zbornik radova vol 7-2004

ZBORNIKBEOGRADSKE OTVORENE KOLE

RADOVI STUDENATAGENERACIJA 2002/2003

COLLECTION OF ESSAYSOF THE BELGRADE OPEN SCHOOL

STUDENTS' ESSAYSGENERATION 2002/2003

Izdavaè

Beogradska otvorena kolaBeograd, Masarikova 5, Palata Beograd, XVI spratTel: (011) 30 65 800, 30 61 372Faks: (011) 36 13 112Elektronska pota: [email protected] http://www.bos.org.yu

Za izdavaèaVesna Ðukiã

UrednikVladimir Paviãeviã

Struèni odborProf. Dr Mirjana Vasoviã (predsednica), Fakultet politièkih nauka u BeograduDr Refik eãiboviã, Ekonomski fakultet u BeograduMr Galjina Ognjanov, Ekonomski fakultet u BeograduMr Slobodan Markoviã, Beogradska otvorena kolaMr Jovan Protiã, Beogradska otvorena kolaMr Vladimir Paviãeviã, Beogradska otvorena kolaMarinko Vuèiniã, Beogradska otvorena kola

Lektor i korektorMiroslav Maksimoviã

Tehnièki urednikAleksandar Kostadinoviã

Slog i prelom Beogradska otvorena kola

tampa DOSIJE

Tira 100

ISBN 86-83411-22-2

Ocene iznesene u radovima predstavljaju lièni stav autora i ne izraavaju mi-ljenja Beogradske otvorene kole niti Struènog odbora Zbornika.

mailto:[email protected]

http://www.bos.org.yu

ZBORNIKBEOGRADSKE OTVORENE KOLE

RADOVI STUDENATAGENERACIJA 2002/2003

!"COLLECTION OF ESSAYS

OF THE BELGRADE OPEN SCHOOL

STUDENTS ESSAYSGENERATION 2002/2003

BeogradBelgrade

2004

SADRAJ CONTENTS

Predgovor ................................................................................................................ 11

Foreword .................................................................................................................. 12

FILOZOFIJA PHILOSOPHY

Marija JankoviãStrela vremena i antropièki pristup u kosmologijiTime's Arrow and Anthropic Approach to Cosmology ........................................... 15

Marija MiloeviãHegelova filozofija religije kritièki osvrtHegels Philosophy of Religion, a Critical Review ............................................... 25

Milica TrifunoviãZnaèaj Kantove ideje saveza naroda za savremene meðunarodne odnose Kants Idea of a Peaceful Federation of States and Contemporary Political Practice .............................................................................. 32

ISTORIJA HISTORY

Svetislav KostiãThe New Europe Lessons Learnt from Roman EmpireNova Evropa pouke izvuèene iz primera Rimskog carstva ................................. 47

Tatjana ÃosoviãNacionalni rad Mihajla Pupina u Americi 19081919.The National Work of Mihajlo Pupin in America 19081919 ................................ 55

5

Vladimir Duloviã Vladimir DulovicNazivi beogradskih trgova i ulica kao ogledalo ideologija vladajuãih sistema (18481903)Names Of Belgrade Streets & Squares As a Reflection Of Ruling Ideologies (18482003) ............................................................................................................ 63

PSIHOLOGIJA PSYCHOLOGY

Milina PetroviãZasnovanost Turijelove kritike Kolbergove teorije moralnog razvojaTuriels Critique of Kohlbergs Theory of Moral Development: The Issue of Adequacy ............................................................................................ 87

ANTROPOLOGIJA ANTHROPOLOGY

Iva Neniã Iva NenicÈija muzika, kakva tela: (fatalna) paradigma turbo-folka u svetlu anrovskih transformacijaWhose Music, Which Bodies: (Fatal) Paradigm of Turbo-folk in the Light ofRecent Genres Change ........................................................................................... 99

Zlata Terziã Zlata TerzicSimbolièka jezièka funkcija i nasilje nad jezikomSymbolic Language Function and Violence in Language ................................. 115

Jelena SmiljaniãStakleni plafon i ta sa njimGlass-ceiling Phenomenon .....................................................................................127

Svetlana CvetiãaninRatna propaganda i medijiWar Propaganda and Media ...................................................................................135

KULTURA CULTURE

Jelena MladenoviãHow Sweet is Swiss Chocolate?Koliko je slatka (vajcarska) èokolada? ................................................................ 147

6

OBRAZOVANJE EDUCATION

Ljubica NaumoviãGames in Foreign Language LearningIgre u uèenju stranih jezika ....................................................................................161

KNjIEVNOST LITERATURE

Rastko Radoièiã Rastko RadoicicBolest kao roman Odnos tematske graðe i kompozicije u romanu Besnilo Borislava PekiãaDesease as a Novel ................................................................................................ 175

Milica MiloeviãAmerica in the Works of Some Slavic Writers of the Twentieth CenturyAmerika u delima pojedinih slovenskih pisaca dvadesetog veka ......................... 187

DRUTVENA TEORIJA SOCIAL THEORY

Marija Stojanoviã Marija StojanovicMoã kao izvor organizacione kulturePower as a Source of Organizational Culture ....................................................... 197

Milan SekuloskiUticaj interpersonalnih odnosa na borbeni moral brodskih kolektiva Battle Code in Warship Environment .................................................................... 207

Marko SavkoviãEkonomska nerazvijenost i etnièke tenzije: sluèaj SandakaEconomic Underdevelopment and Ethnic Tensions: the Case of Sanjak ............. 223

POLITIKOLOGIJA POLITICAL SCIENCES

Duan Mihajiloviã Dusan MihajilovicUloga politièkih partija u Evropskom parlamentuThe Role of the Political Parties in the European Parliament ...............................237

7

Tamara PopiãUN i problemi u njihovom funkcionisanju kao paradigma savremene meðunarodne prakse Obstacles in the Functioning of the UN in Contemporary International Practice ..................................................................... 253

EKONOMIJA ECONOMY

Drako Stijoviã Drasko StijovicAnaliza finansijskih kriza u zemljama u razvojuFinancial Crises in Developing Countries ............................................................ 267

Aleksandar ZariãUgovor o finansijskom lizinguThe Law on Financial Leasing .............................................................................. 277

Ivan RakoviãProblemi u razvoju elektronske trgovine u SCG i moguãnosti za njihovo prevazilaenje Development of E-commerce in Serbia and Montenegro ..................................... 291

Bogdan SimatoviãObveznice stare tednje na finansijskom tritu SrbijeThe Foreign Currency Frozen Savings Bonds in the Serbian Financial System ..................................................................................... 299

Bojan TopaloviãThe Hungarian Pension System ReformReforma penzionog sistema u Maðarskoj ............................................................ 313

Branko DrèeliãThe Securities and the Budget DeficitHartije od vrednosti i budetski deficit ............................................................... 325

Tamara AntiãPerspectives of Investment Funds in SerbiaPerspektive investicionih fondova u Srbiji ........................................................... 339

8

MENADMENT MANAGEMENT

Jelena MarkoviãUNDP as a Learning OrganizationUNDP kao Organizacija koja uèi ...................................................................... 349

Mirjana StoiniãComputer-Assisted Telephone Interviewing: a General IntroductionTelefonsko ispitivanje kontrolisano od strane kompjutera: opti prikaz ...............357

ÈOVEKOVA SREDINA ENVIRONMENT

Ana PetroviãAnalognost biolokih i industrijskih ekosistema (kao osnova daljeg privrednog razvoja)The Analogy of Biological and Industrial Ecosystems (as Base for Further EconomicDevelopment) ...................................................... 369

ZDRAVSTVO HEALTH

Neboja Jockoviã Nebojsa JockovicPacijent/graðanin u sistemu primarne zdravstvene zatite:lekar i farmaceut na istom zadatkuPatient/Citizen in the Primary Health Care System: Physician and Pharmacist on the Same Mission .................................................. 383

Jelena VojinoviãFarmaceut i njegova misija u drutvuPharmacist and His Mission in Society ................................................................ 395

BiografijeBiographies ........................................................................................................... 423

Pokrovitelji Beogradske otvorene koleSupporters of the Belgrade Open School ............................................................. 443

9

PREDGOVOR

Jedna od osnovnih odlika delovanja Beogradske otvorene kole jeuvoðenje novih oblika nastave, savremenih tema kao i inovativnih metoda i naèi-na rada. Tutorski rad je svakako jedna od najznaèajnijih inovacija u dosada-njem razvoju BO-a. On je u proteklom periodu omoguãio studentima da nakvalitetan naèin i to u neposrednom radu sa tutorima obraðuju temu koju suodabrali. Ovaj naèin rada i obraðivanja odreðenog teorijskog pitanja takoðe jestudentima pruio istinsku i jedinstvenu priliku da se okuaju u nauènom radu,tako to ãe svoju temu obraðivati po svim pravilima i uzusima nauènog istrai-vanja. Rezultat sprovoðenja tutorskog rada u Beogradskoj otvorenoj koli suZbornici tutorskih radova koji su bili izuzetna moguãnost da veãina studenataobjavi svoje prve nauène radove. U Zbornicima je sadrana i svojevrsnahronologija kole jer je njihov sadraj istinsko svedoèanstvo o vremenu u komeivimo i naoj ukupnoj duhovnoj situaciji. Analiza sadraja Zbornika koji su dosada objavljeni jasno ãe pokazati koje su politièke, nauène i drutvene prokupaci-je bile dominantne u dosadanjem razvoju BO-a.

U Zborniku tutorskih radova koji sada objavljujemo prisutna je veomaohrabrujuãa tendencija, da se studentski radovi vie ne bave dnevno - politièkimtemama, ili fenomenima svakodnevne politike veã je istraivaèka panja bila presvega upravljena na razlièite torijske probleme iz oblasti prava, ekonomije,istorije svakodnevnog ivota, etnomuzikologije, filozfije, sociologije religije,psihologije. Novi Zbornik tutorskih radova jasno pokazuje da se polako imukotrpno oslobaðamo od usuda svakodnevne politike i konaèno okreãemo fun-damentalnim drutvenim, filozofskim i ekonomskim pitanjima. O tome najboljei najpreglednije govore upravo naslovi tema koje su obraðivane u ovomZborniku.

Ne gubi se nijedna ljudska misao ni napor duha, kae mudri IvoAndriã. Objavljivanje studentskih tutorskih radova upravo sledi ovu Andriãevumisao i predstavlja prvi pravi meða u njihovom buduãem uspenom nauènomradu.

Marinko Vuèiniã

11

FOREWORD

One of the main characteristics of BOS is introduction of new forms ofinstruction, modern topics as well as innovative methods and techniques. Tutor-ial work has been one of the most important innovations in the development ofSchool.

Tutorial work has enabled students to engage in high-quality individualwork with tutors on the topic they selected themselves. This teaching method andapproach to a chosen theoretical issue also gave students a unique opportunity toengage in scientific work following all guidelines of scientific research. Theresult of tutorial work in Belgrade Open School is Collection of Essays whichgives an exceptional opportunity to students to publish, for majority of them,their first research papers. Collection of Essays also represents a school chronol-ogy because its content is a true testimony about time and spiritual world we livein. An analysis of the content of the published Collection of Essays will markpredominant political, scientific, and social interests in the development ofSchool.

Students' essays in this Collection show a promising tendency to movefrom every-day political topics to diverse theoretical issues in law, economics,history of everyday life, ethnomusicology, philosophy, sociology, religion, andpsychology. This new Collection of Essays clearly shows that we are slowly andlaboriously leaving everyday politics behind and finally turning towards crucialsocial, philosophical and economic issues.

"Neither single human thought nor spiritual effort is ever lost" says wiseIvo Andric. Publishing of students' essays supports this Andric's saying andmarks a true beginning of students' future successful scientific work.

Marinko Vucinic

12

FILOZOFIJA !"PHILOSOPHY

Marija Jankoviã Tutor: prof. dr Svetozar SinðeliãFilozofski fakultet u Beogradu

STRELA VREMENA I ANTROPIÈKI PRISTUP U KOSMOLOGIJI

Filozofsko pitanje ta je vreme? svodi se na mreu razlièitih pitanja.Neka od njih su nezavisna jedna od drugih, dok odreðeni stav u odnosu na nekeprobleme implicira gledite o drugima. Problem smera vremenskog kontinuumaje jedan od onih problema koji stoji u kompleksnim vezama ne samo u odnosuna razlièita filozofska stanovita, veã je u pravom smislu interdisciplinaran. Nje-gova potpuna diskusija morala bi da uzme u obzir rezultate moderne fizike, kos-mologije, antropologije, nauke o jeziku. Cilj ovog rada biãe skromniji: da ispi-ta ta filozofska analiza moe da doprinese njegovom reavanju. Argumentisaãese u prilog tezi da, ako se ovaj problem shvati u odreðenom uem smislu (tj. akose postavlja nezavisno od pitanja o vremenskom toku, ontolokom statusu vre-menskih ekstaza), odgovor na njega zavisi od potpuno empirijskih razloga, takoda se pravi filozofski doprinos svodi na njegovu taènu formulaciju i uviðanjepravih implikacija svakog od moguãih empirijskih reenja.

Savremena traganja za empirijskom osnovom temporalnog smera seuglavnom svode na dva pokuaja: pokuaj redukcije vremenskog smera na smerpoveãanja entropije, i na smer irenja kosmosa (jo jedna od glavnih prirodnihasimetrija, smer irenja talasa, neãe biti uzeta u obzir). U vezi sa ovim, pokuaãe-mo da utvrdimo smisao redukcije u odnosu na koji bi se ovakve teorije moglesmatrati plauzibilnim. Takoðe, biãe razmotren metodoloki status glavnih odgov-ora na ova pitanja.

Naime, razmotriãemo odnos izmeðu onoga to se smatra problemomstrele vremena i antropièkog principa u kosmologiji. Da li ovakva slika strelevremena moe da se usaglasi sa èinjenicom naeg postojanja u ovom svemiru?Problem je prilièno interesantan jer se termodinamièka strela vremena uvek sma-trala prilièno nespornom, ali izgleda da je nije lako uskladiti sa èinjenicom naegpostojanja. Prema tome, treba da vidimo ta je strela vremena, a to se tièe najireodredbe antropièkog principa u kosmologiji ona bi bila da svaka kosmolokateorija mora da objasni i nae postojanje u svemiru.1

15

Zbornik Beogradske otvorene kole Radovi studenata 2002/2003.

1 Antropièki princip u kosmologiji trai postavljanje pitanja: ta o svemiru moemo zakljuèiti iz posto-janja èoveka? On se grana u dve forme. Slaba forma glasi da svako objanjenje vasione kao celine morabiti u skladu sa postojanjem èoveka. Jaka forma kae da je vasiona ba takva kakva jeste da bi èovek pos-tojao. Ovde ãemo govoriti o slaboj formi. to se jake forme tièe izgleda da je ona teko moguãa bez pojmatvorca.

I

Potrebno je napraviti nekoliko pretpostavki da bi se problem usmere-nja vremena javio u svom najotrijem obliku. Pre svega, argumenti dati u prilogempirijskoj prirodi problema, verovatno neãe biti primenljivi na apsolutistièkishvaãeno2 vreme. Meðutim, dok u kontekstu ove rasprave pitanje ontolokog sta-tusa vremenskih instanci nije od znaèaja, predloena empirijska reenja ãe impli-cirati jednu drugaèiju verziju relativizma po kojoj se vremenske relacije svodena relacije koje nisu prima facie temporalnog karaktera.

S druge strane, jedno od reenja problema vremenskog smera se javljakao implikacija stanovita o toku vremena. Pitanje toka se, na ovaj ili onaj naèin,svodi na pitanje o realnosti vremenskih ekstaza prolosti, sadanjosti,buduãnosti. Za one koji veruju u njihovu realnost, smer vremena je prosto smerod prolosti ka buduãnosti (the direction of the moving now). Za one koji porièupostojanje ovakve razlike, ukinuta je moguãnost objanjavanja oèiglednih dis-analogija izmeðu prostora i vremena (primer je upravo na problem postojanjaintrinsiènog smera vremena) u terminima vremenskog toka. Upravo je i aktual-nost problema vremenskog smera povezana sa aktualnoãu ovakvih filozofskihteorija (tzv. atemporalnih teorija vremena). Dakle, temporalno gledite impliciraoèigledno reenje problema smera, dok se atemporalno slae sa obe moguãnos-ti, i postojanjem i nepostojanjem intrinsiènog smera. Poto se za temporalnuteoriju problem smera ne javlja kao nezavisan problem, slaba agnostièka pret-postavka u pogledu vremenskog toka biãe korisna. Argumenti koji ãe biti iznetineãe podrazumevati istinitost temporalnog viðenja, ali ãe biti kompatibilni sabilo kojim stanovitem o ovom problemu.

II

Problem vremenskog smera je najlake formulisati kao pitanje svojsta-va relacije koja povezuje razlièite vremenske trenutke (ili dogaðaje u vremenu).U onome to sledi termin usmerena relacija ureðenja3 ãe se koristiti za bilo kojudvoèlanu antisimetriènu, tranzitivnu relaciju. Iskaz da vreme ima smer se ondainterpetira kao iskaz da je, u ureðivanju dogaðaja u vremenu (ili vremenskihinstanci), prikladno upotrebiti usmerenu temporalnu relaciju ureðenja. (Èinjeni-ca je da mi, prilikom odreðivanja redosleda stvari u vremenu, upotrebljavamo

16

Collection of Essays of the Belgrade Open School Students' Essays 2002/2003

2 Spor izmeðu apsolutizma i relativizma najlake se predstavlja pitanjem Da li bi bilo prostora i vremenada nema sveta?, na koje apsolutisti odgovaraju pozitivno a relativisti negativno. Preciznije, ovaj problemse postavlja kao problem moguãnosti svoðenja vremenskih instanci (trenutaka) na neke druge entitete, au jaèoj verziji kao problem svodljivosti vremenskih relacija na neke druge, npr. kauzalnu. Jasno je daovako shvaãen relativizam implicira jedno reenje problema vremenskog smera, ali ovaj eminentno filo-zofski pristup je u literaturi dosta kritikovan i neãe ovde biti razmatran.3 Vidi: W. Newton-Smith, The Structure of Time, Ruotlege and Kegan Paul, London, Boston, Henley,1980, str. 202.

ovakvu relaciju, jer termini pre, posle, ranije, kasnije oznaèavaju upra-vo ovakve relacije. Ono to nas zanima je status takve upotrebe tj. da li je smervremena objektivan.)

Postoje dva smisla u kojima se moe reãi da vreme ima objektivni smer.Smer vremena moe biti objektivan u smislu da je to nuno svojstvo vremena ilidogaðaja. Ako je ovo istina, neãe biti moguãe koherentno zamisliti moguãi svetu kome nije prikladno da se upotrebi usmerena relaciju ureðenja (ili, bezupotrebe semantike moguãih svetova neãe biti moguãe dati koherentan opissveta koji izostavlja èinjenicu da je vremenski orijentisan). Dalje, moe bitiobjektivan u smislu da je to kontingentno svojstvo vremena, svojstvo koje moebiti izvedeno iz temporalne asimetrije odreðenih osnovnih prirodnih zakona.Smer ãe biti objektivan u smislu da karakterie aktualni svet, ali ãe biti logièkimoguãe da vreme ima drugi smer od aktualnog ili da nema smer.4 Postoji treãi,nezavisni smisao u kome se moe tvrditi da vreme ima ne-objektivni smer.Vreme ima smer, u ovom smislu, ukoliko je on fiksiran putem neke konvencije,tj. odreðena fizièka svojstva se koriste stipulativno da definiu smer vremena.5

Znaèenje ovih distinkcija, a samim tim i karakter svojstava koja bipotvrðivala anizotropiju vremena se lako uviða na nekoliko primera. Mi moe-mo upotrebiti usmerenu relaciju ureðenja da bismo uredili taèke jedne linije bezobaveze da je smatramo anizotropnom, kao to to moemo uèiniti i sa topolokiotvorenim vremenskim kontinuumom bez pretpostavke da postoje svojstva(pokazaãe se da su ona izraena postojanjem ireverzibilnih procesa) koja ovajkontinuum èine anizotropnim. Dok god su stanja sveta ureðena nekom relacijomkoja bi imala formalne karakteristike relacije izmeðu postojaãe dva smera kojasu numerièki (mada ne i kvalitativno) razlièita. Kada kaemo da euklidska lini-ja, iako serijalno ureðena, nema smer, to znaèi da nema strukturalne razlikeizmeðu dva smera, levog i desnog, izmeðu relacije i njene inverzije. U sluèajulinearnog kontinuuma realnih brojeva je drugaèije. Brojevi su ureðeni relacijommanji od, koja je asimetrièna i tranzitivna kao i relacija levo od ali je i struk-turalno razlièita od njene inverzije veãi od. Drugim reèima, ureðenje taèakalinije s obzirom na relaciju levo od je eksintrièno jer zahteva referenciju naspoljanjeg posmatraèa i njegovu specifiènu perspektivu.6 (Ureðenje s obziromna relaciju izmeðu je intrinsièno pravoj liniji jer ne zahteva sutinsko pozivan-je na spoljanjeg posmatraèa.) Reãi da je ovakvo ureðenje taèaka prave linije

17


4 Treba praviti razliku izmeðu tvrdnje da vreme ima smer i da ima odreðeni smer. Prva teza je slabija ipobija je tvrdnja da vreme nema smer, dok drugu, jaèu tezu pobija kako i teza da vreme nema smer, takoi teza da ima smer drugaèiji od onog koji aktualno ima. 5 Ovakva konvencija ne mora da bude arbitrarna ili subjektivna. Ona moe biti uspostavljena na osnovufizièkih fenomena koji konstituiu na doivljaj temporalne asimetrije, pa ne moraju varirati od osobe doosobe.6 Bar za uspostavljanje asimetriène dijadiène relacije levo od izmeðu arbitrarno izabranih taèaka refer-encije U i V. Treba napomenuti da, iz odreðene spoljne perspektive, nije arbitrarno da li je jedna taèka levood druge ili obratno.

konvencionalno je drugi naèin da se kae da je eksintrièno u gore navedenomsmislu.

Jedan kontinuum ãemo smatrati usmerenim u jakom smislu ako postojiintrinsièna (strukturalna) razlika izmeðu njegova dva smera.7 Vreme je izotropnobi znaèilo da su njegova (ipak) dva smera na neki naèin ista. Tradicionalno, ovajzahtev se izraava zahtevom za kvalitativnom nasuprot numerièkoj identiènosti.Ovo je samo drugi naèin da se kae da ne treba da imaju sva zajednièka svojst-va,8 veã samo ona koja se smatraju intrinsiènim, ili tradicionalno esencijalnimsvojstvima. Distinkcija izmeðu esencijalnih i akcidentalnih (ili relacionih) svoj-stava je predmet duge i komplikovane filozofske kontroverze, èiji detalji nisuvani za nau trenutnu svrhu. Dovoljno je da distinkcija postoji i da imamo nekikriterijum kako da je primenimo na konkretne sluèajeve, posebno na pitanje kojasvojstva temporalnog smera su intrinsièna a koja relaciona. Sledeãa razmatranjamogu biti od pomoãi.

III

Moemo koherentno zamisliti moguãi svet èiji stanovnici ne bi mogli daprimenjuju relacije pre i posle za temporalno ureðivanje dogaðaja.9 Meðutim, iznjihove nemoguãnosti da naprave tu distinkciju ne sledi da ona ne postoji. (Moese zamisliti moguãi svet èiji stanovnici nisu u stanju da razlikuju boje a koji ipaksadri obojene objekte.) Kada razmotrimo ta treba dodati gornjoj slici da bi kon-stituisala sliku sveta u kojoj vreme nema smer, biãe jasna uloga empirijske teori-je. Svet koji sadri obojene predmete èije se boje ne mogu percipirati je svet kojizadovoljava istinitinosne uslove protivèinjenièkog iskaza Da smo mi prisutni,mi bismo bili u stanju da razlikujemo boje. Ovi istinitonosni uslovi su eksplici-rani pozivnjem na opte nauène teorije o bojama, koje objanjavaju zato vidi-mo boje, pozivanjem na svojstva svetlosti, atomsku strukturu objekata, prirodnasvojstva naeg vizualnog aparata itd. Ako opiemo svet koji sadri svetlost iobjekte sa odgovarajuãom mikro-strukturom, opisujemo svet za koji je gornjiprotivèinjenièki iskaz istinit (bez obzira kakav je vizualni aparat njegovih

18


7 A. Grunbaum (Philosophical Problems of Space and Time, Reidel, Dordrecht, Boston, 1973, str. 215)ispravno primeãuje da svaka dvoèlana, asimetrièna relacija uspostavlja razliku izmeðu dva smera, ali nemora postojati i strukturalna razlika izmeðu njih (sluèaj linije). Nas ãe zanimati da li postoji temporalnismer u onom jaèem smislu, jer se slabija teza o konvencionalnosti smera moe braniti tek ako se ne moedokazati postojanje intrinsiènog usmerenja.8 Npr. dva elektrona smatramo identiènim iako zauzimaju razlièite prostorne poloaje i imaju numerièkirazlièite konstituente.9 W. Newton-Smith, op. cit., str. 207208, opisuje moguãi svet èiji stanovnici imaju podjednako razvijenesposobnosti memorije i morije (neke vrste seãanja unapred, prekognicije èije bi impresije imale istikvalitet kao impresije memorije). Naravno, za ovakav argument je potrebno pokazati povezanost seãanjasa naim doivljajem vremenskog smera, ali za trenutne svrhe je dovoljno napomenuti da analogan opismoguãeg sveta moe biti dat zamenom memorije bilo èim to smatramo da konstituie na doivljaj vre-menskog smera.

stanovnika). Dakle, kada mislimo o moguãem svetu na koji se odreðeni predikatimogu primeniti iako to ne mogu da uèine stanovnici tog sveta, sutinski je imatinauènu teoriju koja odreðuje ispravnu primenu takvog predikata. Fenomenalnasvojstva10 koja primenjujemo na svet na osnovu naeg iskustva, i za koja imamofizièku teoriju, zvaãemo svojstvima za koja smo otkrili fizièke korelate.11 Akosmo za odreðeno svojstvo ili relaciju otkrili fizièki korelat onda iz deskripcijeobjekta koja je data u terminima fizièkog korelata (prirodnog reènika), i iz fiz-ièke teorije koja povezuje svojstvo ili relaciju sa fizièkim korelatom, moemoizvesti da objekat ima svojstvo ili relaciju u pitanju. Na taj naèin, ako imamo fiz-ièku teoriju koja objanjava nae ureðenje dogaðaja u vremenu putem usmerenerelacije pre i posle, imaãemo i odgovarajuãi kriterijum za razlikovanjeintrinsiènih od relacionih svojstava vremenskog toka.

Glavni kandidati za fizièke korelate relacija pre i kasnije su smer sman-jenja i poveãanja entropije, kao i smer skupljanja ili irenja kosmosa (kandidatza takozvanu glavnu strelu na koju se svode sve ostale).

