university of groningen mania and meaning ouwehand, eva · publisher's pdf, also known as...

University of Groningen

Mania and MeaningOuwehand, Eva

DOI:10.33612/diss.111593035

IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.

Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of record

Publication date:2020

Link to publication in University of Groningen/UMCG research database

Citation for published version (APA):Ouwehand, E. (2020). Mania and Meaning: a Mixed Methods Study into Religious Experiences in Peoplewith Bipolar Disorder: Occurrence and Significance. [Groningen]: Rijksuniversiteit Groningen.https://doi.org/10.33612/diss.111593035

CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.

Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.

Download date: 22-10-2020

https://doi.org/10.33612/diss.111593035

https://www.rug.nl/research/portal/en/publications/mania-and-meaning(26a0c020-24d8-4254-a1c1-b0d4553b84b4).html

https://www.rug.nl/research/portal/en/persons/eva-ouwehand(a47c1db6-f162-47e1-b78c-800a8c47b0e4).html



https://doi.org/10.33612/diss.111593035

References, summaries, appendix and curriculum vitae

165

General Introduct ion

Abdel Gawad, N., Chotalia, J., Parsaik, A., Pigott, T., & Allen, M. (2017). Religiosity in acute psychiatric inpatients. Th e Journal of Nervous and Mental Disease, 205(6), 448-452. doi: 10.1097/NMD.0000000000000688.

Altman, E. G., Hedeker, D. Peterson, J. L., & Davis, M. (1997). Th e Altman self-rating ma-nia scale. Biological Psychiatry, 42, 948-955. doi:10.1016/S0006-3223(96)00548-3.

American Psychological Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorder (5th ed). Washington, DC: Author.

American Psychological Association (2007). Resolution on religious, religion-based and/or religion-derived prejudice. Washington, DC: Author.

Anthony, W. A. (1993). Recovery from mental illness: the guiding vision of the mental health system in the 1990s. PsychoSocial Rehabilitation Journal, 16(4), 11-23.

Appelbaum, P. S., Robbins, P. C., & Roth, L. H. (1999). Dimensional approach to delusions: Comparison across types and diagnosis. American Journal of Psychiatry, 156(12), 1938-1943. doi: 10.1176/ajp.156.12.1938.

Arends, C. (2014). If Billy Sunday comes to town—Delusion as a religious experience? Th e biography of Anton T. Boisen from the perspective of foundational theology. Zürich, Swiss: LIT Verlag.

Azorin, J.-M., Kaladjian, A., Fakra, E., Adida, M., & Belzeaux, R. (2013) Religious in-volvement in major depression: Protective or risky behavior? Th e relevance of bipolar spectrum. Journal of Aff ective Disorders, 150, 753-759. doi: 10.1016/j.jad.2013.02.034.

Baetz, M., Bowen, R., Jones, G., & Koru-Sen-gul, T. (2006). How spiritual values and worship attendance relate to psychiatric disorders in the Canadian population. Ca-nadian Journal for Psychiatry, 51, 654–661. www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17052033.

Baetz, M., Griffi n, R., Bowen, R., & Marcoux, G. (2004). Spirituality and psychiatry in Canada: Psychiatric practice compared with

patient expectations. Canadian Journal of Psychiatry, 49(4), 265-271. www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15147025.

Barker, E. (2008). Th e church without and the God within: Religiosity and/or spirituality? In E. Barker (Ed.), Th e centrality of religion in social life. Hampshire, England: Ashgate.

Bassett, A. M., Baker, C., & Cross, S. (2015). Religion, ‘normative uncertainty’ and clinical assessments. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 22, 606-615. doi:10.1111/jpm.12225.

Berghuijs, J. (2016). Nieuwe spiritualiteit en sociale betrokkenheid [New Spirituality and Social Engagement]. Psyche en Geloof, 27, 11-30. Statistical data received from the author.

Berghuijs, J. (2017). Multiple religious belong-ing in the Netherlands: An empirical ap-proach to hybrid religiosity. Open Th eology, 3, 19-37. doi:10.1515/opth-2017-0003.

Berghuijs, J., Pieper, J., & Bakker, C. (2013). Being ‘spiritual’ and being ‘religious’ in Eu-rope: Diverging life orientations. Journal of Contemporary Religion, 28(1), 15-32. doi:10.1080/13537903.2013.750829.

Bernts, T., & Berghuijs, J. (2016) God in Ned-erland 1966-2015 [God in the Netherlands]. Utrecht, the Netherlands: Ten Have.

Biggerstaff , D. L., & Th ompson, A. R. (2008). Interpretative phenomenological analysis (IPA): A qualitative methodology of choice in healthcare research. Qualitative Re-search in Psychology, 5, 173-183. doi:10.1080/ 14780880802314304.

Bipolar Wellness Centre. (n.d.). Why spirit-uality may be important to your quality of life. Retrieved from http://www. bdwellness.com/Quality-of-Life-Areas/Spiritual.

Bock, T. (2000). Psychosen zonder psychiatrie [Psychoses without psychiatry] (M. Stolten-kamp, Trans.). Amsterdam, Netherlands: Candide.

Boeije, H. R. (2010). Analysis in qualitative research. London: Sage.

References

166

References

Boisen, A. T. (1936). Th e exploration of the inner world: A study of mental disorder and religious experience. New York, NY: Harper & Brothers. https://archive.org/details/in.er-net.dli.2015.18254.

Boisen, A. T. (1960). Out of the depths: An autobiographical study of mental disorder and religious experience. New York, NY: Harper & Brothers. Retrieved from https://archive.org/stream/outoft hedepthsan012920mb-p#page/n7/ mode/2up.

Borjes, M., Van Eerd, I., Sisselaar, A., Verhaar, B., & Vink, M. (2001). In de geest van… Cliënten over levensbeschouwing [In the spirit of… Cliënts on philosophy of life]. Amster-dam, the Netherlands: APCP.

Braam, A. W. (2009). Religion/spirituality in mood disorders. In P. Huguelet & H. G. Koe-nig (Eds.), Religion/spirituality and psychia-try (pp. 97-113). New York, NY: Cambridge University Press.

Braam, A. W., (2017). Towards a multidisci-plinary guideline religiousness, spirituality, and psychiatry: What do we need? Mental Health, Religion and Culture 20 (6), 597-588. doi: 10.1080/13674676.2017.1377949.

Braam, A. W., Schrier, A. C., Tuinebreijer, W. C., Beekman, A. T. F., Dekker, J. J. M., & De Wit, M. A. S. (2010). Religious coping and depression in multicultural Amsterdam: A comparison between native Dutch citizens and Turkish, Moroccan and Surinamese/Antillean migrants. Journal of Aff ective Disorders, 125, 269-278. doi: 10.1016/j.jad.2010.02.116.

Braam, A. W., Sonnenberg, C. M., Beekman, A. T., Deeg, D. J., & Van Tilburg, W. (2000) Religious denomination as a symptom-for-mation factor of depression in older Dutch citizens. International Journal of Geriat-ric Psychiatry, 15, 458-466. doi:10.1002/(SICI)1099-1166(200005)15:5<458::AID-GPS141>3.0.CO;2-5.

Braam, A. W., & Verhagen, P. J. (2016) Religie, spiritualiteit en psychiatrie [Religion, spirit-uality and psychiatry]. Houten, the Nether-lands: Accredidact.

Brett, C. M. C. (2002). Psychotic and mystical states of being: Connections and distinc-tions. Philosophy, Psychiatry & Psychology, 9(4), 321-341. doi: 10.1353/ppp.2003.0053.

Brett, C. M. C. (2010). Transformative crises. In I. Clarke (Ed.), Psychosis and spirituality. consolidating the new paradigm (pp. 155-175). Chichester, UK: John Wiley & Sons Ltd.

Brett, C., Heriot-Maitland, C., McGuire, P., & Peters, E. (2014). Predictors of distress asso-ciated with psychotic-like anomalous expe-riences in clinical and non-clinical popula-tions. British Journal of Clinical Psychology, 2, 213-227. doi:10.1111/bjc.12036.

Brett, C. M. C., Johns, L. C., Peters, E. P., & McGuire, P. K. (2009). Th e role of metacog-nitive beliefs in determining the impact of anomalous experiences: A comparison of help-seeking and non–help-seeking groups of people experiencing psychotic-like anom-alies. Psychological Medicine, 39, 939-950. doi: 10.1017/S0033291708004650.

Brett, C. M. C., Peters, E. P., Johns, L. C., Tabraham, P., Valmaggia, L. R., & McGuire, P. (2007). Appraisals of Anomalous Experi-ences Interview (AANEX): A multidimen-sional measure of psychological responses to anomalies associated with psychosis. British Journal of Psychiatry, 191(S 51) 23-30. doi: 10.1192/bjp.191.51.s23.

Brewerton, T. D. (1994) Hyperreligiosity in psychotic disorders. Th e Journal of Nerv-ous and Mental Disease, 182, 302-304. PMID:10678313.

Brocki, J. M., & Wearden, A. J. (2006). A crit-ical evaluation of the use of interpretative phenomenological analysis (IPA) in health psychology. Psychology & Health, 21(1), 87-108. doi:10.1080/14768320500230185.

Bruner, J. (1991). Th e narrative construction of reality. Critical Inquiry, 18(1), 1-21. doi: 0093-1896/91/1801-0002$01.00.

Casey, P. (2013). I’m spiritual but not reli-gious’—Implications for research and prac-tice. In C. C. H. Cook (Ed.). Spirituality, theology, and mental health (pp. 20-40). London, England: SCM Press.

Chadwick, P. K. (2010). ‘On not drinking soup with a fork: From spiritual experience to madness to growth – A personal journey. In: I. Clarke (Ed.), Psychosis and spirituality. Consolidating the new paradigm (pp. 65-75). Chichester: Wiley-Blackwell.

Claridge, G. (2010). Spiritual Experience: Healthy Psychoticism? In: I. Clarke (Ed.),

167

References

Psychosis and Spirituality. Consolidating the New Paradigm, (pp. 75-89), Chichester, Wiley-Blackwell.

Clarke, I. (2010). Psychosis and spirituality: Th e discontinuity model. In I. Clarke (Ed.), Psychosis and spirituality. Consolidating the new paradigm (pp. 101-115). Chichester, UK: Wiley & Sons.

Clarke, I., Mottram, K., Taylor, S. & Pegg, H. (2016). Narratives of transformation in psychosis. In: C. C. H. Cook, A. Powell & A. Sims (Eds). Spirituality and narrative in psychiatric practice. Stories of mind and soul (pp. 108-121). London: RCPsych Publication.

Cobb, M., Dowrick, C., & Lloyd-Williams, M. (2012). Understanding spirituality: A synop-tic view. BMJ Supportive & Palliative Care, 2, 239-243. doi:10.1136/bmjspcare-2012-000225.

Cole, C. (2015). Th e body of Chris. A Memoir of Obsession, Addiction, and Madness. San Fransisco: Inkshares Inc.

Cole, C. (2015, August 31). Is mania a spiritual experience? Retrieved from http://www.ibpf.org/blog/mania-spiritualexperience.

Cook, C. C. H. (2004). Psychiatry and mysti-cism. Mental Health, Religion & Culture 7(2), 149-163. doi: 10.1080/13674670310001602436.

Cook, C. C. H. (2013). Controversies on the place of spirituality and religion in psychiat-ric practice. In: C. C. H. Cook (Ed.), Spirit-uality, theology & mental health, (pp. 1-20). London, SCM Press.

Cook, C. C. H. (2015) Religious psychopatholo-gy: Th e prevalence of religious content of de-lusions and hallucinations in mental disor-der. International Journal of Social Psychiatry, 61, 404-425. doi:10.1177/0020764015573089.

Cook, C. C. H. (2016) Narrative in psychiatry, theology and spirituality. In C. C. H. Cook, A. Powell & A. Sims (Eds.), Spirituality and narrative in psychiatric practice (pp. 1-14). Glasgow, UK: Bell & Bain.

Cook, C. C. H. (2019). Hearing voices, demonic and divine: Scientifi c and theological refl ec-tions. London: Routledge. Retrieved from http://dro.dur.ac.uk/27003/1/27003.pdf.

Corstens, D., Escher, S., Romme, M. (2008). Accepting and working with voices: Th e Maastricht approach. In: Moskowitz, A., Schäfer, I., Drohy, M.J. (Eds.). Psycho-sis, trauma and dissociation. emerging

perspectives on severe psychopathology. Chichester, UK, John Wiley & Sons, Ltd.

Cothran, M. M., & Harvey, P. D. (1986). Delu-sional thinking in psychotics: Correlates of religious content. Psychological Reports, 58, 191-199. doi:10.2466/pr0.1986.58.1.191.

Creswell, J. W. (2007). Qualitative inquiry & research design. London: Sage.

Cruz, M., Pincus, H. A., Welsh, D. E., Green-wald, D., Lasky, E., & Kilbourne, A. M. (2010). Th e relationship between religious involvement and clinical status of patients with bipolar disorder. Bipolar Disorders, 12, 68-76. doi: 10.1111/j.1399-5618.2009.00772.x.

Custance, J. (1954). Adventure into the Uncon-scious. London, UK: Christopher Johnson.

Danbolt, L. J., Møller, P., Lien, L., & Hestad, K. A. (2011). Th e personal signifi cance of religiousness and spirituality in patients with schizophrenia. International Journal for the Psychology of Religion, 21(2), 145-158. doi: 10.1080/10508619.2011.557009.

De Fazio, P., Gaetano, R., Caroleo, M., Cermi-nara, G., Giannini, F., Jaén Moreno, M. J., … Segura-García, C. (2016). Religiousness and spirituality in patients with bipolar disorder. International Journal of Psychiatry in Clinical Practice, 19, 233-238. doi:10.3109/13651501.2014.1000929.

De Hart, J. (2011). Zwevende gelovigen. Oude en nieuwe spiritualiteit [Th e fl oating faithful. Old and new spirituality]. Amsterdam, the Netherlands: Uitgeverij Bert Bakker.

De Hart, J. (2014). Geloven binnen en buiten verband [Believers with-in and outside the fold]. Retrieved from https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2014/Geloven_binnen_en_buiten_verband.

De Waard, F. (2007). Spirituele crises. Transper-soonlijke psychologie als perspectief [Spiritual crises. Transpersonal psychology as perspec-tive]. Assen, the Netherlands, Van Gorcum.

DeHoff , S. L. (2018). Psychosis or mystical reli-gious experience? A new paradigm grounded in psychology and reformed theology. Switzer-land, Cham: Palgrave Macmillan.

Dein, S. (2010). Judeo-Christian religious ex-perience and psychopathology: Th e legacy of William James. Transcultural Psychiatry, 47(4), 523-547. doi:10.1177/1363461510377568.

168

References

Dein, S., & Littlewood, R. (2011). Religion and psychosis: A common evolutionary trajecto-ry? Transcultural Psychiatry, 48(3), 318-335. doi:10.1177/1363461511402723.

Dein, S., (2011). Religious experience: perspec-tives and research paradigms. World Cul-tural Psychiatry Research Review, 3-9. ISSN: 1932-6270.

Dein, S., Cook, C. C. H., (2015). God put a thought into my mind: the charismatic Christian experience of receiving com-munications from God. Mental Health, Culture & Religion, 18(2), 97-113. doi: 10.1080/13674676.2014.1002761.

Dein, S., Cook, C. C. H., Koenig, H. (2012). Religion, Spirituality, and Mental Health: Current Controversies and Future Direc-tions. Th e Journal of Nervous and Mental Disease, 200(10), 852-855. doi: 10.1097/NMD.0b013e31826b6dle.

Dein, S., Cook, C., Powell, A., & Eagger, S. (2010). Religion, spirituality and men-tal health. Th e Psychiatrist, 34(2), 63-64. doi:10.1192/pb.bp.109.025924.

Dèr Mouw, J. A. (1919). Brahman. Deel 1. Am-sterdam: Versluys. Retrieved from http://www.dbnl.org/tekst/mouw001brah01_01/colofon.php.

