar bugün o~arın hal-i

tavakkufda kalmalarından istifade ediliyor. İse ehl-i hamiyyeti düşündürür. Bu_ üç

nokta müstakbelde bir darbe-i müdhişe hazırlıyor gibi ehl-ibasireti dağdar etmiştir.

Bunu çaresi, numune-i emsal ve sebeb-i teşvik ve terğib olmak içlin Kürdistan'ın

nokat- ı muhtelifesinden biri, Artılş aşayiri merkezi olan Beytüşşebab cihetinde, di-

ğeri, Motkan, Balekan, Sason vasatından, biri de Sipkan ve Haydaran vasatında olan

nefs-i van'da Medrese nam-ı me'lufuyla Ulum-i Diniyye ve fünfın-ı lazime ile be-

raber hiç olmazsa ellişer talebe bulunmak ve oraca medar-ı maişetleri hükümet-i

seniyyece tesviye edilmek üzere üç Darutta'lim tesis edilmelidir. Bazı medarisin

dahi ihyası maddi ve manevi Kürdistan'ın hayat-ı istikbaliyesini temin eder esbab-ı

mühimmedendir. Bununla maarifın temeli teessüs ·eder. Ve bu mebde-i teessüsten

ittihad takarrür edecek.

İhtilaf-ı dahiliden dolayı mahvolan kuvve-i cismiyyeyi hü.kümetin eline vermek-

le harice sarfettirınek için hakkıyla müstehakk-ı adalet ve kabil-i medeniyet olduk-

ları gibi cevher-.i fıtriyyelerini göstereceklerdir.

Molla Said-i Meşhftr"

Bediüzzaman benzeri bir makaleyi yine aynı adla o dönemde münteşir Kürd Tea-

vün Ve Terakki gazetesinin 18 Zilka

Müfid Yüksel 1197

miştim. Bu ikiden maada Kürdistan'ın istikbalini temin edecek vesfilti görmedim.

Birincisi: İttihad-ı milli. İkincisi: Ulılm-i diniye ile beraber füm1n-1 lazime-i me-

deniyeyi ta'mirn etmekdir ki, esası ve medresesi aşiret alaylarıdır. Bu sırra istina-

den bila perva diyorum: Aşayirde asker olmayanları da onlar gibi asakir-i milliye

yapmalı: Taki, şua'-ı elektrikiye gibi oları askerlik o aşair-i muhtelife-i mütecavire

meyanında bir münasebet-i kimyeviye gibi peyda ederek imtizacı efkar ve irsal ile

onların cevherlerini ve kıymeti hakikiyelerini izhar etsin. Ziya-yı maarif ve Kürtlerin

hararetli kuvvetlerini tevlid edebilsin. Zira, bedevilik, asabilik, hükümetsizlik neti-

ce-i zülm-ı hükümet olan falcr u zaruret ilcaatıyla ağraz.tesadüm eder.

Sada-yı mevt gibi daima merkezde şikayetler aksendaz olduğundarı hükümetin

lütfuna bedel sillesine istihkak ve rakiplerin de şamatat li'a'da aks-1 sadası gibi ehl-i

hamiyetin kafalarında na'ra vurarak kuvve-i maneviyelerini me'yusiyet darbesile

mağlup ve ehl-i basireti dağdar ediyor. Hem de dört yüz bin (400.000) kahraman ve

muharip bir kuvve-i cesimeye malik iken ihtilaf-ı dahiliden mahvolduğu gibi, ihtilaf-

tarı tevellüd eden şurişle merhamet-ipederaneye bedel bazı zilimaneyi davet e4iyor.

Hem de medeniyetin ruh-ı hayatı olan fünfın ve maarif-i cedidesinden Kürt-

ler nefret etmişler: 1) zahiren ecanibden geldiğinden 2) bazı mesail-i fenniye, bazı

hikayat-ı İslamiye ve bazı teşebbühat ile ki, avarn-1 nass sathi olarak akide ve hakikat telakki etmişlerdir. Musademat ve münakazatlarındarı. 3) Ve her kemalin maöeni

bildikleri medarisin usCıle muhalefetinden 4) Ve bazı ehl-i mektebe İslamiyeti yalnız

zevahir ve taklidi olarak bir akide-i tıflane ile fünfınumuza kesbettiği meleke-i fey-

lesofaneye karşı muhakeme ve mukabele etmekle vadi-yi evham ve şükfıka düştük

lerinden Kürtler maarif-i cedideden gayet ürküyorlar. Bunun çare-i yeganesi aşiret

alaylılık ve askerlik bab-ı alisiyle mekatib ve maarifi içlerine idhal ve ma

198 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

Kürd Teavün Ve Terakki Gazetesi, Sayı 2, Sahife, 13)

Ancak, İstanbul'da da yeni sistem ve fen-fizik bilimlerinin de okutulduğu, özel-

likle Sultan II. Abdülhamid döneminde yaygınlaşan mekteplerin ise, batılı sistem ve

müfredattan dolayı, pozitivizme meyleden, hatta ateistleşen kuşakların yetişmesine

neden olduğu görülmüştür. Kürdistan'daki medrselerin durumunu bilen ve İstanbul

merkezli yeni mekteplerin batıl,ı, pozitif-modern bilim ağırlıklı müfredatla ve bu-

nun tevlid ettiği şüphecilikle bol bol dinsiz-imansız kuşakl~ yetiştirdiğini· farkeden

Bediüzzaman, bu medresenin ancak, tilin kadüklüğüne ve ihtiyaca cevap vereme-

mesine rağmen, Nizamiye medreselerinin devamı ve son bakiyeleri olmakla, asil bir

geleneğe sahip Kürdistan medreseleri baz alınarak geliştirilmesine yönelik bir proje

olarak sunmuştur.

Bediüzzaman'ın Medresetu'z-Zehii projesi detaylı olarak 1329 tarihinde İstan

bul'da Matbaa-i Ebuzziyada neşrettiği "Münazarat'' adlı eserinde yer almıştır. Be-

diüzzaman bu eserinde İstanbulaaki gözlem ve tecrübesine dayalı olarak geliştirdiği

projesini detaylandırır:

"Sual: Maksadını müphem bırakma, ne istersin .. ?