Postoje, meðutim, dva smisla redukcije jednog fenomenalnog svojstvaili relacije na njen fizièki korelat koje treba uzeti u obzir. Korisna ãe biti analogi-ja sa prostorom (ma koliko analogije prostor vreme umeju da budu zavodljivei, u nekim sluèajevima, prosto pogrene), ovoga puta sa prostornom orijentaci-jom gore dole. Mi imamo pre-filozofski i pre-nauèni pojam distinkcije izmeðugornjeg i donjeg smera u prostoru (tj. moemo komunicirati smisleno koristeãiove pojmove, nauèiti druge da ih koriste putem ostenzije koja se oslanja na pos-matranje ponaanja objekata i sl.), ali kada otkrijemo gravitaciju, dolazimo dosaznanja da lokalni smer gradijenta gravitacionog polja izdvaja u bilo kojojtaèki smer na dole. Teorija gravitacije daje nam potpuno i koherentno objan-jenje svih fenomena koje smo povezivali sa pojmom dole, i to povezivali ujakom smislu da smo ih koristili da fiksiramo referenciju (moda i smisao) ter-mina "dole". Fizièki korelat za relacije pre i posle koji oèekujemo od empirijsketeorije mogao bi da bude ovakve vrste, pa je vano na pravi naèin opisati vezuizmeðu dole i lokalnog gradijenta gravitacionog polja. Izgleda da je uovakvom sluèaju ispravno reãi da je relacija dole identièna sa relacijom izmeðutaèaka gravitacionog polja od kojih je jedna dublje u gravitacionom potencijalunego druga.12 Kada se izrazi na ovakav naèin, redukcija relacija gore dole nagravitacionu vezu pokazuje blisku analogiju sa identifikacijama prirodnih vrstakoje su mnogo poznatiji naèin teoretske redukcije (poznati primeri: voda je H2O,svetlost je identièna sa elektromagnetnim talasima), pri èemu predstavlja identi-

19


10 Fenomenalna svojstva ili relacije su one koje primenjujemo na objekte na osnovu naeg iskustva. Biticrven je takvo svojstvo, jer znaèi imati odreðen izgled u odgovarajuãim uslovima.11 Vidi: W. Newton-Smith, op. cit. str. 209.12 Za razliku od ranije pomenute relacije levo desno koja se, barem na neki intuitivno prihvatljiv naèin,ne svodi na neku relaciju koja nije primarno orijentacione vrste, bez obzira na postojanje ili nepostojanjefizièkih zakona koji bi bili asimetrièni u odnosu na ovu relaciju.

fikaciju relacija (svojstava) pre nego supstancija. Ukoliko prihvatimo povezivan-je znaèenja i referencije karakteristièno za noviju semantiku, interpretacija oveidentifikacije bi bila sledeãa: dole znaèi isti to i lokalni smer gravitacionoggradijenta, mada, uprkos znaèenjskoj vezi, ovo predstavlja empirijsko otkriãe sanae strane.13 Treba naglasiti da ovo nije redukcija epistemièkog tipa kao onakoja se podrazumeva kada se kae da se npr. materijalni objekti redukuju naiskaze o èulnim datama, tj. naa tvrdnja nije zasnovana na prioritetu epis-temièkog pristupa. Ukoliko imamo na umu ovakvu, teoretsku identifikaciju,nita to se tièe neposrednog iskustva ranijih i kasnijih dogaðaja, niti bilo kakvopozivanje na nau moguãnost da zamislimo moguãe svetove u kojima ãe dogaða-ji biti temporalno ureðeni a da nisu povezani putem fizièkih korelata koje empir-ijska teorija predlae neãe pobiti tvrdnju da je ranije kasnije relacija povezanasa npr. entropijom niti da, u nekom smislu, ranije znaèi stoji u nekoj relacijikoja se moe karakterisati putem entropije.

IV

Na poèetku smo naglasili da bi trebalo, da bismo izbegli izjanjavanje osporu relativista i apsolutista, problem strele shvatiti kao problem dogaðaja uvremenu, pre nego samog vremena. U skladu sa gornjom formulacijom, trebaodrediti koja specifièna svojstva fizièkog sveta, ako uopte ima takvih, potvrðu-ju anizotropiju vremena u smislu da strukturalno razlikuju razlièite smeroveranije i kasnije na vremenskoj osi. Sa jednog aspekta problem je trivijalanjer je oèigledno da postoje mnogi procesi koji su asimetrièni u odnosu na vreme,tj. koji se dogaðaju samo na jedan naèin sa rastuãim vremenom. Tako se uvekdogaða da se vruãa kafa i hladno mleko meaju, dok se obrnut proces nikad nedogaða. Ono to je u vezi sa ovim pravi problem fizièke teorije je to to je i obr-nuti proces (razdvajanje mleka i kafe) jednako konzistentan sa zakonimamehanike. Ovo je èinjenica koja èini problem strele vremena toliko zagonetnim.

Dakle, glavni problem fizièke teorije u vezi sa problemom strele je kakoobjasniti prirodne asimetrije u svetlu potpune simetrije fizièkih zakona (koja je unjihovoj formulaciji izraena invarijantnoãu u odnosu na promenu t sa -t) kojiih opisuju.14 Istorijski, taèka na kojoj za fiziku problem strele postaje zanimljiv(gde se uopte vidi kao problem) je Bolzmanov (Boltzmann) pokuaj formulacijedrugog zakona fenomenoloke termodinamike za sluèaj gasova u terminimazakona mehanike koji opisuju kretanje njegovih konstituenata. Razvoj termodi-namike u ranom 19. veku je dao jedinstveni teorijski okvir u kome su se mnogi(ako ne i svi) ireverzibilni procesi mogli eventualno videti kao instance iste

20


13 Ovakvo tumaèenje, naravno, zahteva uvoðenje nunih a posteriori iskaza u nau konceptualnu shemu.14 Jedini za sada poznati vremenski asimetrièan fizièki zakon je zakon o raspadu kaona na pione (potreb-no je trilion puta vie vremena da pioni stvore kaon nego za obrnuti proces). A. Grunbaum, op. cit. str.245248, gradi ubedljiv sluèaj protiv uticaja asimetrija na mikro-nivou na strelu vremena.

opte tendencije univerzalne tendencije prirode ka rasipanju mehanièke energi-je, tj. univerzalne tendencije entropije da se poveãava. Zakon o poveãanjuentropije (drugi zakon termodinamike) je na poèetku viðen kao univerzalninauèni princip, princip koji ne doputa izuzetke, i dok god je bilo tako problemstrele vremena se mogao smatrati reenim (strukturalna razlika izmeðu dvasmera je dovoljno objanjena èinjenicom da samo u jednom smeru entropija imatendenciju da raste).15

Sa pokuajem izvoðenja tenje gasova ka stanju ravnotee iz osnovnijihzakona koji opisuju kretanje njegovih molekula, dolo se do uviðanja da je zakono poveãanju entropije statistièkog karaktera. U ovoj redukciji, osnovna ideja bilaje da je dato makroskopsko stanje gasa opisano u terminima brzina i poloajamolekula koji su njegovi sastavni delovi. Jedno makro-stanje gasa je tako reali-zovano na vie naèina za svaku deskripciju gasa putem njegovih makroskop-skih stanja, biãe puno razlièitih mikro-stanja (puno razlièitih distribucija brzina ipoloaja molekula), koja saèinjavaju makro-stanje u pitanju. Stanja koja su blizuravnotee se mogu realizovati na mnogo vie naèina nego stanja koja odgovara-ju velikom stepenu ureðenosti sistema.16 Pod pretpostavkom da su sva moguãamikro-stanja jednako verovatna, dobija se statistièka formulacija drugog zakonatermodinamike po kojoj, ako zatvoreni sistem nije u stanju ravnotee,17 vrlo jeverovatno da ãe on takvom stanju teiti. Klasièna mehanika, iz koje je ovaj zakonizveden, potpuno je simetrièna u odnosu na smer vremena. Otkud onda asimetri-ja u rezultatu?

Odgovor, koji je i sam Bolzman uvideo i potpuno shvatio njegove kon-sekvence, je da asimetrije u ovoj formulaciji nema. Formulacija zakona opoveãanju entropije govori o najverovatnijem rezultatu makroskopskog stanjakoje je poèetna taèka posmatranja. Ali, argument u smeru buduãnosti se jednakomoe primeniti i na prola stanja sistema, statistièki argumenti prosto ne pokazu-ju nikakvu preferenciju vremenskog smera. Onoliko koliko imamo razloga daoèekujemo poveãanje entropije u smeru buduãnosti, imamo razloga da oèekuje-mo da je entropija bila veãa i u prolosti (u odnosu na dato poèetno stanje).18

Prava zagonetka statistièkog tretmana entropije nije zato ona raste u buduãnosti

21


15 Konflikt asimetrije termodinamike sa simetrijom Njutnove mehanike nije odmah primeãen, jer se uvreme pre razvoja kinetièke teorije gasova jo uvek moglo braniti gledite da termodinamika opisujeautonomnu oblast fenomena, koju nije potrebno redukovati na mehaniku.16 Ovo je analogno èinjenici da, ako bacimo novèiã 1000 puta, ima mnogo vie naèina da se dobije 500nego samo 5 glava. 17 Tj. u stanju je niske entropije.18 U skladu sa ovim zapaanjima, moe se dati drugaèija formulacija drugog zakona postoji velikaverovatnoãa da je trenutak t = t0, u kome arbitrarno zapoèinjemo posmatranje sistema, minimum entropi-je kao funkcije vremena (L. D. Landau, E. M. Lifshitz, Statistical Physics , Pergamon Press Ltd., Bris-tol, 1958, str. 30). Ova formulacija, oèigledno, nije identièna sa ranijom formulacijom zakona o poveãan-ju entropije veã, da bismo nju izveli, moramo uvesti pojam posmatraèa koji vetaèki preparira sistem uodreðenom trenutku tako da pitanje njegovog porekla nestaje. Jasno je da je ovakva veza fizièkih zakonai atributa posmatraèa nepoeljna.

(jer je to nuna posledica prirodnih zakona), veã zato nije visoka i u prolosti, iovu konstataciju moemo oznaèiti kao glavni rezultat sadanjih razmatranja.

Rezultat razmatranja entropije je naglaen zato to predstavlja taèku ukojoj se devetnaestovekovno razmatranje entropije i moderna razmatranja kos-mologije susreãu na istom problemu. Nije onda ni èudno to su fizièari predloiliodgovore koji sa metodoloke taèke imaju sliènu vrednost. Kada pokuamo dazakon o poveãanju entropije primenimo na kosmos kao celinu, posmatran kaojedan zatvoreni sistem, njegovo ponaanje u smeru buduãnosti (irenje, tenden-cija ka poveãanju entropije) je u skladu sa oèekivanjima. Ono to je zagonetno jeprolost, tj. zato je entropija u prolosti bila tako niska.19 Èini se da se Bolz-manov problem svodi na problem objanjenja poèetnih uslova ranog svemira.Pokuavajuãi da ga rei, Bolzman je dao rani primer onoga to je danas poznatokao antropièki argument u kosmologiji. Smatrao je da je plauzibilno pretpostavi-ti da sam ivot zavisi od uslova niske entropije, i to na takav naèin da seinteligencija ne bi mogla razviti u regionima svemira koji nisu u ovom stanju.Prema statistièkim zakonima, uslovi niske entropije, ma kako malo verovatni,ipak su moguãi. Nije iznenaðujuãe to se nalazimo u ovako neverovatnom delusvemira, jer u nekom drugom ne bismo mogli postojati.20 Kosmoloki analogonovom argumentu je sledeãi: irenje svemira (koje predstavlja tzv. glavnu stre-lu na koju se svode sve ostale) je u skladu sa oèekivanjima fizièke teorije kojaopisuje ovaj proces (opta teorija relativnosti), ali samo ako se pretpostavi poèet-ni raspored materije (stanje posle tzv. Big Banga) koji je, prema istim ovimzakonima, vrlo malo verovatan.21 Antropièko naèelo, u ovom kontekstu, nalaeda moguãi opisi kosmosa moraju da sadre inteligentan ivot, uopteno da jekosmos onakav kakav je zato to mi postojimo (ma kako to malo bilo verovat-no). Antropièka hipoteza je, i prema samom S. Hokingu (Hawking), najpoznati-jem modernom eksponentu ovakvog naèina razmiljanja dijametralno suprotnasnu o potpuno predvidljivoj, objedinjenoj teoriji u kojoj su zakoni prirode pot-puni i u kojoj je svet takav kakav jeste zato to ne moe biti drugaèiji.22

22


19 Ovo se moe iskazati i u terminima neslaganja teorije sa opservacijom. Prema teoriji, univerzum (barnjegov veliki deo) bi trebalo da bude u stanju ravnotee. Svakodnevno iskustvo nam, meðutim, pokazujeda deo univerzuma u kojem smo mi nema nita zajednièko sa sistemom koji je u stanju ravnotee, aastronomska posmatranja to pokazuju i za èitav opaeni svemir. 20 Suprotno Prajsu (H. Price, Time's Arrow and Archimedes' Point, Oxford University Press, New York,1996, str. 35), ne treba smatrati da u ovom Bolzmanovom argumentu imamo implikaciju da smer vreme-na nije objektivan. Mada ne mora da vai za svemir kao celinu, u naem delu, prema ovoj sugestiji imasvoj fizièki korelat. 21 tavie, Penrouz je izraèunao da je verovatnoãa rasporeda koji bi doveo do kosmosa kakvim gaopaamo izraena brojem koji iza jedinice ima 1230 nula. (R. Penrose, The Emperors New Mind, OxfordUniversity Press, 1989, citirano prema H. Price, op. cit. str. 83.) Broj koji je izmeðu 1/1050 i 1/1070 sma-tra se matematièkom granicom moguãnosti. Svi dogaðaji ili stanja stvari èija je verovatnoãa manja odnavedenog intervala ne mogu se smatrati sluèajnim. Izgleda da ova Penrouzova pretpostavka uvodi, kaojedino moguãe objanjenje, najjaèu verziju antropièkog argumenta, a samim tim i ideju tvorca. 22 S. Hoking, Kosmos u orahovoj ljusci, Beograd, 2002, str. 86.

Uprkos ovoj poèetnoj intuitivnoj neprijatnosti, moe li se antropièkonaèelo braniti, kao jedan od moguãih naèina objanjenja fizièkih procesa kojipotvrðuju anizotropiju vremena? Prvo, svakako treba da odgovori na nekolikovrlo jakih prigovora. Pre svega, èini se da ovaj princip ne predstavlja odgovorkoji smo traili. Izgleda da poèiva na nekom krugu po kome na pitanje zato jesvemir onakav kakav je sada odgovara pozivajuãi se na njegove poèetne uslove,dok na pitanje o poèetnim uslovima odgovara pozivajuãi se na sadanje stanje.Antropièki princip moe se uèiniti plauzibilnim jedino pretpostavkom da je nauniverzum jedan mali deo mnogo ire celine, koja je, èini se, jedina koja moe dadâ objanjenje onako male verovatnoãe poèetnih uslova, pretpostavkom za koju sene moe oèekivati neka skora verifikacija. Druga tekoãa je da mogu postojatimnogo manje skupi naèini (u terminima verovatnoãe) da se doðe do dovoljnoniske entropije koja bi podrala ivot. Penrouz tvrdi da je opaeni univerzummnogo manje verovatan nego to je potrebno da bi podrao inteligentan ivot.Npr. statistièka formulacija zakona o poveãanju entropije implicira da, u bilokojem stanju da poènemo da posmatarmo sistem, ne treba da oèekujemo viereda u bilo kom smeru. S obzirom na slaganje sa ovim zakonom, mnogo je plauz-ibilnije pretpostaviti da je entropija upravo na najniem nivou sada, nego da jebila jo nia u prolosti. Naravno, ovo bi imalo nesreãnu implikaciju da je èita-vo nae istorijsko svedoèanstvo pogreno.

Da zakljuèimo, antropièka strategija nam daje jedno moguãe reenjeproblema poèetnih uslova, ali reenje koje je u ljudskim terminima mnogo manjedobrodolo nego ono koje bi impliciralo da se svemir moe objasniti kao prirod-na posledica fizièkih zakona (pre nego neverovatan izuzetak).

Treba napomenuti da antropièki argument nije jedino moguãe reenje.R. Penrouz nudi drugo: jo uvek nismo otkrili prave asimetriène zakone kojiobjanjavaju prirodu, treba da nastavimo da traimo osnovne asimetriène zakoneda bismo objasnili strelu vremena.

Antropièki argument ne moe se ocenjivati sam za sebe, veã je premisajednog ireg zakljuèka i njegova plauzibilnost ãe u potpunosti zavisiti od praveasistencije ostalih premisa.23 Ukoliko bi vasiona bila beskonaèna, kako se nekadmislilo, i uprkos drugog zakona termodinamike, odnosno njegove statistièkezamene, moguãe je zamisliti krajnje neverovatnu pojavu ivota i inteligencije, jerje i vasiona krajnje velika. Ali u okvirima veãine savremenih modela, koji nemogu da raèunaju na pretpostavku beskonaènosti vasione, razvitak ivota ostajekrajnje neverovatan. U ovom svetlu, nae postojanje komplikuje termodi-namièku strelu vremena i strela vremena i antropièki princip izgledaju uneskladu. Buduãi da su i jedno i drugo u kosmologiji prilièno nesporni principi,razlog za ovaj nesklad treba traiti u sadanjim modelima svemira koji su

23


23 U mnogo sluèajeva se ne smatra kontroverznim, npr. ne smatramo da je èudno to ivimo na povriniplanete iako su ovakve regije vrlo retke u svemiru kao celini.

podrani empirijskom evidencijom. I zaista, ovaj nesklad je moguãe uklonitiuvoðenjem nekih drugih modela, ali oni su ad hoc i nisu podrani nikakvom evi-dencijom.

Literatura

1. H. Price, Time's Arrow and Archimedes' Point, Oxford University Press, New York, 1996.

2. A. Grunbaum, Philosophical Problems of Space and Time, Reidel, Dordrecht, Boston, 1973.

3. P. Horwitch, Assymetries in Time, The MIT Press, London, 1987.4. W. Newton Smith, The Structure of Time, Ruotlege and Kegan Paul,

London, Boston, Henley, 1980.5. The Philosophy of Time, ed. R. Le Poidevin, M. MacBeath, Oxford

University Press, New York, 1993.6. S. Hawking, Kosmos u orahovoj ljusci, Beograd, 2002.7. L. D. Landau, E. M. Lifshitz, Statistical Physics, Pergamon

Press Ltd., Bristol, 1958.

Marija Jankovic

Time's Arrow and Anthropic Approach to Cosmology

Summary

The question What gives time its arrow? is yet to be claimed by a sin-gle academic discipline. Despite some notable advances, both in science and phi-losophy, it has long resisted attempts of solution from both camps. In this papersome of the distinctions relevant for the proper understanding of the philosophi-cal side of the problem are introduced, such as the one between the question ofthe arrow of time and that of the times flow, the epistemological and theoreticalreduction. It is claimed that, while much remains to be done on the physicalside in the way of providing a single, coherent physical account of the source ofthe asymmetry, the true philosophical effort lies in explicating the assumptionsunder which the proposed scientific reductions are plausible. The other main goalis to try to point out some of the main difficulties surrounding the so-calledanthropic hypothesis, which is presented as the main strategy used by the con-temporary scientists in accounting for the low probability of our universe.

Key words: philosophy, cosmology, the second law of thermodynamics,anthropic principle.

24


Marija Miloeviã Tutor: prof. dr Ðuro unjiãBeogradska otvorena kola

HEGELOVA FILOZOFIJA RELIGIJE KRITIÈKI OSVRT

Uvod

Kada govorimo o Hegelovom uèenju, bilo da se radi o njegovoj filozofi-ji religije, bilo o umetnosti ili o logici, moramo imati na umu jedno: Hegel je biomislilac sistema i svaki pokuaj da razumemo bilo koje od ovih uèenja van togsistema, mogao bi se smatrati krajnje neodgovornim. Upravo ovaj sistem,zavren i zaokruen, i jeste ono po èemu je Hegel jedan od najznaèajnijih filozo-fa svih vremena. To je takoðe i razlog zato ne moemo kritikovati jedan deo sis-tema, a da ne kritikujemo i neki drugi.

Ono to ãu pokuati da u ovom radu prikaem, jeste jedan deo tog sis-tema, filozofija religije, ali iz aspekta èitavog sistema, odnosno preko onoga tosmatram kljuènim za shvatanje ovog problema, a to je put samorazvoja duha.Takoðe ãu pokuati da ukaem na kljuène termine koji se javljaju na razlièitimstepenima tog razvoja, kao i na pravce u kojima se moe kretati kritikaHegelovog uèenja.

Nije mi namera da izlaem filozofiju religije kroz preprièavanjeHegelovih dela, stoga ãu podelu religije objasniti samo onoliko koliko smatramda je neophodno za moje osnovne namere.

Samorazvitak Duha

Istorija boijeg sadraja je istorija èoveèanstva. Bog je, kod Hegela,metaforièko ime za celinu sveg bivstvovanja. Duh je ljudski duh, on je konkre-tan, stvarni èovek, shvaãen u celokupnoj svojoj svesnoj stvaralaèkoj delatnosti,koja je opta istorija i drava. Konkretan èovek nosi u sebi sve konstitutivne ele-mente ljudskog bitka, pa kada Hegel govori o religiji, on govori o religiji kao o

25


"Religija je jedno s ljubavlju. Voljeni namnije suprotstavljen, on je jedno s naimbiãem; mi u njemu vidimo samo nas, a ononda ipak opet nije mi èudo koje nismo ustanju da shvatimo."1

1 G. W. F. Hegel, Rani spisi, str. 185.

samo jednoj, jer svaka pojedinaèna religija sadri sve bitne elemente koji senalaze i u svim drugim religijama.

Ali ta je sutina ljudskog bitka? Za Hegela ne postoji ljudska priroda, usmislu neèega to je èoveku dato kao nepromenljivo, jednom za svagda. Akobismo èoveka posmatrali kao prirodno biãe, onda bi on bio prosto ivotinja.Èovek je ono to èini, on se stvara kroz delovanje, i to delovanje kojim se ost-varuje ljudskost, kroz njega se menja priroda, ali i sam èovek. Èovek je nega-torsko delanje koje, menjajuãi dani bitak, samo sebe menja. U nekom prirodnomstanju, on bi bio svest i ne bi se sutinski razlikovao od drugih biãa, ali èovek nijesamo to, on je samosvest.

Da bi bilo samosvesti treba da postoji transcendencija sopstva prirodnog ja u odnosu na sopstvo kao dani bitak. Èovek, (svest), ja, shvata dapostoji neto to nije ja, on ga obuhvata (misaono), on radi na njemu menja ga,i tim radom on sebe objektivira preko tog drugog objekta, da bi se vratio opetsebi, ali promenjen.

Ovaj proces se moe posmatrati i kroz odnos gospodar rob. Sada ãemopokazati kako to izgleda iz ove perspektive. Najelementarniji oblik svesti o bitkujeste pasivna kontemplacija, èulna izvesnost. Na ovom stupnju èovek biva apsor-bovan predmetom, zaboravlja sebe, na ovom stepenu on ne moe ostati, jer ovonije put do samosvesti, do cilja. U ovoj situaciji javlja se novi momenat kadanastupa udnja. "Nagon [je] odreðivanje putem Ne-Ja èulna sposobnost udnje,materija htijenja, koju umom treba staviti u ivotinjsku sposobnost udnje."2

Ona je aktivan princip i uvek se javlja kao moja udnja. Ona apsorbovanog èove-ka vraãa sebi, èoveka koji uviða da postoji i on sam koji nije stvar, jer sada muse stvar pojavljuje kao predmet. udnja je elja da se promeni, ukine druga stvaru samom bitku, u njenoj nezavisnosti. udeti za ne-bitkom znaèi ostvarivatisvoju samostalnost, svoju slobodu. Ono na ta udnja mora biti upravljena, da bibila antropogena, jeste druga udnja, jedno drugo ja. Kada èovek udi za drugomstvari, on to èini da bi od drugog iznudio priznanje svog prava na stvar (da oddrugog dobije priznanje da je on vlasnik te stvari), a time on iznuðuje priznanjesvoje superiornosti. Poto èovek ivi u drutvu, znaèi da postoji mnotvo ovihudnji za priznanjem, pa se njihovo delovanje odreðuje kao borba na ivot i smrt.Onaj ko je spreman da rizikuje svoj ivot i pobedi postaje gospodar pobeðenoga.Meðutim, nije gospodar taj koji dovrava ovaj proces (istoriju) dolazeãi do zado-voljenja. On se pojavljuje samo da bi proizveo roba, koji ga ukida kao gospodara,ukidajuãi time i samog sebe kao roba. Jer ta znaèi gospodaru da bude priznat odroba?! On mora biti priznat od sebi jednakog (rob to nije, samim tim to je rob),i zato on nikada ne stie do zadovoljenja. Da bi èovek bio zadovoljen, potrebnoje da prestane biti rob, a da bi to mogao, potrebno je da je on bio rob. Sa drugestrane, rob koji radi za gosodara potiskuje svoje instinkte radi jedne ideje, a to je

26



ideja slobode. Zato to nije stvarno slobodan, rob ima apstraktnu ideju slobode(a poto je apstraktna, ona je prava ideja). Rob je taj koji radi i svojim radomstvara istoriju, a pokuavajuãi da pomiri ideal slobode sa èinjenicom ropstva (neshvatajuãi da pomirenje bez borbe nije moguãe), on stvara ideologije:

1. stoicizam,2. skepticizam,3. hriãanstvo.

Hriãanstvo

Rob sada ne negira kontradiktorni karakter svoje egzistencije, on gapokuava opravdati govoreãi da je on nuan. On zamilja drugi svet u kome slo-boda postoji, i u kome neãe biti razlike gospodar rob, jer ãe svi biti jednaki.Svojom verom u Boga, apsolutnog gospodara, pred kojim su svi ljudi jednaki, uropstvu, rob se oslobodio svoje zavisnosti od ljudskog gospodara. Ali, on je robsamog sebe, jer kao to ãemo kasnije videti, on se smatra robom Boga koga jesam izmislio. "to se tièe jednakosti meðu prvim hriãanima, kad je rob postajaobrat svoga gospodara, ... kad je osjeãaj svoje sopstvene nedostojnosti bio prvizakon hriãanina ova je teorija zadrana u cijelom njezinom obimu, ali sepametno dodaje da je to tako u oèima neba i zato se u ovom zemaljskom ivotutome ne pridaje nikakva panja..."3

Hriãanstvo se raða iz robove teskobe pred nemoguãnoãu da podnesenuan uslov egzistencije èoveka smrt. A hriãanska svest je nesreãna svest.Hriãanin hoãe da se objektivira, da ostvari svoj ideal, koji mu se pokazuje kaonedostatak, meðutim, ostvariti individualnost sintezu pojedinaènog i opteg(ideal) nemoguãe je na ovom svetu, ona je moguãa samo u onostranosti, nakonsmrti.

Èovek, koji ivi u svetu, dolazi nesvesno do samosvesti, verujuãi da jesvestan nekog izvansvetovnog i nadljudskog Duhovnog biãa. Ustvari, sveteologije koje je u istoriji èovek zamislio zajedno saèinjavaju Duh koji dolazi dosamosvesti, verujuãi da je svestan ne sebe, veã neèeg drugog. Ovaj Duh sesuprotstavlja stvarnom svetu, odnosno Duhu koji je u ovom svetu a to je èovek,i ne prepoznaje se u njemu.

Religija se javlja iz ovog dualizma, iz raskoraka izmeðu ideala istvarnosti. "...Ne moe da postoji dvostruki um i dvojak duh, jedan boanski Duhi jedan ljudski, koji bi naprosto bili razlièiti. Ljudski um, svest o svojoj sutini,jeste um uopte, ono boansko u èoveku. A Duh, ukoliko je Boiji Duh, nije nekiduh s one strane zvezda, s one strane sveta, nego Bog je sadanji, svagdanji ikao Duh postoji u svim duhovima. Bog je ivi Bog, dejstven i delatan. ... Jer on

27



(èovek),* um, sam je ta stvar, Duh, boanski Duh."4 Hriãanin kao jedino reen-je vidi povlaèenje u individualizam, u samoãu. Upravo to Hegel osuðuje, jerèovek zadovoljenje moe postiãi jedino u okviru drave (zajednice). A revolu-cionarna borba je naèin na koji se to èini. Zato to je odustao od borbe, èovek jepostao rob, sada on u nju mora da stupi.

Da bi se transcendencija ukinula, Duh treba da se shvati ne kao boans-ki, veã kao ljudski. Èovek treba da shvati da je on stvorio Boga (tako to je sebistvorio ideju Boga koja lièi ideji koju stvara o sebi samom). Èovek daje Boguljudski lik. Antropomorfizacija dostie vrhunac u ideji Isusa Hrista. Kada èovekshvati da sve to je rekao o Isusu, jeste u stvari rekao o sebi, razumeãe da je nje-gova stvarnost njegovo svesno delo. Ta savrena samosvest je areligiozna, ateis-tièka èovek zna da je svestan sebe, a ne Boga.