Dingemans, G. D. J. (1991). Als hoorder onder hoorders. Hermeneutische Homiletiek [As a listener among listeners. Hermeneutical homiletics]. Kampen, the Netherlands: J.H. Kok.

Dingemans, G. D. J. (2000). De stem van de roepend. Pneumatheologie. [Th e voice of the calling. Pneumatheology]. Kampen, the Netherlands: J.H. Kok.

Eisenmann, C., Klein, C., Swhajor-Biesemann, A., Drexelius, U., Streib, H., & Keller, B. (2016). Dimensions of “spirituality:” Th e semantics of subjective defi nitions. In H. Streib & R. W. Hood (Eds.). Semantics and psychology of “spirituality.” A cross-cultural analysis (pp. 125-151). Cham, Switzerland: Springer International.

Eliade, M. (1969). Yoga. Immortality and free-dom. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Fitchett, G. (2011). Making our case(s). Journal of Health Care Chaplaincy, 17(1-2), 3-18. doi: 10.1080/08854726.2011.559829.

Fitchett, G., Burton, L. A., & Sivan, A. B. (1997). Th e religious needs and resources of psychiatric inpatients. Th e Journal of Nervous and Mental Disease, 85, 320-326. PMID:9171809

Fulford, K. W. M., & Jackson, M. (1997). Spiritual experience and psychopathology. Philosophy, Psychiatry, & Psychology, 4, 41-65. doi:10.1353/ppp.1997.0002.

Fulford, K. W. M., & Sadler, J. Z. (2011). Map-ping the logical geography of delusion and spiritual experience: A linguistic-analytic re-search agenda covering problems, methods, and outputs. In J. R. Peteet, F. G. Lu, & W. E. Narrow (Eds.), Religious and spiritual issues in psychiatric diagnosis. A research agenda for DSM-V (pp. 229-258). Washington, DC: American Psychiatric Association.

Gallemore, J. L. Jr., Wilson, W. P., & Rhoads, J. M. (1969). Th e religious life of patients with aff ective disorders. Diseases of the Nervous System, 30, 483-487. PMID: 5810555.

Ganzevoort, R. R. (2012). Ruimte voor het heilige: Christusverschijningen [Room for the sacred: Appearances of Christ]. Hande-lingen/Acts, 39(1), 19-29.

Ganzevoort, R. (2013). Spelen met heilig vuur. Waarom de theologie haar claim op de waar-heid moet opgeven. [Playing with holy fi re. Why theology must give up its claim to the truth]. Utrecht, the Netherlands: Ten Have.

Ganzevoort, R. R. (2014). Identität und Frag-ment: die Mehrstimmigkeit religiöser Leb-ensgeschichten [Identity and fragment: Th e polyphony of religious biographies]. Interna-tionale Kirchliche Zeitschrift , 104, 277-292.

Ganzevoort, R., & Visser, J. (2009). Zorg voor het verhaal: Achtergrond, methode en inhoud van de pastorale begeleiding [Care for nar-rative: Background, method, and content of pastoral counseling]. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema.

Geerts, C. (1973). Th e Interpretation of Cultures. New York, Basic Books.

Gerkin, C. V. (1984). Th e living human docu-ment. Nashville, TN: Abingdon Press.

Getz, G. E., Fleck, D. E., & Strakowski, S. M. (2001). Frequency and severity of reli-gious delusions in Christian patients with psychosis. Psychiatry Research, 103, 87-91. PMID:11472793.

169

References

Glas, G. (2009). Modellen van ‘integratie’ in de psychologie en de psychiatrie (I) – Het debat. [Models of integration in psychology and psychiatry (I) – Th e debate]. Psyche en Geloof, 20(3/4), 152-164.

Glas, G. (2012). Filosofi e van de psychiatrie [Philosophy of psychiatry]. In P. J. Verhagen & H. J. G. M. van Megen (Eds.), Handboek psychiatrie, religie en spiritualiteit [Hand-book of psychiatry, religion and spirituality] (pp. 63-75). Utrecht: the Netherlands, De Tijdstroom uitgeverij.

Gonsiorek, J. C., Richards, P. S., Pargament, K. I., & McMinn, M. R. (2009). Ethical challenges and opportunities at the edge: Incorporating spirituality and religion into psychotherapy. Professional Psychology: Re-search and Practice, 40, 385-395. doi:10.1037/a0016488.

Goodwin, F. K., & Redfi eld Jamison, K. (2007). Manic-depressive illness. Bipolar disorders and recurrent depression. New York, NY: Oxford University Press.

Grover, S., Hazari, N., Aneja, J., Chakrabarti, S., & Avasthi, A. (2016). Infl uence of reli-gion and supernatural beliefs on clinical manifestation and treatment practices in patients with bipolar disorder. Nordic Journal of Psychiatry, 70(6), 442-449. doi: 10.3109/08039488.2016.1151930.

Hackney, C. H. (2010). Religion and mental health: What do you mean when you say ‘religion’? What do you mean when you say ‘mental health’? In: P. J. Verhagen, H. M. Van Praag, J. J. López-Ibor Jr., J. L. Cox & Moussaoui, D. (Eds.) Religion and psy-chiatry. Beyond boundaries, (pp. 343-361). World Psychiatric Association, Chichester: Wiley-Blackwell.

Hanegraaff , W.J., (1996). New Age religion and western culture. Esotericism in the mirror of secular thought. Leiden, the Netherlands, E. J. Brill.

Heelas, P., Woodhead, L., Seel, B., Szerszynski, B., & Tusting, K. (2005). Th e spiritual revolu-tion. Why religion is giving way to spirituality. Oxford, UK: Blackwell.

Helman, C. G. (2001). Culture, health and illness. London, UK: Hodder Arnold.

Hendriks, H. (2015, July 29). Psychotisch onderuit: Manisch-depressief en psychose

[Psychotic breakdown: Manic depressive and psychosis]. Retrieved from https://www. psychosenet.nl/category/spiritualiteit.

Heriot-Maitland, C., Knight, M., & Peters, E. (2012). A qualitative comparison of psychotic-like phenomena in clinical and non-clinical populations. British Jour-nal of Clinical Psychology, 51, 37-53. doi: 10.1111/j.2044-8260.2011.02011.x.

Hermans, J. M., & Hermans-Jansen, E. (1999). Het verdeelde gemoed. Over de grondmotiev-en in ons dagelijks leven. [Th e divided mind. Th e basic incentives in our daily lives]. Baarn, the Netherlands: H. Nelissen.

Hill, P. C. & Pargament, K. I. (2003). Advances in the conceptualization and measurement of religion and spirituality. Implications for physical and mental health research. American Psychologist, 58(1), 64-74. doi: 10.1037/0003-066X.58.1.64.

Hoenders, H. J. R., Appelo, M. T., & Milders, C. F. A. (2006). Complementaire en alter-natieve geneeswijzen (CAG) en psychiatrie: Meningen van patiënten en psychiaters. [Complementary and alternative medicine (CAM) and psychiatry. Opinions of patients and psychiatrists]. Tijdschrift voor Psychi-atrie, 48, 733-737.

Hoff er, C, & Hoenders, R. (2010). Complemen-taire, alternatieve en religieuze geneeswijzen. In: De Jong, J. & Colijn, S. (Eds.). Handboek culurele psychiatrie en psychotherapie [Hand-book of cultural psychiatry and psychother-apy] (pp.451-469), Utrecht, the Netherlands: de Tijdstroom.

Hoff er, C. (2012). Fenomenologisch geïn-spireerd onderzoek naar religieuze genee-swijzen en de betekenis daarvan voor de ggz. [Phenomenologically inspired research into religious healing and its signifi cance for mental health care] In: P.J. Verhagen & H.J.G.M. van Megen (Eds.) Handboek Psy-chiatrie, religie en spiritualiteit. [Manual of Psychiatry, religion and spirituality]. Utrecht, the Netherlands: de Tijdstroom.

Hood, R. W., Hill, P. C., Spilka, B. (2009). Th e psychology of religion: An empirical approach (4th ed). New York, NY: Guilford Press.

Hopkins, G. M. (1918). Poems. London: Hum-phrey Milford. Retrieved from www.bartle-by.com/122/.

170

References

Huguelet, P., & Koenig, H. G. (2009). Intro-duction: Key concepts. In P. Huguelet & H. G. Koenig (Eds.), Religion and spirituality in psychiatry (pp. 1-6). Cambridge: Cambridge University Press.

Huguelet, P., Mohr, S., Bétrisey, C., Borras, L., Gillieron, C., Mancini Marie, A., … Brandt, P. Y. (2011). A randomized trial of spiritual assessment of outpatients with schizophre-nia: Patients’ and clinicians’ experience. Psychiatric Services, 62(1), 79-86. doi: 10.1176/ps.62.1.pss6201_0079.

Huguelet, P., Mohr, S., Gilliéron, C., Brandt, P.-Y., & Borras, L. (2010). Religious explanatory models in patients with psychosis: A three-year follow-up study. Psychopathology, 43(4), 230-239. doi: 10.1159/000313521.

Huguelet, P., Mohr, S. M., Olié, E., Vidal, S., Hasler, R., Prada, P., … Perroud, N. (2016). Spiritual meaning in life and val-ues in patients with severe mental disor-ders. Th e Journal of Nervous and Mental Disease, 204(6), 409-414. doi: 10.1097/NMD.0000000000000495.

Hunt, H. T. (2000). Experiences of radical personal transformation in mysticism, reli-gious conversion, and psychosis: A review of the varieties, processes, and consequences of the numinous. Th e Journal of Mind and Behavior, 21(4), 353-398. www.jstor.org/stable/43853939.

Hvidtjørn, D., Hjelmborg, J., Skytthe, A., Christensen, K., & Hvidt, N. C. (2014). Re-ligiousness and religious coping in a secular society: Th e gender perspective. Journal of Religion and Health, 53(5), 1329-1341. doi.org/10.1007/s10943-013-9724-z.

Inder, M. L., Crowe, M. T., Moor, S., Luty, S. E., Carter, J. D., & Joyce P. R. (2008). I actually don’t know who I am: Th e impact of bipolar disorder on the development of self. Psychiatry 71(2), 123-133. doi: 10.1521/psyc.2008.71.2.123.

James, W. (1902/1908). Th e varieties of religious experience. A study in human nature. New York, London, Bombay: Longmans, Green, And Co. https://archive.org/details/varie-tiesreligi03jamegoog/page/n7. Accessed 15 Jan 2017.

Jaspers, K. (2013). Allgemeine Psychopathologie, [General Psychopathology]. Berlin, Julius

Springer. Reprinted by Kessinger Publish-ing’s Legacy Prints.

Jerrell, J., & Shugart, M. (2004). A comparison of the phenomenology and treatment of youths and adults with bipolar l disorder in a state mental health system. Journal of Aff ective Disorders, 80, 29-35. doi: 10.1016/S0165-0327(03)00045-4.

Johnson, C. V., & Friedman, H. L. (2008). Enlightened or delusional? Diff erentiating religious, spiritual, and transpersonal experi-ences from psychopathology. Journal of Hu-manistic Psychology, 48(4), 505-527. www.ox-fordscholarship.com/…/acprof-9780198204.

Keck, P. E. Jr., McElroy, S. L., Havens, J. R., Altshuler, L. L., Nolen, W. A., Frye, M. A., … Post, R. M. (2003). Psychosis in bipolar disorder: Phenomenology and impact on morbidity and course of illness. Compre-hensive Psychiatry, 44, 263-269. doi: 10.1016/S0010-440X(03)00089-0.

Kilbourne, A.M., Copeland, L.A., Zeber, J.E., Bauer, M.S., Lasky, E., Good, C.B. (2007). Determinants of Complementary and Alter-native Medicine Use by Patients with Bipolar Disorder. Psychopharmacology Bulletin, 40(3), 104-115.

King, M., Speck, P., & Th omas, A. (2001). Th e royal free interview for spiritual and reli-gious beliefs: development and validation of a self-report version. Psychological Medicine 31, 105-1023. doi: 10.1017/S0033291701004160.

King, M., Weich, S., Nazroo, J., Blizard, B., & On behalf of the empiric team (2006). Religion, mental health and ethnicity: EMPIRIC—A national survey of England. Journal of Mental Health, 15(2), 153-162. doi: 10.1080/09638230600608891.

Kippenberg, H. G. & Von Stuckrad, K. (2003). Einführung in die Religionswissenschaft [Introduction to the Science of Religion]. München, Germany, C.H. Beck.

Klapheck, K., Nordmeyer, S., Cronjäger, H., Naber, D., & Bock, T. (2012). Subjective experience and meaning of psychosis: Th e German Subjective Sense in Psychosis Ques-tionnaire (SUSE). Psychological Medicine, 42, 61-71. doi:10.1017/ S0033291711001103.

Klein, C., Silver, C., Streib, H., Hood, R., & Coleman, T., III. (2016). “Spirituality” and mysticism. In H. Streib & R. W. Hood (Eds.),

171

References

Semantics and psychology of “spirituality.” A cross-cultural analysis (pp. 125-151). Cham, Switzerland: Springer International.

Kleinman, A. (1988). Th e illness narratives. New York, NY: Basic Books.

Kleinman, A. (1991). Rethinking psychiatry. From cultural category to personal experience. New York: Th e Free Press.

Knoppert-Van Der Klein, & W. Nolen (Eds.) (2008). Handboek bipolaire stoornissen [Manual of bipolar disorders] (pp. 15-41). Utrecht, the Netherlands: De Tijdstroom.

Koenig, H. G. (2007). Religion, spirituality and psychotic disorders. Archives of Clini-cal Psychiatry, 34(1), 95-104. doi: 10.1590/S0101-60832007000700013. Accessed 26 Oct 2017.

Koenig, H. G. (2008). Concerns About Meas-uring “Spirituality” in Research. Th e Journal of Nervous and Mental Disease, 5, 349-355. doi: 10.1097/NMD.0b013e31816ff 796.

Koenig, H. G. (2009). Research on religion, spirituality, and mental health: A review. Th e Canadian Journal of Psychiatry, 54, 283-291. doi: 10.1177/070674370905400502.

Koenig, H. G., & Büssing, A. (2010). Th e Duke University Religion Index (DUREL): A fi ve-item measure for use in epidemiological studies. Religions, 1(1), 78-8. doi: 10.3390/rel1010078.

Kohls, N. (2011). Aussergewöhliche Erfahrungen – Blinder Fleck der Psychologie? [Exceptional experiences. Th e blind spot of psychology?] Berlin, Germany: Lit Verlag Dr.W. Hopf.

Körver, J. W. G. (2013). Spirituele coping bij longkankerpatiënten [Spiritual coping in patients with lung cancer]. Th orn, the Neth-erlands: Schrijen-Lippertz.

Kovess-Masfety, V., Saha, S., Lim, C. C. W., Aguilar-Gaxiola, S., Al-Hamzawi, A., Alon-so, J. … McGrath, J. J. (2018). Th e association between psychotic experiences and disabil-ity: results from the WHO World Mental Health Surveys. Acta Psychiatrica Scandinav-ica, 137 (4), 306-315. doi: 10.1111/acps.12859.

Kribbe, P. (2013). Nacht van de Ziel [Th e dark night of the soul]. Houten, the Netherlands, Zwerk Uitgevers.

Kroll, J., & Sheehan, W. (1989). Religious beliefs and practices among 52 psychiatric inpatients in Minnesota. American Journal

of Psychiatry, 146(1), 67-72. doi:10.1176/ajp.146.1.67.

Kronjee, G., & Lampert, M. (2006). Leefstijlen en zingeving [Lifestyles and meaning in life]. In W. B. H. J. van de Donk, A. P. Jonkers, G. J. Kronjee, & R. J. J. M. Plum (Eds.), Geloven in het publieke domein. Verkenningen van een dubbele transformatie [Faith in the public do-main. Explorations of a dual transformation] (pp. 171-195). Amsterdam, the Netherlands: Amsterdam University Press. Retrieved from http://www.wrr.nl/fi leadmin/nl/publicaties/PDF-verkenningen/Geloven_in_het_pub-lieke_domein.pdf.