Cevap: Camiu'l-Ezherin kızkarındaşı olan 'Medresetu'z-Zehra' namıyla Darul-

fünılnu mutazammın Kürdistan'ın merkezi hükmünde olan Bitlis ve iki refikasıyla

Bitlis'in iki cenahı olan Van ve Diyarbekir'de tesisini isteriz. Emin olunuz, biz Kürtler

başkalara benzemiyoruz. Yakinen biliyoruz ki, içtimai hayatımız Türklerin hayat ve

saadetinden neş'et eder.

Sual: Nasıl? Ne gibi? Ne için?

Cevap: Ona bazı şerait ve varid_at ve semerat vardır.

Sual: Şeraiti nedir?

Cevap: Sekizdir.

Birincisi: Medrese nam me'lfıf, me'nfıs ve cazibedar ve şevkengiz, i'tibarı olduğu

halde büyük bir haki.kati tazammun ettiğinden reğebatı uyandıran o mübarek med-

rese ismi ile tesmiye ..

İkincisi: Fünfın-i cedideyi medaris ile meze ve dere ve lisan-ı Arabi'yi vacib,

Kürdi-yi cfilz,Türki'yi lazım kılmak ...

Sual: Şu mezede ne hikmet var ki, o kadar tarafdarsın, da.ima söylüyorsun?

Müfid Yüksel 1199

Cevap: Dört kıyas-ı fasid~ ile hasıl olan safsatanın zulmünden muhak~me-i zih-

niyeyi halas etmek, meleke-i feylesofanenin taklid-i tıflaneye ettiği mugalatayı izale

etmek. ..

Sual: Ne gibi?

Cevap: Vicdanın ziyası ulıim-i Diniyyedir. Aklın nuru, fünı.ln-ı medeniyyedir.5

4 işte o kıyaslar: Maneviyatı maddiyata kıyas edip Avrupa sözünü onda dahi hüccet tutmak. Hem de bazı fünün-u cedideyi bilmeyen ulemanın sözünü ulüm-u diniyede dahi kabul etmemek. Hem de fünun-u cedidede mahareti için gurura gelip, dinde de nefsine itimad etmek. Hem de, selefi halefe, maziyi hale kıyas edip haksız itirazda bulunmak gibi f.ısit kıyaslardır. {Birader-i Ebu La Şey' Abdülmecid)

5 Münazarat'ta olduğu şekilde, Eski Said döneminde, Fen'e, Avrupa fennine fazlaca ehemmiyet veren Bediüz.za-man Yeni Said döneminde, trlan'ı , Marifetullah'ı merkeze alan hayat ve bakış açısı doğrultusunda, daha evvelki bu durumunu sorgular. Avrupa fennine verilen bu ehemmiyetin kalbi maraza yol açtığını Lem'alar'da açıkça ifade eder: ~BEŞİNCi NOTA Şu notada, Avrupa fünunu ve medeniyeti, Eski Said'in fikrinde bir derece yerleştiği için, Yeni Said harelcit-ı fikri-yedeseyrettiğizaman, Avrupa'nın fiinun ve medeniyeti oseyahat-ikalbiyede emraz-ı kalbiyeyei.nkılap ederek ziyade müşkilata medar olduğundan, bilmecburiye, Yeni Said ıilınlııi silkeleyip, muıahraf felsefeyi ve.sefih medeniyetiatmakisterken,kendfruhundaAvrupa'nınlehindeşehadetedenhissiyat-ınefsaniye}risusturmak için,Avrupa'nınşahs-ımanevisiilebircihettegayetkısa,bircihetteuzun,gelecekmuhavereyemecburolrnuştur. Yanlış anlaşılmasın, Avrupa ikidir. Birisi, İsevilik din-i hakikisinden aldığı feyizle hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye nafi san'atlan ve adalet ve hakkaniyete hizmet eden fünunları takip eden bu birinci Avrupa'ya hitap etmiyorum. Belki, felsefe-i tabliyenin ıulmetiyle, medeniyetin seyyiatını mehfısin zannederek beşeri sefaheıe ve dalalete sevk eden bozulmuş ikinci Avrupa'ya hitap ediyorum. Şöyle ki: O zaınaiı, o seyahat-i ruhiyede, mehasin-i medeniyet ve fünun-u nafiadan başka olan malayani ve muzır felse-feyi ve muzır ve sefih medeniyeti elinde tutan Avrupa'nın şahs-ı manevisine karşı demiştim: Bil, ey ikinci Avru pal Sen. sağ elinles;ıkim vedalfiletli bir felsefeyi ve sol elinlesefih ve muzır bir medeniyeti tutup dava edersin ki, ~Beşerin saadeti bu ikisiyledir:' Senin bu iki elin kırılsın ve şu iki pis hediyen senin başını yesin ve yiyecek! Ey küfür ve küfranı dağıtıp neşreden bedbaht ruh! Acaba, hem ruhunda, hem vicdanında, hem aklında, hem kalbinde dehşetli musibetlerle musibetzede olmuş ve azaba düşmüş bir adamın, cismiyle zahiri bir surette, alda-tıcı bir ziynet ve servet içinde bulunmasıyla saadeti mümkün olabilir mi? Ona mesut denilebilir mi?" (Lem'alar, On Yedinci Lem'a) Bediüızaman yine Avrupa fennini tenkid sadedinde bu Mek1iıbat'ta ise şunları söyler: "Neden, senin Kur'anlian yazdığın Sözlerlie bir kuvvet, bir tesir var? Ki, müfessirlerin ve ariflerin sözlerinde nadiren bulunur. Blıan bir satırda. bir sayfa kadar kuwet var; bir sayfada bir kitap kadar tesir bulunuyor:' Elcevap: Güzel bir cevaptır. Şeref, icaz-ı Kur'an'a ait olduğundan ve bana tıit olmadığından, bilaperva derim: Ekseriyet itibariyle öyledir. Çünldi, yazılan Sözler tasavvur değil, tascill."tir; teslim değil, imandır; mfırifet değil, şehadettir, şuhundur; taklit değil, tahkiktir; iltizam değil, iz'andır;tasavvuf değil, hakikattir; dava değil, dava içinde bürhandır. Şu sırrın hikmeti budur ki:Eski zamanda, esasat-ı imaniye mahfuzdu, teslim kavi idi.Teferruatta, ariflerin marifetleri delilsiz de olsa, beyanatları makbul idi. Fakat, şu zamanda dalfilet-I fenniye elini es~ata ve erkana uzatmış olduğwıdan,her derde Iaytk devayı ihsan eden Hakim-i Rahim olan Zat-ı Zülcelal, Kur'an-ı Kerim' in en parlak mazhar-ı i'cazuıdan olan tcmsiHitından bir şwesini, acı ve zaafıma, fakr ve ihtiyacıma merhameten, hizmet-i Kur'an'a ait yazılarıma ihsan etti. Felillahilhamd, sırr-ı temsil dürbünüyle en uzak haki-katler gayet yakın gösterildi. Hem, sırr-ı temsil cihetü'l -vahdetiyle en dağuıık meseleler toplattınldı. Hem, sırr-ı temsil merdiveniyle en yüksek hakikate kolaylıkla yetiştirildi. Hem, sırr-ı temsil penceresiyle hakiı.ik-ı gaybiye-ye, esasat-ı fsl5.miyeye şuhuda yakın bir yakin-i imaniye hasıl oldu. Akıl ile beraber vehim ve hayal, hatta nefıs ve heva teslime mecbur olduğu gibi, şeytan dahi teslim-i silaha mecbur oldu. Elhasıl: Yazılarınida ne kadar güzellik ve tesir bulunsa, ancak temsilat-ı Kur'aruyenin lemeatındandır. Benim hissem yalnız şiddet-i ihtiyacırnla taleptir ve gayet acıirnle tazarrO.umdur. Dert benimdir, deva Kur' an' ındır:' (Mel.."tubat)

