veterinarski glasnik 5-6, 2007

V E T E R I N A R S K I G L A S N I K

nau~ni ~asopisscientific journal

Veterinarski glasnik je ~asopis Fakulteta veterinarske medicine Univerziteta u BeogaduVeterinarski glasnik is published by Faculty of Veterinary Medicine University of Belgrade

VET. GLASNIK Vol. 61 Br. 5-6 Str. 249 - 370 Beograd, 2007.

IZDAVA^:FAKULTET VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADUFACULTY OF VETERINARY MEDICINE UNIVERSITY OF BELGRADEFAKULÃTET VETERINARNOY MEDICINÀ UNIVERSITETA V BELGRADE

SUIZDAVA^: Veterinarska komora SrbijeCOPUBLISHER: Veterinary Chamber of Serbia

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK – EDITOR IN CHIEF: Vitomir ]upi}

URE\IVA^KI ODBOR – EDITORIAL BOARD:Vojin Iveti}, Milovan Jovi~in, Vera Kati}, Sanja Kova~evi}-Aleksi}, ZoranKuli{i}, Zoran Ra{i}, Horea [amanc, Radoljub Tadi}, Jadranka Tijani},Dragi{a Trailovi}

TEHNI^KI UREDNIK – TECHNICAL EDITOR: Jadranka Tijani}

LEKTORI – LECTORS:Sanja Vrani}, za srpski jezik / for Serbian languageDanijela Gledi}, za engleski jezik / for English languageBo{ko Bo{kovi}, za ruski jezik / for Rusian language

GODI[NJE SE OBJAVLJUJE 6 BROJEVA ^ASOPISA

Godi{nja pretplata: za pravna lica 6 000 dinaraza individualne pretplatnike 2 000 dinaraza inostranstvo 200 USD

(The annual subscription outside Serbia and Montenegro is 200 US $)

@iro ra~un broj: 205-2982-66

U finansiranju ~asopisa u~estvuje:Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvoj Republike Srbije

Publication of this journal is financially supported by:Ministry of Science and Technological Development of Republic Serbia

[tampa – Printers: SZR „Simi} Zuhra”, Beograd, Vitanova~ka 15

Adresa ~asopisa:Veterinarska komora Srbije – Veterinarski glasnik, 11000 Beograd,Bulevar oslobo|enja 18, tel/faks 011/2684-597, 2687-475,e-mail: vetksªeunet.yu; www.vetks.org.yu

YU ISSN 0350-2457UDK 619 (05)

VETERINARSKI GLASNIK

VOL. 61

BROJ 5 - 6

STRANA 249 - 370

Beograd 2007.

5-6

V E T E R I N A R S K I G L A S N I KÂSOPIS FAKULTETA VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADU

VET. GLASNIK Vol. 61 Br. 5 - 6 str. 249 - 370 Beograd, 2007.

SADR@AJ – CONTENTS – SODER@ANIE

ORIGINALNI RADOVI – ORIGINAL PAPERS – ORIGINALÃNÀE RABOTÀ

! Lupulovi} Diana, Mili} N., Petrovi} T., Prodanov Jasna, Lazi} S.: Ispitivanje zna~aja vakci-nacije protiv parvoviroze svinja kod perzistentno inficiranih krma~aInvestigations of Significance of Vaccination Against Swine Parvovirosis in Persis-tently Infected SowsIspìtanie zna~eniÔ vakcinacii protiv parvoviroza u persistentno infici-rovannìh svinomatok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

! Toki} Vesna, Lazarevi} M., Sinovec Z., Balti} M. @., Joki} @.: Uticaj razli~itih aditiva u ishranibrojlera na proizvodne rezultate i klani~ne parametreThe Influence of Different Feed Aditives in Broiler Dietes on Productivity and MeatYieldVliÔnie razli~nìh additivov v kormlenii broylerov na proizvodstvennìerezulÝtatì i uboynìe parametrì broylernìh cìplÔt . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

! Milanovi} Svetlana, Lazarevi} M., Joki} @., Pe{ut Olivera, Kirovski Danijela, Jovanovi} I.:Uticaj organski i neorganski vezanog gvo`|a na proizvodne rezultate brojleraThe Influence of Organic and Inorganic Fe Supplementation on Productivity ofBroilersVliÔnie organi~eski i neorgani~eski svÔzannogo èleza na proizvodstve-nnìe rezulÝtatì broylerov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

! Joni} B., Mirilovi} M.: Prilog poznavanju apsorpcije kolostralnih imunoglobulina teladi u in-tenzivnim uslovima gajenjaContribution to Knowledge of Colostral Immunoglobulin Absorption in IntensivelyBred CalvesPriloènie poznaniÓ absorbcii kolostralÝnìh immunoglobulinov telÔt vintensivnìh usloviÔh vìraçivaniÔ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

! Giadinis N. D., Filliusis G., Lafi S. Q., Panousis N., Pourliotis K., Bojkovski J., Karatzias H.:Field Evaluation of an Orf Vaccine in Sheep and Goat Flocks With High NeonatalMortalityProcena orf vakcine na terenu kod stada ovaca i koza sa visokom neonatalnomsmrtno{}u

Ocenka orf vakcinì na meste u otarì ovec i koz s vìsokoy novoro`dënnoysmertnostÝÓ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

! Softi} Almira, Gagi} A., Kavazovi} Aida, Crnki} ]., Katica V., [aki} V.: Influence of StockingDensity on Body Conformation in BroilersUticaj gusto}e naseljenosti na telesnu konformaciju kod pili}aVliÔnie gustotì naselënosti na konformaciÓ tela u cìplÔt v otkorme . . . 313

STRU^NI RADOVI – PROFESSIONAL PAPERS – SPECIALISTI^ESKIE RABOTÀ

! Kobal S., ]upi} V.: Zna~aj ispitivanja lekova koji se koriste u veterinarskoj mediciniImportance of the Evaluation of Drugs Used in Veterinary MedicineZna~enie ispìtaniÔ lekarstv, polÝzuemìe v veterinarnoy medicine . . . . 325

! Petri~evi} S. M., Ili} Tamara, Dimitrijevi} Sanda: Savremeni modeli i perspektiva kontroleparazitskih bolestiContemporary Models and Prospects of Control of Parasitic DiseasesSovremennìe modeli i perspektiva kontrolÔ parazitarnìh bolezney . . . . . 337

PRIKAZ SLU^AJA – CASE REVIEW – OBZORÀ RABOTI

! Proki} B., Lazarevi}-Macanovi} Mirjana, Proki} B. B.: Sanacija otvorenog preloma ramenekosti soveHealing of Open Fracture of Shoulder Bone in OwlSanaciÔ otkrìtogo pereloma ple~evoy kosti sovì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

PRIKAZI KNJIGA – BOOK REVIEWS – PRIKAZ KNIGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

DIPLOMIRANI STUDENTI - DOKTORI VETERINARSKE MEDICINE – GRADUATE STUDENTS- DOCTORS OF VETERINARY MEDICINE - DIPLOMIROVANNÀE STUDENTI - DOK-TORÀ VETERINARNOY MEDICINÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363

UPUTSTVO AUTORIMA - NOTES FOR CONTRIBUTORS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367

UDK 619:578.822.2:615.371

ISPITIVANJE ZNAÂJA VAKCINACIJE PROTIVPARVOVIROZE SVINJA KOD PERZISTENTNO

INFICIRANIH KRMAÂ*

INVESTIGATIONS OF SIGNIFICANCE OF VACCINATION AGAINST

SWINE PARVOVIROSIS IN PERSISTENTLY INFECTED SOWS

Diana Lupulovi}, N. Mili}, T. Petrovi}, Jasna Prodanov, S. Lazi}**

Parvovirusna infekcija svinja je oboljenje koje se manifestuje re-produktivnim poreme}ajima kod krma~a i nazimica u vidu anestrija,prevremenih poro|aja, poba~aja, mumifikacijom plodova, ra|anjemslabovitalne prasadi i/ili smanjenim brojem prasadi u leglu. Infekcija jena farmama sa intezivnim uzgojem svinja prisutna u vidu endemske in-fekcije, kako u svetu tako i kod nas. Spre~avanje pojave i {irenja ovogobolenja obezbe|uju pravovremena dijagnostika i adekvatna imuno-profilaksa.

Eksperimentalnim ispitivanjem obuhva}ena je 21 krma~a, koje susvrstane u dve ogledne i tre}u, kontrolnu grupu. Prva ogledna grupa ì-votinja vakcinisana je pre pripusta jednokratno, inaktivisanom vakci-nom Porcilis Parvo, a druga ogledna grupa dvokratno, u intervalu od 3nedelje, tako|e inaktivisanom vakcinom Parvovax. Krma~e kontrolnegrupe nisu vakcinisane. Uzorkovanje krvi svih ìvotinja vr{eno je 4 putatokom trajanja ogleda, a utvr|ivanje specifi~nih antitela protiv parvovi-rusa svinja vr{eno je metodom inhibicije hemaglutinacije (HI test). Re-zultati ispitivanja ukazuju na porast titra specifi~nih antitela posle vakci-nacije perzistentno inficiranih krma~a parvovirusom svinja, odnosnoprisutna antitela nisu spre~ila stvaranje imunolo{kog odgovora.Pore|enjem geometrijskih srednjih vrednosti titra antitela vakcinisanihkrma~a, ustanovljeno je da je zna~ajan rast nivoa antitela nastao posledvokratne vakcinacije Parvovax vakcinom u odnosu na vrednosti titrakod krma~a koje su vakcinisane Porcilis Parvo vakcinom jednokratno.Kod kontrolnih ìvotinja, prose~na vrednost nivoa antitela bila je vi{e-

251

ORIGINALNI RAD – ORIGINAL PAPER

* Rad primljen za {tampu 6. 02. 2008. godine** Mr sci. med. vet. Diana Lupulovi}, istraìva~ saradnik, Nau~ni institut za veterinarstvo "Novi

Sad", Novi Sad; dr sci. med. vet. Nenad Mili}, redovni profesor, Fakultet veterinarske medi-cine, Beograd; dr sci. med. vet. Tama{ Petrovi}, nau~ni saradnik, mr sci. med. vet. JasnaProdanov, istraìva~ saradnik, dr sci. med. vet. Sava Lazi}, nau~ni savetnik, Nau~ni institut zaveterinarstvo "Novi Sad", Novi Sad

struko nià u pore|enju sa utvr|enim vrednostima kod oglednih grupa.Time se smatra opravdanim sprovo|enje imunoprofilakse protiv parvo-viroze svinja putem vakcinacije krma~a i nazimica pre pripusta, inaktivi-sanim vakcinama.

Klju~ne re~i: parvoviroza svinja, perzistentna infekcija, inaktivisanevakcine

Parvovirus svinja (PPV) pripada familiji Parvoviridae i rodu Parvovirus(Cartwright i Huck, 1967; Tijssen, 1999). Virus izaziva reproduktivne probleme, ito naj~e{}e bez klini~ki manifestnih simptoma. Ugroène kategorije su seronega-tivne nazimice i krma~e koje dolaze u kontakt sa ve} zaraènim jedinkama, ali iperzistentno inficirane ìvotinje kod kojih se bolest javlja u vidu inaparentne infek-cije. Kod krma~a koje se inficiraju pre 70. dana gestacije, bolest se naj~e{}e ispo-ljava u subakutnoj formi i jedinu klini~ku sliku predstavljaju iznenadni poba~aj,pova|anje, anestrija, ra|anje slabovitalne prasadi, ra|anje malog broja prasadi uleglu i pojava mumificiranih plodova. Ukoliko infekcija nastupi posle 70. dana ges-tacije, plod preìvljava infekciju, postaje imunokompetentan i stvara imunolo{kiodgovor. Ove ìvotinje kasnije rasejavaju virus tokom ìvota (Rogan i sar., 2002;Huysman i sar., 1992; Gradil i sar., 1990).

U cilju otkrivanja parvovirusa u ispitivanom materijalu, u laborato-rijskim uslovima, koriste se izolacija virusa, identifikacija virusnih antigena i ge-noma u tkivu. Od serolo{kih metoda za utvr|ivanje visine titra specifi~nih antitelaprotiv PPV-a u krvnom serumu naj~e{}e se koriste test inhibicije hemaglutinacije(HI test) i imunoenimski test (ELISA), a re|e virus-neutralizacioni test (VN test).Savremenu dijagnosti~ku metodu za dokazivanje parvovirusa predstavlja PCRtehnika (Polimerase Chain Reaction) (Mengeling i sar., 2000; Simson i sar., 2002).

Parvovirusna infekcija se javlja u vidu endemske infekcije kod ve}ineispitanih zapata svinja, kako u svetu tako i kod nas (Pan~i} Beba i sar., 1992). Di-jagnosti~ka istraìvanja su pokazala da je PPV jedan od najzna~ajnih uzro~nikaembrionalnog i fetalnog uginu}a (Mengeling i sar., 2000). U na{im krajevima in-fekcija je prvi put zabeleèna 70-ih godina pro{log veka i od tada je stalno pri-sutna, naro~ito me|u klini~ki zdravim svinjama u intenzivnom uzgoju u vidu ina-parentne infekcije perzistentnog karaktera (Do{en i sar., 2002). U toku 1987. go-dine na 14 farmi u Srbiji utvr|eno je da je 81% krma~a, 75,2% nazimica, 30,2%nerastova i 3% prasadi bilo seropozitivno na prisustvo parvovirusa svinja, sa vred-nostima titra antitela ve}im od 1:512 (Pan~i} Beba i sar., 1992). Sprovedena is-traìvanja u periodu od 1998–2002. god. pokazala su da se procenat seropozitiv-nih ìvotinja kretao od 70–77% (Do{en i sar., 2002).

252

Vet. glasnik 61 (5-6) 251 - 260 (2007) Diana Lupulovi} i sar.: Ispitivanje zna~ajavakcinacije protiv parvoviroze svinja kod perzistentno inficiranih krma~a

Uvod / Introduction

Ustanovljeno je da se nazimice pre prispusta inficiraju me|usobnimkontaktom i me{anjem sa zaraènim krma~ama, po{to se virus prenosi oronazal-nim putem, sekretom i ekskretom. Na taj na~in dolazi do razvitka aktivnog imu-niteta kod mladih ìvotinja, ali se o njegovoj perzistenciji i efikasnosti ne znamnogo. Krma~a koja ima visok titar specifi~nih antitela protiv PPV-a putem kolos-truma moè za{tititi svoju prasad (Mengeling i sar., 2000). Tako|e, postoji imogu}nost ~este pojave tzv. "akutnih naleta" bolesti, {to se u literaturi obja{njavakao pojava povremene akutne forme bolesti sa velikim brojem poba~aja i eko-nomskim gubicima (Pan~i} Beba i sar., 1992). Jedna od preporu~ljivih meraimunoprofilakse je vakcinacija priplodnih nazimica i krma~a protiv parvovirusneinfekcije (Paul i sar., 1986).

Cilj na{eg istraìvanja je bio ispitivanje imunolo{ke reaktivnosti perzis-tentno inficiranih krma~a aplikacijom mrtvih (inaktivisanih) vakcina i utvr|ivanjemnivoa specifi~nih antitela protiv parvovirusa svinja.

Eksperimentalna ispitivanja su obuhvatala 21 krma~u, koje su odga-jane u farmskim uslovima intezivnog drànja. Odabrane svinje bile su melezi Ve-likog Jork{ira i [vedskog Landrasa, uzrasta od 7 do 8 meseci. Sve eksperimen-talne ìvotinje su bile klini~ki zdrave. Pre po~etka ogleda, svim krma~ama jeuzorkovana krv i testirana na prisustvo specifi~nih antitela protiv PPV-a. Usta-novljeno je da su sve ìvotinje bile seropozitivne. Krma~e su zatim podeljene nadve ogledne i tre}u, kontrolnu grupu. Svaku eksperimentalnu grupu, uklju~uju}i ikontrolnu, ~inilo je 7 krma~a. Krma~e prve ogledne grupe vakcinisane su PorcilisParvo, a druge ogledne grupe Parvovax vakcinom.

Porcilis Parvo i Parvovax su monovalentne, inaktivisane vakcine na-menjene sprovo|enju imunoprofilakse protiv parvoviroze svinja. Porcilis Parvovakcina (Intervet, Holandija) sadrì inaktivisani parvovirus svinja, soj 014, koji jerastvoren u vodenom adjuvansu (Diluvac Forte). Preporuka proizvo|a~a je da senazimice vakcini{u jednokratno, dve nedelje pre pripusta. Vakcina se aplikuje udozi od 2 ml, duboko intramuskularno, iza uha. Doza od 2 ml sadrì >2560 HA je-dinica. Parvovax vakcina (Merial, Francuska) se prema preporuci proizvo|a~aaplikuje dvokratno, duboko intramuskularno iza uha u dozi od 2 ml, u intervalu od15–20 dana, pre pripusta. Jedna doza ove vakcine sadrì 128 HA jedinica parvovi-rusa svinja.

Uzorkovanje krvi svih ìvotinja u ogledu je vr{eno 4 puta, tako {to jekod krma~a prve grupe uzorkovanje obavljeno pred vakcinaciju, tri nedelje poslevakcinacije, {est nedelja posle vakcinacije i neposredno posle pra{enja. Koddruge grupe uzorci krvi su prikupljani neposredno pred vakcinaciju, tri nedelje po-sle prve vakcinacije (odnosno na dan revakcinacije), {est nedelja posle prvevakcinacije i neposredno posle pra{enja. Kod kontrolne grupe (nevakcinisane

253


Materijal i metode rada / Materials and methods

krma~e) uzorkovanje krvi vr{eno je u istim terminima kao i kod vakcinisanihkrma~a.

Za utvr|ivanje visine titra specifi~nih antitela protiv PPV-a u uzorcimakrvnih seruma imunizovanih krma~a kori{}ena je metoda inhibicije hemaglutina-cije (HI test) (A{anin Ruìca i sar., 2006).

Serolo{kim pregledom uzoraka krvnih seruma svih krma~a pred vak-cinaciju (ukupno 21 uzorak), ustanovljene su vrednosti titra antitela koje su prika-zane u Tabeli 1.

Tabela 1. Vrednosti titra antitela protiv PPV-a u krvnom serumu krma~a neposredno predvakcinaciju /

Table 1. Titre values of antibodies against PPV in blood serum of sows immediately before vaccination

Grupe oglednihkrma~a /Group of

experimental sows

Utvr|ene vrednosti titra specifi~nih antitela /Determined values of specific antibody titres Ukupno /

Total1:1024 1:2048 1:4096 1:8192 1:16384 1:65536

I Porcilis Parvo 2 1 3 0 0 1 7

II Parvovax 1 2 2 1 1 0 7

III Kontrolna grupa /Control group

1 1 1 4 0 0 7

Ukupno / Total 4 4 6 5 1 1 21

Prema prikazanim rezultatima, kod pregledanih jedinki utvr|ene vred-nosti titra antitela protiv PPV-a bile su u rasponu od 1:1024 do 1:65536. Posma-trano u odnosu na ukupan broj ìvotinja pred vakcinaciju, vrednosti titra antitelaod 1:1024 i 1:2048 utvr|ene su kod 8 krma~a, kod 6 krma~a je utvr|ena vrednosttitra antitela od 1:4096, 5 ìvotinja je imalo vrednost titra antitela 1:8192 i po jednakrma~a 1:16384 i 1:65536.

Tri nedelje posle vakcinacije krma~a protiv PPV-a ustanovljen je porastvrednosti titra specifi~nih antitela protiv PPV-a (Tabela 2). Vrednosti titra antitelakretale su se u rasponu od 1:2048 do 1:32768. Vrednosti titra antitela od 1:2048,1:4096, 1:8192 i 1:16384 ustanovljene su u krvnim serumima 4 ìvotinje vakcini-sane Porcilis Parvo vakcinom, dok je kod 3 krma~e utvr|eni nivo antitela iznosio1: 32768. Krma~e koje su vakcinisane vakcinom Parvovax, posle 3 nedelje su re-vakcinisane. Na dan revakcinacije kod 6 ìvotinja ustanovljene su vrednosti titraantitela od 1:8192 i 1:16384, a kod jedne 1:32768. Kod kontrolne grupe ìvotinjavrednosti titra antitela bile su slede}e: kod {est krma~a 1:8192, a kod jedne1:4096.

254


Rezultati / Results

Tabela 2. Vrednosti titra antitela protiv PPV-a kod krma~a 3 nedelje posle vakcinacije /Table 2. Titre values of antibodies against PPV in sows 3 weeks after vaccination


experimental sows


Total1:2048 1:4096 1:8192 1:16384 1:32768

I Porcilis Parvo 1 1 1 1 3 7

II Parvovax 0 0 3 3 1 7


0 1 6 0 0 7

Ukupno / Total 1 2 10 4 4 21

U Tabeli 3 prikazane su vrednosti nivoa antitela protiv PPV-a u krvnimserumima krma~a {est nedelja posle vakcinacije Porcilis Parvo vakcinom, od-nosno tri nedelje posle revakcinacije Parvovax vakcinom.

Tabela 3. Vrednosti titra antitela protiv PPV-a kod krma~a 6 nedelja posle vakcinacije /Table 3. Titre values of antibodies against PPV in sows 6 weeks after vaccination


experimental sows


Total1:2048 1:4096 1:8192 1:16384 1:32768

I Porcilis Parvo 0 1 3 2 1 7

II Parvovax 0 0 4 1 2 7


1 3 3 0 0 7

Ukupno / Total 1 4 10 3 3 21

Kod krma~a vakcinisanih Porcilis Parvo vakcinom ustanovljen je padvrednosti titra antitela, tako da je kod 4 krma~e ustanovljen nivo antitela od 1:4096i 1:8192, kod dve ìvotinje 1:16384, a kod jedne 1:32768. Kod krma~a koje suvakcinisane i revakcinisane Parvovax vakcinom do{lo je do porasta nivoa vred-nosti antitela, tako da su ~etiri ìvotinje imale vrednost titra antitela 1:8192, kodjedne je nivo antitela iznosio 1:16384, a kod dve 1:32768. Kod kontrolnih ìvotinjautvr|eno je da je jedna krma~a imala vrednost titra antitela 1:2048, a {est od1:4096 i 1:8192.

U krvnom serumu krma~a na pra{enju, vakcinisanih Porcilis Parvovakcinom, ustanovljen je pad vrednosti titra specifi~nih antitela protiv PPV-a, dokje kod krma~a vakcinisanih Parvovax vakcinom nivo antitela i dalje bio u porastu(Tabela 4). Kod ìvotinja vakcinisanih Porcilis Parvo vakcinom, utvr|eno je da supo dve jedinke imale novo antitela od 1:4096 i 1:8192, a tri krma~e 1:16384. U

255


krvnom serumu dve krma~e vakcinisane Parvovax vakcinom, nivo antitela iznosioje 1: 8192 i 1:65536, a kod 3 ìvotinje 1:16384. U krvnom serumu 4 krma~e kon-trolne grupe, ustanovljena je visina titra antitela od 1:4096, a kod tri od 1:8192.

Tabela 4. Vrednosti titra antitela protiv PPV-a kod oglednih grupa krma~a na pra{enju /Table 4. Titre values of antibodies against PPV in experimental groups of sows at parturition


experimental sows


Total1:4096 1:8192 1:16384 1:65536

I Porcilis Parvo 2 2 3 0 7

II Parvovax 0 2 3 2 7


4 3 0 0 7

Ukupno / Total 6 7 6 2 21

Seropozitivnim ìvotinjama smatraju se sve jedinke kod kojih je us-tanovljena vrednost titra antitela iznosila �1:512, a vrednosti titra antitela od1:1024 {to ukazuje na stalno prisustvo infekcije (Rogan i sar., 2002; Mengeling isar., 2000). Ukoliko rezimiramo prethodno dobijene rezultate ispitivanja, moèmouo~iti da su visoke vrednosti titra antitela protiv PPV-a ustanovljene u krvnim seru-mima svih krma~a pre vakcinacije, {to je verovatno posledica kontaktne infekcije.Vakcinacija perzistentno inficiranih jedinki izazvala je pove}anje titra specifi~nihantitela, tako da ve} prisutna antitela protiv PPV-a pre obavljanja vakcinacije nisusuprimirala imunolo{ki odgovor. Radi boljeg prikaza, izvr{eno je i pore|enje geo-metrijskih srednjih vrednosti titra antitela GSV (Grafikon 1). U grafikonu se moèuo~iti da nivo antitela kod krma~a vakcinisanih Porcilis Parvo vakcinom poste-peno opada posle vakcinacije, dok je kod grupe krma~a vakcinisanih i revakcini-sanih Parvovax vakcinom titar antitela kontinuirano rastao, naro~ito posle revakci-nacije. U grupi kontrolnih ìvotinja, GSV titra antitela je u momentu vakcinacije bilavi{a u odnosu na vrednosti kod ìvotinja oglednih grupa, ali se tokom eksperi-menta nije zna~ajnije menjala, a neposredno posle pra{enja bila je vi{estruko niàu pore|enju sa GSV titra antitela obe grupe vakcinisanih jedinki.

Slabiji imunolo{ki odgovor koji je utvr|en kod krma~a posle vakcina-cije Porcilis Parvo vakcinom u odnosu na imunolo{ki odgovor krma~a vakcini-sanih Parvovax vakcinom moè se objasniti kao posledica jednokratne aplikacijevakcine, slabije imunogenosti vakcine, upotrebom razli~itih adjuvansa ili uticajemstresa. Pore|enjem 6 komercijalnih vakcina protiv PPV-a (Thacker i sar., 1984)utvr|eno je da posle vakcinacije seronegativnih nazimica, tri ispitivane vakcine

256


Diskusija / Discussion

nisu stimulisale imunolo{ku reakciju kod vakcinisanih ìvotinja, dok su druge triizazvale serokonverziju kod pojedinih ìvotinja u zapatu. Vakcinacija seronegativ-nih nazimica sa dozom vakcine koja je sadràvala 512 HA jedinica u 2 ml, stimul-isala je slabiji imunolo{ki odgovor u odnosu na vakcinu sa koncentracijom od2048 HA jedinica u dozi (Rivera i sar., 1986). Tako|e, uporednim ispitivanjem imu-nogenosti 4 vakcine sa razli~itim koncentracijama virusnog antigena po dozi(0,74 µg/ml, 0,19 µg/ml, 0,05 µg/ml i 0,01 µg/ml), utvr|eno je da je vakcina sanajve}om koncentracijom virusnog antigena od 0,74 µl/ml, kod dvokratno vakci-nisanih nazimica u farmskim uslovima drànja, izazvala zadovoljavaju}i imu-nolo{ki odgovor (Sorensen i sar., 1988). Vakcinacija seropozitivnih nazimica, kojesu imale titar specifi~ih maternalnih antitela od 1:8 do 1:128, proizvela je slab imu-nolo{ki odgovor posle aplikacije jedne doze, dok se posle revakcinacije titar an-titela znatno pove}ao i iznosio je od 1:256 do 1:2048 (Paul i sar., 1986), tako da semoè pretpostaviti da sprovo|enje revakcinacije obezbe|uje duù imunolo{kuza{titu kod vakcinisanih jedinki. Na farmi na kojoj je izveden ogled pra}eno jezdravstveno stanje i reproduktivni parametri i nisu ustanovljene razlike u brojuìvoro|ene i mrtvoro|ene prasadi izme|u krma~a koje su vakcinisane i krma~akoje su se inficirale prirodnim putem. Ali, zbog ve} pomenute pojave "akutnognaleta" bolesti, vakcinacija je preporu~ljiva kao mera za{tite. Ekonomska analizatro{kova vakcinacije pokazala je da ukoliko se PPV epidemija na farmi pojavisamo jednom u 10 godina, ekonomski gubici koji tada nastaju ve}i su nego poslesprovo|enja redovnog programa vakcinacije protiv parvoviroze svinja tokom is-

257


Grafikon 1. Uporedni prikaz geometrijskih srednjih vrednosti titra antitela protiv PPV-a ukrvnom serumu nazimica od momenta vakcinacije do pra{enja /

Graph 1. Comparative presentation of geometric mean values of titres of antibodies against PPV in blood serumof gilts from moment of vaccination until parturition

tog vremenskog perioda (Parke i sar., 1993). Prethodno izneti literaturni podaci,kao i dobijeni rezultati istraìvanja, ukazuju na potrebu sprovo|enja imunoprofi-lakse protiv parvoviroze svinja putem vakcinacije krma~a i nazimica pre pripusta,inaktivisanim vakcinama.

Na osnovu dobijenih rezultata ispitivanja moè se zaklju~iti slede}e:– Prisutna specifi~na antitela protiv parvoviroze svinja u krvnom se-

rumu krma~a nisu spre~ila stimulaciju imunog odgovora posle vakcinacije inak-tivisanim vakcinama protiv parvoviroze svinja.

– Dvokratnom vakcinacijom krma~a postignute su bolje vrednosti uodnosu na jednokratnu vakcinaciju, koje se ogledaju u postizanju vi{eg nivoa an-titela i duèm trajanju humoralnog imuniteta.

– Upotreba inaktivisane vakcine je jedan od dobrih na~ina kontroleparvovirusne infekcije i mogu}nosti da krma~e stvore aktivan imunitet pre pri-pusta i koncepcije. Vakcinacija predstavlja i meru spre~avanja "akutnih naleta"bolesti sa pojavom povremenih reproduktivnih problema i zna~ajnih ekonomskihgubitaka.

1. A{anin R, Krnjai} D, Mili} N. Priru~nik sa prakti~nim ve`bama iz mikrobiologije sa imu-nologijom, Autorsko izdanje, Beograd, 2006.

2. Cartwright SF, Huck RA. Viruses isolated in association with herd infertility, abortions andstillbirths in pigs. Vet Rec 1967; 81: 196-7.

3. Do{en R, Gagr~in M, Jasna Prodanov, Orli} D. Parvoviroza svinja. Veterinarski glasnik2002; 56(1-2): 13-9.

4. Gradil C M, Joo HS, Molitor TW. Persistence of Porcine Parvovirus in Swine Infected InUtero and Followed through Maturity. J Vet Med 1990; (B 37): 309-16.

5. Huysman CN, van Leengoed LAMG, De Jong MCM, van Osta ALM. Reproductive failureassociated with porcine parvovirus in an enzooticaly infected pig herd. VetRec 1992; 131: 503-6.

6. Mengeling LW, Lager MK, Vorwald CA. The effect of porcine parvovirus and porcine re-productive and respiratory syndrome virus on porcine reproductive perform-ance, Animal Reproduction Science 2000; 60-61: 199-210.

7. Pan~i} B, Lon~arevi} A, Jermolenko G, Kneèvi~ N, Dragi} H, Tot G, Pavi~evi} M. Parvo-virusna infekcija svinja: reproduktivni gubici i vakcinacija. Veterinarski glasnik1992; 46(6): 323-30.

8. Parke CR, Burgess GW. An economic assessment of porcine parvovirus vaccination.Australian Veterinary Journal 1993; 70(5).

9. Prem PS, Mengeling LW. Vaccination of swine with an inactivated porcine parvovirusvaccine in the presence of passive immunity. JAVMA 1986; 188(4).

258


Literatura / References

Zaklju~ak / Conclusion

10. Rivera E, Sjosten CG, Bergman R, Karlsson KA. Porcine Parvovirus: propagation in mi-crocarrier cell culture and immunogenic evaluation in pregnant gilts. Re-search in Veterinary Science 1986; 41: 391-6.

11. Rogan D, Petrovi} T, Lazi} S. Novija saznanja o parvovirusnim infekcijama svinja. Zbor-nik referata i kratkih sadr`aja, 14. savetovanje veterinara Srbije, Zlatibor, 2002.

12. Simson A, Hebert B, Sullivan MG, Parrish RC, Zadori Z, Tijssen P, Rossmann M. Thestructure of porcine parvovirus: comparison with related viruses. Journal ofMolecular Biology 2002; 315(5): 1189-98.

13. Sorensen KJ, Madsen P, Lei JC. Efiicacy of an Inactivated Porcine Parvovirus (PPV) Vac-cine under Field Conditions. Acta Vet Scand 1988; 29: 295-302.

14. Tijssen P. Molecular and structural basis of the evolution of parvovirus tropisam. ActaVeterinaria Hungarica 1999; 47(3): 379-4.

15. Thacker B J, Larsen R, E Joo H S, Leman A D, Swine diseases transmissible with artifi-cial insemination, JAVMA 1984; 185(5): 511-6.

INVESTIGATIONS OF SIGNIFICANCE OF VACCINATION AGAINST SWINEPARVOVIROSIS IN PERSISTENTLY INFECTED SOWS

Diana Lupulovi}, N. Mili}, T. Petrovi}, Jasna Prodanov, S. Lazi}

Parvoviral infection of swine is a disease which is manifested in reproductivedisorders in sows and gilts in the form of anestria, premature births, miscarriages, mummi-fied fetuses, the birth of poorly vital piglets and/or a reduced number of piglets in the litter.The infection is present in farms with intensive breeding conditions in the form of an en-demic infection, all over the world, and also in our country. Timely diagnostics and ade-quate prophylaxis prevent the occurrence and spread of this disease.

Experimental investigations covered 21 sows, divided into two experimentaland a third, the control, group. Animals of the first experimental group were vaccinatedonce before exposure to the boar using an inactivated vaccine, Porcilis Parvo, and animalsof the second experimental group were vaccinated twice at an interval of 3 weeks, also us-ing an inactivated vaccine, Parvovax. Sows of the control group were not vaccinated. Bloodsamples were taken from all animals four times during the course of the experiment, andspecific antibodies against the swine parvovirus were determined using the method of he-magglutination inhibition (HI test). The results of the investigations indicate that there wasan increase in the titre of specific antibodies following the vaccination of persistently in-fected sows with the swine parvivirus, and that the present antibodies did not prevent thecreating of an immune response. It was established following a comparison of the geomet-ric mean values of antibody titres of vaccinated sows that there was a significant increase inthe antibody level following the two vaccinations using the Parvovax vaccine, against the ti-tre values in sows vaccinated once with the Porcilis Parvo vaccine. In control animals, theaverage value of the antibody level was many times lower in comparison with the estab-lished values in the experimental groups. This provides justification for the implementationof immunoprophylaxis against swine parvovirosis by the vaccination of sows and gilts bef-ore mating using inactivated vaccines.

Key words: swine parvovirosis, persistent infection, inactivated vaccines

259


ENGLISH

ISPÀTANIE ZNAÊNIÂ VAKCINACII PROTIV PARVOVIROZA UPERSISTENTNO INFICIROVANNÀH SVINOMATOK

Diana Lupulovi~, N. Mili~, T. Petrovi~, Âsna Prodanov, S. Lazi~

ParvovirusnaÔ infekciÔ sviney zabolevanie, manifestiruemoe re-produktivnìmi rasstroystvami u svinomatok i zimnih sviney v vide anestriy,pre`devremennìh rodov, vìkidì{ey, mumifikaciey plodov, ro`deniem slabovi-talÝnìh porosÔt i/ili umenÝ{ennìm ~islom porosÔt v vìvodke. InfekciÔ na fer-mah s intensivnìm vìraçivaniem sviney prisutstvuÓçaÔ v vide Ìndemi~eskoy in-fekcii, kak v mire tak i u nas. Predupre`denie ÔvleniÔ i rasçireniÔ Ìtogo zabo-levaniÔ obespe~ivaÓt svoevremennaÔ diagnostika i adekvatnaÔ immunoprofi-laktika.

ÕksperimentalÝnìm ispìtaniem ohva~ena 21 svinomatoka, postroenn-ìe v dve opìtnìe i tretÝÓ, kontrolÝnuÓ gruppu. PervaÔ opìtnaÔ gruppa ìvotnìh,vakcinirovannaÔ do pripuska odnokratno, inaktivacionnoy vakcinoy "PorcilisParvo", a vtoraÔ opìtnaÔ gruppa dvukratno, v intervale ot 3 nedeli, takè inakti-vacionnoy vakcinoy "Parvovaks". Svinomatki kontrolÝnoy gruppì ne vakcini-rovanì. Obraz~ikovanie krovi vseh ìvotnìh sover{eno nami 4 raza v te~enieprodolìtelÝnosti opìta, a utver`denie specifi~eskih antitel protiv parvo-virusov sviney sover{eno nami metodom tormoèniÔ gemagglÓtinacii (GT test).RezulÝtatì ispìtaniÔ ukazìvaÓt, ~to pri{lo do rosta titra specifi~eskih an-titel posle vakcinacii persistentno inficirovannìh svinomatok parvovirusomsviney, to estÝ prisutstvuÓuçie antitela ne predupredili sozdanie immunolo-gi~eskogo otveta. Sravneniem geometri~eskih srednih stoimostey titra antitelvakcinirovannìh svinomatok, ustanovleno nami, ~to zna~itelÝnìy rost uroviÔantitel voznik posle dvukratnoy vakcinacii "Parvovaks" vakcinoy v otno{eniistoimostey titra u svinomatok, vakcinirovannìe "Procilis Parvo" vakcinoy od-nokratno. U kontrolÝnìh ìvotnìh, srednÔÔ stoimostÝ uroviÔ antitel bìla mno-goslo`no bolee nizkaÔ v srevnenii s utver`dÒnnìmi stoimostÔmi u opìtnìhgrupp. Tem s~itaetsÔ opravdannìm provedenie immunoprofilaktiki protiv par-voviroza sviney putÒm vakcinacii svinomatok i zimnih sviney do pripuska, inak-tivacionnìmi vakcinami.

KlÓ~evìe slova: parvoviroz sviney, persistentnaÔ infekciÔ, inaktivacionnìevakcinì

260


RUSSKIY

UDK 636.087.7:636.5

UTICAJ RAZLIÎTIH ADITIVA U ISHRANI BROJLERA NAPROIZVODNE REZULTATE I KLANI^NE PARAMETRE*

THE INFLUENCE OF DIFFERENT FEED ADITIVES IN BROILER

DIETES ON PRODUCTIVITY AND MEAT YIELD

Vesna Toki}, M. Lazarevi}, Z. Sinovec, M. @. Balti}, @. Joki}**

Cilj ovih istraìvanja je bio da se ispita uticaj prebiotika na bazimanan-oligosaharida i polisaharidnih kompleksa mikro elemenata (Fe,Cu, Zn, Mn) na proizvodne rezultate i klani~ne parametre kod brojler-skih pili}a hibrida Arbor Acres. Ogled je izveden na 186 pili}a raz-vrstanih u tri jednake grupe, trajao je 42 dana i bio podeljen u 3 faze.Prva faza trajala je 21, druga 14, a tre}a 7 dana. Potpuna sme{a zapo~etni tov pili}a kori{}ena je od 1-21 dana, a potpune krmne sme{eza zavr{ni tov od 21-35 dana, odnosno 35-42 dana ogleda. Ishrana jebila po volji, a pili}i su bili u uslovima podnog sistema drànja.

Brojleri hranjeni sme{ama standardnog sirovinskog sastava iuobi~ajene hranljive vrednosti, ostvarili su prose~an dnevni prirast od49,10 g pri prose~noj dnevnoj konzumaciji hrane od 115,55 g i uz kon-verziju hrane od 2,35 dok je randman bio 71,90%. Dodavanje prebio-tika na bazi manan-oligosaharida dovelo je do pove}anja prose~nogdnevnog prirasta za 14,95% pri manjoj konzumaciji hrane za 2,67% iboljoj konverziji za 15,32%, dok je randman bio pribli`no isti kao u kon-trolnoj grupi. Kori{}enjem sme{a u koje su dodavani polisaharidni kom-pleksi mikroelemenata (Fe, Cu, Zn, Mn) postignuti su ve}i dnevni pri-rasti za 11,43%, pri manjoj konzumaciji hrane za 4,28% i boljoj konver-ziji za 14%. Randman je i u ovoj grupi bio pribli`no isti kao u kontrolnoj.