Kupka, R. (2009). Beloop op korte en lange termijn [Short- and long-term course]. In R. Kupka, E. Knoppert Van Der Klein & W. Nolen (Eds.), Handboek bipolaire stoornissen [Manual of bipolar disorders] (pp. 77– 99). Utrecht, the Netherlands: De Tijdstroom Uitgeverij BV.

Kupka, R., & Nolen, W. (2009). Classifi catie en diagnostiek [Classifi cation and diagnos-tics]. In R. Kupka, E. Knoppert Van Der Klein & W. Nolen (Eds.), Handboek bipolaire stoornissen [Manual of bipolar disorders] (pp. 15-41). Utrecht, the Netherlands: De Tijdstroom.

Kupka, R., Goossens, P., Bendegem, M., Dae-men, P., Daggenvoorde, T., Daniels, M., … Van Duin, D. (2015). Multidisciplinaire richt-lijn bipolaire stoornissen [Multidisciplinary guideline on bipolar disorders]. Utrecht, the Netherlands: De Tijdstroom. Retrieved from http://www.ggzrichtlijnen.nl.

Lange, R., Th albourne, M. A., Houran, J., Storm, L. (2000). Th e revised transliminality scale: Reliability and validity. Conscious-ness and Cognition, 9, 591-617. doi: 10.1006/ccog.2000.0472.

Larøi, F., Luhrmann, T. M., Bell, V., Christian, W. A., Deshpande, S., Fernyhough, C., … Woods, A. (2014). Culture and Halluci-nations: Overview and Future Directions, Schizophrenia Bulletin, 40, 4, 213-220. doi: 10.1093/schbul/sbu012.

Larsen, J. A. (2004). Finding meaning in fi rst episode psychosis: Experience, agency, and the cultural repertoire. Medical Anthropol-ogy Quarterly, 18(4), 447-471. doi: 10.1525/maq.2004.18.4.447.

172

References

Laski, M. (1961). Ecstasy. A study of secular & religious experiences. London, UK: Th e Cresset Press.

Leamy, M., Bird, V., Le Boutillier, C., Williams, J., & Slade, M. (2011). Conceptual framework for personal recovery in mental health: Sys-tematic review and narrative synthesis. Th e British Journal of Psychiatry, 199, 445-452. doi:10.1192/bjp.bp.110.083733.

Liefb roer, A. I., & Berghuijs, J. (2019): Spiritual care for everyone? An analysis of personal and organizational diff erenc-es in perceptions of religious diversity among Spiritual caregivers. Journal of Health Care Chaplaincy, 25(3), 110-129. doi: 10.1080/08854726.2018.1556549.

Lipka, M., & Gecewicz, C. (2017, 6 September). More Americans now say they’re spiritual but not religious. Accessed at February 2018 from http://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/09/06/more-americansnow-say-theyre-spiritual-but-not-religious/.

Loberg, E. (2012). Religion and mental illness—How we defi ne “hyper” religious and what does that mean. Psych Central. Retrieved from http://blogs.psychcentral.com/manic-depression/2012/09/18/religion-and-mental-illnesshow-we-defi ne-hyper-re-ligion-and-what-does-that-mean/.

Lovatt, A., Mason, O., Brett, C., & Peters, E. (2010). Psychotic-like experiences, apprais-als, and trauma. Th e Journal of Nervous and Mental Disease, 198, 813-819. doi: 10.1097/NMD.0b013e3181f97c3d.

Luhrmann, T. M. (2011). Hallucinations and sensory overrides. Annual Review of Anthropology, 40(1), 71-85. doi: 10.1146/annurev-an40.

Lukoff , D. (1985). Th e diagnosis of mystical experiences with psychotic features. Th e Journal of Transpersonal Psychology, 17(2), 155-181. http://www.swedenborgiancommu-nity.org/fi les/Lukoff 1985.pdf.

Lundmark, M. (2010). When Mrs B Met Jesus during radiotherapy. A single case staudy of a christic vision: Psychological prerequisites and functions and considerations on narra-tive methodology. Archive for the Psychology of Religion, 32, 27-68. doi: 10.1163/008467210X12626615185667.

Luther, H. (1992). Religion und Alltag [Religion in Everyday Life]. Stuttgart, Germany: Radi-us Verlag.

Maassen, E. (2018). A gap between the science and the art of medicine. Retrieved from http://www.proefschrift maken.nl.

Marriott, M. R., Th ompson, A. R., Cockshutt, G., & Rowse, G. (2019). Narrative insight in psychosis: Th e relationship with spiritual and religious explanatory frameworks. Psy-chology and Psychotherapy, 92, 74-90. doi: 10.1111/papt.12178.

Marzanski, M, Bratton, M. (2002). Mystical States or Mystical Life? Buddhist, Christian and Hindu Perspectives. Philosophy, Psychi-atry & Psychology, 9(4), 349-351. doi: 10.1353/ppp.2003.0061.

Marzanski, M, Bratton, M. (2002a). Psycho-pathological symptoms and religious expe-rience: A critique of Jackson and Fulford. Philosophy, Psychiatry & Psychology, 9(4), 359-371. doi: 10.1353/ppp.2003.0062.

Marzanski, M, Bratton, M. (2002b). Minding Your Language: A response to Caroline Brett and Stephen Sykes. Philosophy, Psychiatry & Psychology, 9(4), 383-385. doi: 10.1353/ppp.2003.0063.

Maselko, J. (2013). Th e neurophysiology of reli-gious experience. In K. Pargament, J. Exline & W. Jones (Eds.), APA handbook of psychol-ogy, religion and spirituality (pp. 205-220). Baltimore, MD: United Book Press.

McCarthy-Jones (2017). Can’t you hear them? Th e science and signifi cance of hearing voices. London, UK: Jessica Kingsly Publishers.

McNamara, P. (2009). Th e neuroscience of reli-gious experience. New York, NY: Cambridge University Press.

Menezes, A., Jr., & Moreira-Almeida, A. (2010). Religion, spirituality and psychosis. Current Psychiatry Reports, 12(3), 174-179. doi:10.1007/s11920-010-0117-7.

Michalak, E. E., Jones, S., Lobban, F., Algorta, G. P., Barnes, S. J., Berk, L., … Johnson, S. (2016). Harnessing the potential of community-based research approaches in bipolar disorder. International Journal of Bipolar Disorders, 4(4), 1-9. doi: 10.1186/s40345-016-0045-5.

Michalak, E. E., Yatham, L. N. & Lam, R. (2005). Quality of Life in Bipolar

173

References

Disorder: A Review of the Literature. Health and Quality of Life Outcomes, 3(72). doi:10.1186/1477-7525-3-72.

Michalak, E. E., Yatham, L. N., Kolesar, S., & Lam, R. W. (2006). Bipolar disorder and quality of life: A patient-centered perspec-tive. Quality of Life Research, 15, 25-37. www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16411028.

Milosz, C. (2004). Second space. New Poems. Translated by the author and Robert Hass. New York, HarperCollins Publishers.

Mitchell, L., & Romans, S. (2003). Spiritual beliefs in bipolar aff ective disorder: Th eir relevance for illness management. Journal of Aff ective Disorders, 75, 247-257. doi: 10.1016/S0165-0327(02)00055-1.

Mizuno, Y., Hofer, A., Frajo-Apor, B., War-telsteiner, F., Kemmler, G., Pardeller, S., … Uchida, H. (2018). Religiosity and psycho-logical resilience in patients with schizophre-nia and bipolar disorder: An international cross-sectional study. Acta Psychiatrica Scandinavica, 137(4), 316-327. doi: 10.1111/acps.12838.

Mohr, S., & Pfeifer, S. (2009). Delusions and hallucinations. In P. Huguelet & H. Koenig (Eds.), Religion and spirituality in psychiatry (pp. 81-97). New York, NY: Cambridge Uni-versity Press.

Mohr, S., Borras, L., Betrisey, C., Pierre-Yves, B., Huguelet, P., & Huguelet, P. (2010). Delu-sions with religious content in patients with psychosis: How they interact with spiritual coping. Psychiatry: Interpersonal and Bio-logical Processes, 73(2), 158-172. doi:10.1521/psyc.2010.73.2.158.

Mohr, S., Brandt, P., Borras, L., Gilliéron, C., Huguelet, P. (2006). Toward an integration of spirituality and religiousness into the psychosocial dimension of schizophrenia. Th e American Journal of Psychiatry, 163(11), 1952-1959. doi: 10.1176/ajp.2006.163.11.1952.

Mooren, J. H. M. (1989). Geestelijke verzorging en psychotherapie. [Spiritual care and psy-chotherapy]. Baarn, the Netherlands: Ambo.

Moreira-Almeida, A., Sharma, A., van Rens-burg, B. J., Verhagen, P. J., & Cook, C. C. H. (2016). WPA position statement on spiritual-ity and religion in psychiatry. World Psychia-try, 15(1), 87-88. doi: 10.1002/wps.20304.

Moritz, S., Mahlke, C., Westermann, S. Rup-pelt, F., Lysaker, P.H., Bock, T., & Andreou, C. (2018) Embracing Psychosis: A Cognitive Insight Intervention Improves Personal Nar-ratives and Meaning-Making in Patients wth Schizofrenia. Schizophrenia Bulletin, 44(2), 307-316. doi: 10.1093/schbul/sbx072.

Murray, G., & Michalak, E. E. (2012). Th e quality of life construct in bipolar disorder research and practice: Past, present, and possible futures. Bipolar Disorders, 14(8), 793-796. doi: 10.1111/bdi.12016.

Muthert, J. K. (2007). Verlies en verlangen: Verliesverwerking bij schizofrenie [Loss and longing: Dealing with loss in schizophrenia]. Assen, the Netherlands: Van Gorcum.

Muthert, H. (2012). Ruimte voor verlies. Gees-telijke verzorging in de psychiatrie [Room for loss: Spiritual care in psychiatry]. Tilburg, Netherlands: KSGV.

Neeleman, J., & King, M. B., (1993). Psychia-trists’ religious attitudes in relation to their clinical practice: a survey of 231 psychiatrists. Acta Psychiatrica Scandinavica, 88(6), 420-424. doi: 10.1111/j.1600-0447.1993.tb03484.x.

Noort, A., Braam, A., van Gool, A., & Beek-man, A. (2012). Recognition of psychopa-thology with religious content by clergy members: a case vignette study. Mental Health, Religion & Culture, 15(2), 205-215. doi: 10.1080/13674676.2011.569705.

Noort, A., Beekman, T. F., Van Gool, A. R., Braam. A. W. (2018). Religious delusions in older adults: Diagnoses, combinations, and delusional characteristics. Geriatric Psychia-try 33(12), 1680-1687. doi: 10.1002/gps.4973.

Ostacher, M. J., Frye, M. A., & Suppes, T. (2016). Bipolar disorders in DSM-5: Changes and implications for clinical research. In: J. C. Soares & A. H. Young (Eds.) Bipolar Disorders. Basic Mechanisms and Th erapeutic Implications. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Ouwehand, E. (2015, July 13). Tussen hemel en hel: Onderzoek naar spirituele ervaringen en de bipolaire stoornis [Between heaven and hell: Research into spiritual experiences and bipolar disorder]. Retrieved from https://www. psychosenet.nl/category/spiritualiteit/.

Ouwehand, E., Braam, A. W., Renes, J. W., Muthert, J. K., Stolp, H. A., Garritsen, H. H.,

174

References

& Zock, T. H. (2019). Prevalence of religious and spiritual experiences and the perceived infl uence thereof in patients with bipolar disorder in a Dutch specialist outpatient center. Journal of Nervous and Mental Dis-ease, 207(4), 291-299.

Ouwehand, E., Muthert, J. K., Zock, T. H., Boe-ije, H., & Braam, A. W. (2018). Sweet delight and endless night: A qualitative exploration of ordinary and extraordinary religious and spiritual experiences in bipolar disorder. Th e international Journal for Psychology of Reli-gion, 28(1), 31-54.

Ouwehand, E., Zock, T. H., Muthert, J. K., Boeije, H., & Braam, A. W. (2019). “Th e Awful Rowing toward God”: Interpretation of religious experiences by individuals with bipolar disorder. Pastoral Psychology, 68(4), 437-462.

Ouwehand, E., Wong, K., Boeije, H., & Braam, A. (2014). Revelation, delusion or disillusion: Subjective interpretation of religious and spiritual experiences in bipolar disorder. Mental Health, Religion & Culture, 17(6), 1-14. doi:10.1080/13674676.2013.874410.

Oyebode, F. (2018). Sims’ symptoms in the mind. Textbook of descriptive psychopatholo-gy (6th ed.). Edinburgh, UK: Elsevier.

Pargament, K. I., (1999). Religious/spiritual coping. In Fetzer Institute & National Insti-tute on Aging Working Group, Multidimen-sional measurement of religiousness/spirit-uality for use in health research (pp. 43-56). Kalamazoo, MI: Fetzer Institute.

Pesut, B., Clark, N., Maxwell, V., & Michalak, E. (2011). Religion and spirituality in the context of bipolar disorder: A literature review. Mental Health, Religion and Culture, 14(8), 1-12. doi:10.1080/13674676.2010.523890.

Pfeifer, S. (2018). Der religiöse Wahn. [Reli-gious delusions] In: M. Utsch, Bonelli, R. M. & Pfeifer, S. (Eds.) Psychotherapie und Spiritualität. Mit existenziellen Konfl ikten und Transzendenzfragen professionell umge-hen [Psychotherapy and spirituality. Dealing professionally with existential confl icts and transcendence issues] (pp. 173-182). Berlin, Germany: Springer Verlag.

Phelan, M., Slade, M., Th ornicroft , G., Dunn, G., Holloway, F., Wykes, T., … Hayward, P. (1995). Th e Camberwell Assessment of Need:

the validity and reliability of an instrument to assess the needs of people with severe mental illness. British Journal of Psychiatry, 167(5), 589-595. doi: 10.1192/bjp.167.5.589.

Pieper, J. & Van Uden, R. (2012). Religieuze coping in de gezondheidszorg [Religious coping in healthcare]. In: P. J. Verhagen & H.J.G.M. Van Megen (Eds). Handboek Psy-chiatrie, religie en spiritualiteit [Handbook Psychiatry, Religion and Spirituality], 339-353. Utrecht, the Netherlands: De Tijdstroom.

Pieper, J., & Van Uden, M. (2005). Religion and coping in mental health care. Amsterdam, the Netherlands: Rodopi.

Platvoet, J. G. (2002). Pillars, pluralism and secularisation: A social history of Dutch sciences of religions. In: Wiegers, G.A. & Platvoet, J.G. (Eds.) Modern societies & the science of religions. Studies in honour of Lam-mert Leertouwer. Leiden, the Netherlands: Brill.

Podvoll, E. M. (1990). Th e seduction of Mad-ness. New York, NY: HarperCollins.

Possamai, A. (2005). In search of New Age spiritualities. Cornwall, England: MPG Books Ltd.

Possamai, A. (2007). Religion and popular cul-ture. A hyper-real testament. Brussels, Bel-gium: P.I.E. Peter Lang.

Regeer, E., Ten Have, M., Rosso, M., Vollen-bergh, W., & Nolen, W. (2004). Prevalence of bipolar disorder in the general popula-tion: A reappraisal study of the Netherlands Mental Health and Incidence Study. Acta Psychiatrica Scandinavica, 110, 374-382. doi:10.1111/j.1600-0447.2004.00363.x.

Regeer, E., & Kupka, R. (2009). Epidemiologie [Epidemiology]. In R. Kupka, E., Knop-pert Van Der Klein & W. Nolen (Eds.), Handboek bipolaire stoornissen [Manual of bipolar disorders] (pp. 15-41). Utrecht, the Netherlands: De Tijdstroom. doi: 10.1097/NMD.0b013e31829c5073

Rieben, I., Mohr, S., Borras, L., Gillieron, C., Brandt, P. Y., Perroud, N., & Huguelet, P. (2013) A thematic analysis of delusion with religious contents in schizophrenia: Open, closed, and mixed dynamics. Th e Journal of Nervous and Mental Disease, 201, 665-673.