200 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder. O iki talebenin himmeti pervaz eder .. İftirak ettikleri vakit de birincisinde taassup, ikincisinde hile, şüphe6 tevellüd eder ..

Üçüncü şart: Zülcenaheyn ve Kürtlerin ve mutemedi olan Ekrad ulemasından

veya istinas etmek için lisan-ı mahalliye aşina olanları müderris olarak intihap et-mektir.

Dördüncüsü: Ekradın isti'dadıyla istişare etmek, onların sahavet ve besatetlerini

nazara almaktır. 'Zira çok libas var; bir kamete güzel, başkasına çirkin gelir. Çocuk-

ların ta'limi, ya cebr ile, yahud hevesatlarını okşamakla olur.

Beşinci şart: Taksimu'l-a'mal kaidesini bitamamiha tatbik etmek, şubeler birbiri-

ne medhal ye mahreç olmakla beraber, herbir şubeden mütehassıs çıkabilsin.

· Altıncı şart: Bir mahreç bulmak ve müdavimlerin tefeyyüzünü temin etmek; hem

de mekatib-i aliye-i. resmiyeye müsavi tutmak ve imtihanları, onlaırın imtihanları

gibi müntic kılmak, akim bırakmamaktır.

Yedinci şart: Daru'l-muallimini muvakkaten şu darulfümin dairesinde merkez

kılmak, meze etmektir. Ta ki, intizam ve tefeyyüz ondan buna geçsin ve fazilet ve

diyanet, bundan ona geçsin; tebadül ile herbiri ötekine bir kanat verip zülcenaheyn

olsun.

Sekizinci şart: Kürd!stan'da adet-i müstemirre olan ta'lim-i infiradiyi halka · ve

daireye tebdil etmek.Y.J..) J yı..ıll 4,ık. L>".J..) .1\ ı)I {Şüphesiz bu, asırlarca öğrenilip

alışılan ve sürüp gelen bir adettir.)

6 Bediüuarnan burada BatıClaki, Cartesian, bilimsel şüpheciliğe dikkat çekmek-redir. Rene Descartes "Discours De La Melhode Pour Bien Conduire Sa Raison Et Chercher La Verite Dans Le Sciences/ Aklın iyi Kullanılması Ve llimlerde Hakikati Aramak İçin Metod Hakkında Nutuk" adlı ünlü eserinde, Kendi döneminde Avrupa'da egemen olan Skolastik felefe}'İ eleştirme sadedinde, bilgi'nin felsefe gibi çürük temellere dayanmaması gerek-tiğini, bu anlamda o ana kadar öğrendiği ve hakikat bildiği her şeyden şüphe ettiğini, daha sonra artmetik ve geometrinin getirdiği kesin k"Ural ve kategorileri bilgi de rehber edinerek, Tabiat ışığında hakikat aradığını ve nihayet "Cogito Ergo Suın/Düşünüyorum öyleyse varım" ilkesine ulaştığını ifade eder: "Mais, aussitôt apr~s. je pris garde que, peodant que je voulais ainsi penser que tout etait fawc .• il fallait necessa-irement que moi, qui le pensais, fusse quelque chose. Et remarquant que cette verite: je pense, done je suis, etait si ferme et si assuree, que ıoutes !es plus extravagantes ~uppositions des sceptiques netaient pas capables de lebranler, je jugeai que je pouvais la recevoir, sans scrupule, pour le premier principe de·ıa philosophie que je cherchais:· "Fakat, her şeyin böylece batıl/yanlış olduğunu, bu şekilde düşünmek istediğim esnada bunu düşünen benim bizzarure bir şey olmam gerektiğini hemen .ıkııbinde fark ettim. Ve şu 'Düşünüyorum öyleyse varım' hakikatini şüphecilerin/15edriyecilerin taşkın faraziyelerinin bile sarsmaya gücü yetmeyecek derecede sağlam ve emin ol-duğunu görerek, bu hakikati aradığım felsefenin ilk esası olmak üzere kabul etmğe bila tereddüt karar verdim:' Descartes bu şekilde İnsanı varlığın merkezine koyan ve eserinde de açıkladığı gibi Tanrı'yı ilk sebep kategori-sine, kainatı da ilk sebebin sadece muharrik olduğu bir mekanik işleyişe indirger.(Bkz. A.g.e Avec une aoalyse et notes: Paul Lemaire, Librairie Hatier, Paris. 1ürkçe Tercümesi için bkz. Çev. Mehmet Karasan, MEB , Batı Klasikleri Serisi, Dördüncü Basılış, İstanbul 1986.

· Sual: Varidatı nedir?

Cevap: Hamiyyet ve gayret.

Sual: Sonra?

Müfid Yüksel 1201

Cevap: Şu medrese, çekirdek gibi bi'l-kuvve bir şecere-i rubayı tazammun eyliyor.

Eğer hamiyyet ve gayretle yeşillense, tabiatıyla madde-i hayatını cezb ile sizin kuru

kesenizden istiğna edecektir.

Sual: Ne cihetle?

Cevap: Çok cihetle.