Rezultati ostvareni u ovim istraìvanjima, u toku celog oglednogperioda, ukazuju da je upotreba ispitivanih aditiva zna~ajno uticala naprirast i telesnu masu pili}a i da ima nutritivno i ekonomsko opravdanje.

Klju~ne re~i: brojleri, tov, manan-oligosaharidi, polisaharidnikompleksi mikroelemenata, klani~ni parametri

261


* Rad primljen za {tampu 22. 04. 2008. godine** Mr. sci. med. vet. Vesna Toki}, Poljoprivredno veterinarska {kola, Svilajnac; dr. sci. med. vet.

Miodrag Lazarevi}, red. profesor, dr. sci. med. vet. Zlatan Sinovec, profesor, dr. sci. med. vet.Milan @. Balti}, red. profesor, Fakultet veterinarske medicine, Beograd; dr. sci. @ivan Joki},Poljoprivredni fakultet, Zemun

U cilju pove}anja proizvodnje i pobolj{anja kvaliteta namirnica, poredosnovnih hraniva, u sme{e za ishranu ìvotinja se dodaje veliki broj aditiva kojiimaju razli~ite namene. Aditivi se obi~no defini{u kao supstancije koje, dodatedrugim hranivima u malim koli~inama, potenciraju korisne a smanjuju eventualne{tetne efekte. Poslednjih godina se u ìvinarskoj proizvodnji koristi ve}i broj adi-tiva na bazi manan-oligosaharida (MOS) i organifikovanih mikroelemenata. Zbogtoga smo u ovom ogledu ispitivali pod istim uslovima, proizvodne efekte i uticaj naklani~ne parametre ove dve vrste aditiva.

Ispitivanjem proizvodnih rezultata Arbor Acres brojlera u na{oj zemlji,utvr|ena je telesna masa piladi na po~etku, sredini i kraju tova od 34,90; 1044,92 i1869,96 g. Ostvaren je prose~an dnevni prirast od 43,69 g pri konverziji hrane od1,715 kg i uz mortalitet od 6,67% (Hopi} i sar., 1993). U jednom sli~nom ogledu,prose~na telesna masa piladi je nakon tova od 42 dana, bila 1934,40 ± 221,41 g,a postignuta je konverzija hrane od 2,032 kg uz mortalitet od 8,80% (Vra~ar i sar.,1997). Prema rezultatima nekih novijih istraìvanja proizvodnih rezultata brojleraArbor Acres provenijence na 500 jedinki, telesna masa piladi na po~etku i na krajutova bila je, istim redom, 38,9 i 1883,7 g. Ostvaren je prose~an dnevni prirast od43,92 g pri konverziji hrane od 2,03 kg i uz mortalitet od 4,4% (Tolimir i sar., 2000).U ponovljenim ispitivanjima telesna masa piladi na 14, 28 i 42. dana tova bila je, is-tim redom, 287,87; 951,85 i 1861,91 g. Ostvarena je konverzija hrane od 2,11 kg iuz mortalitet od 4,56% (Bogosavljevi}-Bo{kovi} i sar., 2002).

Ispitivanjem klani~nih rezultata brojlera razli~itih provenijenci, utvr|enje randman hibrida Arbor Acres od 66,49% (Hopi} i sar., 1993) dok je u drugomsli~nom ogledu randman bio 68,88 ± 1,34% (Vra~ar i sar., 1997). Moè se sma-trati da je randman hibrida Arbor Acres oko 67,5% (Luki}, 2001).

Potpuniji podaci za ocenu kvaliteta mesa brojlera dobijaju se raseca-njem ohla|enih trupova na osnovne delove, odnosno utvr|ivanjem njihovogudela u masi trupa. U masi trupa komercijalnih hibrida, u~e{}e grudi se kre}eizme|u 28,9-30,0%, bataka i karabataka 32,0-34,1% i le|a sa karlicom 36,3-38,1%(Ellen i sar., 1973). U okviru istraìvanja izvedenih na brojlerima Arbor Acres pro-venijence, utvr|eno je da se u masi trupa u~e{}e grudi kre}e oko 18,85%, bataka ikarabataka 21,32% i le|a sa karlicom 25,92% (Luki}, 2001).

Princip dejstva manana bazira se na kompatibilnosti strukture manozai lektina koji se nalaze na bakterijskim pilama i fimbrijama. Iz ovog razloga MOSspre~avaju adharenciju patogenih bakterija za sluzokoù creva i ubrzavaju nji-hovu eliminaciju iz digestivnog trakta. Pored lokalnog, manan-oligosaharidi imajui sistemske efekte na ljude i ìvotinje koji se prvenstveno ogledaju u pozitivnomdejstvu na imuni sistem u slu~ajevima razli~itih tumora i bakterijskih infekcija.Pove}anje imunolo{kog odgovora je uglavnom rezultat dejstva manan-oligosa-harida na makrofage i monocite i ogleda se u stimulisanju fagocitoze, osloba|a-nju arahidonske kiseline, leukotrijena, interleukina, interferona i faktora nekroze

262

Vet. glasnik 61 (5-6) 261 - 278 (2007) Vesna Toki} i sar.: Uticaj razli~itih aditiva u ishranibrojlera na proizvodne rezultate i klani~ne parametre

Uvod / Introduction

tumora. Manan-oligosaharidi doprinose pove}anoj vitalnosti ìvotinja, redukcijigubitaka i pove}anju iskori{}avanja hrane ~ime se postiù optimalni proizvodnirezultati i povoljan ekonomski efekat. Zbog toga su oni ve} duè vreme integralnideo mnogih industrijskih proizvedenih krmnih sme{a.

Biomos® je proizvod dobijen frakcionisanjem }elijskog zida kvascaSaccharomyces cerevisiae 1026 koji sadrì sloène ugljene hidrate, prete`nomanan-oligosaharide me|usobno vezane 1-3 vezama i u manjoj meri 1-6 vezama.Lanci manan-oligosaharida, razli~itih veli~ina, eksponirani su na spolja{njoj po-vr{ini }elija kvasca i povezani su sa proteinima }elijskog zida.

U literaturi postoje izvesna neslaganja oko uticaja manan-oligosaha-rida na svarljivost hranljivih sastojaka, kao i njihovog uticaja na proizvodne rezul-tate. Pojedini autori (Waldroup i sar., 1990) nisu uspeli da jasno utvrde negativanuticaj oligosaharaida na svarljivost, dok ve}i broj autora (Trevino i sar., 1990; Carrei sar., 1995; Durst, 1996) tvrdi da kori{}enje oligosaharida ne uti~e bitno na svarlji-vost pojedinih sastojaka.

U jednom ispitivanju (Kumprecht i sar., 1998) efekata Bio-Mosa nasvarljivost hranljivih sastojaka i proizvodne rezultate brojlera izvr{enom na 560brojlera Ross provinijence koji su hranjeni sme{ama sa razli~itim koli~inima Bio-Mosa utvr|eno je da su tokom prve tri nedelje brojleri oglednih grupa postiglizna~ajno ve}u (p<0,01) telesnu masu za (11,1-17,6%). U drugom delu ogleda jeovo pove}anje bilo zna~ajno (p<0,05) i to za 2,7-5,1%. U isto vreme, konverzija jebila bolja za 6,6-11,1%, odnosno 2,3-11,4%. Bolje proizvodne rezultate autoripovezuju sa boljom svarljivo{}u proteina (za 5,4%) i posebno sirovih vlakana(61,5-147,7%). Iste godine je u tovu brojlera sa 0,1% Bio-Mosa u hrani, postignutave}a telesna masa brojlera za 3,8% uz konzumaciju, odnosno konverziju hraneniù za 2,0, odnosno 5,4%. Interesantno je ista}i da su se navedeni pozitivni efektiispoljili tek na kraju {estonedeljnog tova, dok su tokom tova bili numeri~ki sli~ni iliniì nego u kontrolnoj grupi brojlera (Roch, 1998).

Ispitivanjem efekata Bio-Mosa na proizvodne rezultate brojlera utvr|e-no je pove}anje dnevnog prirasta za 4% do 21. dana, a zatim do kraja ogleda za6%. U isto vreme, pri identi~noj konzumaciji, postignuta je signifikantno bolja kon-verzija hrane za 5%. Statisti~ke razlike u mortalitetu izme|u grupa nisu utvr|ene,ali je mortalitet numeri~ki bio niì u grupi sa Bio-Mosom. Dobijeni podaci ukazujuda su efekti ovog preparata izraèniji u zavr{nom periodu porasta (Petersen,1998).

Rezultati dva ogleda izvedena u cilju ispitivanja uticaja manan-oligo-saharida na proizvodne rezultate brojlera ukazuju da kori{}enje Bio-Mosa ukoli~ini od 0,1, odnosno 0,2% VSM hrane ima za posledicu statisti~ki zna~ajnove}u telesnu masu brojlera (u prvom ogledu za 4,8, a u drugom 5,5%). U istovreme, konverzija hrane, istim redom, bila je nià za 8,9, odnosno 4,9%. Statis-ti~ke razlike u mortalitetu izme|u grupa nisu utvr|ene, ali je on numeri~ki bio niì uoglednoj grupi (Newman, 1999). Upotrebom manan-oligosaharida u koncentra-ciji od 0,3% VSM hrane brojleri su postigli statisti~ki zna~ajno ve}i prirast (do

263


12,6%) i konverziju hrane niù do 2,2% (Iji i Tivey, 1998). U ogledu izvedenom naukupno 900 jednodnevnih brojlera Hybro provinijence u trajanju od 42 dana, kon-trolna grupa brojlera je postigla dnevni prirast od 41,70 g pri konzumaciji hrane od93,38 g i uz konverziju hrane od 2,29 kg. Kori{}enjem manan oligosaharida pos-tignut je ve}i prirast za 7-12% uz manju konzumaciju hrane za 6-7% i bolju konver-ziju hrane za 13-17% (Pupavac i sar., 2007).

Pored neorganskih formi mineralnih materija, danas se sve vi{e kori-ste tzv helatne forme, odnosno organski vezani mikroelementi (Hynes i Kelly,1995). "Kompleks" je termin koji ozna~ava jedinjenje koje nastaje kada metalni jonreaguje sa ligandom, odnosno molekulom ili jonom koji sadrì atom sa slobodnimparom elektrona. Kada se formira kompleks koji poseduje jedan ili vi{e hetero-cikli~nih prstenova on se naziva helat. Komercijalni mineralni dodaci se opisujukao proteinati, a bioplexi su sme{e amino kiselina i peptida.

Uo~eno je da su minerali vezani za amino kiseline ili peptide boljeza{ti}eni za vreme pasaè kroz èludac do mesta resorpcije nego neorganskesoli. Ovo se obja{njava ~injenicom da su mineralne materije vezane za aminok-iseline prakti~no bez elektri~nog naboja, tako da ne reaguju na promene pHtokom pasaè kroz digestivni trakt. Elektroneutralnost helata je njihova veomava`na osobina, naro~ito za resorpciju, imaju}i u vidu naelektrisanje intestinalnesluzokoè. Pozitivno naelektrisani kompleksi se jednostavno zalepe za povr{inusluzokoè umesto da prodru kroz nju. Nasuprot tome, negativno naelektrisanikompleksi se odbijaju od povr{ine crevne sluznice zbog toga {to imaju isti elek-tri~ni naboj. Tako|e, smatra se da amino kiseline ili dipeptidi mogu da posluè kaonosa~i minerala kroz zid digestivnog trakta pove}avaju}i resorpciju. Na taj na~inse mineralne materije, umesto da postanu nerastvorljive, unose u fizolo{ki prihvat-ljivoj formi za resorpciju i re{avaju postoje}i problem mineralne deficijencije (Ly-ons, 1994).

Helatne forme mikroelemenata posebni zna~aj imaju u slu~ajevimapojave oboljenja ili stresa kada organizam pokazuje pove}ane potrebe u mikro-elementima. U toku akutnog imunolo{kog odgovora koncentracija mikroeleme-nata u krvnoj plazmi (pre svega cinka, gvo`|a i mangana) se smanjuje usled re-distribucije navedenih minerala u efektorske }elije imunog sistema (makrofagi,neutrofilni leukociti, limfociti). Za razliku od neorganskih soli, koje samo prolaznopove}avaju koncentraciju unetih mikroelemenata, helatne forme znatno duèodràvaju visoku koncentraciju minerala u krvi. Kako se resorpcija organski veza-nih mikroelemenata ne vr{i konvencionalno (nosa~/difuzija), direktna homeostat-ska kontrola na nivou enterocita ne postoji, a pored toga retencija i biolo{kipoluìvot helatnog oblika su ve}i nego kod anorganske forme (Lyons, 1994).

Pored proteinata, poslednjih godina se koriste i polisaharidni kom-pleksi mikroelemenata (Gallaher i sar., 1999). Za razliku od proteinata koji se sin-teti{u hemijskim putem, polisaharidni kompleksi mikroelemenata se dobijaju kon-trolisanim hidrotermi~kim procesom koji dovodi do formiranja elektrostati~kihveza izme|u pozitivno naelektrisanih metalnih jona i negativnih jona na spe-

264


cifi~nim polisaharidima dobijenim iz morskih algi. Nagra|eni kompleks {titi mik-roelemente od mogu}ih interakcija u gornjim partijama digestivnog trakta, a presvega u èlucu. U tankom crevu, polisaharidi se razlaù delovanjem pankreasneamilaze pri ~emu se osloba|aju metalni joni ~ime se omogu}ava resorpcija mik-roelemenata prirodnim putem.

Od posebnog je zna~aja podatak da su polisaharidi kompleksi me{a-vina kompleksa razli~ite rastvorljivosti {to omogu}ava postepeno osloba|anjemetalnih jona u digestivnom traktu koje se odvija u duèm vremenskom periodu(Salzer i sar., 1997). Oko 30% ovih kompleksa su nerastvorljivi metal-polisaharidnikompleksi, a ostatak ~ine ~vrsto vezani i slabo vezani voda-metal-polisaharidnikompleksi. Takva priroda vezivanja omogu}ava dugotrajnije otpu{tanje mikroele-menata u gastrointestinalnom traktu, a time i ravnomernije snabdevanje i us-pe{niju resorpciju.

Veoma je va`no da polisahardni kompleksi redukuju reaktivnost mik-roelementa ~ime se prevenira interakcija me|u mineralima i formiranje nerastvorl-jivih i neiskoristivih metal-fosfat kompleksa sa fosfatima prisutnim u hrani. Istotako, smanjen je {tetan uticaj mineralnih materija na stabilnost vitamina. Ispiti-vanje bioiskoristivosti polisahardnih mikroelemenata ukazalo je da se oni 2,5 putabolje koriste od sulfatnih, a ~ak 3,2 puta bolje od oksidnih formi (Ho i Hidirglou,1997). Zbog navedenih osobina, mikroelementi protektirani ugljenim hidratimaomogu}avaju maksimalno zadovoljenje potreba ìvotinja uz istovremenu reduk-ciju suplementacije hrane neorganskim izvorima mikroelemenata.

Polisaharidni kompleksi mikroelemenata su u praksi doveli do optimi-zacije proizvodnih rezultata stimulacijom prirodnih enzimskih, hormonskih i imu-nolo{kih funkcija jedinki. Najzna~ajniji rezultati su postignuti u pobolj{anju dnev-nog prirasta i smanjenju konverzije u ishrani teladi i prasadi (Steam i Gezer, 1998).Osim toga, pobolj{ane su reproduktivne karakteristike krma~a i krava, reproduk-tivni vek je produèn, a u mleku krava smanjen je broj leukocita. Do sad su pri-menjivani organski kompleksi mikroelemenata u praksi ~esto dovodili do optimi-zacije proizvodnih rezultata stimulacijom prirodnih enzimskih, hormonskih i imu-nolo{kih funkcija jedinki.

Kvantitativne i kvalitativne osobine mesa brojlera uslovljene su velikimbrojem faktora koji deluju interakcijski i veoma ih je te{ko posmatrati odvojeno.Veliki broj autora me|u najva`nije faktore za procenu mesa brojlera svrstavamasu trupa i udeo osnovnih delova u obra|enim trupovima. Potpuni podaci zaocenu kvaliteta mesa brojlera dobijaju se rasecanjem ohla|enih trupova na os-novne delove, odnosno utvr|ivanjem njihovog udela u masi trupa. U masi trupakomercijalnih hibrida, u~e{}e grudi se kre}e izme|u 32,0-34,1 %, le|a sa karli-com 36,3-38,1%.

265


U tabeli 1. je prikazan hemijski sastav sme{a kori{}enih za ishranupili}a u ogledu. Iz tabele se uo~ava da je hemijski sastav potpunih sme{a biotakav da zadovoljava potrebe i odgovara zahtevima koji su postavljeni prilikomformiranja ogleda (AEC, 1993).

U sme{ama za ishranu prve ogledne grupe (O I) Bio-Mos je kori{}en ukoli~ini 0,2% dok je u sme{ama za ishranu druge ogledne grupe (O II) 30% sulfat-nih izvora Fe, Cu, Zn, Mn bilo zamenjeno organifikovanim mikroelementima.

Tabela 1. Hemijski sastav sme{a kori{}enih za ishranu pili}a u ogleduTable 1. Chemical composition of mixes used for experimental broilers

Hemijski sastav /Chemical composition

u % sme{e / in % mix

1-21 dan /days 1-21

21-35 dana /days 21-35

35-42 dana /days 35-42

Voda / Water 10,96 11,32 11,58

Pepeo / Ash 5,47 5,16 4,79

Protein / Protein 22,38 19,51 17,27

Mast / Lipids 6,87 6,01 5,50

Celuloza / Cellulose 3,14 3,00 3,00

BEM / Nitrogen-free extract 51,18 55,00 57,86

Ca 1,03 0,94 0,81

P 0,76 0,70 0,60

Me, Mj/kg 13,11 13,17 13,21

Lizin / Lysine 1,34 1,11 0,92

Metionin + cistinMethionine + cystine

0,65 0,70 0,50

Na osnovu rezultata merenja izra~unavana je prose~na telesna masa,a iz razlika telesnih masa ukupan prirast, dok je dnevni prirast izra~unavan na os-novu trajanja pojedinih faza i celog ogleda. Tokom ogleda je svakodnevnomerena koli~ina potpunih sme{a datih pojedinim grupama. Na kraju svake faze iogleda u celini, na osnovu sabiranja dnevnih koli~ina, utvr|en je ukupan utro{akhrane. Iz dobijenih podataka o konzumaciji i prirastu izra~unavana je konverzijahrane i to posebno za svaku fazu kao i za ceo ogled.

U cilju utvr|ivanja klasi~nih osobina brojlera, hranjenih ispitivanimsme{ama, iz svake ogledne grupe je zaklano po 8 jedinki relativno ujedna~enetelesne mase oba pola (50-50 %) odabranih metodom slu~ajnog uzorka. Hla|e-nje trupova je izvr{eno kombinovanim kontinuiranim postupkom (voda – vazduh)

266



u trajanju od 110 minuta. Na kraju hla|enja u mesu je postignuta temperatura od4oC, a trup je bio suv.

Ogledna grla su pojedina~no merena pre i posle klanja, kao i tokomhla|enja. Randman klanja izra~unat je odre|ivanjem odnosa mase ohla|enogtrupa i telesne mase grla pre klanja. Ohla|eni trupovi su rasecani na propisanna~in na osnovne delove (batak i karabatak, grudi, krila, karlica sa le|ima), a za-tim je izra~unat njihov udeo u ohla|enom trupu.

Proizvodni rezultatiKretanje telesne mase brojlera tokom ogleda prikazano je u tabeli 2.

Na osnovu datih podataka se uo~ava da su brojleri na po~etku ogleda imaliodgovaraju}u telesnu masu za provenijencu, a razlike u telesnoj masi izme|ugrupa nisu bile statisti~ki zna~ajne (p>0,05). Telesna masa brojlera kontrolnegrupe tokom ogleda kretala se u okviru granica predvi|enih tehnolo{kim norma-tivima za hibrid Arbor Acres. U odnosu na kontrolnu grupu, uo~ava se ve}a tele-sna masa brojlera oglednih grupa, a numeri~ke razlike su bile manje ili vi{eizraène. Statisti~ka analiza je ukazala da su utvr|ene numeri~ke razlike signifi-kantne (p<0.05) do visoko signifikantne (p<0,01).

Ostvaren prose~an dnevni prirast je prikazan u tabeli 3. iz koje se vidida je dnevni prirast brojlera kontrolne grupe tokom ogleda bio u granicamapredvi|enim tehnolo{kim normativima. Tokom perioda tova, obe ogledne grupeostvarile su bolje priraste i to posebno O-I grupa, {to je, posmatrano zbirno za ceoogled, rezultiralo vi{im dnevnim prirastima u odnosu na kontrolnu grupu, a razlikesu bile visoko signifikantne (p<0,01).

Dnevna konzumacija hrane prikazana je u tabeli 4. Na osnovu prikaza-nih podataka se uo~ava da je kontrolna grupa konzumirala uobi~ajene koli~inehrane. U po~etnom periodu tova, konzumacija hrane je bila gotovo identi~naizme|u grupa, dok se u narednim fazama tova uo~ava trend smanjenja, koji je upo~etku blag, a zatim jasnije izraèn. Posmatrano za ceo ogled zbirno, oglednegrupe su ostvarile zna~ajno niù dnevnu konzumaciju hrane u odnosu na kon-trolnu grupu, dok su razlike izme|u oglednih grupa slabije izraène.

Promene konverzije hrane u toku ogleda prikazane su u tabeli 5, a naosnovu podataka se uo~ava pozitivan uticaj razli~itih tretmana, odnosnokori{}enja biotehnolo{kih aditiva. Konverzija hrane brojlera kontrolne grupe bilaje ve}a u svima fazama ogleda, a posebno u zavr{nom periodu izme|u 35-42.dana. Posmatrano zbirno za ceo ogled, kontrolna grupa je ostvarila zna~ajnoslabiju konverziju hrane u odnosu na ogledne grupe, dok su razlike izme|u ogled-nih grupa O - I i O - II bile relativno male.

267


Rezultati / Results

268


Tab

ela

2.Te

lesn

am

asa

(X±

Sd

)b

rojle

rato

kom

ogle

da

(g)

Tab

le2.

Bod

ymass(X

±Sd

)of

broilers

during

expe

rimen

t(g)

Gru

pa

/Group

nM

ere

varij

acije

/ Variation

mea

sures

X±

Sx

Sd

Cv

Iv

1.d

an/D

ay1

K60

31,6

40,

272,

096,

6128

,00-

35,5

0

O-I

6031

,70

0,27

2,06

6,50

28,0

0-35

,50

O-II

6031

,60

0,27

2,07

6,55

27,6

0-35

,50

21.d

an/D

ay21

K50

743,

50a,

x17

,65

124,

8416

,79

53,0

0-10

20,0

0

O-I

5081

1,00

y15

,56

110,

0113

,57

475,

00-1

075,

00

O-II

5079

4,60

b18

,21

128,

7416

,20

275,

00-9

75,0

0

35.d

an/D

ay35

K40

1801

,75

x32

,32

204,

4111

,34

1420

,00-

2170

,00

O-I

4019

82,7

5y

22,6

514

3,24

7,22

1750

,00-

2300

,00

O-II

4019

68,0

0y

33,1

420

9,59

10,6

516

50,0

0-24

00,0

0

42.d

an/D

ay42

K40

2093

,88

x26

,40

166,

957,

9718

00,0

0-25

00,0

0

O-I

4024

02,0

0y

38,6

024

4,13

10,1

618

50,0

0-28

55,0

0

O-II

4023

39,3

8y

42,2

126

6,98

11,4

619

00,0

0-29

80,0

0

a,b

–p

<0,

05;x

,y–

p<

0,05

269


Tab

ela

3.D

nevn

iprir

ast(

X±

Sd

)b

rojle

rato

kom

ogle

da,

gTab

le3.

Daily

grow

th(X

Sd)of

broilers

during

expe

rimen

t,g

Gru

pa

/Group

nM

ere

varij

acije

/ Variation

mea

sures

X±

Sx

Sd

Cv

Iv

1-21

.dan

/Day

s1-

21

K60

33,9

0a,

x0,

835,

8717

,30

23,8

6-46

,91

O-I

6037

,11

y0,

735,

1713

,92

21,2

4-49

,53

O-II

6036

,33

b0,

866,

0716

,70

11,7

1-44

,80

21-3

5.d

an/D

ays21

-35

K50

75,6

6x

1,31

8,31

10,9

861

,43-

91,0

7

O-I

5083

,32

y0,

966,

057,

2674

,64-

98,2

1

O-II

5082

,88

y1,

7210

,87

13,1

167

,14-

104,

64

35-4

2.d

an/D

ays35

-42

K40

41,7

3x

1,24

7,84

18,7

825

,71-

54,2

9

O-I

4059

,89

y2,

6216

,57

27,6

614

,29-

79,2

9

O-II

4051

,63

z1,

8011

,38

22,0

435

,71-

85,0

0

1-42

.dan

/Day

s1-

42

K40

49,1

0x

0,62

3,94

8,03

42,1

7-58

,71

O-I

4056

,44

y0,

915,

7810

,25

43,3

6-67

,17

O-II

4054

,71

y1,

006,

3311

,56

44,5

5-70

,14

a,b

–p

<0,

05;x

,y–

p<

0,05

Tabela 4. Dnevna konzumacija hrane tokom ogleda, kg /Table 4. Daily feed consumption during experiment, kg

Period / PeriodGrupa / Group

K O-I O-II

1-21. dan / Days 1-21 57,50 57,86 57,22

index 100,00 100,63 99,51

21-35. dan / Days 21-35 153,71 147,55 152,55

index 100,00 95,99 99,25

35-42. dan / Days 35-42 213,41 205,37 186,85

index 100,00 96,23 87,55

1-42. dan / Days 1-42 115,55 112,47 110,60

index 100,00 97,33 95,72

Tabela 5. Konverzija hrane tokom ogleda, kg /Table 5. Food conversion during experiment, kg

Period ogleda, dana /Period of experiment, days

Grupa / Group

K O-I O-II

1-21. 1,70 1,56 1,58

index 100,00 91,76 92,94

21-35. 2,03 1,77 1,84

index 100,00 87,19 90,64

35-42. 5,11 3,43 3,62

index 100,00 67,12 70,84

1-42. 2,35 1,99 2,02

index 100,00 84,68 85,96

Klani~ni rezultatiTelesna masa ìvih brojlera, odabranih metodom slu~ajnog uzorka uz

tendenciju relativno jednakih telesnih masa, nije se zna~ajnije razlikovala izme|upojedinih grupa (p>0,05), ali je u osnovi zadràla osnovna svojstva grupe kojepredstavljaju, kao i utvr|ene odnose izme|u grupa. U isto vreme, uo~ena je nu-meri~ka razlika mase ohla|enih trupova brojlera pojedinih grupa koja je bila ug-lavnom proporcionalna razlici telesnih masa ìvih brojlera, ali statisti~ki zna~ajnerazlike nisu utvr|ene (p>0,05).

270


Tabela 6. Odnos (X±Sd) telesne mase i mase trupa (randman) (%) /Table 6. Ratio (X±Sd) between body mass and carcass mass (yield) (%)

Grupa /Group

nMere varijacije / Variation measures

X ± Sx Sd Cv Iv

TM ìvih brojlera, g / BM of live broilers, g

K 8 2123,75 55,55 157,11 7,40 1920,00-2360,00

O-I 8 2315,00 96,94 274,17 11,84 2000,00-2730,00

O-II 8 2245,00 43,42 122,82 5,47 2060,00-2400,00

Masa trupova brojlera, g / Mass of broiler carcasses, g

K 8 1526,25 40,22 119,77 7,45 1340,00-1666,00

O-I 8 1666,25 61,66 174,39 10,47 1478,00-1960,00

O-II 8 1619,75 36,97 104,55 6,45 1493,00-1770,00

Randman, % / Yield, %

K 8 71,90 0,63 1,79 2,49 69,79-75,46

O-I 8 72,09 0,60 1,71 2,37 69,74-74,55

O-II 8 72,12 0,40 1,13 1,57 70,88-73,55

Na osnovu prikazanih podataka moè se uo~iti da se randman tru-pova eksperimentalnih grupa "spremno za ro{tilj" statisti~ki zna~ajno ne razlikuje(p>0,05) izme|u pojedinih grupa. Pored navedenog, moè se uo~iti da je rand-man oglednih grupa ne{to ve}i nego randman mesa kontrolne grupe.

Masa osnovnih jestivih delova trupa u masi oglednih brojlera posleklanja prikazana je u tabeli 7. Numeri~ke razlike izme|u kontrolne i oglednihgrupa su bile relativno dobro izraène kod svih parametara, a sa stanovi{ta sta-tisti~ke analize, utvr|ene su zna~ajne razlike izme|u grupa (p>0,05). U odnosuna kontrolnu grupu, masa grudi i le|a sa krilcima bila je zna~ajno ve}a kod bro-jlera u grupama O-I i O-II.

Udeo osnovnih jestivih delova trupa u masi oglednih brojlera posleklanja prikazan je u tabeli 8. Numeri~ke razlike izme|u kontrolne i oglednih grupasu bile slabo izraène kod svih parametara, ali su sa stanovi{ta statisti~ke analize,utvr|ene zna~ajne razlike izme|u grupa (p<0,05). Udeo grudi u trupovima bro-jlera O-I grupe bio je zna~ajno ve}i (p<0,05) u odnosu na udeo grudi u trupovimaO-II grupe kod kojih je dominiralo u~e{}e le|a sa krilcima (p<0,05).

271


Tabela 7. Masa va`nijih delova trupa brojlera, g /Table 7. Mass of more important broiler carcass parts

Grupa /Group

nMere varijacije / Variation measures

X ± Sx Sd Cv Iv

Batak i karabatak, g / Leg and thigh, g

K 8 463,13 17,48 49,45 10,68 390,00-525,00

O-I 8 515,50 24,79 70,11 13,60 440,00-624,00

O-II 8 486,53 11,51 32,54 6,69 440,00-529,00

Grudi, g / Breast, g

K 8 473,13 a 19,34 54,70 11,56 400,00-535,00

O-I 8 540,00 b 21,49 60,77 11,25 430,00-608,00

O-II 8 493,74 15,98 45,20 9,15 430,00-553,00

Le|a sa krilcima, % / Back with wings, %

K 8 590,50 a 13,75 38,90 6,59 524,00-636,00

O-I 8 610,75 26,29 74,37 12,18 500,00-728,00

O-II 8 639,47 b 13,49 38,17 5,97 578,00-688,00

a, b – p<0,05

Tabela 8. Relativno u~e{}e (X±Sd) va`nijih delova trupa brojlera, % /Table 8. Relative participation (X±Sd) of more important broiler carcass parts, %

Grupa /Group n

Mere varijacije / Variation measures

X ± Sx Sd Cv Iv

Batak i karabatak, g / Leg and thigh, g

K 8 30,28 0,47 1,33 4,41 28,01-31,86

O-I 8 30,89 0,65 1,85 5,99 28,56-34,15

O-II 8 30,04 0,26 1,73 2,42 29,23-31,86

Grudi, g / Breast, g

K 8 30,92 0,64 1,81 5,85 28,69-33,69

O-I 8 32,41 a 0,64 1,82 5,62 29,09-35,37

O-II 8 30,45 b 0,43 1,21 3,98 28,57-31,78

Le|a sa krilcima, % / Back with wings, %

K 8 38,79 1,04 2,94 7,57 34,61-43,31

O-I 8 36,70 a 1,08 3,06 8,33 30,49-41,14

O-II 8 39,51 b 0,52 1,47 3,73 36,86-41,71

a, b – p<0,05

272


Iz prikazanih podataka se uo~ava da je relativno u~e{}e najkvalitetni-jih jestivih delova i to pre svega grudi, ali i bataka sa karabatacima, najve}e u tru-povima O-I grupe, dok je u~e{}e le|a sa karlicom preovladavalo u trupovima O-IIgrupe.

Na po~etku ogleda, brojleri su imali odgovaraju}u telesnu masu zaprovenijencu, a razlike u telesnoj masi izme|u grupa nisu bile statisti~ki zna~ajne(p>0,05). Na kraju prve faze ogleda numeri~ke razlike su bile jasno izraène i toizme|u kontrolne i oglednih grupa, a razlike su statisti~ki zna~ajne (p<0,05) dovrlo zna~ajne (p<0,01). Potrebno je ista}i da je grupa hranjena sme{ama u koje jedodat prebiotik postigla vi{u telesnu masu za 2,06% u odnosu na grupu hranjenusme{ama sa organski vezanim mikroelementima, ali ove razlike nisu bile signifi-kantne. Na kraju druge faze ogleda, dobijeni su sli~ni rezultati, pri ~emu su obeogledne grupe postigle vi{u telesnu masu u odnosu na kontrolnu grupu, a razlikesu bile vrlo signifikantne (p<0,01). Na kraju ispitivanja ogledne grupe, po re-dosledu, su postigle vi{u telesnu masu za 14,72 i 11,72% u odnosu na kontrolnugrupu, a razlike su bile vrlo signifikantne (p<0,01). Istovremeno razlike izme|uoglednih grupa nisu bile statisti~ki signifikantne (p>0,05). Rezimiraju}i rezultateogleda u celini moè da se konstatuje da su brojleri kontrolne grupe postigli rezul-tate uobi~ajene za provenijencu, uzrast i na~in ishrane i drànja, a kori{}enje pre-biotika, odnosno organskih izvora mikroelemenata u ishrani brojlera ispoljava po-zitivne efekte na telesnu masu.

Iako je telesna masa dobar pokazatelj, smatra se da je dnevni prirastpouzdaniji pokazatelj kvaliteta hrane. Analiziraju}i dobijene rezultate, moè sekonstatovati da se u prvoj fazi tova dnevni prirasti brojlera oglednih grupa hranje-nih sme{ama sa dodatim aditivima razlikuju signifikantno od dnevnog prirastabrojlera kontrolne grupe, pri ~emu je zna~ajnost razlika kod prve grupe na nivouod 99%, a kod druge grupe od 95%. Me|utim, u narednoj fazi tova ostvareni pri-rast oglednih grupa je statisti~ki veoma zna~ajno vi{i u odnosu na kontrolnugrupu (p<0,01). U poslednjoj fazi tova ogledne grupe su postigle zna~ajno boljidnevni prirast (p<0,01) u odnosu na kontrolnu grupu, ali, za razliku od prethodnihfaza, iste razlike postoje i izme|u oglednih grupa, pri ~emu je grupa hranjenasme{ama u koje je dodat prebiotik postigla vi{u telesnu masu za 16.0%.

Sumiraju}i rezultate ogleda u celini, moè se konstatovati da je pri-mena prebiotika i organski vezanih mikroelemenata u ishrani brojlera ispoljilapozitivne efekte na dnevni prirast. Posmatraju}i dnevni prirast za ceo ogledzbirno, uo~ava se bolji prirast oglednih grupa u odnosu na kontrolnu, a razlike sustatisti~ki vrlo zna~ajne (p<0,01). Izme|u oglednih grupa, i pored postojanja nu-meri~kih razlika nije dokazana statisti~ka zna~ajnost razlika.

Apetit je jedan od osnovnih indikatora zdravlja ìvotinja i kvalitetahrane. Prose~na dnevna konzumacija hrane tokom ogleda varirala je izme|u

273



grupa, a posebno izme|u oglednih. U po~etnom periodu tova, konzumacijahrane je bila gotovo identi~na izme|u grupa. U narednim fazama tova uo~ava setrend smanjivanja konzumacije hrane, koji je u drugoj fazi jasnije izraèn pri doda-vanju prebiotika, a u tre}oj fazi pri kori{}enju organskih izvora mikroelemenata.Generalno sumiraju}i dobijene rezultate, posmatrano zbirno za ceo ogled, pro-se~na dnevna konzumacija hrane brojlera oglednih grupa bila je nià u odnosu napilad kontrolne grupe. Tako se moè zaklju~iti da kori{}enje prebiotika i organskivezanih mikroelemenata smanjuje konzumaciju hrane za 2,67 i 4,28% u odnosuna ishranu sme{ama standardnog sirovinskog sastava bez dodatih kori{}enihaditiva.

Konverzija hrane, kao interakcija prirasta i konzumacije, je rezultantakoja, u krajnjem, predstavlja i jedan od najboljih pokazatelja ekonomi~nosti proiz-vodnje, odnosno kvaliteta hrane i njenih mogu}nosti da zadovolji specifi~ne i vi-soke potrebe mladih ìvotinja u porastu. Ogledne grupe hranjene sme{ama sadodatim aditivima su u svim fazama ogleda ostvarile bolju konverziju hrane odkontrolne grupe, a posebno u zavr{nom u periodu izme|u 35-42. dana. Posma-trano zbirno za ceo ogled, uo~ava se pozitivan uticaj razli~itih tretmana, odnosnokori{}enja biotehnolo{kih aditiva. Kontrolna grupa ostvarila je zna~ajno slabijukonverziju hrane u odnosu na ogledne grupe, dok su razlike izme|u oglednihgrupa bile relativno male. Ogledne grupe su ostvarile bolju konverziju hrane za15,32 do 14,04% u odnosu na kontrolnu grupu. Na osnovu dobijenih rezultatamoè se zaklju~iti da kori{}enje prebiotika u sme{ama za ishranu brojlera imapozitivan efekat na konverziju hrane.

Porede}i na{e rezultate sa podacima iz literature uo~ava se velika po-dudarnost. Neki ogledi izvedeni na brojlerima ukazuju na to da kori{}enje prebio-tika uti~e na pove}anje prirasta i pobolj{anje konverzije hrane u znatnoj meri(Kumprecht i sar., 1998; Iji i Tivey, 1998), dok su sa druge strane neka istraìvanjana brojlerima zavr{ena sa slabo izraènim pozitivnim rezultatima (Roch, 1998; Pe-tersen, 1998).

Rezultati dobijeni u izvedenom ogledu se donekle mogu porediti sarezultatima ranije izvedenog ogleda (Pupavac i sar., 2007). Ostvaren dnevni pri-rast je skoro identi~an istom pokazatelju dobijenom u prethodno izvedenomogledu. Sa druge strane, konverzija hrane, iako bolja nego u kontrolnoj grupi,znatno je slabija od one u prethodnom ogledu, {to je i razumljivo s obzirom na toda su efekti dodavanja prebiotika na konzumaciju hrane ne{to slabije izraèni.

Za razliku od kori{}enja prebiotika u ishrani ìvine, o kori{}enju polisa-haridnih kompleksa, odnosno SQM minerala postoji ograni~en broj podataka.Naime, ve}ina radova u ovoj oblasti se odnosi na kori{}enje organski vezanihmikroelemenata na amino kiselinama ili peptidima, a dobijeni rezultati su relativnokomparabilni. Me|utim, efekti kori{}enja polisaharidnih kompleksa nisu detaljnoopisani, pa ostaje samo da se konstatuje da kori{}enje SQM minerala, poredpozitivnih efekata u ishrani teladi i prasadi (Steam i Gezer, 1998), ispoljava poziti-van uticaj i na proizvodne rezultate brojlera.