Romme, M., & Escher, S. (2000). Making sense of voices. London. UK: Mind Publications.

175

References

Rush, A., Trivedi, M., Ibrahim, H., Carmody, T., Arnow, B., Klein, D., . . . Keller, M. (2003). Th e 16-item Quick Inventory of Depressive Symptomatology (QIDS), clinician rating (QIDS-C), and self-report (QIDS-SR): A psychometric evaluation in patients with chronic major depression, Biological Psychia-try, 54(5), 573-583. PMID:12946886.

Sandage, S. J., & Moe, S. P. (2013). Spiritual experience: Conversion and transformation. In K. Pargament (Ed.). APA handbook of psychology, religion, and spirituality (pp. 407-422). Washington, DC: American Psycholog-ical Association.

Schillebeeckx, E. (1975). Jezus, het verhaal van een levende [Jesus, an experiment in Chris-tology]. Bloemendaal, the Netherlands: H. Nelissen.

Sexton, A. (1999). Th e complete poems. Boston: Houghton Miffl in Company.

Seyringer, M. E., Friedrich, F., Stompe, T., Frot-tier, P., Schrank, B., & Frühwald, S. (2007). Die “Gretchenfrage” für die Psychiatrie. der Stellenwert von Religion und Spiritualität in der Behandlung psychisch Kranker [Th e “Gretchen question” for psychiatry. Th e set value of religion and spirituality in the psy-chological treatment sick]. Neuropsychiatrie, 21(4), 239-247. PMID:18082105.

Smeets, W. (2006). Spiritual care in a hospital setting. An empirical-theological exploration. Leiden, the Netherlands: Brill.

Sims, A. (2010). Geloof, waan of werkelijkheid. Waarom geloven goed voor is voor je gezond-heid. [Is faith delusion? Why religion is good for your health]. Heerenveen, the Nether-lands: Uitgeverij Groen.

Sims, A. (2016). Psychopathology and the clinical story. In C. C. H. Cook, A. Powell & A. Sims (Eds.), Spirituality and narrative in psychiatric practice (pp. 25-39). London, UK: RCPsych Publications.

Smith, J., & Osborn, M. (2008). Interpretative phenomenological analysis. In J. Smith (Ed.), Qualitative psychology (pp. 56-80). Los An-geles, CA: Sage.

Sölle, D. (1975). Die Hinreise: Zur Religiösen Er-fahrung—Texte und Überlegungen [Th e silent cry: Mysticism and resistance]. In Stuttgart. Germany: Kreuz-Verlag.

Spearing, M. K., Post, R. M., Leverich, G. S., Brandt, D., & Nolen, W. (1997). Modifi cation of the Clinical Global Impressions (CGI) Scale for use in bipolar illness (BP): Th e CGI-BP. Psychiatry Research, 73, 159-171. PMID:9481807.

Statistics Netherlands (2018, 30 October). Retrieved on 14 May 2019 from https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/en/dataset/37296eng/table?ts=1566479464308.

Streib, H., & Hood, R. W. (2016a). Semantics and psychology of spirituality. A cross-cultural analysis. Cham, Switzerland: Springer Inter-national Publishing AG.

Streib, H., & Hood, R. W. (2016b). Understand-ing “Spirituality”— Conceptual consider-ations. In H. Streib, & R. W. Hood (Eds.). Semantics and psychology of spirituality: A cross-cultural analysis (pp. 3-19). Cham, Switzerland: Springer International Publish-ing AG.

Streib, H., Keller, B., Klein, C., & Hood, R. W. (2016). Semantic diff erentials open new perspectives on the semantic fi eld of “spirituality” and “religion.” In H. Streib & R. W. Hood (Eds.), Semantics and psychol-ogy of “spirituality.” A cross-cultural analysis (pp. 87-103). Cham, Switzerland: Springer International.

Stroeken, H. (1983). Psychoanalyse, godsdienst en Boisen. [Psychoanalysis, religion and Boi-sen]. Kampen, the Netherlands: Uitgeverij Kok.

Stroppa, A., & Moreira-Almeida, A. (2013). Religiosity, mood symptoms and quality of life in bipolar disorder. Bipolar Disorders, 15, 385-393. doi: 10.1111/bdi.12069.

Stroppa, A., Colugnati, F. A., Koenig, H. G., & Moreira-Almeida, A. (2018). Religiosity, depression, and quality of life in bipolar dis-order: A two-year prospective study. Revista Brasileira De Psiquiatria, 40, 238-243.

Swinton, J., & Mowat, H. (2006). Practical theology and qualitative research. London: SCM Press.

Taves, A. (2009). Religious experience reconsid-ered. A building-block approach to the study of religion and other special things. Princeton, UK: Princeton University Press.

Tepper, L., Rogers, S. A., Coleman, E. M., & Malony, H. N. (2001). Th e prevalence of

176

References

religious coping among persons with persis-tent mental illness. Psychiatric Services, 52(5), 660-665. doi: 10.1176/appi.ps.52.5.660.

Th albourne, M. A. & Delin, P. A. (1994). A common thread underlying belief in the paranormal, creative personality, mystical experience and psychopathology. Journal of Parapsychology, 58, 3-38.

Th albourne, M. A. (1991). Th e psychology of mystical experience. Exceptional Human Experience, 9, 168-186.

Th albourne, M. A. (2009). Reports of paranor-mal experiences: Can transliminality tell us anything about them? Archive for the Psy-chology of Religion, 31, 375-386. doi: 10.1163/008467209X12499946199687.

Tohen, M., Frank, E., Bowden, C. L., Ghaemi, S. N., Yatha, L. N., Malhi, G. S., … Berk, M. (2009). Th e International Society for Bipolar Disorders (ISBD) Task Force report on the nomenclature of course and outcome in bipolar disorders. Bipolar Disorders, 11, 453-473. doi: 10.1111/j.1399-5618.2009.00726.x.

Troeltsch, E. (1923). Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen [Th e social teaching of the Christian Churches] In: H. Baron (Ed.), Gesammelte Schrift en [Collected Writings] (3rd ed., Band 1). Tübingen, Germany: J.C.B. Mohr. Re-trieved from https://archive.org/details/gesammelteschrif01troeuoft .

Van de Donk, W., Plum, R. (2006). Begripsver-kenning. In: W. Van De Donk, A. Jonkers, G. Kronjee & R. Plum (Eds.). Geloven in het publieke domein. Verkenningen van een dub-bele transformatie [Faith in the public do-main. Explorations of a dual transformation] (pp. 27-55). Amsterdam, the Netherlands: Amsterdam University Press.

Van den Berg, A. A. (1988). Als mensen door God worden aangeraakt: Een praktisch-the-ologische studie over integratie van religieuze ervaring in de kerkelijke gemeente. [When people are touched by God: A practical theological study about the integration of religious experience within the church congregation]. Hooglanderveen, the Nether-lands: Trepico.

Van der Zwaag, B. (2007). Als Christus ver-schijnt: Christusverschijningen in deze tijd. [When Christ appears: Apparitions of Christ

today]. Kampen, the Netherlands: Uitgeverij Kok.

Van Harskamp, A. (2000). Het nieuw-religieuze verlangen [Th e new religious longing]. Kampen, the Netherlands: Uitgeverij Kok.

Van IJssel, S. (2007). ‘Daar hebben humanisten het niet zo over’. Over de rol van spiritual-iteit in het leven en werk van humanistisch geestelijk raadslieden. [Humanists don’t talk about that: Th e role of spirituality in the life and work of humanist spiritual counsellors]. Delft , the Netherlands: Eburon.

Van Jost, B. (2014, December). Mania and hyper-religiosity. Retrieved from http://ibpf.org/blog/mania-and-%E2%80% 9Chyper-religiosity%E2%80%9D.

Van Nieuw Amerongen-Meeuse, J. C., Schaap-Jonker, H., Shuhmann, C., Anbeek, C., & Braam, A. J. (2018). Th e “religiosity gap” in a clinical setting: experiences of men-tal health care consumers and professionals. Mental Health, Religion & Culture, 21(7), 737-752. doi: 10.1080/13674676.2018.1553029.

Von Iljin, I., Klapheck, K., Ruppelt F., & Bock, T. (2015). Religiosität bei Psychosen – Fluch oder Segen? Ergebnisse aus dem Su-Si-Forschungprojekt [Religiosity in psycho-sis – Curse or blessing? Results of the SuSi research project]. Kerbe – Forum für soziale Psychiatrie. 33, 29-32.

Vereniging van Geestelijk VerZorgers (2016). Beroepsstandaard geestelijk verzorger 2015. Th e Netherlands: Vereniging van Geestelijk VerZorgers. Retrieved from https://vgvz.nl/wp-content/uploads/2018/07/Beroeps-standaard-2015.pdf.

Vogel, M. J., McMinn, M. T., Peterson, M. A., & Gathercoal, K. A. (2013). Examining re-ligion and spirituality as diversity training: A multidimensional look at training in the American Psychological Association. Pro-fessional Psychology: Research and Practice, 44(3), 158-167.

Waaijman, K. (2000). Spiritualiteit, vormen, grondslagen, methoden. [Spirituality, forms, foundations, methods]. Kampen, the Neth-erlands: Uitgeverij Kok.

Walton, M. (2014). Hoe waait de wind? [How does the wind blow?]. Tilburg, the Nether-lands: KSGV.

177

References

Warwick, H., Mansell, W., Porter, C., & Tai, S. (2019). What people diagnosed with bipolar disorder experience as distressing: A me-ta-synthesis of qualitative research. Journal of Aff ective Disorders, 248, 208-230. doi: 10.1016/j.jad.2019.01.024.

Weima, J. (1981). Reiken naar oneindigheid. Inleiding tot de psychologie van de religieuze ervaring. [Reaching towards infi nity. Intro-duction to the psychology of the religious experience] Baarn, the Netherlands: Ambo.

Westerink, H. (2012) Spirituality in psychology of religion: A concept in search of its mean-ing. Archive for the Psychology of Religion, 34(1), 3-15. doi: 10.1163/157361212X644486.

Wiebe, P. (2004). Degrees of hallucinato-riness and christic visions. Archive for

the Psychology of Relgion, 26, 201-225. doi:10.1163/0084672053598058.

Yamane, D. (2000). Narrative and Religious Experience, Sociology of Religion, 61(2), 171-189. doi: 10.2307/3712284.

Zock, T. H. (2013) Religious voices in the dia-logical self: Towards a conceptual-analytical framework on the basis of Hubert Hermans’s dialogical self theory. In: M. W. Buitelaar & T. H. Zock, (Eds.). Religious voices in self-narratives: Making sense of life in times of transition. Berlin/Boston: De Gruyter.

Zuidgeest, P. (2001). Th e absence of God: Ex-ploring the Christian tradition in a situation of mourning. Leiden, the Netherlands: Brill.

Appendix 1: The Dutch version of the questionnaire

179

A

Vragenlijst over hoe vaak religieuze of spirituele ervaringen voorkomen bij mensen met een bipolaire stoornis

Onderzoeksnummer Datum

Behandelaar

Deze bladzijde is voor behandelaars!

Wiltudepatiëntvragenofhijofzijwilparticiperen?Indien niet: wiltuvragenofzijderedenwilleninvullenopdevolgendebladzijde ofwiltudezezelfinvullen?Indien wel: wiltuhemofhaarhetconsentformulierlatenondertekenen enhetonderzoekmeegevenomnahetconsultintevullen?

Onderstaande graag invullen als patiënten willen participeren en apart inleveren bij de balie of bij de onderzoeksassistent die helpt met invullen beneden.

Diagnose participant:

BipolairI BipolairII Overig,nl

Relevante overige diagnoses:

Angststoornis Autismespectrum ADHD Middelengerelateerd

Overig,nl

Persoonlijkheidsstoornis: Cluster: A B C NAO Geen Uitgesteld

Ernst van de ziekte:

Opgrondvanuwklinischeervaring,hoeziekwasdepatiëntgedurendedeafgelopenweek.

Manie 1 2 3 4 5 6 7

Depressie 1 2 3 4 5 6 7

Algehelebipolairestoornis 1 2 3 4 5 6 7

1. Normaal, niet ziek.2. Minimaal ziek:Weinigofminimalesymptomen,metbehoudvandoelmatigfunctionereningebruikelijkeactiviteiten.3. Licht ziek:Lichtesymptomenmetduidelijksubjectiefonwelbevinden,maargeenofslechtsweinigfunctionelebeperkingen.4. Matig ziek:(Enkele)duidelijkesymptomen,gepaardgaandmetenigebeperkingeninhetdagelijksfunctioneren.5. Matig-ernstig ziek:Uitgesprokensymptomen,gepaardgaandmetaanzienlijkebeperkingeninhetdagelijksfunctioneren.6. Ernstig ziek:Ernstigesymptomen;onvermogenomtefunctionerenopdemeestegebieden.7. Zeer ernstig ziek:Zeerernstigesymptomen;patiëntkannietmeerfunctionerenenheeftveelzorgnodig.

Naamparticipant Geboortedatum

Om het onderzoek te anonimiseren hierlangs afknippen. ✁

180

Appendix 1 : The Dutch vers ion of the quest ionnaire

Vragenlijst over hoe vaak religieuze of spirituele ervaringen voorkomen bij mensen met een bipolaire stoornis

Onderzoeksnummer Datum

Behandelaar

Verklaring

Dezevragenlijstisvooreenonderzoeknaarhoevaakreligieuzeofspiritueleervaringenvoorkomenbijmensenmeteenbipolairestoornis.Doelervanisominkaarttebrengenhoeveelmensenmeteenbipolairestoornisdezeervaringenhebben.Daarnaastwillenwegraagwetenhoeudezeervaringeninterpreteert.Enofuhetbelangrijkvindtdatditonderwerpbijdebehandelingbetrokkenwordt.Devragenlijstgaatookoveruwhoudingtegenovergeloofofspiritualiteit,bijvoorbeeldofhetbelangrijkisvooruofjuisthelemaalniet.

Hetdoelvanhetonderzoekisommeerkennistevergarenoverhetonderwerpgeloof/spiritualiteitenbipolairestoornissen.Deuitkomstenvanhetonderzoekwordenanoniemverwerktinwetenschappelijkeartikelen.Uiteindelijkhopenwedathetleidttotverbeteringvandebehandeling.

Hetonderzoekisgeanonimiseerd.Deresultatenwordennietdoorgestuurdnaaruwbehandelaar.Welvragenwijuwbehandelaaromeenglobaleindruktegevenvanuwtoestandopditmoment.Uwtoestandkannamelijkinvloedhebbenopdeantwoordendieugeeft.

Wevragenutoestemming:1.Omuwbehandelaareenglobaleindrukvanuwtoestandenuwdiagnose(DSMclassificatie)intelatenvullen.2.Omderesultatenvandezevragenlijsttegebruikenvoorwetenschappelijkonderzoek.

Vooronsishetvangrootbelangdatookmensendienietdirectinhetonderwerpgeloofofspiritualiteitgeïnteresseerdzijnmeedoen.Zokrijgenwijeenduidelijkerbeeldvoorhoeveelmensenditonderwerpvanbelangis.Alsunietwiltmeedoenmethetonderzoekrespecterenwijdatuiteraard.

Stemt u in met het gebruik van de antwoorden voor wetenschappelijk onderzoek en het invullen van uw diagnose en een indruk van uw toestand door uw behandelaar?

Ja Naam

Datum Handtekening

Nee,wiltueenredenhiervooraangeven?

Bijdebeantwoordingvandevragenishetvanbelangdatuállevragenvandevragenlijstinvult,ookalsuvindtdatsommigevragennietzoduidelijkbetrekkingopuhebben.Geeftudatgerustaanindekantlijn.Kiestuhetantwoordwaarvanuvindtdathethetmeestbijupast?Geeftuhetantwoorddatheteerstinuopkomt?