Birincisi: Evkaf, hakkıyla intizama girse, şu havuza tevhid-i medaris tarikiyle bir

mühim çeşmeyi akıtacaktır.

İkincisi: Zekattır. Zira, biz Şafüyiz7. Bir zamandan sonra o Medresetü'z-Zehra

İslamiyete ve insaniyete göstereceği hizmetle, şüphesiz bir kısım zekatı bil'istihkak

kendine münhasır edece1'"1:ir. Bahusus, zekatın zekatı da olsa kafidir.

Üçüncüsü: Şu medrese neşredeceği semerat!a, ta'mlın edeceği ziya ile, İslamiyet'e edeceği hizmetle 'uklıl yanında en a'la bir mektep olduğu gibi, kulub yanında en

ekmel bir medrese, vicdanlar nazarında en mukaddes bir zaviyeyi temsil edecektir.

Nasıl medrese, öyle de mektep, öyle de tekye olduğundan; İslamiyet'in ianat-ı milli-

yesi olan nüzCır ve sadakat kısmen ona teveccüh edecektir.

Dördüncüsü: Mezkur tebadül için daru'l-muallimin ile imtizac ettiğinden, da-

ru'l-mualliminin varidatı bir derece tevsi ile muvakkaten ve ariyeten-eğer mümkün

ise-verilse, bir zaman sonra istiğna edecek, o ariyeyi iade edecektir.

Sual: Bunun semeratı nedir ki, on seneden8 beri bağırıyorsun?

Cevap: İcmali: 9 Ekrad ulemasının 10 istikbalini temin. Ve maarifi, Kürdistan'a

medrese kapısıyla sokmak. Ve meşrutiyetin 11mehasinini göstermek ve ondan istifa-

de ettirmektir.

7 Münazarat'ın daha sonraki baskılarında "biz hem Hanefl, hem Şafii'yiz" şeklide yazılmıştır.

8 Münazarat'ın daha sonraki baskılarında "On belki, elli beş seneden beri" şeklindedir.

9 Şu Medresetü'z-Zehra'ya dair mebahisi, Hürriyetin üçüncü senesinde nutuk suretiyle Bitlis'te, Van'da, Diyar-bekirCle, dah? birçok yerlerde ahaliye ders verdim. Umumen dediler: "Hakikattir, hem mümkiindür." Demek diyebilirim ki, ben bu meselede onların tercümanı)~m.

10 Münazarat'ın daha sonraki baskılarında" Kürt ve Türk ulemasının" diye kaydedilmiştir.

11 Münazarat'ın daha sonraki baskılarında "Ve Hürriyetin" şeklinde ilave yapılmıştır.

202 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

Sual: İzah etsen fena olmaz.

Cevap: Birincisi: Medarisin tevhid ve ıslahı

İkincisi: İslfuniyeti, o~u paslandıran hikayat ve İsrailiyat ve taassubat-ı barideden

kurt~rmak. Evet, İslamiyetin şe'ni metanet, sebat, iltizaın-ı hak olan salabet-i dini-

yedir. Yoksa cehilden, adem-i muhakemeden neş'et eden taassup değildir. Benc.e ta-

assubun en dehşetlisi, bazı Avrupa mukallidlerinde12 bulunur ki, sathi şüphelerinde muannidane ısrar gösteriyorlar. Burhan ile temessük eden ulemanın şaru değildir.

Üçüncüsü:. Mehasin-i meşrutiyeti neşir için bir kapı açmaktır. Evet, ekradta 13meşrutiyeti incitecek niyet yoktur. Fakat istihsan edilmezse istifade edilmez; o daha

zarardır. Hasta tiryakı zehr-alıid zannetse, elbette isti'mal etmez.

Dördüncüsü: Maarif-i cedideyi m~parise sokmak için bir tarik ve ehl-i medrese-

nin nefret etmeyec~ği saf bir menba-ı fünün açmaktır. Zira, mükerreren s.öylemişim:

Fena bir tefehhüm, meş'um bir tevehhüm şimdiye kadar sedd çekmiştir. ·

Beşincisi: Yüz defa söylemişim, yine söyleyeceğim: Ehl-i medrese, ehl-i mektep,

ehl-i tekyenin musalahalarıdır. Ta, temayül ve tebadül-i efkariyle laakall maksadta it-

tihad eylesinler. Teessüfile görülüyor ki, onların tebayün-i efkarı, ittihadı tefrik ettiği

gibi; tehalüf-i meşaribi de terakkiyi tevkif etmişdir. Zira herbiri mesleğine taassup,

başkasının mesleğine s~thiyeti itibarıyla tefrit ve ifrat ederek, biri diğerini tadlil, öte-

ki de berikini techil eyliyor.

Elhasıl: İslfuniyet hariçde temessül etse, bir menzili mektep, bir hücresi medrese,

bir köşesi zaviye, salonu dahi mecma'u'l-küll, biri diğerinin noksanını tekmil için bir

meclis-i şura olarak, bir kasr-ı müşeyyed-i nurani timsalinden arz-ı didar edecektir.

Ayine kendince güneşi temsil ettiği gibi, şu Medresetu'z-Zehra dahi o kas.r-ı İlahiyyeyi haricen temsil edecektir.

Eyyuhe'l-eşraf! Biz size hizmet ettiğimiz gibi, siz de bize hizmet ediniz. Yoksa,

ey bize vesayet.e muhtac çocuk nazarıyla bakan ehl-i hükılmet, size itaat ettiğimiz

gibi, saadetimizi temin ediniz. Ve illa, ey Kürd'ün 14 cem'iyyet-i milliye vazifesini

bil'istihkak omuzunuza alan15 İttihad ve Terakki! İyi ettiniz meze ettiniz. İyi etseniz

iyi; ve illa

12 Münazar.i.t'ın daha sonraki baskılarında "Ve dinsizlerinde" ilavesi bulunmaktadır.

13 Münazarat'ın daha sonraki baskılarında Ekradta ifadesi "iışiiirde" şeklinde tebdil olunmuştur.

14 Münazarat'ın daha sonraki baskılarında "ve Türk'ün" şeklinde ilavede bulunulmuş.

15 Münazarat'ın daha sonraki baskılarında "eski" kelimesi eklenmiştir.

Müfid Yüksel

4JA.1 ı.)1 wwLı~ıı_,~_;S

Emanetleri ehli olanlara veriniz. (Nisa, 58)16

Sual: illemaya pek çok itab edilir, hatta ...