274


Postignuti pozitivni efekti na proizvodne rezultate kori{}enjem prebio-tika i organski vezanih mikroelemenata u ishrani brojlera zasnivaju se, pre svega,na obezbe|ivanju eubioti~kih odnosa i optimalnim uslovima za resorpciju u cre-vima (Gibson i Roberfroid, 1995), a zatim i na ve}oj svarljivosti pojedinih mikroele-menata jer se zaobilazi konvencionalni put resorpcije, odnosno homeostatskakontrola na nivou enterocita (Hynes i Kelly, 1995). Razmatraju}i dobijene rezultateu celini, kao i dostupne literaturne podatke, moè se zaklju~iti da kori{}enje bio-tehnolo{kih dodataka (prebiotika i SQM minerala) kao pronutritivnih materija ucilju stimulisanja rasta ima svoje nutritivno i ekonomsko opravdanje.

Dobijeni rezultati ispitivanja prinosa trupova ukazuju na to da su seostvareni klani~ni randmani brojlera oglednih grupa numeri~ki razlikovali kako uodnosu na kontrolnu grupu, tako i izme|u sebe, ali razlike nisu bile signifikantne(p>0,05). U odnosu na kontrolnu grupu, ne{to bolji randman ostvaren je u grupihranjenoj sme{ama sa prebiotskim dodatkom (+0,26), odnosno u grupi hranje-noj sme{ama sa organski vezanim mikroelementima (+0,31%). Generalno, moèse zaklju~iti da kori{}enje ispitivanih biotehnolo{kih dodataka u ishrani brojleranema uticaj na ostvarene klani~ne rezultate.

Posmatraju}i u~e{}e i masu va`nijih delova trupa, numeri~ke razlikeizme|u kontrolne i oglednih grupa su bile relativno dobro izraène kod svih para-metara, a sa stanovi{ta statisti~ke analize, utvr|ene su zna~ajne razlike izme|ugrupa (p>0,05). U odnosu na kontrolnu grupu, masa grudi, odnosno le|a sa kril-cima brojlera O-I, odnosno O-II grupe je bila zna~ajno ve}a. Daljom analizom do-bijenih podataka se uo~ava da je relativno u~e{}e najkvalitetnijih jestivih delova ito pre svega grudi, ali i bataka sa karabatacima, najve}e u trupovima O-I grupe,dok je u~e{}e le|a sa krilcima preovladavalo u trupovima O-II grupe.

Kriti~ki razmatraju}i dobijene rezultate potrebno je da se istakne da subrojleri kontrolne grupe ostvarili zadovoljavaju}i randman u odnosu na sli~ne po-datke iz literature (Hopi} i sar., 1993; Vra~ar i sar., 1997) odnosno rezultate koji sepostiù u uslovima proizvodnje koji vladaju u na{oj zemlji (Luki}, 2001). Sa drugestrane, ishranom sme{ama sa dodatim biotehnolo{kim aditivima ostvaren jene{to bolji randman klanja, ali je rezultate te{ko objektivno analizirati jer ne pos-toje podaci dobijeni u sli~nim ispitivanjima.

S obzirom na bolje proizvodne rezultate i ne{to bolji randman moèse zaklju~iti da je kori{}enje ispitivanih biotehnolo{kih dodataka u ekonomskomsmislu opravdano.

1. AEC Tables. Recommendation for animal nutrition. Rhone-Poulenc, Animal Nutrition1993, France.

2. Bogosavljevi}-Bo{kovi} S, Tolimir N, Guti} M, Petrovi} M, Raj~i} V. Proizvodne osobinebrojlerskih pili}a razli~itih provenijenci. Savremena poljoprivreda 2002; 51:219-21.

275



3. Carre B, Gomez J, Chagneau AM. Contribution of oligosaccharide and polysaccharidedigestion, and excreta losses of lactic acid and short chain fatty acids, to die-tary metabolisable energy values in broiler chickens and adult cockerels, BrPoult Sci 1995; 36: 611-29.

4. Durst L. Inclusion of fructo-oligosaccharides in broiler diets. Archiv fur Geflugelkunde1996; 60: 160-4.

5. Ellen L, Bouwkamp E, Bihbee C, Wabek J. Strain influences on broiler parts yields. PoultSci 1973; 52: 327-33.

6. Gallaher D, Gallaher M, Shulman S, McElhome A, Brokken A, Shurson G. Bioavaibilityof different sorces of protected zinc. 10th International Symposium on traceelements in man and animal; 1999: 225-79.

7. Gibson RG, Roberfroid M. Dietary modulation of hyman colonic microbiota: Introducingthe concept of prebiotics. J Nutr 1995; 125: 1401-12.

8. Ho K, Hidiroglou S. Effect of dietary chelated and sequstred zinc and zinc sulphate ongrowing lambs fed a purified diet. Can J Anim Sci 1997. 57: 93-9.

9. Hopi} S, Pavlovski Z, Ma{i} B. Uporedno ispitivanje proizvodnih osobina brojlerarazli~itih provenijenci 1991. godine. Biotehnologija u sto~arstvu 1993; 9: 25-32.

10. Hynes MJ, Kelly P. Metal ions, chelates and proteinates. In: Biotechnology in the feed In-dustry. Proceedings of the 11th Annual Symposium (Lyons TP, Jacques KAeds). Nottingham University Press, Loughborough, Leics, UK. 1995: 233-48.

11. Iji PA. Tivey DR. Natural and synthetic oligosaccharides in broiler chiccken diets. PoultSci 1998, 54(2): 129-43.

12. Kumprecht I, Zobac P, Siske V, Sefton AE, Spring P. Effect of dietary mannanoligosac-charide level on performance and nutrient utilization of broilers, Poster. In: Bio-technology in the Feed Industry. Proc. Alltechs 14th Annual Symposium. (Ed.:TP Lyons), Nicholasville Kentacky, Enclosure code, 1998: 016 C.

13. Luki} M. Uticaj fitaze u ishrani brojlera na proizvodne rezultate i zdravstveno stanje.Magistarska teza. Fakultet veterinarske medicine, Beograd, 2001.

14. Lyons PT. Biotecnology in the feed industry: 1994 and beyond. In: Biotecnology in thefeed industry 1994; 1-50.

15. Newman KE. Feeds with antibiotic growth promoters - The oligosaccharide alternative.Biotechnology Responds. Alltech’s 1999 European, Middle Eastern and Afri-can Lecture Tour, 1999.

16. Petersen CB. Comparative effects of ZooLac, Bio-Mos and Bio-Pro on performance ofbroilers to 36 days. Poster. In: Biotechnology in the Feed Industry, Proc. All-techs 14th Annual Symposium, (Ed.: TP Lyons) Nicholasville Kentucky, Enclo-sure code 1998; 51: 160.

17. Pupavac S, Sinovec Z, Jerkovi} B. Rezultati kori{}enja manan-oligosaharida u ishranibrojlera (neobjavljeni rezultati), 1998.

18. Roch C. Effect of Bio-Mos and Flavomycin on commercial broiler performance. Poster.In: Biotechnology in the Feed Industry, Proc. Alltechs 14th Annual Symposium(Ed.: TP Lyons) Nicholasville, Kentucky, Enclosure code 1998; 51: 163.

19. Salzer M, Shurson C, Johnson L, Gallaher D. Multiple response for assesing zinc statusin weanling pigs containing sub-requirement levels of Zn from ZnO, Zn poly-saccharide complex, and Zn methionine. J Anim Sci 1997, 75(1): 27-39.

20. Steam A, Geyer H. Effect of organic zinc on horn quality in beef cattle. InternationalSymposium on Lameness in Ruminants, 1998: 233-5.

276


21. Tolimir N, Hopi} S, Anoki} N, Petrovi} D, \or|evi} N, Da{i} R. Uporedno ispitivanje pro-izvodnih osobina dve provenijence brojlerskih pili}a, Zbornik nau~nih ra-dova,XV savetovanja agronoma, veterinara i tehnologa, Aran|elovac 2000;6(1): 489-94.

22. Trevino J, Centeno C, Brenes A, Yuste P, Rubio L. Effect of dietary oligosaccharides onthe digestion of pea starch by growing chicks. Anim Feed Sci Technol 1990;30: 313-9.

23. Vra~ar S, Pavlovski Z, Hopi} S, Luki} M, [krbi} Z. Uticaj genotipa na proizvodne iklani~ne karakteristike brojlerskih pili}a. Nauka u `ivinarstvu 1997; 2: 135-9.

24. Waldroup PW, Tidwell NM, Izat AL. The effects of energy and amino acid levels on per-formance and carcass quality of male and female broilers grown separately.Poult Sci 1990; 69: 1513-21.

THE INFLUENCE OF DIFFERENT FEED ADITIVES IN BROILER DIETES ONPRODUCTIVITY AND MEAT YIELD

Vesna Toki}, M. Lazarevi}, Z. Sinovec, M. @. Balti}, @. Joki}

The objective of these investigations was to examine the influence of prebiot-ics based on mannan-oligosaccharides and polysaccharide complexes of micro elements(Fe, Cu, Zn, Mn) on production results and abattoir parameters for broilers of the hybrid Ar-bor Acres. The experiment was performed on 186 chicken divided into three equal groups,it lasted 42 days and was divided into 3 phases. The first phase lasted 21 days, the second14, and the third seven days. The complete mix for initial fattening of broilers was used fromdays 1-21, and complete fodder mixes for closing fattening from days 21-35, and on days35-42 of the experiment. Feeding was ad libitum and the broilers were maintained in a floorsystem.

Broilers fed mixes of standard raw material composition and the usual nutritivevalues achieved an average daily growth of 49.10 g at an average daily feed consumptionof 115.55 g and with food conversion of 2.35, while the yield was 71.90%. The addition ofprebiotics based on mannan-oligosaccharides resulted in an increased average dailygrowth by 14.95% with a lower feed consumption by 2.67% and better conversion by15.32%, while the yield was approximately the same as in the control group. The use ofmixes to which polysaccharide complexes of micro elements have been added (Fe, Cu, Zn,Mn) resulted in a higher daily growth by 11.43%, with a lower feed consumption by 4.28%and better conversion by 14%. The yield was approximately the same in this group as in thecontrols.

The results realized in these investigations, throughout the experimental peri-od, indicate that the use of the examined additives significantly affected the growth andbody mass of chicks and that it is nutritionally and economically justified.

Key words: broilers, fattening, mannan-oligosaccharides, polysaccharide complexes ofmicro elements

277


ENGLISH

VLIÂNIE RAZLI^NÀH ADDITIVOV V KORMELNII BROYLEROV NAPROIZVODSTVENNÀE REZULÃTATÀ I UBOYNÀE PARAMETRÀ

BROYLERNÀH CÀPLÂT

Vesna Toki~, M. Lazarevi~, Z. Sinovec, M. @. Balti~, @. Yoki~

CelÝ Ìtih issledovaniy bìla ispìtatÝ vliÔnie prebiotikov na os-novanii mangan-oligosaharidov i polisaharidnìh kompleksov mikroÌlementov(Fe, Cu, Zn, Mn) na proizvodstvennìe rezulÝtatì i uboynìe parametrì u broy-lernìh cìplÔt gibridov "Arbor Akres". Opìt vìpolnen na 186 cìplÔt rasstav-lennìh v tri odinakovìe gruppì, prodolàlsÔ 42 dnÔ i bìl razdelen v tri fazì.PervaÔ faza prodolàlasÝ 21, vtoraÔ 14, a tretÝÔ 7 dney. PolnaÔ smesÝ dlÔna~alÝnogo otkorma cìplÔt polÝzovana ot 1-21 dnÔ, a polnìe kormovìe smesi dlÔkone~nogo otkorma ot 21-35 dney, ili 35-42 dnÔ opìta. Kormlenie bìlo po è-laniÓ a cìplÔta bìli v usloviÔh polovoy sistemì soderàniÔ.

Broylerì, kormlennìe smesÔmi standartnogo sìrÝevogo sostava i pri-vì~noy pitatelÝnoy stoimosti, osuçestvili sredniy dnevnoy prirost ot 49,10 gpri srednem dnevnom potreblenii korma ot 115,55 g i pri potreblenii korma ot2,35 poka vìhod bìl 71,90%. Dobavlenie prebiotikov na osnovanii mangan-oligo-saharidov privelo uveli~enie srednego dnevnogo prirosta za 14,95% pri boleemalenÝkom potreblenii korma za 2,67% i bolee horo{em potreblenii za 15,32%,poka vìhod bìl priblizitelÝno tot è samìy kak v kontrolÝnoy gruppe. PolÝzova-niem smesey v kotorìe dobavlenì polisaharidnìe kompleksì mikroÌlementov(Fe, Cu, Zn, Mn) dostignuti bólÝ{ie dnevnìe prirostì za 11,43%, pri menÝ{empotreblenii korma za 4,28% i bolee horo{ey konversii za 14%. Vìhod v Ìtoygruppe bìl priblizitelÝno tot è samìy kak v kontrolÝnoy.

RezulÝtatì, osuçestvlënnìe v Ìtih issledovaniÔh, v te~enie celogoopìtnogo perioda, ukazìvaÓt, ~to upotreblenie ispìtannìh additivov zna~i-telÝno vliÔlo na prirost i massu tela cìplÔt i ~to imeet pitatelÝnoe i Ìko-nomi~eskoe opravdanie.

KlÓ~evìe slova: broylerì, otkorm, mangan-oligosaharidì, polisaharidnìekompleksì mikroÌelementov, uboynìe parametrì

278


RUSSKIY

UDK Š636.5:.084¹:546.72

UTICAJ ORGANSKI I NEORGANSKI VEZANOG GVO@\A NAPROIZVODNE REZULTATE BROJLERA*

THE INFLUENCE OF ORGANIC AND INORGANIC Fe

SUPPLEMENTATION ON PRODUCTIVITY OF BROILERS

Svetlana Milanovi}, M. Lazarevi}, @. Joki}, Olivera Pe{ut,Danijela Kirovski, I. Jovanovi}**

U ovom radu su prikazani rezultati ispitivanja uticaja organski i ne-organski vezanog gvo`|a u ishrani brojlera na telesnu masu, konver-ziju hrane i dnevni prirast. Ogled je izveden na ukupno 200 brojlerapodeljenih u ~etiri jednake grupe. U sme{e za ishranu brojlera doda-vano je gvo`|e u koli~ini od 40 mg/kg koje je poticalo iz razli~itih iz-vora: fero-sulfat (ogledna grupa I), gvo`|e vezano za kvasac (oglednagrupa II), fero-askorbat (ogledna grupa III) i helatno gvo`|e (oglednagrupa IV). Kod piladi u dobi od 21, 35 i 42 dana pra}eni su slede}i para-metri: telesne mase, prose~an dnevni prirast, dnevno konzumiranjehrane i konverzija hrane.

Ve}u prose~nu telesnu masu imala su pilad koja su hranom dobi-jala organski vezano gvo`|e u odnosu na pilad u ~ijoj je ishranikori{}eno neorganski vezano gvo`|e (fero-sulfat). Konverzija hrane jebila bolja kod piladi tretiranih organskim oblicima gvo`|a u odnosu napilad tretiranu fero-sulfatom. Najbolju konverziju imala su pilad koja suhranom dobijala fero askorbat.

Klju~ne re~i: brojleri, gvo`|e, proizvodni rezultati

Gvo`|e je jedan od najzastupljenijih elemenata u prirodi i neophodnoje za sve forme `ivih organizama, po~ev od onih najjednostavnijih, kao {to su bak-terije i biljke, pa do slo`enih, kao {to su ki~menjaci. Gvo`|e se u organizmu nalazi

279


Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 22. 04. 2008. godine** Mr. sci. med. vet. Svetlana Milanovi}, asistent, dr. sci. med. vet. Miodrag Lazarevi}, profesor,

Fakultet veterinarske medicine, Beograd; dr. sci. @ivan Joki}, profesor, Poljoprivredni fakul-tet, Zemun; dr. sci. vet. med. Olivera Pe{ut, profesor, dr. sci. vet. med. Danijela Kirovski, do-cent, dr. sci. vet. med. Ivan Jovanovi}, profesor, Fakultet veterinarske medicine, Beograd

u dva oksidaciona stanja, kao fero i feri oblik ( +2 i +3). Zahvaljuju}i tome {to lakoprelazi iz jednog u drugo oksidaciono stanje, gvo`|e u~estvuje u brojnim oksido-redukcionim reakcijama u organizmu: ono ulazi u sastav vi{e komponenti respira-cionog lanca; time {to kontroli{e aktivnost ribonukleotid reduktaze uti~e na pro-ces }elijske deobe; ulazi u sastav specijalizovanih proteina za prenos iskladi{tenje kiseonika kao {to su hemoglobin i mioglobin. Gvo`|e je i potenci-jalno toksi~an element jer moè u~estvovati u generisanju slobodnih radikala idovesti do oksidativnog o{te}enja proteina i nukleinskih kiselina i smrti }elije.Zbog ovih va`nih funkcija vi{i organizmi imaju dobro razra|ene homeostatskemehanizme kojima se reguli{e nivo gvo`|a (Kaneko, 1997).

U tankom crevu se resorbuje oko 5-10% gvo`|a iz hrane. Resorpcijagvo`|a podrazumeva najmanje tri koraka: transport kroz ~etkastu membranu en-terocita, transport kroz enterocite i transport kroz bazalnu membranu enterocitado prelaska gvo`|a u cirkulaciju.

Manji deo neorganskog gvo`|a u hrani se nalazi u fero (dvovalent-nom) obliku koji se efikasnije resorbuje od trovalentnog gvo`|a. Membranski mo-lekul nazvan Dcytb (eng. duodenal cytochrome b) odgovoran je za redukciju ferigvo`|a u fero oblik pogodan za resorpciju (Riedel, 1995). Dvovalentno gvo`|e setransportuje u enterocite pomo}u nosa~a dvovalentnih jona nazvanog DMT 1(eng. divalent metal transporter 1). Ovaj molekul kroz membranu enterocitaprvenstveno transportuje Fe2+ ali moè prenositi i neke druge jone kao {to suZn2+, Mn2+, Co2+, Cd2+ i Cu2+. Sam transport kroz enterocite je jo{ uveknepoznanica ali se pretpostavlja da je ovaj molekul odgovoran i za transportgvo`|a kroz samu }eliju (Gunshin, 1997). Molekul odgovoran za eksport dvova-lentnog gvo`|a iz enterocita je tek nedavno identifikovan i nazvan feroportin 1(Donovan, 2000). Pre kona~nog vezivanja za transferin i distribucije u tkiva,gvo`|e mora biti oksidovano u feri oblik. Oksidacija se odvija dejstvom hefestina,bakar zavisne feroksidaze, koja je vezana za bazalnu membranu enterocita (Pe-trak, 2005).

Na resorpciju gvo`|a uti~u mnogi faktori koji se mogu podeliti na nu-tritivne i endogene. Nutritivni faktori (tabela 1) podrazumevaju prisustvo ili od-sustvo odre|enih mikroelemenata i drugih jedinjenja u hrani ìvotinja koji moguuticati na iskoristivost gvo`|a. I sam oblik gvo`|a bitno uti~e na njegovu bioisk-oristivost, {to je prikazano u tabeli 2.

Oblici gvo`|a koji se koriste kao dodaci u ishrani ljudi i doma}ih ìvot-inja dele se na rastvorljive u vodi (fero-sulfat), rastvorljive u razblaènim kiseli-nama (fero-fumarat, feri-saharat) i slabo, ili nerastvorljive u vodi i slabim kiseli-nama, kao {to su feri-pirofosfat, feri-ortofosfat i elementarno gvo`|e. Bioiskoristi-vost gvo`|a se naj~e{}e upore|uje sa bioiskoristivo{}u fero-sulfata i ozna~ava saRBV (eng. relative bioavailability value) tako da se izraàva u procentima. U tabeli2. je navedena bioiskoristivost razli~itih oblika gvo`|a u odnosu na fero-sulfat(AAFCO, 2003).

280

Vet. glasnik 61 (5-6) 279 - 289 (2007) Svetlana Milanovi} i sar.: Uticaj organski ineorganski vezanog gvo`|a na proizvodne rezultate brojlera

Tabela 1. Nutritivni faktori koji uti~u na resorpciju gvo`|aTable 1. Nutritive factors affecting iron resorption

Promoteri resorpcije /Resorption promoters

Inhibitori resorpcije /Resorption inhibitors

Askorbinska kiselina / Ascorbic acid Fitinska kiselina / Phytin acid

Eritorbinska kiselina / Erythorbic acid Polifenoli (tanini) / Polyphenols (tannins)

Na2 EDTA / Na2EDTA Kalcijum / Calcium

Vitamin A / Vitamin A Proteini / Proteins

Organske kiseline / Organic acids

Tkiva `ivotinjskog porekla / Tissue of animal origin

Amino kiseline / Amino acids

Tabela 2. Relativna bioiskoristivost razli~itih oblika gvo`|a (AAFCO, 2003)Table 2. Relative bioutilizability of different forms of iron (AAFCO, 2003)

Oblik gvo`|a / Form of ironHemijska formula /Chemical formula

Relativna bioiskoristivost, % /Relative bioutilizability (%)

Feri-amonijum-citrat /Ferrous ammonium citrate

Fe(NH4)C6H5O7 107

Feri-hlorid / Ferrous chloride FeCl3 44

Feri-holin-citrat kompleks /Ferric choline citrate complex

* 102

Feri-metionin kompleks /Ferrous methionine complex

* 88

Feri-ortofosfat /Ferrous orthophosphate

FePO4 6-46

Feri-pirofosfat /Ferrous pyrophosphate

Fe4(P2O7) 45-58

Feri-sulfat / Ferrous sulfate Fe2(SO4)3 83

Fero-karbonat / Ferrous carbonate FeCO3 88

Fero-hlorid / Ferrous chloride FeCl2 98

Fero-fumarat / Ferrous fumarate FeC4H2O4 95

Fero-glukonat / Ferrous gluconate Fe(C6H11O7)2 97

Fero-glicin kompleks /Ferric-glycine complex

* *

Gvo`|e aminokiselinski kompleks /Iron-amino acid complex

* *

Gvo`|e aminokiselinski helat /Ferrous amino acid chelate

* *

Gvo`|e proteinat / Ferrous proteinate * *

281


Osim mineralnih materija u neorganskoj formi, u intenzivnoj sto~ar-skoj proizvodnji se sve vi{e koriste organski vezani mikroelementi – helati. Aminokiseline mogu formirati stabilan peto~lani prsten sa metalnim jonom, a komplekskoji poseduje jedan ili vi{e heterocikli~nih prstenova naziva se helat (Hynes,1995). Smatra se da su ovako vezani mikroelementi za vreme pasaè krozèludac bolje za{ti}eni od dejstva mikrookoline (inhibitora) u odnosu na neorgan-ske soli (Lyons, 1994). Metali ovako vezani za amino kiseline su prakti~no bezelektri~nog naboja tako da ne reaguju na promene pH tokom pasaè kroz diges-tivni trakt.

Ashmead i saradnici (Ashmead, 1979) navode da amino kiseline idipeptidi imaju funkciju nosa~a kroz membranu enterocita i da se zbog ovakvogna~ina resorpcije zaobilazi mehanizam homeostatske kontrole na nivou enteroc-ita. Me|utim, nedavna istraìvanja idu u prilog tvrdnjama da je resorpcija gvo`|a uobliku helata tako|e regulisana na nivou enterocita istim mehanizmom kao i re-sorpcija gvo`|a iz fero-sulfata (Bovel-Benjamin, 2000). Mazariegos i saradnici(2004) su na Caco-2 }elijama upore|ivali stepen resorpcije fero-askorbata i fero-bisglicinata. Oni nisu uo~ili statisti~ki zna~ajne razlike izme|u stepena resorpcije,transepitelijalnog transporta i intracelularne koncentracije gvo`|a, zaklju~iv{i dase gvo`|e iz helata resorbuje kao nehemsko gvo`|e.

Pizzaro i saradnici (2002) su kombinuju}i hemsko (hemoglobin) i he-latno gvo`|e (fero-bisglicinat), i nehemsko (fero-sulfat) i helatno gvo`|e do{li dozaklju~ka da helatno gvo`|e ima isti put resorpcije kao i nehemsko gvo`|e. Ovajzaklju~ak je potvr|en i istraìvanjem na Caco-2 }elijskoj liniji (Yeug, 2005). Oviautori su u medijum dodavali jone Co+ i Mn+ koji se kompetitivno vezuju za nosa~DMT 1 i na taj na~in spre~avaju unos gvo`|a u }eliju. Na ovaj na~in su smanjili ste-pen resorpcije gvo`|a iz fero-sulfata, kao i gvo`|a iz feri EDTA i fero-bisglicinata.

Ashmead (1979) je krma~ama u toku gestacije i laktacije hranom da-vao helatno gvo`|e u obliku proteinata. Njihova prasad je kasnije bez suple-mentacije gvo`|a imala zadovoljavaju}i porast koncentracije hemoglobina, kao idobar prirast. Sli~an eksperiment su izveli Brady i saradnici (1976) sa gvo`|emvezanim za amino kiseline koji su uo~ili pove}anje nivoa gvo`|a u depoima jetreprasadi nakon pra{enja.

Creech i saradnici (2004) su u eksperimentu na zalu~enim prasadimapodelili eksperimentalne ìvotinje u tri grupe. Kontrolna grupa je dobijala 180 mggvo`|a kg-1 u obliku fero-sulfata; druga grupa je dobijala 25 mg gvo`|a kg-1 u ob-liku fero-sulfata, a tre}a 25 mg gvo`|a kg-1 sa 50% gvo`|e proteinata i 50%gvo`|a u obliku fero-sulfata. Performanse prasadi iz kontrolne grupe nisu serazlikovale od prasadi iz druge i tre}e grupe. Konverzija hrane je bila lo{ija kodprasadi iz druge grupe (neorgansko gvo`|e) u odnosu na tre}u grupu (organskogvo`|e). Prasad iz druge grupe je tako|e imala i niù koncentraciju hemoglobinau krvi u odnosu na prasad iz tre}e grupe.

U eksperimentu na zalu~enim prasadima testiran je uticaj suple-mentacije organski vezanim mikroelementima (Zn, Fe, Cu, Mn i Se) na njihovu

282


koncentraciju u serumu, imunolo{ke parametre, telesnu masu i koncentraciju utkivima (Novotny, 2003). Autori su dokazali zna~ajno pove}anje koncentracijegvo`|a u serumu kod jedinki suplementiranih navedenim organski vezanim mik-roelementima, kao i pove}anje telesnih masa oglednih `ivotinja.

Cilj ovog rada je bio da da se ispita uticaj razli~itih oblika gvo`|a naproizvodne parametre (telesna masa, prirast, utro{ak hrane i konverzija) piladitokom tova od 42 dana. U ogledu su kori{}ena pilad oba pola, Arbor Acresprovinijence. Brojleri su hranjeni potpunim krmnim sme{ama ~iji je sastav prika-zan u tabeli 3. U sme{e je dodavano gvo`|e u koli~ini od 40 mg/kg koje je poticaloiz razli~itih izvora: fero-sulfat, gvo`|e vezano za kvasac, fero-askorbat i helatnogvo`|e. U skladu sa tim, pilad su podeljena u ~etiri ogledne grupe. Grupa I je do-bijala fero-sulfat (neorgansko gvo`|e), naj~e{}e upotrebljavan oblik gvo`|a u in-tenzivnoj proizvodnji. Ogledne grupe II, III i IV su dobijale organski vezano gvo`|ei to ogledna grupa II gvo`|e vezano za kvasac; ogledna grupa III fero-askorbat iogledna grupa IV helatno gvo`|e.

Tabela 3. Sastav potpunih sme{a za ishranu brojlera tokom ogleda, (%) /Table 3. Composition of complete mixes for broilers during experiment (%)

Komponente / Components 1-21 22-35 36-42

Kukuruz / Maize 50,35 58,40 62,65

Sojin griz / Soybean grits 21,00 22,00 20,00

Sojina sa~ma / Soybean meal 17,50 8,50 7,50

Sto~ni kvasac / Fodder yeast 2,50 2,50 2,50

Monokalcijum-fosfat / Monocalcium phosphate 1,30 1,30 1,20

Sto~na kreda / Feeding chalk 1,70 1,65 1,50

Sto~na so / Salt 0,40 0,40 0,40

Esencijal plus* / Essential plus* 4,00 4,00 3,00

Tufozel / Tufozel 0,25 0,25 0,25

VMD / VMD 1,00 1,00 1,00

ME, MJ/kg / Me, Mj/kg 13,05 13,51 13,54

Sirovi proteini / Crude proteins 23,09 20,17 18,77

Ca (%) / Ca (%) 1,03 0,94 0,81

P (%) / P (%) 0,76 0,70 0,60

Lizin / Lysine 1,45 1,26 1,12

Metionin + Cistin / Methionine-Cystine 0,97 0,89 0,79

*Zamena za animalna hraniva / Substitute for animal fodder

283



Kontrolna merenja te`ine oglednih brojlera izvr{ena su na tehni~kojvagi 21, 35. i 42. dana ogleda. Na osnovu rezultata merenja izra~unavana jeprose~na telesna masa jedinki uklju~enih u ogled. Posle svake faze ogleda,meren je utro{ak hrane po grupama i na osnovu prirasta i utro{ka hrane, izra~una-vana je konverzija hrane posebno za svaku fazu, kao i ukupna konverzija hrane nakraju ogleda.

Telesne mase pili}a merene su 21.,35. dana i na kraju ogleda. Za svakiod navedenih perioda, odre|ivani su utro{ak i konverzija hrane.

Telesne mase brojlera / Body mass of broilers

Na po~etku ogleda brojleri su imali odgovaraju}u telesnu masu zaprovenijenciju. Na kraju prve faze ogleda, 21. dana, postojale su izvesne nume-ri~ke razlike izme|u kontrolne grupe (621.46 g) i oglednih grupa II (630.47 g) i III(635.07 g), ali uo~ene razlike nisu bile statisti~ki zna~ajne. Na kraju druge faze og-leda, 35. dana, sve ogledne grupe, (II, III i IV), imale su ve}e prose~ne telesnemase i to za 4,63% (ogl. grupa II), 11,52% (ogl. grupa III) i 5,05% (ogl. grupa IV).Statisti~ki zna~ajna razlika (p<0,01) je postojala samo izme|u kontrolne grupe iogledne grupe koja je hranom dobijala fero-askorbat (tab. 4)

Tabela 4. Telesne mase brojlera tokom ogleda, g /Table 4. Body mass of broilers during experiment, g

Grupa / Group n Xsr (g) SD Se Cv (%) Iv

Jednodnevna pilad / One-day-old chicks

Kontrola / Control 50 45,13 3,39 0,48 7,52 39,00-53,00

II 50 43,64 3,67 0,52 8,41 35,20-51,70

III 50 43,08 3,31 0,47 7,68 36,50-50,90

IV 50 43,36 3,55 0,50 8,19 37,10-50,10

21. dan ogleda / Day 21 of experiment


II 49 630,47 105,70 15,10 16,77 268,00-815,00

III 46 635,07 144,77 21,35 22,80 128,00-865,00

IV 44 619,43 94,26 14,21 15,22 430,00-805,00



II 35 1481,43 256,41 43,34 17,31 1000,00-2000,00

III 34 1578,82** 281,81 48,33 17,85 900,00-2000,00

IV 34 1487,35 284,66 48,82 19,14 850,00-2070,00

284


Rezultati i diskusija / Results and disscusion

nastavak tabele 4.



II 25 1976,40 383,64 76,73 19,41 1300,00-2850,00

III 24 2213,33** 443,41 90,51 20,03 1370,00-2950,00

IV 24 2037,50 468,64 95,66 23,00 1200,00-2900,00

**statisti~ki zna~ajno p<0,01 / **statistically significant p<0,01

Na kraju ogleda, pilad ogledne grupe koja su hranom dobijala kvasacoboga}en gvo`|em imala su ve}e telesne mase za 3,13%, ali ta razlika u odnosuna kontrolnu grupu nije bila statisti~ki zna~ajna. Ogledna pilad III grupe (fero-askorbat) je imala za 15,51% ve}u prose~nu telesnu masu od piladi kontrolnegrupe. Lim i sar. (2000) su tako|e zabele`ili vi{e telesne mase riba koje su hranomdobijale askorbinsku kiselinu. Razlika u telesnim masama ove dve ispitivanegrupe (kontrolne i grupe III) je bila statisti~ki vrlo zna~ajna (p<0,01). Ve}a pro-se~na telesna masa ogledne grupe IV (helatno gvo`|e) za 6,34% nije bila sta-tisti~ki zna~ajna (tabela 4) i u skladu je sa rezultatima Oliveire i sar. (1995). Budimi-rovi} (2003) je tako|e zabele`ila ve}e prose~ne telesne mase piladi peroralno su-plementiranim organski vezanim mikroelementima pri ~emu je telesna masa bila~ak 11,72 % ve}a od telesnih masa piladi kontrolne grupe.

Prose~an dnevni prirast / Average daily growth

Smatra se da je dnevni prirast pouzdaniji pokazatelj kvaliteta hrane odtelesne mase. Ostvareni prose~ni dnevni prirasti u ovom ogledu su u skladu sapropisanim normativima za ovu provenijenciju. U prvoj fazi ogleda prose~andnevni prirast je bio ujedna~en u svim ispitivanim grupama. U drugoj fazi ogleda,od 22. do 35. dana, najve}i prose~ni dnevni prirast ostvarila je ogledna grupa III(fero-askorbat) koja je imala za 10,68 grama ve}i dnevni prirast od piladi kontrolnegrupe (fero-sulfat). Ogledne grupe II (kvasac oboga}en gvo`|em) i IV (helatnogvo`|e) su tako|e ostvarile ve}i prose~ni dnevni prirast i to za 4,05, odnosno 6,49grama.

Tabela 5. Prose~an dnevni prirast po periodima ogleda, (g) /Table 5. Average daily growth per periods of experiment, (g)

Period ogleda /Period of experiment

Kontrola /Control

I II III

1-21 27,44 27,94 28,19 27,43

22-35 56,73 60,78 67,41 63,22

36-42 71,47 70,71 90,64 78,59

1-42 44,55 46,02 51,67 47,48

285


Najve}a razlika u dnevnom prirastu izme|u ispitivanih grupa, ost-varena je u poslednjoj fazi ogleda kada su pilad ogledne grupe koja je dobijalafero-askorbat imala za 26,82% ve}i dnevni prirast od piladi tretiranih fero-sulfa-tom. Posmatraju}i ogled u celini, najve}i dnevni prirast ostvarila su pilad koja sudobijala organski vezano gvo`|e u obliku fero askorbata, a najmanji pilad kon-trolne grupe koja je dobijala neorganski vezano gvo`|e u obliku fero sulfata (ta-bela 5). Grupa koja je hranom dobijala organski vezano gvo`|e u obliku helata,tako|e je ostvarila ve}i dnevni prirast, {to je u skladu sa rezultatima Budimirovi}(2003).

Dnevno konzumiranje hrane / Daily food consumption

Prose~na dnevna konzumacija hrane se nije u ve}oj meri razlikovala uprvoj fazi tova (1-21 dan). U narednim fazama ogleda dolazi do uo~ljive razlike udnevnoj konzumaciji hrane pri ~emu je tokom celog ogleda najve}a kod piladihranjenih fero-askorbatom. Pilad oglednih grupa II (kvasac oboga}en gvo`|em) iIV (helatno gvo`|e), hranjena organski vezanim gvo`|em, tako|e imaju ne{tove}u prose~nu dnevnu konzumaciju hrane {to je prikazano u tabeli 6.

Tabela 6. Prose~na konzumacija hrane, g /Table 6. Average feed consumption, g.


Kontrola /Control

I II III

1-21 42,33 45,02 44,17 42,56

22-35 102,06 104,62 111,49 97,47

36-42 178,82 186,26 207,44 189,58

1-42 92,33 94,45 97,77 94,77

Dobijeni rezultati nisu u skladu sa rezultatima Budimirovi} (2003) kojaje upotrebom organski vezanih mikroelemenata dobila ni`e vrednosti ovog para-metra u odnosu na upotrebu neorganski vezanih mikroelemenata.

Konverzija hrane / Food conversion

Konverzija hrane je najpouzdaniji pokazatelj efikasnosti proizvodnje, adefini{e se kao koli~ina utro{ene hrane za kg prirasta. U sto~arskoj proizvodnji os-novni cilj je ostvariti {to manji utro{ak hrane za kg prirasta.

Najbolju konverziju hrane u izvedenom ogledu je imala ogledna grupakoja je hranom dobijala fero-askorbat (tabela 7). U ogledima na drugim `ivoti-njskim vrstama nisu uo~ene statisti~ki zna~ajne razlike u konverziji hrane priupotrebi neorganski i organski vezanog gvo`|a. Tako, Lim i sar. (2000) su kod ribaustanovili pribli`no iste vrednosti za konverziju hrane pri upotrebi fero-sulfata ikombinacije fero-sulfata sa askorbinskom kiselinom. Appel i sar. (2001) tako|e

286


nisu uo~ili razlike u konverziji hrane kod pacova tretiranih neorganskim gvo`|em(fero-sulfat) i organski vezanim gvo`|em (FeEDTA). Bolja konverzija hrane kodoglednih grupa koje su hranom dobijale organski vezano gvo`|e u skladu je sarezultatima koje iznosi Budimirovi} (2003).

Tabela 7. Konverzija hrane tokom ogleda /Table 7. Food conversion during experiment


Kontrola /Control

I II III

1-21 1,54 1,61 1,56 1,55

22-35 1,78 1,72 1,65 1,56

36-42 2,5 2,6 2,3 2,58

1-42 2,07 2,05 1,9 1,99

Pilad u ~ijoj je ishrani kori{}eno organski vezano gvo`|e, imala suve}u telesnu masu u svim fazama ogleda u odnosu na pilad koja su hranom dobi-jala neorganski vezano gvo`|e. Na kraju ogleda, najve}u prose~nu telesnu masusu imala pilad koja su hranom dobijala fero-askorbat i to za 15,51% u odnosu napilad u ~ijoj je ishrani kori{}eno neorganski vezano gvo`|e (fero-sulfat). Konver-zija hrane je bila bolja kod piladi peroralno suplementiranih organskim oblicimagvo`|a u odnosu na pilad tretiranu fero-sulfatom. Najbolju konverziju imala su pi-lad koja su hranom dobijala fero-askorbat.

1. AAFCO (American Association of Feed Control Officials). Official Publication 2003; 278-9.

2. Appel MJ, Kuper CF, Woutersen RA. Disposition, accumulation and toxicity of iron fed asiron (II) sulfate or as sodium iron EDTA in rats. Food and chemical toxicology2001; 39: 261-9.

3. Ashmead D. The influence of chelated iron proteinate, fed to sows with no iron supple-mentation to their baby pigs, J Anim Sci 1979; 49: 235.

4. Bovel-Benjamin AC, Viteri FE, Allen LH. Iron absorption from ferrous bisglycinate and fer-ric trisglycinate in whole maize is regulated by iron status. Am J Clin Nutr2000; 71: 1563-9.

5. Brady PS, Miller ER, Ku PK, Green FF, Ullrey DE. Evaluation of an amino acid iron chelatehematinic. Report of swine research. Michigan State, University agriculturalexperiment station 1976; 4.

6. Budimirovi} V. Uticaj razli~itih aditiva u ishrani brojlera na proizvodne rezultate i imunskiodgovor. Magistarski rad 2003. Fakultet veterinarske medicine, Beograd.