B

181


1van7

Vragenlijst

Onderzoeksnummer

182


2van7

1. Ikbeneen Man Vrouw

2. Mijnleeftijdis jaar

3. Ikben Alleenstaand Samenwonend/Gehuwd

4. Dehoogstegenotenopleidingdieikhebafgerond Geenafgerondeschoolopleiding

Basisschool

Middelbareschool

MBO

HBO

Universiteit

Algemene gegevens

Vragen over geloof/spiritualiteit/levensbeschouwing1. Beschouwtuuzelfalseengelovigmens? Ja Nee Weetniet

2. Heefthetgeloofeenbepaaldebetekenisinuwlevenenzoja,hoegrootisdiebetekenisdan? Ja,zeergrotebetekenis Ja,grotebetekenis Ja,enigebetekenis Nee,geenbetekenis

3. Ongeachtofuzichzelfalsreligieusbeschouwtofniet,hoespiritueelzouuzeggendatubent? Beslistwelspiritueel Enigszinsspiritueel Nauwelijksspiritueel Beslistnietspiritueel

4. Heeftdezespiritualiteiteenbepaaldebetekenisinuwlevenenzoja,hoegrootisdiebetekenisdan? Ja,zeergrotebetekenis Ja,grotebetekenis Ja,enigebetekenis Nee,geenbetekenis

5. Ikrekenmijzelftoteenreligieuze/spirituelegroepering(bijv.kerk,moskee)ofnetwerk(bijv.meditatiegroep) Ja Nee Weetniet

6. Watisuwhuidigelevensbeschouwing/geloof(UkuntMEERDEREmogelijkhedenaankruisen)

RoomsKatholiek Islam

Protestant(Wiltuhieronderookderichtingaankruisen?) Jodendom

Vrijzinnig Boeddhisme

Middenorthodox(bijvoorbeeldPKN*) Hindoeïsme

Orthodox(bijv.gereformeerdeBond,kleinegereformeerdekerken) Humanisme

Evangelisch Geen

Anders,nl

*ditisdevoormaligeNederlandseHervormdeKerk,GereformeerdeKerkeninNederland(synodaal)enEvangelisch-LutherseKerk.

Onderzoeksnummer

183


3van7

7. Bentuineenbepaaldgeloofofeenbepaaldelevensbeschouwinggrootgebracht?(UkuntMEERDEREmogelijkhedenaankruisen) Ja Nee Weetniet

Indien‘Nee’dannaarvraag9.

8. Inwelkgeloofofrichtingbentugrootgebracht?(UkuntMEERDEREmogelijkhedenaankruisen)

RoomsKatholiek Islam

Protestant(Wiltuhieronderookderichtingaankruisen?) Jodendom

Vrijzinnig Boeddhisme

Middenorthodox(bijvoorbeeldPKN*) Hindoeïsme

Orthodox(bijv.gereformeerdeBond,kleinegereformeerdekerken) Humanisme

Evangelisch

Anders,nl

*ditisdevoormaligeNederlandseHervormdeKerk,GereformeerdeKerkeninNederland(synodaal)enEvangelisch-LutherseKerk.

9. Hoevaakbesteedtutijdaanreligieuze/spiritueleprivéactiviteiten,zoalsbidden,meditatieofstudie? Meerdanéénkeerperdag Dagelijks Tweeofmeerkeerperweek

Ongeveeréénkeerperweek Eénoftweekeerpermaand Zeldenofnooit

10. Hoevaakgaatunaardekerkofanderereligieuze/spirituelebijeenkomsten?(Bijv.vooreendienst,gesprek,meditatieofgebed) Meerdanéénkeerperweek Ongeveeréénkeerperweek Eénoftweekeerpermaand

Eenpaarkeerperjaar Eénkeerperjaarofminder Nooit

Ja, e

n he

t hee

ft b

lijve

nde

invl

oed

geha

d op

mij

Ja, m

aar g

een

blijv

ende

invl

oed

op m

ij

Nee

Tijd

ens e

en m

anie

Tijd

ens e

en d

epre

ssie

Tijd

ens e

en st

abie

le p

erio

de

Nie

t van

toep

assin

g

Hieronder worden religieuze/spirituele ervaringen beschreven. Wilt u aangeven of u deze ervaring wel eens heeft gehad en of deze nog steeds invloed heeft op u? Wilt u bij elke ervaring ook aangeven wanneer u deze heeft gehad? Tijdens een manie, depressie en/of tijdens een stabiele periode? U kunt meerdere periodes aankruisen bij één ervaring.

Mate van invloed Periode

11.EenintenseervaringvandeaanwezigheidvanhetGoddelijke,GodofLicht?

12.Eenintenseervaringvaneenheidinuwleven,bijvoorbeeldmetGodofhetGoddelijke.Maarhetkanookeenervaringvaneenheidmetanderemensenofdemensheidalsgeheelzijn,metdenatuurofmetdekosmos?

Onderzoeksnummer

184


4van7


13.Eenintenseervaringvangeluk,liefde,rust,schoonheidofvrijheid?

14.Hetgevoeleenbelangrijkmissieinofvoordewereldtehebben?Bijvoorbeelddatueensterkeroepingvoeldeomanderemensentehelpen,dewereldrechtvaardigertemaken,ofanderentebekerentotuwgeloof.

15.Hetgevoeleenbelangrijkereligieuspersoontezijn(bijv.Christus,Maria,deProfeet,deVerlosserenz.)

16.Eenervaringdatalleseenbijzonderebetekenisheeft.Nietsistoevallig.Alleswatuzietofmeemaakthangtmetelkaarsamen.

17.HeeftuweleenseenperiodevantotaleafwezigheidvanhetGoddelijke,GodofLichtmeegemaakt?

18.Heeftuweleenseenperiodevantotaleafwezigheidvanspiritualiteitofgeloofmeegemaakt?

19.Heeftuweleenseenreligieuzeofspiritueleverschijninggehad?Alsuneehebtgeantwoordkuntuverdernaarvraag21.

20.Vanwiewasdezeverschijning?Hiergraagaankruisenwatvoorugeldt:

Vaneenheilige,goedegeest,gids,engel,GodofChristus

Vaneenkwaadgeestelijkwezen,bijv.duivel,demonen,kwadegeest?

Anders,nl.

21.Heeftuweleenseengoddelijkestemgehoord?Alsuneehebtgeantwoordkuntuverdernaarvraag23.

22.Vanwiewasdezestem?Hiergraagaankruisenwatvoorugeldt:

Vaneenheilige,religieuspersoon,geestelijkwezen,gids,engel,GodofChristus

Vaneenkwaadgeestelijkwezen,bijv.duivel,demonen,kwadegeest

Anders,nl.

23.Heeftuweleenseenplotselingdiepgeestelijkinzichtofeenvisioengehad?

Ja, e

n he

t hee

ft b

lijve

nde

invl

oed

geha

d op

mij

Ja, m

aar g

een

blijv

ende

invl

oed

op m

ij

Nee

Tijd

ens e

en m

anie

Tijd

ens e

en d

epre

ssie

Tijd

ens e

en st

abie

le p

erio

de

Nie

t van

toep

assin

g


Onderzoeksnummer

185


5van7


24.Heeftuweleensanderereligieuzeofspiritueleervaringengehaddanhierbovengenoemd?Webedoelendaneenervaringdieandersisdanuwgewonedagelijkseervaringendiejewetenschappelijknietzomaarkuntverklaren.Ukuntbijvoorbeelddenkenaaneenbijna-dood-ervaring,eenkundalini-ervaring,eenervaringvancontactmetoverledenen,eenervaringvanhetbuitenjelichaamzijnoftrance-ervaring.MaarookaaneenervaringalshetsprekenintongenofdatdeheiligeGeestoverugekomenis.

Zouudezeervaringkortkunnenbeschrijven?

25. Hoevaakheeftueenofmeerderevandezeervaringen(zoals u heeft aangegeven in vraag 11 t/m 24)gehad?

Nooit 1maal Afentoe Regelmatig Dagelijks

Indien‘Nooit’kuntudoornaarvraag36

26. Alsdezeervaringen(zoals u heeft aangegeven in vraag 11 t/m 24)vanblijvendeinvloedzijnvooruwleven,wiltuaangevenhoepositiefofnegatiefditheeftuitgepaktvooru?Hoepositiefofnegatiefisuwlevenveranderddoordezeervaringen?

Heelpositief Vrijpositief Eenbeetjepositief Neutraal

Eenbeetjenegatief Vrijnegatief Heelnegatief


Ja, e

n he

t hee

ft b

lijve

nde

invl

oed

geha

d op

mij

Ja, m

aar g

een

blijv

ende

invl

oed

op m

ij

Nee

Tijd

ens e

en m

anie

Tijd

ens e

en d

epre

ssie

Tijd

ens e

en st

abie

le p

erio

de

Nie

t van

toep

assin

g

Onderzoeksnummer

186


6van7

Nu volgen drie uitspraken over geloof/spiritualiteit. Wilt u aangeven in hoeverre zij voor u waar zijn?

37. IkervaardeaanwezigheidvanGod/hetheiligeinmijnleven Absoluutwaarvolgensmij Hetlijktmewaartezijn Ikbenernietzekervan

Hetlijktmenietwaartezijn Absoluutnietwaar

Hieronder (vraag 27 t/m 34) volgen verschillende reacties die u misschien achteraf heeft gehad op uw religieuze of spirituele ervaringen. Let op: we vragen hier alleen naar reacties op ervaringen die u tijdens manieën of depressies heeft meegemaakt. Als u die niet heeft meegemaakt, kunt u door naar vraag 36.

Als ik terugkijk op de religieuze/spirituele ervaringen die ik tijdens manieën en depressies heb gehad, dan denk ik:

27. Zehorenbijmijnspiritueleontwikkeling,zehebbenmijngeloof/spiritualiteitverdiept Ja Nee Weetniet

28. Iktwijfelofhetauthentieke(‘echte’)religieuzeervaringenzijnofdatzebijdebipolairestoornishoren Ja Nee Weetniet

29. Ikhoudafstandvanzulkeervaringen Ja Nee Weetniet

30. Dezeervaringenhebbenzowelreligieuze/spirituelekantenalspathologische(zieke)kanten Ja Nee Weetniet

31. Zulkeervaringenhorenalléénbijmijnziekte Ja Nee Weetniet

32. Dezeervaringenzijneigenlijktekenvaneenspirituelecrisisofgeloofscrisis Ja Nee weetniet

33. Ikkanbeterhelemaalafstandhoudenvangeloofenspiritualiteit,omdatzulkeervaringenuitmijnziektevoortkomen Ja Nee Weetniet

34. Metwieheeftudezeervaringenbesproken(ukuntMEERDEREkruisjeszetten) Niemand Psychiater Andereregulierehulpverlener

Familie Psycholoog Alternatievehulpverlener

Vrienden Verpleegkundige/casemanager Geestelijkverzorgerindeinstelling

Lotgenoten Geestelijkebuitendeinstelling(bijvoorbeeldpastor,imam,dominee,goeroeenz.)

35. Inhoeverrevindtuhetbelangrijkomdezeervaringenindebehandelingtebespreken? Heelbelangrijk Enigzinsbelangrijk Neutraal

Nietzobelangrijk Helemaalnietbelangrijk

36. Inhoeverrevindtugeloof/spiritualiteit/levensbeschouwinginzijnalgemeenheidbelangrijkvooruwbehandeling? Heelbelangrijk Enigzinsbelangrijk Neutraal

Nietzobelangrijk Helemaalnietbelangrijk

Belangrijk

In het vervolg van deze vragenlijst wordt verwezen naar God. Hier wordt uw eigen beeld van een hogere macht of het heilige bedoeld. Zo kunnen bijvoorbeeld moslims hier Allah lezen. Of als nieuwe vormen van spiritualiteit voor u belangrijk zijn, kunt u hier een kosmische macht of iets anders lezen.

Onderzoeksnummer

187


188

7van7

Hieronder volgen tien uitspraken over de rol die uw levensbeschouwing speelt of heeft gespeeld bij het omgaan met problemen. Ook hier geldt dat u bij het woord ‘God’ uw eigen associatie van een hogere macht of kracht kunt invullen. Wilt u aangeven hoe vaak elk van de volgende uitspraken van toepassing is op u?

Wat doet u ten tijde van problemen? Nooit Soms Regelmatig Heel vaak

40. Ikdenkerovernahoemijnlevendeeluitmaaktvaneenhoger,alomvattendgeheel

41.OmmoeilijketijdendoortekomenwerkenGodenikalspartnerssamen

42.IncrisissituatiesrichtikmetotGodvoorkracht,steunenleiding

43.Wanneerikmeinmoeilijkhedenbevind,probeerikdaarinGodslestevinden

44.IkbekenmijnzondenenvraagomGodsvergeving

45.IkvoeldatmoeilijkesituatiesGodsmanierzijnommijtestraffenvoormijnzondenofvoormijntekortaangeestelijkleven

46.IkvraagmeafofGodmijindesteekheeftgelaten

47.Ikprobeerdebetekenisenbedoelingvandesituatietebepalenenbesluitwatikmoetdoen,zonderGoddaarintebetrekken

48.BijproblemenvraagikmeafofGodwerkelijkbestaat

49.IkuitboosheidnaarGodomdatGodverschrikkelijkedingenlaatgebeuren

Hieronder kunt u nog opmerkingen of vragen over het onderzoek zetten. Als u op de hoogte gesteld wilt worden van de resultaten van het onderzoek, kunt u mailen naar: [email protected]. Heel hartelijk dank voor het invullen!

38. Mijngeloof/levensbeschouwingiswatwerkelijktengrondslagligtaanmijnhelelevenshouding Absoluutwaarvolgensmij Hetlijktmewaartezijn Ikbenernietzekervan


39. Ikdoemijnbestommijngeloof/levensbeschouwingmeetedrageninalleandereaspectenvanhetleven Absoluutwaarvolgensmij Hetlijktmewaartezijn Ikbenernietzekervan


Onderzoeksnummer


189

First Part of the interview, Chapter 3 (approximately one hour)

Demographic dataAge, gender, single/married or cohabitant, childrenFormal education, work/volunteer

DiagnosisSince when have you had the diagnosis bipolar disorder? Which kind of bipolar disorder

do you have?How many (manic/depressive) episodes have you experienced?Do you use medication?Do you have a therapist? Do you agree that we may contact your therapist when your

diagnosis is not clear to us?

Religious background and developmentWere you brought up in a religious household? Could you tell us more about how important

religion/spirituality was in your family? How did your faith/spirituality change over the years?

How important is faith/spirituality for you at the moment? Would you describe yourself as a religious or spiritual person? What does that mean to you?

Are you member of any organized form of religion or spirituality? (How much involved, is it important)

Do you follow a certain spiritual path? (Explanation of the path)How often do you go to church, mosque/synagogue or to a religious or spiritual gathering?How often do you pray or meditate/perform religious rituals in your daily life?Do you read about religion/spirituality? How often, what kind of literature?Did faith or spirituality play a role in your life before you were diagnosed ?

Appendix 2: Interview Procedure (This appendix belongs to Chapter 3 and 5)

190

Experiences during maniaCan you recount which religious or spiritual experiences you have had during a manic

episode?Here we asked as precisely as possible what the participant had seen, heard, felt, experienced etc. When the participant started to elaborate on the interpretation we tried to bring the account back to the experience itself. The interpretation of the experience was explored in the second part of the interview.If you have had more than one manic episode, did you have more religious or spiritual

experiences than you just told us about? Did you have different kinds of religious or spiritual experiences or the same? How did they differ?

Experiences during a depressive episodeHow did you experience faith/spirituality during depression?Did you have any religious or spiritual experience during depression? Or were they absent?

How was your faith/spirituality colored during depression?

Religious experience in stable periodsCould you tell us about religious or spiritual experiences you have had in stable periods?

Perhaps the more common religious experiences in daily life?When participants did not come up with experiences immediately, we referred to subjects they mentioned about their religious outlook and upbringing or we gave examples of less extreme religious or spiritual experiences than in illness episodes. It was often difficult to relate to the question after the recollection of intense religious experiences during mania.