Hegel je otro kritikovao hriãansko shvatanje èoveka, odnosno ideala,ne shvatajuãi ta je loe u tome da se afirmie èovek, ljudskost? Zato smo prih-vatili da sve sopstvene vrline projektujemo na neko biãe koje nije prirodno? Zarnismo imali dovoljno vrlih ljudi, da bismo morali sada izmiljati jo jednog, pitase Hegel u Ranim spisima, a malo dalje u istom delu napisaãe: "Vjerovanje uboansko je moguãe samo ako je u samom onom koji vjeruje boansko, koji sebesamog, svoju sopstvenu prirodu nalazi u onom u to on vjeruje, iako ono nijesvjesno da je ovo naðeno njegova sopstvena priroda. Jer, u svakom èovjekusamom je svjetlo i ivot, on je svojina svjetla i njega svjetlo ne osvjetljava kaoneko tamno tijelo koje samo nosi neki tuði sjaj, veã njegova sopstvena ognjenamaterija se pali i sama je svoj plamen." 5

Èitav ovaj proces samorazvitka Duha zavrava se revolucijom, koja ost-varuje religiju u svetu ukidajuãi je kao religiju, a religija koja je ukinuta kaoreligija ili kao teologija svojom realizacijom u svetu jeste apsolutna nauka (isti-na objava stvarnosti), ideal se ostvaruje u Napoleonu, a nebesko carstvo udravi (nemaèkoj dravi Hegelovog doba).

Apsolutno

Apsolutno treba misliti kao proces nastajanja i razvitka svega. Ono jerezultat, ono nije dato, ono je tek ono to ãe postati. Proces kojim se ono razvijajeste dijalektika razvoj kroz suprotnosti (ukljuèuje i istorizam kao odlikuHegelovog gledanja na svet). Sama konkretna stvarnost je dijalektièka. ta je toto se razvija u svetu? Ideja, razvija se kroz tri momenta:

1. ideja logièki egzistira po sebi,2. ideja se otuðuje i postaje priroda (ideja izvan sebe),

28


4 G. W. F. Hegel, Predavanja o filosofiji religije I, str. 32. (*prim. M.M.).5 G. W. F. Hegel, Rani spisi, str. 289.

3. ideja se vraãa samoj sebi kroz èovekov duh (postaje svesna same sebe kao ideja po sebi i za sebe).

U osnovi svega je idejno duhovno. Idejom na prvom stupnjusamorazvitka bavi se logika, na drugom filozofija prirode, a na treãem filozofijaduha. Hegel ãe reãi: "Filosofija posmatra, dakle, Apsolut najpre kao logièkuideju, ideju kako ona postoji u miljenju, kako njen sam sadraj jesu misaoneodredbe. Potom, pokazuje Apsolut u njegovoj delatnosti, u njegovimproizvoðenjima. A to je put Apsoluta da postane za sebe samog, da postane Duh.Na taj naèin, Bog je ishod filosofije, o kojem se zna da nije samo rezultat, negoono to veèno sebe stvara, ono to je prethodeãe. Jednostranost rezultata ukida seu samom ishodu."6

Religija, podela

1. Javna (narodna) religija svrha joj je da ispuni matu i srce slikama,da deluje na fantaziju, da im udahne duh. Njoj i politièkim prilikama pripadazadatak da obrazuju duh naroda. Njeni elementi su: pojmovi, najvaniji obredi iceremonije. Moe se shvatiti objektivno (njena uèenja moraju biti zasnovana naoptem umu, to znaèi da su jednostavna i èoveèna) i subjektivno. "Pod objek-tivnom religijom podrazumijevam cijeli sistem povezanosti naih dunosti i eljasa idejom Boga i besmrtnosti due treba navesti i teologiju, ako se ova ne bavisamo spoznajom postojanja i osobinama Boga, veã to èini u vezi s ljudima i spotrebama njihovog uma. ... Ukoliko ove teorije ne egzistiraju samo u knjigama,veã se poimaju pojmovi o ljudima, ako se osjeãa ljubav prema dunostima i po-tovanje prema moralnim zakonima (ukoliko ih ideja pojaèava) utoliko je tareligija subjektivna."7

2. Privatna religija spada u domen pojedinca, njegovog porodiènogmoralnog odgoja, u skadu sa njegovim karakterom, i ne moe prerasti u javnu.

Zadatak drave je da objektivnu religiju uèini subjektivnom, ali narod-na religija se nikako ne sme silom nametati. Postavlja se pitanje: da li i kako sereligija menja, istorijski gledano? Da li je duh naroda na odreðenim stupnjevimasopstvenog razvoja sam shvatao da ta uèenja ne zadovoljavaju vie njegovepotrebe, pa ih je prevazilazio, ili je vlast bila ta koja je odreðivala kako i kada ãese religija menjati? Hegel smatra da je narod bio inicijator promena, ali tek nakonto bi vekovima trpeo ono to mu je bilo nametnuto. U svakom sluèaju, istorijaje proces, ona se stvara kroz i delom èoveka.

Bog u nama prelazi u drugo u predstavu. Tu je moguãnost istorijskogsagledavanja religije. Mi imamo odnos prema Bogu, jedan aspekt tog odnosa

29


6 G. W. F. Hegel, Predavanja o filosofiji religije I, str. 27.7 G. W. F. Hegel, Rani spisi, str. 51.

pokazuje se u kultu, u vidu predanosti Bogu, to je saznavanje Boga u zajednici.Drugi aspekt jeste onaj u kojem se Bog opredmeãuje, sadrina postaje predmet.Ovo prvo jeste unutranje dolaenje do Hrista, posle kojeg sledi izgraðivanjeistorijske religije.

Pravci kritike

Jedna od bitnih karakteristika idealistièkih filozofija jeste ta to oneuvek polaze od apstraktnog (apsolutnog), da bi dole do onog konkretnog. Pitan-je, koje se neizostavno ovde postavlja, jeste: koliko zbog toga trpe èi-njenice,koliko je sve samo misaona konstrukcija jednog genijalnog uma?

Èinjenica je da je Hegel na samom poèetku pretpostavio ono to ãe doãi(sebi) tek na kraju, u tom cilju je i èitavu istoriju posmatrao, ili se tako èini, kaoproces koji prosto mora da se poklopi sa njegovim uèenjem, ali da li je i kolikouspeo u ovome? Koliko istorija zaista prati duh u njegovim samoproizvoðenji-ma, ili se ona moda ne odvija samo po zakonima uma? Koliko stoji Hegelovotvrðenje da postoji samo jedan narod koji dolazi do saznanja sutine religije(odnosno filozofije), i to ba germanski narod, kao i to da je ta religija, koja jesada apsolutna nauka, ba njegova (Hegelova) nauka, o olièenju ideala uNapoleonu, da i ne govorimo.

Hegelovo uèenje priznalo je odreðenje stvarnosti pojmu sa konkretnim,realnim karakteristikama i sadrajem, ali za osnovu prirodne stvarnosti kao i naemisli ona uzima logièki pojam. Sastav pojmova je okosnica sveta, ideja je onoto je realno, ovo je sr uèenja koje se zove panlogizam, meðutim, logika mislinije logika dogaðaja, dijalektièka konstrukcija se ne poklapa sa èinjenicama.

Ne treba zaboraviti da je Hegel èoveka smatrao racionalnim biãem, to jekljuèna pretpostavka èitavog njegovog uèenja, i iz tog aspekta on je uèinio sveda èoveka kao takvog afirmie, u tom smislu ãe i kritikovati hriãanstvo, meðu-tim, da li je èovek svodiv samo na racio (ne sporim da je to ono kljuèno to nasèini drugaèijim od svih ostalih biãa i da je to naa priroda), da li zaista izvan onogpojmovnog ne postoji nita drugo?

Zakljuèak

Religija je apsolutni duh bez svesti o svojoj apsolutnosti. Ona je mome-nat samorazvitka ideje. Sadraj religije i filozofije je isti, razlika je samo u naèinuna koji se nama one prikazuju: prva u vidu predstave, druga na nivou miljenja.I u filozofiji i u religiji, duhu je stalo do bavljenja samim sobom. Ali, ako jesadraj i umetnosti i religije i filozofije isti (boansko), a svaki od ova tri oblikamiljenja se ukida na svom vrhuncu, da li onda ukidamo boansko? Po Hegelunaravno ne, ali kako je ovo moguãe?

30


Istinito je ono to je celo, potpuno, istinit je sistem, van njega nita nemasmisla. Istorija je duh koji se pojavljuje (Hegel ãe reãi da duh koji se ne pojavlju-je ne postoji). Velika je zasluga Hegela to ukida razliku koja je vekovima pos-tojala izmeðu religije i filozofije. On ne ukida prvu na raèun druge, to se moeod filozofa oèekivati, veã se one stapaju, postaju jedno u apsolutnoj nauci. Dru-gaèije nije ni moguãe, sa aspekta sistema, jer duh je samo jedan apsolutni duh.

Literatura

1. Hegel, G. W. F., Rani spisi, Veselin Maslea, Sarajevo, 1982.2. Hegel, G. W. F., Predavanja o filosofiji religije I, EIDOS,

Vrnjaèka Banja, 1995.3. Hegel, G. W. F., Fenomenologija duha, BIGZ, 1974.4. Kojeve, A., Kako èitati Hegela, Veselin Maslea, Sarajevo, 1964.5. Bloch, E., Subjekt objekt, Naprijed, Zagreb, 1959. 6. Fojerbah, L., Predavanja o sutini religije, Kultura, Beograd, 1955.7. Bonjak, B., Filozofija i krãanstvo, Stvarnost, Zagreb, 1987.8. unjiã, Ð., Religija I i II, Èigoja tampa, Beograd.

Marija Milosevic

Hegel`s Philosophy of Religion, a Critical Review

Summary

In this essay the author has tried to present one part of Hegel`s philo-sophical system-philosophy of religion, by following the development of thehuman mind through the consciousness, self-consciousness and the absoluteknowledge, then through human institutions and human history as the embodi-ment or objectification of that spirit. Hegel presupposed that the whole of humanhistory is a process through which mankind has been making spritual and moralprogress and advancing to self knowledge.The author has tried to explain thisprocess through the lordship and bondage (some men accept the law and becomefree, while others remain slaves, in Christianity every men is a slave by his ownwill, with one difference: there is only one master-God himself). At the finalstage of this process, modern world, man has come to appreciate that all men, asminds, are free in essence.

Key words: philosophy of religion, dialectics, mind, consciousness, self-consciousness, appearance, objective spirit,spirit in self-estrangemet, spirit cer-tain of itself, Absolut.

31


Milica TrifunoviãTutor: prof. dr Danilo N. BastaPravni fakultet u Beogradu

ZNAÈAJ KANTOVE IDEJE SAVEZA NARODA ZASAVREMENE MEÐUNARODNE ODNOSE

Evropa XVIII veka prolazi kroz buran period. Stalna ratovanja i sukobivelikih sila, preraspodela teritorija i mirovni ugovori koji ne dovode do reenja,veã "u sebi nose klicu narednog sukoba", podstièu, s jedne strane, intelektualnuelitu da se pozabavi moguãnostima drugaèijeg ureðenja svetskog poretka, a sdruge strane, narod da orujem ustane protiv dekadentnog monarhizma. Optenezadovoljstvo kulminiralo je Francuskom revolucijom, ali tu se nije i zavrilo.Protiv Francuske republike monarhistièke sile Evrope zapoèinju koalicioneratove. Ubrzo, pak, Pruska, jedan od koalicionih partnera, zadovoljna teritorijomkoja joj je pripala posle podele Poljske, izlazi iz koalicionog rata, potpisavi saFrancuskom 1795. mir u Bazelu.

Iste godine, podstaknut potpisivanjem pomenutog mirovnog sporazuma,kenigsberki profesor, Imanuel Kant, pie, u formi mirovnog ugovora, svoj spisVeèni mir. Svestan èinjenice da mir u Bazelu po svojim idejama nije blizak paci-fistièkim idealima kojima je sam naklonjen, Kant ovim svojim spisom pozdrav-lja kakvu-takvu politiku mira, otvoreno se stavljajuãi na stranu republike, ukazu-juãi na smernice za ostvarenje kosmopolitskog drutva. Monarhizmom zadojenatadanja Evropa nije na pravi naèin cenila programski karakter Kantovog dela.tavie, tek iz perspektive èoveka dvadeset prvog veka, kome su blii pojmovitolerancije, ujedinjenja i globalnog trita, jasno je koliko je Kant misaono biodalekovid. Ovim radom elimo prvenstveno da naglasimo vanost Kantove idejesaveza naroda, te ãemo stoga ispitati filozofsku misaonu nit koja je doprinela dase u Kantovom radu i delu formira ideja jednog mirovnog saveza, da bismo zatimispitali odrivost ove ideje u politièkoj praksi dvesta godina posle Kanta.

Kantovi prethodnici

Poèetkom XVIII veka, okonèan je rat za pansko nasleðe, sklapanjemmira u Utrehtu 1713. Jedan od ugovaraèa tog mira, opat od Sent Pjera, nezado-voljan konaènom verzijom dokumenta, pie svoj Projekat veènog mira.1 Ovim

32


1 Projekat je obimno trotomno delo, naslov originala je: abbé Charles Irenée Castel de Saint Pierre Pro-ject pour rendre la paix perpétuelle, izvod iz ovog dela raðen je po tekstu Gûnter Patzig-a "Kants Schrift'Zum ewigen Frieden'" u zborniku: Zum ewigen Frieden-Grundlagen, Aktualitat und Aussichten einer Ideevon Immanuel Kant, Suhrkamp, Frankfurt a/M, 1996.

projektom, evropskim voðama predoèena je moguãnost dolaska do trajnog mirau pet koraka:

1. Dvadesetèetiri hriãanske zemlje Evrope treba da se udrue u veèni savez mira kome bi se moda mogle prikljuèiti i muslimanske zemlje. Odluke saveza treba da se donose putem Senata koji bi imaosvoje stalno sedite u Utrehtu.

2. Ubuduãe ne bi trebalo da bude nikakvog meanja u unutranje poslove pojedinih drava èlanica, sem kada su u pitanju krenja pravila saveza.

3. Stajaãe vojske treba da budu ogranièene na najvie est hiljada vojnika po dravi.

4. Poveãanje teritorije, bilo da se ono vri osvajanjem, nasleðivanjem, poklanjanjem ili dobrovoljnim pripajanjem, treba u Evropi dabude zabranjeno.

5. Sve sukobe treba da reava Sudsko veãe, na èije odluke se ne mogu stavljati nikakvi prigovori.

Osnovne ideje Kantovih preliminarnih èlanova nalaze svoj oslonac uProjektu veènog mira: nepovredivost suverenita drave (Sent Pjerov 2. korak,Kantov 5. preliminarni èlan), problem postojanja stajaãih vojski (Sent Pjerov 3.korak, Kantov 3. èlan), neopravdanost aspiracija na teritorijalno proirenje (SentPjerov 4. korak, Kantov 2. èlan). Ideja stvaranja saveza naroda, kao osnov Kan-tovog Veènog mira, data je kod Sent Pjera u 1. koraku. Razlika izmeðu dvojicemislilaca ipak je velika. Sent Pjer, naime, zagovara postojanje vrhovne zakono-davne vlasti sa seditem u Utrehtu, kao i neprikosnovene sudske vlasti, dok jeKant imperativno èak i protiv blagog konfederaliteta. Vrhovna vlast nad save-zom, po Kantu, ne sme postojati. Na ovom mestu nam se veliki mislilac èininedoslednim jer on prihvata ideju drutvenog ugovora, uoèava neophodnost dase ljudi ujedine u dravu, pod jednom vrhovnom vlaãu, a zatim uporeðujedrave pre ulaska u savez naroda sa ljudima u prirodnom stanju. Logièan sled teanalogije bilo bi formiranje vrhovne vlasti nad savezom. Njegovo odbijanje dana èelo saveza naroda postavi jedno nadnacionalno telo nalazi svoj prauzor uvajcarskom misliocu Emrihu de Fatelu.2

Ljude je priroda, smatra Fatel, obdarila razumom zahvaljujuãi kome oni,za razliku od ivotinja, mogu sami da se brinu za svoje usavravanje i napredak(vrlo sliènu postavku nalazimo i kod Kanta). Ipak, svoje sposobnosti èovek nemoe u potpunosti da razvije sam, veã jedino uz pomoã drugih (Kant ãe reãi:"Kao jedinom umom obdarenom stvorenju na zemlji one prirodne sposobnosti

33


2 Emer de Vattel napisao je 1758. Pravo naroda. Principi prirodnog zakona. Delo je tokom XVIII vekakoriãeno, kao Kodeks graðanskog prava, na veãini evropskih dvorova.

koje su usmerene na upotrebu njegovog uma mogu se potpuno razviti samo uvrsti a ne u individui"3). Iz prirodne potrebe da se ostvare, tvrdi Fatel, ljudi formi-raju dravu. Kant o tom pitanju zastupa otriji stav i negde je na liniji izmeðuHobsove doktrine "homo homini lupus" i Fatelove meðuljudske pomoãi u ost-varenju: "Èovek je naklonjen podrutvljavanju jer se on u takvom stanju oseãavie èovekom...ali u njemu postoji i sklonost ka usamljivanju...on eli sve dausmeri prema svom shvatanju i stoga odasvud oèekuje otpor...to èini da gonjenèastoljubljem, lakomoãu i vlastoljubivoãu obezbedi sebi poloaj meðu blinji-ma za koje ne mari ali bez kojih ne moe."4

Dravu i Fatel i Kant vide kao moralnu osobu. Udruivanje drava usavez drava Fatel objanjava prirodnom tenjom «moralnih osoba» da ostvaresavren svetski poredak (u ta je ukljuèena i tenja ka optesvetskom miru), te jepravo koje ureðuje meðudravne odnose zasnovano na prirodnom pravu. Svakojdravi zagarantovani su suverenitet i slobodan razvoj bez obzira na velièinu ter-itorije. Pravo na rat, pri tom, predstavlja prirodan naèin za drave da osigurajusvoje prirodno pravo.5 Interesantna je Fatelova uèna retorika protiv nadna-cionalne vlade. Svaka drava, tvrdi Fatel, sebe najbolje zna i svaka sama moeda odredi svoj put daljeg usavravanja. Ako bi se dozvolilo meanje jedne draveu poslove druge, dolo bi do rasplamsavanja fanatizma i teritorijalnih aspiracija,èime bi se unitila moguãnost svetskog mira, a razvoj drava bi bio zaustavljen.

Kantov argument protiv nadnacionalne vlade, iako lièi na sofizam,6 ustvari poèiva na Fatelovoj ideji drave kao moralno-pravnog suverenog subjektakoji na svetskoj pozornici brani interese pojedinca-dravljanina. Zemlja je veli-ka, ljudi je mnogo i oni su isuvie po "veri i jeziku" razlièiti da bi pojedinaènomogli da obezbede prosperitet za svakoga i mir za sve. Tome cilju se mogu pri-bliiti jedino udruivanjem onih koji su od "zajednièke roditeljske loze",7 tedaljim komuniciranjem na nivou nacionalnih biãa. "Komunikacija" je kod Kantana svim nivoima ureðena pravom: dravno-graðanskim, meðunarodnim i svet-skim. Kantovi prethodnici nemaju takvu shematizaciju i dolazak do veènog miraolako shvataju, te zato ostaju samo "vajni teitelji".8

34


3 I. Kant: "Ideja opte istorije usmerene ka ostvarenju svetskog graðanskog poretka", u zborniku: I. KantUm i sloboda spisi iz filozofije istorije, prava i drave, Velika edicija ideja, Beograd 1974. str. 36.4 Isto, str. 32.5 Kant se sa ovim nikako ne bi sloio, za njega je rat bespravno stanje predpravni stadijum.6 I. Kant, Veèni mir, Gutenbergova galaksija, Beograd, 1995, str. 45. 7 I. Kant, Metafizika morala, Izdavaèka knjiarnica Zorana Stojanoviãa, Sremski KarlovciNovi Sad,1993, str. 144.8 I. Kant, Veèni mir, Beograd, 1995, str. 46.

Savez naroda i kosmopolitsko pravo kod Kanta

Put do veènog mira9 Kant gradi pomoãu est preliminarnih èlanova i tridefinitivna èlana (uz dotatak tajnog èlana). Preliminarni èlanovi èine nune pre-duslove koje treba u praksi ostvariti da bi se uopte stvorilo pogodno "tlo" zameðudravni mir. Ovi èlanovi su koncipirani u formi zabrane i predstavljaju kri-tiku politike vlastodraca Kantovog vremena, vremena kada mirovni ugovorinisu znaèili stvarnu garanciju mira, kada su dravljani tretirani kao puko sredst-vo koje se "po miloj volji upotrebljava i troi" i kada su u ratu primenjivane"neèasne ratne lukavtine". Intervencija velikih sila u poslove malih bila je tadasvakodnevna pojava. Svega toga valja se, po Kantu, okaniti, ali "kaniti se nepri-jateljstva jo ne znaèi dati garanciju za mir".10 Mir èine moguãim tek tri defini-tivna èlana. Njihova postupna izgradnja odgovara izgradnji javno pravnog sis-tema u drugom delu Nauke o pravu.11

Prvi definitivni èlan bavi se ustavnim ureðenjem drave. Imajuãi u vidusopstveno objanjenje prvobitnog ugovora, Kant smatra da je jedino uvoðenjemrepublikanskog ustava moguãe u dravi obezbediti slobodu, jednakost isamostalnost svakog èlana drutva. Republikanskim ustavom zakonodavna vlastje odvojena od izvrne, zakonodavstvo je povereno predstavnièkom telu narod-nih zastupnika, dok je izvrna vlast u rukama jednog èoveka (jedan vladar je naj-jednostavnije a stoga i najbolje reenje).12 Kant zakljuèuje da po svojoj prirodi"republika mora biti sklona veènom miru".13

Drugi definitivni èlan upoznaje nas sa idejom saveza naroda kljuèemza okonèanje ne samo jednog rata veã svih ratova zauvek. Drave treba da seudruuju u savez mira (foedus pacificum), oslanjajuãi se na meðunarodno pravokojim se garantuju sloboda, ravnopravnost i jednakost svakoj dravi èlanici. Slo-boda, pri tom, ne podrazumeva pravo da se ratom potrauju "dugovanja", aravnopravnost i jednakost svih drava ukazuju na nemoguãnost postojanjasvetske republike, veã samo slabog federalizma. Zato?

35


9 Hans Michael Baumgartner primetio je da u naslovu originala Kantovog dela o miru, koji glasi: Zumewigen Frieden, stoji predlog zum a ne vom, to jasno ukazuje da Kant veèni mir shvata kao ideal komese moemo pribliavati ali ne i dosegnuti ga.Hans Michael Baumgartner "Dreimal «Ewiger Friede", u zborniku: Frieden durch Recht, Frankfurt a/M:Suhrkamp, 1996.10 I. Kant, Veèni mir, Gutenbergova galaksija, Beograd, 1995, str.37.11 Reè je o dravnom, meðunarodnom i kosmopolitskom pravu u: I. Kant, Metafizika morala, Izdavaè-ka knjiarnica Zorana Stojanoviãa, Sremski KarlovciNovi Sad, 1993, str. 113157; o obliku dravnogureðenja dravnom pravu, govori prvi definitivni èlan; odnos izmeðu drava u Savezu naroda ureðujemeðunarodno pravo i drugi definitivni èlan; treãi definitivni èlan odnosi se na kosmopolitsko pravo i izrièeuslov za formiranje svetskog graðanskog stanja (weltbürgerlicher Zustand).12 I. Kant, Metafizika morala, Izdavaèka knjiarnica Zorana Stojanoviãa, Sremski KarlovciNovi Sad,1993, str. 144. 13 I. Kant, Veèni mir, Gutenbergova Galaksija, Beograd, 1995, str. 48.

Kao prvo, nijedna drava ne moe imati prevlast nad drugom jer bi toznaèilo povredu dravnog suvereniteta, te nijedna odreðena drava ne moepredsedavati savezom. Zatim, svetska republika pokrivala bi ogromnu teritorijui pri tom imala jednu centralnu vlast. Kant smatra: "... Èim je obim vlasti veãi,dejstvo zakona postaje slabije i bezduni despotizam, poto je iskorenio klicedobra, zapada naposletku u anarhiju".14 Savez naroda treba da bude permanentnikongres drava. Tim dravama bi, u njihovim meðusobnim odnosima, posred-stvom meðunarodnog prava bile zabranjene one radnje èije bi maksime, ako bise uèinile optim pravilom, stanje mira uèinile nemoguãim.

Treãi definitivni èlan govori o potrebi opteg hospitaliteta. Ako bi seuvaili do sada navedeni prvi i drugi èlan, dobila bi se mirna optu zajednica svihnaroda koja pak jo uvek ne bi bila prijateljska, tj. ne bi bila kosmopolitska. Bitigraðanin sveta, znaèi biti slobodan da putuje s jedne na drugu stranu Zemljinekugle i da svugde bude primljen, ne kao gost, veã kao dobrodoao prijatelj. Sviimaju jednako pravo na Zemljinu povrinu i tim prirodnim zakonom se trebarukovoditi.15

Zato Kant smatra da bi svetski poredak, olièen u savezu naroda, u prak-si bio odriv, èak i poeljan?

1. Republikanski ustav je jedini koji odgovara u potpunosti èovekovoj prirodi, njime je omoguãeno valjano moralno vaspitanje naroda. Ako biu dravi dolo do sukoba, republikanski ustav bi prisilio neprijateljska raspoloenja na pokornost zakonu i uspostavio mir. Jedino se republikanskim ustavom postie takvo stanje. Narodi takvih drava neãeratovati unutar sebe i meðu sobom.

2. Narodima sveta ãe, pre ili kasnije, zavladati trgovaèki duh. Postojanje saveza bi znatno olakalo trgovinu. "Novac je najpouzdanija sila",16 a on se, po Kantovom miljenju, ne moe gomilati u stanju rata. Rat prouzrokuje sve veãe trokove: "zbog stalnog poveãanja stajaãe vojske(sa stalnim platama), koja se odrava na nogama i pod disciplinom, uveksnabdevena bezbrojnim ratnim instrumentima; meðutim, cena svih potreptina ãe rasti, ali se niko ne moe nadati jednom proporcionalno sve veãem prirataju njima odgovarajuãih metala; takoðe, takav mir neãe dugo trajati, da bi za to vreme uteda dostigla izdatke za sledeãi rat,pri èemu je pronalazak dravnog duga, dodue, duhovito pomoãno sredstvo, ali ono samo sebe najzad unitava... ".17 Kosmopolitizam" idena ruku" svetskoj privredi.

36


14 I. Kant, Veèni mir, Gutenbergova galaksija, Beograd, 1995, str.68.15 Ovaj èlan proistekao je direktno iz Kantove zgroenosti kolonijalnim pustoenjima.16 Isto, str. 68.17 I. Kant, "O uobièajnoj izreci: to bi u teoriji moglo biti ispravno, ali ne vredi za praksu" u zborniku: I.Kant, Um i sloboda spisi iz filozofije istorije, prava i drave, Velika edicija ideja, Beograd, 1974, str. 119.

3. U republikanskom ureðenju, o pitanjima rata i mira ne odluèuje samo vladar veã i narod, tj. njegovi predstavnici. Narod se u tom sluèaju nikada neãe opredeliti za sopstveno ispatanje, veã ãe gledati kako da sebi pobolja ivot. Filozofi koji ãe javno iznositi svoj sud18 treba da budu neka vrsta modelatora javnog mnjenja. Odlikujuãi se, pre svega, moralnoãu, oni nikada neãe zagovarati rat. Javno mnjenje ãe uvek bitiprotiv iscrpljujuãih ratnih sukoba.

Problemi Kantove koncepcije kosmopolitskog drutva

Kant nam daje svoju verziju realistiène utopije,19 smatrajuãi da se pravil-nim usmerenjem ljudi i drava, pomoãu republikanskog ustava i saveza naroda,moe doãi do veènog mira. ta je to to bi savremenom èitaocu moglo zasmetatiu Kantovoj ideji saveza naroda?

Prvo pada u oèi nedovoljno razraðena definicija republike na kojoj poèi-va kosmopolitski poredak. Republika je svakako antonim diktaturi i totalitarnomreimu. Kant jeste zagovarao podelu vlasti na zakonodavnu, izvrnu i sudsku, alinije jasno odredio naèin funkcionisanja pojedinih organa. On pominje pred-stavnièki sistem, ali detalje izostavlja. tavie, Kant tvrdi da bi u nekomprelaznom periodu, dok se kod graðana u potpunosti ne formira svest o potrebiaktivnog uèestvovanja u zakonodavstvu, bio moguã èak i republikanski ustav sadespotskom vlaãu!20

Kant je kategorièki protiv promene reima revolucijom, te stoga nijesasvim jasno kako bi (ili pak zato bi) despot radio na politièkom osveãenju iafirmisanju svojih podanika. Tamo, pak, gde vlast nije diktatorska, na samomèelu drave, smatra Kant, treba da bude jedna osoba. Zakonodavstvo u republiciu osnovi ostaje prirodnopravnog karaktera, bez ikakve dimenzije prisile. Ukolikonjegov kosmopolitski sistem treba da ima realnu validnost, onda bi stub tog sis-tema, republikanski ureðena drava, trebalo da ima èvrãe temelje.