287


Zaklju~ak / Conclusions


7. Creech BL, Spears JW, Flowers WL, Hill GM, Lloyd KE, Armstrong TA, Engle TE. Effect ofdietary trace mineral concentration and source (inorganic vs. chelated) onperformance, mineral status, and fecal mineral excretion in pigs from weaningthrough finishing. J Anim Sci 2004; 82(7): 2140-7.

8. Donovan A, Brownlie A, Zhou Y, Shepard J, Pratt SJ, Moynihan J, Paw BH, Drejer A, BarutB, Zapata A, Law TC, Brugnara C, Lux SE, Pinkus GS, Pinkus JL, Kingsley PD,Palis J, Fleming MD, Andrews NC, Zon LI. Positional cloning of zebrafish ferro-portin1 identifies a conserved vertebrate iron exporter. Nature 2000; 17: 776-81.

9. Gunshin H, MacKenzie B, Berger UV. Cloning and caracterization of a mammalianproton-cupled metal-ion transporter, Nature 1997; 388: 482-8.

10. Hynes M, Kelly M. Metal ions, chelates and proteinates. Biotechnology in feed industry1995; 233-48.

11. Kaneko JJ, Harvey JW, Bruss ML. Clinical biochemistry of domestic animals, 5th ed,San Diego: Academic 1997; 209.

12. Lim C, Klesius PH, Li MH, Robinson EH. Interaction between dietary levels of iron andvitamin C on growth, hematology, immune response and resistance of chan-nel catfish (Ictalurus punctatus) to Edwardsiella ictaluri challenge. Aquaculture2000; 185:313-27.

13. Lyons PT. Biotechnology in fed industry: 1994 and beyond. In: Biotechnology in fed in-dustry 1994; 1-50.

14. Mazariegos DI, Pizarro F, Olivares M, Nuñez MT, Arredondo M. The mechanism forregulating absorption of Fe bis-glycine chelate and Fe-ascorbate in Caco-2cells are similar. J Nutr 2004; 134: 395-8.

15. Novotny J, Pistl J, Kova~ G. Effects of supplementation of organic-bound trace ele-ments on blood and tissues – micromineral profile and immune parametars ofpiglets. Acta Vet 2003; 53: 11-9.

16. Oliveira JE, Freitas ML, Ferreira JF, Goncalves AL, Marchini JS. Iron from complex saltsand bioavailability to rats. Int J Vitam Nutr Res 1995, 65: 272-5.

17. Petrak J, Vyoral D. Hephaestin - a ferroxidase of cellular iron export. Inter J Biochem CellBiol 2005, 37: 1173-8.

18. Pizarro F, Olivares M, Hertrampf E, Mazariegos DI, Arredondo M, Leterier A, Gidi V. Ironbis-glycine chelate competes for the nonheme-iron absorption pathway, Am JClin Nutr 2002; 76: 577-81.

19. Riedel HD, Remus AJ, Fitscher BA, Stremmel W. Characterization and partial purifica-tion of a ferrireductase from human duodenal microvillus membranes, Bio-chem J 1995; 309 (Pt 3): 745-8.

20. Yeug CK, Glahn R, Miller DD. Inhibition of iron uptake from iron salts and chelates by di-valent metal cations in intestinal epithelial cells. J Agric Food Chem 2005; 53:132-6.

288


THE INFLUENCE OF ORGANIC AND INORGANIC FE SUPPLEMENTATION ONPRODUCTIVITY OF BROILERS

Svetlana Milanovi}, M. Lazarevi}, @. Joki}, Olivera Pe{ut, Danijela Kirovski,I. Jovanovi}

The aim of this study was to investigate the influence of organic and inorganicFe supplementation on productivity of broiler chickens. The trial was conducted on 200 Ar-bor Acres chickens divided into four equal groups. Birds from all groups were fed standardbroiler feed, supplemented with 40 mg/kg of Fe originating from different sources: Group I(FeSO4), Group II (Fe bound to yeast), Group III (ferrous ascorbate) and Group IV (iron che-late). From each group, 10 birds were sacrificed on the 21st, 35th and 42nd day and the fol-lowing parameters were measured: body mass, daily body mass gain, food consumptionand converson rate. At the end of the trial, the highest average body mass was measured inthe group supplemented with ferrous ascorbate (15,51% higher when compared with thegroup supplemented with FeSO4). The conversion rate was lower in birds supplementedwith organic iron forms and had the lowest value in the group supplemented with ferrousascorbate.

Key words: broilers, iron, productivity

VLIÂNIE ORGANIÊSKI I NEORGANIÊSKI SVÂZANNOGO @ELEZA NAPROIZVODSTVENNÀE REZULÃTATÀ BROYLEROV

Svetlana Milanovi~, M. Lazarevi~, @. Yoki~, Olivera Pe{ut,Daniela Kirovski, I. Yovanovi~

V Ìtoy rabote pokazanì ispìtaniÔ vliÔniÔ organi~eski i neorgani~e-ski svÔzannogo èleza v kormlenii broylerov na massu tela, konversiÓ korma idnevnoy prirost. Opìt vìpolnen na sovokupno 200 broylerov, razdelennìh v~etìre odinakovìe gruppì. V smesi dlÔ kormleniÔ broylerov dobavlÔno èlezo vkoli~estve ot 40 mg/kg, kotoroe proishodilo iz razli~nìh isto~nikov: ferrosulÝfat (opitnaÔ gruppa I), èlezo, svÔzannoe dlÔ dro`èy (opìtnaÔ gruppa II),ferro askorbat (opitnaÔ gruppa III) i helatnoe èlezo (opìtnaÔ gruppa IV). UcìplÔt v vozraste ot 21, 35 i 42 dnÔ sleènì sleduÓçie parametrì: massa tela,sredniy dnevnoy prirost, dnevnoe potreblenie korma i konversiÔ korma.

BólÝ{uÓ srednÓÓ massu tela imeli cìplÔta, kotorìe kormom polu~a-li organie~ski svÔzannoe èlezo v otno{enii cìplÔt v ~ÍÒm korme polÝzovanoneorgani~eski svÔzannoe èlezo (ferro sulÝfat). KonversiÔ korma bìla boleehoro{aÔ u cìplÔt, le~ennìh organi~eskimi formami èleza v otno{enii cìplÔt,le~ennìh ferro sulÝfatom. Naibolee horoçuÓ konversiÓ imeli cìplÔta, ko-torìe kormom polu~ali ferro askorbat.

KlÓ~evìe slova: broylerì, èlezo, proizvodstvennìe rezulÝtatì

289


ENGLISH

RUSSKIY

UDK 619:612.664.3:636.2

PRILOG POZNAVANJU APSORPCIJE KOLOSTRALNIHIMUNOGLOBULINA TELADI U INTENZIVNIM USLOVIMA

GAJENJA*

CONTRIBUTION TO KNOWLEDGE OF COLOSTRAL

IMMUNOGLOBULIN ABSORPTION IN INTENSIVELY BRED CALVES

B. Joni}, M. Mirilovi}**

Na stepen apsorbcije kolostralnih imunoglobulina, uti~e ~itav nizfaktora. Jedan od najva`nijih faktora je vreme napajanja novoro|ene te-ladi kolostrumom u prvim ~asovima posle dolaska na svet.

Cilj ovog istraìvanja bio je da se utvrdi uticaj koncentracije imuno-globulina u kolostrumu na proces apsorpcije imunoglobulina u tokuprvog dana ìvota teladi.

Za ovo istraìvanje odabrna je farma krava hol{tajn-frizijske rase.Ispitivanje je obuhvatilo 35 krava. Za ispitivanje ukupne koncentracijeimunoglobulina uziman je kolostrum dva ~asa posle teljenja. Koncen-tracija imunoglobulina odre|ena je metodom elektroforeze na papiru(filtracionoj hartiji) i RID- partigen plo~e (INEP Zemun). Koli~ina imuno-globulina u krvnom serumu teladi odre|ena je metodom zamu}enjazink sulfata (ZST).

Prose~na koncentracija imunoglobulina u kolostrumu dva ~asaposle teljenja bila je 65,95±15,80 g/l. Najve}a postignuta prose~nakoncentracija imunoglobulina u krvnom serumu teladi usledila je posleapsorpcije imunoglobulina u toku prvog dana i iznosila je 27,18±10,2g/l, {to predstavlja 1,91±0,72 g/kg TM teladi. Linearna jedna~ina praveje � = 0,595+0,25xi. Koeficijent korelacije zavisnosti odnosa unetih i re-sorbovanih imunoglonulina iznosi r=0,80. Na osnovu dobijenih rezul-tata moè se zaklju~iti da je koli~ina imunoglobulina u kolostrumu priprvom napajanju od primarnog zna~aja za zdravstveni status teladi i dase sa svakim gramom imunoglobulina unetih kolostrumom pove}avaresorpcija za 0,25 grama.

Klju~ne re~i: tele, imunoglobulini, kolostrum

291


* Rad primljen za {tampu 02. 07. 2007. godine** Dr. sci. med. vet. Branko Joni}, docent, Katedra za bolesti papkara, dr. sci. med. vet. Milorad

Mirilovi}, asistent, Katedra za ekonomiku i statistiku, Fakultet veterinarske medicine, Beo-grad

Na koli~inu apsorbovanih kolostralnih imunoglobulina, koja se merina osnovu nivoa imunoglobulina u krvnom serumu teladi, uti~e ~itav niz faktora.Jedan od najva`nijih faktora je vreme napajanja novoro|ene teladi kolostrumomu prvim ~asovima posle dolaska na svet.

Pasivna imunizacija novoro|ene teladi zavisi od apsorpcije imuno-globulina iz kolostruma (Ben Romdhane S i sar., 1997; Besser TE i Gay CC, 1994).Mnoga istraìvanja pokazuju da su telad kojima je uskra}en kolostrum, iz bilo kograzloga, ili pak koja su apsorbovala nedovoljnu koli~inu kolostralnih imunoglobu-lina, daleko osetljivija na bakterijske infekcije i predisponirana za pojavu septike-mije, enteritisa i enterotoksemije (Brunig-Fann i Kaneene JB, 1992). Niske kon-centracije imunoglobulina u krvnom serumu novoro|ene teladi, uvek su pra}enevisokim stepenom morbiditeta i mortaliteta, ve}om podlo`no{}u prema respira-tornim infekcijama i slabijim prirastom, a kod junica i kasnijim polnim sazrevanjem(DeNise KS i sar., 1989; McGuirk SM, 1998). Mogu}e faktore koji uti~u na koncen-traciju serumskih imunoglobulina prou~avali su i mnogi autori (Perino LJ i sar.,1995; Stott GH i Fellah A, 1983; Zaremba W i sar., 1993). U nekim eksperimentima,koncentracija imunoglobulina u kolostrumu je odre|ena, ali u uskom rasponu(Bush LJ i Staley TE, 1980; Stott GH i Fellah A, 1983). Uticaj koncentracije imuno-globulina nije mogao biti razmatran odvojeno od uticaja na~ina ishrane i ìvotnedobi teladi.

Cilj ovog istraìvanja bio je da se utvrdi uticaj koncentracije imuno-globulina u kolostrumu na proces apsorpcije imunoglobulina kod teladi u tokuprvog dana ìvota. Ovakvo istraìvanje je interesantno jer se u praksi telad vrlo~esto hrani malim zapreminama kolostruma ili sa nezadovoljavaju}om koncentra-cijom imunoglobulina u njemu.

Za ovo istraìvanje odabrali smo jednu farmu na kojoj se nalaze kravehol{tajn-frizijske rase. Ispitivanje je obuhvatilo 35 krava koje su odabrane meto-dom slu~ajnog uzorka i sve su se otelile u periodu od dva meseca. Za ispitivanjeukupne koncentracije imunoglobulina uzimali smo kolostrum dva ~asa posle te-lenja. Koncentracija imunoglobulina odre|ena je metodom elektroforeze na pa-piru (filtracionoj hartiji) i RID-partigen plo~e (INEP Zemun). Koli~ina imunoglobu-lina u krvnom serumu teladi odre|ena je metodom zamu}enja zink-sulfata (ZST)(Joni} B, 1992) dvadeset ~etiri ~asa po ro|enju teladi.

Tokom eksperimenta je ispitivana apsorpcija kolostralnih imunoglo-bulina novoro|ene teladi u farmskim uslovima industrijskog na~ina drànjamle~nih krava, u strogo kontrolisanim uslovima prvog napajanja teladi. Telad supo volji pila prvi kolostrum. Odvojena su od majki odmah posle ro|enja da bi se

292

Vet. glasnik 61 (5-6) 291 - 299 (2007) B. Joni} i M. Mirilovi}: Prilog poznavanju apsorpcijekolostralnih imunoglobulina teladi u intenzivnim uslovima gajenja

Uvod / Introduction


izbeglo nekontrolisano uzimanje kolostruma. Majke su bile u mogu}nosti da ihliù. Telad su dobijala prvu koli~inu kolostruma tokom prva dva sata ìvota.

Uzorci krvi su uzimani od teladi neposredno pre hranjenja da bi seodredile koncentracije prekolostralnih imunoglobulina. Zatim su ponovo uzimani i24 sata nakon hranjenja, kako bi se odredila ukupna apsorbovana koli~ina imuno-globulina.

Posle sakupljanja, krvni serum je odvojen centrifugiranjem u narednih24 sata, a zatim uskladi{ten na -20o C do analize. Uzorci kolostruma su posle iz-dvajanja kolostralnog seruma, tako|e, uskladi{teni do analize (Joni} B, 1988;Joni} B, 1992; Joni} B i Basari}-Dini} Ljiljana, 1998).

U kolostrumu i krvnom serumu imunoglobulini su kvantitativno odre|i-vani procedurom zonske elektroforeze na papiru i ZST-testom. Da bi se osiguralamaksimalna preciznost analize kori{}en je profiltrovani kolostralni serum i nehe-molizirani krvni serum.

Prora~unima koji su izvedeni na osnovu izmerene zapremine popije-nog kolostruma i koncentracije imunoglobulina u njemu utvr|ena je ukupnakoli~ina imunoglobulina uneta sa prvim kolostrumom.

Statisti~ka analiza dobijenih rezultata ovog istraìvanja izvedena jedeskriptivnim statisti~kim metodama. Tendencija kretanja koncentracije imuno-globulina u krvnom serumu teladi odre|ena je pomo}u jedna~ine prave prvogstepena. Korelaciona zavisnost izme|u koncentracije imunoglobulina u kolos-trumu i imunoglobulina u krvnom serumu teladi odre|ena je na osnovu koefi-cijenta korelacije. Dobijeni rezultati prikazani su tabelarno i grafi~ki.

Na osnovu koncentracija imunoglobulina u kolostrumu dva ~asa po-sle teljenja ustanovili smo da je prose~na vrednost bila 65,95±15,88 g/l (tabela 1).U uslovima eksperimenta, kada je vreme uzimanja prvog kolostruma standardi-zovano, najve}a postignuta prose~na koncentracija imunoglobulina u krvnom se-rumu teladi usledila je posle ukupne apsorpcije imunoglobulina u toku prvogdana i iznosila je 27,18±10,22 g/l.

Na osnovu podataka o koncentraciji gamaglobulina u kolostrumu(kolostralni imunoglobulini), popijenoj koli~ini kolostruma, koncentraciji imuno-globulina u krvnom serumu, telesnoj masi teladi na ro|enju i koli~ini njihoveplazme, izvr{ena je procena koli~ine kolostruma i imunoglobulina unetih i resor-bovanih od strane novoro|ene teladi, {to je izraèno kao procenat (%) ili g/kg TMteladi. Prose~na telesna masa ispitivane teladi bila je 38,08±3,94 kg, a koeficijentvarijacije telesne mase iznosio je 10,35%. Ukupna vrednost absorbovanih imuno-globulina iznosila je prose~no 72,55+25,5 g, {to predstavlja X=1,91±0,72 g/kgTM teladi. U odnosu na telesnu masu (TM) teleta ta prose~na vrednost je5,13±2,24 g/kg. Navedena koli~ina imunoglobulina nalazila se u koli~ini kolos-truma koja odgovara proseku telesne mase teladi 7,5±2,71 procenta (tabela 2).

293


Rezultati / Results

Tabela 1. Deskriptivni statisti~ki parametri inunoglobulina u kolostrumu i krvnom serumu /Table 1. Descriptive statistical parameters for colostrum and blood serum immunoglobulins

Stat. parametri /Statisticalparameters

Koncentracujeimunoglobulina ukolostrumu (g/l) /Immunoglobulinconcentration incolostrum (g/l)

Koli~ina popijenogkolostruma (l) /Amount of drunk

colostrum (l)

Ukupna vrednostunetih imuno-globulina (g) /

Total value of con-sumed immuno-globulins (g)

Koncentracija imu-noglobulina u

krvnom serumu(g/l) /

Immunoglobulinconcentration inblood serum (g/l)

X 65,95 2,86 94,5 27,18

SD 15,88 0,79 74,00 10,22

Sx 2,97 0,13 12,00 1,72

CV 24,36 27,76 36,41 37,41

IV 23,6-98,14 1,5-5,0 42,28-423,00 4,00-50,00

Tabela 2. Procena koli~ine kolostruma i imunoglobulina unetih i resorbovanih od stranenovoro|ene teladi

Table 2. Average quantities of colostrum and immunoglobulins consumed and resorbed by newborn calves

Stat. parametri /Statisticalparameters

TM(kg)

DK%

DIgg/kg TM

KPl

UAIg(g)

Kig(g/kg TM)

X 38,08 7,50 5,13 2,66 72,55 1,91

SD 3,94 2,71 2,24 O,27 26,56 0,72

Sx 0,66 0,45 0,37 0,04 4,48 0,58

CV 10,35 36,16 43,69 10,41 36,60 37,79

IV 3l-48 3,54-16 1,25-13,64 2,17-3,15 10,08-112 0,3-3,5

TM (kg) – telesna masa teleta pri ro|enju (kg) / body mass of calf at birth (kg)DK – doziranje kolostruma (koli~ina kolostruma koju je tele popilo izraèna kao % od telesne mase) /

dosage of colostrum (amount of colostrum drunk by the calf expressed as percent of body mass)Dig – doziranje imunoglobulina (koli~ina imunoglobulina koju je tele unelo izraèno na kg TM) /

dosage of immunoglobulin (amount of immunoglobulin consumed by calf expressed in kg body mass)KP – koli~ina plazme u l / amount of plasma in lUAIg – ukupno apsorbovanih imunoglobulina (g) nakon 24 sata od rodjenja teleta /

total absorbed immunoglobulins (g) 24 hours after birth of calfKig – Koncentracija imunoglobulina (koli~ina imunoglobulina koja je apsorbovana na kg/TM /

concentration of immunoglobulins (amount of immunoglobulins absorbed per kg body mass)

Ispitivani kolostralni uzorci (35 krava) imali su razli~ite koncentracijeimunoglobulina (od 26,3-98,14 g/l), a telad su popila razli~ite zapremine kolos-truma koje su se kretale u intervalu od 1,50 do 5,00 l {to je rezultovalo razli~itimkoli~inama unetih imunoglobulina izraèno kao g/kg TM (1,25-13,64 g/kg TM) (ta-bela 2). Apsorpcija imunoglobulina je odre|ena utvr|ivanjem koncentracije imu-

294


noglobulina u krvnom serumu, 35. teladi i prikazana nizom sa varijacionom {iri-nom 4,0-50,0 g/l (tabela 1). Uzimaju}i u obzir da je literaturno obra~unata koli~inaplazme novoro|enog teleta 7,00% njegove telesne te`ine, telad su apsorbovalakoli~inu imunoglobulina od 0,3-3,5 g/kg TM (tabela 2).

Na osnovu pojedina~nih podataka o koli~ini imunoglobulina koju jetele unelo (g/kg TM, "doziranje imunoglobulina" DIg) i koli~ini imunoglobulina kojuje tele apsorbovalo g/kg TM - koncentracije imunoglobulina - KIg ura|ena je re-gresiona analiza (slika 1).

Na osnovu jedna~ine prave, utvr|eno je da se koli~ina apsorbovanihimunoglobulina pove}ava sa koli~inom unetih imunoglobulina, a linearna jed-na~ina prave je �=0,595+0,25xi. Koeficijent korelacije zavisnosti odnosa unetih iapsorbovanih imunoglonulina iznosi r=0,80 {to predstavlja jaku i pozitivnu ko-relacionu zavisnost koli~ine unetih imunoglobulina i porasta koncentracije imuno-globulina u krvnom serumu teladi. Nasuprot koli~ini unetih imunoglobulina, nji-hova koncentracija u kolostrumu, kao nezavisni faktor, imala je zanemarljiv uticajna koncentraciju imunoglobulina u krvnom serumu teladi (r=0,47).

295


Slika 1. Odnos izme|u koli~ine unetih imunoglobulina sa kolostrumom i koli~ine resorbova-nih imunoglobulina od strane novoro|ene teladi /

Figure 1. Ratio between amount of immunoglobulins consumed in colostrum and amount of resorbed immuno-globulin by newborn calves

Korelativni odnosi izme|u koli~ine datih imunoglobulina sa kolostru-mom i nivoa imunoglobulina u krvnom serumu teladi 24 sata posle ro|enja(izraèni kao koncentracija imunoglobulina u krvnom serumu posle zavr{enog re-sorptivnog perioda) su prikazani (Joni} B i Basari}-Dini} Ljiljana, 1998). Iz rezul-tata se moglo videti postojanje visoke korelacije izme|u ukupno unete koli~ineimunoglobulina sa kolostrumom i postignutog nivoa u krvnom serumu teladi 24sata posle rodjenja (r=0,88). Tako|e je utvr|ena srednja pozitivna korelacija(r=0,71) izme|u koli~ine popijenog kolostruma i koncentracije serumskih imuno-globulina.

Rezultati ispitivanja pokazuju da nivo imunoglobulina u krvnom se-rumu teladi direktno zavisi od slede}a dva faktora: (1) koli~ine uzetog kolostruma(r=0,710 ) i (2) koli~ine imunoglobulina toga kolostruma (r=0,88), odnosno0,797(0,80) izraèno kao g/kg TM. Oba ova faktora pokazuju linearnu zavisnost:mala koli~ina popijenog kolostruma-niska koncentracija, pove}ano uno{enjekolostralnih imunoglobulina-pove}ana koncentracija imunoglobulina u krvnomserumu teladi.

Razlike izme|u ukupne koli~ine imunoglobulina popijenih sa prvimkolostrumom i koli~ine unetih imunoglobulina bitno uti~u na koncentraciju imuno-globulina u krvnom serumu posle uzimanja kolostruma. To ukazuje na velikizna~aj navedenih faktora na zdravlje i prirast mladun~adi neposredno poslero|enja kao i u kasnijoj fazi odgoja. Razmatrani faktori su zana~ajni za tehnologijunapajanja novoro|ene teladi, jer su hipogamaglobulinemije posle uzimanja kolo-struma me|u naj~e{}im uzrocima neotpornosti teladi prema neonatalnim infekci-jama, bez obzira na njihovu etiologiju (Grit Tiertz, 1996; Stengel KH, 1998).

Masa imunoglobulina u kolostrumu zavisi od njihove zapremine i kon-centracije imunoglobulina u njemu, a u svetlu rezultata (Stott GH i Fellah A, 1983),prema kojima pri niìm koncentracijama imunoglobulina u kolostrumu (ispod20 g/l) dolazi do neadekvatne apsorpcije imunoglobulina bez obzira na zapre-minu kolostruma (2 ili 3 litara). Ovo jasno pokazuje da je koncentracija imuno-globulina u kolostrumu veoma zna~ajan faktor zdravstvene za{tite teladi, {to jeutvr|eno ovim istraìvanjem i izra~unavanjem visoke korelacione zavisnostiizme|u koncentracije imunoglobulina iz kolostruma i koncentracije imunoglobu-lina iz krvnog seruma teladi. Efikasnija apsorpcija iste mase imunoglobulina iz za-premine od jednog litra kolostruma od one iz dva litara kolostruma, podrazumevanapajanje teladi prvim kolostrumom ~ija je zapremina manja, a sadrì ve}u kon-centraciju imunoglobulina.

296



Na osnovu rezultata dobijenih ovim eksperimentom i analiza koje suizvr{ene mo`e se zaklju~iti slede}e:

1. Prose~na koncentracija imunoglobulina u kolostrumu dva ~asa po-sle teljenja iznosila je 65,95±15,88 g/l, telad su prose~no popila 2,86±0,79 lkolostruma i nakon toga imala prose~nu koncentraciju 27,18±10,22 g/l imuno-globulina u krvnom serumu.

2. Svako tele, koje je imalo prose~nu telesnu masu 38,08±3,94 kg,prose~no je apsorbovalo po 72,55+25,50 g, {to predstavlja 1,91±0,72 g/kg TMteladi. Posmatraju}i telesnu masu (TM) teleta to je prose~no 5,13±2,24 g/kg.

3. Utvr|eno je da se koli~ina apsorbovanih imunoglobulina pove}avasa koli~inom unetih imunoglobulina, a linearna jedna~ina prave je � =0,595+0,25xi. Koeficijent korelacije zavisnosti odnosa unetih i apsorbovanih imu-noglonulina iznosi r=0,80. {to predstavlja jaku i pozitivnu korelacionu zavisnost.

4. Nasuprot koli~ini unetih imunoglobulina, njihova koncentravija ukolostrumu, kao nezavisni faktor, imala je zanemarljiv uticaj na koncentraciju imu-noglobulina u krvnom serumu teladi (r=0,47).

5. Na osnovu dobijenih rezultata mo`e se zaklju~iti da je koli~ina imu-noglobulina u kolostrumu pri prvom davanju (napajanju) od primarnog zna~aja zazdravstveni status teladi i da se sa svakim gramom unetih imunoglobulinapove}ava apsorbcija za 0,25 grama.

1. Ajaib Singgh, Sat Pal Ahuja. Calf. J Dairy Sci 1993; 76: 1148-56.2. Ben Romdhane S, Khiari D, Makram J, Romdane MN, Louzir H, M'Bazaa A. Revue Med

Vet 1997; 148(7) 627-32.3. Besser TE, Gay CC. Vet Clin North Am Food Anim Pract 1994; 10: 107-17.4. Brunig-Fann, Kaneene JB. A Review an Epidemiological Perspective. Veterinary Bul-

leten 1992; 62(5): 399-413.5. Bush LJ, Staley TE. J Dairy Sci 1980; 63: 672-80.6. DeNise KS, Robinson JD, Stott CH, Armstrong DV. J Dairy Sci 1989; 72: 552-4.7. Grit Tiertz. Inaugural – dissertation zur Erlangung des Grades eines Doctor medicine ve-

terinariae durch die Tierarztliche Hochschule Hannover, 1996.8. Joni} B. Veterinarski glasnik 1988; 42(6-7): 389-95.9. Joni} B. Veterinarski glasnik 1989; 43(12): 1143-51.

10. Joni} B. Veterinarski glasnik 1989; 43(10): 923-33.11. Joni} B. Veterinarski glasnik 1990; 44(10): 807-12.12. Joni} B. Doktorska disertacija. Veterinarski fakultet. Beograd, 1992.13. Joni} B. Veterinarski glasnik 1997; 51(9-10): 435-40.14. Joni} B, Basari}-Dini} Lj. Zbornik radova. 7 kongres veterinara Jugoslavije. Sava centar

27-29 oktobar 1998. Beograd.

297



Zaklju~ak / Conclusion

15. McGuirk SM. Quality and Quantity. Cattle Practice 1998; 6(1): 63-6. British Cattle Veteri-nary Association BCV.

16. Perino LJ, Wittum ET, Gary S Ros. Am J Vet Res 1995; 56: 1144-8.17. Stott GH, Fellah A. J Dairy Sci 1983; 66: 1319-28.18. Stengel KH. Inaugural dissertation. Giesen. 1998.19. Zaremba W, Guterbock WM, Holmberg CA. J Dairy Sci 1993; 76: 831-6.

CONTRIBUTION TO KNOWLEDGE OF COLOSTRAL IMMUNOGLOBULINABSORPTION IN INTENSIVELY BRED CALVES

B. Jonic, M. Mirilovic

A whole series of factors affect the degree of absorption of colostral immu-nolobulins. One of the most important factors is the time of feeding of newborn calves withcolostrums in the first hours following birth.

The objective of these investigations was to determine the effect of immuno-globulin concentration in colostrum on the process of immunoglobulin absorption duringthe first day of life of calves.

A farm of Holstein-Friesian cows was selected for these investigations. The ex-aminations covered 35 cows. For the examination of total immunoglobulin concentration,colostrum was taken two hours after calving. The immunoglobulin concentration was de-termined using the method of paper electrophoresis and RID-partigen immunodiffusionplates (INEP, Zemun). The amount of immunoglobulin in blood serum of calves was deter-mined using the method of the zinc sulphate turbidity test (ZST).

The average concentration of immunoglobulin in colostrum two hours aftercalving was 65.95±15.80 g/l. The biggest reached average concentration of immuno-globulin in blood serum of calves was determined following the absorption of immuno-globulin during the first day, and it amounted to 27.18±10.2 g/l, which presents 1.91±

0.72 g/kg of the body mass of calves. The straight-line linear equation is � =0.595+0.25xi.The correlation coefficient between taken and resorbed immunoglobulins amounts tor=0.80. It can be concluded on the grounds of the obtained results that the amount of im-munoglobulin in colostrum in the first drinking is of primary importance for the health statusof the calves and that resorption is increased by 0.25 grams with every gram of immuno-globulin taken with colostrum.

Key words: calf, immunoglobulins, colostrum

298


ENGLISH

PRILO@ENIE POZNANIÁ ABSORBCII KOLOSTRALÃNÀHIMMUNOGLOBULINOV TELÂT V INTENSIVNÀH USLOVIÂH VÀRAÇIVANIÂ

B. Yoni~, M. Mirilovi~

Na stepenÝ absorbcii kolostralÝnìh immunoglobulinov, vliÔetcelìy rÔd faktorov. Odin iz naibolee va`nìh faktorov vremÔ napaivaniÔ no-voro`dÒnnìh telÔt kolostrumom v pervìh ~asah posle rodov.

CelÝ Ìtogo issledovaniÔ bìla utverditÝ vliÔnie koncentracii immu-noglobulinov v kolostrume na process absorbcii immunoglobulinov v te~enieperovogo dnÔ `izni telÔt.

DlÔ Ìtogo issledovaniÔ otobrana ferma Hol{ayn-Friziyskoy porodì.Ispìtanie ohvatilo 35 korov. DlÔ ispìtaniÔ sovokupnoy koncentracii immuno-globulinov bran kolostrum dva ~asa posle teleniÔ. KoncentraciÔ immunoglobuli-nov opredelena metodom elektroforeza na bumage (filÝtracionnoy bumage) iRID-plitì (Institut dlÔ primeneniÔ Ôdernoy Ìnergii IPÂÕ Zemun). Koli~estvoimmunoglobulinov v krovÔnom serume telÔt opredeleno metodom zamutneniÔ cinksulÝfata (CS).

SrednÔÔ koncentraciÔ immunoglobulinov v kolostrume dva ~asa posleteleniÔ bìla 65,95�15,80 g/l. NaibolÝ{aÔ dostignutaÔ srednÔÔ koncentraciÔ im-munoglobulinov v krovÔnom serume telÔt posledovala posle absorbcii immuno-globulinov v te~enie pervogo dnÔ i sostavlÔla (v summe) 27,18�10,2 g/l, ~to pred-stavlÔet soboy 1,91�0,72 g/kg MT telÔt. PrÔmolineynoe uravnenie prÔmoy

�=0,595�0,25 hj. KoÌfficient korrelÔcii zavisimosti otno{eniy, vnesënnìh i re-zorbcionnìh immunoglobulinov sostavlÔet (v summe) r=0,80. Na osnove,poli~ennìh rezulÝtatov mo`no sdelatÝ vìvod, ~to koli~estvo immunoglobulinovv kolostrume pri pervom napaivanii pervi~no va`no dlÔ zdravoohranitelÝnogostatusa telÔt i ~to s ka`dìm grammom immunoglobulinov, vnesënnìh kolostrumomuveli~ivaetsÔ rezorbciÔ za 0,25 grammov.

KlÓ~evìe slova: telënok, immunoglobulinì, kolostrum

299


RUSSKIY

UDK 619:578.821:615.371

FIELD EVALUATION OF AN ORF VACCINE IN SHEEP ANDGOAT FLOCKS WITH HIGH NEONATAL MORTALITY*

PROCENA ORF VAKCINE NA TERENU KOD STADA OVACA I KOZA

SA VISOKOM NEONATALNOM SMRTNO[]U

N. D. Giadinis, G. Filliusis, S. Q. Lafi, N. Panousis, K. Pourliotis,J. Bojkovski, H. Karatzias**

A high percent of annual neonatal mortality attributed to orf infec-tion was observed between 2001 and 2004 in 2 sheep and 2 mixed(sheep and goat) flocks of Northern Greece. In order to protect the neo-natal lambs and kids from orf infection a commercially available live orfvaccine was used. Pregnant sheep and goats were vaccinated subcu-taneously a month before parturition, while 10 sheep and 10 goats ineach flock remained unvaccinated and were used as negative con-trols. The vaccine was significantly effective (P<0.05) in reducing theorf lesions and the mortality rate in lambs and kids of the 4 flocks. Dur-ing the next year 3 of the 4 flocks were revaccinated. A significantly lowpercentage of orf lesions and neonatal mortality continued to occur inrevaccinated flocks, while a significant percentage (P<0.05) of orf le-sions and neonatal mortality reappeared in the nonrevaccinated flock.The antibody titres in vaccinated sheep and goats were increased sig-nificantly on days 60 and 105 post-vaccination, while the titres in thecontrols remained low (P<0.05).

Key words: lambs, kids, mortality, protection, orf, live vaccine

Contagious ecthyma (synonyms: contagious pustular dermatitis, orf,contagious pustular stomatitis, malignant aphtha, sore mouth, scabby mouth) is

301


Introduction / Uvod

* Rad primljen za {tampu 21. 12. 2007. godine** Nektarios D. Giadinis, Clinic of Farm Animals; George Filliusis, Laboratory of Microbilogy

and Infections Disease, School of Veterinry Medicine, Aristotle University, Thessaloniki,Greece; Shawkat Q. Lafi, Department of Pathology and Animal Health, Faculty of Veterinarymedicine, Jordan University of Science and Technology, Irbid, Jordan; Nikolaos Panousis,Konstantinos Pourliotis, Clinic of Farm Animals, School of Veterinary medicine, Aristotle Uni-versity, Thessaloniki, Greece; Jovan Bojkovski,Department of ruminants and swine disease,Faculty of Veterinary Medicine, University of Belgrade, Serbia; Harilaos Karatzias, Clinic ofFarm Animals, School of Veterinary medicine, Aristotle University, Thessaloniki, Greece

an infectious viral disease affecting mainly sheep and goats, but also reindeer andmusk oxen. Experimental infection has been achieved in cattle, rabbits, horsesand monkeys (Michelsen PGE, 2002). The orf virus is a zoonotic pathogen, as hu-mans are also susceptible to orf, which is an occupational hazard of those thathandle sheep and goats (Robinson AJ, Balassu TC, 1981). It has worldwide preva-lence and causes noticeable economic effect through loss of condition, mastitis,abandonment and related deaths (Scott DW et al., 1984; Scott DW, 1988), al-though in some cases the disease can have no economic impact (McElroy MCand Bassett HF, 2007).

The orf causative agent is a DNA epitheliotropic Parapoxvirus (familyPoxviridae) virus. Genetic heterogeneity of the orf virus isolates circulate in differ-ent geographic regions as concluded from several molecular studies (Mazur C etal., 2000; Kottaridi C et al., 2006). The orf virus infects damaged or scarified skinand replicates in regenerating epidermal keratinocytes (McKeever DJ et al., 1988;Haig DM and McInnes CJ, 2002; Haig DM et al., 2002). The clinical progression ofthe infection is erythema, papule, vesicle, pustule and scab. The virus is shed withthe scab to seed the environmental pool, where it survives for a long time (ReidHW, 2002). Transmission occurs through direct and indirect (fomite) contact(Scott DW et al., 1984).

In sheep and goats, the disease usually occurs in young animals 3-6months old, although neonatal lambs and kids aged 10-12 days old can be se-verely affected as well. In naive flocks the disease can affect also adult animals(Radostits OM et al., 2000; Navarre CB et al., 2002). Clinical signs includepapules, vesicles, pustules and scabs. The lesions usually heal in 2-4 weeks(Scott DW et al., 1984; Smith MC and Sherman DM, 1994; Reid HW, 2002). Inlambs they are distributed around the mouth and nostrils, along the gums and inthe oral cavity, on the thigh, axilla, poll, genitalia, lower limbs, coronet and ewe ud-der (Reid HW, 2002). In kids the lesions are distributed on the lips, muzzle, eyelids,oral cavity, udder, teats and feet (Scott DW., 1988). Affected animals usually ex-hibit a decrease in feed consumption and some become depressed, anorecticand febrile (Scott DW et al., 1984; Scott DW, 1988). Complications of contagiousecthyma include secondary bacterial infections (respiratory, gastrointestinal, in-tegumentary), myiasis, mastitis and lameness (Scott DW et al., 1984; Scott DW.,1988; Anderson DE et al., 2002). The morbidity can reach up to 100 % and thecase fatality rate usually ranges between 5-15 %, although case fatality rates, up to75 % (Radostits OM et al., 2000) and mortality up to 78 % (Darbyshire JH, 1961)have been reported.

The host immune response controlling orf virus replication in the skinof infected animals is based on CD4 (+) T-cells and orf-virus-specific antibodies(McKeever DJ and Reid HD, 1987; McKeever DJ et al., 1987; Lloyd JB et al., 2000).Since the orf virus can produce a series of immune-modulator and virulence pro-teins, the host immune response is not effective to eliminate the virus rapidly (HaigDM, 2006). In primary infections, the virus is able to replicate for a period of time

302

Vet. glasnik 61 (5-6) 301 - 312 (2007) N. D. Giadinis et al.: Field evaluation of an orfvaccine in sheep and goat flocks with high neonatal mortality

before the host can mount an effective immune response. On the contrary, in re-infections, the immune memory response ensures a rapid accumulation of hostimmune effector molecules and the virus is contained and eliminated more rapidlythan in primarily infections (Haig DM and McInnes CJ, 2002). Nevertheless, rein-fections are frequent.

Mild infections are usually self-limiting (Clarckson MJ, Faull WB,1990;Michelsen PGE, 2002). In more severe infections various treatments have beenapplied, but results generally were not satisfactory (Reeid HW, 2002). Therefore, agreat interest exists for disease prevention. Only live vaccines are recommended.The traditional vaccine virus is prepared from the infected scabs of orf virus le-sions in sheep and is used to vaccinate animals by scratching with an applicator.Up to date, several studies were conducted to evaluate the efficacy of live vac-cines against orf in sheep. However, there is a lack of accord between the re-searchers about their efficacy (Valder WA et al., 1979; Mayr A et al., 1981; BuddleBM and Pulford HD, 1984; Buddle, BM et al., 1984; Pye D, 1990; Nettleton PF et al.,1996). From these studies, only some (Mayr A et al., 1981) have conducted a fieldtrial, while all the other trials have been conducted in controlled conditions. Themajority of these efficacy trials have been accomplished in sheep, while data forgoat vaccination is very limited in literature.

Considering all the above information, the aim of this study was to as-sess the protection ability of a commercially available live vaccine, under fieldconditions in 4 small ruminant flocks in Greece, that had high lamb and kid mortal-ity attributed to severe orf infections.