Appendix 2: Inter v iew procedure

191

Second part of the interview, Chapter 5 (approximately one hour)

Interpretations of religious experiences during illness episodesHow do you evaluate your religious experiences during mania/depression at this moment?What kind of experiences are they, from your perspective?To what extent do you consider your experiences as an expression of your illness or as an

authentic religious experience, or perhaps both?Is the interpretation of you experiences during illness episodes an issue for you at this

moment? Have you found meaning in the experiences, are you still struggling to find meaning in them, or have you found an answer to your questions? Could you describe to us how you interpreted your experiences? Has your interpretation changed over time?

Have your experiences changed your view of life? How?Have they changed your view of yourself? How?Have they changed your daily life? How?Do you think that the course of your illness has influenced your perception of religiosity/

spirituality? How?Do you think that your religiosity/spirituality has influenced the course of you illness?

How?

Helpful and unhelpful interventions/reactionsWhat has been helpful for you with regard to your experiences?Did you talk about them with your partner/family/friends? What were their reactions?Did you talk about them with other persons? Do you recall when this helped you and

when not? Have you read about the experiences you have had (the internet, books, journals)? What was helpful for you?

What other things have helped you to make sense of your experiences?

Treatment experiences and expectationsCould you tell us about your experiences with mental health care with regard to your

religious experiences?What has been helpful and what not in the reactions of professionals? Can you give us

examples?If you think the approach has not been helpful, what do you need with regard to your

experiences (during manic/depressive episodes, when stable)?Which aspects of your religiosity/spirituality could have been supported in treatment (for

example, religious practices, exercises, discourse about the content of the experiences, influence of medication on spirituality, etc.)

Are there any differences in the approach toward such experiences between different mental health professionals (nurse, case manager, psychologist, psychiatrist, hospital chaplain, or imam), in your opinion? Could you give examples?


192

EvaluationHave you told us what you wanted to say or are there other remarks you want to make?

Do you have any suggestions for us as researchers? How do you evaluate the interview? Do you want the literal text sent to you to make corrections or give further explanation?

Instructions for the interviewers• Introductionofthestudy(why,historyetc.),oftheinterviewersandoftheroleofthe

psychiatrist as interested listener instead of a clinical diagnostician. Explanation of personal involvement of the interviewers in the study. It is important to establish a relationship with the participants, since religious experiences are not often shared with psychiatrists and participants possibly feel restraint to talk about the subject with a psychiatrist.

• Signingorcollectingtheinformed-consentform.• Thetopiclistisaguideline.Thequestionsaremeantasexamplesfortheinterviewers,

but the aim is to explore more in depth what participants have experienced, by asking to elaborate on what they are pointing out initially.

• Thereisnoneedtofollowthetopicliststrictly.Whenparticipantsstartwitharecountof their experiences or how they experienced hospitalization, that is OK.

• Thepsychiatristasksaboutthediagnosisandprogressionoftheillnesstillitisclearorasks permission to consult participant’s therapist. Sometimes not all topics on the list can be addressed.

• Thedescriptionofreligiousandspiritualexperiencesandtheprocessofinterpretationafter recovery are the most important topics and should be divided as topics as much as possible. This can be a challenge, because persons with bipolar disorder can be very associative.

• Thefirst interviewer is indirect contactwith the interviewee, inviteshimorher toelaborate on the experiences and guards the process when participants become too as-sociative. The second interviewer controls whether the important topics are dealt with and is responsible for timing.

• Atseveraltimesintheinterview,theinterviewersummarizeswhattheparticipanthastold and asks for feedback.

• Evaluation at the end of every interview, additional documents can be sent to the researcher.


193

Appendix 3: Items of the DUREL (Koenig & Büssing, 2010) (This appendix belongs to Chapter 6, p. 122)

Samenvatting

Achtergrond en vraagstellingDeze dissertatie is ontstaan in de praktijk van de geestelijke verzorging in de geestelijke gezondheidszorg. Religieuze ervaringen komen regelmatig ter sprake in het contact met patiënten die opgenomen zijn. Geestelijk verzorgers en andere professionals signaleren datmensenmeteenbipolairestoornistijdenseenziekte-episodereligieuzeervaringenkunnen meemaken en dat patiënten op zoek zijn naar de betekenis ervan. Er is echter vrijwel geen onderzoek voorhanden naar hoe mensen met een bipolaire stoornis deze ervaringen duiden als zij weer stabiel zijn. Als patiënten niet meer in intensieve psychia-trischezorg–zoalsopnameineenkliniek-zijn,hebbenzijvaakgeencontactmeermetde geestelijk verzorger van de instelling. Ook lijkt de inhoud van ervaringen die mensen inziekte-episodeshebbenmeegemaaktlangnietaltijdaandeordetekomenindeambu-lante behandeling. Dat roept de vraag op hoe deze religieuze ervaringen doorwerken in het dagelijkse leven als mensen hersteld zijn.

De interpretatie van religieuze ervaringen vanuit het perspectief van mensen met een bipolaire stoornis is een complex onderwerp. In de geestelijke gezondheidszorg worden religieuze ervaringen vaak als onderdeel van de pathologie gezien, terwijl de mensen die deze ervaringen hebben, ook zoeken naar de religieuze betekenis ervan voor hun leven. De discrepantie tussen een medisch verklaringsmodel en de manier waarop individuele patiënten hun eigen religieuze ervaringen interpreteren, kan een obstakel zijn in de be-handeling. Meer inzicht in de aard van religieuze ervaringen van mensen met een bipo-laire stoornis, hoe zij deze achteraf interpreteren en wat zij van behandelaars verwachten in de omgang met deze ervaringen, kan dan ook bijdragen aan de behandelrelatie en het herstelproces.

De centrale vraagstelling voor deze studie is:

Hoe interpreteren stabiele patiënten met een bipolaire stoornis religieuze ervaringen die zich voordoen tijdens ziekte-episodes en in stabiele perioden en wat verwachten zij van de behandeling inzake zulke ervaringen?

Dezevraagstellingisverdeeldinsub-vragendieviakwalitatiefonderzoek(interviews)enkwantitatief onderzoek (vragenlijsten) beantwoord zijn.1. Welke religieuze ervaringen hebben mensen met een bipolaire stoornis en hoe vaak

komen de verschillende typen ervaring voor?2. Hoe interpreteren stabiele patiënten hun ervaringen en hoe vaak komen de verschil-

lende verklaringsmodellen voor? 3. Welke behandelverwachtingen hebben mensen met een bipolaire stoornis en hoe

belangrijk is voor hen aandacht voor religiositeit en religieuze ervaringen in de behandeling?

194

195

Theoretisch kaderHet theoretisch kader in hoofdstuk 1 omvat drie componenten. Allereerst wordt het begrip ‘explanatory models’ (verklaringsmodellen) gepresenteerd van de medisch antropoloog Arthur Kleinman (1988, 1991). Ten tweede wordt de godsdienstwetenschappelijke benade-ring van de studie beschreven, die religieuze ervaring typeert als geïnterpreteerde ervaring binnen een specifieke context. Ten derde komen enkele wetenschappelijke opvattingen overdebipolairestoornisaandeorde,zoalsdiehunweerslaghebbengevondeninDSM-5.Ook de relatie tussen de bipolaire stoornis en religiositeit wordt hier kort besproken.

Explanatory modelsKleinman (1988, 1991) onderscheidt drie soorten verklaringsmodellen van ziekte en ge-zondheid. Allereerst beschrijft hij persoonlijke verklaringsmodellen, die vaak religieuze aspecten hebben. Ten tweede onderscheidt hij het medisch model, verbonden aan de psy-chiatrie als medische wetenschap. Als derde type beschrijft hij tenslotte de in de cultuur gangbare verklaringsmodellen, in de vorm van ‘volkstheorieën’(Helman 2001), bijvoor-beeld spirituele of alternatieve geneeswijzen. Kleinman ziet deze modellen als culturele constructies met een breed palet aan betekenissen, die met elkaar samenhangen maar soms ook tegengesteld zijn aan elkaar. Dit is ook het geval wanneer het medisch paradig-ma tegenover meer religieuze verklaringsmodellen van ziekte komt te staan. De verschil-lende verklaringsmodellen en de mogelijke spanning daartussen zoals Kleinman in zijn werk beschrijft, heeft als achtergrondtheorie voor deze studie gediend.

Een godsdienstwetenschappelijke benaderingEen tweede uitgangspunt is dat de culturele context van invloed is op de betekenis van religieuze ervaringen, ook als het om persoonlijke ervaringen gaat. Dat betekent dat deze studie niet de essentie van religieuze of mystieke ervaringen wil beschrijven, maar onder-zoekt welke (religieuze) betekenissen mensen met een bipolaire stoornis aan ervaringen geven, zoals die in de klinische praktijk vaak in samenhang met de stoornis blijken voor te komen. De context van deze betekenisgeving is de Nederlandse, geseculariseerde en plu-ralistische samenleving, waarin het huidige tijdsgewricht een transformatie van religie laat zien naar nieuwe vormen van spiritualiteit. Daarin ligt de nadruk op individuele spirituele groei en op de persoonlijke ervaring. In deze nieuwe vormen van spiritualiteit worden ook opvattingen over gezondheid en ziekte zichtbaar: concepten als ‘healing’, ‘gezondheid’ en ‘spirituele groei’ worden regelmatig met elkaar in verband gebracht.

De nieuwe spiritualiteitsvormen die zich momenteel ontwikkelen, worden in recent godsdienstsociologisch onderzoek, in navolging van de socioloog Ernst Troeltsch, gezien als behorend tot het mystieke type van religie. Dit is een ideaaltype van religie waarin een beroep wordt gedaan op de onthullende kracht die in de religieuze ervaring zelf tot uitdrukking komt. In dit type van religie wordt de autoriteit van religieuze tradities en in-stituties verworpen en wordt de nadruk gelegd op individuele spirituele groei. Deze studie volgt bovengenoemde lijn van denken. Het begrip ‘spiritualiteit’ valt theoretisch onder het bredere begrip ‘religie’, als één van de sociologische vormen van religie. Participanten in deze studie zullen de begrippen een eigen inkleuring geven, afhankelijk van hun culturele en religieuze achtergrond.

Samenvatt ing

196

De bipolaire stoornis volgens de DSM-5 (APA 2013)Bij de bipolaire stoornis wisselen manische of hypomane episodes en depressieve episodes elkaar af, met symptoomvrije perioden daar tussenin, in een terugkerend ritme over de tijd. Bipolaire stoornis type I en II zijn de twee belangrijkste varianten binnen de bipolaire stoornissen. Type I kent daarbij manische episodes, die psychotische kenmerken kunnen hebben. Manieën brengen meer functionele beperkingen in het sociale leven met zich mee dan hypomanieën, kenmerkend voor de bipolaire stoornis type II. Een manie kan lei-den tot een ziekenhuisopname, terwijl dat bij een hypomanie niet het geval is. Toch wordt de bipolaire stoornis type I niet langer gezien als de mildere vorm van de ziekte, omdat type II evenveel ziektelast geeft als type I, met name in de depressie (APA, 2013).

Bij zowel een manie als een depressie kunnen psychotische kenmerken aan de dag tre-den. De term ‘religieuze wanen’, die in psychiatrische studies vaker wordt gebruikt dan de term ‘religieuze ervaringen’, is onderwerp van discussie in de psychiatrische literatuur. De vraag of het mogelijk is een duidelijk onderscheid te maken tussen ‘gezonde’ en ‘pa-thologische’ religieuze ervaringen is omstreden in de psychiatrie. Auteurs die zich met dit vraagstuk bezighouden, geven criteria aan voor een onderscheid tussen de twee. Anderen bekritiseren het onduidelijke gebruik van het concept ‘religieuze waan’. Voor deze studie biedt de literatuur weinig houvast, omdat de schaarse studies die er zijn over religieuze wanen en de bipolaire stoornis geen eenduidige resultaten geven, evenmin als de studies over de rol van religieuze ervaringen in de bipolaire stoornis.

OnderzoeksopzetDe studie heeft een mixed methods design dat bestaat uit een kwalitatieve en een kwanti-tatievecomponent.Erisgekozenomeenkwalitatiefonderzoek–interviews-tegebruiken,om de interpretatie van persoonlijke ervaringen van mensen met een bipolaire stoornis centraal te stellen. Dit is een nog te weinig bestudeerd veld van wetenschappelijk onder-zoek.Dekwantitatievecomponent–vragenlijstonderzoek-istoegepastomdeprevalentievan religieuze ervaringen en verklaringsmodellen daarvan te exploreren. Kennis over de reikwijdte van religieuze ervaringen in de klinische praktijk draagt bij aan de relevantie van het onderzoek. Beide deelstudies zijn uitgevoerd onder mensen met een bipolaire stoornis die stabiel genoeg waren om mee te doen. Allereerstzijntiendiepte-interviewsgehoudendoordeonderzoeker(geestelijkverzor-

ger) en een psychiater in opleiding, met stabiele patiënten van Altrecht GGz. Hiermee werden de kwalitatieve onderzoeksvragen geëxploreerd: de vraag naar verschillende reli-gieuzeervaringentijdensziekte-episodes;devraagnaardeverklaringsmodellenvoordezeervaringen achteraf en tenslotte de vraag naar de verwachtingen die participanten hadden van de behandeling met betrekking tot het onderwerp (hoofdstuk 2). Vervolgens werd de onderzochte groep uitgebreid met participanten van zowel binnen als buiten Altrecht, met meer variatie qua achtergrond, levensbeschouwing en duur van de ziekte. De onder-zoeksresultaten met betrekking tot de religieuze ervaringen en de verklaringsmodellen daarvoor zijn apart beschreven in twee artikelen (hoofdstuk 3 en 5). Indezemeeruit-gebreide steekproef werd ook navraag gedaan naar religieuze ervaringen tijdens stabiele perioden (hoofdstuk 3). Vooraf aan het onderzoek is literatuuronderzoek gedaan. In het kwalitatieve gedeelte van de studie is gebruik gemaakt van de volgende onderzoeksmetho-

Samenvatt ing

197

den: exploratie van het veld (patiëntenvereniging Plus Minus, bijeenkomsten, conferenties, relevantesitesopinternet)en35interviewsvananderhalfàtweeuurdoordeonderzoeker(geestelijk verzorger) en een psychiater in opleiding.

Het eerste onderzoeksdesign beoogde vooral om de prevalentie van verschillende typen religieuze ervaringen en van de verklaringsmodellen voor deze ervaringen te exploreren. Een groot deel van de geïnterviewden interpreteerde hun ervaringen als zijnde zowel re-ligieus als pathologisch. Tijdens het samenstellen van de vragenlijst, na analyse van deze kwalitatieve data, werd een aantal onderzoeksvragen toegevoegd aan de initiële opzet naar associaties tussen ervaringen en interpretaties enerzijds en klinische en religieuze variabe-len anderzijds (hoofdstuk 4 en 6).Voor het kwantitatieve gedeelte van de studie is gebruik gemaakt van een vragenlijst, ontwikkeld op grond van de kwalitatieve resultaten. Voor het meten van religiositeit is gebruik gemaakt van bestaande maten, te vinden in hoofdstuk 4 en 6. Aan het vragenlijstonderzoek hebben circa 200 patiënten van het specialistische behandelcentrum voor de bipolaire stoornis van Altrecht meegedaan.

De onderzoeksvragen van het onderzoek als geheel zijn ingedeeld in vier clusters van vragen, namelijk: ‘religieuze ervaringen’, ‘verklaringsmodellen van deze ervaringen’, ‘blij-vende invloed vanuit het perspectief van participanten’ en ‘communicatie en behandelver-wachtingen’ (hoofdstuk 1).

Resultaten en conclusiesIn hoofdstuk 7 worden de belangrijkste resultaten van het onderzoek beschreven. Eerst zijn de beide samples vergeleken wat hun kenmerken betreft. Daarna zijn de resultaten van bei-de deelstudies met elkaar vergeleken voor de vastgestelde vier clusters van onderzoeksvra-gen: ‘religieuze ervaringen’, ‘verklaringsmodellen van deze ervaringen’, ‘blijvende invloed vanuit het perspectief van participanten’ en ‘communicatie en behandelverwachtingen’.