Sama odrivost saveza je takoðe problematièna. Kant je smatrao da jeelja za svetskim mirom dovoljan razlog za dobrovoljno uèlanjenje u savez.Nikakva prisila ne sme da postoji, suverenitet drave ne sme da bude naruen.Kosmopolitsko pravo zasnovano je na optem hospitalitetu krajnje plemenitojideji. Zemlja je jedna i najmudrije bi bilo da se svi nekako uklope u zajednièkiivot.

37


18 Potovanje miljenja filozofa predstvlja tajni èlan Veènog mira.19 "Realistièna utopija" je izraz kojim Don Rols karakterie svoju ideju prava naroda, "Politièka filozofi-ja je realistièno utopijska kada proiruje ono to se obièno smatra granicama ostvarive politièkemoguãnosti i pri tom nas miri sa naim politièkim i drutvenim poloajem". D. Rols: Pravo naroda sa"Jo jednom o ideji javnog uma", Alexandria Press, Beograd, 2003, str. 23.20 I. Kant, Veèni mir, Gutenbergova galaksija, Beograd, 1995, str. 80.

Kant je svestan da takav savez moe lako da se raspadne,21 a ipak ne èininita da institucionalizuje kosmopolitsko pravo. Institucionalizacija se vri kroztesnu povezanost vlada èlanica, to je moguãe jedino ako u "igru" uðe imoguãnost primene sankcija protiv neposlunog èlana saveza. Zajednièke insti-tucije bi trebalo da ureðuju meðudravne odnose, imajuãi stalno na umu slikucelog saveza i oèuvanje mira.

Povelja Ujedinjenih nacija personifikuje ovu ideju: èlanovi 2. i 4.zabranjuju upotrebu nasilja i osvajaèkih ratova, a èlanovi 2. i 7. zabranjujumeanje jedne drave u unutranje poslove druge, ali poglavlje VII odobravaSavetu bezbednosti da preduzme odgovarajuãe mere, èak i vojne akcije, kada seoceni da je mir ugroen. Na samom normativnom planu odrivost ovakvepostavke èini se moguãom, ali problem je to u praksi UN ne raspolau svojimvojnim snagama, veã se one nalaze u rukama drava èlanica, iz èega sledi dazemlje sa veãim vojnim arsenalom, tj. finansijski moãnije22 zemlje, dremonopol nad upotrebom sile. Pravo veta uèinilo je da su se decenijama supersilemeðusobno blokirale. Posle raspada Sovjetskog Saveza, ravnotea je poremeãe-na i Savet bezbednosti je krajnje selektivno primenjivao svoju funkciju arbitra(npr. rat u Zalivu). Deavalo se èak i da stav Saveta pri donoenju odluke o inter-venciji nije uziman u obzir (npr. vojna intervencija u Iraku, NATO intervencija uSR Jugoslaviji). Humanitarne intervencije su, takoðe, èesto selektivne i pokazu-ju se kao promaaji (Somalija, Ruanda).23 Moda je Kantova dalekovidost seza-la toliko daleko da je predvidela moguãnost zloupotrebe kaznenih mera, te jeKant namerno svoj savez ostavio bez takve jurisdikcije.

Kantov argument da drave sa republikanskim ustavima reðe stupaju urat biva relativizovan samom politièkom praksom posle Kanta. Naime, bacimo lipogled na istoriju, od 1800. do danas, zakljuèiãemo da republike nita manje neratuju od autoritarnih reima,24 ali da interesnu sferu njihovih ratovanja pred-stavljaju nedemokratska ureðenja. Republike tj. drutva koja mi danas nazivamoustavnim demokratijama, zaista reðe ratuju meðu sobom, ali zato vode brojneratove protiv terorizma i za "demokratizaciju" drugih. Kant ovakvo "misionarst-vo" zasigurno ne bi smatrao adekvatnim opravdanjem za rat.

Argument kojim se tvrdi da trgovaèki duh ide na ruku svetskom mirumoe se u praksi kritikovati na sledeãi naèin: razvoj kapitalizma dovodi do difer-enciranja socijalnih klasa, samim tim i tenzija, unutranju politiku poèinju darazdiru klasni sukobi, a spoljanju imperijalistièke tenje. Ipak, posle Drugogsvetskog rata situacija poèinje da se menja. Trita se otvaraju i poèinju da se

38


21 Isto, str. 50 "...to se na mesto pozitivne ideje jedne svetske republike moe postaviti (neãemo li da namsve propadne) kao negativni surogat samo jedan protivratni, sve iri savez, koji ãe zaustaviti bujicu pro-tivpravnih, neprijateljskih sklonosti; no opasnost da one ne provale postojaãe trajno... ".22 Najveãi finansijer UN su SAD.23 J. Habermas, Postnacionalna konstelacija, Otkrovenje, Beograd, 2002, str. 167.24 D. Rols, Pravo naroda sa "Jo jednom o ideji javnog uma", Alexandria Press, Beograd, 2003, str. 72.

prepliãu. U igru ulaze multinacionalne kompanije, koje u ekonomskim pitanjimabriu granicu izmeðu spoljanje i unutranje politike. Privredna globalizacijadoprinosi miru ali istovremeno potire neprikosnoveni suverenitet drave da samaodluèuje o svom finansijskom tritu. J. Habermas25 zakljuèuje da su, danas,drave pre smetene unutar trita, nego to su nacionalne ekonomije smetene udravne granice.

Kant jo navodi odobravanje javnog mnjenja kao garant za mir. Danas,prva asocijacija koju vezujemo uz sintagmu javno mnjenje jeste manipulacija.Savremeni intelektualac pre je sklon da se dri one Ibzenove krilatice iz drameBrand: "Veãina nikada nije u pravu", nego da se prikloni miljenju masa.Dodue, modelatori modernog javnog mnjenja nisu visoko moralni filozofi, veãmediji kojima su strani principi poslovne etike.

Savez naroda danas

Pokuaãemo da ispitamo aktuelnost Kantovih ideja u svetlu dva, danaspostojeãa, saveza naroda: Ujedinjenih nacija i Evropske unije.

Evropska unija26 nastala je kao Evropska zajednica za ugalj i èelik, kojaje prvenstveno trebalo da poslovnim vezama zblii veèite rivale Nemaèku i Fran-cusku i time obezbedi mir na Starom kontinentu. Postepeno, poèelo je povezi-vanje evropskih zemalja i na drugim poljima (atomska energija, bezbednost,finansije) da bi se na kraju oformila ideja celovite Unije. Zemlje èlaniceEvropske unije moraju biti parlamentarne demokratije. Meðudravni posloviunutar Unije su ureðeni posebnim setom ugovora. Unijom rukovode nadna-cionalne institucije kojima drave èlanice delegiraju deo svog suvereniteta. Unijabi trebalo da tei potpunoj integraciji i stvaranju evropskog graðanina jedin-stvene Evropske republike. Na teorijskom planu, Evropska unija nije savez kojise poklapa sa Kantovom idejom saveza naroda. Kantova ideja hospitalitetamogla bi se u praksi interpretirati kao ukidanje viznog reima, lako dobijanjeradnih dozvola i usaglaavanje kolstva (to se u EU i deava), ali se ne bi mogladovesti u istu ravan sa idejom slabljenja dravnog suvereniteta zarad nadna-cionalnih institucija.

Meðutim, koliko u praksi Unije nadnacionalna tela zaista imaju primatnad nacionalnim? Meðudravni ugovori se strogo primenjuju samo u sferiprivrede. Taèno je da monetarna unija, s jedne strane, olakava trgovinu unutarsaveza, a da s druge strane onemoguãava da svaka drava vodi zasebnu monetar-nu politiku, ali je isto tako èinjenica da je svaka drava slobodna da vodi zaseb-nu spoljnu politiku.58 Metode prisile za promenu kursa dravne politike gotovo

39


25 www.europa.eu.int zvanièna web-stranica Evropske unije. Polazna stranica koja omoguãava pristupevropskim institucijama i oblastima politike kao i zvaniènim informacijama i dokumentima EU.26 Napad SAD na Irak podelio je spoljnopolitièke stavove evropskih zemalja na dva tabora: Nemaèka iFrancuska bile su protiv napada, dok su Velika Britanija i panija podrale SAD.

http://www.europa.eu.int

da i ne postoje. Odluke o konkretnoj primeni sudskih reenja Evropskog sudapravde zadravaju sudovi zemalja èlanica, dok dravljanstvo Unije dopunjava(nikako ne zamenjuje) nacionalno.27 Evropska unija je jo uvek daleko od ide-alnog jedinstva i za sada ostaje samo permanentni kongres drava.

Ujedinjene nacije28 su za pola veka postojanja obezbedile gotovo uni-verzalno svetsko èlanstvo. Osnovna ideja saveza je da obezbedi mir (1. èlanPovelje UN). Èlanstvo u UN nije uslovljeno usaglaavanjem razvojnog standar-da èlanica, te je ovo slabiji tip saveza od Evropske unije. Institucije i ovde po-stoje. Najvanije su Generalna skuptina i Savet bezbednosti, koje pak nemajustvarnu zakonodavnu moã. Sudstvo u praksi nije efikasno.29 Generalna skuptinamoe da savetuje, a od pojedinih zemlja zavisi da li ãe ratifikovati ponuðenerezolucije. Generalna skuptina bavi se i pitanjima ljudskih prava, solidarnosti,privrednog razvoja zemalja itd., smatrajuãi da su to problemi koji lee u osnovirazloga za svaki rat. Otklonimo li njih, spreèiãemo i sam sukob. Ono to je dosada reèeno moglo bi se shvatiti kao moderna interpretacija Kantovih ideja.Meðutim, kanjavanje tzv. "akta agresije" nepomirljivo je sa Kantovim pacifiz-mom. Najveãi problem UN predstavlja relativizacija znaèenja "akta agresije", todovodi do pojave dvostrukih standarda pri izricanju kaznenih mera.

I Evropska unija i Ujedinjene nacije zasnovane su na koncepciji prava iobaveza univerzalnih za drave èlanice, sa idejom da opstanak èoveèanstva zav-isi od svetskog mira, usled èega meðunarodne ugovore i povelje treba potovati.Jasno je da pri ovakvoj koncepciji suverenitet drave mora biti, donekle,ogranièen i usklaðen sa obavezama koje drava ima prema svetskom drutvu ideja koja nije bliska Kantu, a koju zastupa liberalna teorija u meðunarodnimodnosima. Umereni liberalizam, koji uvaava suverenost drave ali ga istovre-meno i ogranièava, zastupa Don Rols u svom delu Pravo naroda.

Kantovi nastavljaèi: Don Rols

Rols navodi tri èinioca potrebna za uspostavljanje svetskog mira:demokratiju, kao ureðenje koje karakterie sve drave èlanice saveza naroda,zatim meðudravne poslovne veze i, na kraju, èlanstvo drava saveza u meðu-narodnim i regionalnim organizacijama.30 Rols je, kao i Kant, protiv svetskevlade, ali se zalae za mnogostruku meðudravnu povezanost kroz razne institu-cije.

Savez naroda kod Rolsa poèiva na pravu naroda koje se uspostavlja udrugoj sesiji ugovorne situacije. Uèesnici druge sesije su predstavnici naroda (ne,

40


27 Utvrðeno èlanom 17 Ugovora o Evropskoj zajednici.28 www.un.org zvanièna web-stranica Ujedinjenih nacija.29 Sudski organ UN, ICJ (Intenational Court of Justice), moe da procesuira sluèajeve samo ako obestrane koje su u sporu pristanu da pred sudom reavaju nesuglasice.30 D. Rols, Pravo naroda sa "Jo jednom o ideji javnog uma", Alexandria Press, Beograd, 2003, str. 72.

http://www.un.org

kao to su to bile u prvoj sesiji, obiène individue), èime Rols pravi ustupak real-istiènoj teoriji meðunarodnih odnosa, videvi suverene narode, a ne pojedince,kao aktere na meðunarodnoj sceni. Povezanost pojedinaca u narod objanjavaslièno Kantu: povezuje ih oseãaj zajednièke pripadnosti koji proizilazi iz zajed-nièkog jezika i zajednièkog istorijskog pamãenja, ali, treba primetiti da Rols svevreme govori o narodu. Narod se razlikuje od drave po tome to su mu uskraãe-na dva suverena dravna prava: pravo na rat (sem u samoodbrani) i pravo naneogranièenu unutranju autonomiju (ni Kantove drave nemaju pravo na rat, aliimaju unutranju autonomiju). Uèestvovanje u drugoj sesiji Rols dozvoljava ineliberalnim narodima koji su "pristojna drutva" (slièno Kantovom doputenjuda savezu pristupe i republike tek u izgradnji). "Pristojna drutva" svojimgraðanima obezbeðuju npr. telesni integritet, blagostanje i vladavinu prava, usmislu potovanja zakona tih drutava. Takva drutva ne moraju da potuju svaljudska prava, ali ne smeju da vode agresivnu ekspanzionistièku politiku.

Sve predstavnike naroda Rols stavlja iza "vela neznanja", tj. u situacijuu kojoj oni nemaju podatke o velièini i ekonomskoj situaciji svojih zemalja. Rolssmatra da ãe u takvoj situaciji svi izabrati liberalne principe globalne pravde, jerje svima u interesu da se postignu bezbednost i nezavisnost u meðunarodnimodnosima, da uspeno funkionie trgovina i da vlada mir. Mirovni ugovoripodrazumevaju doputenost rata jedino u samoodbrani, zakone protiv interven-cionizma i pomaganje u sluèaju velikih humanitarnih katastrofa. Od ovih odred-bi izuzeti su tzv. "nepristojni narodi" (Kant bi rekao: narodi koji vreðaju svojimbezakonitim ureðenjem) i protiv njih su dozvoljene intervencije. Intervencije su,naime, dozvoljene i protiv suverenih drava koje svojim delovanjem naruava-ju zakon naroda, koji je uspostavljen institucijom "saveza naroda" radi zatitesvetskog mira.

Problem ovakve koncepcije jeste moguãnost zloupotrebe liberalnihstandarda. SAD je najbolji primer. Ona, s jedne strane, proklamuje liberalne stan-darde, dok, s druge, u svojim odlukama i akcijama ne potuje odluke meðunaro-dnih institucija.

Rolsov umereni liberalizam se u mnogo èemu oslanja na Kanta, ali jeprimereniji dananjoj slici svetskog poretka. Meðutim, kao ni preovlaðujuãameðunarodna praksa tako ni Rolsova teorija ne ostaje bez kritike.

Zakljuèak

Kantove ideje iz njegovog spisa Veèni mir mogu nam se èiniti preva-ziðenim, moemo ih kritikovati, ali nikako ne smemo zaboraviti da ãe oko pita-nja koja on pokreãe lomiti koplja sve sledeãe generacije politièkih teoretièara. Tosu pitanja ustavnosti, uloge novca, trgovine i uticaja javnog mnjenja u politici.Ideja da savez naroda predstavlja put do veènog mira iva je i danas i inspirie

41


stvaranje saveza poput UN i EU. Veèni mir jo uvek je daleko, ali moguãe je damu se postepeno primièemo. Rols nam poruèuje da "ne smemo dozvoliti da namvelika zla prolosti i sadanjosti unite nadu u buduãnost naeg drutva kaodrutva koje pripada liberalnim i pristojnim narodima celog sveta. U protivnom,nepravda, zlo i demonsko ponaanje drugih unitiãe i nas i potvrditi njihovupobedu. Umesto toga, moramo podsticati i jaèati nadu u razvoj razlone i upotre-bljive koncepcije politièkog prava i pravde koja se primenjuje na odnose meðunarodima. Da bismo to postigli moramo iãi Kantovim putem...".31 Putokazi Kan-tovog puta govore nam da ãe "postepeno biti sve manje nasilja od strane moãni-ka, sve vie poslunosti u odnosu na zakone. Rodiãe se moda vie dobroèinsta-va, a manje svaða u parnicama, vie pouzdanja da ãe se data reè odrati, itd.,delom iz èastoljublja, delom iz dobro shvaãene prednosti koju prua politièkazajednica, pa ãe se sve to proiriti i na meðusobne spoljanje odnose naroda svedo stvaranja optesvetskog graðanskog drutva...".32

Literatura

1. Imanuel Kant, Veèni mir, Gutenbergova galaksija, Beograd, 1995.2. Imanuel Kant, Metafizika morala, Izdavaèka knjiarnica

Zorana Stojanoviãa, Sremski KarlovciNovi Sad, 1993. 3. Imanuel Kant, Um i sloboda spisi iz filozofije istorije, prava

i drave, Velika edicija ideja, Beograd, 1974. 4. Zbornik radova, Zum ewigen Frieden- Grundlagen, Aktualitat

und Aussichten einer Idee von Immanuel Kant, Suhrkamp, Frankfurt a/M, 1996.

5. Zbornik radova, Frieden durch Recht, Suhrkamp, Frankfurt a/M, 1996.

6. Zbornik radova, Protiv proizvoljnosti: Kantova metafizièka naèela nauke o pravu posle dva veka, priredili Danilo N. Basta i Peter Volf,Gete institut i Pravni fakultet u Beogradu, Beograd, 1997.

7. Milorad Stupar, "Suverenost i tipovi kosmopolitizma", u zborniku: Filozofija i drutvo XXI, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju, Beograd, 2002.

8. Jirgen Habermas, Postnacionalna konstelacija, Otkrovenje, Beograd, 2002.

9. Don Rols, Pravo naroda sa "Jo jednom o ideji javnog uma", Alexandria Press, Beograd, 2003.

42


31 D. Rols: Pravo naroda sa "Jo jednom o ideji javnog uma", Alexandria Press, Beograd, 2003, str. 36.32 I. Kant, "Spor meðu fakultetima", u zborniku: I. Kant, Um i sloboda spisi iz filozofije istorije, pravai drave , Velika edicija ideja, Beograd, 1974, str. 190.

Milica Trifunovic

Kant´s Idea of a Peaceful Federation of States and Contemporary Political Practice

Summary

Kants idea of a peaceful federation of states has its origin in the pacifistthought of Abbé de Saint Pierre and Emer de Vattel. However Kants concept ofperpetual peace, delineated through six preliminary and three definite articles,has by far exceeded all of its predecessors. According to him, political philoso-phy must build the theory of the republic into a theory of the international orderof right, and the conception of the reformist improvement of right must beenriched with the dimension of a world- historical politics of peace. Kant tookpolitical philosophy beyond the borders of states and saw its foremost object ina just order of world peace. Although, historical events that evolved after Kantdid shown some week points in his argumentation, his ideas still paved the wayfor the contemporary political practice (embodied in the state alliances such areUnited Nations and European Union) as well as for the modern political thinkers(like John Rawls). Perpetual peace, the transformation of all states into constitu-tionally peace-loving republics is of course an unrealisable idea. Neither Kantnor contemporary thinkers expect that a stable world federation that can alwaysword off war can ever be attained. Nevertheless, perpetual peace is necessaryguiding idea for politics.

Key words: perpetual, peace, Federation, republic

43


ISTORIJA !"HISTORY

Svetislav V. KosticTutor: dr Stuart GrahamBelgrade Open School

THE NEW EUROPE - LESSONS LEARNT FROM THE ROMAN EMPIRE

What is to become of Europe? The integration process, begun after theend of World War II (WWII) in 1951 by the creation of the European Coal andSteel Community (Treaty of Paris), has evolved to unprecedented levels. TheEuropean Union as we know it today is neither a state, nor a multinational organ-ization. This is a critical moment for the peoples of the Old Continent. Will theystay true to the nation state as the basic political entity or will they take the nextstep forward and establish a European State? If they take the latter path they willhave to conquer an enormous number of obstacles. For 1600 years (since the fallof the West Roman Empire) Europe has been a continent torn apart by wars anddivided as no other on this planet. To unite the peoples who have until only 60years ago drawn swords against each other, and whose traditions and nationalheritages are built on these antagonisms seems like an idle dream.

But this diversity has not been Europe's first choice. The medievaldream of universal empire collapsed and a host of states of more or less equalstrength arose form the ashes of that ancient aspiration.1 This medieval dreamwhich was alive almost until modern times has its foundations in the heritageshared by all Europeans - Rome. Feudalism and its centrifugal forces preventeda creation of a new Empire, and the offspring of this imperial legacy - the HolyRoman Empire was destined to fail from its birth. In the modern times twonations held the key to Europe's fortunes - France and Germany. And it is fromthese two states that the first attempts to unite the divided continent came. ButNapoleon, the Kaiser and Hitler (Napoleonic Wars, World War I (WWI), andWWII)) wanted to accomplish this task under their own national flags eventhough they tried to disguise their desire by ideological masks. This grave errorled to their fall. For the people of Europe to be united under a foreign standardmeant only one thing - occupation. And this they were determined to fight. Afterthe carnage of World War II it was obvious that the unity of Europe can be estab-lished only by peaceful means and that no European nation has the strength to dothis unilaterally.

This is not the only reason why Europe is trying to integrate. And againthis is connected with its Roman heritage. The threat from the outside has been

47


1 Kissinger, Henry; Diplomacy (1994), A Touchstone Book, Simon&Schuster, p. 20.

always the strongest binding element. Empires are built to protect as much as toconquer. The threat from the barbarian hordes united the many races in theRoman Empire to stand together and this is one of the reasons why the Romanidea survived. The Roman limes on the Rhine and the Danube, in Armenia andon the Euphrates was not only a fortification line, it was also a psychologicalboundary between the civilized world and the barbarians, defining the collectiveimage of the peoples living on the two sides of the wall.

When Europeans looked at their world in the XIX century they sawthemselves unopposed, they were the rulers of the planet. Since the XV centurytheir energy and strength led them to unknown distances. By the beginning of theXIX there was no one left to stand up to their might. Therefore there was no needfor unity. Alas, soon they would be faced with a different reality. A Europeanchild - America grew to become a mighty giant, while the Russian bear growledever loud. Compared to these colossuses the nation states of Europe (even thestrongest ones) lost their edge. On the eve of WWI we see the first examplesthat Europeans realized that they were loosing their superior position. In the Col-lapse of the Old World, "Seestern" (Ferdinan Grauthoff) had declared propheti-cally: The union of the European peoples alone can win back for them the undis-puted political power and the dominion of the seas that they have lost. Today thepolitical gravity is in Washington, St. Petersburg and Tokyo. Karl Bleibtreu`sOffensive Invasion against England concludes: Only a peacefully united Europecan maintain itself against the growing strength of other races and against theeconomic domination of America. Unite! Unite! Unite!2

After WWII Europe was completely disillusioned. The USSR and USAruled the globe while the others only joined one of the two camps. Unable todefend itself, economically destroyed, with the moral burden of the Holocaustand the atrocities of the conflict, Europe turned to itself. As the bloodstained XXcentury came to a close and as we entered the third millennium the worldchanged again. There is only one world superpower, while the new nations for-gotten for many years are rising to their historical strength.

The European Union of the XX century seemed a sort of Holy RomanEmpire reborn - like its predecessor scarcely holy, hardly Roman, and not muchof an empire. Rather, it was communitarian in spirit, Gothic in structure, andelected no emperor. But for all its messy diversity, it kept moving forward.3 In theXXI century this is no longer enough and the European engine must change tocontinue its advance, and to take on the challenges that lie ahead it must becomemore Roman. This means that it must create a system and a common identitywhich will hold the various nations together through good times as well as the

48


2 Ferguson Niall, The Pity of War, Penguin Books, 1998, p. 173.3 Calleo, David P., Rethinking Europe's future 2001, A Century Foundation Book, Princeton universitypress, p.8.

bad times. The vision which held the Roman Empire together for 400 years is theonly example in history which Europe can look up to. When nations embark onan untracked path in their journey into the unknown future they must look forguidance and solutions in history. However distant the past looks to us in thismodern age, it still holds answers to many acute problems of today and tomor-row. Today, many tend to compare the USA with the Roman Empire, but Europehas more reasons to turn to this ideal. This is the only example of a united Europe(the lands beyond the Rhine Elbe and the Danube were unknown and come onthe historical stage only after the Great Migrations which began in the 4th cen-tury AD).4

The Roman Empire has many similarities with modern Europe. First itwas multinational, multireligious, multiracial, and most important of all it was amultilingual state. The various tribes and groups had a history of hatred, wars,persecutions, just like Europeans have today. The economical and cultural differ-ences between different parts of the Empire were great (just like in Europetoday). The eastern part of the Empire was in every way superior to the westernpart. The language of the East was Greek (koine), not Latin. After the first cen-tury A.D. the Roman Empire turned into a state whose rulers and defenders weredescendants of those peoples whom those very same Romans subjected. Whatmade so many different peoples (who hated and despised each other) fight anddie for this Empire for the next 350 years (or even 1350 years if we count Byzan-tium as a descendant of Rome)? The answer to this question lies in what TheodorMommsen, one of the greatest of all XIX century historians of Rome wrote ofthe Roman Empire: Seldom has the government of the world been conducted forso long a term in an orderly sequenceIn its sphere, which those who belongedto it were not far wrong in regarding as the world, it fostered the peace and pros-perity of the many nations united under its sway longer and more completelythan any other leading power has ever done. It is in the agricultural towns ofAfrica, in the homes of vine-dressers on the Moselle, in the flourishing townshipsof the Lycian mountains, and on the margin of the Syrian desert that the work ofthe imperial period is to be sought and to be found If and angel of the Lordwere to strike a balance whether the domain ruled by Severus Alexander weregoverned with the greater intelligence and the greater humanity at the time or atthe present day, whether civilization and national prosperity generally have sincethat time advanced or retrograded, it is very doubtful whether the decision wouldprove in favor of the present.5

The security and stability provided by the Empire united the variouspeoples living within its borders. If the European states decide to strengthen their

49


4 Tacitus, Germaniae.5 Wells, Colin, The Roman Empire (1992), Second Edition, Harvard University Press, p.1.

union and create a continental government they must create and uphold a com-mon interest which will bind the different nations of Europe together.

Three key Roman institutions could be compared with the present situ-ation: the legal system, economy and security. These are the three pillars thatupheld the Roman Empire, but could also be the solution for Europe's futureproblems. The ability to attach all particular groups (via their representatives) ofthe Empire to the government managed to share the burden of guarding the state.At first the Senate (so important that the flags of Roman legions bared theinscription SPQR- Senatus Populusque Romanus - The Senate and the RomanPeople) was enriched by members of the most important families from theprovinces, than those who led the Roman legions into battle came from thosegroups. In the second century the emperors were no longer of Roman (or Italic)stock. Yet these very people stuck with the Empire to the very end, they wouldsacrifice everything for the Imperial Ideal. They would never forget where theycame from, but regardless of their origin they would all be Romans (Quirit). Tobe Roman in the age of the Empire meant to be a Roman citizen. The rights andthe pride attributed to citizenship are well described in the travels of St. Paul.The Philippi episode is instructive. St. Paul and his companion Silas are mobbed,and the magistrates order them to be flogged. This is what happens next:

But when they tied him up for the lash, Paul said to the centurion whowas standing there "Can you legally flog a man who is a Roman citizen, andmoreover has not been found guilty?" When the centurion heard this, he wentand reported it to the commandant. "What do you mean to do?" he said. "Thisman is a Roman citizen." The commandant came to Paul. "Tell me, are you aRoman citizen?" he asked. "Yes", said he. The commandant rejoined, "It cost mea large sum to acquire this citizenship." Paul said "But it was mine by birth."Then those who about to examine him withdrew hastily, and the commandanthimself was alarmed when he realized that Paul was a Roman citizen and that hehad put him in irons. (Acts 22)

Roman citizens were subjects of the Roman law - the most sophisticat-ed legal system the world knew until modern times. If the EU (or what comesafter it) can create such an attitude towards common European citizenship thiswill be a great leap to the single European identity (or even patriotism). Alreadythe nations of Central and South-Eastern Europe long to join the EU and attrib-ute much to membership. Maybe the nations already in the EU need to bethought to be proud of what they have. It was not very different in the case ofRome. It took the former barbarians to teach the old Romans the value of whatthey already had.