Animals / @ivotinje

The main experimental study was conducted in 4 flocks of northernGreece (Macedonia and Thrace) in the year 2005. The next year, 2006, the same 4flocks were monitored for their health status and the vaccine clinical efficacy.

Flock 1. consisted of Lacaune sheep and was reared in Kozani area ofWest Macedonia. Flock 2. consisted of Lacaune and Friesian sheep and wasreared in Xanthi area (Thrace). Flock 3. was mixed and consisted of Chios sheep(purebred and crosses with other local dairy breeds) and goats of local dairybreeds; the flock was reared in the Kavala area (East Macedonia). Flock 4. wasalso mixed and consisted of purebred Chios sheep and goats of local dairybreeds; this flock was reared in the Thessaloniki area (Central Macedonia).

During the past years (2001-2004) high neonatal mortality, attributedto contagious ecthyma has been recorded in all flocks, as was confirmed by clini-cal examination, histopathology and PCR.

The animals of the 4 flocks were reared under a closed intensive feed-ing system. The adults were fed alfalfa hay, straw and a commercial concentratedfeed according to their dietary requirements (NRC, 1981; 1985). The neonatal

303


Materials and methods / Materijal i metode rada

lambs and kids were suckling their mothers and had free access to alfalfa hay andcommercial concentrated feed. All the animals were free of ectoparasites, regu-larly dewormed and vaccinated against clostridial infections.

Vaccine / Vakcina

The vaccine Ecthybel®, a product of Merial-France was used for thisstudy. It contains live ecthyma virus cultured in cells at least 2.5 x 104 PFU.

Experimental design / Plan eksperimenta

In order to achieve homogenous crops of lambs and kids all ewes anddoes were estrus synchronized in June 2004. Each adult animal was also ear-tagged and at 2.5 months of pregnancy was examined by ultrasonography fortheir pregnancy status. In each flock, a month before the expected date of parturi-tion (Day 0), all pregnant sheep and goats of each flock were separated from thenon-pregnant animals.

From each participated flock, 10 sheep and 10 goats were randomlyselected (a total of 40 sheep and 20 goats) as unvaccinated controls. From theseanimals blood samples were taken by jugular vein puncture and then they re-ceived a 1 ml subcutaneous injection of 0.9 % saline solution (Group 1 – control).The remaining pregnant sheep (1060 totally) and goats (130 totally) in each flockwere vaccinated subcutaneously against orf virus (Group 2) with 1 ml of a com-mercial live vaccine (Ecthybel®) according to the vaccine instructions. Before vac-cination blood samples were taken from 10 sheep and 10 goats randomly se-lected in each flock (40 sheep and 20 goats totally). After grouping, the animals ofthe 2 groups remained separate and were monitored daily for their health status.After parturition, their neonatal lambs and kids were also monitored daily. Lambsor kids with orf lesions were treated and the dead ones were immediately necrop-sied to identify the cause of death. Blood samples were also taken on days 60 and105 post-vaccination from the adult animals.

The next lambing season (2006) the flocks 2, 3 and 4 were revacci-nated as previously, while the owner of flock 1 refused to vaccinate his animals.The neonatal lambs and kids of the 2 groups were attended for their health statusfor 2 months.

Antibody determination / Odre|ivanje koncentracije antitela

The blood samples were centrifuged at 3000 rpm for 20 min and theserum was kept at 4 oC. A commercial ELISA kit (Teqlab Rothe- Swizerland) basedon a specific antigen was used and the serum was tested in four subsequent ten-fold dilutions. The samples were examined in duplicate for flock 2. One sample se-ries was examined in the Laboratory of Microbiology and Infectious Diseases ofthe Veterinary School of Thessaloniki-Greece and the other in the VeterinarySchool of Hannover-Germany. For the other 3 flocks the samples were examinedonly in Thessaloniki.

304


Statistical analysis / Statisti~ke analize

Data were stored in a database and analyzed using SPSS 10.0 soft-ware (SPSS, 2000). The statistically significant association was determined by theChi-squared test and the level of significance was P<0.05. In cases where the Chi-squared test was not applicable (expected frequency less than 1 and over 20% ofexpected frequencies less than 5), Fisher’s exact test was applied.

The vaccine efficacy assessment was based on the number of new-born lambs and kids of the 2 groups (vaccinated and controls) with orf lesions, onthe neonatal mortality rate and on blood serum antibody levels of vaccinated andunvaccinated ewes and does.

The vaccine was significantly effective (P<0.05) in reducing the orf le-sions and the mortality in lambs and kids of the 4 flocks in total.

Flock 1. Fifteen out of 15 lambs (100 %) from unvaccinated mothers(Group 1) had orf lesions at the age of 10-20 days and they all died despite treat-ment. In dead lambs severe stomatitis and bronchopneumonia was observed atnecropsy. On the contrary, all the lambs (210 out of 210-100 %) of group 2 re-mained healthy and no losses due to orf were recorded. Flock 2. Ten out of 20lambs (50 %) from unvaccinated mothers (Group 1) had orf lesions when theywere 10-12 days old and they died despite treatment. At necropsy the same le-sions as in lambs of flock 1 were observed. Five out of the 10 (25 %) other lambs ofGroup 1 showed orf lesions and after treatment they survived, while the other 5lambs (25 %) had no orf lesions and grow normally. Regarding Group 2 animals,only 6 out of 230 lambs (2.6 %) had mild orf lesions at the commissures of the lipsand no deaths were recorded. Flock 3. All the lambs (18 out of 18-100 %) and kids(15 out of 15-100 %) from unvaccinated mothers (Group 1) had orf lesions at theage of 10-15 days and they died despite treatment. At necropsy severe stomatitisand bronchopneumonia were also observed. Mild orf lesions at the lips were ob-served in only 3 out of 700 (0.43 %) lambs of Group 2 and they were treated suc-cessfully, while neither orf lesions nor deaths were found in kids (65 out of 65-100 %) from vaccinated does. Flock 4. All the lambs (19 out of 19-100 %) and kids(19 out of 19-100 %) from unvaccinated mothers (Group 1) had orf lesions whenthey were 15 days old and all were treated. After treatment only 1 out of 19 lambssurvived (5.26 %), while all the kids died despite treatment. At necropsy they werefound to have severe stomatitis and bronchopneumonia. All the lambs (290 out of290-100 %) and kids (160 out of 160-100 %) of Group 2 were fully protected. No orflesions and mortality attributed to the orf virus were recorded.

The 2nd year (2006), the flocks 2, 3 and 4 that were revaccinated 1month before parturition had minimal losses due to orf infection. The 1st flock thatwas not revaccinated had orf lesions in 80 % of the neonatal lambs and mortality in51.74 % of neonatal lambs (150 out of 290). The deaths were attributed to severe

305


Results / Rezultati

stomatitis and bronchopneumonia. The morbidity and mortality rate in unvacci-nated flock 1 were significantly higher compared with the previous year (P<0.05).

No difference in antibody titres was recorded in the serological exami-nation between the 2 laboratories. On Day 0 there were no significant differencesin mean antibody titres (P>0.05) of the animals in the 2 groups. Besides, therewere no significant differences in mean antibody titres of unvaccinated sheep andgoats (Group 1) on days 0, 60 and 105 (P>0.05). A statistically significant in-crease (P<0.05) in mean antibody titres of sheep and goats among the 3 sam-plings (105 day>60 day>0 day) of the vaccinated Group 2 was recorded. The an-tibody titres in animals of Group 2 were significantly higher (P<0.05) than inGroup 1 on days 60 and 105.

The number of the animals of each flock and the losses of the previousyear (2004), before the experiment, are shown in Table 1. The mortality rates forvaccinated and non-vaccinated flocks are shown in Table 2. Figure 1 shows the re-sults of serological examination from sheep of flock 2.

Table 1. Number of animals and losses in the 4 flocks for the year 2004 /Tabela 1. Broj ìvotinja i gubici kod 4 stada tokom 2004.

Flock No /Stado broj

Adult animals /Odrasle ìvotinje

Neonates /Neonatalne ìvotinje

Dead /Uginule

Alive /@ive

Ewes /Ovce

Does /Koze

Lambs /Jagnjad

Kids /Jarad

Lambs /Jagnjad

Kids /Jarad

Lambs /Jagnjad

Kids /Jarad

1 200 - 300 - 297 - 3 -

2 200 - 290 - 275 - 15 -

3 500 50 750 95 220 30 530 65

4 200 100 290 200 150 50 140 150

Table 2. Lamb and kid mortality rate for vaccinated and non-vaccinated (control) sheepand goat flocks /

Tabela 2. Stopa smrtnosti jagnjadi i jaradi kod vakcinisanih i nevakcinisanih (kontrolnih) stada ovaca i koza

Flock No /Stado broj

Vaccinated sheep /Vakcinisane ovce

Control sheep /Kontrolne ovce

Vaccinated goats /Vakcinisane koze

Control goats /Kontrolne koze

1 0 % 100 % – –

2 0 % 50 % – –

3 0 % 100 % 0 % 100 %

4 0 % 94.74 % 0 % 100 %

306


Although a number of proprietary treatments as well as homeopathicpreparations are available, the treatment of orf infections is usually not effective(Reid HW, 2002). Moreover, the possible beneficial effects of treatment must beweighed against the danger of zoonotic infection (Valder WA et al., 1979; SmithMC and Sherman DM, 1994). Therefore, prevention measures of applying effec-tive vaccination programs was essential, especially in flocks which experienced ahigh neonatal mortality rate in the previous years despite the application of differ-ent treatment protocols.

The use of orf vaccines in the field had a long story with controversialaspects about their efficacy and safety. Although they can limit the severity of thedisease, they are not completely effective and vaccine strains may be the sourceof outbreaks (Girlay JA et al., 1998). Nevertheless, their use is considered neces-sary especially in cases with a high neonatal mortality rate, as has been shown inthe 4 flocks referred to in this study. Since there are no commercial vaccinesagainst orf virus licenced in the Greek market, a special licence was obtained fromthe Ministry of Agriculture for the use of Ecthybel® that is available in France. In li-terature, no available scientific information was found regarding the efficacy of thiscommercial vaccine in the field, something that probably makes this trial more in-teresting.

According to the vaccine instructions, pregnant animals should bevaccinated one month before parturition. Otherwise, neonatal lambs or kidsshould be vaccinated after the onset of the symptoms of the disease. In the pres-

307


Discussion / Diskusija

Figure 1. Antibody titres in sheep of the 2 groups on days 0, 60 and 105 /Slika 1. Titri antitela kod ovaca grupe 2 na dane 0, 60 i 105

Group 2 / Grupa 2

Ant

ibod

ytit

re/Titar

antitela

Days / Dani

Control / Kontrola

ent study, it was decided to vaccinate only adult animals, because results of a pre-vious preliminary study conducted in Greece (Giadinis N, 2006) indicated thatvaccination of neonatal lambs and kids with Ecthybel® was not effective.

Several trials for the evaluation of different orf vaccines had contra-dictory results. Different routes of vaccine administration and only sheep of differ-ent age and productive stage were used. Information regarding orf vaccination ingoats is limited. In fact, only one trial so far has been reported in Norway. Unfortu-nately, the results of this trial were not reliable, as there was a contamination of thevaccine with the Border disease virus (Loken T et al., 1991). The results from ourstudy could be the first field trial with orf vaccine in goats.

In the present study, pregnant sheep and goats were vaccinated 1month before parturition. The vaccine was administered with subcutaneous injec-tion, which is an easy way of administration and is the common route of admini-stration for the majority of small ruminant vaccines (Mobini S et al., 2002). Thesubcutaneous route to vaccinate sheep against orf has been used only by someauthors (Mayr et al., 1981), while skin scarification of the inner thigh or the axilla isthe most preferable route of orf vaccine administration (Buddle BM and PulfordHD, 1984; Buddle BM, 1984; Scott DW, 1988; Clarckson MJ and Faull WB, 1990;Pye D, 1990; Nettleton PF et al., 1996). Regarding the age and productive stage ofvaccinated animals, many researchers in order to achieve better efficacy pre-ferred to vaccinate lambs and not adult animals (Buddle BM and Pulford HD,1984; Buddle BM, 1984; Nettleton PF et al., 1996). Vaccination with the Scabivax®

(Coopers Pitman-Moore) was more effective when administered in lambs or in theearly or mid-gestation period of ewes (Clarckson MJ and Faull WB, 1990). In ourstudy, the vaccine administration 1 month before parturition to ewes and doeswas effective without side effects. Our results are in accordance with the findingsof Mayr A et al. (1981), who vaccinated 4 sheep flocks with high lamb morbidityand mortality due to orf infection. They found, that sheep vaccination in late preg-nancy reduced significantly morbidity and minimized almost totally the neonatalmortality. Lamb vaccination in the later study was also effective, but not as effec-tive as in the vaccination of pregnant sheep.

The efficacy of vaccination in other trials differed. In Germany, Mayr Aet al. (1981) had similar problems in sheep flocks with high morbidity and mortalityand the live vaccine they used was also effective. Buddle et al. (1984) and Buddleand Pulford (1984) had also good efficacy by vaccinating lambs, but had no effi-cacy by vaccinating pregnant ewes. Nettleton et al. (1996) used a commercialvaccine that was very effective in lambs, as in vaccinated lambs the lesions weremilder than in unvaccinated ones. In literature, there were no studies reportedabout the efficacy of the orf vaccine in goats. As it has been shown in our study,the vaccination of pregnant does 1 month before parturition gives good protectionto neonatal kids, as they had a low morbidity and mortality rate compared withnon-vaccinated controls.

308


Michelsen (2002) considered that vaccination failures can be attrib-uted to the different strain virulence, but Reid HW (2002) assessed that there wasno evidence to suggest that field isolates of different virulence existed. Pye (1990)had different results in Australia vaccinating sheep with 2 different vaccine strains(effective, non-effective).

In literature, vaccination failures for the orf virus are not attributed tothe antigenic difference between the vaccine and field strains (Buddle BM, PulfordHD, 1990; Nettleton PF et al., 1996; Michelsen PGE, 2002). According to NettletonPF et al. (1996) a live orf vaccine with an Australian strain had very good efficacyagainst the British strains. Our results are also confirmatory, since the French vac-cine strain of Ecthybel was very effective in protecting the animals of 4 flocks in dif-ferent areas of northern Greece.

The vaccine was clinically effective in reducing the morbidity and mor-tality rates in lambs and kids, while the orf lesions were milder in lambs and kids ofvaccinated mothers. The clinical efficacy of the vaccine was further confirmed bythe 2nd year of the study, because the owner of flock 1 refused to vaccinate hisflock, while the owners of the other flocks vaccinated them. There was an in-creased morbidity and mortality rate in flock 1 compared with the previous year(when he had vaccinated the animals) and the other 3 flocks, that continued tohave reduced morbidity and mortality due to vaccination. Since the immunity isnot long lasting (McKeever DJ and Reid HD, 1987) and reinfections are frequent,revaccination appears necessary.

In the present study, antibody levels determination by the ELISA test insheep and goats showed an increase after vaccination. The same results havealso been found in other studies with ELISA (Buddle BM, Pulford HD, 1990; Nettle-ton PF et al., 1996). Yirell et al. (1989) vaccinated SPF Suffolk crossbred lambsand found an increase in antibody titres post-vaccination using ELISA, althoughsome animals did not respond. The humoral response is affected by several fac-tors; one of them is the animal breed (McKeever DJ et al., 1987). In other studies,an increase on post-vaccination titres was also found with other methods as the vi-rus neutralization test (VN) and microtitre plate system (Mayr A et al., 1981; Bud-dle BM et al., 1984; Pye D, 1990). As it has been shown by Housawi FMT et al.(1992), ELISA is superior to AGID and CFT for orf antibody detection. However, inorf infections antibody determination is not indicative of the degree of protectionfrom the disease (Buddle BM and Pulford HD, 1984; McKeever DJ et al., 1987), be-cause the cellular immune response and related immunomodulatory factors playa primary part in the protection from orf infection (McKeever DJ et al., 1987; HaigDM et al., 2002). So, post-vaccination antibody titres for the orf virus could be agood indicator for previous exposure to the virus, as was the vaccination with alive vaccine, but not for protection from the disease (Nettleton PF et al., 1996).

From this study, it could be concluded, that vaccination of pregnantsheep and goats during the last month of gestation with a live orf vaccine (Ecthy-

309


bel®-Merial) appears to give good protection to neonatal lambs and kids againstorf virus infection. However, annual re-vaccination seems to be necessary.

1. Anderson DE, Rings DM, Pugh DG. Sheep and Goat Medicine. DG Pugh editor: WBSaunders co, 2002: 203-4.

2. Buddle BM, Dellers RW, Schurig GG. Am J Vet Res 1984; 45: 263-6.3. Buddle BM, Pulford HD. Vet Microbiol 1984; 9: 515-22.4. Clarckson MJ, Faull WB. A handbook for the sheep clinician. 4thedition: Liverpool Uni-

versity Press, 1990: 101-2.5. Darbyshire JH. Br Vet J 1961; 117: 97-105.6. Giadinis N. Ktin En 2006; 75: 16-7.7. Haig DM. Curr Opin Infect Dis 2006; 19: 127-31.8. Girlay JA, Nettleton PF, Pow I, Lewis CJ, Stephens SA, Madeley JD, Reid HD. Vet Rec.

1998; 143: 237-40.9. Haig DM, McInnes CJ. Virus Res 2002; 88: 3-16.

10. Haig DM, Thomson J, McInnes C, McCaughan C, Imlach W, Mercer A, Fleming S. VetImmun Immmunop 2002; 87: 395-9.

11. Housawi FMT, Abu Elzein ME, Al Afaleq AI, Amin MM. J Comp Pathol 1992; 106: 153-8.12. Kottaridi C, Nomikou K, Teodori L, Savini G, Lelli R, Markoulatos P, Mangana O. Vet Mi-

crobiol 2006; 116: 310-6.13. Lloyd JB, Gill HS, Haig DM. Vet Immun Immunop 2000; 74: 249-62.14. Loken T, Kroqsrud J, Bjerkas I. J Comp Pathol 1991; 104: 195-209.15. Mayr A, Herlyn M, Mahnel H, Danco A, Zach A, Bostedt H. Zbl Vet Med 1981; B 28: 535-

52.16. Mazur C, Ferreira II, Rangel Filho FB, Galler. Vet Microbiol 2000; 73: 253-9.17. McElroy MC, Bassett HF. Vet J 2007; 174: 663-4.18. McKeever DJ, McEwan Jenkinson D, Hutchison G, Reid HW. J Comp Pathol 1988; 99:

317-28.19. McKeever DJ, Reid HD. Vet Microbiol 1987; 14: 3-13.20. McKeever DJ, Reid HW, Inglis NF, Herring AJ. Vet Microbiol 1987; 15: 229-41.21. Michelsen PGE. Large Animal Internal Medicine. BP Smith editor, 3rd edition. Mosby co,

2002; 704-6.22. Mobini S, Wolf C, Pugh DG. Sheep and Goat Medicine. DG Pugh editor. WB Saunders

co 2002; 421-34.23. Navarre CB, Lowder MQ, Pugh DG. Sheep and Goat Medicine. DG Pugh editor. WB

Saunders co 2002; 66-7.24. Nettleton PF, Brebner J, Pow I, Gilray JA, Bell GD, Reid HW. Vet Rec 1996; 138: 184-6.25. NRC. Nutrient Requirements of Goats. National Academy Press, 1981.26. NRC. Nutrient Requirements of Sheep. 6th edition. National Academy Press, 1985.27. Pye D. Aust Vet J 1990; 67: 182-6.28. Radostits OM, Gay CC, Blood DC, Hinchcliff KW. Veterinary Medicine. 9th edition. WB

Saunders co 2000; 1242-4.

310



29. Reid HW. Diseases of sheep. WB Martin & I.D. Aitken editors. 3rd edition. Blackwell Sci-ence co 2002; 261-6.

30. Robinson AJ, Balassu TC. Vet Bull 1981; 51: 771-82.31. Robinson AJ, Mercer AA. Arch Virol 1988; 101: 255-9.32. Scott DW. Large Animal Dermatology. WB Saunders co 1988; 102-3.33. Scott DW, Smith MC, Manning OT. Cont Educ Pract Vet 1984; 6: 473-84.34. Smith MC, Sherman DM. Goat Medicine. Lea & Febiger co 1994; 22-3.35. SPSS. SPSS Software. 10.0 Version. SPSS Inc. 2000.36. Valder WA, Straub OC, Thiel W, Wachendörfer G, Zettl K. Tier Umsch 1979; 34: 828-36.37. Yirrell DL, Reid HW, Norval M, Howie SEM. Vet Imm Immmunop 1989; 22: 321-32.

PROCENA ORF VAKCINE NA TERENU KOD STADA OVACA I KOZA SA VISOKOMNEONATALNOM SMRTNO[]U

N. D. Giadinis, G. Filliusis, S. K. Lafi, N. Panousis, K. Pourliotis, J. Bojkovski,H. Karatzias

Visok stepen godi{nje smrtnosti neonatalnih ìvotinja doprineo je orf infekci-jama uo~enim izmedju 2001 i 2004 kod dva stada ovaca i dva me{ovita stada ovaca i kozau severnoj Gr~koj. Komercijalno dostupna ìva orf vakcina je upotrebljena da bi se za{titilaneonatalna jagnjad i jarad od orf infekcije. Bre|e ovce i koze su vakcinisane subkutano me-sec dana pre partusa, dok je 10 ovaca i 10 koza u svakom stadu ostalo nevakcinisano i po-sluìle su kao negativne kontrole. Vakcina je bila zna~ajno efikasna (P<0,05) u smanjenjuorf lezija i stope smrtnosti kod jagnjadi i jaradi sva ~etiri stada. Tokom slede}e godine, 3 od4 stada su revakcinisana. Nastavljena je pojava zna~ajno niskog procenta orf lezija ismrtnosti neonatalnih ìvotinja u revakcinisanim stadima, dok se ponovo pojavio zna~ajanprocenat (P<0,05) orf lezija i smrtnosti neonatalnih ìvotinja kod stada koja nisu revakcioni-sana. Titri antitela kod vakcinisanih ovaca i koza su bili znacajno poviseni 60 i 105 dana po-sle vakcinacije, dok su titri kod kontrola ostali niski (P<0,05).

Klju~ne reci: jagnjad, jarad, smrtnost, za{tita, orf, ìva vakcina

OCENKA ORF VAKCINÀ NA MESTE U OTARÀ OVEC I KOZ S VÀSOKOYNOVORO@DËNNOY SMERTNOSTÃÁ

N. D. Giadinis, G. Filliusis, S. K. Lafi, N. Panousis, K. Pourliotis, J. Boykovski,H. Karatzias

VìsokaÔ stepenÝ godovoy smertnosti novoro`dënnìh ìvotnìh sodey-stvoval orf infekciÔm zame~ennìm me`du 2001 i 2004 u dvuh otar ovec i dvuhsme{annìh otar ovec i koz v severnoy Grecii. Kommer~eski dostupnaÔ ìvaÔ orf

311


ENGLISH

RUSSKIY

vakcina upotreblena, ~tobì ohranilisÝ novoro`dënnìe ÔgnÔta i kozlÔta ot orfinfekcii. Beremennìe ovcì i kozì vakcinirovanì podko`no mesÔc tomu nazad dorodov, poka 10 ovec i 10 koz v ka`doy otare ostalisÝ nevakcinirovanì i vo-spolÝzovalisÝ kak otricatelÝnìe kontroli. Vakcina bìla zna~itelÝno Ìffek-tivnaÔ (R<0,05) v umenÝ{enii orf pover`deniy i stavki smertnosti u ÔgnÔt i ko-zlÔt vseh ~etìrëh otar. V te~enie sleduÓçego goda, 3 i 4 otar revakcinirovanì.Prodolèno Ôvlenie zna~itelÝno nizkogo procenta orf pover`deniy i smert-nosti novoro`dënnìh ìvotnìh v revakcinirovannìh otarah, poka snova poÔvilsÔzna~itelÝnìy procent (R<0,05) orf povre`deniy i smertnosti novoro`dënnìhìvotnìh u otar, kotorìe ne revakcinirovanì. Titrì antitel u vakcinirovannìhovec i koz bìli zna~itelÝno uveli~enì 60 i 105 dney posle vakcinacii, poka ti-trì u kontroley ostalisÝ nizkie (R<0,05).

KlÓ~evìe slova: ÔgnÔta, kozlÔta, smertnostÝ, ohrana, orf, ìvaÔ vakcina

312


UDK 637.54:636.083.18:591.134.6

INFLUENCE OF STOCKING DENSITY ON BODYCONFORMATION IN BROILERS*

UTICAJ GUSTO]E NASELJENOSTI NA TELESNU KONFORMACIJU

KOD PILI]A

Almira Softi}, A. Gagi}, Aida Kavazovi}, ]. Crnki}, V. Katica, V. [aki}**

In this experiment the influence of stocking density on the bodyconformation of broiler carcasses was investigated. One hundred andtwenty broiler chickens were divided into three groups; each groupcomprised 40 chickens. At the end of the first week of the fattening peri-od 20 chickens in each group were marked by random sampling. Thefirst testing group (P1) represented the one with a lower stocking den-sity (12 chickens per square meter); the second one (P2) with a higherstocking density (18 chickens per square meter), while the controlgroup (K) was set in accordance with the technological recommenda-tions (15 chickens per square meter). Breast circumference, drumstickcircumference, keel length (crista sterni), breast depth and breast an-gle were monitored and measured on a weekly basis. Body conforma-tion measures were determined on the carcasses in a horizontal posi-tion with their backs placed on the table. The appropriate instrumentssuch as millimetre tape, caliper and ZP-3 protractor were used. In addi-tion, a weekly live weight and feed consumption were measured. Pro-duction results (live weight, gain, feed-to-gain ratio and European Pro-duction Index (EPI) were calculated. Carcass grades were calculatedbased on the mass ratio of the cooled carcass and the live body weightbefore slaughtering. The research findings have confirmed that over-crowding in production facilities is always risky in regard to the ex-pected production results. In contrast, by fully conforming to the pro-duction technology requirements, it is possible to achieve better pro-duction results.

Key words: broiler, body conformation, stocking density

313


* Rad primljen za {tampu 20. 12. 2007. godine** Dr. sci. med. vet. Almira Softi}, vi{i asistent, dr. sci. med. vet. Abdulah Gagi}, profesor, dr. vet.

med. Aida Kavazovi}, stru~ni saradnik, dr. vet. med. ]azim Crnki}, vi{i asistent, dr. sci. med.vet. Velija Katica, vanr. profesor, dr. sci. med. vet. Vedad [aki}, docent, Fakultet veterinarskemedicine, Sarajevo

Stocking density is one of the most important factors in broiler produc-tion. It affects the health and well-being of broilers to a large extent in the sense ofproductivity and behaviour. Definition of the concept of stocking density in poultryproduction is given on the basis of various criteria. So far, the crucial criteria havebeen established relating to economic factors, and consequently, the practice hasbeen to place the greatest possible number of chickens per square metre in the fi-nal stage of the fattening period. In technical terms it has been expressed as a liveweight of chickens per square metre at the end of the fattening period (BroilerCampaign, 2001; Broiler Management Guide Cobb 500, 1998).

Density is an exceptionally important non-genetic factor in regard tosuccessful fattening and it has often been attempted to reconcile the two diametri-cally opposed views within this determinant. On the one hand, we have productiv-ity goals in terms of the highest possible yield of meat per area unit; while on theother hand, there is a physiological reality and the irrefutable fact that we are deal-ing with living creatures that cannot be overcrowded in an unacceptable manner.As a result, stocking density is a problem that all producers of commercial hybridshave attempted to resolve for the benefit of animals and the breeding farm assuch.

It is a common practice that farmers are trying to maximize the numberof chickens per square unit to get the optimal yields. Animal welfare activists havebeen insisting on humanizing the production process in the fattening period, butalso on other segments of poultry breeding with the aim of reducing the stockingdensity of animals per square unit. According to recommendations of commercialbroiler breeders (Cobb, Ross) stocking density depends on many factors, themost important being the manner of breeding and its goals. In open (non con-trolled environment) poultry houses the calculation of stocking density is depend-ent on temperature, especially in the summer season, in addition to the type ofproduction facilities. In controlled environment houses for intensive broiler fatten-ing, the maximal stocking density should be up to 34 kg of live weight per onesquare metre (Broiler Management Guide Cobb 500, 1998).

The increased demand for chicken meat in markets has imposed achallenge for big selection centres to produce broiler chickens with a wide breastcircumference and good body conformation. The term "conformation" is of Ameri-can origin, but it is nowadays used in many countries around the globe to deter-mine form (shape), type and body build of broilers (Pavlovski and Ma{i}, 1983).Determining body conformation in carcasses is vital for any qualitative assess-ment in research or commercial production. It is done by applying subjective andobjective assessment methods (Pavlovski and Ma{i}, 1983; Antonijevi} et al.,1981; Ma{i} et al., 1980; Ma{i}, 1967).

Over the past few years a number of different broiler hybrids havebeen used in Bosnia and Herzegovina that have remained on the market for a

314

Vet. glasnik 61 (5-6) 313 - 323 (2007) Almira Softi} et al.: Influence of stocking density onbody conformation in broilers

Introduction / Uvod

shorter or longer period. Nevertheless, the dominant breeds used in our countrytoday are Ross and Cobb commercial hybrids. Consequently, we conducted ourresearch to examine the influence of this particular factor stocking density onbody conformation of broiler chickens in testing and breeding conditions duringthe fattening period. In addition we also measured their production results such aslive body weight, total gain, feed-to- gain ratio and EPI index, as well as the car-cass grade.

During the six-week fattening period 120 broiler chickens Cobb 500were divided into three groups; each group comprised 40 chickens. At the end ofthe first week 20 chickens in each group were marked by random sampling. Thechickens in the first testing group (P1) represented the one with a lower stockingdensity (12 chickens per square metre); the second one (P2) with a higher stock-ing density (18 chickens per square metre), while the control group (K) was set inaccordance with the technological recommendations (15 chickens per squaremetre).

Conditions in breeding capacities (such as temperature, humidity andlight program) were in accordance with the producer's recommendations relatingto floor keeping. Inside the facilities three boxes, differing in size, were set. Eachbox was adapted to a particular tested group. The manual equipment was in-stalled in the boxes and all production amenities were in conformity with the selec-tor's instructions. Broiler chickens were fed in accordance with nutritional requre-ments of the Cobb broiler breeds.

During the testing period breast circumference, drumstick circumfer-ence, keel length (crista sterni), breast depth and breast angle were monitoredand measured on a weekly basis. Body conformation measures were determinedon the carcasses in a horizontal position with their backs placed on the table. Theappropriate instruments such as millimetre tape, caliper and ZP-3 protractor wereused. In addition, a weekly live weight and feed consumption were measured.

Production results (live body weight, total gain, feed-to-gain ratio andEuropean Production Index (EPI) were calculated and presented for the totalnumber (n=40) of the tested broiler chickens. Carcass grades were calculatedbased on the mass ratio of the cooled carcass and the live body weight beforeslaughtering. Body conformation measurements were calculated and presentedfor the marked (n=20) broiler chickens.

The results were analyzed by ANOVA Single factor. If the Fisher’s pvalue proved to be significant (p<0.05), the differences between means weretested by Duncan’s multiple range test. The significance was determined at thelevel of p<0.05.

315


Materials and methods / Materijal i metode rada

The means of production results are shown in Table 1. The highest fi-nal body weight of 2.36 kg and highest total gain of 2.32 kg were achieved inGroup K. The best feed-to- gain ratio (1.78 kg) was also achieved by the chickensfrom the same group as well as the highest EPI index (317).

Table 1. Means of production results of fattening chickens from 1 to 42 daysTabela 1. Srednja vrednost proizvodnih rezultata kod pili}a u tovu starosti od 1-42 dana

P1 P2 K

Number of chickens Day 1 /Broj pili}a 1. dana

40 40 40

Number of chickens Day 42 /Broj pili}a 42. dana

40 40 40

Body weight day 1 (kg) /Telesna masa 1. dana (kg)

0.04 0.04 0.04

Body weight day 42 (kg) /Telesna masa 42. dana (kg)

2.34 2.26 2.36

Total gain (kg) /Ukupni prirast (kg)

2.30 2.21 2.32

Daily gain (kg) /Dnevni prirast (kg)

0.05 0.05 0.06

Total feed consumption (kg) /Ukupni unos hrane (kg)

4.12 4.10 4.12

Daily feed consumption (kg) /Dnevni unos hrane (kg)

0.10 0.10 0.10

Feed to gain ratio /Odnos hrane i prirasta

1.79 1.85 1.78

European Production Index (EPI ) /Indeks za evropsku proizvodnju (EPI)

310 290 317

The highest carcass weight and carcass grade was confirmed inGroup K, but were not significantly different compared to the other two groups (Ta-ble 2).

Means of body conformation measurements of broiler carcasses arepresented in Table 3. The highest value of the breast circumference was found inGroup K wich was significantly higher than in Group P2, but not in Group P1. Drum-stick circumference and keel length were essentialy the same in all tested groups.Breast depth was the highest in Group P1 and the lowest in Group K, and breastangle was also highest in Group P1.

316


Results / Rezultati

Table 2. Means of broiler carcass weight and carcass grade (% live body weight)Tabela 2. Srednje vrednosti teìne trupa pili}a u tovu i ocene trupa (% ìve mase)

Groups / Grupe S. E. M.

P1 P2 K

Carcass weight (kg) /Teìna trupa (kg)

1.66 1.59 1.70 0.23

Caracass grade (% live body weight) /Ocena trupa (% ìve mase)

70.94 70.35 72.03 1.04

Table 3. Means of body conformation measurements of broiler carcasses /Tabela 3. Srednje vrednosti merenja telesne konformacije trupova pili}a u tovu

Parameters / Parametri P1 P2 K S.E.M.

Live weight, g /@iva masa, g

2334 2315 2347 44.58

Breast circumference, mm /Obim grudi, mm

309.65ab 302.65a 312.95b 2.92

Drumstick circumference, mm /Obim batka, mm

142.65 144.15 145.60 2.12

g/mm 16.36 16.06 16.12 0.31

Keel length, mm /Duìna kobilice, mm

110.15 109.55 114.15 1.66

g/mm 21.18 21.13 20.56 0.44

Breast depth, mm /Dubina grudi, mm

108.75a 104.85ab 96.15b 2.91

g/mm 21.46a 22.08 ab 24.41 b 0.78

Breast angle* /Grudni ugao* 126.35a 118.05bc 116.05b 1.75

abc – means in the same row with different superscript differ signifficantlly (p<0.05) /abc – srednje vrednosti u istom redu sa razli~itim indeksom se zna~ajno razlikuju (p<0.05)S.E.M. – standard error of mean / S.E.M. standardna gre{ka srednje vrednostig/mm – index calculated as grams of live weight divided by millimeters of given body measure /g/mm – indeks izra~unat kao grami ìve mase podeljeni milimetrima date telesne mere

Production results / Proizvodni rezultati

Our production results were in conformity with the highest perform-ance scores of this hybrid (Broiler Growth Cobb 500, 1998; Broiler PerformanceCobb 500, 1998). Results have also proved that high stocking density in produc-tion capacities is always risky in respect to the expected breeding results. The pa-

317


Discussion / Diskusija

rameters such as body weight, total gain and feed-to- gain ratio were below thetechnological norms, while the asserted EPI index in broiler chickens bred in con-ditions of a high stocking density has been proven to be economically unprofit-able. Hence, these findings are in conformity with the data from literature (Kava-zovi} et al., 2004; Softi} et al., 2004; Alibegovi}-Ze~i} et al., 2003; Softi} et al.,2003; Feddes et al., 2002; McLean et al., 2002; Broiler Growth Cobb 500, 1998;Broiler Performance Cobb 500, 1998; Martrenchar et al., 1997). We observed onlythree cases of discrepancy in respect to quantity regarding the final results (Alibe-govi}-Ze~i} et al., 2003; Pavlovski et al., 2003; Pejin et al., 1980), but they are at-tributable to a different test design and the use of other broiler breeds in it.

We could not confirm any important influence of stocking density onproduction results, which is absolutely in conformity with the results obtained byThomas et al. (2004) who report that the stocking density of 10, 15 and 20 chick-ens per square metre did not significantly influence the achieved production re-sults.

Carcass weight and carcass grade / Te`ina i ocena trupova

After slaughtering and processing the weight of the carcasses inbroiler chickens from the control group amounted to 1.70 kg with a carcass gradeof 72.03 %. At the same time, these were by far the best expected results basedon the selector's recommendations and breeding conditions as such (BroilerGrowth Cobb 500, 1998; Broiler Performance Cobb 500, 1998). The weight of theprocessed carcasses and the carcass grade appeared to be better, and as such itcould elicit some doubts. This outcome was hinted at by the production results oflive broiler chickens, and in spite of the fact that chickens from this group had asomewhat larger living space, it did not result in irrational use of food energy formovement and did not influence the gain. On the contrary, the chickens from thegroup that had a reduced living space, or the least capacity for movement, did notuse the feed rationally, and thus, they achieved the poorest pre-slaughter results.In production circumstances these results may have been caused by difficult ac-cess to water and feed, which was not a case in our experiment. Therefore, thecauses should be looked for in a wide range of factors relating to high stockingdensity, but generally, they can be summed up under the notion of a disruptedwell-being of individual chickens. In this respect, our research results are similar tothose of authors who reported etological factors as serious causes of productionfailures in intensive poultry breeding conditions (Spinu et al., 2003; Tablante et al.,2003; Estevez et al., 2002; Feddes et al., 2002; Sanotra et al., 2001; Martrenchar etal., 2000; Sorensen et al., 2000; Martrenchar et al., 1997; Cherry and Barwick,1962). Otherwise, the slaughter-related results that we obtained for the controland the first testing group are similar to those of other authors (Kavazovi} et al.,2004; Alibegovi}-Ze~i} et al., 2003; Pavlovski et al., 2003; Feddes et al., 2002;Supi} et al., 2000; Alibegovi}-Ze~i}, 1999; Mitrovi}, 1996; Petrovi}, 1981), but theyare even better than the results obtained by others (^aklovica et al., 1991; Pav-

318


lovski et al., 1980). The reasons could be related to different broiler strains used intheir experiments (^aklovica et al., 1991), or a different experiment design aimedat establishing the influence of various feed brands on the fattening results (Pav-lovski et al., 1980), but not the housing conditions.

Body conformation of broiler caracass / Telesna konformacija trupova pili}a

Body conformation is a crucial indicator in assessing the quality ofchicken carcasses. The measures of body conformation of broiler carcasses, ex-pressed as the index of body weight before slaughtering and the observed meas-ures on the carcasses themselves, aimed at reducing the effect of the body weightand accentuating the importance of the applied treatment, are also considered tobe the important indicators of the carcass quality. We could not find data in theavailable literature for some tested parameters because of the nature of our ex-periment design. Consequently, in such conditions we tried to compare our re-sults related to body conformation measures with available results from otherauthors, being fully aware that the results of the latter were most commonly influ-enced by other factors, namely, by other experiment designs.

The trend of breast circumference increase on carcasses of the broilerchickens bred in conditions in conformity with the recommended technical stan-dards proved to be statistically different compared to the carcasses of two othertesting groups. Nevertheless, the best mean value of breast circumference in ourexperiment was lower than that reported by Latshaw and Bishop (2001). It musthere be mentioned that the authors in their experiment on broiler chickens, whichwere divided according to sex, used another set of instruments for measuringbreast circumference. On the other hand, our values regarding the breast circum-ference of all the three groups are higher in comparison with the results obtainedby Antonijevi} et al. (1981) who conducted their experiments on broad-breastedbroiler chickens of the Hubbard breed.