Een vergelijking van de kwalitatieve en kwantitatieve onderzoeksgroep liet zien dat beide groepen een grotere religieuze betrokkenheid hebben dan gemiddeld in de Nederlandse samenleving, vooral bij nieuwe vormen van spiritualiteit. Ruim 60% van de kwantitatieve onderzoeksgroep ziet zichzelf als ‘religieus en spiritueel’ of als ‘uitsluitend spiritueel’. Het percentage van deze twee groepen samen in de algemene bevolking is 31%. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de religieuze zoektocht na een manie, waarin iemand religieuze ervaringen heeft gehad, leidt tot meer religieuze en spirituele betrokkenheid, vooral op het gebied van nieuwe spiritualiteit.

Religieuze ervaringen Religieuze ervaringen kwamen vooral tijdens manieën voor, zo bleek uit beide componen-ten van de studie. Meest voorkomend waren ervaringen van horizontale transcendentie. Dit zijn ervaringen van transcendentie die niet verwijzen naar een goddelijke werkelijk-heid, boven of buiten de menselijke werkelijkheid, maar bijvoorbeeld naar het intermen-selijke, of naar een dieptedimensie van de werkelijkheid. Andere ervaringen, zoals de aan-wezigheid van God of eenheidservaringen (mystieke ervaringen) zaten in de middengroep qua frequentie. Het minst vaak kwamen ervaringen voor die nog het meest op psychia-trische categorieën lijken, zoals het gevoel een belangrijk religieus persoon te zijn (groot-heidswaan) en visioenen en stemmen (visuele en auditieve hallucinaties). De inhoud van

Samenvatt ing

198

veel van de ervaringen in dit onderzoek verschilt niet van beschrijvingen van religieuze ervaringenindegodsdienstpsychologischeen-sociologischeliteratuurenisonderdeelvanhet religieuze idioom van een moderne westerse samenleving. Ervaringen die mogelijk uit-drukking zijn van de grootheidswaan vormen een aparte categorie, omdat deelnemers aan het onderzoek deze als het minst van blijvende invloed op hun leven zagen. Opvallend is verder dat mensen met een bipolaire stoornis in deze studie de neiging hebben om vooral ervaringen die met manieën verweven zijn, religieuze ervaringen te noemen, meer dan de ervaringen in het dagelijks leven als zij stabiel zijn. Tijdens depressies waren religieuze erva-ringen en religiositeit in het algemeen opvallend afwezig of uitgesproken negatief van aard.

Verklaringsmodellen

In de kwalitatieve interviews reflecteerden mensen op de invloed die de religieuze erva-ringen op hun leven hadden. Ook reflecteerden zij op de invloed van de ziekte op hun religieuze ervaringen. Positieve aspecten van de ervaringen, zoals spirituele groei, nieuwe inzichten, of een intens gevoel van verbondenheid werden bijvoorbeeld afgewogen tegen negatieve aspecten van de ervaringen, bijvoorbeeld excessieve preoccupatie met de erva-ringen, magisch denken of het ontsporen van de ervaring in een angstige toestand van verlies van het zelf. Deze negatieve aspecten hoorden volgens de participanten meer bij de bipolaire stoornis.

Deze belangrijke bevinding, namelijk dat medische en religieuze verklaringsmodellen met elkaar vervlochten zijn in het interpretatieproces van religieuze ervaringen, kwam in minder sterke mate terug in het vragenlijstonderzoek. Daaruit bleek dat 42% een derge-lijk ‘zowel religieusalspathologisch’verklaringsmodelvoordeervaringenhad;46%zagde ervaringenalsdeel van zijnofhaar spiritueleontwikkeling en 15%alsuitsluitendbijde ziekte horend. Ook bleek uit het vragenlijstonderzoek dat de ervaringen vaker tijdens manieën voorkwamen dan in andere episodes en dat zij vaker voorkwamen bij mensen met een bipolaire stoornis type I dan met een bipolaire stoornis type II. Tegelijkertijd bleek dat, hoe religieuzer participanten waren, hoe vaker zij religieuze ervaringen rapporteerden. Ook bleek het ‘spirituele groei’ model vaker voor te komen bij de meer religieuze participanten. Zij beschouwden hun ervaringen minder als uitsluitend pathologisch en waren minder ge-neigd ze te vermijden. De ervaringen hingen dus zowel met de ziekte als met de religiositeit van participanten samen. Twijfel over de interpretatie was een belangrijk thema in beide delen van het onderzoek en hing in de interviews vaak samen met depressieve episodes.

Het afwegingsproces bleek in de studie in de eerste plaats een intrapersoonlijk proces te zijn. Participanten hadden eigen religieuze verklaringsmodellen voor hun ervaringen. Deze persoonlijkeinterpretatieswerdeninhetcontactmetbehandelaarsenpsycho-educatiege-confronteerd met het medische verklaringsmodel. Religieuze verklaringsmodellen bleken in de studie onder andere ontleend te zijn aan interpretaties uit alternatieve geneeswijzen, de Jungiaanse en transpersoonlijke psychologie, de Psychosynthese of de mystieke theolo-gie.

Blijvende invloed van ervaringen volgens participantenIets meer dan de helft van de participanten in het vragenlijstonderzoek vond dat hun re-ligieuze ervaringen hun leven op een positieve manier veranderd hadden. Het vragenlijst

Samenvatt ing

199

onderzoek toonde ook aan, dat bij alle ervaringen een deel van de participanten vond dat deze blijvende invloed op hun leven hadden en dat een ander deel van de partici-panten geen blijvende invloed van de ervaringen ondervond. De mate waarin blijvende invloed aan de ervaringen werd toegekend, verschilde per type ervaring. Aan ervaringen dieparticipantenblijvendinzichthaddengebracht-eenveranderdekijkopzichzelfenopdewerkelijkheid-,werdbijvoorbeeldvakerblijvendeinvloedtoegekenddanaandeervaring ‘een belangrijk religieus persoon te zijn’. Deze laatste ervaring kan duiden op een grootheidswaan. De voorbijgaande aard van religieuze ervaringen is niet specifiek voor de bipolaire stoornis, want ook uit godsdienstsociologisch onderzoek blijkt dat re-ligieuze ervaringen niet voor iedereen blijvende betekenis hebben.

Dat iemand blijvende invloed aan religieuze ervaringen toekent, heeft te maken met een langdurig interpretatieproces door de jaren heen. Uit het kwalitatieve onderzoek bleek hoe de wijze waarop men ervaringen interpreteerde afhankelijk was van de epi-sode waarin men zich bevond. Tijdens depressies werden eerdere verklaringen vaak in twijfel getrokken. Mensen bij wie de diagnose al lang geleden gesteld was hadden soms een meer uitgebalanceerde houding ten opzichte van hun ervaringen ontwikkeld, waar-bij ook andere aspecten van religiositeit benadrukt werden. Religieuze achtergrond, het deel uitmaken van een spirituele traditie of gemeenschap, maar ook het beter omgaan met de bipolaire stoornis waren hierbij van invloed. Voor sommigen bleef de discrepan-tie tussen de religieuze ervaringen tijdens manieën en het gewone dagelijks leven een strijd.

Communicatie en behandelverwachtingenIn het contact met anderen bleek dat geïnterviewden een duidelijke behoefte hadden aan erkenning voor hun ervaringen en aan een accepterende houding van gesprekspartners, of dit nu naasten of professionals uit de GGz waren. Anderzijds hadden zij ook behoefte aan een kritisch klankbord om de betekenis te kunnen wegen. Ervaringen werden het meestmetfamilieenvriendengedeeld(71%);vervolgensmetGGzprofessionals(48%);14% deelde de ervaringen met geestelijken, waaronder geestelijk verzorgers van de instel-ling, zo bleek uit het vragenlijstonderzoek. Kritiek op de houding van GGz professionals was meestal niet specifiek voor de bipolaire stoornis. Men miste aandacht voor religio-siteit in de behandeling en vond dat religieuze ervaringen regelmatig tot de pathologie werden gereduceerd. Een ander kritiekpunt was dat de focus in de behandeling meer ligt op het dagelijks functioneren dan op de beleving van de patiënt en dat de inhoud vanpsychosennietbesprokenword.Ookhethanterenvaneenniet-holistische,gefrag-menteerde benadering van de patiënt, waarbij iedere discipline (psychiater, psycholoog, spv’erofcase-manager,geestelijkverzorger)haareigenterreinheeft,werdgenoemdalsmanco in de behandeling. In het contact met geestelijk verzorgers werd de ruimte om betekenis van de ervaringen te verkennen gewaardeerd, zowel in individuele gesprekken als in groepsverband. Van de ambulante patiënten die deelnamen aan het vragenlijst-onderzoek had minder dan tien procent met een geestelijk verzorger over religieuze ervaringen gesproken. Uit het vragenlijstonderzoek bleek dat de helft van de patiënten religiositeit als onderwerp in de behandeling belangrijk vindt en meer dan de helft van de patiënten met religieuze ervaringen wil deze ervaringen bespreken in de behandeling.

Samenvatt ing

200

Samenvatt ing

Discussie en aanbevelingenDeze studie heeft aangetoond dat in de onderzochte groep verschillende verklaringsmodel-len gehanteerd worden voor religieuze ervaringen, en dat deze verklaringsmodellen vaak met elkaar vervlochten zijn. Reflectie op religieuze ervaringen gebeurt zowel in interper-soonlijke communicatie (tussen patiënten, hun naasten, GGz professionals, medepatiënten en geestelijken) als in intrapersoonlijke communicatie (ten gevolge van stemmingswisse-lingen,verloopvandeziekteenpsycho-educatie,enmedebepaalddoorreligieuzeachter-grond en zoektocht naar de religieuze betekenis van deze ervaringen). De zoektocht naar de (blijvende) betekenis van religieuze ervaringen is bij tijd en wijle verwarrend, brengt twijfel met zich mee en is op zijn minst een uitdaging voor mensen met een bipolaire stoornis.

Een interdisciplinaire benadering van het fenomeen religieuze ervaringen in de behande-ling van mensen met een bipolaire stoornis lijkt aan te bevelen. Er zou meer aandacht aan het onderwerp besteed kunnen worden bij patiënten die dat willen. In de behandeling kun-nen het medisch model en het persoonlijke interpretatiemodel van patiënten worden gewo-gen en met elkaar in verband gebracht worden. In samenspraak met de patiënt kan gezocht worden naar wat in iemands geloof of spiritualiteit blijvend het herstelproces ondersteunt. Dit lijkt een vruchtbaarder benadering dan een strikt onderscheid tussen ‘gezonde’ en ‘pa-thologische’ religieuze ervaringen en vraagt om meer consistente aandacht voor het onder-werp als patiënten stabiel zijn. Qua aanbod valt, naast individuele gesprekken, verder te denkenaaneene-healthmoduleoverhetonderwerpeneengroepsaanbodmetbegeleidersdie zowel psychiatrische als religieuze deskundigheid hebben. Geestelijk verzorgers kunnen met hun levensbeschouwelijke expertise aan deze interdisciplinaire benadering bijdragen opontwerp-enuitvoeringsniveau.Ookzouhetgewenstzijnomdekennistebenuttenvanmensen die de stoornis al langer hebben en een evenwichtige omgang met deze ervaringen hebben gevonden. Op beleidsniveau is het wenselijk om na te denken over de integratie van patiëntverwachtingen en behoeften op het gebied van religiositeit en zingeving, bijvoor-beeld in de behandelrichtlijn voor de bipolaire stoornis.

Ook voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek kan een interdisciplinaire aanpak vruchtbaar zijn. Voor de psychiatrie als wetenschap blijft wetenschappelijke kennis over de effecten van interventies op symptomen belangrijk. Tegelijkertijd geeft de herstelbewe-ging aan dat kwaliteit van leven niet alleen met symptoomreductie te maken heeft. Er zijn daarom ook onderzoeken nodig naar kwaliteit van leven die thema’s uit de herstelbeweging integreren in uitkomstmaten (Murray & Michalak, 2012). Te denken valt aan thema’s als eigen regie en empowerment, geleefde ervaring, betekenissen van ziekte en herstel voor de eigen identiteit, verbondenheid met anderen en hoop (Leamy et al. 2011).

Dit laatste geldt uiteraard niet alleen voor de bipolaire stoornis. Als het om religieuze ervaringen gaat die gerelateerd zijn aan deze ziekte, is meer longitudinaal onderzoek naar interpretatieprocessen wenselijk. Een vergelijking van de resultaten van deze studie met re-ligieuze ervaringen en verklaringsmodellen van mensen met psychotische stoornissen kan een ander onderzoeksthema voor de toekomst zijn. Concluderend kan worden gesteld dat een mixed methods design, waarbij kwalitatieve en kwantitatieve onderzoeks methoden en zowel psychiatrische als geesteswetenschappelijk kennis op elkaar betrokken worden, een beter begrip oplevert van zo’n complex onderwerp als religieuze ervaring in de context van de GGz.

201

References

Background and Research QuestionThis dissertation originated in the practice of psychiatric health care within the mental health care system. Religious experiences are regularly discussed with patients who have been admitted to the clinic. Hospital chaplains and other professionals indicate that peo-ple with bipolar disorder can undergo religious experiences during an illness episode and that patients explore what these experiences might mean. However, there is virtually no research available on how people with bipolar disorder interpret what they have gone through when they are stable again. When patients are no longer in intensive psychiatric care – such as after admission to a clinic – they often no longer have any contact with the hospital chaplain of the institution. Not only that, but the content of the experiences that people have undergone in illness episodes does not always appear to be investigated in outpatient treatment. This raises the question of how these religious experiences affect daily life when people have recovered.

The interpretation of religious experiences from the perspective of people with bipolar disorder is a complex topic. In mental health care, religious experiences are often seen as pathological, while the people who have these experiences tend to search within them for a religious significance that might apply to their lives. The discrepancy between a medical explanatory model and the way in which individual patients interpret their own religious experiences can be an obstacle to treatment. More insight into the nature of religious ex-periences within the context of bipolar disorder, how patients subsequently interpret the phenomena and what they expect from practitioners in dealing with these experiences can therefore contribute to the treatment relationship and the recovery process.

The pivotal research question of this study is:

How do stable patients with bipolar disorder interpret religious experiences that occur dur-ing both disease episodes and in stable periods and what are their expectations of how such experiences are approached in treatment?

Thisresearchquestionisdividedintosub-questionsthathavebeenansweredviaqualita-tive research (interviews) and quantitative research (questionnaires).1. What religious experiences do people with bipolar disorder have and how often do the

different types of experience occur?2. How do stable patients interpret their experiences and how often do the different ex-

planatory models occur?3. What treatment expectations do people with bipolar disorder have and how important

is it for these patients that their religiosity and religious experiences are taken into con-sideration within the treatment regime?

Summary

202

Theoretical frameworkThe theoretical framework in Chapter 1 consists of three components. First, the concept of ‘explanatory models’ posited by the medical anthropologist Arthur Kleinman (1988, 1991) ispresented.Secondly,thestudy’sreligious-scientificapproachisdescribed,whichchar-acterizes religious experience as interpreted experience within a specific context. Thirdly, asreflectedinDSM-5,somescientificviewsonbipolardisorderarediscussed.Therela-tionship between bipolar disorder and religiosity is also briefly discussed here.

Explanatory modelsKleinman (1988, 1991) distinguishes three types of explanatory models of illness and health. First, he describes personal explanatory models, which often have religious as-pects. Secondly, he distinguishes the medical model associated with psychiatry as a med-ical science. Finally, as a third type, he describes the explanatory models commonly used in culture, in the form of ‘folk theories’ (Helman 2001), for example, spiritual or alterna-tive medicine. Kleinman sees these models as cultural constructions with a wide range of meanings, which are interrelated but are also at times the opposite of each other. This isalsothecasewhenthemedicalparadigmcomesface-to-facewithmodelspresentinga more religious explanation of illness. The interaction and possible tension between the different explanatory models as described by Kleinman, served as a background theory in this study.