The European Economic Community (EEC) was founded in 1957 tohelp bring lasting peace, stability and increased prosperity to the peoples of con-tinental Europe. But the EEC treaty foresaw little for the "people". It certainly

50


did not provide for European citizenship.6

Nevertheless, two strong forces were paving the way for a commonEuropean citizenship. The first was the European Court of Justice (ECJ) whichenabled the creation of a European civil society, by conceding in the famous VanGend en Loos case and subsequent jurisprudence that nationals of the MemberStates could derive rights protected by national courts directly from the Treaty ofRome,7 and further strengthened this vision in further rulings and upholding thedoctrine of supremacy of Community law. The second one was the very conceptof the internal market, which does not accept divisions and numerous borderswhich hamper trade. A united market needs a common legal system combinedwith unified citizenship. These two created the market citizen which was theturning point in the evolution towards the citizen of Europe.

Realizing the fact that human rights and individual freedoms were notthoroughly addressed, Community institutions enacted several declarations ofprinciple, including the 1977 Joint Declaration on Human Rights and the 1989Social Charter. The ECJ which was the pioneer in this field, made it clear thatfundamental rights were protected in the Community legal order as general prin-ciples of law, and that the content of these rights was inspired by principles com-mon to the constitutional traditions of the Member States and by treaties for theprotection of human rights.8

The Maastricht treaty brought great changes. In relation to citizenshipone thing should be closely examined. The second and third pillars, governingrespectively Common Foreign and Security Policy (CFSP) and Justice and HomeAffairs (JHA), are subject to intergovernmental cooperation and therefore out-side the supranational context of the Community. By contrast, the fact that theEuropean citizenship is placed inside that context can be taken as a clear sign thatcitizens' rights and concerns are to be taken seriously indeed.9 Alas, the rapidintegration of Europe brought back the old prejudices and this slowed the processdown. Perhaps this is why The Treaty of Amsterdam does not contribute much tothe issue of a common citizenship.

European citizenship today lacks those attributes that make up thenational citizenship to which we have been accustomed since the French Revo-lution. What needs to be brought into the concept is the principle of direct taxa-tion combined with a more democratic system of decision making in the EU (no

51


6 Neuwahl, Nanette A. "The place of the citizen in the European construction", in: Philip Lynch, NanetteNeuwahl and G. Wyn Rees (eds) Reforming the European Union - from Maastricht to Amsterdam, Pear-son Education Limited 2000, Chapter 10, p. 183.7 Ibid., p. 184.8 Neuwahl, Nenette A., "The Treaty of European Union: A Step Forward in the Protection of HumanRights?", in: N.Neuwahl and A. Rosas (eds.), The European Union and Human Rights, The Hague: Mart-inus Nijohoff Publishers, 1995, pp.1-22. 9 Ibid.6, p.187.

taxation without representation). Individual rights and social justice should beenhanced and placed strictly under the jurisdiction of the European institutions.The European Court of Justice should be put in the position which the SupremeCourt has in USA. Although many within the Union would be against this lastproposal, it could be argued that justice is universal and that the practice of theECJ so far shows it to be the most fair and impartial institution of the EU andalso the most successful one. Therefore, to be against this concept is in fact anattempt to preserve the power of the national governments, and not to protect theinterests of its citizens. Europe suffers from a democratic deficit and its colorfulpopulation does not see itself as being closely linked to it. If the European Uniontakes on the task of protecting human rights, individual freedom and social jus-tice on the continent as a whole it will place itself as a protector of the small peo-ple, a protector that is distant, but whose hand reaches far. Aedictus Antoniana of212 A.D. gave the right of citizenship to all peoples of the Roman Empire (exceptthose called peregrini deditici), and confirmed what was already a reality. In thecase of the European Union, common citizenship must not be just a confirmationbut a step towards enhancing European Identity and closer ties between the indi-vidual and the Union.

The economy is a crucial factor in forging the common European iden-tity. Today we are facing the emergence of huge trading blocks with which Euro-pean countries can compete only as a united economic force. The Economic andMonetary Union (EMU) greatly raised the stakes in the European game. With acommon currency, Europe's nation states committed themselves to a commonfate as never before. The logic of EMU points Europe toward becoming anextremely powerful economic bloc. If it can fulfill that logic and bring itself toact as a coherent international force, no one else, other than the United States,will match its influence for a long time.10

Once again, similarities with the Roman Empire can be traced, whereduring the reign of the Antonines the markets were abundantly supplied withgoods from every part of the Empire. The rapid development of trade was helpedby peace which was imposed by the Empire and the communications infrastruc-ture.11 Diversas gentes ita commercio miscuit, ut quod gentium esset usquam,it apud omnes natum esse videretur - trade bonded different nations so stronglythat it looked as if what was being produced in one place was born everywhere.A common market, a continent with no borders within it, together with a stablegovernment and a sophisticated legal system is fertile ground for prosperity.

When a Byzantinian (and Byzantine was a descendant of Rome) tradertried to persuade the king of Ceylon that the Emperor of Romans was a more

52


10 Calleo, David P., Rethinking Europe's Future 2001, A Century Foundation Book, Princeton Universi-ty Press, p. 205.11 Maskin N. A., Istorija starog Rima, IDP Nauèna knjiga, 1997, Beograd, pg. 417.

powerful ruler than the king of Persia he produced the golden coin (nomizma) asthe strongest argument.12 The strength of the Roman economy made its peopleproud. The Roman golden coin (nomizma) was an internationally recognizedcurrency for more than a thousand years. The Euro, an economically logicalthing, did not have enough democratic support anywhere. Trained professionals(just like in the days of the Roman Empire) pushed thorough an idea whichwould never pass the pools, or - despite the people, for the good of the people.If the idea succeeds it will be one of the strongest binding factors in the buildingof the common European identity. The Nations of the Euro, just like the denarusand the nomizma were objects of such pride for the Romans.

Europe and Europeans must adapt to the new order of things in theworld. However attached we may be to our little hatreds, our real or imagineddifferences, identity built through conflict, we must strive to build a united con-tinent both politically and psychologically. If Europe does not take this road tothe future, it will not have one. Today we are witnessing that all Continents(except Africa) are uniting. Europe will have to face continental alliances on theglobal geopolitical playground. Alone even the largest of European nations willnot be able to compete with these giants. Together, the nations of the Old Conti-nent stand a good chance. Also, faced with a growing number of issues which arecompletely new, such as the problems of global warming, food and clean watershortages, pollution, Europe must take the leading role in protecting the planet'sfuture. It must take on this burden because it seems to be the most conscious ofthese open wounds of the planet. Only a united European voice will be heard andlistened to.

As we have seen the Roman ideal (scrapped of its politically incorrectaspects) can be the foundation on which Europe can build its new house. Thisideal is rooted deep in the subconsciousness of all Europeans and it only needsto be reawakened. Anything but a united continent will be easy pray for the greatpower predators. True and substantial progress in all fields (as the EuropeanSpace Agency and its projects show) can be accomplished only through a jointeffort of all Europeans. Rome is the only example where this dream was an actu-al reality. To achieve this all we need is a good plan, common sense and littlehelp from the gods. And the gods favor the brave.

53


12 Vizantija (Byzantium), Philip Sherrard and The Editors of Time-life Books, Time Inc. US 1966, 1970:Zavod za udbenike i nastavna sredstva Srbije,1972, pg. 118.

Bibliography

1. Calleo, David P., Rethinking Europe`s future (2001), A Century Foundation Book, Princeton university press.

2. Ferguson Niall, The Pity of War (1998), Penguin Books.3. Kissinger, Henry, Diplomacy (1994), A Touchstone Book,

Simon&Schuster.4. Maskin, N. A., Istorija starog Rima (1997), IDP Nauèna knjiga,

Beograd.5. Nanette Neuwahl and A. Rosas (eds.), The European Union and

Human Rights, The Hague (1995), Martinus Nijohoff Publishers.6. Philip Lynch, Nanette Neuwahl and G. Wyn Rees, Reforming the

European Union from Maastricht to Amsterdam (2000), Pearson Education Limited.

7. Vizantija (Byzantium), Philip Sherrard and the Editors of Time-life Books, Time Inc. US 1966, 1970); Zavod za udbenike i nastavna sredstva Srbije, 1972.

8. Wells Colin, The Roman Empire (1992), Second Edition, Harvard University Press.

Svetislav V. KostiãNova Evropa pouke izvuèene iz primera Rimskog carstva

Rezime

Veãa integracija Evrope i stvaranje nove nadnacionalne evropske draveizgleda sve izvesnije. U istoriji nemamo drugih primera uspenog i dugotrajnogujedinjenja kontinenta osim u sluèaju Rimskog carstva. Sliènosti izmeðuEvropske unije i Rimskog carstva su velike, bez obzira na istorijsku provalijukoja ih razdvaja. Koje pouke moemo izvuãi iz rimskog iskustva? Stvaranjezajednièkog evropskog identiteta, evropsko pravo dravljanstva, zajednièkamoneta, ekonomska i odbrambena politika su kljuène oblasti gde dolazi u obzirprimena reenja koja je Rim upotrebio u izgradnji najdugoveènijeg carstva nasvetu.

Kljuène reèi: Rimsko carstvo, Evropska unija, identitet, integracija,dravljanstvo, ekonomija.

54


Tatjana ÃosoviãTutor: prof. dr Dragoljub r. ivojinoviãFilozofski fakultet u Beogradu

NACIONALNI RAD MIHAJLA PUPINA U AMERICI 19081919.

Srpska emigracija u SAD i Pupinov rad u vreme Balkanskih ratova

Iseljavanje srpskog i drugog junoslovenskog stanovnitva u SjedinjeneAmerièke Drave postaje naroèito izrazito u poslednjim decenijama XIX ipoèetkom XX veka. Veliki talas emigranata biãe donekle zaustavljen izbijanjemPrvog i Drugog balkanskog rata i Prvog svetskog rata.

Srpsko rasejanje u Americi bilo je saèinjeno mahom od neobrazovanih islabo kvalifikovanih radnika, zaposlenih u rudnicima, lukama, na eleznicama,gradilitima. Uslovi rada su bili teki, èesto nepodnoljivi. Noeni neutaivomeljom za boljim ivotom, ti ljudi su, kao ribari, luèki radnici, èistaèi ulica ostva-rivali varljivi amerièki san, postepeno se utapajuãi u ogromno, monogostrukotelo amerièke nacije. Prema amerièkim zvaniènim podacima, do 1920. u SAD seuselilo oko 55.000 Srba.

Mihajlo Idvorski Pupin (18581935) bio je jedan od retkih intelektuala-ca meðu srpskim ivljem u Americi pred Prvi svetski rat. Pupin je svojimnacionalno-politièkim radom i pregalatvom zaduio srpski nacion kako u dijas-pori tako i u matici. Njegova uloga i uticaj bili su od velike vanosti za obliko-vanje ciljeva srpskih iseljenièkih kolonija, jaèanje nacionalne svesti, odnosesrpske etnièke zajednice sa zajednicama drugih junoslovenskih naroda u SAD iodnose sa Kraljevinom Srbijom i Kraljevinom Crnom Gorom u periodu od 1908.Afirmisani nauènik iz oblasti fizike, elektrotehnike, telefonije, telegrafije iradiotehnike, pronalazaè, profesor Kolumbija univerziteta, dobitnik Pulicerovenagrade za najbolju autobiografiju, Mihajlo Pupin ulazi u javni ivot SAD 1908,na vest o austrougarskoj aneksiji Bosne i Hercegovine. Aneksija BiH, kojom sejasno udaralo na srpske nacionalne interese, izazvala je burnu reakciju meðuamerièkim Srbima. Antagonizam izmeðu Srbije i Austro-Ugarske je tim èinompostao intenzivniji. Pupin poèinje da se oglaava u amerièkoj javnosti objavlju-juãi èlanke u "Njujork Tajmsu" (New York Times), "Amerikanskom Srbobranu",njujorkom "Independentu" (The Independent), dreãi govore na brojnimzborovima, dajuãi intervjue, informiuãi amerièko javno mnjenje o prilikama uSrbiji.

55


Na inicijativu èlanova Saveza "Srbobran", Pupin saziva 1909. svesrpskisabor u Klivlendu, s ciljem ujedinjavanja svih srpskih drutava i èvrãeg povezi-vanja srpske etnièke zajednice. U SAD je tada postojalo nekoliko srpskih orga-nizacija (Srpski pravoslavni savez "Srbobran" u Pitsburgu, "Prvi dobrotvornisavez" u Èikagu, "Prvi srpsko-crnogorski savez" u Bjutu i "Srpski narodni fond"u San Francisku), a saborom u Klivlendu osniva se Savez sjedinjenih Srba"Sloga". Mihajlo Pupin biva izabran za predsednika novog drutva. Srpska vladaga 1911. imenuje za poèasnog generalnog konzula u Americi. Dunosti ãe bitirazreen 1920, ali ãe zadrati zvanje poèasnog generalnog konzula.

Sa izbijanjem Prvog balkanskog rata, 1912, Pupinov nacionalni radpostaje izrazitiji i kompleksniji. U Amsterdam holu u Njujorku, pred preko petstotina ljudi, Pupin iznosi svoje stanovite o ratu, smatrajuãi da se uzroci njegov-og izbijanja ne mogu traiti samo u turskoj tiraniji, veã i u diplomatiji velikih silakoje su povredile odredbe Berlinskog ugovora iz 1878. Cilj rata nije teritorijalnoirenje nego èuvanje srpskih teritorija i vraãanje zemlje makedonskim Srbima."Srpski narod mora biti ujedinjen u borbi za taj sveti cilj. To je borba balkanskihnaroda ne samo protiv Turske veã i protiv produenja neprekidne, podmukleevropske diplomatije. To je borba hriãana protiv muslimana, civilizacije protivvarvarstva, pravde protiv tiranije, podmuklosti i nasilja",1 napisaãe Pupin, apelu-juãi da se prikupi novac za borce, izbeglice, bolnice. Zatim nalae da se izdajednevni list "Srpski dnevnik" i da se deli besplatno, a amerièke Srbe i Crnogorceohrabruje da dobrovoljno poðu u rat. Vie od 7000 crnogorskih dobrovoljaca jeotilo u Balkanske ratove.

Redovno se oglaavajuãi u amerièkoj tampi, Pupin obavetava javnosti o geografskom poloaju balkanskih zemalja, dobroj klimi, plodnoj zemlji,poreklu Srba i njihovim bliskim odnosima sa Rusima, Svetom Savi, Kosovskojbici, turskom danku u krvi. Pupin smatra da je bilo kakvo posredovanje u ovomratu suvino, jer se rat vodi za vraãanje osnovnih ljudskih prava balkanskim na-rodima, koja su garantovana Berlinskim ugovorom, ali i pogaena austr-ougarskom aneksijom BiH. U polemici sa proturski orijentisanim profesoromKolumbija univerziteta Rièardom Gojtelom, koji je tvrdio da je Prvi balkanski ratosvajaèke prirode, Pupin je istakao da se turski feudalni militarizam ne moesuzbiti arbitraom u meðunarodnom sudu pravde u Hagu, veã jedino vojnomintervencijom. Bez sloma Turske nema nade za porobljene hriãane.

Austrougarski interesi i politika su tokom Balkanskih ratova biliusmereni na podruèje Balkana. Dvojna monarhija je imala za cilj izlazak na Ege-jsko more i stvaranje austrofilske Albanije, èime bi se spreèilo jaèanje Srbije.Ako se Turska ne bi oèuvala, trebalo je iskoristiti Arbanase na zapadu, a Bugarena istoku. Kako je postojala opasnost da se ova sila umea u Balkanski rat, javno

56


1 New York Times, 21. oktobar 1912; prema: Mihajlo Pupin, Nacionalno politièki rad, priredio DragoljubR. ivojinoviã, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1998, str. 17.

mnjenje u Srbiji je bilo uznemireno. Pupin u Americi govori o pretnji koju Aus-tro-Ugarska predstavlja. Ukoliko se Austrija umea u rat, smatra Pupin, balkan-ski narodi ãe biti spremni da se sudare sa njom. Pupin apeluje na amerièki narodda shvati da je pravda na strani balkanskih saveznika.

Na mirovnim pregovorima u Londonu, Austro-Ugarska je traila garan-cije da ãe Srbija sa njom iveti u miru, da se Srbija odrekne poseda u Albaniji iosiguranje trgovaèkih interesa Monarhije u Solunu. Po svaku cenu je pokuavalada spreèi izlazak Kraljevine Srbije na Jadransko more i trudila se da je privred-no vee za sebe. Pupin smatra da je ovakvo ponaanje nedopustivo i da pred-stavlja otvoreno gaenje neotuðivih prava balkanskih drava.

Kao veliki pobornik ideje o stvaranju zajednièke junoslovenske drave,on pie brojne èlanke o zajednièkom poreklu Junih Slovena, jugoslovenskompokretu i austrijskoj antinacionalnoj propagandi èiji je cilj bio guenjejugoslovenskog pokreta koji je "slièan Garibaldijevom pokretu za ujedinjenjeItalijana, Bizmarkovom za ujedinjenje Nemaca".2 Ideja o junoslovenskomzajednitvu se zaèela u Dubrovaèkoj republici u XVI veku. Ivan Gunduliã u epuOsman peva o minuloj slavi drava Junih Slovena, pesme Dalmatinca AndrijeKaèiãa Mioiãa velièaju jedinstvo ovih naroda. Napoleonovi ratovi su doveli dosloma Dubrovaèke republike. Sa padom Napoleona, Dubrovnik postaje deo Aus-tro-Ugarske, tako da njegov duhovni uticaj na June Slovene poèinje da jenjava.Dva dogaðaja Pupin smatra veoma znaèajnim za istoriju Junih Slovena: ustanakiz 1804. i izdanje narodnih pesama i balada koje postaju poznate u zapadnojEvropi. Beèkim knjievnim dogovorom iz 1853, Vuk Karadiã i Ljudevit Gaj supomogli jaèanju junoslovenskog pokreta i uticali su da Srbi i Hrvati prihvate istiknjievni jezik. Austrija je svojom politikom pokuavala da potisne Ilirski pokretiz Hrvatske, ali je on veã imao duboke korene. Nakon atentata na kneza Mihaila1868, poèinje period austrijskog uticaja. Austrija unosi razdor meðu narodeHrvatske, Bosne i Hercegovine, Dalmacije i uzrokuje rat izmeðu Srbije iBugarske. Kralj Petar donosi Ustav 1903. godine, a sklapanjem carinskog savezasa Bugarskom, Srbija se oslobodila austrougarskog privrednog uticaja. Srbiji jeomoguãen izlaz na Crno more, te su tako osujeãene namere Austro-Ugarske dazatvori granice za izvoz srpskih proizvoda. Meðutim, Austrija ãe 19051907.zatvoriti svoju granicu srpskoj trgovini, slomiãe pripremani srpsko-bugarskicarinski savez i stvoriãe uverenje da Srbija deluje protiv bugarskih interesa uMakedoniji. Aneksijom BiH, Veleizdajnièkim procesom u Zagrebu, tj. suðenjemgrupi od 53 ugledna Srbina u Hrvatskoj optuena za irenje antiaustrijske propa-gande, a osloboðena nakon dve godine u nedostatku dokaza, Austro-Ugarskapotvrðuje da je njena diplomatija usmerena protiv nacionalnih interesa balkan-skih naroda.

57


2 New York Times, 21. oktobar 1912; prema: Mihajlo Pupin, Nacionalno politièki rad, priredio DragoljubR. ivojinoviã, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1998, str. 26.

Pupin ãe uãi u polemiku sa slubenikom Dvojne monarhije, Aleksan-drom Kontom. Konta je tvrdio da su ruski car i pravoslavna crkva pretnja zapad-noj civilizaciji. Pupin otro istupa protiv Kontinih stavova, naglaavajuãi da sutakvi argumenti izgovor za austrougarska neprijateljstva prema Srbiji i da ihobrazovani svet ne moe prihvatiti. Na Kontine opaske da su Srbi u BiH pod aus-trougarskom upravom obrazovaniji i napredniji od Srba u Srbiji, Pupin odgovarada Austro-Ugarska nije uspela da raskine sa feudalizmom u BiH i da je brojjunoslovenskih iseljenika iz BiH, Dalmacije i Hrvatske u Americi najveãi.

Ovakva i slièna zapaanja i istorijske podatke Pupin je iznosio u amer-ièkoj tampi, zalauãi se za nacionalnu stvar iskreno i patriotski. Svojim izjava-ma, èlancima i intervjuima ukazivao je na neophodnost slamanja moãneMonarhije i potrebu za jugoslovenskim ujedinjenjem.

Prvi svetski rat

"Ubistvo [nadvojvode] nije nikako stvorilo novu situaciju, ono je samobilo povod da se odluka razvije sad sa velikom brzinom",3 izjavio je VladimirGizl, austrougarski poslanik u Beogradu. "Srbiju je trebalo napasti ne da se kazniza ubistvo nego da se spreèi postanak odvojenih samostalnih narodnih dravakoje bi sebi privukle saplemena podruèja Austro-Ugarske i tim izazvale raspadmonarhije",4 rekao je baron Konrad, ef austrougarskog Generaltaba.

Na dan atentata na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinan-da, pred sakupljenim Srbima, Crnogorcima, Hrvatima i drugim junoslovenskimnarodima u iseljenju, u Univerzitetskom klubu u Njujorku, Pupin dri paljivoosmiljen govor u kome osuðuje represivnu austrijsku politiku, smatrajuãi jeglavnim krivcem za atentat. Pupin navodi dva dogaðaja koja su, kako smatra,nagovestili tragediju. Prvi je trajk uèenika u BiH, a drugi, vaniji, jesu vojnimanevri austrijskih trupa na granici sa Srbijom. Narod je u njima video pro-vokaciju i najavu moguãeg rata izmeðu Srbije i Austro-Ugarske. Tragedijom nijeiznenaðen i smatra da je bila neizbena. Mrnja prema Srbima je bila sistematiè-na i trajna. Cilj Dunavske monarhije je zaposedanje luka na Jadranu i privrednaprevlast nad trgovinom na Jadranskom i Egejskom moru. Na zahtev Austrije,navodi Pupin, Srbija se odrekla Albanije, a crnogorska vojska napustila Skadar.Srbija nije znala za pripremani atentat. Ukoliko se Srbija proglasi odgovornom,svetsko javno mnjenje ãe poèeti da je posmatra u negativnom svetlu. Postojanjesvesrpske propagande ne porièe, ali njene korene ne nalazi u Beogradu, veã uBeèu.

58


3 Berliner Monatshefte, XI, 1933, 457; prema: Ãoroviã, Vladimir, Odnosi izmeðu Srbije i Austro-Ugarskeu XX veku, Biblioteka grada Beograda, 1992, str. 672.4 Aus meiner Dienstzeit, IV, 31; isto, str. 672.

Kako je Austro-Ugarskoj bila neophodna pravna osnova za objavljivan-je rata, Srbiji je 23. jula uruèen ultimatum. Buduãi da su neke od taèaka ultima-tuma ugroavale suverenost zemlje, Kraljevina Srbija ga odbija, a 28. jula 1914.Austro-Ugarska objavljuje rat Srbiji.

Po objavi rata, u intervjuu amerièkim novinarima, Pupin odluèno istupasa stavom da je atentat na nadvojvodu pruio priliku Austriji i Nemaèkoj da uðuu rat koji su obe elele. Luka na Egejskom moru je podjednako znaèajna zaNemaèku kao i Austriju. Obe zemlje tee da ostvare svoje ciljeve i realizuju poli-tiku sadranu u geslu "Drang nach osten". Pupin iznosi uverenje da se na ratmoglo raèunati, a od Engleske oèekuje da osudi okupaciju Srbije i spreèi evrop-ski rat.

Sa Pupinovim izjavama nije se slagao austrougarski ambasador u SAD,Konstantin Dumba. Tvrdio je da je Kraljevina Srbija odgovorna za atentat jer seu njoj razvijao svesrpski pokret, da su Juni Sloveni izmislili prièu o nemaèkom"prodoru na istok" i da austrougarski interes za izlazak na Egej ne postoji. Pupinje argumentovano odgovorio na Dumbine napade naglaavajuãi da se srpskapropaganda razvila meðu austrougarskim Srbima kojima nije bio potreban pod-sticaj sa strane. Takav pokret se irio zbog austrougarske tiranije i surovogodnosa prema Srbima granièarima koji su se 1690. uselili u carstvo i dobili poli-tièke, privredne i verske privilegije od tadanjeg cara Leopolda I. Dobivipovlastice, Srbi su pristali da brane austrijsku granicu od Turaka. Usluge ovihljudi carstvo je zaboravilo i politikom represije guilo je njihova osnovna ljud-ska prava.

Kad god bi imao priliku, Pupin je koristio svoj ugled da izrazi stavove iviðenja politièke situacije u Evropi. "Pupin je uspevao znatno bolje i efektivnijenego zvanièna srpska diplomatija da politiku Austrougarske prikae amerièkojjavnosti u najtamnijim bojama."5

Na Slovenskom skupu u Njujorku, avgusta 1914, jo jednom estokoosuðuje Austriju, podseãajuãi slovenske narode na zloèin koji se sprovodi nadonjem Dunavu. Austriju naziva kriminalcem i "modernim Belzebubom"6 kojipredstavlja pretnju po evropski mir. Ultimatum smatra sramnim i dodaje da ceosvet indignirano slua agresivni jezik austrijske diplomatije.

Pupin izvetava crnogorskog ministra spoljnih poslova Petra Plamencada je izdejstvovao da engleski brodovi prevezu crnogorske dobrovoljce uzaraãenu domovinu. Obavetava ga da Amerikanci podravaju saveznike, a daaustrougarske i nemaèke apologete u Americi izazivaju smeh i podozrenje.Amerikanci su ubeðeni da ãe saveznièko oruje pobediti.

59


5 ivojinoviã, R. Dragoljub, Mihajlo Pupin, Nacionalno politièki rad, Zavod za udbenike i nastavnasredstva, Beograd, 1998, pogovor, str. 220.6 New York Times, 2. avgust 1914, prema: Mihajlo Pupin, Nacionalno politièki rad, priredio Dragoljub R.ivojinoviã, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1998, str. 65.

Pupin organizuje prikupljanje novca za Crveni krst i predlae da segrupa od 25 studenata sa Kolumbija univerziteta uputi u Srbiju i pomogne ra-njenima i izbeglima.

Na saboru u Pitsburgu, oktobra 1916, okupili su se predstavnici Srba,Hrvata i Slovenaca i osnovali jedinstveno politièko rukovodeãe telo svihjunoslovenskih iseljenika. Na zboru je odluèeno da se obrazuje zajednièka dra-va ova tri naroda na èelu sa dinastijom Karaðoreviã. Zbor jugoslovenskog naro-dnog veãa je predsedniku Vilsonu uputio peticiju da 28. jun proglasi za "Srpskidan".

Krfska deklaracija, doneta 1917, predviðala je stvaranje KraljevineSrba, Hrvata i Slovenaca. Pupin u naèelu odobrava odredbe ove deklaracije, alise ne slae sa predlozima prema kojima bi ustavotvorna narodna skuptinareavala pitanje o monarhiji i republici. Smatra da se jugoslovensko pitanje neãereiti stvaranjem jedne nove drave, veã proirenjem Kraljevine Srbije u Kraljev-inu Srba, Hrvata i Slovenaca u kojoj bi sva tri naroda bila verski i politi-èkiravnopravna. Neophodno je potovati istorijske tradicije prilikom formiranjajunoslovenske drave, tvrdi Pupin, tj. potrebno je uzeti u obzir da je monarhi-stièko ureðenje neodvojiv deo tih tradicija. Srpski narod bi se protivio da stupi udravu na èijem èelu nije dinastija Karaðorðeviãa, jer su uz ovu dinastiju Srbiproiveli najslavnije trenutke svoje prolosti. U saveznièkom interesu je da sestvaranjem takve drave osujete nemaèke pretenzije na Balkan. Saveznici ãeigrati presudnu ulogu prilikom stvaranja nove drave. Pupinova uverenost uispravnost junoslovenske ideje najbolje se vidi u sledeãim reèima: "Vrlo nas jemali broj Jugoslovena koji u Jugoslaviji vidimo jedan iv i krepak pojam, koji jeostvarljiv i koji se mora ostvariti, i da dok god se ne ostvari uvek ãe postojatiopasnost da ãe nas Jugoslovena jednoga dana nestati."7

U ime Srpskog saveza "Sloga", Pupin upuãuje peticiju amerièkompredsedniku u kojoj ga moli da uputi moralnu podrku srpskoj vladi i ohrabriSrbe i sve Jugoslovene, da pokae da je Amerika saveznik i austrougarskihJugoslovena, da junoslovenske narode uveri u njihovu buduãu slobodu i daamerièka vlada pomogne po pitanju jugoslovenskih zahteva u mirovnom spo-razumu.