Cevap: Büyük, hem pek büyük bir insafsızlık!

Sual: Neden?

Cevap: Ademin kabahatini Vücud'a vermek kadar ahmaklıktır.

Sual: Ne demek?

1203

Cevap: Bir zatda ilim, adem-i hilm ile iktiranı cihetiyle, adem-i hilmden neş'et eden kabahati ile ilmi mahlaim etmek ne derece eblehliktir. Öyle de, İslamm kud-siyyetini daima tel.kin eden ve ahkam-ı diniyyeyi iktidarlarınca tebliğ eden ve şimdi

millet-i İslamiye mabeyninde en ziyade hürmet ve muhabbet ve merhamete müs-

tehak olan biçare ulemayı, zamana yakışacak ulemanın adem-i vücudundan neş'et

eden kabahati ve günahı ile mahkfun etmek ve o kabahat ve o günahı, o biçarelere

haml etmek ahmaklık değildir de ya nedir?

Evet, vücudlarından zarar gelmemiş, istediğimiz ulemanın ademinden gelmiştir.

Zira, zekiler giliben mektebe gittiler. Zenginler, medresenin maişetine tenezzül et-

mediler. Medrese de-intizam ve tefeyyüz ve mahrec bulunmadığından-zamana göre

ulemayı yetiştiremedi. Sakın! Ulemaya buğzetmek bir hatardır. 17

Sual: Niyeti halis olanlar azdır. Senin niyetin halis olsa muvaffak olacaksın. Ni-

yetine bal

204 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

yamıyorum.

Kaldı, ticaret-i uhrevi ... Öyle bir ahd etmişim ki, re'su'l-malı da kaybetsem mesle-

ğimden dönmeyeceğim: Şimdiden hasaret ediyorum, çok günaha düşüyorum .

. Blı-şey kaldı: O da şöhret-i kazibedir. İşte ben ondan usandım, kaçıyorum. Zira uhdesinden gelemediğim çok vazifeyi bana yükletiyor.

Sual: Neden hllkümete, Jön Türkler'e mümkün olduğu kadar hüsn-i zannediyor-sun?19

Cevap: Mümkün olduğu derecede su-i zannettiğiniz için, ben hüsn-i zarın ede-

rim. Eğer öyleyse zaten iyi; yoksa, ta öyle olsunlar, yol gösteriyorum.

(Bediüzzaman, Münazarat, 1329:148-159) ;·

Sultan V. Mehmed Reşad döneminde bu proje kabul görür ve tahsisat ayrılır hat-

ta Van-Edremit'te padişahın adı verilen Medresetu'z-Zehramn temeli bile dua ve

merasimlerle atılır. Ancak Birinci Cihan Harbi'nin çıkması ile bu proje akim kalır.

Medresetu'z-Zehra ve temelinin atılması ile alakalı Başbakanlık Osmanlı Arşivinde

şu belge görülmektedir:

"Tar_µı~ 13/B_ /13_?1 (Hicri) :p9_sya No:4184 Gömlek No:313747 Fon_ Kodu: BEO 1 .

Van vilayetinde· yapılacak olan medresenin masarıf-ı keşfiyesi mikdarının işarı.

(Vilayat)

Tarih: 28/B /1331 (Hicri) Dosya No:4191-Gömlek No:314291 Fon Kodu: BEO

Van vilayetindeki medreseye, padişahın isminin verilmesi. (Vilayat)

Tarih: 28/B /1331 (Hicri)

BEO

Dosya No:4191. Gömlek No:314292 Fon Kodu:

Van' da Darülfünun şeklinde tesis olunacak medrese-i aliyenin bedel-i inşasının

Evkaf Hazinesi tarafından tesviyesi ve padişahın ismine nisbetle isirnlendirilerek be-

delinin takside bağlanarak ödenmesine dair Van Vilayeti'ne ve Dahiliye Nezareti'ne

malumat ita olunmakla hemen inşaata mübaşeret olunması. (Evkaf; 313747)

Tarih: 05/Ş /1331 (Hicri) Dosya No:4194 Gömlek No:314491 Fon Kodu: BEO

Van

Müfid Yüksel 1205

bir mühendis ile mimarm izamının Van Vilayeti'nden işar kılındığından iktizasının

ifası. (Evkaf; 3137 47)

Tarih: 09/N /1331 (Hicri) Dosya No:l79 Gömlek No:73 Fon Kodu: MY.

Van'da inşası kararlaştırılan Medrese-i Aliye'nin inşası için Hazine-i Maliye'ce ta-ahhüt edilen paranın taksitler halinde vilayete gönderilmesi.

Tarih: 10/N /1331 (Hicri) Dosya No:4205 Gömlek No:315329 Fon Kodu:BEO

Van'da nam-ı name-i Padişahi'ye nisbetle inşası kararlaştırılan medrese-i ali yenin inşasi için gerekli meblağın itası. (Evkaf, Van; 313747)

Tarih: 25/Za/1331 (Hicri)

EK.

Dosya No: 86 Gömlek Nô:8 Fon Kodu: DH.İ.UM.

Vanöa inşasına izin verilen ve padişahın ismi konulan Medrese-i Ali-i Reşadi

ye'nin temeli atılarak padişaha dualar edildiği.

Tarih: 12/Ş /1332 (Hicri) Dosya No:88 Gömlek No:65 Fon Kodu: DH.LUM.EK.

Van'da Padişah'ın ismiyle inşası kararlaştırılan medresenin inşa masrafına ait ha-

valenamenin Van Evkaf Müdüriyeti'ne gönderildiği:'

Ankara'da kurulan Türkiye Büyüle Millet Meclisinde ise 1923 yılında Van'da

"Medresetu'z-Zehra" namı ile bir Daru'l-Ulum-i İslamiyenin küşadı müzakere edile-

rek kabul edilip, bunun inşası için 1339/1923 senesi Şer'iyye ve evkaf Vekaleti bütçe-

sine yüz elli bin (150.000) lira idhal edilmesi kararlaştırılmıştır:

"Türkiye

Büyük Mille.t Meclisi

Layiha Encümeni

25/24Karar

6/9/1339

Riyaset-i Celile'ye

Van'da "Medresetu'z-Zehra" namıyla bir Daru'l-ulum-i İslamiye inşa ve küşa

dı ve masarıf-ı inşaiyesi içün 1339 senesi Şer'iyye ve evkaf büdçelerine yüz elli bin