A Religious Studies approachA second principle is that the cultural context influences the meaning of religious expe-riences, even when those experiences are personal. This denotes that this study does not describe the essence of religious or mystical experiences, but investigates the (religious) significance people with bipolar disorder give to experiences, as they often appear in clin-ical practice in conjunction with the disorder. The context of this attribution of meaning is Dutch society, which is secularized and pluralist, showing, in the current era a transfor-mation from organized religion to new forms of spirituality. The emphasis is on individ-ual spiritual growth and on personal experience. Within these new forms of spirituality, notions about health and illness are also visible: concepts such as ‘healing’, ‘health’ and ‘spiritual growth’ are regularly associated with each other.

The new forms of spirituality that are currently developing can be noticed in recent religious sociological research (following the example of sociologist Ernst Troeltsch), as belonging to the mystical type of religion. This is an ideal type of religion that makes an appeal to the revelatory power expressed within the religious experience itself. In this type of religion, the authority of religious traditions and institutions is rejected and the emphasis is placed on individual spiritual growth. This study follows the above line of thinking. The term ‘spirituality’ falls theoretically under the broader concept of ‘religion’, as one of the sociological forms of religion. Participants in this study will give the con-cepts their own colouring, depending on their own cultural and religious background.

Summary

203

Bipolar disorder according to the DSM-5 (APA 2013)In bipolar disorder, manic or hypomanic episodes and depressive episodes alternate, with symptom-freeperiodsinbetween,inarecurringrhythmovertime.TypeIandIIarethetwo most important variants of bipolar disorder. Type I also presents with manic episodes, which can have psychotic characteristics. Mania involves more functional limitations in social life than does hypomania, a characteristic of type II bipolar disorder. A manic ep-isode can lead to hospitalization, while this is not the case with hypomania. Nonetheless, type I bipolar disorder is no longer seen as the milder form of the disease, because type II causes as great a disease burden as type I, especially in depression (APA, 2013).

Psychotic features can occur in both mania and depression. The term ‘religious delu-sions’, which is used more often in psychiatric studies than the term ‘religious experiences’, is the subject of discussion in the psychiatric literature. The question of whether it is possi-ble to make a clear distinction between ‘healthy’ and ‘pathological’ religious experiences is controversial in psychiatry. Authors who deal with this issue posit criteria for a distinction between the two. Others criticize the unclear use of the concept of ‘religious delusion’. The literature provides little guidance for this study, because the very few studies on religious delusions and bipolar disorder do not give unequivocal results, nor do the studies on the role of religious experiences in bipolar disorder.

Research designThe study has a mixed methods design that consists of a qualitative and a quantitative component. It was decided to use qualitative research – interviews – to focus on the inter-pretation of personal experiences of people with bipolar disorder. This is a field of scien-tific research that has not been studied sufficiently. The quantitative component – a ques-tionnaire – has been applied to explore the prevalence of religious experiences and their corresponding explanatory models. Knowledge about the scope of religious experiences in clinical practice contributes to the relevance of the research. Both partial studies were conducted among people with bipolar disorder who were stable enough to participate.First,tenin-depthinterviewswereconductedbytheresearcher,(hospitalchaplain)to-

gether with a psychiatrist in training, with stable patients from Altrecht GGz. The qualita-tive research questions were then explored: how the different religious experiences during illnessepisodeswereregarded;whattheexplanatorymodelsfortheseexperiencesafter-wards were and finally, what the expectations were that participants had of the treatment with regard to the subject (chapter 2). Subsequently, the researched group was expanded to include participants from both inside and outside Altrecht, with more variation in back-ground, philosophy of life and duration of the disease. The research results regarding the religious experiences and the explanatory models for them are described separately in two articles(chapters3and5).Inthismoreextensivesample,inquirieswerealsomadeaboutreligious experiences during stable periods (chapter 3). Literature research was done prior to the study. The qualitative part of the study uses the following research methods: field exploration (Plus Minus patient association, meetings, conferences, relevant sites on the internet)and34interviewsofoneandahalfàtwohoursbytheresearcher(hospitalchap-lain) and a psychiatrist in training.

Summary

204

The first research design primarily aimed to explore the prevalence of different types of religious experiences and the explanatory models for these experiences. A large number of the interviewees interpreted their experiences as being both religious and pathologi-cal. During the compilation of the questionnaire, after analysis of these qualitative data, a number of research questions were added to the initial design of associations between experiences and interpretations on the one hand and clinical and religious variables on the other (chapters 4 and 6). For the quantitative part of the study use was made of a questionnaire developed on the basis of qualitative results. For measuring religiosity, ex-isting measures were used, which can be found in chapters 4 and 6. Around 200 patients from the specialist Treatment Centre for Bipolar Disorders in Altrecht participated in the questionnaire study.

The research questions of the study as a whole are divided into four clusters of ques-tions, namely: ‘religious experiences’, ‘explanatory models of these experiences’, ‘lasting influence from the perspective of participants’ and ‘communication and treatment expec-tations’ (Chapter 1).

Results and conclusionsIn Chapter 7 the most important results of the study are described. First, the two sam-pleswerecomparedintermsoftheircharacteristics.Theresultsofbothsub-studieswerethen compared for the four research groups identified: ‘religious experiences’, ‘explanatory models of these experiences’, ‘lasting influence from the perspective of participants’ and ‘communication and treatment expectations’.

A comparison of the qualitative and quantitative research groups showed that both groups have a greater religious involvement than average in Dutch society, especially in new forms of spirituality. More than 60% of the quantitative research group see themselves as ‘religious and spiritual’ or ‘exclusively spiritual’. The percentage of these two groups to-gether in the general population is 31%. A possible explanation for this is that after a manic episode in which a person has undergone religious experiences, the religious search has led to more religious and spiritual involvement, especially in the field of new spirituality.

Religious experiencesReligious experiences occurred chiefly during mania, as was apparent from both compo-nents of the study. Experiences of horizontal transcendence were most common. These are experiences of transcendence that do not refer to a divine reality, above or outside of human reality, but, for example, to the interpersonal, or to a depth dimension of reality. Other experiences, such as the presence of God or unity experiences (mystical experienc-es) were in the middle group in terms of frequency. Less often did experiences occur that mostly resemble psychiatric categories, such as the feeling of being an important religious person (delusion of grandeur) and having visions and hearing voices (visual and auditory hallucinations).

The content of many of the experiences in this study does not differ from descriptions of religious experiences in the psychology of religion and sociology and is part of the religious idiom of a modern Western society. Experiences that may be an expression of the delusions of grandeur form a separate category, because participants in the study saw

Summary

205

them as the least important of those of lasting impact on their lives. It is also striking that people with bipolar disorder in this study tend to call experiences that are interwoven with mania religious experiences, more than the experiences in daily life when they are stable. During a bout of depression, religious experiences and religiosity in general were remark-ably absent or pronounced negative in character.

Explanatory modelsIn the qualitative interviews people reflected on the influence that religious experiences had on their lives. They also reflected on the influence the disease had on their religious experiences. For example, positive aspects of the experiences, such as spiritual growth, new insights, or an intense sense of belonging were weighed against the negative aspects of the experiences – for example, excessive preoccupation with the experiences, magical thinking or a derailment of the experience in a state of anxiety involving loss of the self. According to the participants, these negative aspects belonged more to bipolar disorder.

This important finding, namely, that medical and religious explanatory models are in-tertwined in the interpretation process of religious experiences, returns less strongly in the questionnaire study. It appeared that 42% had such a ‘both religious and pathological’ explanationmodelfortheexperiences;46%regardedtheexperiencesaspartofhisorherspiritualdevelopmentand15%asexclusivelyassociatedwiththeillness.Thequestionnairestudy also showed that the experiences were more common during manic episodes than in other episodes and that they were more common in people with type I bipolar disor-der than in type II bipolar disorder. At the same time, it appeared that the more religious the participants were, the more often they reported religious experiences. The ‘spiritual growth’ model also appeared to be more common among the more religious participants. They considered their experiences less pathological and were less inclined to avoid them. The experiences were therefore related to both the illness and to the religiosity of partici-pants. Doubt about the interpretation was an important theme in both parts of the study and often related to depressive episodes in the interviews.

In the study, the assessment process turned out to be primarily an intrapersonal pro-cess. Participants had their own religious explanatory models for their experiences. These personal interpretations were sometimes at odds with the medical explanation model as expounded by practitioners and those in psycho-education. In the study, religious ex-planatory models appeared to be derived from, among other things, interpretations from alternative medicine, Jungian and Transpersonal Psychology, Psychosynthesis or mystical theology.

Permanent influence of experiences according to participantsJust over half of the participants in the questionnaire survey found that their religious ex-periences had changed their lives in a positive way. The survey questionnaire also showed that some of the participants felt that all of the experiences had an enduring impact on their lives but that other patients felt that the episodes had no lasting impact. The extent to which a lasting influence was ascribed to the experiences varied by the type. For ex-ample, experiences thathadprovidedparticipantswith long-term insight– a changedview of themselves and reality – were more often given a ‘lasting influence’ stamp than

Summary

206

the experience of ‘being an important religious person’, the latter perhaps indicating a de-lusion of grandeur. The transient nature of religious experiences is not specific to bipolar disorder;religioussociologicalresearchshowsthatreligiousexperiencesdonothaveanenduring significance for everyone.

That someone ascribes ‘lasting influence’ to religious experiences has to do with a lengthy interpretation process over the years. The qualitative research has shown that the way peo-ple interpret experiences depends on the illness episode in which they found themselves. Earlier explanations were often called into question during a period of depression. People who had been diagnosed a long time before had sometimes developed a more balanced attitude towards their experiences, emphasizing other aspects of religiosity. Religious background, being part of a spiritual tradition or community, but also dealing better with bipolar disorder were of influence. For some, the discrepancy between ‘manic’ religious experiences and ordinary daily life remained great and would evoke an inner conflict.

Communication and treatment expectationsIn their contact with others it appeared that interviewees had a definite need for their ex-periences to be recognised and accepted by those regarded as discussion partners, whether they were family members or professionals from the GGz. On the other hand, they also needed a critical sounding board to be able to evaluate the significance of the experiences, which were mostly shared with family and friends (71%), then with GGz professionals (48%). The survey questionnaire showed 14% shared the experiences with clergymen, in-cluding the spiritual caregivers of the institution. Any criticism of the attitude of mental health professionals was usually not specific to the context of bipolar disorder. What the patients did miss was some attention being given to religiosity in the treatment and it was found that religious experiences were regularly reduced to pathology.

Another point of criticism was that the focus in treatment was placed more on daily functioning than on the perception of the patient and that the content of the psychoses wasnotdiscussed.Theuseofanon-holistic,fragmentedapproachtothepatient,inwhichthe practitioners within each discipline (psychiatrist, psychologist, spv’er or case manag-er, hospital chaplain) confined themselves to their own field, was mentioned as a failure in the treatment. In the contact with hospital chaplains, room to explore the meaning of the experiences was appreciated, both in individual conversations and in groups. Of the outpatients who participated in the questionnaire survey, fewer than ten percent had discussed religious experiences with a hospital chaplain. The questionnaire study showed that half of the patients consider religiosity as a topic in treatment and more than half of the patients with religious experiences want to discuss these experiences in treatment.

Discussion and RecommendationsThis study has shown that different explanatory models are used for religious experiences in the group studied, and that these explanatory models are often intertwined. Reflection on religious experiences occurs both in interpersonal communication (between patients, their friends and family, mental health professionals, fellow patients and clergymen) and in intrapersonal communication (as a result of mood swings, course of disease and psy-cho-education,andispartlydeterminedbyreligiousbackgroundandthequestforthe

Summary

207

religious significance of these experiences). The search for the (permanent) meaning of religious experiences is, from time to time, confusing, entails doubts and is at least a chal-lenge for people with bipolar disorder.

An interdisciplinary approach to the phenomenon of religious experiences in the treat-ment of people with bipolar disorder is recommended. More attention could be paid to the subject in those patients who would prefer it. During treatment, the medical model and the personal interpretation model of patients could be evaluated and combined. In consultation with the patient, whatever permanently supports the recovery process with-in the context of faith or spirituality could be sought. This appears to be a more fruitful approach than setting a strict distinction between ‘healthy’ and ‘pathological’ religious experiences and would, if patients are stable, require more consistent attention to this approach.

Taking into consideration what could be offered in addition to individual therapy, an e-healthmoduleonthesubjectandgrouptherapywithcounsellorswhohavebothpsy-chiatric and religious expertise can be helpful. Hospital chaplains, with their philosophical and religious expertise, could contribute to this interdisciplinary approach at design and implementation level. It would also be desirable to use the knowledge of those people who have had the disorder for a long time and have found a balanced approach to these experi-ences. At the policy level, it is desirable to consider the integration of patient expectations and needs in the field of religiosity and purpose – for example in the treatment guideline for bipolar disorder.

Bearing in mind future scientific research, an interdisciplinary approach may also be worthwhile. For psychiatry as a science, scientific knowledge about the effects of inter-ventions on symptoms remains important. At the same time, the Recovery Movement indicates that quality of life is not just about symptom reduction. Therefore, quality of life studies that integrate themes from the Recovery Movement into outcome measures are also needed (Murray & Michalak, 2012). These include themes such as personal control and empowerment, lived experience, the significance of illness and recovery for the sake of one’s own identity, of connectedness with others and of hope (Leamy et al. 2011).

This last theme of course does not only apply to bipolar disorder. When it comes to re-ligious experiences related to this disease, more longitudinal research into interpretation processes is desirable. A comparison of the results of this study with religious experiences and explanatory models of people with psychotic disorders could perhaps be another re-search theme for the future.

In conclusion, a mixed methods design, involving qualitative and quantitative research methods and both psychiatric and humanities knowledge, provides a better understand-ing of such a complex subject as religious experience within the context of mental health care.

Summary

208

EvaOuwehandwerdgeborenop10april1959in’s-Gravenhage.Nahetafrondenvanhetgymnasium aan het Rijnlands Lyceum in Oegstgeest ging zij theologie studeren in Gro-ningen, waar ze cum laude afstudeerde in 1986. Vanaf 1988 werkte ze als geestelijk ver-zorger achtereenvolgens in het Psychiatrisch Ziekenhuis Zeeland (later Emergis), het Sint Antoniusziekenhuis in Nieuwegein en sinds 2004 bij Altrecht in Utrecht. In 1991 behaalde zij haar kerkelijk examen. Sindsdien werkt zij als predikant met bijzondere opdracht van de Protestantse Kerk Nederland in bovengenoemde instellingen voor gezondheidszorg. Inhetlichtvanhaarkerkelijkebetrokkenheidheeftze,methaargezin,15jaardeeluitge-maakt van een diaconale woongroep van de stichting Timon die jongeren en jongvolwas-senen begeleidt. Momenteel is ze actief in de Protestantse gemeente in Rijnwaarden.

EvaOuwehandwasbornon 10April 1959 in ’s-Gravenhage. After gaining the relevant equivalent of ‘A’ levels at the Rijnlands Lyceum in Oegstgeest, she studied Theology in Groningen and obtained her Master’s degree cum laude in 1986. From 1988 onwards she worked as a hospital chaplain in several general and mental health care settings: the ‘Psy-chiatric Hospital Zeeland’ (later named Emergis), the Saint Antonius Hospital in Nieuwe-gein and finally Altrecht in Utrecht since 2004. In 1991 she passed the Dutch Reformed Church Exam (equivalent of Bachelor of Divinity). Since then she has been working as a MinisterwithSpecialAssignmentforabove-mentionedhealthcareinstitutionsonbehalfof the Protestant Church in the Netherlands. Within the context of her ecclesiastical en-gagementshehasbeenlivingfor15yearswithherfamilyintheChristiancommunityofTimon, a foundation for youth care. At the moment she is active in the Protestant congre-gation of Rijnwaarden.

Curriculum vitae

university of groningen mania and meaning ouwehand, eva · publisher's pdf, also known as...

Documents