Pupin na Mirovnoj konferenciji

Predsednik delegacije Kraljevine SHS u Parizu, Nikola Paiã, pozivaMihajla Pupina da prisustvuje mirovnoj konferenciji, eleãi da im pomogne svo-jim poznanstvima i vezama sa Amerikancima.

Po dolasku u Versaj, Pupin izlae zahteve jugoslovenskih naroda ame-rièkoj delegaciji. Zajedno sa èlanovima delagacije, izraðuje plan drave Srba,

60


7 Srpski narodni kalendar Srbije 1919 (Beograd 1919), isto, str. 104.

Hrvata i Slovenaca oko severnih i zapadnih granica. Devetnaestog aprila 1919,delegaciji SAD alje memorandum u kome iznosi uverenje u praviènost Vil-sonovih 14 taèaka. U desetoj taèki bila je izraena elja za autonomnimrazvitkom austrougarskih naroda, a u jedanaestoj je stajalo da treba uspostavitiSrbiju i Crnu Goru i Srbiji dati izlaz na more. Pupin obrazlae da je ovih 14 taèa-ka "politièko vjeruju" i "temelj za buduãi ivot, slobodu i sreãu"8 evropskih nar-oda. Naglaava da Italija, suprotno tome, a na osnovu Londonskog pakta iz 1915,trai Rijeku i teritorije u Istri i Kranjskoj. Italijanske tenje predstavljaju opas-nost po novostvorenu jugoslovensku dravu. Ukoliko Amerika ne pomognemladoj dravi, istièe Pupin, narodi te drave ãe misliti da ih je napustio njihovveliki prijatelj. Ispunjenje italijanskih zahteva moe dovesti i do rata izmeðu Ital-ije i Jugoslovena. Tri dana nakon slanja memoranduma, SAD su se odreklepodrke tajnom Londonskom ugovoru.

Ne tedeãi sebe, s emocijom i iskreno, Pupin se bori za granice Vojvo-dine, za Bled, Koruku. Tokom pregovora sa Rumunijom o teritoriji Banata,lièno istupa u korist srpskih interesa i oèuvanja oblasti na kojima je njegovorodno mesto Idvor. Biãe proglaen za poèasnog graðanina Velikog Beèkereka,dananjeg Zrenjanina. Poto je posredovao u korist Slovenije, po pitanju bledskekotline, dobiãe i priznanje poèasnog graðanina Bleda.

Obavivi svoj deo posla na mirovnoj konferenciji, Pupin se okreãe agi-tovanju za ratnu odtetu koju je Srbija trebalo da dobije. Grekom saveznika,Srbija nije dobila onakva prava na odtetu kakva su data Francuskoj i Belgiji.Amerikanci poruèuju da je pomoã moguãa jedino iz privatnih sredstava iobeãavaju da ãe od amerièkih banaka traiti otvaranje kredita za obnovu Srbije.

Ovim je Pupinovo posredovanje u Parizu bilo okonèano. On se vraãa uNjujork, odakle ãe nastaviti da finansijski pomae zemljake i investira u rodniIdvor. Osniva "Fond Mihajla Pupina" za pomoã narodima Kraljevine Srba, Hrva-ta i Slovenaca.

*

"Po nacionalnosti sam Srbin, a po obrazovanju Amerikanac",9 rekao jePupin jednom prilikom. Smisao i sadraj ovih reèi doista je i potvrðivao èitavogsvog ivota. Stekao je najvie obrazovanje na univerzitetima Evrope i Amerike,svrstao se u rang najveãih nauènika sveta, dobio prestina priznanja i poèasti.

Opet, svoj narod nije zaboravljao, s plemenitoãu i portvovanjem ga jevoleo, a materijalno i duhovno mu je pomagao. Aktivnim stavom je zagovarao inegovao ideju srpstva i jugoslovenstva. I reèju i delom se borio za dobrobit svojenacije, oèuvanje nacionalnog identiteta i ugled svoje zemlje u svetu.

61


8 Fond Delegacije ... 56. Arhiv Jugoslavije, isto, str. 129.9 New York Times, 4. novembar 1912, isto, str. 18.

Literatura

1. ivot i delo Mihajla Idvorskog Pupina, zbornik radova sa nauènog skupa, Novi Sad, 1985.

2. Mihajlo Pupin, Nacionalno politièki rad, priredio Dragoljub R. ivojinoviã; Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1998.

3. Ãoroviã, Vladimir, Istorija Srba, III; Beogradski izdavaèko-grafièki zavod, Beograd, 1989.

4. Ãoroviã, Vladimir, Odnosi izmeðu Srbije i Austro-Ugarske u XX veku;Biblioteka grada Beograda, Beograd, 1992.

Tatjana Cosovic

The National Work of Mihajlo Pupin in America 19081919

Summary

Mihajlo Pupin (18581935) was one of rare Serbian intellectuals inAmerica on the eve of The First World War. Beside being an eminent scientistand inventor, a respected professor at Colombia University, and the winner of thePulitzer prize for the best autobiography, he was also Serbian Consul General inthe USA 19111920. His national work was of paramount importance for South-Slav immigrants, and the forming of their national consciousness. He closelyworked on informing the public opinion of America of the situation in the Balka-ns, and condemned the disreputable politics of the Austro-Hungarian Empire. Heheld public speeches, gave numerous interviews, wrote articles for the Americanpress, sent petitions to President Wilson, organized financial help for war-strick-en people in Serbia and Montenegro. His contribution at the Paris Peace Confer-ence in 1919. was also significant and consequential.

Key words: the Balkan wars, World War I, the Austro-HungarianEmpire, the Paris Peace Conference.

62


Vladimir Dulovi Tutor: dr Predrag J. MarkoviInstitut za savremenu istoriju, Beograd

NAZIVI BEOGRADSKIH ULICA I TRGOVA KAOOGLEDALO IDEOLOGIJA VLADAJU]IH SISTEMA

(1848-2003)

Ovaj rad e pokuati da iz osobenog ugla sagleda ideolokeobrasce koji su formirali svest qudi na ovim prostorima, posebnoBeogra|ana, crpei podatke i i~itavajui ih iz jednog bitnog detaqaurbanog postojawa - imena ulica i trgova.

U pristupu temi, suo~ili smo se sa nekoliko va`nih problema.Najznatniji je bio jasno uo~qiv nedostatak domaih radova koji bi sebavili ovom oblau. Svega nekoliko autora prihvatilo seistraìvawa u ovoj me|udisciplinarnoj oblasti, te iako su nam wihovasaznawa bila od velike koristi, ona su davala tek pokoju uporinu ta~kuu strukturirawu celine. Sa druge strane, rezultati stranih autoramogli su da budu samo posredno, i sa dosta opreza, preneti na nae tlo.

Nastanak trgova i ulica i nastanak wihovih imena

Gra|ewem kua ili zgrada jednih blizu drugih, a zatim i jednihdo drugih, dolazi do formirawa qudskih naseobina zbijenog tipa.Grupisawem zdawa oko nekog slobodnog prostora nastaje trg,1 a du` pri-laza tom trgu - ulica. Jo lepe objawewe pojma ulice nudi nam eti-mologija, pa je, tako, ulica prostor gde su gra|evine postavqene da jednedrugima gledaju u lica, tj. u pro~eqa. Iako ni trgovi ni ulice nisuekskluzivna osobenost gradskih prostora, jer ih nalazimo i u selima zbi-jenog tipa, oni su svakako najva`nija od svih odlika grada. Jer, za raz-liku od sela, ~iji stanovnici provode svoje dane u radu na poqima vansvojih ulica, gradska naseqa vrve od ìvota, od qudi ~ija je egzistenci-ja vezana za mreù urbanog tkiva. A za sve to postoji oko wega ~ovek imaime, te ako u nasequ postoji vie od jedne ulice, onda one moraju imatii razli~ita imena. Ta imena nastajala su spontano i odraz su pravestarine jednog grada. Evropska urbana tradicija, osim u Italiji isasvim retkim primerima van we, gde se razvijala na anti~kim osnovama,

63


1 R. Krier, Gradski prostor u teoriji i praksi, Beograd, 1999, str. 3.

Nagrada za ukupno najboqirad objavqen u Zborniku

tutorskih radova

poti~e iz ''klasi~nih'' stolea sredweg veka (XI-XIV), kada su poloènitemeqi ili izgra|ena jezgra veine danawih gradskih zajednica Starogkontinenta. Ulice i trgovi svih tih gradova, ali i onih to su nastaliprete`no spontanim delovawem i u kasnijim stoleima, imaju imena kojapoti~u od o~iglednih i najupadqivijih osobina tih gradskih prostora.To su naj~ee poloàj (Gorwa, Dowa, Visoka*), topografske ili hidro-grafske osobine (Strma, Preka, Savska, Barska), neko prirodno ilifizi~ko znamewe (Zelenog drveta, Dva jablana, Kamena), pravac prosti-rawa ka nekom poznatom odreditu, kako kapiji tako i susednom nasequ(Sava-kapijska, Vidinska), preovla|ujue zanimawe wenih stanovnika,grupisanih, u okviru cehovske organizacije rada, u zajedni~kim ulicama(Kova~ka, Ribarska, ali i Ministarska), etni~ko poreklo wenih ìteqa(Jevrejska, Cincarska), najva`nije zdawe u woj - naj~ee crkva aliodmah za wom i kr~ma (Preobraènska, [kolska, Tri kqu~a), neka zna-menita li~nost koja ìvi u woj ili na ~ijem je imawu ulica prose~ena(Lindenmajerova, Makenzijeva). Trgovi su naj~ee dobijali imena porobi koja se na wima prodavala (@itni, Sto~ni) ili po najva`nijojinstituciji (Pozorini, Magistratski).2

Drugi, jednako vaàn razlog za imenovawe ulica bilo jeomoguavawe lakeg snalaèwa stanovnicima grada a posebno doqaci-ma. Ovo je osnovna potreba narasle urbane zajednice u kojoj pridolo~inovnitvo i novi doseqenici uvek predstavqaju znatan segment popu-lacije. Kao to emo videti, i Beograd i Zemun dobili su svoja prvazvani~na imena ulica iz ove potrebe.

Imena trgova i ulica u Beogradu do 1848.

Iako je kroz vei deo sredweg veka bio zna~ajno naseqe, nije namdetaqnije poznat urbani razvoj tadaweg Beograda. Kada se, kona~no, uXIII veku naao daqe od glavnih bojita, mogao je da se slobodno razvi-ja bez veih potresa. Ve krajem tog stolea to je najva`niji grad udràvi kraqa Dragutina, pa ga on uzima za svoju rezidenciju. Najveiuspon sredwovekovni Beograd doìvqava nakon to je 1404. doao u rukedespota Stefana, jer je on odlu~io da od wega napravi svoju prestonicu inajtvr|u ta~ku otpora Turcima. Ipak, zbog malog broja podataka, slabosu nam poznata imena urbanih toponima Beograda. Zasigurno je da su seoni formirali spontano i time u skladu sa gorepomenutim primerimaevropskog razvoja. Polaznu ta~ku za takve tvrdwe nude nam imena

64


* Svi nazivi su iz Beograda ili Zemuna.2 B. Najhold, Zemunske ulice, Zemun ; History of Street Names and Street Naming in North America .3 D. Ðuriã-Zamolo, Beograd kao orijentalna varo pod Turcima 1521-1867, str. 182-183.

Popovog i Ribqeg trga, koja se pomiwu u prvo vreme turske vladavinegradom.3 Turci su preuzeli postojeu urbanu strukturu ali su i odmahpo~eli da je preina~uju u skladu sa svojim shvatawima, pretvarajuiBeograd u varo orijentalnog izgleda. Glavni elementi orijentalnihgradova su javni i trgova~ki prostori sa svim najva`nijim gra|evinama- ~arije, koje su se pruàle pravo i me|u sobom sekle pod pravim uglovi-ma, i, sa druge strane, stambeni delovi sa uskim, krivudavim ulicamaprilago|enim terenu i potrebama stanovnitva - sokaci.4 Poznata sunam imena glavnih beogradskih ~arija - Dowa ili Duga, Gorwa~arija,5 Mali pazar, Pokrivena ~arija, dok su okolni sokaciuglavnom ostali bezimeni jer ih je bilo i previe i nisu predstavqalilogi~ke celine. Krajevi grada u koje se ubrajalo vie sokaka nazivani sumahalama, wih su ~inile kue grupisane oko lokalne xamije. Mahale sunazivane prema imenima dàmija, koje su ponovo naj~ee nosile imenasvojih ktitora (Haxi-Mustafe Skopqaka, Bajezid baina itd.).

Ceo taj Beograd, sa sredwovekovnom tvr|avom, spletom ~arija isokaka, nestao je u èstokim borbama oko grada 1688, a zatim i 1717, kadaje dvaput dopao austrijskoj vlasti. Nakon Poàreva~kog mira, 1717,Austrija je za sebe obezbedila ~vrstu poziciju ju`no od Save i Dunava. Zauporinu ta~ku kako odbrane tako i uprave severne Srbije odabran jeBeograd, koji je ubrzano pretvaran u najja~u tvr|avu na Dunavu, ali i gradsa dominirajuim nema~kim stanovnitvom. Na ruevinama staretvr|ave podignuta je barokna, ~iji su osnovni obrisi sa~uvani i dodanas, a na zgaritu naseqa postavqene su osnove uli~ne mreè kakva uvelikoj meri postoji i danas.6 Mada je vlast Habzburke monarhije tra-jala kratko (do 1739), radilo se temeqito i sa velikim planovima, pa nikasniji turski pokuaj da u potpunosti zatru svaki trag prethodnevlasti nije uspeo. Plan grada postao je mnogo prora~unatiji i pregled-niji, pre svega zbog ortogonalne sheme ulica ~ije trase prati i velikideo danawih ulica u jezgru grada. I ponovo nam nisu detaqnije poznatenamere austrijskih vlasti, koje su sigurno planirale da wihove novo-trasirane ulice dobiju i nova nema~ka imena, skladna velikom baroknomgradu. Ostala su nam slu~ajno sa~uvana samo neka imena, kao Die langeGasse (Duga ulica, danawa Duanova), Platea piscatoria (Ribarskaulica) i Siebenbuergergasse (Sedmogradska ulica, tj, Erdeqska7. I ovde,sve tri ulice nose svoja organska imena.

65


4 Isto, str. 186-187.5 Isto, slika 97.6 Uporedi planove grada u Istoriji Beograda I (koje je izradio @. [kalamera), prvi ''Beogradpred kraj 17. veka (1688)'' na str. 392. i drugi ''Beograd u drugoj polovini 18. veka (1740-1789)" nastr. 664.7 Istorija Beograda I, 530.

mailto:@.

Prvi spisak ulica donosi nam tzv. Bruov plan iz 1789,8 koji jezabeleìo stawe odmah po treoj austrijskoj okupaciji Beograda. Nawemu su upisana imena tri trga i 37 ulica. Sva su spontano nastala i upotpunosti odgovaraju podeli koju smo ranije naveli. O~igledno je da subila odomaena me|u stanovnitvom, jer su ovi nazivi ulica ostaliìvi i jo dugo kasnije i osnova su na kojoj su sprovedena docnijapreimenovawa.

Uskoro su usledile velike promene. Devetnaesti vek srpski narodje otpo~eo preuzimawem borbe protiv Turaka u sopstvene ruke. Nakonuspeha Drugog srpskog ustanka, knez Milo je nastavio sa pragmati~nompolitikom postepenog potkopavawa turske vlasti, sve do vrhunca koji jeta politika doìvela donoewem sultanovog hatierifa iz 1833.Poto je po novim Portinim uslovima postalo jasno da Srbija needobiti Beograd, knez Milo je odlu~io da zapo~ne stvarawe ''Novevaroi''9 van gradskog anca.10 Ovo je obavio iseqavawem srpskihzanatlija iz grada i stvarawem novih urbanih centara, koji su uskoropo~eli da se spajaju u novi, srpski Beograd, van zidina i van turske kon-trole. I nove ~arije koje su tako nastajale dobijale su imena po zanati-ma koji su se u wima obavqali: Abadìjska, Fiedìjska. Knez Milo,prakti~na duha i bez ikakvog formalnog obrazovawa, verovatno nijeèleo da maloj i jo uvek nesigurnoj Srbiji stvara dodatne problemedajui ovim novim ulicama imena koja bi posebno ocrtavala iskqu~ivosrpski karakter novog Beograda. One su ionako dobile spontana i prik-ladna imena koja su ih ''reklamirala'' kod stanovnitva.

Godina 1848. prekretnica je u istorijatu imena beogradskihulica. Tada se prvi put javqa instrumentalizacija naziva gradskih pros-tora.

Imena ulica i trgova kao osmiqeni sistem simbola

Prekrtavawe ulica, gradova i dràva srazmerno je novija poja-va koja je u vezi sa veom ulogom oja~ale dràve i nastojawima we same,tj. wenih vladajuih struktura, da se tok istorije uputi u èqenompravcu, da se odredi ta je u woj vredno pamewa.11 Tako su imena grad-skih prostora po~ela da sluè kao simboli koji stoje umesto politi~kihdoktrina, ideologija, entiteta ili pokreta jednog drutva.12

66


8 D. Ðuriã-Zamolo, Beograd kao orijentalna varo (...), slika 89; prema tom predloku ura|ena je ikarta na str. 664. u Istoriji Beograda I.9 V. Macura, Razvoj èarije i gradskog centra u Srbiji u Srbiji 19. i prve polovine 20. veka (doktorska dis-ertacija), Beograd 1979, str. 38.10 Isto, str. 48.11 M. Danojli, Muka sa re~ima, Beograd 1977.

Simboli~ki prostor grada time postaje konkretizacija istorijeili ideologije (ili vie wih).13 Tim putem drutvo pokuava da prenesei buduim generacijama odabrane kulturne i istorijske vrednosti.14 Onemogu biti u skladu sa èqama i shvatawima drutva koje e se wimasluìti ali mogu u dobroj meri da predstavqaju i nametawe.15 Iz svegaovoga moè se zakqu~iti da nam izu~avawe promena imena ulica i trgo-va moè dodatno osvetliti vodee dràvne ideologije prolosti kao ipoliti~ke instrumentalizacije i ideologizacije koje su nametane tojprolosti.16

Izmiqawe imena gradskih prostora nastalo je verovatno uapsolutisti~kim monarhijama. Glavni i najpresti`niji prostoriwihovih gradova bili su oni u blizini rezidencija vladara, te su ispr-va spontano bili nazivani Kraqev trg, Kraqi~ina ulica, i sl.17 Kasnijesu i mnoge druge ulice po~ele da dobijaju sli~na imena koja su godilawihovoj snobovskoj populaciji. Ali svakako najva`niji proces kodpojave datih imena je ubrzani rast gradova. Unutrawi razvoj i ireweurbanih sredina dovelo je do prosecawa i odre|ivawa pravaca novihulica brzinom koja je bila prevelika da bi prirodna imena stigla da seobznane.18 Efikasna i sveobuhvatna administracija nije èlela da joj radbude usporen ili preputen slu~aju, pa je po~ela da nadzire i kon-trolisano izgra|uje svoju sredinu.19

Imenovawa i preimenovawa beogradskih trgova i ulica

1848. Prva inicijativa za imenovawe ulica u Beogradu potekla jeod Uprave varoi Beograda. Ona je ~etrdesetih godina devetnaestog vekaimala stalan problem nalaèwa lica kojima su upuena slu`bena akta izrazloga to varoki sokaci nemaju imena a kue svoje brojeve.20 Kada jeto saopteno Pope~iteqstvu unutrawih dela, ono je imenovalokomisiju koja je predloìla da se, pored ostalog, ''glavnim sokacimanaimenovanija sokaka opredele''.21 Podneseni spisak sa predloènim

67


12 D. Rihtman-Augutin, Ulice moga grada (antropologija domaãeg terena), Beograd 2000, str. 38.13 Isto, str. 33.14 M. Timotijevi, Nazivi ulica â~ka 1893-1992. Jedan vek izgra|ivawa kolektivnog identite-ta, Godiwak za drutvenu istoriju , kw. VII (2-3), Beograd 2002, str. 221.15 Remembrance of Empire (...). 16 D. Rihtman-Augutin, Ulice moga grada (...), str. 39; M. Timotijevi, Nazivi ulica â~ka (...),str. 221.17 Remembrance of Empire (...).18 M. Danojli, Muka sa re~ima; M. Timotijevi, Nazivi ulica â~ka (...), 221.19 M. Danojli, Muka sa re~ima.20 B. Peruni~i, Beogradsko naseqe i prvo imenovawe ulica u wemu, GGB XIV (1967), str. 116.21 Isto, str. 117; @. P. Jovanovi, Iz starog Beograda, Beograd 1994, str. 121.

mailto:@.

imenima sokaka obuhvatio je 30 glavnih ulica. Od tako datih predloga,devetnaest je spadalo u grupu organskih naziva, od kojih su mnogi istikao na 60 godina starijem Bruovom planu. Ostalih 11 sokaka dobilo jenazive po zna~ajnim li~nostima iz Prvog i Drugog srpskog ustanka22 kojesu u to vreme ve bile pokojne. Sam Kara|or|e dobio je jednu od va`nijihulica u gradu (Vojvodina, to e rei Vo`dova ulica) koja se pruàpravcem danawih ulica Kneza Mihaila i îka-Qubinom. Zanimqivoje da su me|u li~nostima ~ija su imena ponele beogradske ulice i ~ak tro-jica (ne ra~unajui Kara|or|a) za ~iju smrt je kriv knez Milo. To jepravi odraz politi~ke klime toga vremena: na vlasti je Kara|or|ev sin,knez Aleksandar, dok je Milo jo uvek ìv i predstavqa najizvesnijupretwu kneèvoj vlasti. Vlast slavi prvenstveno junake iz Prvog ustan-ka a posebnu pa`wu posveuje `rtvama Miloeve vlade. Od vi|enijihli~nosti koje su dobile ulice samo Dositej nije bio borac.23

Nepoznata je kona~na sudbina ovog predloga. Kako u sledeimpreimenovawima ne nalazimo ova imena, verovatno je da table sa imeni-ma ulica nisu ni postavqene, te da nova imena, osim onih ve ustaqenih,nisu nikada ni zaìvela. Kao dobrim delom kara|or|evievska, nisusvakako mogla da preìve ni povratak kneza Miloa 1858.

1864. Na inicijativu kneza Mihaila, Ministarstvo gra|evina seobratilo Upravi varoi sa èqom da se daju imena postojeim ulicama.U tom poslu Uprava se imala voditi imenima predela i istorijskomtradicijom.24 Ovo je vaàn podatak koji nam svedo~i po prvi put oizvorima iz kojih se crpu simboli~ki predloci. U ovom slu~aju, to jesistem koji je i kasnije ostao omiqen kod nas i kojim jedna skupina trgo-va i ulica odre|uje nacionalnu teritoriju a druga nacionalnu istoriju.25

U komisiju za posao imenovawa postavqeni su Atanasije Nikoli, kaopredsednik, artiqerijski kapetan Arsenije Popovi, inèwer Cermani, od strane optine, Janko [afarik.26 Atanasije Nikoli bio je ~ovekod pera27 i poverqiva li~nost Kneza, dr Janko [afarik jedan od

68


22 B. Peruni~i, Beogradsko naseqe (...), str. 117. (opis pravaca sokaka i wihova nova imena).23 Nejasno je po kome je ime dobila @ivkovieva ulica. Postoje dva Stevana @ivkovia o koji-ma bi moglo biti re~i: prvi (umro posle 1835) je bio trgovac, pomaga~ ustanika, a zatim i vojvo-da, a drugi pisar, sekretar Praviteqstvuju~eg sovjeta i prevodilac sa francuskog (umro 1831).Ako je re~ o ovom drugom, onda na tadawim ulicama imamo dva ~oveka kulture; vidi: Milan\. Milievi, Pomenik znamenitih qudi u srpskoga naroda novijega doba, Beograd 1979, str. 164-7, Mala Prosvetina enciklopedija, @ivkovi, Stevan.24 B. Peruni~i, Beogradsko naseqe (...), str. 119.25 D. Rihtman-Augutin, Ulice moga grada, str. 39.26 @. P. Jovanovi, Iz starog Beograda, str. 122; B. Peruni~i, Beogradsko naseqe (...), str. 119.27 Nikoli (1803-1882) je bio bez kwièvnog ili istorijskog obrazovawa, ali je pisao roman-ti~arske komade poput Kraqevi Marko i Arapin ili Dragutin kraq srpski; vidi: M. \.Milievi, Pomenik, str.431-435.

mailto:@.

najveih u~ewaka tog vremena,28 bivi profesor istorije na Liceju atada bibliotekar i ~uvar muzeja, dok su ostala dvojica nepoznateli~nosti koje su u komisiji iz tehni~kih ili administrativnih razloga.U spisku ''imena koima su krtene ulice varoi Beograda'' nalazi se 173imena, od ~ega su 8 ''pijace'' tj. trgovi.29 Detaqnija analiza svih datihimena zahtevala bi vie prostora no to ga mi ovde imamo, ali jeo~igledno da gotovo sva spadaju u jednu od est grupa: organska (od kojihje veina ve postojeih), geografski pojmovi iz Kneèvine (u najveojmeri po bitkama iz Prvog i Drugog ustanka), geografski pojmovi vantadawe Srbije (gotovo svi iz tzv. Stare Srbije i tek pokoji iz Bosne isl.), sredwovekovne li~nosti (tada istorijske jo nisu bilerazgrani~ene od legendarnih), li~nosti iz oba ustanka, dinasti~kaimena i dva imena po dvema najpoznatijim `rtvama sukoba iz 1862. - SimiTerdòmanu i Ivku Oficiru, kako im se zovu ulice. Pored veuobi~ajene komemoracije novovekovnog srpskog oslobo|ewa, po prvi putse vidi namera da se nova srpska dràva poveè i sa istorijskom tradi-cijom. Kako me|u ulicama ima malo pojmova iz Bosne, na ~ijemosloba|awu je knez Mihailo najvie radio, moè se zakqu~iti da su se~lanovi komisije ponajvie vodili nekom od tada dostupnih istorijaSrba koje su se uglavnom bavile Nemawiima i Kosovskim bojem, te stogai Makedonijom i Kosovom. Iako je dinastija Obrenovia sna`no zas-tupqena, pa su tu i Milo, i Jovan, i Jevrem i Qubica (ali ne iMihailo!), ima i mnogo junaka Prvog ustanka na ~elu sa samimKara|or|em. Zanimqivo je i da od osam trgova pet imaju imena svetaca,iako se samo na jednom nalazila crkva posveena tom svecu.

îni se da ni ovaj predlog, koji je po prvi put obuhvatio sveulice Beograda,30 nije sproveden dovoqno temeqno da se nova imena iustale.

1872. Iz zapisnika sa sednice Optinskog odbora januara 1872.saznajemo da je imenovana komisija koja e kona~no naimenovati ulice inumerisati kue. Ona je to i uradila u martu iste godine. Spisaknovoimenovanih ulica nije nigde objavqen, ali za razliku od prethodnadva puta posao je doveden do kraja, pa su sada ta imena po~ela da sekoriste i pomiwu u tampi.31 Imenovawe je obuhvatilo svih 176 ulica ivrlo je va`no jer je prvo koje je u potpunosti sprovedeno u ìvot (uvelikoj meri zahvaqujui tekuem regulisawu ulica unutar [anca nakon

69


28 [afarik (1812-1876) je bio ~lan Drutva srbske slovesnosti, profesor istorije na Liceju,dok je 1864. bio bibliotekar i ~uvar Narodnog muzeja; vidi: isto, str. 845-847.29 B. Peruni~i, Beogradsko naseqe (...), celokupan spisak je na stranama 119-123.30 Isto, str. 123.31 @. P. Jovanovi, Iz starog Beograda, str. 122 - 23.

mailto:@.

odlaska Turaka), te se u svim narednim preimenovawima komisije pozi-vaju na ranije nazive ulica a ne na opis wihovog prostirawa kao do tada.Repertoar imena gotovo je isti kao iz 1864, ali su ih ovoga puta poneledruge ulice. Najva`nija promena je raspored imena. Glavnesaobraajnice, najuglednijeg izgleda, dobili su vladari dinastijeObrenovia: knez Milo - Top~iderski put (ulica od tada nije mewalaime), knez Mihailo - novoprose~enu ulicu kroz turska imawa koja idanas nosi wegovo ime, i tadawi knez (ali jo uvek pod namesnicima)Milan - Kragujeva~ki put (danas Kraqa Milana).