(150.000)' lira idhal edilmesi hakkında Van meb'usu Haydar Beğ ve rufekasının

17/2/1339 tarihli teklif-i kanunisi encümence tekrar mütalaa olundu. Teklif-i mezkur

mahiyeti esasat-ı dmiyyeyi i'la ve takviye edecek bir müessese-i aliyenin küşadı ile

206 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

ilrn u irfan sahasındaki tekamülata hutve t~şkil edeceğinden şayan-ı müzakere gö-rülmüş olmağla heyet-i uınılmiyeye arzına karar verildi

Layiha Encümen Reisi: İmza, Mustafa Fahri, Katip: İmza

Şer' iyye ve Maarif Encüm~nlerine

15/9/1339"

Ancak, bilahare, Şer'iytye ve Ev):

Müfid Yüksel 1207

"Sen ifrat ediyorsun, hayali hakikat görüyorsun, bizi de tahkir ediyorsun. Ahir zamandır. Gittikçe daha fenalaşacak."

O vakit ona karşı matbu kitapta böyle cevap vermiş:

Herkese dünya terakki dünyası olsun; yalnız bizim için mi tedenıll dünyasıdır?

Öyle mi? İşte, ben de sizinle konuşmayacağım. Şu tarafa dönüyorum; müstakbel-

deki insanlarla konuşacağım:

Ey yüzden ta uç yüz seneden sonraki yüksek asrın arkasında gizlenmiş, sakita-

ne benim sözümü dinleyen ve bir nazar-ı hafıyy-i gaybi ile beni temaşa eden Said, Hamza, Ömer, Osman, Yusuf, Ahmed, v.s. Size hitap ediyorum.

Tarih denilen mazi derelerinden sizin yüksek istikbalinize uzanan telsiz telgrafla

sizinle konuşuyorum. Ne yapayım, acele ettim, kışta geldim. Siz inşaallah cennet-asa

bir baharda gelirsiniz. Şimdi ekilen nur tohumları zemininizde çiçek açacaklar. Siz-den şunu rica ederim ki, mazi kıt'asına geçmek için gt;ldiğiniz vakit mezarıma uğra

yınız. O çiçeklerin birkaç tanesini, mezar taşı denilen, kemiklerimi misafir eden .top-

rağın kapıcısının başına takınız. Yani, İhtiyar Risalesinin On Üçüncü Ricasında beyan ettiği gibi, Medresetü'z-Zehranın mekteb-i iptidaisi ve Van'm yekpare taşı

olan kalesinin altında bulunan Horhor medresemin vefat etmesi ve Anadolu'da

bütün medreselerin kapatılmasıyla vefat etmelerine işaret ederek, umumunun

bir mezar-ı ekberi hükmünde olmasına bir alamet olarak, o azametli mezara aza-

metli Van Kalesi mezartaşı olmuş. "Ey üç yüz sene sonra gelenler! Şu kalenin başında bir medrese-i Nuriye çiçeğini yapınız. Cismen dirilmemiş, fakat ruhen

baki ve geniş bir heyette yaşayan Medresetü'z-Zehrayı cismani bir surette bina

ediniz" demektir. Zaten Eski Said ekser hayatı o medresenin hayaliyle gitmiş ve o

matbu risalenin 147'nci sayfadan ta 157'nci sayfaya kadar Medresetü'z-Zehranın tesisine ve faydalarına dair ehemmiyetli hakikatleri yazmış. (Bediüzzaman, Emir-

dağ Lahikası, Shf.343-344)

Cumhuriyet Dönemi: Yasaklar Ve Dini Eğitim

Cumhuriyet döneminde Batılılaşma serüveninin tepeden gelen keskin virajlı

devrimlere dönüşmesi, bu ikili sistemi ortadan kaldırmış, Tek tip batılı tarz, sekti-ler eğitim benimsenip, 1924'teki Tevhid-i Tedriat kanunu ile simgeleştirilip, kanun-

laştırılmış ve bu suretle medreseler kapatılıp yasadışı ilan edilmiştir. Yasaklamalara

karşın 1950'lere değin Anadolu'nun çeşitli yerlerinde bu medreseler illegal olsa da

208 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

faaliyetini sürdürmüştür. Konya, Karaman, Denizli, Afyon gibi merkezlerle Rize ve

Trabzon gibi doğu Karadeniz illerinin özellikle kırsal kesimlerinde sürdürülmüştür.

1960'lara geldiğinde Konya, Denizli, Afyon gibi merkezlerin kırsal kesimlerindeki

medr.eseler, eski hocaların vefatı, merkezi yönetimin ağır baskıları ile ortadan kalk-

mıştır. Doğu Karadenizde daha çok Hafızlık ve Kıraat ilimleri ağırlıklı medreseler

ise 1980'den itibaren, modernleşme ve büyük şehirlere olan yoğun göç nedeni ile

zayıflayarak o~tadan kalkma aşamasına gelmiştir.

Kürdistan'da ise, Ankara'nın modernleşme projesinin bölgeye nüfuzunun, diğer

bölgelere nazaran daha az olması, geç gelen modernleşme bu medreselerin ömrü-

nün günümüze kadar sürmesini sağlamıştır. 1965'te Devlet Bakanı Mehmed Altın

soyun çıkardığı genelge ile, Din görevlisi olabilmenin İmam-Hatip mezunu olma

şartına bağlanması medresehlerin, Müftülük, Vaizlik, İmamlık, Müezzinlik gibi is-

tihdam alanlarına yönelmelerinin önünü kapamış, işlevsiz hale getirmi~tir. Oysaki,

bu tarihten önce bu tarz okul mezuniyeti şartı bulunmadığı için, Diyanet İşleri Baş

kanlığının açtığı ehliyet imtihanlarına girerek, başarı gösteren herkes bu görevlerde

istihdam edilebiliyorlardı. Hiçbir resmi okul diplomasına sahip olmayan Merhum

pederim, 1958 yılında Ankara'da girdiği müftülük imtihanında tüm Türkiye'de birin-

ci olmuş ve Baykan ilçe müftüsü olarak atanmıştı.