Drumstick meat, along with white breast meat, is classified as the top-quality part of the chicken carcass. Taking into consideration the fact that drum-stick circumference is bigger in broiler chickens with full, rounded drumsticks, ourresults for all the tested groups are better than those reported by other authors(Luki}, 2001; Hopi}, 1996; Pavlovski and Ma{i}, 1983; Pavlovski et al., 1980).

The lower index value of the drumstick is an indicator of a more favour-able body conformation factor (Pavlovski and Ma{i}, 1983; Ma{i}, 1973). In accor-dance with the said criterion the most favourable body conformation was ob-served in broiler chickens bred in conditions of a higher stocking density, al-though the total values for all the three groups were very similar. The keel lengthindex can be observed from two points. The longer the keel means the morespace is provided for breast musculature, but the breast roundness in this case issmaller, and as a result, the carcass appears less compact. When priority is givento carcass meatiness, it is understood that longer-keel carcasses have an advan-tage. Therefore, a lower index value indicates a more favourable body conforma-

319


tion. The broiler chickens from the control group achieved the best results al-though statistically they did not differ from the other two groups. Our results for allthe three groups are approximately the same as those of other authors(Hopi},1996; Pavlovski and Ma{i}, 1983), but considerably lower than the resultsreported by Pavlovski et al. (2003). It must be emphasized that the latter authorsused several broiler breeds in their study, and chickens were divided according tosex.

Selection, aimed at improving body conformation and slaugther-related parameters of broiler chickens, was focused on the breast part of the car-cass. Bearing in mind that a higher index of breast depth indicates a more favour-able body conformation, the results we obtained in this respect were also better incomparison with other research results (Pavlovski et al., 1980; Luki}, 2001). Al-though breast meatiness and roundness need not always be in correlation, our re-sults have also proven that, apart from selection, the limited movement of broilerchickens is an indispensable prerequisite of a better body conformation. How-ever, this does not mean that the factor of limited movement should be used indis-criminately because other research findings in the present study appear to beagainst a higher stocking density of broiler chickens in the fattening period.

The best results were achieved by the broiler chickens from the con-trol group that were fattened in conformity with the recommended stocking den-sity of 15 individual broilers per one square metre. The research findings haveconfirmed that overcrowding in production facilities is always risky in regard to theexpected production results. Fully conforming to the production technology re-quirements is needed for the achievement of the best production results.

1. Alibegovi}-Ze~i} F. Nutritivna vrijednost industrijskih tovnih smjesa kori{tenih u Bosni iHercegovini i njihov uticaj na rezultate tova brojlera. Izvod iz doktorske dis-ertacije. Veterinaria 1999; 48(1-2), Sarajevo.

2. Alibegovi}-Ze~i} F, Gagi} A, Piplica S, ^aklovica F, Re{idbegovi} E, Kavazovi} A, Crnki}]. Uticaj kvaliteta krmnih smjesa na kvalitativno kvantitativna svojstva brojler-skog mesa linije "COBB". Veterinaria 2003; 52(1-4): 137-46, Sarajevo.

3. Antonijevi} N, Pavlovski Z, Milo{evi} N, Ma{i} B. Uporedne morfolo{ke karakteristike ne-kih kostiju tovnih petli}a razli~ite konformacije. Veterinarski glasnik 1981;35(8): 769-884, Beograd.

4. Broiler Growth Cobb 500, 1998, revised.5. Broiler Menagement Guide Cobb 5006. Broiler Performance Cobb 500, 1998 revised.7. Broiler Campaign, 2001, Http://www.ciwf.co.uk/Camp/Main/Broiler/broiler_campaign.

htm. Revised, July, 13.

320


Conclusion / Zaklju~ak


8. Cherry P, Barwick MW. The effect of light on broiler growth: II light patterns. Br Poult Sci1962; 3: 41-50.

9. Cravener TL, Roush WB, Mashaly MM. Broiler production varying population densities.Poult Sci 1992; Mar 71(3): 427-33.

10. âklovica F, Milanovi} A, Gagi} A, Kari} R, Lon~arevi} S, Nedi} D, [kandro-Kazi} M.Klaoni~ke vrijednosti brojlera Hybro drànih u ekstenzivnim uslovima. Veteri-naria 1991; 40(3-4), Sarajevo.

11. Estevez I, Pettit-Riley R, Russek-Cohen E. Effects of density and perch availability onaggressive behaviour in broilers. Poult Sci 2002; 82(4).

12. Feddes JJ, Emmanuel EJ, Zuidhof MJ. Broiler Performance, Bodyweight Variance,Feed and Water Intake, and Carcass Quality at Different Stocking Densities.Polutry Science 2002, 81: 774-9.

13. Homidan al A, Robertson JF. Effect of litter type and stocking density on amonia, dustconcentrations and broiler performance. Spring Meeting of the WPSA UKbranch-papers, 2003.

14. Hopi} S. Uticaj genotipa i pola na konformaciju, sastav trupa i osobine kostiju brojlera.Magistarski rad 1996. Beograd.

15. Kavazovi} A, Sivro [, Re{idbegovi} E, Alibegovi}-Ze~i} F, Gagi} A. Utjecaj probiotikana proizvodne rezultate tovnih pili}a provenijencije "COBB". Krmiva 2004;46(3): 135-9, Zagreb.

16. Latshaw JD, Bishop BL. Estimating Body Weight and Body Composition of Chickens byUsing Noninvasive Measurments. Poultry Science 2001; 80: 868-73.

17. Luki} M. Uticaj fitaze u ishrani brojlera na proizvodne rezultate i zdravstveno stanje.Magistarska teza 2001. Beograd.

18. Martrenchar A, Huonnic D, Cotte JP, Boilletot E, Morisse JP. Influence of stocking den-sity, artificial dusk and group size on the perching behaviour of broilers. BritishPoultry Science 2000; 41: 125-30.

19. Martrenchar A, Morisse JP, Huonnic D, Cotte JP. Influence of stocking density on somebehavioural, physiological and productivity traits of broilers. Vet Res 1997.Sep-Oct, 28(5): 473-80.

20. Ma{i} B, Pavlovski Z, Vasovi} B, Apostolov N. Instrument za mjerenje konformacijegrudi pili}a “uglomer ZP-3”. Veterinaria 1980; 29(1-2), Sarajevo.

21. Ma{i} B, @igi} Lj, Petrovi} V. Selekcija u suprotnim smjerovima na grudni ugao u 10-nedjeljnom uzrastu kod jedne populacije White Rock rase. Sto~arstvo 1967.21: 267-74.

22. Ma{i} B. Instrument za mjerenje konformacije grudi pili}a-profiler ZP. Sto~arstvo 1967;21: 275-80.

23. Ma{i} B. Ispitivanje najpovoljnije tehnike merenja konformacije grudi pili}a profileromZP i njegove efikasnosti u pore|enju sa uglomerom ZP-2. Savremena poljo-privreda 1973; XXI(5-6): 61-8, Novi Sad.

24. McLean JA, Savory CJ, Sparks NH. Effects of stocking density on performance and be-haviour of male and female broiler chickens. Animal Welfere 2002; 11: 55-73.

25. Mitrovi} S. Vrste, rase hibridi ìvine. Univerzitetski ud`benik. Beograd 1996.26. Pavlovski Z, Arsenijevi} @, Luki} M. Proizvodnja i kvalitet trupa Arbor Acres i Hybro G

brojlera. @ivinarstvo 2003, 1-2.27. Pavlovski Z, Mandi} A, Jeli} T. Uticaj razli~itih hibrida kukuruza u sme{ama na prirast,

iskori{}avanje hrane i kvalitet mesa pili}a. Veterinaria 1980; 29(1-2), Sarajevo.

321


28. Pavlovski Z, Ma{i} B. Konformacija trupova pili}a. Zbornik referata VII jugoslovenskogsavetovanja o problemima kvaliteta mesa i standarizacije 1983; 115-26, Bled.

29. Pejin G, Vi{nji} ^, Supi} B, Rede R, Pribi{ V. Uticaj nivoa energije u hrani i dobi kodklanja na prirast i kvalitet mesa pili}a. Veterinaria 1980. 29(1-2) Sarajevo.

30. Petrovi} V. @ivinarstvo 1981. Nau~na knjiga. Beograd.31. Sanotra GS, Lawson LG, Vestergaard KS. Influence of Stocking Density on Tonic Immo-

bility, Lameness, and Tibial Dyschondroplasia in Broilers. Lawerence ErlbaumAssociates, Inc. Journal of Applied Animal Welfere Science Copyright©2001;4(1): 71-87.

32. Softi} A, Gagi} A, Kustura A, Goleti} T, Alibegovi}-Ze~i} F, Kavazovi} A, [aki} V, KaticaV. Karakteristike tjelesne konformacije brojlera provenijence Cobb 500. Zbor-nik radova 2003. Peto savjetovanje iz klini~ke patologoje i terapije ìvotinja same|unarodnim u~e{}em. Clinica vetreinaria. Budva.

33. Softi} A, Kavazovi} A, Gagi} A, Re{idbegovi} E, Katica V, Alibegovi}-Ze~i} F, [aki} V.Rast pojedinih dijelova tijela brojlera kod razli~ite gusto}e naseljenosti. Veteri-naria 2004. 53(2-4): 127-32, Sarajevo.

34. Sorensen P, Su G, Kestin SC. Effects of age and stocking density on leg weakness inbroiler chickens. Poult Sci 2000. Juni, 79(6): 864-70.

35. Spinu M, Benveneste S, Degen AA, 2003, Effect of density and season on stress andbehaviour in broiler breeder hens. British Poultry Science 44(2): 170-4.

36. Supi} B, Milo{evi} N, ôbi} T. @ivinarstvo 2000. Ud`benik. Novi Sad.37. Tablante NL, Estevez I, Russek-Cohen E. Effect of Perches and Stocking Density on Tib-

ial Dyschondroplasia and Bone Mineralization as Measured by Bone Ash inBroiler Chickens. J Appi Poult Res 2003. 12: 53-9.

38. Thomas D, Ravindran V, Thomas DV, Camden BJ, Cottam YH, Morel PCH, Cook CJ. In-fluence of stocking density on the performance, carcass characteristics andselected welfare indicators of broiler chickens. New Zealand Veterinary Jour-nal April 2004.52(2) 76-81(6).

UTJECAJ GUSTO]E NASELJENOSTI NA TJELESNU KONFORMACIJU KOD PILI]AU TOVU

Almira Softi}, A. Gagi}, Aida Kavazovi}, ]. Crnki}, V. Katica, V. [aki}

U radu je istraìvan utjecaj gusto}e naseljenosti na tjelesnu konformaciju tru-pova kod pili}a u tovu. U tov je bilo uklju~eno ukupno 120 pili}a podjeljenih u tri grupe po40 jedinki. Na kraju prve sedmice tova metodom slu~ajnog uzorka uzeto je i obiljeèno po20 pili}a. Pili}i prve pokusne grupe (P1) predstavljali su grupu sa manjom gusto}om nasel-jenosti (12 pili}a/m2), pili}i druge pokusne grupe (P2) predstavljali su grupu pili}a sa ve}omgusto}om naseljenosti (18 pili}a/m2), dok je naseljenost kontrolne grupe (K) pili}a bila uskladu sa tehnolo{kim preporukama (15 pili}a/m2). Tokom pokusa kod obiljeènih pili}asedmi~no su pra}eni i mjereni obim grudi, obim batka, duìna kobilice (crista sterni), du-bina grudi i grudni ugao. Mjere tjelesne konformacije su utvr|ene na trupovima u horizon-talnom poloàju, sa le|ima na stolu uz kori{tenje odgovaraju}ih instrumenata: milimetar-ska mjerna traka, {ubler, uglomjer ZP-3. Osim toga kod svih pili}a sedmi~no je mjerena tje-

322


SRPSKI

lesna masa kao i utro{ak hrane. Randmani su izra~unati iz odnosa mase ohla|enog trupa itjelesne mase prije klanja. Dobiveni rezultati pokazali su da je prenaseljavanje proizvodnihobjekata s aspekta o~ekivanih efekata tova uvijek rizi~no, te da je uz potpuno po{tivanjeproizvodne tehnologije mogu}e ostvariti bolje proizvodne pokazatelje.

Klju~ne re~i: pili}i, telesna konformacija, gusto}a naseljenosti

VLIÂNIE GUSTOTÀ NASELËNOSTI NA KONFORMACIÁ TELA U CÀPLÂTV OTKORME

Almira Softi~, A. Gagi~, Aida Kavazovi~, ^. Crnki~, V. Katica, V. [aki~

V rabote issledovano vliÔnie gustotì naselënnosti na konformaciÓtela tuloviçey u cìplÔt v otkorme. V otkorm bìlo vklÓ~eno sovokupno 120cìplÔt, razdelennìh v tri gruppì po 40 otdelÝnìh ìvotnìh. Na konce pervoynedeli otkorma metodom slu~aynogo obraz~ika vzÔto i obozna~eno po 20 cìplÔt.CìplÔta pervoy opìtnoy gruppì (C1) predstavlÔli soboy gruppu s bolee malenÝkoygustotoy naselënnosti (12 cìplÔt/m2), cìplÔta vtoroy opìtnoy gruppì (C2) pred-stavlÔli soboy gruppu cìplÔt s bólÝ{ey gustotoy naselënnosti (18 cìplÔt/m2),poka naselënnostÝ kontrolÝnoy gruppì (K) cìplÔt bìla v sootvetstvii s teh-nologi~eskimi rekomendaciÔmi (15 cìplÔt/m2). V te~enie opìta u obozna~ennìhcìplÔt nedelÝno sleènì i merenì obõëm grudi, obõëm no`ki, dlina grudnoykosti (crista sterni), glubina grudi i grunoy ugol. Merì konformacii tela ut-ver`denì na tuloviçah v gorizontalÝnom poloènii, so spinoy na stole pripolÝzovanii sootvetstvuÓçih instrumentov: milimetrovaÔ izmeritelÝnaÔ lenta,uglomer-cirkulÝ, uglomer 3P-3. Krome togo u vseh cìplÔt nedelÝno merena massatela slovno i zatrata korma. Vìhodì vìs~itanì iz otno{eniÔ massì ohla`dën-nogo tuloviça i massì tela do uboÔ. Polu~ennìe rezulÝtatì pokazali, ~to pere-naselenie proizvodstvennìh obÍektov v aspekte oìdaÓçih Ìffektov otkormavsegda riskovano, i ~to pri polnom uveènii proizvodstvennoy tehnoogiivozmo`no osuçestvitÝ bolee horo{ie proizvodstvennìe pokazateli.

KlÓ~evìe slova: otkorm cìplÔt, naselënnostÝ, konformaciÔ tela

323


RUSSKIY

UDK 619:615.03/.07

ZNAÂJ ISPITIVANJA LEKOVA KOJI SE KORISTE UVETERINARSKOJ MEDICINI*

IMPORTANCE OF THE EVALUATION OF DRUGS USED IN

VETERINARY MEDICINE

Silvestra Kobal, V. ]upi}**

Upotreba lekova u veterinarskoj medicini u Republici Slovenjiregulisana je Zakonom o lekovima, Zakonom o veterinarstvu i podzak-onskim aktima iz ove oblasti. Koordinacija i nadzor nad preklini~kim(laboratorijskim) i klini~kim ispitivanjima lekova, koji se koriste u veteri-narskoj medicini vr{i se u saglasnosti sa Katedrom za farmakologiju itoksikologiju, koja (zajedno sa Veterinarskim nacionalnim institutom),~ini jedinstven sistem za Laboratorijsko i klini~ko ispitivanje lekova. Utom pravcu, Katedra za farmakologiju i toksikologiju tako|e sara|uje isa klinikama i institutima Veterinarskog fakulteta u Ljubljani.

Klju~ne re~i: ispitivanje lekova, zakonska regulativa, farmakologija

Lekovi, koji se koriste u veterinarskoj medicini a nalaze se na trì{tu uRepublici Sloveniji, moraju ispunjavati standarde za kvalitet, èljenu efikasnost ibezbednost, da bi se mogli aplikovati ìvotinjama. Na osnovu Zakona o lekovima imedicinskim sredstvima (Slu`bene novine Republike Slovenije br. 101/99) donetje Pravilnik o vrsti, sadràju i na~inu farmakolo{ko-toksikolo{kog i klini~nog ispiti-vanja lekova za upotrebu u veterinarskoj medicini (Slu`bene novine RepublikeSlovenije br. 28/2004). U poglavlju III navedenog Pravilnika prikazan je sadràjpreklini~kih farmakolo{ko-toksikolo{kih ispitivanja lekova, na osnovu kojih se is-pituju (i utvr|uju) farmakodinamske, farmakokinetske i toksikolo{ke osobinelekova na laboratorijskim ìvotinjama, izolovanim organima, tkivima, drugim far-makolo{kim modelima ili na ciljnoj vrsti ìvotinja, za koju je lek namenjen.

325

STRU^NI RAD – PROFESSIONAL PAPER

Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 06. 11. 2007. godine** Dr. sci. med. vet. Silvestra Kobal, profesor, Veterinarski Fakultet, Ljubljana, Slovenija; dr. sci.

med. vet. Vitomir ]upi}, profesor, Fakultet veterinarske medicine, Beograd

Postupci i sadràj preklini~kih ispitivanja moraju ispunjavati uslovenau~no-istraìva~kog razvoja, dobre laboratorijske prakse (DLP) i zahtevevaè}ih propisa iz te oblasti.

Osoba (osobe) koja obavlja preklini~ka ispitivanja je pravno ili fizi~kolice koje ispunjava propisane uslove u vezi sa potrebnim prostorijama, opremom,brojem i stru~nim zvanjem zaposlenih, te dobre laboratorijske prakse (DLP).

U preklini~kim ispitivanjima potrebno je utvrditi farmakolo{ku aktiv-nost (efikasnost leka), stepen podno{ljivosti (toleranciju) i bezbednost leka. Do-kumentacija o bezbednosti leka mora sadràvati:

– Podatke o toksi~nosti leka, odnsono opasne ili neèljene {tetneu~inke leka koji se mogu pojaviti na ìvotinjama, posle propisanog na~ina aplika-cije leka;

– Podatke o farmakolo{kim osobinama leka;– Podatke o potencijalno {tetnim u~incima zaostataka leka ili njegovih

metabolita (rezidua) na ~oveka ili na procese industrijske prerade namirnica ìvo-tinjskog porekla;

– Podatke o potencijalnoj opasnosti izlaganja ljudi leku za vremeupotrebe tog leka;

– Podatke o potencijalnoj opasnosti za ìvotnu sredinu ili prirodu (eko-toksi~nost) posle upotrebe ispituju}eg leka.

Da bi se neki lek mogao koristiti u le~enju odre|ene ìvotinjske vrste~iji se proizvodi koriste za ishranu ljudi, u dokumentaciji za registraciju leka mo-raju biti navedeni podaci o maksimalno dozvoljenoj koli~ini zaostataka leka ili nje-govih metabolita (MDK=MRL) u mesu, jestivim tkivima, mleku, jajima, medu i dru-gim proizvodima koji se nalaze u lancu ishrane ~oveka.

Osnovni podaci, (koji bi mogli biti korisni za daljnja ispitivanja iz oveoblasti) mogu se dobiti ve} i u toku preklini~kih ispitivanja sudbine leka u organi-zmu (tj. farmakokinetike leka) nakon njegove sistemske ili apsorptivne aplikacije,zatim aplikacije na koù ili na sluznicu ciljne vrste ìvotinje.

Za utvr|ivanje farmakokinetskih osobina nekog leka kod ciljne ìvoti-njske vrste moraju se upotrebljavati dovoljno osetljive, pouzdane, opisane i va-lidne analiti~ke metode.

U poslednje vreme u Sloveniji, ali i udrugim dràvama, sve vi{e seuzgajaju divlje ìvotinje sa ciljem da se uklju~e u lanac ishrane ~oveka. U zdravst-venoj za{titi tih ìvotinja moraju se tako|e upotrebljavati lekovi, kako u preven-tivne, tako i u terapijske svrhe. Da bi se odre|eni lek mogao upotrebljavati kod div-lje ìvotinje, ta ìvotinja u Uputstvu za upotrebu leka mora biti navedena kao ciljnaìvotinjska vrsta ili se pak lek upotrebljava prema Pravilniku o izuzetnoj upotrebileka za le~enje ìvotinja i o evidenciji o le~enju ìvotinja (Slu`bene novine Repub-like Slovenije br.53/2006). U tom slu~aju doktor veterinarske medicine mora sam(na osnovu svog celokupnog znanja, kao i podataka iz literature) propisati ka-rencu.

326

Vet. glasnik 61 (5-6) 325 - 335 (2007) S. Kobal i V. ]upi}: Zna~aj ispitivanja lekova koji sekoriste u veterinarskoj medicini

Da bi se na divljim ìvotinjama moglo obaviti farmakokineti~ko ispiti-vanja leka, u ogled se mora uklju~iti ve}i broj zdravih ciljnih ìvotinja. Pored toga,potrebne su i specialne lovke u kojoj }e se ìvotinje za vreme aplikacije leka naodgovaraju~i na~in fiksirati radi aplikacije leka ili uzimanja uzoraka krvi u odre|e-nim vremenskim intervalima. Isto tako, potrebne su i odgovaraju}e validne ana-liti~ke metode za utvr|ivanje koncentracije leka ili njegovih metabolita u krvi.

Klini~ko ispitivanje lekova u veterinarskoj medicini predstavlja organi-zovano, samim tim kontrolisano testiranje delovanja lekova na organizam ìvot-inja sa osnovnim ciljem da se utvrde ili potvrde klini~ke i farmakolo{ke ili farmako-dinamske karakteristike leka, koji je u ispitivanju. Cilj klini~kog ispitivanja leka jeda se pre svega otkriju centralna neèljena dejstva leka na ciljne ìvotinje i da sezatim dobiju podaci o brzini i stepenu apsorpcije, raspodeli ili distribuciji u organ-izmu, na~inu i stepenu biotransformacije, te izlu~ivanju lijeka iz organizma. Sveovo doprinosi kvalitetnoj proceni bezbednosti nekog leka i njegove efikasnosti,odnosno boljem u~inku u le~enju neke bolesti kod ìvotinje kod koje je indikovan(Zakon o lekovima, Slu`beni list. R. Slovenjie br. 31/06).

U Republici Sloveniji klini~ko ispitivanje lekova za upotrebu u veteri-narskoj medicini vr{i se u saglasnosti sa laboratorijom Katedre za farmakologiju itoksikologiju, koja (zajedno sa Veterinarskim nacionalnim institutom), ~ini jedin-stven sistem za laboratorijsko i klini~ko ispitivanje lekova. U tom pravcu, Katedraza farmakologiju i toksikologiju tako|e, sara|uje i sa klinikama i institutima Veteri-narskog fakulteta u Ljubljani.

Upotreba lekova u zdravstvenoj za{titi ìvotinja u Republici Sloveniji jeu skladu sa Zakonom o lekovima (ZZdr-1) i Zakonom o veterini (Zvet - 1), kao i samnogobrojnim podzakonskim propisima, koji precizno ure|uju pojedine zahteve,a navedeni su u oba zakona. Klini~ko ispitivanje lekova je opisano u 57, 58, 59, 60,61, 62, 63. i 64. ta~ki ZZdr-1, kao i u Pravilniku o vrsti, obimu i na~inu analizi-raju}eg, farmakolo{ko-toksikolo{kog i klini~kog ispitivanja lekova za upotrebu uveterinarskoj medicini (Slu`beni list R. Slovenije br. 28/2004).

U ZZdr-1 (u 23. ta~ki, 4. alinea) navedeno je da predlog za odobrenjestavljanja leka u promet osim zahteva (molbe) i ostale zakonom propisane doku-mentacije, mora sadràvati i deo dokumentacije vezan za klini~ka ispitivanja.Klini~ki deo dokumentacije sadrì op{te podatke o ispitivanju, o na~inu ispiti-vanja, rezultate ispitivanja, klini~ko-farmakolo{ke podatke, podatke o bioraspo-loìvosti i bioekvivalenciji, o klini~koj bezbednosti i delotvornosti, kao i dokumen-taciju o posebnim okolnostima u kojima su obavljena ispitivanja. Pored toga, uklini~kom delu dokumentacije navode se podaci o upotrebi navedenog lekanakon njegovog stavljanja u promet u drugim dràvama.

U organizaciji klini~kog ispitivanja leka za upotrebu u veterinarskojmedicini laboratorija Katedre za farmakologiju i toksikologiju sara|uje i koordiniraispitivanje sa pojedinim klinikama i institutima Veterinarskog fakulteta u Ljubljani.

Koje }e klinike i instituti sara|ivati u klini~kim ispitivanjima leka zavisiod indikacija kao i od toga za koju ìvotinjsku vrstu je lek namenjen. U Republici

327


Sloveniji klini~ka ispitivanja lekova za upotrebu u veterinarskoj medicini obavljajuse u skladu sa ZZdr-1, Zvet – 1, Zakonom o za{titi ìvotinja, a sve u skladu sa do-brom klini~kom praksom u klini~kom ispitivanju (DKP) i dobrom laboratorijskompraksom (DLP), kao i sa preporukama odre|enih organizacija u Evropi (Organisa-tion for Economic Co-operation and Development-OECD) i direktivama Evropskeunije (EEC 2377/90, EEC/81/852, EEC/92/18).

U klini~kim ispitivanjima lekova potrebno je po{tovati zahteve dobreklini~ke prakse. Dobra klini~ka praksa u klini~kom ispitivanju je me|unarodnieti~ki i nau~no-istraìva~ki sistem kvaliteta samog programa izvo|enja, beleènja,kontrole i obave{tavanja o klini~kom ispitivanju lekova na ìvotinjama za koje jenamenjen (ciljne ìvotinje). Sistem dobre klini~ke prakse u klini~kom ispitivanjuomogu}ava verodostojnost podataka koji se dobiju tokom klini~kog ispitivanja, aliisto tako i za{titu ìvotinja u skladu sa propisima o za{titi ìvotinja.

Lekovi se (u skladu sa propisima) mogu klini~ki ispitivati tek nakonpriloènih pozitivnih rezultata analize i farmakolo{ko-toksikolo{kog ispitivanjaleka. Na~in klini~kog ispitivanja leka mora biti priloèn u dokumentaciji zahteva zaprijavu ispitivanja (ogleda).

Klini~ko ispitivanje leka za upotrebu u veterinarskoj medicini mogupredlagati:

1. naru~ioc ispitivanja;2. istraìva~i ({to obavlja glavni istraìva~);3. ministarstvo ili ovla{}eni organ.Sve tro{kove klini~kog ispitivanja mora refundirati pravno ili fizi~ko lice

koje je predloìlo klini~ko ispitivanje leka. U slu~aju, da ovla{}eno ministarstvozahteva klini~ko ispitivanje leka koji je u Republici Sloveniji ve} u prometu, zbogza{tite javnog zdravlja ili iz nekog drugog razloga, a rezultati klini~kog ispitivanjapotvrde da sigurnost i delovanje leka zadovoljavaju zahteve koji su navedeni ure{enju o odobrenju za stavljanje u promet, sve nastale tro{kove mora refundiratiovla{}eno ministarstvo. U slu~aju da su rezultati klini~kog ispitivanja u suprotnostisa zahtevima koji su navedeni u re{enju o odobrenju za stavljanje u promet, svetro{kove klini~kog ispitivanja leka mora platiti nosilac re{enja.

Predlaga~ (naru~ilac) klini~kog ispitivanja leka za upotrebu u veteri-narskoj medicini duàn je da pre po~etka ispitivanja na ìvotinjama pripremizahtev za obave{tenje o klini~kom ispitivanju leka, kojeg podnosi ovla{}enom or-ganu za podru~je lekova za upotrebu u veterinarskoj medicini, a to je Veterinarskauprava Republike Slovenije. U zahtevu za obave{tenje o klini~kom ispitivanju lekaza upotrebu u veterinarskoj medicini moraju biti jasno navedeni slede}i podaci:

– ime leka,– oblik leka,– ja~ina leka,– doziranje leka,– na~in upotrebe leka,– podaci o proizvo|a~u leka,

328


– oblik (vrsta) klini~kih ispitivanja (farmakokineti~ka ispitivanja, rezidu-alna ispitivanja, ispitivanja podno{ljivosti i dr.),

– cilj klini~kog ispitivanja,– vrsta, pol, starost, telesna masa i ocena zdravstvenog stanja ciljnih

ìvotinja,– adresa izvo|a~a klini~kog ispitivanja,– imena istraìva~a,– ime osobe koja vr{i nadzor nad klini~kim ispitivanjima,– podaci o podnosiocu zahteva za klini~ko ispitivanje,– podaci o glavnom istraìva~u klini~kog ispitivanja,– pra}enje klini~kog ispitivanja od strane podnosioca zahteva (na-

ru~ioca) klini~kog ispitivanja leka;– planirani datum po~etka i datum zavr{etka klini~kog ispitivanja leka.Organizacija u kojoj se vr{i klini~ko ispitivanje leka mora imenovati

stru~no lice odgovorno za kvalitet klini~kog ispitivanja leka (Quality Assurance-QA).

Izvo|a~ klini~kog ispitivanja leka za upotrebu u veterinarskoj medicinimora da po{tuje/prati posebne radne protokole (testne liste) za svaku ìvotinjukoja je uklju~ena u ogled (klini~ko ispitivanje). Navedeni radni protokoli (testni lis-tovi) pripremljeni su na osnovu prihva}enog i potvr|enog programa (protokola)klini~kog testiranja leka. Program (protokol) klini~kog testiranja mora biti pri-hva}en od strane izvo|a~a i od naru~ioca klini~kog testiranja.

Uslovi sme{taja ìvotinja u ogledu (temperatura, vla`nost i cirkulacijavazduha, broj ìvotinja u prostoru ili u kavezu), na~in hranjenja i snabdevanja pit-kom vodom i sam kvalitet hrane i vode moraju biti jasno definisani i kontrolisani imoraju biti u skladu sa potrebama vrste ìvotinje koja je uklju~ena u klini~ka ispiti-vanja leka.

Dobro poznavanje fiziolo{kih svojstava vrste ìvotinje, koja je uklju~e-na u klini~ka ispitivanja je veoma zna~ajan faktor koji uti~e na uspe{nost spro-vo|enja klini~kog ispitivanja, kao i na analize dobijenih podataka, koji moraju bitiu skladu sa vaè}om veterinarskom doktrinom.

Lek se u klini~kom testiranju aplikuje ìvotinjama na na~in i u dozamakoje su navedene u tekstu Uputstva za upotrebu leka (Zakon o lekovima i me-dicinskim proizvodima).

Za vreme izvo|enja klini~kog ispitivanja leka moraju se po{tovati spe-cifi~ni zoohigienski uslovi koji su primereni vrsti na kojoj se ispitivanje vr{i. @ivot-inje se mogu uklju~iti u ogled klini~kog ispitivanja, tek kada su ispunjeni slede}iuslovi:

– ìvotinje moraju biti zdrave,– izvor (uzgoj) ìvotinja mora biti poznat, proveren i dokumentovan,– ìvotinje se mogu uklju~iti u ogled tek posle prilago|avanja prostoru

i okolini u kojoj }e se ogled (ispitivanje) vr{iti, odnosno izvoditi,

329


– ìvotinje se mogu uklju~iti u ogled klini~kog testiranja tek nakonobavljenog op{teg klini~kog pregleda i obavljenih obaveznih (u protokolu ogledanavedenih) laboratorijskih pretraga. Prilikom klini~kog pregleda ocenjuju se os-novni pokazatelji zdravstvenog stanja ìvotinja kao {to su: temperament, telesnatemperatura, vidljive sluznice, koà, mi{i}i, kosti, respiratorni, digestivni i kardio-vaskularni sistem, a kod preìvara i broj kontrakcija buraga. Hematolo{ke, bio-hemijske i serolo{ke pretrage kod ìvotinja koje su uklju~ene u ogled moraju seobaviti pre po~etka, u toku i na kraju klini~kog ispitivanja leka.

U slu~aju da rezultati pretraga nisu u granicama normalnih referentnihvrednosti, isti se tretiraju kao klini~ko (ne)va`na odstupanja ili se pretrage morajuobaviti ponovo.

Broj ìvotinja u ogledu zavisi od vrste i cilja klini~kog ispitivanja leka.Da li je neka ìvotinja pogodna za ogled, odnosno klini~ko ispitivanje leka, zavisiod toga da li zadovoljava kriterijume neophodne za uklju~ivanje ìvotinja u nave-dene oglede. @ivotinje se moraju isklju~iti iz ogleda ukoliko se utvrdi, da su bilele~ene do 4 nedelje pred po~etak klini~kog testiranja ili u slu~aju zna~ajnih odstu-panja utvr|enih na klini~kom pregledu ìvotinje, te dobijenih hematolo{kih, bio-hemijskih i serolo{kih vrednosti. U klini~ka ispitivanja moraju uvek pored testiranihìvotinja, biti uklju~ene i ìvotinje kontrolne/kontrolnih grupa. Za vreme trajanjaogleda ìvotinje svih grupa moraju biti izloène jednakim uslovima. @ivotinje kon-trolne/kontrolnih grupa se tretiraju na isti na~in i sa jednakim volumenom vehiku-luma (nosa~ leka), kao i ìvotinje oglednih grupa.

U zavisnosti od postupka klini~kog ispitivanja leka potrebno je defini-sati reìm hranjenja i napajanja ìvotinja u ogledu.

Da bi se smanjio broj neuspelih ogleda va`no je, da aparati, instru-menti i druga pomagala koja se upotrebljavaju u ogledu u toku klini~kog ispiti-vanja budu u potpunosti ~isti, ako je potrebno i sterilni, da se nalaze stalno na is-tom mestu i da su kalibrirani.

Sva opaànja u toku ogleda, odnosno klini~kog ispitvanja se preciznoi redovno beleè u testne liste posebno oformljene za klini~ko ispitivanje.

Pred samu aplikaciju leka potrebno je definisati:– ime leka, broj serije i rok upotrebe leka,– na~in aplikacije leka/vehikuluma,– volumen leka/vehikuluma,– dozu leka,– vremenske intervale uzimanja uzoraka za analize.@ivotinje koje su uklju~ene u ogled, odnosno klini~ko ispitivanje leka

moraju biti pod kontrolom pre, za vreme i posle aplikacije leka ili vehikuluma.Svakodnevno se kontroli{e koli~ina konzumirane hrane i vode, telesna masa,op{te stanje i temperament ìvotinje. Dnevni klini~ki pregled se obavlja standard-nim klini~kim metodama. Sve vrednosti se moraju redovno upisivati u testne liste,koje su sastavni deo dokumentacije o klini~kom ispitivanju leka. Klini~ko ispiti-vanje leka mora se obavljati na na~in koji je za ìvotinju najmanje stresan.

330


@ivotinje koje se uklju~uju u ogled moraju se prethodno dràti naj-manje 72 sata u prostoriji, radi adaptacije. U slu~aju kada se ìvotinje u ogledumoraju dràti duè vreme, izvo|a~ ogleda mora vr{iti redovne klini~ke pregledeuklju~uju}i kontrolu telesne mase ìvotinja i pretrage na parazite.

Pri analizi rezultata hematolo{kih pretraga potrebno je imati na umu,da ìvotinje kojima je kretanje ograni~eno imaju pove}ane vrednosti hematokrita,a utvr|ene su i promene u broju leukocita, u koncentraciji {e}era u krvi, kao i ne-kih hormona (Sok, 1996).

U protokolu klini~kog testiranje lekova moraju biti navedeni slede}ipodaci:

1. Uvoda) Informacije o lekub) Indikacijec) Naru~ilac klini~kog testiranje lekova

2. Svrha i ciljevi testiranja3. Podaci o naru~iocu, izvo|a~u i kraju klini~kog testiranja leka

a) Naru~ilac klini~kog testiranje lekab) Izvo|a~ klini~kog testiranja lekac) Vo|a klini~kog testiranja leka~) Izvo|a~i pojedina~nih testiranjad) Posmatra~ klini~kog testiranja leka od strane naru~ioca|) Osoba za kontakt od strane naru~ioca klini~kog testiranja lekae) Odgovorna oseba QAf) Osoba za kontakt od strane izvo|a~a klini~kog testiranja lekag) Osoba odgovorna za biolo{ki deo klini~kog testiranja lekah) Vo|a klini~kog testiranja lekai) Izvo|a~i pojedina~nih testiranja

*Eksperimentalni deo obavljen na ìvotinjama*Hematolo{ko /serolo{ke analize

– Rezultati patomorfolo{kog pregleda ìvotinje u slu~aju, da ìvotinjaza vreme trajanja klini~kog testiranja lijeka ugine.

4. Datumi:a) Datum odobrenja protokola klini~kog ispitivanja leka

Potpis

Vo|a klini~kog testiranja leka(Ime i prezime) _______________________________________________

Odgovorna osoba QA(Ime i prezime) _______________________________________________

Sponzor (naru~ilac)(Ime i prezime) _______________________________________________

331


Posmatra~ (monitor) od strane sponzora (naru~ioca)(Ime i prezime) _______________________________________________

b) Datum po~etka i datum zavr{etka klini~kog ispitivanja leka

Po~etak klini~kog ispitivanja leka: _________________

Po~etak eksperimenta na ìvotinjama: _____________

Zavr{etak (kraj) eksperimenta na ìvotinjama: ______

c) Datum pripremljenog nacrta kona~nog izve{taja ________________

~) Datum kona~no zavr{enog izve{taja __________________________

5. Zakonski propisi koji su po{tovani tokom klini~kog ispitivanja leka:

6. Svrha izbora odgovaraju}eg ogleda i na~ina aplikacije leka

7. Opis i identifikacija proizvoda (leka)

8. Mesto izvo|enja klini~kog ispitivanja lekaa) Mesto izvo|enja eksperimentalnog dela na ìvotinjamab) Mesto izvo|enja hematolo{kih i serolo{kih analiza uzoraka krvic) Mesto izvo|enja patomorfolo{kih pretraga

9. Opis sistema klini~kog ispitivanja lekaa) @ivotinjeb) Uslovi uzgoja i prehrane ìvotinja

Izvo|a~ klini~kog ispitivanja leka mora u kona~ni izvje{taj uklju~iti iizve{taj o analizi hrane, koja se upotrebljavala tokom eksperimentalnog delaklini~kog ispitivanja leka.

10. Opis testiranjaa) Doza lekab) Na~in i frekventnost aplikacije lekac) Na~in pripreme proizvoda (leka) za aplikacijud) Raspore|ivanje ìvotinja u eksperimentalne grupe i njihova

identifikacija (ozna~avanje)e) Opis parametara koji se prate tokom eksperimenta

11. Dodaci protokolua) Promene/odstupanja od protokola klini~kog testiranja leka

332


Promene i odstupanja od protokola klini~kog testiranja leka moraju seuskladiti i biti potvr|eni od strane za to odgovorne osobe, koju je ovlastio na-ru~ilac. Sva odstupanja/promene moraju biti zabeleène u kona~nom izve{taju.Sve promene i svi dodaci protokolu moraju se uklju~iti u kona~ni izve{taj. U njemumora biti navedeno koji deo protokola je promenjen ili dodat i uzroci za to. Svenavedene promene moraju biti potpisane i datirane od strane vo|e klini~kog testi-ranja leka.