1888. Maja te godine izabrana je komisija za krtewe ulica u sas-tavu: Jovan Bokovi, Panta Srekovi, Andra Nikoli i Kosta D.Glavini,32 filolog-purista, istori~ar romanti~arske provenijencije,radikal, i na kraju jedan in`ewer. Imali su velike namere, te su, poredostalog, doneli i odluku da nova imena grupiu tako da se u jednom delugrada nahode ulice sa imenima li~nosti, u drugom reka, zatim planina,oblasti.33 Me|utim, sva ova zvu~na imena nisu donela velike promene,posebno ne tematsko grupisawe, jer bi to zna~ilo preina~avawe velikogbroja ve postojeih imena. Te godine uglavnom je obavqeno doimenovawe- nazive su dobile novoprose~ene ulice na Dorolu, ulice iz rejona kojije prikqu~en Beogradu 1886.34 (Englezovac, Grantovac, Savinac, ^ubura),kao i neke mawe ulice koje su ranije izostavqene. Ima dosta neoriginal-nih reewa sa brojevima. Mawi broj ulica je preimenovan iz nejasnihrazloga (npr. Makedonska u Prilepsku), a neke i da proslave novevelikane, poput Vuka Karaxia.35 Neke od ideja ove komisije upotrebqenesu u narednom preimenovawu.

1896. Nepoznato je zato su optinske vlasti bile nezadovoqneprethodnim preimenovawima, ali je novo, obavqeno krajem 1895. aobjavqeno po~etkom 1896,36 po broju promena bilo jedno od najveih kojeje Beograd video. Najvei deo tih promena bila su preimenovawa,uglavnom nepotrebna. Veliki broj naziva je samo premeten sa jednogmesta na drugo bez nekog jasno vidqivog plana (npr. Malajni~ka je izdanawe Usko~ke ulice premetena na Savinac, a Bosanska iz danaweTravni~ke u Gavrila Principa).37 Zna~ajna promena je bila u jo ja~empromovisawu dinastije Obrenovi i wenih tradicija. Tako je okodvorskog kompleksa stvoren splet naziva: Takovska se sekla sa Kraqa

70


32 Isto, str. 123.33 Isto, str. 123.34 B. Maksimovi, Ideje i stvarnost urbanizma Beograda, Beograd, 1983, str. 34.35 Registar i hronologija naziva beogradskih ulica, u: D. M. Radojevi, Beograd i wegove ulice,Beograd, 1966.36 @. P. Jovanovi, Iz starog Beograda, str. 133.37 Registar i hronologija naziva beogradskih ulica.

mailto:@.

Aleksandra a nastavqala u Kneza Miloa, koja se sekla sa Gospodar-Jevremovom, Dobriwskom, Kraqa Milana i Kraqice Natalije.* Tako|e,Pozorini trg preimenovan je u Kneèv spomenik, a Veliki trg uKraqev. Zajedno sa Ulicom kneza Mihaila, ovo su bile ujedno i cen-tralne gradske saobraajnice u kojima se nalazio najvei brojnajva`nijih institucija i kua uglednih qudi.38

Po~etak XX veka doneo je smenu dinastija ali se ova, verovatnozahvaqujui tolerantnom i neosvetoqubivom stavu kraqa Petra, nijeodrazila i na gradsku toponomastiku. Do Prvog svetskog rata nazive jepromenilo svega nekoliko ulica, i to sa vidnom namerom da se wihovimpreimenovawem ne ide ni u najmawi revanizam. Sam kraq dobio je1904.39 ulicu koja i danas nosi wegovo ime i kojom je ila prva deonicawegove krunidbene ceremonije. Kara|or|evim imenom krtena je 1906.godine ulica40 koja je naglo dobijala na va`nosti a koja i danas nosi toime. Wegova li~nost bila je zapostavqena jo od 1872, to zna~i da onsve do tada nije ni imao nikakvu ulicu. Osim to su Terazije postalePrestolonaslednikov trg 1903. (a mo`da ni to, jer je preimenovawe mogloda se dogodi pre Majskog prevrata, te bi bilo izraz èqe kraqaAleksandra za naslednikom) nijedan drugi ~lan dinastije nije dobioulicu.

Zanimqiv je za~etak jugoslovenskog projekta u gradskoj topono-mastici, zabeleèn na jednoj nema~koj karti koja nema ubeleènu godinuizdavawa ali se moè okvirno datirati izme|u 1909. i 1913.41 Na wemu suuporedne ulice koje se re|aju na jugoistok od Beogradske ozna~ene imeni-ma Zagreba~ka, Qubqanska, Sofijska i Praka. Tu su i jo dva zanimqi-va detaqa. U produètku Banatske ulice projektovana je ulica kojoj je datnaziv Vidovdanska, to nam svedo~i o priznavawu novooìvqenogvidovdanskog kulta i na ulicama glavnog grada Kraqevine Srbije.Odmah uz ovu ulicu, planirana je i ulica Kraqa Tvrtka, prvog sred-wovekovnog bosanskog vladara na ulicama Beograda.

1915. Kada se austrougarska okupaciona vlast utvrdila uBeogradu, odlu~ila je da se razra~una sa svim nazivima koji podseaju nabilo ta srpsko to bi moglo imati ikakvu ideoloku konotaciju.Nepoznati su obim i kriterijumi ovog preimenovawa, ali sudei poonome to se deavalo po drugim gradovima Srbije42 verovatno je da jeveina ulica ponela nova imena. Poznata su nam samo tri primera:

71


* Kurzivom su obeleène one koje su navedeno ime dobile 1896.38 Tako i u â~ku; vidi: M. Timotijevi, Nazivi ulica â~ka (...), str. 224.39 Registar (...).40 Isto.41 Orijentacioni plan grada Beograda (nedatiran), izdanje Geograph. Anstalt von Wagner & DebesLeipzig.42 M. Timotijevi, Nazivi ulica â~ka (...), 226-27.

Skadarska je postala Ruìna, Krunska - Poslani~ka,43 a Kolar~eva -Kolovratova (ova posledwa o~igledno asocijativnim putem!).

1920-1930. Omrznuta okupaciona uprava i wena preimenovawanisu trajala dugo. Nakon 1918, oslobo|eni ali i iscrpqeni Beogradnaao se u novoj i velikoj dràvi, ~ija je prestonica postao. Kako se zadeset godina nakon oslobo|ewa broj stanovnika grada vie noudvostru~io,44 naglo je rastao i broj novih ulica, pa i celih naseqa, ali,kao to je izostalo i sistemati~no urbanisti~ko planirawe, nije sepazilo ni na organizovawe sistema uli~nih imena. Iz ovog perioda poz-nata nam je i procedura dobijawa novih zvani~nih imena: predloge novihimena davao je Sud grada Beograda te ih je slao na usvajawe Optinskomodboru, koji ih je uglavnom usvajao bez velike diskusije ili pogovora.45

Me|utim, neke ulice (veorovatno one van rejona Optine) krtavala jei policija po nekom svom sistemu i bez konsultacija sa gradskim vlasti-ma, to su ove pokuavale da spre~e nepriznavawem takvih imenovawa.46

Nova imena deqena su iz godine u godinu, uglavnom dotadaneimenovanim ulicama i bez mnogo preimenovawa. I na planusimboli~kog i~itavawa imena vlada gotovo dosledan konzervativizam,koji moèmo povezati sa nastavqawem predratne radikalske uprave uOptini i u godinama 1923-26. Preovla|uju toponimi iz srpskih kraje-va, ali za razliku od stawa pre rata, sada ih ima podjednako iz Srbijekoliko i onih izvan we (Tamika, Bawalu~ka). Makedonija izlazi izdomena narodnih pesama i postaje geografski pojam pa, prema tome, novaimena iz makedonskih krajeva odraàvaju situaciju na terenu(Prespanska, Debarska, Dojranska). Iako relativno malo, pojavquju se iimena iz hrvatskih i slovena~kih krajeva (Zagreba~ka, Qubqanska,Krièva~ka, Koruka), ali je jedna od najva`nijih ulica centra,Resavska, postala, 1922, Zriwskog i Frankopana. Osim geografskih poj-mova, tu su jo i ~etni~ke vojvode (Vojvode Vuka, Vojvode Petka), poli-ti~ari Radikalne stranke (Bankovieva), ali i izvestan broj kulturnihposlenika, poput glumaca i kompozitora (Bini~koga, Mokraw~eva).47

Posebno su zanimqivi nazivi poput Ulice ujediwewa, Vidovdanske(svakako i po ustavu iz 1921), Jugoslovenske, Veterni~ke, Dobropoqske(sve iz 1925) ili Albanske (1926) - oni promoviu velike doga|aje, poj-move i mesta iz savremene istorije koje treba pamtiti i obeleàvati.Zbog nesistemati~nog rada, primetno je i dosta ponavqawa u periferi-jskim ulicama.

72


43 Marinko Paunovi, Beograd kroz vekove, Beograd, 1971, str. 979.44 Istorija Beograda III, str. 144-146.45 Beogradske optinske novine od 6. i od 13. februara 1928. 46 BON, 1. januar 1928.47 Registar (...).

1928. Prvi pokuaj velike revizije i ure|ewa gradske ''arhiteks-ture'' pada u 1928. godinu, kada je imenovano i preimenovano vie ulicanegoli u celom posleratnom periodu. Po~etkom godine, Profesorskakolonija se javila sa zahtevom da se wene ulice krste ''imenima qudi kojisu zaslu`ni po nau~nim radovima svojim''.48 Neto kasnije spomiwe se ipredlog Suda u kome se posredno govori o razlozima zato treba mewatiimena nekih ulica. Tako bi ulice trebalo da dobiju ''imena naih qudi,koji su se odlikovali bilo kao dràvnici bilo kao vojskovo|e''.49

Zanimqivo je da se ovde radi o va`nijim i uglednijim ulicama iz centragrada ~ija ve stara imena nisu mogla nikome smetati. O~igledna je nam-era postavqawa imena va`nih qudi u odgovarajuu okolinu, ali unedostaku novih dostojnih ulica stradala su imena iz prethodnih vreme-na. U istom broju traì se i da se povodom smrti Jovana Cvijia jednaulica u Profesorskoj koloniji nazove wegovim imenom.50 Neto kasnijiprimer (1. decembar 1929) govori nam o odluci Suda optine gradaBeograda da preimenuje Trgova~ku ulicu u Ulicu Nikole Spasia ''u znakzahvalnosti velikom dobrotvoru''.51 Iz svega ovoga vidimo da je nas-tavqeno sa primenom sistema koji je korien i u prethodnih pola veka:nije va`no da ulica ima ime, ve da ugledne li~nosti imaju ulice skladnesvome trenutnom ugledu.

1930. Jugoslovenski nazori Demokratske stranke (osvojila vlastu beogradskoj optini jo 1926),52 spojeni sa ubistvom poslanika HSS-au Skuptini leta 1928, i estojanuarska diktatura, usledila po~etkom1929, stvorili su novu klimu koja je zahtevala razvijawe jugoslovenskeideje i (samo)identifikaciju Beograda kao prestonice svih Jugoslovena.U skladu sa novom situacijom, krajem 1928. komisija nepoznatog sastavapripremila je predloge sa buduim nazivima.53 Ovaj plan nije zaìveonaredne 1929. godine ve je uz neke mawe izmene primqen i sproveden udelo tek 1930. Promena je bilo mnogo i bile su vidne. Po prvi put se uveem broju pojavquju li~nosti iz hrvatske i slovena~ke kulture, kao inarasli broj tamowih toponima: Ka~ani~ka postaje Vrazova,Jastreba~ka - Tomazeova, Drakovieva - Preradovieva, Jagodinska -Cankareva, Kraqice Marije - Preernova... Ulicu je dobio ~ak i samEugen Kvaternik.54 Poto je jasno da prethodni nazivi nisu brisani izgradske toponimije ve samo premetani na druga mesta, moè se

73


48 BON, 1. januar 1928.49 BON, 6. februar 1928.50 Isto.51 M. Sofronijevi, Darovali su svome ote~estvu, Beograd, 1995.52 Istorija Beograda III, str. 147-149.53 Stari i novi nazivi ulica, Optina grada Beograda - inv. br. 478, T.U. 12147/1928. god.54 Registar (...).

zakqu~iti da su tadawi imenodavci samo hteli doprineti simboli~nompreplitawu razli~itih imena ''troimenog naroda'' u dotada ~vrsto srp-skom korpusu naziva ulica prestonice. Ipak, i veina novih naziva bilaje vezana za srpsku istoriju i geografiju. Simptomati~no je da je generalPetar @ivkovi, predsednik Ministarskog saveta u doba najkrue dik-tature, dobio ulicu jo 1929, a Stjepan Radi tek 1935, na novom valupokuaja sporazuma srpske i hrvatske opozicije.

Zna~ajnu grupu imena ~inila su i ona kojima se izraàvala zah-valnost na pomoi dràvama saveznicama u Velikom ratu ali istovre-meno i potvr|ivala ~vrstina saveznitva u Maloj Antanti. Upadqivonajvidnija su imena koja pozivaju na saveznitvo sa Francuskom, kaoprvorazrednim zatitnikom Jugoslavije: Poenkareova ulica je ve iz1920, a zatim je 1930. usledio ~itav poduga~ki niz imenovawa (koji sepodudara i sa otkrivawem spomenika zahvalnosti Francuskoj naKalemegdanu i izgradwom velelepne francuske ambasade): Brijanova,@orà Klemansoa, Francuska,55 Pariska... Od drugih prijateqskihdràva prisutne su i Engleska i Ameri~ka ulica kao i Vilsonov trg(1920) ispred èlezni~ke stanice. Od ostalih saveznika, traga suostavili samo êsi, predvodnici panslovenskog pokreta, ujediweni sabraom Slovacima: po wihovim velikanima imenovane su Masarikova iTirova ulica (prolazi pored zgrade Sokolske matice!), ali je tragaostavila i wihova stara zajedni~ka dràva Velikomoravska.56

Vie prostora kona~no su dobili i heroji nove dràve poputadmirala Vukovia (prvog admirala i prve `rtve jugoslovenske flote),admirala Geprata (dobrotvora srpskih rawenika i bolesnika u Bizerti)ili Aleksandra Gliia (heroja Kumanovske bitke). Zanimqiva su i dvapreimenovawa koja moèmo postaviti u domen politi~ke provokacije idokazivawa izaziva~ke snage dràve - Sua~ka ulica je postala Rije~kaa ulicu je dobio i Aleksandar Stambolijski, pomirqivi bugarski poli-ti~ar koji je zagovarao prijateqske odnose sa Jugoslavijom i Srbima ikoga su stoga politi~ki protivnici 1923. ubili.57 Ulicu po svome imenudobio je, 1930, i posledwi ruski car Nikola II, to bi istovremenomogao biti i znak podrke ruskim izbeglicama i odavawe pote vladaruza ~ijeg se naslednika kraq Aleksandar rado izdavao, ali i jasna porukakomunistima. Jo jasniju poruku slalo je ime Marala Pilsudskog(tako|e iz 1930), obnoviteqa poqske dràve, diktatora i vo|e u ratu sa

74


55 Postojala je Francuska ulica jo od 1925. ali na Senjaku; 1930. je dospela u centar grada.56 Registar (...).57 Duan Pavlovi, Znamenite li~nosti na ulicama Beograda, Beograd, 1998. (kwiga je plodamatera-kompilatora, ali je kratka i koliko-toliko pregledna - prim. autora); V. ]orovi,Istorija Jugoslavije, Beograd 1933, str. 602.

SSSR-om.58 Me|utim, sam radni~ki pokret nije bio bez prisustva ubeogradskoj toponimiji izme|u dva rata. Ulice su imale zaslu`ne soci-jaldemokrate poput Koste Jovanovia (od 1935) ili Duana Popovia(od 1940).

Uveani broj ulica omoguio je i mawe poznatim vladarima izstare srpske istorije da se sa svojim imenima pojave u gradskoj toponim-iji, pa su se tako gradske vlasti odlu~ile za li~nosti kneza Vieslava,ùpana Vlastimira, kraqa Ostoje, kneza Mutimira, kraqa Vladimira,kraqa Bodina, ùpana âslava... Kako su ovo sve li~nosti nepoznateepskim pesmama, mogli bismo zakqu~iti i da je kriti~ka kola u srpskojistoriografiji kona~no odnela pobedu i na ulicama Beograda.

U ostatku decenije koju je Beograd proveo u KraqeviniJugoslaviji nestalne politi~ke prilike i me|unarodno previrawe kao dasu obeshrabrili imenodavce i ubili inventivnost u wima. Nastavqenoje sa davawem imena ulica po starim i neupadqivim principima kojinam ne nude mnogo ta za analizu.

1943. Aprilski rat sruio je Jugoslaviju a zatim je wena teri-torija razdeqena nema~kim saveznicima. Status Beograda je dugo bionejasan i u wemu je, kao i u ostatku Srbije, vladalo nejasno i konfuznostawe: Beograd je vi|en i kao tvr|ava Rajha na Dunavu koja treba da budeo~iena od Srba i kao glava osakaenog srpskog naroda. Ovakvo provi-zorno stawe, poduprto problemima svakodnevnice, verovatno je glavnirazlog zbog koga je vlastima trebalo skoro dve godine da se pozabavekorenitom promenom gradske arhiteksture.59 Ali kada je do toga kona~nodolo, program je bio sasvim jasan i u skladu sa tadawim potrebama.

Prvo, iz naziva ulica odstraweni su svi oni koji su gurali Srbeu sukobe sa ''novim evropskim poretkom'', pre svih oni vezani za Engleze.Drugo, nije se moglo vie doputati da jevrejski nazivi naruavajuuspostavqenu rasnu ~istotu Beograda. Tree, trebalo je ukloniti svaseawa na ''nesrenu jugoslovensku zabludu koja je skupo kotala srpskinarod'', kako se tada govorilo. Namesto ove tri kategorije, ustoli~ena suimena koja su promovisala ''kult nacionalne svesti'' i sa wim kult seqa-ka kao ''praizvora'' ìvotne snage srpskog naroda i wegove ''bioloke isocijalne osnove''.60 Seqaci su predstavqeni putem istorijskih i likovaiz popularne tradicije: oni oli~avaju wihovu jednostavnost i izvornostkoja u nekim momentima deluje i smeno u svom kontrastu sa ulicamavelikog grada. Tako su ulice obeleène imenima Vile Zagorkiwe

75


58 Xon M. Roberts, Evropa 1880-1945, str. 480.59 Jedna od ulica nazvana je i imenom Mike Alasa (Mihaila Petrovia). Kako je ovaj umro 8.juna te godine, izvodimo zakqu~ak da je preimenovawe sprovedeno tek nakon toga; @ivot i delosrpskih nau~nika (urednik akademik Miloje Sari), Beograd, 1997, str. 329. 60 Branko Petranoviã, Beograd u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd, 1992, str. 428, 464.

(namesto Rozalije Morton), Starca Milije (umesto Postojinske), VukaManduia (umesto kraqa Kreimira), ôbanice Mare (umestoGledstona) ili Malog Radojice (umesto Vibria), a tu je i Guslarska(umesto Karnexijeve). Mnogo vie imena zameweno je geografskimnazivima iz srpskih krajeva: Koruka je postala Moravska, Ameri~ka -Prahovska a Preradovieva - Ov~arska. Izuzetak ~ini novoimenovanaUnska ulica na Vo`dovcu koja nam oslikava èqu za solidarnou sasrpskim narodom Krajine uprkos nema~kom protektoratu nad NDH.

Zanimqivo je da su od starih saveznika Francuza nastradalisamo Klemanso (tada Svetogorska), Admiral Piko (Kosovskih boùra) igeneral Prino (Srpske vile). Od zna~ajnih li~nosti iz neposredneprolosti, preimenovani su i Vilsonov u Srpski trg, Ulica generalaPetra @ivkovia u Ariqsku, Stjepana Radia postala je Ven~a~ka aMetrovi je zamewen neimarom narodnog graditeqstva Haxi Nikolom@ivkoviem. Jevrejska ulica dobila je neprijatno neutralan nazivDorolska, Izraiqeva je nazvana po upravo tada preminulom MikiAlasu, Mojsijeva po glumcu Dobrici Milutinoviu, a Ulica brae Amarpreimenovana je u Milorada Seqan~ice.61

1946. Prvo preina~ewe imena jedne ulice u novooslobo|enomBeogradu ozna~ilo je kako e se ono vriti i nadaqe. Naime, pre no toe se pristupiti bilo kakvom sistemskom mewawu zateknute, u mnogo~emu okupatorske nomenklature, promeweno je ime glavne beogradskearterije, ulice Kraqa Milana u Marala Tita, o~igledno sa nameromda se iskaè ko je novi vladar.62 Najpre~e je bilo promeniti ono to supokuali da nametnu okupator i wegovi saradnici. Veina naziva iz1943. nestala je, zamewena unekoliko prethodnim imenima a negde i novi-ma. Iz prve grupe vraen je Stjepan Radi, a sa wim i Supilo, poimanivie sa stanovita republikanstva i `rtava ''velikosrpske hegemonije''nego sa stanovita legalizacije tada jo uvek aktivne HSS. Druga grupaimena je za nas od vee zanimqivosti jer nam govori i o raskidu saprethodnim buròasko-monarhisti~kim poimawem jugoslovenstva. Takodobijamo nekoliko nizova imena, me|u kojima je simptomati~na ulicakoja je do 1943. nosila ime Gledstonova, pa je zatim tri godine bilaôbanice Rade, a sada postaje Pukinova - manifestacija rusofilstva,koje je u srpskoj sredini korespondiralo sa qubavqu prema velikomSovjetskom Savezu i bilo wen nadomestak. Mnotvo drugih ulica pone-lo je imena sovjetskih geografskih pojmova (Orelska, Prutska,

76


61 Registar (...)62 Ovo prvo preimenovawe vidi sa na karti koja ne nosi godinu izdawa ali svakako poti~e izvremena pre 1946. Karta je data u kwizi Beogradska operacija (uèesnici govore), Beograd, 1985, str.110.

mailto:@ivkoviem.

Murmanska), to je nenametqivo uvodilo Ruse/Sovjete kao najvee pri-jateqe i saveznike DFJ, koja je ve usvojila drutveno - ekonomski sis-tem sovjetskog tipa. Petrogradska ulica je, razumqivo, postalaLewingradska, dok je elitna Krunska ulica postala Moskovska. Uvelikoj meri nestaju imena sa rojalisti~kim ili crkvenim prizvukom,posebno ona iz novijih vremena. Novi datumi koje treba proslavqatiobeleèni su ve tada - 7. jul, 29. novembar, 27. mart. Centralni gradskitrg postaje Trg Republike. JNA i Crvena Armija dobijaju dva velikabulevara kojima se prilazi gradu sa juga i sa istoka, a general @danovResavsku ulicu, u kojoj su se nalazile brojne institucije vojske. NestajeMatije Bana i Paia. Zanimqivo je da je ba 1946. ponovo oìvqenkult Gavrila Principa, koji sada stoji umesto Bosanske ulice. Javqa sei jedno nepoliti~ko, pa pritom jo i englesko ime - Golsvortijeva, popiscu realisti~kih romana sa jakom socijalnom bojom. Od pisaca tu jejo i Nui. Kao to vidimo, nisu svi novi nazivi bili iz repertoarapobednika i wihove partije. Nakon to je veliki komi~ar ârli âplinpozdravio ''novi svet'' Jugoslavije, Venizelosova ulica ponela je 1946.wegovo ime.63 Brijanova ulica postala je Dragoslava Jovanovia.Zna~ajna politi~ka izjava je i preimenovawe Grobqanske u Ruzveltovuulicu i vraawe Palilulskoj ulici wenog predokupacijskog imenaXorxa Vaingtona. U novim nazivima tako|e je vidna i jednakost u zas-tupqenosti Srba i drugih naroda Jugoslavije, ~ime je Beograd pred-stavqen kao grad svih ''naroda i narodnosti''.

Rezolucija Informbiroa je donela raskid prisnih odnosa saSSSR-om a na poqu imenovawa ulica zna~ila je ponitavawe veine''ruskih'' naziva koji su doneti samo koju godinu ranije. Ulice suuglavnom preimenovane 1951. i odraàvaju veu okrenutost sebi i tekov-inama svoje antifaisti~ke borbe (npr. Moskovska postajeProleterskih brigada), no veina ulica je zadràla svoja imena.

Nakon kasnih ~etrdesetih i ranih pedesetih godina, u Beogradunije vie bilo masovnijih preimenovawa ulica. Zamenilo ih je poste-peno preina~avawe po proklamovanim principima bratstva i jedinstva,samoupravnog sistema, internacionalnog komunizma i vo|stva u pokretunesvrstanih. Imenovawa i preimenovawa su tako vrena i 1954, 1958,1961. (na Novom Beogradu), 1962/3. i 1965.64 Obavezno su obeleàvanesmrti partijskih rukovodilaca koji su po hitnom postupku bilipridruìvani panteonu likova sa tabli beogradskih ulica. Tako, ide-olog ''jugoslovenskog puta u komunizam'' Boris Kidri~ dobija ulicu 1953.

77


63 B. Petranoviã, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd, 1981.64 Registar (...); do 1965. i dopire ova kwiga D. M. Radojevia, izdata naredne godine.

a predsednik Izvrnog vea NR Srbije Slobodan Penezi-Krcun 1965.65

Me|u geografskim imenima isti~u se ona koja su nosila asocijacije naNOB (Kozara, Rudo).

Na Novom Beogradu, gradu unutar grada, dignutom ni iz ~ega,moglo se pristupiti i potpunom oblikovawu u skladu sa idejama reìma,bez neugodnog kombinovawa i obazirawa na starije nazive.Novobeogradska tabula rasa nosie, kao i novoimenovane ulice u drugimdelovima grada, prvo imena istaknutih revolucionara, te raznih krajevaJugoslavije. Ako pogledamo niz uporednih ulica koje se seku sa dve sao-braano i institucionalno najva`nije saobraajnice (Bulevar Lewina,danas Bulevar Mihaila Pupina, i Drugi bulevar, tj. Autoput, danasBulevar Arsenija êrnojevia), dobijamo sledei niz imena datih tokomsedamdesetih godina: Milentija Popovia, Proleterske solidarnosti,[panskih boraca, Ho [i Minova, Omladinskih brigada, Narodnihheroja. Sve ove ulice preseca i Bulevar AVNOJ-a. Uo~qivi su apstrakt-ni i teko razumqivi ali pojmovi sa jakim ideolokim nabojem koji sviimaju mobiliuu snagu (proleteri, borci, omladinci, brigade, heroji)i koji su igrali va`nu ulogu u re~niku kako rukovodstva SKJ, tako idràvne birokratije. Uporedo sa ovim nazivima, ali i neto kasnije,javqaju se imena koja odraàvaju shvatawe me|unarodne uloge SFRJ me|uzemqama komunisti~kog lagera, ali i me|u nesvrstanim zemqama na ~ijeliderstvo je dràva pretendovala. Samostalna politika prema kursuzemaqa iza ''Gvozdene zavese'' jo jednom se iskazuje kada je 1963. va`nu iveliku ulicu dobio Dòn Kenedi, ubijeni ameri~ki predsednik.Me|utim, ve wegova ulica se~e se sa onima koje su ponele imena istaknu-tih li~nosti komunisti~ke internacionale - Klare Cetkin i AntoniaGramija. Najvie imena iz grupe nesvrstanih imamo u blokovima, gdesu glavne ulice Nehruova i Gandijeva a tu su i Ulica dr Agostina Netai [etalite Lazaro Kardenasa. Glavna saobraajnica u ovom delu gradaslavi nadmonost komunisti~kog sistema kroz nenametqivo ime sim-pati~nog heroja sovjetske astronautike Jurija Gagarina.