İlahiyat Fakülteleri ·cumhuriyet'in başında Din eğitimi vermek, ya da Din adam-

ları yetiştirmek amacına matuf olarak kurulmadı. Oryantalizme öykünen Teolog

(Theologian) yetiştirmek üzere kurulmuştu. Din'i eğitim veren yegane kurumlar

olan Mahalle/Sıbyan mektepleri ve medreseler, 1924'teki İnkılap kanunlarından

olan, Tevhid-,i Tedrisat Kanunu .ile kapatılıp amansız bir takip ve baskı ile yasaklan-

mıştı. Devlet bundan sonra Din eğitimi veren kurumlara ya da Din hizmetlerinin

yerine getirilmesini sağlayacak elemanların yetişmesine müsaade etmemekteydi.

Ancak 1948'den sonra, bazı siyasilerin "Bu gidişle cenazelerimizi kaldıracak

imam bulamayacağız" tarzında serzenişleri üzerine sınırlı bir müfredatla İmam-Ha

tip kurslarının açılmasına izin verilmişti. O döneme kadar Kur'an-ı Kerim öğretimi

dahil her türlü dini öğretim ve dersleri amansız yasaklar ve takibatlar kapsamında

idi. 1950'den sonra, DP iktidarı döneminde ilk İmam-Hatip okullarının açılması

na izin verildi. Zira, Tev~d-i Tedrisat Kanunu gereğince medreseler her surette ya-

sak olup açılamamaktaydı. Açıkçası, o dönemde bir kısım dindar müslümanlar için

İmam-Hatip okulları yasaklanan medreselerin yokluğunda teyemmüm mesabesin-

deydi.

Müfid Yüksel 1209

İmam-Hatip okulları uzun dönem üniversitelere kapalı olup, mezunları Mil-

li Eğiti!n bakanlığına bağlı dört yıllık Yüksek İslam Enstitüsü dışında bir yüksek okul~ kayıt yaptıramamaktaydı. 1950 sonrasında faaliyet göstermeye başlayan bir

kısun muhafazakar- İslami grup ve cemaatlerin amacı, ise daha çok, Din adamı, Din

alimi yetiştirmekten ziyade, modern bilim alanlarının, 19. Yüzyıl pozitivizminin ve

bu yöndeki resmi ideolojinin etkisi ile, inaçlı doktor, mühendis, hukuçu, inançlı

üniversiteli vs. yetiştirmekti. Bu yüzden İmam-Hatipler'e üniversite-fakülte kapıları

nın açılması için, özellikle 70'li yıllarda, büyük savaşım verildi. Sonunda bu kapılar,

28 Şubat sürecine kadar, büyük oranda açıldı.1982'de YÖK kurulduktan sonra ise,

çeşitli illerde var olan Yüksek İslam Enstitüleri kapatılarak İlahiyat fakültlerine dö-

nüştürüldü. Bu şekilde İmam-Hatipliler'in İlahiyat fakültelerine de yoğun bir şekilde

girebilmeleri sağlandı.

Ancak, imam-Hatipler'in Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve devletin laiklik hassasasi-

yeti dolayısı ile Milli Eğitim müfredatına bağlı olması hasebiyle, bu müessese yeterli

Din eğitimi, Dini eğitim verecek bir müfredat ve alt yapıdan ciddi anlamda yksun

kaldı. Müfredatta yedi sene Arapça dersi olmasına rağmen Arapça hiçbir şekilde

öğretilmediği gibi, Tecvid ve kıraat ilmleri dahi yeterince öğretilemedi.

Yanısua, çocuklarını İmam-Hatip okullarına gönderen dindar aileler, oğullarının

müftü, valı, imam gibi Din hizmetlisi olmaları için değil, inançlı doktor, mühendis,

avukat vs. olmaları amacı ile göndermekteydi

Sonuçta, İmam-Hatip mekteplerinden dini ilimlerde donanımlı Din adamı/

hizmetlisi veya Din alimi yetişemediği için , Din'i alan, Dini ilimler büyük oranda

sahipsiz kaldı. Bu alanda büyük bir boşluğun oluşmasına sebebiyet verdi. İcazetli

Din alimlerinin adeta nesli kesldi. Rejimin, resmi ideolojinin tüm baskılarına karşın,

gayr-i resmi olarak hayatiyetini tüm darbelemelere ve her türlü eksikliğe rağmen,

zorlukla sürdürmeye çalışan Kürt medreseleri dışında icazetli din alipıi yetiştirecek

bir kurum kalmadı . Dikkat edilirse İlahiyatçılar arasında bir şekilde bu medreselerle

ilşkisi olmuş olanlar, ya da bu medreselilerin rahle-i tedrisinden geçmiş olanlarda

Dini alanda daha fazla bir yetkinlik ve güven duygusu göze çarpmaktadır.

İlahiyat Fakülteleri ise Batılı, Seküler-Laik Üniversite sistemi içersin de yapılanmış

olmaları, Cumhuriyetin başından beri pozitivist rasyonalizme bağlı bir formasyon

içerisinde olmaları bu fakültelerden Din adamı, din alimi yetiştirme imkanını büyük

oranda ortadan kaldırmaktadır. A}'rıca Türkiye'deki İlahiyat fakülteleri üzerindeki

ağır oryantalizm etkisi Dini açıdan durumu daha da vahim kılmaktadır. Adeta Or-

210 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

yantalist bir disiplinle Teolog yetiştirmeyi amaçlayan bir yapıda olınası bu imkanın

önünü daha da tıkayıcı bir nitelik arzetmektedir.

Tüm bunlara karşın, Kürdistan'da halen 60'.ı aşkın irili ufaklı medrese faaliyet gös-

termekte, devletin modern okulları yaygınlaştırması, PKK'nın tüm tek-parti dön·emi

uygulamaları benzeri modernist, tepeden inmeci~Stalinist dayatmalarına karş~ ha-

len de faaliyetlerini sürdürmektedirler.

Kürt medreseleri her nekadar kesinlikle ihtiyaca cevap veremeyecek durumda

olsalar da, Sıra kitapları ve bir kısım alet ilimleri ile sınırlı olsalarda, Nizamiye med-

reselerinin günümüze gelebilen son bakiyeleri olmaları gibi asil ve asırlara dayanan

tarilıi bir temele dayanmaları; Avamil-i Cürcanfüen başlayarak, Molla Abdurrah-

man Cami'nin Kafiye şerhine kadar uzanan sadece Sarf-Nahiv eğitim ve tedrisatının

hiçbir Arap ülkesinde dahi bulunmayacak şekilde güçlü ve sağlam olması ilgilenil-

meyi ciddi anlamda hak ettirecek çok önemli bir faktördür. Ayrıca son dönemde Til-

lo, Kızıltepe ve Diyarbakır-Seyrantepe, Norşin ve Ohin medreselereindeki gelişme

ler ve atılımlar bunu desteklemektedir. Bu çerçevde bölge medreseleri, ıslah edilip,

geliştirilebilecek bir temel ve öze sahiptirler. Bu yüzden, önlerinin açılıp, yasal statü

tanınarak sağlıklı din görevlileri ve din alimleri ve Ezher'i de aşacak şekilde ulusla-

rarası çapta allame yetiştirmelerine fırsat verilmelidir.