Sve neo~ekivane doga|aje potrebno je pa`ljivo zapisati i uklju~iti ukona~ni izve{taj. U slu~aju da su doga|aji koje nismo o~ekivali takvi da mogubitno uticati na rezultate klini~kog testiranja leka, o njima se mora odmah obaves-titi naru~ilac klini~kog testiranja leka.

12. Za{tita ìvotinjaKlini~ko testiranje lekova mora se obavljati, odnosno biti u saglasnosti

sa Zakonom o lekovima i medicinskim proizvodima, Zakonom o veterinarstvu,Zakonom o za{titi ìvotinja, dobrom klini~kom praksom, dobrom laboratorijskompraksom, preporukama OECD-a i direktivama Evropske unije (EEC 2377/90,EEC/81/852 i EEC/92/18).

Klini~ko testiranje lekova mora se prijaviti odgovornom organu priMinistarstvu za poljoprivredu, {umarstvo i prehranu, zaduènom za lekove, koji sunamenjeni upotrebi u veterinarskoj medicini. Prijavu mora obaviti naru~ilac kli-ni~kog testiranja leka.

13. Zavr{ni izve{tajZavr{ni izve{taj o klini~kom testiranju leka za upotrebu u veterinarskoj

medicini priprema izvo|a~ na slovena~kom ili engleskom jeziku. Nacrt kona~nogizve{taja – koji ima sve elemente kona~nog izve{taja osim datiranih potpisa, morase poslati naru~iocu.

Naru~ilac ima pravo da saop{ti svoje primedbe na nacrt kona~nogizve{taja. Primedbe naru~ioca klini~kog testiranja leka izvo|a~ mora vrednovati iuzeti u obzir, te ih usaglasiti sa zahtevom naru~ioca. Primedbe se mogu nakonusagla{avanja uklju~iti u kona~ni izve{taj. Kona~ni izve{taj mora sadràvati svepodatke i informacije koje se traè po me|unarodnim propisima (npr. OECD Prin-ciples on Good Laboratory Parctice, ENV/MC/CHEM(98)17).

Kona~ni izve{taj se priprema u dva primerka, pri ~emu jedan mora bititrajno povezan.

14. Arhiviranje izve{taja i podataka dobijenih u toku klini~kog ispiti-vanja leka

Protokol klini~kog ispitivanja leka, osnovni podaci, uzorci leka, iz-ve{taji svih QA i kona~ni izve{taj moraju se arhivirati i ~uvati u narednih 5 godina.Nakon pet godina, izvo|a~ klini~kog testiranja leka mora se obratiti naru~iocu sa

333


molbom da mu saop{ti uputstva u vezi sa budu}im postupkom arhiviranja nave-denog materijala.

15. TajnostSvi podaci koji su dobijeni u toku klini~kog testiranja leka moraju biti u

saglasnosti sa potpisanim ugovorom izme|u naru~ioca i izvo|a~a klini~kog testi-ranja leka, tj. – biti tajni.

16. DodaciOriginalni obrasci (testni listovi) klini~kog ispitivanja leka za upotrebu

u veterinarskoj medicini.

1. Zakon o lekovima (Slu`beni list R. Slovenije br. 31/06)2. Zakon o lekovima i medicinskim pomagalima (Slu`beni list R. Slovenije br. 101/99)3. Zakon o veterinarstvu (Slu`beni list R. Slovenije br. 33/2001)4. Zakon o za{~iti ìvotinja (Slu`beni list R. Slovenije br. 98/99)5. Pravilnik o vrsti, obsegu in na~inu analiznog, farmakolo{ko-toksikolo{kog in klini~kog is-

traìvanja lekova za uporabu u veterinarskoj medicini (Slu`beni list R. Sloveni-je br. 28/2004)

6. Sok M. Temelji eksperimentalne kirurgije in poskusov na ìvalih. Ljubljana: Zalo`baPodvinski, 1996: 15-71.

IMPORTANCE OF THE EVALUATION OF DRUGS USED IN VETERINARY MEDICINE

Silvestra Kobal, V. ]upi}

The use of veterinary medicines in Slovenia is regulated by the MedicinalProducts Act, by the Veterinary Practice Act, other legislative acts and some administrativeacts.

Supervision and coordination over pre-clinical and clinical evaluation is pre-formed by the Laboratory of Pharmacology and Toxicology which is a part of the Unit forLaboratory and Clinical Testing of Drugs at the National Veterinary Institute, on the basic ofthe concession. The Laboratory of Pharmacology and Toxicology to cooperate with theclinics and institutes of the Veterinary Faculty in Ljubljana.

Key words: evaluation of drugs, legislativa, pharmacology

334



ENGLISH

ZNAÊNIE ISPÀTANIÂ LEKARSTV, POLÃZUEMÀE V VETERINARNOYMEDICINE

Silvestra Kobal, V. ûpi~

Upotreblenie lekarstv v veterinarnoy medicine v Respublike Slo-venii regulirovano Zakonom o lekarstvah, Zakonom o veterinarii i subzakonnìmiaktami iz Ìtoy oblasti. KoordinaciÔ i nadzor nad predklini~eskimi (labora-tornìmi) i klini~eskimi ispìtaniÔmi lekarstv, polÝzuemìe v veterinarnoy me-dicine sover{aetsÔ v soglasii s Kafedroy farmakologii i toksikologii, kotoraÔ(vmeste s Veterinarnìm NacionalÝnìm Institutom) sostavlÔet edinuÓ sistemudlÔ Laboratornogo i klini~eskogo ipìtaniÔ lekarstv. V Ìtom napravlenii, Kafe-dra farmakologii i toksikologii takè, sotrudni~aet i s klinikami i insti-tutami Veterinarnogo fakulÝteta v LÓblÔne.

KlÓ~evìe slova: ispìtanie lekarstv, zakonnaÔ regulÔtiva, veterinarnaÔfarmakologiÔ

335


RUSSKIY

UDK 619:615.283/.284:001.893

SAVREMENI MODELI I PERSPEKTIVA KONTROLEPARAZITSKIH BOLESTI*

CONTEMPORARY MODELS AND PROSPECTS OF CONTROL OF

PARASITIC DISEASES

S. M. Petri~evi}, Tamara Ili}, Sanda Dimitrijevi}**

Ekonomski, socijalni i stru~no-nau~ni faktori uslovljavaju aktiv-nosti vezane za razvoj kontrole parazitskih infekcija, u predstoje}em pe-riodu 21.veka. Primarne istraìva~ke aktivnosti usmerene su kaizu~avanju fiziolo{kih funkcija parazita i ekolo{kog odnosa parazit-doma}in, a sve u cilju obezbe|enja adekvatne farmakoterapije/far-makoprofilakse i imunoprofilakse. Kako je sinteza hemijskih jedinjenjau ogromnoj ekspanziji, postoji veliki broj potencijalnih supstanci za pri-menu u vidu leka. U skladu sa time, i aktivnosti razvoja novih antipara-zitika i/ili modifikacije postoje}ih se zasnivaju prvenstveno na

“obezbe|ivanju“ kvalitetnog ciljnog mesta delovanja.Druga mogu}nost na istraìva~kom planu je vezana za problem

rezistencije parazita i intenzivno izu~avanje biohemijsko-fiziolo{kihkarakteristika parazita, kao i razvijanje aktivne epidemiolo{ko-epizootiolo{ke mreè za pra}enje rezistencije. Paralelno sa razvojemlekova, rezultati ispitivanja fiziolo{kih funkcija parazita i njihovogme|usobnog odnosa sa doma}inom, intenzivno se koriste za razvojimunolo{ke kontrole, odnosno razvoj vakcina (na primer, razvojvakcina za kontrolu kokcidioze, babezioze, ehinokokoze i sl.).

Drugi vaàn pristup je prou~avanje parazitskih zoonoza, uticajaglobalnog zagrevanja na epidemiolo{ko-epizootiolo{ke karakteristikeparazitskih bolesti i selekcije otpornijih rasa/hibrida ìvotinja. Odzna~aja je i dobrobit ìvotinja, usavr{avanje pouzdanih, brzih i jeftinihmetoda za dijagnostikovanje parazitskih bolesti i razvoj in vitro metodaza ispitivanje rezistencije na antiparazitike.

Klju~ne re~i: paraziti, farmakoterapija, imunoprofilaksa, rezistencija,ciljna mesta

337

STRU^NI RAD – PROFESSIONAL PAPER

* Rad primljen za {tampu 07. 05. 2008. godine** Mr. sci. med. vet. Sa{a M. Petri~evi}, Galenika a.d., Institut za istraìvanje i razvoj, Beograd;

dr. sci. med. vet. Tamara Ili}, asistent, dr. sci. med. vet. Sanda Dimitrijevi}, profesor, Katedraza parazitske bolesti, Fakultet veterinarske medicine, Beograd

Primena zootehni~kih i zoohigijenskih mera (koncept biolo{ke sigur-nosti – Biosecurity) ne gubi zna~aj ni u 21. veku. Savremene tehnologije podrazu-mevaju uvo|enje i primenu novih metoda gajenja ìvotinja (koje uklju~uju za{titudobrobiti), pravilne ishrane, primene veterinarsko-medicinskih mera (planska pri-mena preventivnih mera), izgradnje objekata (adekvatni materijali, termoregula-cija, ventilacija, fizi~ke mere za{tite objekata od {teto~ina), pripreme i obrade is-pusta i pa{njaka (melioracija), primene hemijskih sredstava (dezinficijensi, insek-ticidi)...

Zoohigijenske mere predstavljaju osnov proizvodnje, odnosno ga-jenja, bilo koje vrste ìvotinja. U prakti~nim uslovima, primenom ovih mera nemoè se izbe}i infekcija ìvotinja, ali se moè zna~ajno smanjiti mogu}nosti infek-cije, {to je od velikog zna~aja. Zato je primena ovih mera obavezna i neophodna ukombinaciji sa drugim na~inima preventive.

Treba napomenuti da koncept biolo{ke sigurnosti nije ni op{ti nijedinstven, on je, naprotiv, specifi~an za pojedine parazitoze. Naime, priprema isprovo|enje odre|enog modela, zavisi}e od sagledavanja i identifikacije ta~akarizika u konkretnom proizvodnom/odgajiva~kom ciklusu. Zbog toga se ne moèni preporu~iti „op{ti recept biolo{ke sigurnosti“.

Sinteza hemijskih jedinjenja je u ogromnoj ekspanziji, tako da postojiveliki broj potencijalnih supstanci za primenu u vidu leka („kandidati za lek“).Me|utim, razvoj novih lekova predstavlja dugotrajan, mukotrpan i skup proces.Iza otkri}a novog hemijskog jedinjenja, sa antiparazitskim dejstvom, specifi~nogmehanizma delovanja, bezbednog i visokopouzdanog za primenu, nalazi se pro-ces koji moè da traje ~itav radni vek jednog istraìva~a.

Osim toga, zna~ajan je i ekonomski aspekt – pretpostavlja se da cenaotkri}a jednog antikokcidijalnog leka iznosi od 50 do 100 miliona US$. Otkri}u no-vog hemijskog jedinjenja sa antiparazitskim dejstvom suprostavlja se drugamogu}nost: modifikacija postoje}ih lekova u cilju pove}anja njihove efikasnosti ibezbednosti.

Zato se aktivnosti vezane za razvoj novih antiparazitika i/ili modifika-ciju postoje}ih, zasnivaju prvenstveno na pronalaènju kvalitetnog ciljnog mestadelovanja (na primer, inhibicija enzima farnesiltransferaze kod laj{manija ili farne-sildifosfonat/geranildifosfat sintetaze kod toksoplazme). Cilj je pobolj{anje aktiv-nosti i/ili {irenja spektra delovanja antiparazitika. Najve}i doprinos daju ispitivanjafiziologije parazita i ekolo{kog odnosa parazit-doma}in.

338

Vet. glasnik 61 (5-6) 337 - 350 (2007) S. M. Petri~evi} i sar.: Savremeni modeli iperspektiva kontrole parazitskih bolesti

Uvod / Introduction

Lekovi, razvoj rezistencije i vakcine / Medicines, development ofresistance and vaccines

Korak napred u istraìvanjima antiparazitika predstavlja otkri}e en-zima koji u~estvuju u {ikimate ciklusu, kao i gena koji ih kodiraju, kod Toxoplasma iPlasmodium vrsta. [ikimate ciklus predstavlja centralni put sinteze aromati~nihjedinjenja, uklju~uju}i neke amino kiseline, ubihinone i folate, kod biljaka i mnogihmikroorganizama. Sisari ne poseduju ovaj ciklus, {to predstavlja zna~ajnu karak-teristiku u interventnoj strategiji za selektivnu inhibiciju enzima {ikimate ciklusa.Jedan od enzima ovog ciklusa – 5-enolpiruvil {ikimate 3-fosfat sintetaza, je ciljnomesto delovanja herbicida glifosfata, za koji se zna da ispoljava i slabo antiparazit-sko delovanje na P. falciparum, T. gondii i C. parvum. Osim toga, analozi fluoro-shikimata ispoljavaju efikasnost protiv Plasmodium-a. Ovi nalazi daju podr{kuideji da se {ikimate ciklus kod kokcidija moè iskoristiti kao napadno mesto zanove antikokcidijalne lekove. Prepreku predstavlja lokalizacija ciklusa na }elij-skom nivou apikompleksa, me|utim, novija istraìvanja ukazuju na to da je {iki-mate ciklus kod Plasmodium-a lokalizovan u citosolu, {to je povoljno sa aspektahemioterapije (Coombs i sar., 2002; Ridley, 1998).

Kao posebno interesantan primer izdvajaju se kriptosporidije, koje sefiziolo{ki donekle razlikuju od drugih kokcidija. One poseduju jednu kiseonik-osetljivu piruvat-NADP oksidoreduktazu, koja uklju~uje dva fuzionisana domena –jedan na N kraju, koji je homolog kiseonik-osetljivoj piruvat-feredoksin oksidore-duktazi, i drugi na C kraju, sli~an NADPH citohrom P450 reduktazi. Ovaj enzim je

339


Shema 1. Razvojni put otkrivanja leka od sinteze do pojave na trì{tu (u idealnim uslovima)Schematic presentation 1. Development pathway of medicine discovery from synthesis to appearance on market

(in ideal conditions)Preclinical studies0 - Discovery, 1 - Beginning of research, 2 - Phase I, 3-4 -Phase II, 4-7 - Phase III, 7-9 - Applicationfor new medicine, 10 - New medicine on market (10 years)

Mogu}e novo napadno mesto za delovanje leka / Possible newtarget spot for medicine action

uo~en i kod Euglena gracilis, ali za razliku od nje, kod kriptosporidija nema vidljivuciljnu mitohondrijalnu sekvencu. Ovo se moè dovesti u vezu sa odsustvom mito-hondriona, ali se o mogu}im ciljnim mitohondrijalnim sekvencama moè jo{ uveksamo naga|ati. Ovaj enzim se javlja i kod intracelularnih oblika i kod sporozoitakriptosporidija, a njegov zna~aj u energetskom metabolizmu parazita jo{ uvek nijejasan. Piruvat-NADP oksidoreduktaza je interesantan novi cilj za antikokcidijnuhemioterapiju. Naime smatra se da je upravo prisustvo ovog enzima klju~no zaosetljivost kriptosporidija na nitazoksanid (Coombs i sar., 2002).

Problematika rezistencije parazita usko je vezana za problematiku in-tenzivnog izu~avanja biohemijsko-fiziolo{kih karakteristika parazita, kao i razvi-janje aktivne epidemiolo{ko-epizootiolo{ke mreè za pra}enje rezistencije. Para-lelno sa razvojem lekova, rezultati ispitivanja fiziolo{kih funkcija parazita i njihovogme|usobnog odnosa sa doma}inom, intenzivno se koriste za razvoj imunolo{kekontrole, odnosno razvoj vakcina (na primer, razvoj vakcina za kontrolu kok-cidioze, babezioze, ehinokokoze i sl.).

340


Slika 1. Hipoteti~ki model delovanja nitazoksanida; PNO = piruvat-NADP oksidoreduktaza;PFO = piruvat-feredoksin oksidoreduktaza; Cyt P450 Red = citohrom P450 reduktaza(prilago|eno iz Coombs i Müller, 2002).

Figure 1. Hypothetical model of nitazoxanid action; PNO = pyruvate-NADP oxidoreductase; PFO = pyruvate-ferrodoxin oxidoreductase; Cyt P450 Red = cytochrome P450 reductase (adapted from Coombs and Muller,2002)

Lumen of intestine

Epithelial cell of

intestine

Entry through

diffusion

PFO domein PNO

reduction of

nitro-group

biotoxic free radicals

Structure of

PNO domein

Rezistencija / Resistance

Postojanje rezistencije je nasledna, fiziolo{ka osobina u jednoj popu-laciji parazita. Razvoj rezistentnih linija helminata je evolucijska karakteristika i ba-zira se na unutarpopulacijskoj selekciji parazita koji nose alele odgovorne zarezistenciju na hemijske komponente iz leka. Ova osobina poznata je pod na-zivom genetska varijabilnost. Duà upotreba istog antiparazitika ili sredstava kojaimaju sli~an mehanizam delovanja ima za posledicu stvaranje otpornosti na lekkod parazita. Jednom uspostavljena rezistencija moè da potraje vi{e godina ilinestaje pod uticajem selekcije i geneti~kog drifta, koji deluju tako {to vra}ajuosetljivost u populaciju. Stvaranje rezistencije prema lekovima nastaje na vi{enivoa molekularne i }elijske organizacije, a prema Gutteridge-u (1993) postoji 5osnovnih biohemijskih mehanizama kojima mikroorganizmi stvaraju rezistencijuna lekove: 1 – metabolisanje lekova u neaktivne forme; 2 – promena perme-abiliteta membrane, ~ime je ulazak leka u }eliju jako usporen, odnosno njegovoizlu~ivanje iz }elije izuzetno ubrzano; 3 – razvijanje alternativnih metaboli~kihputeva kojima se prevazilazi nastali, lekom indukovani metaboli~ki defekt; 4 –o{te}enja na receptorima (na biohemijskom nivou), usled ~ega lek ne moè da seveè za receptor i ispolji dejstvo i 5 – sinteza odre|enog enzima (na ~iju funkcijuodre|eni lek deluje) u velikim koli~inama koje ni primena visokih doza leka nemoè da suprimira.

Analiziraju}i pojedine grupe parazita, ustanovljeno je da se rezisten-cija na antiparazitike razvija razli~itom brzinom. Kokcidije i ektoparaziti izuzetnobrzo postaju rezistentni, {to je posledica preìvljavanja i favorizovanja otpornih so-jeva u populaciji. Pojava stvaranja rezistencije kokcidija na antikokcidijalne le-kove, zapaèna je neposredno nakon po~etka primene sulfonamida u cilju kon-trole kokcidioze (Dimitrijevi} i sar., 2004). Rezistencija se kod kokcidija javlja kaoposledica neracionalne primene antikokcidijala u profilakti~ke svrhe (na prvommestu suboptimalnih doza) i nepo{tovanja „shutlle“ ili „switching“ programa. Zarazvijanje rezistencije neophodno je da nekoliko uzastopnih generacija kokcidijabude izloèno delovanju faktora koji uslovljavaju nastanak rezistencije (neefi-kasna doza, lo{ program ili nepostojanje programa). Obi~no je potrebno 7–15generacija, a nekada ~ak i 23–24, {to zavisi od kori{}enog leka. Lekovi koji sesmenjuju, bilo u „shutlle“ ili „switching“ programu treba da imaju razli~ite me-hanizme delovanja, odnosno da pripadaju razli~itim farmakolo{kim grupama.Mogu}nosti kombinacija su veoma velike i prakti~no su ograni~ene izborom an-tikokcidijala na trì{tu i rezistencijom prisutnih sojeva kokcidija (Petri~evi} i sar.,2006).

Kod helminata, rezistencija se sporije razvija, a ustanovljena jenaj~e{}e kod konja (fam. Strongylidae) i ovaca (Haemonchus i Ostertagia spp.),uglavnom na lekove iz grupe benzimidazola. Upravo zbog toga, u programimakontrole parazitskih bolesti neophodno je da se naizmeni~no primenjuju sredstvaiz razli~itih hemijskih grupa, naj~e{}e u vidu rotacije tokom godine, odnosno jed-nog generacijskog ciklusa parazita. Upotreba kombinacija aktivnih supstancija(na primer, benzimidazola i levamizola) pokazala se kao veoma uspe{na u smanji-

341


vanju razvoja rezistencije i unapre|enju efikasnosti samog tretmana. Ovo senaro~ito odnosi na slu~ajeve kada se na jednu komponentu, unutar kombinacije,ve} razvila rezistencija (Silvestre i sar., 2004).

Razvoj vrsta/sojeva i populacija parazita rezistentnih na jedan ili vi{ekori{}enih antiparazitika predstavlja svakodnevni rastu}i problem za parazitologe{irom sveta. Ovaj problem je i najve}i pokreta~ istraìvanja na polju parazitologije.Osnovni uzrok za stvaranje rezistencije je nepravilna primena leka (subdoziranje,kratkotrajan tretman, neplanski tretmani...).

Uspe{na implementacija programa kontrole parazita, dizajniranog daograni~i razvoj rezistencije u populaciji parazita, zavisi od primenljivosti efikasne iosetljive metode za detekciju i kontrolu rezistencije. Od velikog je zna~aja posto-janje rutinskih, jeftinih i brzih, a uz to relativno pouzdanih metoda i upravo njihovaprimena predstavlja imperativ za parazitologe u 21. veku.

Primena vakcina u cilju kontrole parazitskih bolesti do skoro je pred-stavljala samo viziju istraìva~a za daleku budu}nost. Razvoj na polju genet-skih/molekularnih/imunolo{kih istraìvanja doveo je do toga da su danas onerealnost i svakodnevnica, tako da se razvoj novih vakcina kre}e sve brè od raz-voja novih lekova. Primena vakcina (osim u slu~aju kontrole kokcidioze pili}a) nijezauzela zna~ajnije mesto, niti ugrozila zna~aj primene lekova.

Izve{taji o pojavi genetski modifikovane hrane, ekspanziji zaraznihbolesti (na primer, E. coli, BSE) i pojavi rezidua lekova u hrani, pove}ali su zabri-nutost konzumenata u vezi sa hranom koju unose. Tako|e, postoji i zabrinutost upogledu neèljenih uticaja hemikalija na ìvotnu sredinu i dobrobit ìvotinja, zbog~ega raste interesovanje za razvojem bezbednih i efikasnih vakcina. Tokomposlednjih 15 godina zabeleèn je ogroman progres u razvoju veterinarskihvakcina ostvaren zahvaljuju}i nau~nim dostignu}ima iz oblasti izolacije i karakteri-zacije proteina, imunolo{kih tehnika i metoda genskog kloniranja (Augustine,2001; Fricsh, 1999; Lightowlers i sar., 2000; Pruet, 1999).

U odnosu na lekove, vakcine imaju prednost, jer ne dovode do razvojarezistencije parazita, ne ostavljaju hemijske rezidue, povoljne su za okolinu i prih-vatljive za konzumente, a njihova primena veoma je sli~na konceptu vakcinacije uhumanoj medicini. Ova prednost vakcina je osnovna pokreta~ka snaga, koja }erazvoj novih vakcina u~initi realnim.

Zahtev za vakcinama je visok zbog velikog profita koji su neke farma-ceutske kompanije (Novartis i Bayer) uloìle u vakcine protiv buva, krpelja i dirofi-larija. Trenutno je na trì{tu prisutan veoma mali broj antiparazitskih vakcina (ta-bela 1). Sa izuzetkom TickGarda, sve komercijalno dostupne vakcine pred-stavljene u tabeli 1 sastoje se od ìvih ili atenuiranih parazita. Proizvodnja ovihvakcina je mukotrpna i skupa, zbog ~ega su one dostupne samo za velika trì{ta.Procedura za proizvodnju zra~enjem atenuiranih helmintskih vakcina moè se

342


Vakcine / Vaccines

savladati, ali je malo optimizma u pogledu njihovog komercijalnog uspeha.Ozra~ena vakcina protiv Dictyocaulus viviparus goveda, imala je vi{egodi{njikomercijalni uspeh, nakon ~ega je njena upotreba opala i farmeri su se vratili anti-helminticima (Bain, 1999). Komercijalna realnost je takva da vakcine moraju poka-zati opravdanu i vidljivu dobrobit za farmere i vlasnike ku}nih ljubimaca, da bi seoni ohrabrili da lekove zamene vakcinama.

Tabela 1. Komercijalne antiparazitske vakcine kod nas i u svetu /Table 1. Commercial antiparasitic vaccines in Serbia and in the world

Oboljenja parazitske etiologije /Diseases of parasitic etiology

Naziv vakcine /Name of vaccine

Kokcidioza �ivine / Poultry coccidiosis Paracox (Schering Plough)

Kokcidioza �ivine / Poultry coccidiosis Coccivax (Schering Plough)

Kokcidioza �ivine / Poultry coccidiosis Livacox (Biopharm)

Kokcidioza �ivine / Poultry coccidiosis Immucox (Vetex Lab. Inc.)

Toksoplazmoza ovaca / Ovine toxoplasmosis Toxovac (Intervet)

\ardioza pasa / Canine giardiasis GiardiaVax (Wyeth Co.)

Anaplazmoza goveda / Bovine anaplasmosis Anaplaz (Wyet Co.)

Plu}ni vla{ci / Lungworm Huskvac (Intervet)

Plu}ni vla{ci / Lungworm Dictol (MSD Agvet)

B. microplus TickGard (Biotech)

B. microplus Gavac (Heber Biotech S.A.)

Proizvodnja vakcina upotrebom tehnologije rekombinantne DNK, ~iniproizvodnju i komercijalizaciju vakcina realnim, i ve}ina nau~nika pretpostavlja da}e slede}a generacija vakcina biti proizvedena na ovaj na~in (Alcron i sar., 1999;Meensen i sar., 2007). Rekombinantne vakcine protiv cestoda iz rodova Echino-coccus (EG95) i Taenia (45W), pokazale su se izuzetno uspe{nim. Vakcina EG95,moè da indukuje 96–100% za{tite kod goveda protiv ove infekcije, a njena efikas-nost je dokazana u nekoliko nezavisnih ispitivanja sprovedenih u Novom Zelandu,Australiji, Argentini i Kini. Vakcina protiv Taenia ovis, 45W, indukuje preko 92%za{tite kod ovaca, a njen homolog iz T. saginata pokazao je istu efikasnost u za{titigoveda od ovog parazita (Lightowlers i sar., 2000). Obe vakcine, imaju potencijalaza upotrebu u prevenciji humanih infekcija, ali je njihova budu}nost na trì{tu neiz-vesna zbog niskog komercijalnog interesa.

Proteaze, katepsin L1 i katepsin L2, su glavni molekuli koje sekretujeveliki metilj – Fasciola hepatica. Vakcinacija preìvara ovim molekulima indukuje73% za{tite protiv ove trematode i za 60% redukuje vijabilnost jaja, oslobo|enih izpreìvelih parazita. Pored toga, skoro sva jaja parazita (98%) revitalizovana izù~nih kanala vakcinisanih ìvotinja, nisu uspela da embrioniraju. Ukoliko bi se

343


ovaj anti-embrionalni efekat vakcine mogao ponoviti na pa{i, imao bi zna~ajan uti-caj na {irenje fascioloze (Mulcahy i sar., 1999).

Gastrointestinalne nematode iz rodova Haemonchus, Ostertagia i Tri-chostrongylus su najrasprostranjeniji i najva`niji paraziti goveda i ovaca. Trenutnakontrola helmintoza uzrokovanih ovim parazitima obuhvata primenu {irokogspektra antihelmintika, kao {to su benzimidazoli, koji danas predstavljaju najve}ideo trì{ta svih antiparazitika. Shodno tome, uloèn je veliki trud u otkrivanjevakcine protiv ovih parazita, a postignut je i zna~ajan uspeh.

Identifikacija velikog broja molekula sa protektivnim karakteristikamaprotiv H. contortus, stvara dobre preduslove za budu}i razvoj molekularne vak-cine protiv ovog parazita (Murray i sar., 2007). Postavlja se, me|utim, pitanje da lirelativno nizak marketin{ki prostor u pogledu ovog uzro~nika moè da podrì pro-izvodnju i komercijalizaciju ove vakcine. Postoje istraìvanja na gastrointestinal-nim nematodama koja se bave razvojem molekularne vakcine {irokog spektra de-lovanja, koja bi bila sposobna da za{titi ovce i goveda od Haemonchus, Osterta-gia i Trichostrongylus spp. i da se takmi~i sa antihelminticima {irokog spektra de-lovanja (Dalton i sar., 2001; Smith i sar., 2000).

Glavna prekretnica u razvoju vakcina protiv komercijalno zna~ajnihektoparazita goveda i ovaca, bilo je lansiranje genetski rekombinovane Bm86vakcine, TickGardTM, od strane Biotech Australia, zajedno sa CommonwealthScientific and Industrial Research Organsiation (CSIRO), koja je usmerena protivkrpelja Boophilus microplus (Willadsen, 1995). Sli~na rekombinantna vakcina,koja je razvijena u kvascu Pichia pastoralis, proizvedena je na Kubi, a komercijali-zovana je od strane Heber Biotec S.A, Havana (Garcia-Garcia i sar., 2000).

Postoje i brojni ektoparaziti protiv kojih su vakcine u razvoju, uklju~u-ju}i one protiv Hematobia irritans exigua, Chrysomya bezziana, Pediculus huma-nus i Lucilia cuprina (Meija i sar., 2006). Rekombinantna vakcina usmerena protivproteaze (hipodermin A) iz larve Hypoderma lineatum, pokazala se obe}avaju}omu toku ispitivanja i odobrena je za komercijalizaciju - Alberta/Canada LivestockTrust (Pruett, 1999).

Do sada je uloèn veliki napor u razvoj rekombinantnih vakcina protivnekoliko zna~ajnih protozooza doma}ih ìvotinja, uklju~uju}i toksoplazmozu kodovaca, kriptosporidiozu kod novoro|ene teladi, kokcidiozu jagnjadi, teladi i ìvine,babeziozu i tajleriozu goveda, neosporozu goveda i pasa i |ardiozu pasa.Vakcina za kontrolu toksoplazmoze kod ovaca (Toxovax) zasnovana je na ìvom,atenuiranom T. gondii soju S48, dobijenom iz mi{eva. Postoje i ohrabruju}i rezul-tati eksperimentalnih studija, u kojima se nazalna DNK primenjuje u cilju za{tite odtoksoplazmoze i kriptosporidioze (Dalton i sar., 2001). Iako nau~nici raspolaù ve-likim brojem podataka iz oblasti imunologije, genetike i vakcinologije, koja su ba-zirana na istraìvanjima medicinski zna~ajnih protozoa kao {to su Plasmodium,Leishmania i Trypanosoma spp. (Mendez i sar., 2007), jo{ uvek nije postignut us-peh kao u slu~aju vakcina protiv helminta (Morrison i sar., 2006).

344


U poslednjih nekoliko godina na trì{te je lansirano nekoliko vakcinaprotiv kokcidioze ìvine. Vakcine protiv Eimeria vrsta ìvine sastoje se ili od ìvih,virulentnih organizama (Coccivac i Immucox) ili od nekoliko vrsta ìvih atenuiranihparazita (Paracox i Livacox). Zbog jednostavnosti i bezbednosti primene, po-godne su za masovnu upotrebu, jer izazivaju kontinuirano stvaranje ujedna~enogimuniteta prema kokcidiozi. Iako su se ove vakcine pokazale efikasnim, one imajui neke nedostatke uklju~uju}i visoke tro{kove proizvodnje i varijacije u efikasnostime|u grupama. Postoji, tako|e, i opasnost od povratka virulencije, kada su u pi-tanju sve ìve vakcine (Petri~evi} i sar., 2006).

U drugi plan, ali svakako ne manje bitan, svrstava se prou~avanje pa-razitskih zoonoza, uticaja globalnog zagrevanja na epidemiolo{ko-epizootiolo{kekarakteristike parazitskih bolesti i selekcije otpornijih rasa/hibrida ìvotinja. Odzna~aja je i dobrobit ìvotinja, usavr{avanje pouzdanih, brzih i jeftinih metoda zadijagnostikovanje parazitskih bolesti i razvoj in vitro metoda za ispitivanje rezisten-cije na antiparazitike. Profesionalna aktivnost veterinarskih radnika je usmerenana proizvodnju zdravstveno ispravne hrane. Ova ~injenica ukazuje na to da jepa`nja najvi{e usmerena na kontrolu zaraznih bolesti, koje se sa ìvotinja mogupreneti na ljude, a potom na bolesti koje ugroàvaju samo ìvotinje.

Problem naru{avanja ozonskog omota~a Zemlje i globalnog zagre-vanja jo{ uvek predstavlja nepoznanicu za parazitologe. Me|utim, postavlja se pi-tanje – kako ova pojava moè da uti~e na geografsku rasprostranjenost razli~itihvrsta i sojeva parazita, kao i promenu njihovih ìvotnih navika? Geografska dis-tribucija ve}ine vrsta parazita ograni~ena je distribucijom potencijalnih doma}inaili uticajem ìvotne sredine na stopu rasta parazita. Mnoge zarazne bolesti, kojeprenose vektori, limitirane su u svojoj rasprostranjenosti zbog toga {to trajanjerazvojnog ciklusa parazita prevazilazi prose~ni ìvotni vek insekta-vektora (Kovatsi sar., 2001; Strathdee i sar., 1998). Ali, izgleda da porast spolja{nje temperaturepove}ava brzinu razvoja odre|enih razvojnih stadijuma u ìvotnom ciklusu para-zita, tako da }e dugotrajan porast temperature verovatno dovesti do porasta ras-prostranjenosti mnogih bolesti koje prenose insekti, kakve su malarija i filarioza.Ako dugotrajne klimatske promene dovedu do migracije parazita u nova geograf-ska podru~ja, u trenutku kada je na{a mogu}nost da ih kontroli{emo nedovoljna,mnoge vrste doma}ih ìvotinja suo~i}e se sa novim izazovima. U nekim slu~aje-vima ovo }e dovesti do napu{tanja postoje}ih stani{ta, koja mogu postati rezer-vati prirode. U drugim regionima, gladna humana populacija vr{i}e pritisak u ciljuiskori{}avanja postoje}ih rezervi. Izgleda neverovatno, da }e kona~an rezultat tihpromena favorizovati ìvot u divljini (Kutz i sar., 2005).

345


Parazitske zoonoze u odnosu na globalno zagrevanje i selekcijuParasitic zoonoses with respect to global warming and selection

Postoje ugroène vrste ~ija je gustina populacije svedena na tako ni-zak nivo da su prisutne samo u pojedina~nim prirodnim rezervatima. U ovakvimokolnostima, budu}e smanjenje veli~ine populacije, usled globalnog zagrevanja,redukova}e delovanje parazita koji su ve} prisutni u toj populaciji. Me|utim, imi-gracija novih vrsta doma}ina u definisanu oblast, kao odgovor na globalno zagre-vanje, moè da dovede do uno{enja novih patogena. Ako ovi paraziti nisu imaliprethodnih kontakata sa ugroènom vrstom - doma}inom, oni mo`da ne}e uspetida se adaptiraju (jer je doma}in potpuno nov), a ukoliko se adaptiraju, prouzroko-va}e visok mortalitet (Parmesan i sar., 2003). Pod ovim uslovima, porast gustinepopulacije doma}ina imigranata dove{}e do porasta transmisije parazita i opas-nost se moè o~ekivati u interakciji izme|u ugroène vrste i vrste koja je upravoimigrirala. Tamo gde ugroène vrste uspe{no toleri{u porast temperature i vla`no-sti, ipak postoji mogu}nost da se suo~e sa u~estalim napadima parazita, ~ija setransmisija efikasno pove}ava sa porastom temperature i vla`nosti (na primer,tropske bolesti postaju zna~ajnije u umerenoj zoni). Ta~nije, one populacije ~iji sebroj pove}ava sa porastom temperature, pre }e se suo~iti sa problemima koji nas-taju {irenjem parazita. Ako se veli~ina populacije doma}ina smanjuje usled kli-matskih promena, njihove retke vrste parazita i mutualista mogu da nestanu. Od-sustvo parazita moè da bude zna~ajno isto koliko i njihovo prisustvo, s obziromda neke vrste doma}ina mogu da prerastu u {teto~ine, u odsustvu patogena kojireguli{u njihovu brojnost (Poulin, 2006).

Paraziti su, po definiciji organizmi koji kolonizuju i eksploati{u. Onevrste parazita koje su ve} uobi~ajene bi}e u mogu}nosti da se {ire i kolonizujunove, prijem~ive doma}ine, koji nisu genetski rezistentni na njih. Parazitske vrstekoje su retke i specifi~ne mo`da }e biti dovedene do izumiranja. Generalno, efektiglobalnog zagrevanja bi}e teì u umerenim zonama, gde paraziti iz tropskih zonamogu da kolonizuju nove doma}ine, nego u tropskim zonama, gde }e parazitimorati da se prilagode ili evoluiraju (Kutz i sar., 2005).

Selekcija ìvotinja u smislu pove}anja otpornosti prema parazitima jebitan segment unapre|enja kontrole parazitskih bolesti. Su{tina se sastoji u tomeda se iskoristi genetski potencijal otpornih varijeteta u stvaranju hibrida sa boljomop{tom otporno{}u. Proces je spor i pokazuje efekte na duge staze. Selekcija usmislu stvaranja hibrida otpornih samo na pojedine specifi~ne bolesti je skuplji imanje uspe{an posao. Interes za ovu strategiju u prevenciji kokcidioze raste,kako se razvija i moderna tehnologija genetske manipulacije (Petri~evi} i sar.,1998).

Ve}i prakti~ni zna~aj ima selekcija genetski otpornih linija ìvine, zas-novana na intraspecijskom ukr{tanju razli~itih rasa i linija, odnosno unutar linijarasa. Na ovome se zasniva i rad Pinard-van der Laan i sar. (1998), koji su ispitivaliotpornost pet neselekcionisanih linija koko{aka (po dve linije Leghorn-a i Fayoumirase i jedna linija Rodajlend rase). Zapaèna je velika genetska varijacija rezisten-cije prema E. tenella, pri ~emu se kao najotpornija pokazala linija egipatske raseFayoumi. Ona ima reputaciju veoma otporne rase, tako da pokazuje i ve}u otpor-

346


nost prema drugim bolestima (na primer, Marekovoj bolesti ili infekciji sa Rouse-Sarcoma virusom). Tako|e, ona moè biti interesantna za proizvodnju F2 melezasa mnogo osetljivijom Leghorn rasom, zbog izu~avanja genetskih markera za ot-pornost.

Iako se poslednjih godina selekcionisanje otpornijih linija ìvine nakokcidiozu zna~ajno razvija, ono jo{ duè vreme ne}e mo}i da pruì zna~ajnije re-zultate. Selekcionisana ìvina }e biti samo otpornija od neselekcionisane, a toopet zna~i nedovoljnost samo jedne metode preventive. Me|utim, tro{kovi pre-ventive }e kod otpornije ìvine biti verovatno manji.

Razlog {to se ovaj na~in preventive do sada nije razvijao, delimi~no je iposledica efikasnosti i primenljivosti lekova, a delom i posledica drugih prioriteta uodgajiva~kim programima. Me|utim, razvoj citogenetike i molekularne genetikeverovatno }e omogu}iti sigurnije rezultate nego dosada{nja fenotipska selekcija.

1. Alarcon JB, Waine GB, McManus DP. DNA vaccines: technology and application as anti-parasite and anti-microbial agents. Adv. Parasitol. 1999; 42: 344-410.

2. Augustine P. Cell: sporozoite interactions and invasion by apicomplexan parasites of thegenus Eimeria. Int. J. Parasitol. 2001; 31: 1-8.

3. Bain RK. Irradiated vaccines for helminth control in livestock. Int. J. Parasitol. 1999; 29:185-91.

4. Coombs GH, Müller S. Recent advances in the search for new anti-coccidial drugs. Int.J. Parasitol. 2002; 32: 497-508.

5. Dalton JP, Mulcahy G. Parasite vaccines – a reality? Vet. Parasitol. 2001; 98: 149-67.6. Dimitrijevi} Sanda, Ili} Tamara. Rezistencija na anthelmintike – rasprostranjenost, otkri-

vanje i mere za njeno preveniranje. Veterinarski glasnik 2004; 58(5-6): 685-92.7. Fricsh JE. Towards a permanent solution for controlling cattle ticks. Int. J. Parasitol.

1999; 29: 57-71.8. Garcia-Garcia JC, Montero C, Redondo et al. Control of ticks resistantto immunization

with Bm86in cattle vaccinated with the recombinant antigen Bm86 isolatedfrom the cattle tick. Boophilus microplus. Vaccine 2000; 18: 2275-87.

9. Gutteridge WE. Chemotherapy. In: Cox, F.E.G. (Ed) Modern Parasitology, Blackwell sci-ence, Oxford, 137-56, 1993.

10. Kovats RS, Campbell-Lendrum DH, McMichael AJ, Woodward A. Cox J.S. Early effectsof climate change: do they include changes in vector-borne disease? Phil.Trans. R. Soc. B. 2001; 356: 1057-68.

11. Kutz SJ, Hoberg EP, Polley L, Jenkins EJ. Global warming is changing the dynamics ofarctic host-parasite systems. Proc. Biol. Sci. 2005; 272: 2571-6.

12. Lightowlers MW, Fliser A, Gauci CG, Heath HD, Jensen O, Rolfe R. Vaccination againstcysticercosis and hydatid disease. Parasitol. Today 2000; 16: 191-6.

13. Meeusen NT, Walker J, Peters A, Pastoret PP, Jungersen G. Current Status of VeterinaryVaccines. Clin. Microbiol. Rev. 2007; 20(3): 489-510.

14. Mejia JS, Bishop JV, Titus RG. Is it possible to develop pan-arthropod vaccines? Trendin Parasitology 2006; 22: 367-70.

347



15. Mendez F, Herrera S, Murrain B, Gutierrez A, Moreno LA, Manzano M, Munoz A, PloweCV. Selection of antifolate resistant Plasmodium falciparum by sulfadoxine-pyrimethamine treatment and infectiviti Anopheles mosquitoes. Am. J. Trop.Med. Hyg. 2007; 77(3): 438-43.

16. Morrison WI, Mc Keever DJ. Current status of vaccine development against Theileriaparasites. Parasitol. 2006; 133: 169-87.

17. Mulcahy G, Joyce P, Dalton JP. Immunology of Fasciola hepatica infection. In: Dalton JP(Ed.). Fasciolosis. CAB International, Wallingford, Oxon, UK, 341-76, 1999.

18. Murray L, Geldhof P, Clark D, Knox DP, Britton C. Expression and purification of an activecysteine protease of Haemonchus contortus using Caenorhabditis elegans.Int. J. Parasitol. 2007; 21: 1745-8.

19. Parmesan C, Yohe G. A globally coherent fingerprint of climate change impacts acrossnatural systems. Nature 2003; 421: 37-42.

20. Pinard-van der Laan MH. Comparasion of outbreed lines of chickens for resistance toexperimental infection with coccidiosis (Eimeria tenella). Poultry science1998; 62(2): 175-8.

21. Petri~evi} MS, Rusov ^, \uki} B. Kriti~ki osvrt na aktuelne preventivne mere protiv kok-cidioze `ivine. Nauka o `ivinarstvu 1998; 3(3-4): 479-90.

22. Petri~evi} MS, Ili} T, Dimitrijevi} S. Aktuelni koncept kontrole kokcidioze pili}a. Veteri-narski glasnik 2006; 60(5-6): 271-82.

23. Poulin R. Global warming and temperature mediated increases in cercarial emergencein trematode parasites. Parasitology 2006; 132: 143-51.

24. Pruett JH. Immunological control of arthropod ectoparasites-a review. Int. J. Parasitol.1999; 29: 25-32.

25. Ridley RG. Planting new targets for antiparasitic drugs. Nature 1998; 4(8): 894-5.26. Silvestre A, Humbert JF. Diversity of benzimidazole – resistance alleles in populations of

smail ruminant parasites. Int. J. Parasitol. 2002; 32(7): 921-8.27. Smith WD, Smith SK, Pettit D. Evaluation of immunization with gut membrane glycopro-

teins of Ostertagia ostertagi against homologous challenge in calves andagainst Haemonchus contortus in sheep. Parasite Immunol. 2000; 22: 239-47.

28. Strathdee AD, Bale JS. Life on the edge: insect ecology in arctic environments. Annu.Rev. Entomol. 1998; 43: 85-106.

29. Willadsen P. Commercialisation of a recombinant vaccine against Boophilus microplus.Parasitol. 1995; 110: 43-50.

CONTEMPORARY MODELS AND PROSPECTS OF CONTROL OF PARASITICDISEASES

Sa{a M. Petri~evi}, Tamara Ili}, Sanda Dimitrijevi}

Economic, social and expert-scientific factors determine activities in connec-tion with the development of the control of parasitic infections in the upcoming period of the21st century. The primary research activities are directed at studies of the physiologicalfunctions of parasites and the ecological relations between the parasite and the host, andall that is undertaken with the objective of securing adequate pharmacotherapy/pharma-

348


ENGLISH

coprophylaxis and immunoprophilaxis. As there is a huge expansion in the synthesis ofchemical compounds, there is a great number of potential substances for use in the form ofa medicine. Along these lines, activities concerning the development of new antiparasiticsand/or modification of existing ones are primarily based on securing a quality target spotfor its action.

Another possibility in the area of research is connected to the problem of re-sistance of parasites and intensive studies of the biochemical-physiological characteristicsof parasites, as well as the development of an active epidemiological-episootiological net-work for monitoring resistance. In parallel with the development of medicines, the results ofinvestigations of physiological functions of parasites and their mutual relations with theirhost, are intensely used for the development of immunological control, and the develop-ment of vaccines (for example, the development of vaccines for the control of coccidiosis,babesiosis, echinococcosis).

The second important approach is related to studies of parasitic zoonoses,the effect of global warming on the epidemiological-episootiological characteristics ofparasitic diseases and the selection of resistant animal breeds/hybrids. Animal welfare isalso of importance, the perfecting of reliable, rapid and less-costly methods for diagnosingparasitic diseases and the development of in vitro methods for the examination of resis-tance to antiparasitics.

Key words: Parasites, pharmacotherapy, immunoprophylaxis, resistance, target spots

SOVREMENNÀE MODELI I PERSPEKTIVA KONTROLÂ PARAZITARNÀHBOLEZNEY

S. M. Petri~evi~, Tamara Ili~, Sanda Dimitrijevi~

Õkonomi~eskie, socialÝnìe i specialÝno-nau~nìe faktorì obulsov-livaÓt aktivnosti, svÔzannìe dlÔ razvitiÔ kontrolÔ parazitarnìh infekciy, vpredstoÔçem periode 21 veka. Pervi~nìe issledovatelÝskie aktivnosti, naprav-lennìe k izu~eniÓ fiziologi~eskih funkciy parazitov i Ìkologi~eskogo otno{e-niÔ parazit-hozÔin, a vsë s celÝÓ obespe~eniÔ adekvatnoy farmakoterapii/far-makoprofilaktiki i immunoprofilaktiki. Kak sintez himi~eskih soedineniy vogromnoy Ìkspansii, suçestvuet bolÝ{oe ~islo potencialÝnìh substanciy dlÔprimeneniÔ v vide lekarstva. V sootvetstvii s Ìtim, i aktivnosti razvitiÔ novìhantiparazitikov i/ili modifikacii suçih osnovìvaÓtsÔ v pervuÓ o~eredÝ na"obespe~enii" ka~estvennogo celevogo mesta deystviÔ.

VtoraÔ vozmo`nostÝ na issledovatelÝskom plane, svÔzannaÔ dlÔ prob-lemì soprotivleniÔ parazitov i intensivnoe izu~enie biohimi~esko-fiziolo-gi~eskih harakteristik parazitov, slovno i razvitie aktivnoy Ìpidemiologi~e-sko-Ìpizootologi~eskoy seti dlÔ sle`ki soprotivleniÔ. ParallelÝno s razvi-tiem lekarstv. rezulÝtatì ispìtaniÔ fiziologi~eskih funkciy parazitov i ihvzaimnogo otno{eniÔ s hozÔinom, intensivno polÝzuÓtsÔ dlÔ razvitiÔ immunolo-gi~eskogo kontrolÔ, to ÌstÝ razvitie vakcin (naprimer, razvitie vakcin dlÔ kon-trolÔ kokcidioza, babezioza, Ìhinokokkoza i t.p.).

Vtoroy va`nìy podhod izu~enie parazitarnìh zoonozov, vozdeystviÔglobalÝnogo nagrevaniÔ na Ìpidemiologi~esko-Ìpizootologi~eskie harakteris-

349


RUSSKIY

tiki parazitarnìh bolezney i vìbora bolee soprotivlÔemìh porod/gibridov `i-votnìh. Va`no i blagosostoÔnie `ivotnìh, usover{enstvovanie nadë`nìh, bìs-trìh i de{ëvìh metodov dlÔ diagnosticirovaniÔ parazitarnìh boelney in vitro me-todov dlÔ ispìtaniÔ sioprotivleniÔ na antiparazitiki.

KlÓ~evìe slova: parazitì, farmakoterapiÔ, immunoprofilaktika,soprotivlenie, celevìe mesta

350


UDK 619:616.717.1`001.5:568.279.25

SANACIJA OTVORENOG PRELOMA RAMENE KOSTI SOVE*

HEALING OF OPEN FRACTURE OF SHOULDER BONE IN OWL

B. Proki}, Mirjana Lazarevi}-Macanovi}, B. B. Proki}**

Sanacija i terapija akcidentalnih povreda ptica koje imaju karaktersloènih, starih i kontaminiranih rana, zahteva od hirurga maksimalnuopreznost. Ptice, posebno divlje, osetljive su na manipulaciju prilikompregleda i dijagnostikovanja povreda. Procena sloènosti povrede iop{teg stanja pacijenta, su od klju~nog zna~aja za pravilan izbor dijag-nosti~kih postupaka, anestezije i operativnog zahvata. Primena keta-min hlorida i diazepama za op{tu injekcionu anesteziju, dajemogu}nost za nesmetano izvo|enje operativnog zahvata. PrimenaKi{nerovih igala i klinova su dobar izbor za osteofiksaciju dugih cevas-tih kostiju kod ptica. Postoperativni tok zahteva stalni medicinski istru~ni nadzor pacijenta koji se mora u potpunosti ispo{tovati.

Klju~ne re~i: ptica, prelom, anestezija, osteofiksacija

Hirur{ka terapija povreda divljih ìvotinja, posebno ptica, veoma jekompleksna i sloèna. Etiologija povreda je {irokog spektra, a izostajanje potpu-nih anamnesti~kih podataka u dijagnosti~koj proceduri, oteàva kvalitetno i brzopostavljanje hirur{ke dijagnoze i zbrinjavanje pacijenta. Ovo se naro~ito odnosina povrede i oboljenja mekih tkiva, organa i sistema organa.

Postavljanje hirur{ke dijagnoze povreda i oboljenja ko{tanog sistema,posebno lokomotornog, je relativno lak{e i brè, s obzirom na to da pacijent po-vredu ispoljava delimi~nim ili potpunim isklju~enjem regije iz funkcije. Manifesta-cija povrede omogu}ava bliù lokalizaciju regije koju treba podvrgnuti rendgen-skom snimanju.

Povrede ekstremiteta kod divljih ptica naj~e{}e su posledica ranja-vanja (lov), ali i najrazli~itijih situacija ìvota u divljini. U ve}ini slu~ajeva radi se ootvorenim, starim i kontaminiranim povredama. O{te}enja ko{tano-zglobnog si-

351

PRIKAZ SLUÂJA – CASE REVIEW

Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 25. 01. 2008. godine** Dr. sci. med. vet. Branislav Proki}, docent, dr. sci. med. vet. Mirjana Lazarevi}-Macanovi},

asistent, Branko B. Proki}, student, Fakultet veterinarske medicine, Beograd

stema se kre}u od minimalnih (fisura, subluksacija zglobova) do slo`enih, u kojespadaju otvoreni prelomi sa odlomnim fragmentima, kao i luksacije zglobovaudru`ene sa supra i intrakondilarnim frakturama. Karakter povrede direktno zavisiod uzroka i ja~ine sila traume. Stanje se dodatno komplikuje vremenskim perio-dom koji protekne od nastanka povrede do po~etka obrade rane (povrede) ile~enja pacijenta.

Klini~ki i radiolo{ki pregledi su neophodni za pouzdano postavljanjedijagnoze, a imaju zna~aj i za odre|ivanje vrste operativnog zahvata, kao i izboranestezije koja }e se prilikom njega koristiti.

Sova u{ara prona|ena je u okolini Beograda sa povre|enim desnimkrilom. Klini~kim pregledom konstatovan je otvoren prelom ramene kosti, pri~emu je rana bila lokalizovana na unutra{njoj strani krila. Povreda je imala karak-ter stare, kontaminirane rane, najverovatnije nastale ispaljivanjem dijabole izvazdu{ne pu{ke (vulnus sclopetarium).

Nakon detaljnog klini~kog pregleda ptica je upu}ena na rendgenskosnimanje ozle|ene regije. Na nativnom rendgenogramu ML projekcije desnogkrila uo~en je kosi prelom ramene kosti u regiji sredi{nje dijafize, bez zna~ajnedislokacije ko{tanih fragmenata.

Na osnovu rezultata rendgenskog pregleda i postavljene rendgenskedijagnoze, odre|ena je vrsta operativnog zahvata koja je podrazumevala intrame-dularnu transartikularnu osteofiksaciju ramene kosti upotrebom Ki{nerovog klina.

352

Vet. glasnik 61 (5-6) 351 - 357 (2007) B. Proki} i sar.: Sanacija otvorenog prelomaramene kosti sove


Slika 1. Fractura obliqua humeri dexter in regione diaphysis medialiset dislocatio fragmentorum minima

Operativni zahvat je izveden u op{toj injekcionoj anesteziji, intra-muskularnom aplikacijom ketamina (ketamin-hidro-hlorid) u dozi od 40 mg/kgtelesne mase i diazepama u dozi od 1,5 mg/kg telesne mase u cilju obezbe|ivanjabolje mi{i}ne relaksacije. Oba preparata su aplikovana u pektoralnu muskulaturu.

Neposredno po zavr{etku hirur{ke intervencijeobavljen je kontrolni radiolo{ki pregled. Na profilnom rend-genogramu desnog krila (ML projekcija) potvr|ena je ko-rektno izvedena repozicija i kontencija ko{tanih fragme-nata. U medularnom kanalu se jasno vizuelizuje metalnasenka Ki{nerovog klina.

353


Slika 2. Efekat ketamina 5 minuta nakonaplikacije, ptica u op{toj anesteziji

Figure 2. Effect of ketamine 5 minutes after applica-tion, bird in general anaesthesia

Slika 3. Obrada rubova rane i odstranjivanjeodlomnih fragmenata

Figure 3. Dressing of wound edges and removal ofchipped fragments

Slika 4. Intramedularno plasiran Ki{nerov klin kroz distalni frag-ment humerusa i lakatni zglob. Krilo se u lakatnom zglobupostavlja u polo`aj maksimalne fleksije, {to omogu}ava pro-lazak klina napolje, sa minimalnim o{te}enjem integritetalakatnog zgloba. Dovo|enje fragmenta u kontenciju i vra}a-nje Ki{nerovog klina u proksimalni fragment humerusa

Figure 4. Intra medullary fixation - Kischner pin placed through the distal frag-ment of the humerus and elbow joint. The elbow joint of the wing isplaced into the position of maximum flexion, which enables the throughpassage of the pin with minimal damage to the integrity of the elbow joint.Bringing fragments into contention and returning of Kischner pin into theproximal fragment of the humerus

354


Slika 5. Maksimalna kontencija nakon zavr{enerepozicije fragmenata. Ki{nerov klin jevra}en u proksimalni fragment do kom-pakte, ~ime je uspostavljena druga fiksa-ciona ta~ka neophodna za uspe{nuosteofiksaciju

Figure 5. Maximum contention after completed reposition-ing of the fragments. The Kischner pin is returnedto the proximal fragment up to the compact, whichestablishes the second point of fixation necessaryfor successful bone fixation

Slika 6. Fractura obliqua humeri dexter in stadio post fixationem

Slika 7. Bu|enje ptice iz anestezije, fiksiranje krila zavojnimmaterijalom za grudni ko{, previjanje svakih 48 ~as. unarednih 14 dana

Figure 7. Bird coming out of anaesthesia, fixation of wing to the chest us-ing bandage material, the dressing is changed every 48 hours overthe next 14 days

U slu~aju sanacije otvorenog preloma ramene kosti sove u{are, op{tainjekciona anestezija je postignuta kombinovanom primenom dijazepama iketamina i to ve} nakon 5 minuta po njihovoj intramuskularnoj aplikaciji. Upotre-bom pomenutih anestetika u navedenoj dozi obezbe|ena je op{ta anestezija uzkvalitetnu miorelaksaciju u trajanju od 30 minuta, {to je u na{em slu~aju bilo do-voljno da se operativni zahvat – intramedularne transartikularne osteofiksacijeKi{nerovim klinom, zavr{i bez dodavanja anestetika.

Analizom rendgenskog snimka sti~e se uvid u sloènost o{te}enjako{tanog tkiva (oblik i lokalizacija linije prekida kontinuiteta i stepen dislokacijeko{tanih fragmenata) {to ima presudan zna~aj pri izboru veli~ine (duìne i pre-seka) Ki{nerovog klina.

Tokom samog operativnog zahvata bilo je neophodno posti}i dobrukontenciju fragmenata i omogu}iti stabilne fiksacione ta~ke (proksimalna i dis-talna) nakon plasiranja Ki{nerovog klina. Postoperativni tok je podrazumevao an-tibiotsku parenteralnu terapiju i previjanje svaka 24 ~asa u toku prvih sedam dana,nakon ~ega je usledilo i skidanje {avova. Krilo je bilo fiksirano za grudni ko{ tokom5 nedelja, a jednom nedeljno je vr{ena kontrola njegove stabilnosti. Neposrednopre va|enja Ki{nerovog klina ìvotinji su aplikovani diazepam i ketamin u dozidvostruko manjoj od one upotrebljene za op{tu anesteziju. Postupak va|enjaKi{nerovog klina je izvr{en postavljanjem male incizije na koì u predelu lakatnog

355


Slika 8. Potpuno oporavljena ptica {est nedelja nakon uspe{ne osteofiksacije, sposobna zaletenje. Fotografija je napravljena neposredno pred pu{tanje sove u svoju prirodnusredinu

Figure 8. Fully recovered bird six weeks after successful bone fixation, capable of flying. The photograph wastaken just before the owl was released back into its natural environment

Rezultati / Results

zgloba (poloàj maksimalne fleksije) na mestu palpacije njegovog distalnog kraja.Klin je zatim fiksiran klje{tima i odlu~nim povla~enjem u pravcu ose kosti izva|en,a krilo je tokom narednih 7 dana fiksirano za grudni ko{. Nakon {est nedelja poizvr{enoj osteofiksaciji, skinut je zavojni materijal. Funkcija krila je u potpunostiuspostavljena, a ptici omogu}eno vra}anje u prirodno stani{te.

Kada je re~ o pticama prilikom sanacije i terapije akcidentalnih pov-reda koje imaju karakter sloènih, starih i kontaminiranih rana, treba biti vrloobazriv. Ptice, posebno divlje, osetljive su na manipulaciju prilikom pregleda i di-jagnostikovanja povreda. Procena sloènosti povrede i op{teg stanja pacijenta suod klju~nog zna~aja za pravilan izbor dijagnosti~kih postupaka, anestezije i op-erativnog zahvata, ali i planiranje postoperativnog toka.

1. Altman RB: Avian anesthesia. Comp Cont Ed 1980; 2(1): 39-43.2. Bennet RA. Orthopedic surgery, Avian Medicine and surgery. Philadelphia: Wb Saunders

733-766, 2007.3. Charles E.Short. Veterinary anesthesia, Williams & Wilkins, Baltimore, USA 19874. Levitt L. Avian orthopedics. Comp Cont Edu Pract Vet 1989; 11(8): 899-907.5. Redig P. Fractures In: Samour J, ed. Avian Medicine. London, Mosby; 131-65, 2000.

HEALING OF OPEN FRACTURE OF SHOULDER BONE IN OWL

B. Prokic, Mirjana Lazarevic-Macanovic, B. B. Prokic

Curing and treatment of accidental injuries in birds that have the nature ofcomplex, old and contaminated wounds demand maximum caution from the surgeon.Birds, in particular wild fowl, are sensitive to manipulation during examinations and the di-agnosis of the injuries. The estimate of the complexity of an injury and the general conditionof the patient are of key importance for the correct choice of diagnostic procedures, anaes-thesia, and the operative procedure. The implementation of ketamine and diazepam forgeneral injection anaesthesia provides possibilities for the unhindered executing of the sur-gical procedure. The implementation of Kischner needles and pins is a good choice for thefixation of long bones in birds. The postoperative course in the patient requires constantmedical and professional supervision which must be followed to the letter.

Key words: bird, fracture, anaesthesia, bone fixation

356




ENGLISH

SANACIÂ OTKRÀTOGO PERELOMA PLE^EVOY KOSTI SOVÀ

B. Proki~, MirÔna Lazarevi~-Macanovi~, B. B. Proki~

SanaciÔ i terapiÔ akcidentalÝnìh povre`deniy ptic, imeÓçih ha-rakter slo`nìh, starìh i kontaminacionnìh ran, trebuet ot hirurga maksimalÝ-nuÓ ostoro`nostÝ. Pticì, otdelÝno dikie, ~uvstvitelÝnìe na manipulÔciÓ priosmotre i diagnosticirovaniÔ povre`deniy. Ocenka slo`nosti povre`deniÔ iobçego sostoÔniÔ pacienta, klÓ~evo va`no dla pravilÝnogo vìbora diagnosti~e-skih postupkov, anestezii i operativnogo vme{atelÝstva. Primenenie ketaminhlorida i diazepama dlÔ obçey inÍekcionnoy anestezii, daët vozmo`nostÝ dlÔbezprepÔtstvennogo vìvedeniÔ operativnogo vme{atelÝstva. Primenenie igol iklinov Ki{nera horo{iy vìbor dlÔ osteofiksacii dlinnìh trub~atiìh kostey uptic. Postoperativnoe te~enie pacienta trebuet postoÔnnìy medicinskiy i spe-cialÝnìy nadzor, kotorìy dol`en polnostÝÓ soblÓdatÝsÔ.

KlÓ~evìe slova: ptica, perelom, anesteziÔ, osteofiksaciÔ

357


RUSSKIY

Jovanovi} Larisa, Pe{i}-Mikulec Dragana, Pavlovi} Ivan:„PRIMENA HACCP U PROIZVODNJI I DISTRIBUCIJI HRANE”- monografija nacionalnog zna~aja -

Izdava~: Nau~no-stru~no dru{tvo za za{titu ìvotne sredine Srbije "ECOLOGICA", Beograd, 2007

Proizvodnja hrane je kompleksan proces koji uklju~uje niz faktora. Ciljje da se dobiju zdravstveno bezbedni, kvalitetni i higijenski ispravni prehrambeniproizvodi. Karakteristike kontrolisane proizvodnje namirnica su: dobra higijena umikrobiolo{kom pogledu, ograni~eno prisustvo zaga|iva~a, pre svega pesticida,te{kih metala, antibiotika, aditiva (aroma, zasla|iva~a, konzervanasa) i drugihsupstanci koje se koriste u proizvodnji namirnica. Primena HACCP metodologijezahteva integraciju i koordinaciju kontrole, zakona i nauke koji treba da budu uskladu, razumljivi i dostupni potro{a~ima. Politika zdravstveno bezbedne hranetreba da bude politika dijaloga svih u~esnika u procesu (nau~nika, zakonodavca,proizvo|a~a itd).

Autori monografije su imali nameru da pomognu da svi koji se bave naprvom mestu proizvodnjom namirnica shvate principe HACCP koncepta,ukazav{i da je neophodno uvo|enje HACCP metodologije i serije standarda ISO22000, kao integralnog sistema kontrole kvaliteta i zdravstvene bezbednostihrane.

Larisa Jovanovi}, Dragana Pe{i}-Mikulec i Ivan Pavlovi} su mono-grafiju "Primena HACCP u proizvodnji i distribuciji hrane" obradili na 231.strani, u devet poglavlja sa 46 tabela, 33 crno-bele fotografije i {eme, referencomod 175 naslova od ~ega je 46 autocitata.

U prvom poglavlju autori su kroz istorijat prikazali faze razvoja i pri-mene HACCP u svetu. Kroz faktore rizika u poljoprivredi i primeni HACCP (drugopoglavlje) vidi se da primarnu proizvodnju treba obavljati tako da hrana budebezbedna za planiranu namenu {to uklju~uje – izbegavanje kori{}enja zemlji{ta~ije ekolo{ke karakteristike ugroàvaju zdravstvenu bezbednost hrane, kontroluorganskih i neorganskih polutanata, menad`ment {teto~ina i bolest ìvotinja i bil-jaka, pomo}u metoda koje obezbe|uju zdravstvenu bezbednost, uz odgovara-ju}e higijenske uslove.

Kroz tre}e poglavlje autori ukazuju na to da se mora izvr{iti identifika-cija rizika od hemijskih agenasa i toksina. U skladu sa uredbama Evropske unijeekolo{ki ispravna zdrava hrana sa karakteristi~nom oznakom zemlje poreklamora dobiti atest o kvalitetu sa naznakom da je hrana proizvedena po na~elimaHACCP sistema. Cilj primene ovog sistema je da utvrdi potencijalne uzro~nikerizika u toku procesa proizvodnje hrane radi o~uvanja kvaliteta namirnica. Nove

359

PRIKAZI KNJIGA – BOOK REVIEWS

tehnike za utvr|ivanje rizika sagledane su od strane FAO kao prioritetni zadatak uoblasti kvaliteta i bezbednosti hrane.

U ~etvrtom poglavlju monografije, autori ukazuju na to da su kaokontaminenti namirnica animalnog porekla veoma va`ni parazitski kontaminenti.Navode da se kontaminacija namirnica animalnog porekla parazitima mora prih-vatiti kao neminovnost. Broj kontaminenata je veliki i mada oni nemaju podjednakepidemiolo{ki zna~aj, svi dovode do promene organolepti~kih osobina namirnicai higijenske neispravnosti {to uzrokuje njihovu eliminaciju iz prometa, a samim timnastaju veliki ekonomski gubici.

Pored parazita za epidemiologiju su va`ne i bolesti koje se prenosehranom a ~iji su uzro~nici bakterije – mikrobiolo{ki rizik (peto poglavlje). Unajboljim uslovima proizvodnje opasnost od nalaza patogenih mikroorganizamau namirnicama ne moè se u potpunosti eliminisati. Mora se uzeti u obzirpona{anje mikroorganizama u kombinaciji sa razli~itim faktorima sredine. Za raz-mnoàvanje i aktivnost mikroorganizama potrebna je odgovaraju}a kombinacijafaktora: sastav vode, hranljive materije, opseg temperaturnih i pH vrednosti. Odkombinacije tih faktora zavisi koji }e se od prisutnih mikroorganizama razmnoà-vati i dovesti do kvara hrane. Naj~e{}e kori{}eni tehnolo{ki postupci radi uni{ta-vanja patogenih mikroorganizama su dehidracija su{enjem, usoljavanjem, snià-vanjem temperature skladi{tenja ili smrzavanjem, redukcijom pH dodavanjemkiseline ili fermentacijom, pasterizacijom, zasla|ivanjem i upotrebom hemijskihkonzervanasa.

Imaju}i u vidu ove kontaminente, autori ukazuju na to da je za bezbed-nost hrane neophodan HACCP sistem (poglavlje {est). On je zasnovan na se-dam principa kojima se na efikasan na~in osigurava potpuna zdravstvenabezbednost prehrambenih proizvoda u svim segmentima proizvodnje i prerade,po principu "od njive do trpeze". Za razliku od pregleda gotovih proizvoda na krajuproizvodnog procesa, HACCP predstavlja preventivni sistem koji osiguravabezbednost hrane u svakom koraku procesa proizvodnje.

Da bi se ostvario u potpunosti HACCP sistem neophodno je da gaprati dobra higijenska praksa, koja moè da se pokaè i kao dobra proizvo|a~kapraksa (poglavlje sedam). Dobra proizvo|a~ka praksa se odraàva na sve merekoje imaju za cilj proizvodnju hrane koja je bezbedna za potro{a~e i dobrog kvali-teta. U mnogim odrednicama HACCP sistem se zasniva na op{tim principimahigijene hrane usvojenim od strane komisije Codex Alimentarius 1997. godine irevidirane 2003. godine.

Proizvodnju zdravstveno bezbednih namirnica reguli{u me|unarodnipropisi, standardi i procedure (poglavlje osam). Posebno valja ista}i one koje suusvojili: Evropska unija, Me|unarodna organizacija za hranu i ishranu (Food Agri-cultural Organization of the United Nations – FAO), Me|unarodni biro za epizoo-tije (Office International des Epizooties – OIE), Komisija kodeksa alimentarijusa(Codex Alimentarius Commission – CAC), Svetska trgovinska organizacija (World

360

Vet. glasnik 61 (5-6) 359 - 361 (2007) Prikaz knjige

Trade Organization – WTO), Me|unarodna organizacija za standardizaciju (Inter-national Organization for Standardization – ISO)

I na kraju, u poglavlju devet, autori su dali prikaz kako se primenjujeHACCP u mlekarskoj i klani~noj, odnosno, u industriji proizvodnje ribe.

Nakon opisanih poglavlja slede Zaklju~ak i Literatura, ~ime je ovamonografija u potpunosti zaokru`ena. Gledana u celini, monografija "PrimenaHACCP u proizvodnji i distribuciji hrane" predstavlja jedno sveobuhvatno delou kome se na razumljiv i pristupa~an na~in ukazuje na va`nost i zna~aj primeneHACCP sistema u proizvodnji i distribuciji hrane. Zbog toga je sa zadovoljstvompreporu~ujem proizvo|a~ima hrane i stru~nim licima koja vr{e kontrolu proiz-vodnje.

Dr sci. med. vet. Sne`ana Ivanovi}, vi{i nau~ni saradnikNau~ni institut za veterinarstvo Srbije

361

Vet. glasnik 61 (5-6) 359 - 361 (2007) Prikaz knjige

FAKULTET VETERINARSKE MEDICINEU BEOGRADU 2007. GODINE

Jevti} D. DraganaRo|ena 01. 03. 1969. u LozniciDiplomirala 27. 12. 2007. godineStalno mesto boravka LoznicaMilo{a Pocerca 38

Gorgi S. AnitaRo|ena 05. 02. 1969. u Banja LuciDiplomirala 25. 09. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradTrnska 20

Spasojevi} P. MilutinRo|en 07. 03. 1982. u â~kuDiplomirao 21. 12. 2007. godineStalno mesto boravka Vilju{aVilju{a bb

Vu~kovi} M. Milo{Ro|en 19. 11. 1978. u AleksincuDiplomirao 20. 12. 2007. godineStalno mesto boravka AleksinacLole Ribara bb

Gaji} ^. MijodragRo|en 04. 02. 1981. u BijeljiniDiplomirao 24. 12. 2007. godineStalno mesto boravka BijeljinaSrednja â|avica

Atanackovi} S. VladimirRo|en 12. 09. 1980. u BeograduDiplomirao 24. 12. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradRadovana Simi}a Cige 14/37

Mani} \. Vi{njaRo|ena 20. 06. 1978. u Ni{uDiplomirala 21. 12. 2007. godineStalno mesto boravka Ni{V. Tankosi}a II prilaz br. 11

Pilipovi} M. VladimirRo|en 10. 04. 1981. u PrijedoruDiplomirao 18. 12. 2007. godineStalno mesto boravka Sur~inAn|elka ôbanovi}a

Medi} M. NikolaRo|en 22. 10. 1978. u BeograduDiplomirao 28. 11. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradLazareva~ki drum 5

To{i} S. NemanjaRo|en 24. 10. 1977. u Ni{uDiplomirao 30. 11. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradPabla Nerude 8/11

363

DIPLOMIRANI STUDENTI – DOKTORI VETERINARSKE MEDICINE– GRADUATE STUDENTS – DOCTORS OF VETERINARY MEDICINE

^op D. BojanaRo|ena 06. 10. 1976. u VukovaruDiplomirala 16. 05. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradM. Jevrosime 42

Veslemovi} B. TatjanaRo|ena 23. 10. 1979. u BeograduDiplomirala 29. 11. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradMe{trovi}eva 10

Milovanovi} R. Sa{aRo|en 26. 08. 1975. u Ra`njuDiplomirao 30. 11. 2007. godineStalno mesto boravka Ra`anjSelo [etka

Milo{evi} @. MiloradRo|en 23. 09. 1973. u Banja LuciDiplomirao 19. 11. 2007. godineStalno mesto boravka Banja Luka, BiHRelje Krilatice 5

Resanovi} D. Milo{Ro|en 24. 11. 1978. u Pan~evuDiplomirao 29. 11. 2007. godineStalno mesto boravka Pan~evoKikindska 15/26

Jovanovi} B. AnaRo|ena 09. 01. 1981. u BeograduDiplomirala 26. 11. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradIsaka Njutnja 30

Dimitrijevi} D. AleksandarRo|en 22. 03. 1978. u KraljevuDiplomirao 29. 11. 2007. godineStalno mesto boravka KraljevoDragoslava Bogdana 13/13

Jankovi} T. KatarinaRo|ena 23. 06. 1977. u S. PalanciDiplomirala 28. 11. 2007. godineStalno mesto boravka LazarevacD. Petrovi}a 20/12

Milanovi} S. BojanRo|en 07. 07. 1981. u BranjuDiplomirao 06. 12. 2007. godineStalno mesto boravka BujanovacSelo Karadnik bb

Petrovi} D. BobanRo|en 22. 02. 1975. u ]uprijiDiplomirao 28. 11. 2007. godineStalno mesto boravka Vito{evacPardik

\uri} M. VukRo|en 30. 08. 1981. u S. PalanciDiplomirao 26. 11. 2007. godineStalno mesto boravka Velika PlanaBul. Despota Stefana 50

Mitrovi} R. Mi{oRo|en 28. 10. 1979. u LozniciDiplomirao 26. 11. 2007. godineStalno mesto boravka LoznicaDonji Dobri} bb

Radojkovi} @. AnaRo|ena 21. 06. 1979. u S. PalanciDiplomirala 24. 10. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradZemunska 267A

Popovi} R. AndrijanaRo|ena 14. 03. 1980. u BeograduDiplomirala 19. 11. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradMilana Raki}a 50

364

Vet. glasnik 61 (1 - 2) 363 - 366 (2007) Diplomirani veterinari

Avramovi} N. DraganRo|en 07. 05. 1979. u S. PalanciDiplomirao 30. 10. 2007. godineStalno mesto boravka TopolaZorana Tomi}a 6

ûmi} J. VladimirRo|en 16. 12. 1977. u BeograduDiplomirao 29. 10. 2007. godineStalno mesto boravka Novi BeogradPante Tutundì}a 3/6

Kneèvi} D. MarkoRo|en 22. 11. 1978. u BeograduDiplomirao 12. 11. 2007. godineStalno mesto boravka Vr{acMihajla Pupina 16

Beljanski P. NikolaRo|en 04. 04. 1977. u BeograduDiplomirao 28. 05. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradBojvode Micka 36

\or|evi} D. ZoranRo|en 14. 07. 1976. u UìcuDiplomirao 30. 10. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradZaplanjska 88/18

Kostadinov J. TanjaRo|ena 30. 12. 1979. u BeograduDiplomirala 24. 10. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradKalu|erica, 20. oktobra 22A

Milo{evi} J. Du{ankaRo|ena 08. 06. 1982. u KotoruDiplomirala 24. 10. 2007. godineStalno mesto boravka Herceg Novi,Crna GoraNovo Mesto 35/2

Vra~ar ^. JelenaRo|ena 19. 02. 1982. u Nik{i}uDiplomirala 24. 10. 2007. godineStalno mesto boravka Nik{i}Alekse Backovi}a 115

Prodanovi} @. Radi{aRo|en 01. 02. 1981. u LjubovijiDiplomirao 24. 10. 2007. godineStalno mesto boravka Bratunac@ljevice bb

Kosijer J. Sa{aRo|en 24. 10. 1977. u ZagrebuDiplomirao 30. 10. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradIlije Stojadinovi}a 22/22

Koji} D. MilovanRo|en 16. 10. 1975. u ObrenovcuDiplomirao 30. 10. 2007. godineStalno mesto boravka Selo Dren,Obrenovac, Gornja kraj 20

Balaban S. NemanjaRo|en 30. 10. 1979. u BeograduDiplomirao 30. 10. 2007. godineStalno mesto boravka Mala Mo{tanicaLipik 4

Ivkovi} M. MarijaRo|ena 18. 12. 1970. u JagodiniDiplomirala 30. 10. 2007. godineStalno mesto boravka JagodinaKralja Petra I 2A

Puzavac M. Sr|anRo|en 30. 07. 1978. u OsijekuDiplomirao 29. 10. 2007. godineStalno mesto boravka SomborGruje Dedi}a 14/18

365


Vujnovi} M. IgorRo|en 28. 09. 1978. u BijeljiniDiplomirao 24. 10. 2007. godineStalno mesto boravka BijeljinaFilipa Vi{nji}a 67

Salai \. RominaRo|ena 23. 03. 1976. u SuboticiDiplomirala 24. 12. 2007. godineStalno mesto boravka SuboticaZorkina 103/B

Ignjatovi} M. MarijaRo|ena 18. 03. 1981. u ZemunuDiplomirala 27. 12. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradLje{ka 4/17

Drakuli} B. DanicaRo|ena 05. 04. 1982. u SomboruDiplomirala 27. 12. 2007. godineStalno mesto boravka Ba~ki BrestovacMarka Ore{kovi}a 24

Marinkov @. DarkoRo|en 25. 08. 1980. u ZrenjaninuDiplomirao 21. 12. 2007. godineStalno mesto boravka ZrenjaninKara|or|eva~ko-Aleksandrova~kogodreda 5

Nikoli} N. AleksandraRo|ena 13. 06. 1978. u BeograduDiplomirala 20. 12. 2007. godineStalno mesto boravka BeogradII Grge Andrijanovi}a 18|

Zejak Lj. Bo`anaRo|ena 21. 09. 1981. u PrijepoljuDiplomirala 26. 09. 2006. godineStalno mesto boravka BrodarevoBratstva i jedinstva 36

Milanovi} S. BojanRo|en 07. 07. 1981. u VranjuDiplomirao 30. 11. 2007. godineStalno mesto boravka BujanovacSelo Karadnik bb

366


veterinarski glasnik 5-6, 2007

Documents