Bölge/Kürt Medreselerini Islah Projesi:

Proje Ön Taslağı

(Maddeler Halinde)

1-Van Edremit'de Bediüzzarnan'ın temelini attığı, Medresetu'z-Zehranın, Emir-

dağ Lahikası'ndaki kendi ifadesiyle "cismani" olarak bina ve ihya edilmesi.

2-Merkez teşkil edecek olan Van Edremit'deki medresetuz-Zehra ile birlikte böl-

gedeki (5+5 olarak) pilot 10 medresenin tesbiti ve seçilmesi. İlk kademede Tillo, Norşin, Ohin, Diyarbakır-Seyrantepe ve Kızıltepe

Müfid Yüksel 1211

ve Cem'u'l-Cevami"e uzanan sıra kitapları ile sınırlı müfredatın, alet ilimlerine ilşkin

okunan metinlerin çeşitlerinin artırılması, sayılarının çoğaltılması, tekrar niteliğin

deki bazı metinlerin tedrisattan kaldırılması ilk aşamalarda.Tecvid, Kıraat, ileriki aşamalarda Tefsir, Fıkıh, Teluibu'l-Ahlak, İrfan, Tasavvuf, Kelam, Hadis ilimleri ile

ilgili usul başta olmak üzere metinlerin eklenmesi.

6-Zaman içerisinde, şubeleşme sağlanarak ileriki aşamalarda (Ed-Dirasetu'l-Ul-

ya), Tefsir, Usılluddin,. Fıkıh, Kelam, Hadis, Mezhepler Tarihi, Tasavvuf gibi şube ve

bölümlere ayırılılıası.

7-Medrese talebelerinin, Adab,Adab-ı Muaşeret, Güzel Ahlak, Nefis Tezkiyesi,

Görgü vb. Konulardaki eğitimlerine katkıda bulunmak üzere, Güzel Ahlakla ilgi-

li, Tasavvuf ve İslam irfanı ile alakalı bazı eserlerin ders kitabı olarak okutulması. Bu meyanda, İmam Gazzali'nin Kimya-yı Saadet, El-Munkız Mine'd-Dalal, İlca

mu'l-Avam gibi eserleri, İmam Nevevi'nin Riyazu's-Silihin'i; Risale-i Kuşeyriyye,

Kelabazi'niiı Taarruf'u, Mevlana Halid'in Mektfıbatı., İmam-ı Rabbani'nin Mektu-

batından seçmeler, Bediüzzaman'ın işaratu'l-İ'caz ve Mesnevi Nuriye ile birlikt~ belli

başlı risalelerinin (Sözler, Asa-yı Musa.Tabiat, İhlas Ve Uhuvvet Risaleleri, Hutbe-i

Şamiye ve Münazarat başta olmak üzere), Kırıalızade Ali Çelebinin 'l\hlak-ı Alai"si

gibi eserlerin ders olarak okutulması.

8-Arapça'da Sarf-Nahiv olabildiğince güçlü olmasına karşın, bu medreselerde dil

pratiği ve mükaleme yok denecek durumdadır. Bu anlamda, Arapça mükaleme ders-

lerinin eklenmesi veya yetenekli öğrencilerden başlayarak, Kahire ve Şam gibi Arap

başkentlerinde, pratiklerini artırmağa yönelik, bulunmalarının sağlanması.

9-Arapça'nın yanısıra, ana dil olan Kürtçe'nin geliştirilmesi için başlangıçta

okunan bazı Kürtçe dini ve tasavvufi mensur/manzum eserlerin sayılarının artı

rılması. Ziyaeddin El-Halidi'nin "El-Hediyetu'l-Hamidiyye" ve Seyyid Şeyh Şefik

El-Arvasi'nin "Mukaddimetul'-İrfan" ve Harputlu Müderris Ömer Avni Efendi'nin

"Kavfild-i Lisan-ı Kür

212 1 Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler

Sadi-yi Şirazi'nin Gülistanı okutulmaktadır. Burada da, Farsça bazı gramer kitapla-

rı, Muallim Feyzi'nin "Lisan-ı Farsi" ve Habib Efendi'nin "Rehnüma-yı Farsi" gibi

önemli gramer kitapları ve Mevlana'nın Mesnevi'sinden, Hafız Divanından bazı seç-

meler , Molla Cami ve Mevlana Halid Divanları okutulabilir.

12-Yetenekli talebelerden başlayarak, Modern dünyayı ve batıyı tanımalarll?-a im-

kan verecek şekilde olabildiğince çok iyi derecede İngilizce öğretilmesi ve İngilizce

derslerin konulması. Bu anlamda İngilizceyi çok iyi derecede öğretecek ecnebi/ya-

bancı hocaların istihdamına imkan sağlanması.

13- Tekamül aşamalarında, bir kısım medrese mezunlarının Felsefe, Sosyoloji,

Mukayeseli Hukuk, Mukayeseli Tarih.Yerel Tarih,Sanat tarihi gibi sosyal bilimlere

de yönlendirilmeleri.

14- Tüm bu aşamalarda, medreselerin geçmişle/gelenekle bağlarının koparılma

ması, bu anlamda moderrnleştirilmemeleri; bölgedeki geleneksel Sünni/Şafü-Eş'ari

ve N~şibendi/Kadiri yapısına dokunulmaması, bu yapının modernleşmeci/reform

cu ve radikal/selefi akımlarla bozulmaması.

15-Kürt medreselerinin, zamanla,son dönemlere kadar hafızlık ve kıraat ilimle-

rinin önde olduğu medreselerle tanınmış olan Trabzon'un Of ve Çaykara, Rize'nin

Güneysu ilçeleri pilot

Müfid Yüksel 1213

dinasyon ve destek sağlanması amacına matuf vakıf veya cemiyetlerin teşkil edilerek

biraraya gelmeleri ve güçlenmelerini sağlamak.