Devedesete. Sa otvarawem vrata pluralizmu i viestrana~komparlamentarnom sistemu, nisu se zbile zna~ajnije promene u bsogradskojtoponimiji. Kako su naslednici prethodnog sistema bili bivi komu-nisti a tadawi socijalisti koji su svoju podrku dobrim delom dobi-jali od podràvalaca jednopartijskog diktata, nije se ~iniloprobita~nim da se nova vlast distancira od takvih tradicija. Sauli~nih tabli nestali su samo rukovodioci nesrpskog porekla, na ~elusa Titom. Kako je prvi stigao na beogradske ulice, prvi je sa wih iotiao. Ipak, marala nije zamenio kraq Milan, po kome se ulica zvala

78


65 M. Timotijevi, Nazivi ulica â~ka (...), str. 238-9; Registar (...).

do 1945, ve je usvojen neutralan ali i zbuwujui naziv Srpskih vladara.Time je jasno predo~en i politi~ki program novog/starogsocijalisti~ko-nacionalisti~kog reìma: pragmati~ni kontinuitet sastarim poretkom, latentna netrpeqivost prema drugim narodima izbive domovine, ali ne i nacionalisti~ki poredak na unutrawemplanu.

Ali ako nije dolo do mewawa starih naziva, novo vreme seogledalo u nazivima novih ulica i naseqa. Dobar primer daje Beànijs-ka kosa koja je, na semanti~kom planu, zabodena u sistem ulicadotadaweg ekskluzivno politi~nog i komunisti~kog Novog Beograda. Uovom novom nasequ preovla|uju imena li~nosti iz kulture ali i vrednos-no neobojeni nazivi po imenima dràva, posebno onih koje su se tada pri-jateqski dràle (Gr~ka, Norveka), istaknutih srpskih/jugoslovenskihsportista ili velikih svetskih istraìva~a (Kolumbova, Magelanova).Ipak, i ovde se nalaze ulice, poput Partizanske avijacije ili DimtirijaGeorgijevia Starika (~oveka koji je primio Tita u komunisti~ku parti-ju), koje govore o vrlo postepenom odumirawu ideja prema kojima e ulicedobijati svoje nazive.

1997. Nakon pobede na lokalnim izborima 1996, opozicija jepreuzela vlast i u glavnom gradu. Jedan od ciqeva nove vlasti bilo je ivraawe starih imena ulicama, posebno onima u centralnoj gradskojzoni, jo preciznije optinama Stari Grad i Vra~ar, gde je podrkaopoziciji bila i najvea. Pritom se nastupalo bez mnogo rasprave irazmiqawa, krajwe nekriti~no prema tradicijama starim 50 godina.Novi imenodavci oslawali su se u potpunosti na stawe pre dolaskakomunizma, dok su alternativna reewa ili povratak jo starijim slo-jevima naziva primeweni samo u dva slu~aja. Naglasak je stavqen napovratak monarhijskih naziva, pa je od 17 novih naziva pet u direktnojvezi sa srpskim vladarima. Druga zna~ajna kategorija, zastupqena saukupno ~etiri imena, su manastiri.66 Iako su ova imena ubrzo po~ela dahvataju korena me|u gra|anstvom, u svim zvani~nim dokumentima i nakon1997. nalazila su se stara imena, jer preimenovawe, iz ~iste strana~kepizme, nije priznavala republi~ka vlast i wen MUP.

2003. (umesto zakqu~ka). Ve duè vreme ~uju se najave i o najnovi-jim preina~avawima naziva ulica. Tako je nedavno Komisija za nazivetrgova i ulica izala sa spiskom predloga koji bi uskoro trebalo dausvoje odbornici Skuptine grada. Spisak sadrì imena 26 ulica uoptinama Stari Grad i Vra~ar, koje e verovatno poneti nove nazive.67

79


66 Spisak sa starim i novim nazivima ulica nalazi se na veb sajtu beogradske vlade -http://www.beograd.co.yu//srpski/zivot/mojgrad/ulice/index.htm67 Objavqen u Politici od 7. aprila 2003. (''Predlozi kona~no na stolu'').

http://www.beograd.co.yu//srpski/zivot/mojgrad/ulice/index.htm

Osim dve do sada neimenovane ulice na Vra~aru, ostale trenutnouglavnom nose imena vezana za nau komunisti~ku prolost (~ak 22!),ali su se iz nepoznatog razloga na udaru nali i Zmaj-Jova i Malajni~kabitka iz Prvog srpskog ustanka. Umesto ovih starih naziva, pojavie sesedam pisaca i tri nau~nika, ~etiri krunisane glave i tri stranca, a~etiri naziva vezana su za crkvu.

Iako je jedan od glavnih principa rada komisije bio povratakstarih, predkomunisti~kih naziva ulicama, ovo e se u stvari desitisamo sa 9 (tj. 8)68 ulica! Ostali nazivi su produkt domiqawa Komisije,i to prili~no lo. Jo uvek smo daleko od sagledavawa pravih urbanihvrednosti i tradicija ako ni jednoj od devet ulica koje su imale i svojeorganske nazive nije vraeno takvo ime. Tu se krije seme nove ideolo-gizacije koja se sada samo zasniva na potki da je opravdanonepromiqeno mewati imena povezana sa komunistima u bilo kom vidu.

Sa druge strane, samo nedequ dana nakon ubistva premijeraSrbije, javili su se i predlozi Skuptine optine Zemun i DHSS-a dase imenom pokojnog dr Zorana \in|ia nazovu Kej oslobo|ewa (boqe znanpod imenom Zemunski kej) to jest Studentski trg i Ulica 29. novembra.69

Smatram da je daleko boqi i podrobniji odgovor od mene na ovakveulizi~ke predloge dao ceweni kolumnista ~asopisa Vreme TeofilPan~i,70 dok u se li~no samo ograni~iti na strukovne komentare stawatrenutne arhiteksture Beograda i wenih perspektiva u svetlu dveprethodne inicijative.

U posledwih 150 godina zlosreni Beograd video je barem dvade-setak veih preimenovawa wegovih ulica, od kojih je nekoliko bilo vrlotemeqito. Ve sa 1872. godinom, usvojeno je na~elo da su imena ulicareprezenti nacionalne istorije, geografije i kulture. Sledei ovajprincip do krajnosti, razli~ite vlade i re`imi pretvorili su uskoroulice grada u poprita ideologija koje, iskqu~ive u svojoj esenciji, preili kasnije stupaju u obra~un sa sebi nesvojstvenim imenima i preko wihsa qudima i idejama koje stoje iza wih. Kako su nae ideologije i do sadabile samo populizmi pod velom demokratije onda je u pri~u unet i ele-ment nestru~nog i ~esto li~nog stava o zna~aju imena nekih ulica. Akozaista tra`imo izlaz iz ovog vrzinog kola imenovawa i preimenovawa,koja postaju odlika diktature i terora svake nove vlasti, vreme je da jed-nom za svagda uvedemo pa`qivo promiqene i univerzalne principekojima emo kona~no uvesti red pri (pre)imenovawu ulica. Samo kon-

80


68 Marala Birjuzova nee poneti ime Kosmajska koje je nosila od 1872. do 1965, ve StaraKosmajska; isto.69 ''[etalite pored Dunava - kej dr \in|ia'' i ''Studentski trg i 29. novembra po \in|ievomimenu'', Politika, 20. mart 2003.70 ''Filozof bez sokaka'', Vreme, 22. maj 2003.

stantnom, principijelnom i u osnovi neangaòvanom politikom, ulicei wihova imena bie skinuti sa liste politi~kih poprita na kojima egra|ani Beograda uvek gubiti. Jedan od va`nih principa je i neodstu-pawe od prirodnih naziva ulica koje treba ne samo deliti novim ulica-ma u skladu sa nazorima qudi iz neposrednog okruèwa tih ulica ve ihtreba i vratiti gde god je to mogue i ulicama koje nose mawe ili viestare nazive. Tako|e, treba se uzdràvati od brisawa imena mawezaslu`nih li~nosti i preimenovawa tih ulica po likovima koji setrenutno ~ine mnogo va`nijim. U Beogradu ima vie no dovoqno bezi-menih ulica a svakako i previe ideologije u nazivima istih, dok binae te`we trebalo usmeriti upravo ka suprotnom.

Spisak korienih primarnih i sekundarnih izvora

1. Stari i novi nazivi ulica, Optina grada Beograda - inv. br. 478, T.U. 12147/1928. god.

2. Orijentacioni plan grada Beograda (nedatiran, izme|u 1909. i1915), izdawe Geograph. Anstalt von Wagner & Debes, Leipzig.

3. Beogradske optinske novine, 1. I 1928, 6. II 1928. i 13. II 1928.4. ''Predlozi kona~no na stolu'', Politika, 7. april 2003.

Spisak va`nije koriene literature

1. Istorija Beograda I (urednik: akademik Vasa ûbrilovi), Beograd, 1974.

2. ''Registar i hronologija naziva beogradskih ulica'' u: Danilo M. Radojevi, Beograd i wegove ulice, Beograd, 1966.

3. ''History of Street Names and Street Naming in America'' (http://www.potifos.com/streetname.html)

4. Maoz Azaryahu, ''The Power of Commemorative Street Names'', Society & Space, June 96, Vol. 14, Issue 3

5. Milovan Danojli, Muka sa re~ima, Beograd, 1997.(http://www.borut.com/library/texts/danojlic/prekrst.htm)

6. Divna \uri-Zamolo, Beograd kao orijentalna varo pod Turcima 1521-1867, Beograd, 1977.

7. @ivorad P. Jovanovi, Iz starog Beograda, Beograd, 1994.8. Vladimir Macura, ''Razvoj ~arije i gradskog centra u Srbiji

19. i prve polovine 20. veka" (doktorska disertacija), Beograd, 1979.

9. Milan \. Milievi, Stare slike srpske prestonice, Beograd 2000.

81


10. Branko Najhold, ''Zemunske ulice'', Zemun (''Trag'') (bez datuma izdavawa).

11. Branko Peruni~i, ''Beogradsko naseqe i prvo imenovawe ulica u wemu'', Godiwak grada Beograda, knj. XIV, Beograd, 1967.

12. Graham Peters, ''Remembrance of Empire in the Nomenclature of Belfast Streets'' (http://www.qub.ac.uk/english/imperial/ireland/belfast-nomenclature.htm)

13. Duwa Rihtman-Augutin, Ulice moga grada (antropologija domaeg terena), Beograd, 2000.

14. Milo Timotijevi, ''Nazivi ulica ^a~ka 1893-1992'', Godiwak za drutvenu istoriju, kw. VII (2-3), Beograd, 2000, str. 221-250.

15. @eqko [kalamera, ''Beograd 1884. godine prema orijentacionim planovima varoi'', Godiwak grada Beograda, kw. XXXI, Beograd, 1984.

16. Karl E. orske, Fin-de-siecle u Beèu, Beograd, 1998.17. Dr Yvonne Whelan & Prof. Brian Graham, ''Commemorating

Conflict; Landscape, Memory and Naratives of Identity in Northern Ireland'' (http://www.arts.ulster.ac.uk/academy/resproj.htm)

Vladimir Dulovic

Names Of Belgrade Streets & Squares As a Reflection Of Ruling Ideologies (1848-2003)

Summary

The existence of more than one street/square required names to differ-entiate them. The initial naming went spontaneously and reflected someobserved characteristic specific for that street/square.

The rise of the state and its powers along with the growth of nationalis-tic sentiments demanded the mobilization of all the available forces. Streetnames were ideal for the purpose and today form one of the best examples forobserving the "concretization" of histories and ideologies.

Belgrade presents us with a characteristic example of a city without along urban tradition and moreover exposed to frequent changes of various mutu-ally opposed systems that resulted in numerous layers of street/square names.Obrenovich against Karadjordjevich, Yugoslav vs. Serbian, monarchist versus

82


communist, are just some of the ideological conflicts considered in this paperembracing the period from the first administrative naming in 1848 up to the pres-ent time. Unfortunately, there seems to be no perceptible end to these confronta-tions in which the main victims are the citizens of Belgrade and the fragile tradi-tions of our town.

Key words: street names, renaming, ideological systems, semantics, Bel-grade.

83


PSIHOLOGIJA !"PSYCHOLOGY

Milina PetroviãTutor: prof. dr Jovan MiriãFilozofski fakultet u Beogradu

ZASNOVANOST TURIELOVE KRITIKE KOLBERGOVETEORIJE MORALNOG RAZVOJA

Tri najznaèajnija pristupa u prouèavanju moralnog razvoja u psihologijisu onaj koji proistièe iz psihoanalitièke teorije, zatim onaj koji proistièe iz teori-je socijalnog uèenja i kognitivno-razvojni pristup (Mioèinoviã, 1996). Svaki odovih pristupa na specifièan naèin odreðuje sadraj, tok, kao i èinioce i meha-nizme ovog razvoja. U osnovi, razlike koje postoje meðu njima mogu se svestina nekoliko dimenzija: aktivnost spram receptivnosti osobe koja se razvija, kaoi racionalnost spram iracionalnosti procesa samog razvoja. I dok se u prva dvapristupa akcenat stavlja na internalizaciju i socijalno uèenje, dotle su aktivnostpojedinca i isticanje kognitivnih aspekata moralnog razvoja sutinske odrednicekognitivno-razvojnog pristupa. Kognitivno-razvojni pristup poèiva na pert-postavci da opaanje i razumevanje realnosti, pa i socijalne, zavisi od nivoa kog-nitivnog razvoja pojedinca. Taj se razvoj odvija kroz nepromenljivi niz stupnje-va to imaju specifiènu strukturu od koje zavisi moguãnost i naèin na koji poje-dinac sudi o dogaðajima sa kojima se susreãe.

U fokusu interesovanja u ovom radu upravo su dve, kako mnogi autorismatraju, vodeãe teorije kognitivno-razvojnog pristupa: Kolbergova i Turielova.Ove dve teorije biãe prikazane tako da se pokae koje su to fundamentalnepostavke na kojima poèivaju, a potom ãe biti istaknuto koje novine u shvatanjumoralnog razvoja donosi Turiel u odnosu na Kolbergovo poimanje ovog proce-sa, kao i koje su to glavne taèke na koje bi se moglo osloniti jedno promiljanjeo zasnovanosti kritika koje Turiel upuãuje Kolbergu.

Kolbergova teorija moralnog razvoja je konstruktivistièka subjektikonstruiu svoja saznanja o svetu kroz aktivno transformisanje realnosti.Prikazujuãi ovu teoriju, poãi ãu od osnovnih pretpostavki o prirodi i toku ovogprocesa, èija je fundamentalna odlika stupnjevitost:

1. razvoj se odvija kroz niz stupnjeva èije su definiuãe karakteristike kvalitativno razlièite strukture kao specifiène organizacije kognitivnih procesa;

2. postoji lanac strukturalnih promena koji je nepromenljivog redosleda, a varijacije postoje samo u tempu kojim se te promene odvijaju i mogu biti uslovljene socio-kulturnim èiniocima;

87


3. naèin na koji subjekt shvata i obrazlae neku pojavu ne odraava njegovo specifièno znanje, veã zavisi od postojeãe strukturne organizacije miljenja;

4. stupnjevi su hijerarhijski organizovani vii stupnjevi poèivaju na strukturama koje predstavljaju reintegracije i reorganizacije struktura iz prethodnih stupnjeva (Colby & Kohlberg, 1987).

Kolberg govori o tri nivoa u moralnom razvoju: pretkonvencionalnom,konvencionalnom i postkonvencionalnom. U okviru svakog ovog nivoa postojepo dva stupnja. Dakle, postoji est stupnjeva moralnog razvoja.

I Pretkonvencionalni stupanj

1. Stupanj heteronomne moralnosti

Za ovaj stupanj karakteristièno je delanje kako bi se izbegla kazna inanoenje fizièke tete ljudima i objektima. Na ovom stupnju uoèava se prisust-vo moralnog realizma pravila se reifikuju, odnosno doivljavaju kao apsolutnai nepromenljiva, a autoritet je neprikosnoven. Kao primer suðenja na ovom stup-nju moe se navesti situacuja kada dete kae da mlaðeg brata ili sestru ne trebatuãi zato to ãe onda roditelji vikati i grditi.

2. Individualizam, instrumentalnost i razmena

Pravila se potuju samo kada je to u skladu sa vlastitim interesima ipotrebama, ali osoba takoðe uviða da svako ima neke interese koje eli da ost-vari. Potrebno je konformirati se socijalnim normama, kako bi se dobila nagra-da. Kao primer se moe navesti sledeãi iskaz: Kad ode u crkvu, treba da ãutida bi ti roditelji posle toga dali lizalicu.

II Konvencionalni stupanj

3. Uzajamna oèekivanja i konformiranje u interpersonalnim odnosima

Suðenje na ovom stupnju razvoja voðeno je potrebom za socijalnimodobravanjem, i èesto poèiva na tzv. Zlatnom pravilu. Na primer: Treba dobroda uèi da bi mama i tata bili ponosni na tebe.

4. Socijalni sistem i savest

Ovaj stupanj karakterie potèinjavanje autoritetu kako bi se izbeglo

88


oseãanje krivice, kao i ispunjavanje dunosti oko kojih postoji socijalni konsen-zus. Tako, na primer, osoba kae: Ne sme da krade zato to je zakon takav,ili: Ne bih mogla da udarim nekoga zato to bi me zbog toga grizla savest.

III Postkonvencionalni stupanj

5. Drutveni ugovor ili korist i individualna prava

Suðenje se zasniva na insistiranju da budu potovana lièna prava i slo-bode svakog èoveka. Drutvena pravila se shvataju kao relativna, ali se smatrada ih treba potovati buduãi da su deo drutvenog ugovora. Iako su pravila rela-tivna, postoje neke vrednosti (ljudski ivot, sloboda) koje se moraju potovatinezavisno od toga ta misli veãina. Kao primer moe da poslui sledeãi iskaz:Kada je u pitanju spaavanje ljudskog ivota treba prekriti zakon.

6. Univerzalni etièki principi

Moralno suðenje se u potpunosti zasniva na liènim etièkim principima.To su univerzalni principi pravde: ravnopravnost i potovanje ljudskog dosto-janstva. Ukoliko su zakoni takvi da kre ove principe, pojedinac i dalje oseãadunost da se ponaa u skladu sa ovim univerzalnim principima. Ovom stupnjuodgovaralo bi uverenje da je ljudski ivot svetinja jer predstavlja univerzalnuljudsku vrednost koja je znaèajna za pojedinca.

Kolberg smatra da u okviru razvoja miljenja postoje odvojeni domeni(logièko-matematièko miljenje, moralno suðenje, sagledavanje drugih perspek-tiva, itd.), i razvoj u okviru njih odvija se kroz razvoj razlièitih struktura. Ipak,ove oblasti razvoja nisu meðusobno nezavisne. Tako moralni razvoj zavisi odrazvojnih dostignuãa u logièko-matematièkom miljenju i od razvoja shemesagledavanja drugih perspektiva. Dakle, moralni razvoj predstavlja jedinstvenproces, tokom kojeg postoje jedinstvene, kvalitativno razlièite strukture, ali jepovezan sa razvojem u drugim domenima miljenja. U njegovoj biti je ravansocio-moralne perspektive kao pozicija sa koje pojedinac formulie moralnesudove. Te ravni zapravo odreðuju stupnjeve moralnog razvoja, kako ih definieKolberg. Mada u kasnijoj fazi rada Kolberg sve vie ostavlja po strani pitanjeheteronomije, odnosno autonomije u moralnom razvoju, sutina razvojnog kre-tanja mogla bi se ipak predstaviti kao put od heteronomije ka autonomiji (iako tonisu odvojeni razvojni stupnjevi, veã idealni tipovi).

Eliot Turiel, sa druge strane, smatra da stupnjevi moralnog razvoja jesuodreðeni strukturama, ali te strukture nisu jedinstvene, homogene. Postoji neko-liko domena socijalnog saznanja, ali je Turiel, baveãi se moralnim razvojem, pri-

89


marno zainteresovan za pitanje kako i kada deca prave razliku izmeðu domenamorala i konvencija, i pokuava da pokae da razvoj unutar njih teèe drugaèije.Razvoj u ova dva domena nije, dakle, jedinstveni proces, veã poèiva na razlièitimstrukturama. Pridravajuãi se kriterijuma koje predlae Gevirt, on navodi èetiriodlike po kojima se razlikuju domen morala i konvencija. Moralna naèela su:

1. obavezna,2. univerzalno primenljiva,3. bezlièna i4. nezavisna od toga da li u drutvu postoji konsenzus o uvaavanju

moralnih naèela (Turiel, 1983).

Moralne norme doivljavaju se, dakle, kao neto nepromenljivo, buduãida ne poèivaju na socijalnom konsenzusu, veã na intrinzièkoj vrednosti, onojkoja je inherentna socijalnim odnosima, a ne zavisi od karakteristika drutveneorganizacije. Doivljaj i sud o nekom dogaðaju ne zavisi od postojanja normi,veã od faktora koji su deo samog dogaðaja (npr. od opaanja posledica po rtvu).Dakle, moralne norme nisu relativne i ne zavise od drutvenog konteksta, veã odpoimanja ljudskih prava i pravde, ljudske dobrobiti.

Nasuprot domenu morala, konvencije su arbitrarne i promenljive, a nji-hova primena i promena zavisi od postojanja saglasnosti u drutvu. To su onedrutvene norme koje reguliu interakciju èlanova jednog drutva (naèinobraãanja, pozdravljanja, odevanja) i njihov osnovni smisao je drutveno-orga-nizacioni. Turiel smatra da veoma rano u razvoju postoji distinkcija izmeðu ovadva domena, tako da su deca uzrasta od 3 do 5 godina u stanju da razlièito reagu-ju na krenje moralnih i konvencionalnih normi. Ako sada ponovo pogledamoodlike preko kojih se definie domen morala, moemo zakljuèiti da Turiel tvrdida su deca veã na ovim najmlaðim uzrastima u stanju da sude o dogaðajima takoda naèela kojima se vode budu obavezna, univerzalna, bezlièna i nezavisna oddrutvenog konsenzusa. Ovo je upravo bazièni nivo neslaganja koji postojiizmeðu Kolberga i Turiela, buduãi da Kolberg tvrdi da su deca u stanju da ovakvesudove daju znatno kasnije. Ako bi se za Kolbergovu teoriju moglo reãi da razvojopisuje kao put od heteronomije ka autonomiji, kod Turiela je to sasvim drugaèi-je: moralna autonomija u sutini postoji veã na veoma ranim uzrastima, razvojpoèinje autonomijom.

Potkrepljujuãi svoje tvrdnje, Turiel navodi niz situacija u kojima decapokazuju da umeju da razlikuju dva navedena domena: na moralne prekrajedeca reaguju tvrdeãi da se tako neto ne bi smelo èiniti èak ni kada ne bi bilopravila, a konvencionalni prekraji bi bili u redu kada pravilo ne bi postojalo. Nizistraivanja koja je sproveo zajedno sa svojim saradnicima, dala su Turielu osno-va da tvrdi kako je Kolberg pogreio. Naime, kod konvencionalnih prekraja ne

90


postoji pokoravanje neprikosnovenom autoritetu o kome je govorio Kolberg,nema moralnog realizma, veã su deca u stanju da veoma rano shvate relativnostpravila, te njihovu zavisnost od socijalnog konsenzusa.

Svako ko eli da se bavi promiljanjem o smislenosti Turielove kritike,ali i o njenoj opravdanosti, mora veã na samom poèetku da postavi sebi pitanjeo razlikama koje postoje u njegovom i Kolbergovom pristupu prouèavanjumoralnog razvoja. Da li, iako govoreãi pojmovno o istom, ova dva autora go-vore o psiholoki istom? Da bi se moglo odgovoriti na ovo pitanje, neophodno jeprvo uporediti metodoloki postupak kojim se pomenuti autori slue u istrai-vaèkom procesu, buduãi da osporavanje ma koje teorijske interpretacije morapoèivati na nalazima koji su dobijeni primenom ujednaèenog metodolokog pos-tupka.

Tokom svog dugogodinjeg rada u ovoj oblasti, Kolberg je sa saradnici-ma razradio i standardizovao danas najpoznatiji instrument za ispitivanjemoralnog razvoja. Instrument saèinjavaju fiktivne prièe kojih ima ukupno devet(tri paralelene forme po tri prièe). Posle èitanja prièe, ispitaniku se postavljanekoliko standardnih pitanja, èiji broj varira. Pitanja se postavljaju kako bi seutvrdilo da li, i kakav moralni sud ispitanik daje, kao i kakvo je obrazloenje togsuda. Neophodno je da ispitanik da preskriptivistièki sud treba, ili ne trebaneto uraditi. Obrazloenje koje ispitanik daje mora biti takvo da sadri jedinicekoje Kolberg naziva norme i elementi. Norma je moralna vrednost na koju sesubjekt poziva prilikom opravdavanja svog suda (ivot, svojina, istina). Elemen-ti predstavljaju razlièite naèine na koje se znaèaj norme moe razumeti. Kolbergnavodi primer za dilemu »Hajnc«. Tako ispitanik moe tvrditi da iz ljubavi premasvojoj eni Hajnc treba da ukrade lek (norma afilijacije), jer je to njegovadunost kao supruga (element dunosti), ili iz zahvalnosti prema njoj (elementreciproènosti).

Pogledajmo sada koji postupak koristi Turiel. Turiel nije imao pretenzi-je da kreira i standardizuje novi instrument za ispitivanje moralnog razvoja. Onkoristi nekoliko opisa moralnih (laganje, kraða, udaranje drugog deteta), i jednakbroj konvencionalnih prestupa (obraãanje uèitelju liènim imenom, jedenje naèasu ili prstima). Nakon predstavljanja situacije detetu, od njega se trai daodgovori na nekoliko pitanja. Osnovni smisao ovih pitanja je da se utvrdi da lidete razlièito reaguje na moralne i konvencionalne prekraje, odnosno da li sma-tra da su pravila koja su prekrena univerzalna, apsolutna, ili arbitrarna i relativ-na.

Ako detaljnije pogledamo sadraj prièa koje su prezentovane ispitanici-ma, uoèiãemo znaèajne razlike. Kolberg svoje ispitanike stavlja pred dilemu ukojoj treba da se odluèe izmeðu dve vrednosti (npr. izmeðu spaavanja ivota ipotovanja zakona), dok Turiel koristi kratke, jednostavne prièe u kojima glavnijunak kri neko pravilo, a zatim se od ispitanika trai da kae da li je njegov pos-

91


tupak ispravan, i da li njegova ispravnost zavisi od postojanja norme. Dileme, uKolbergovom smislu, nema. Kolbergove prièe, dakle, zahtevaju od ispitanika dase odluèi da li ãe prekriti moralno, ili konvencionalno naèelo (a ne da li ih raz-likuje). Ali, to nije sve. Kvalitet argumentacije koju ispitanik daje zauzimakljuèno mesto. Kada dete da odgovor da Hajnc treba da ukrade lek da bi spasaoenu zato to ne moe da ivi sam, ne moe se tvrditi da dete daje primat moral-nim naèelima, veã je odgovor motivisan Hajncovom liènom dobrobiti. IzTurielovih istraivanja mi ne moemo da doðemo do zakljuèka da se deca nanajranijim uzrastima opredeljuju za krenje konvencija, i to kada su moguãeposledice po aktera ozbiljne (odlazak u zatvor), veã samo kako deca sude pojed-inaèno o konvencionalnim i moralnim prekrajima.

Veã na prvi pogled postaje jasno da ova dva autora pred ispitanikepostavljaju zahteve razlièite sloenosti. Dok Kolberg insistira na ekspliciranjuopravdavanja moralnog naèela, Turiel eli da utvrdi da li veoma mala decauviðaju da pri krenju moralnih normi nije bitno da li je to dozvoljeno ili ne,odnosno da li postoji socijalni konsenzus. Dakle, deca u Kolbergovim istrai-va+njima moraju da budu u stanju da ekspliciraju preskriptivistièki moralni sudu sloenoj situaciji, i da ga obrazloe pozivajuãi se na norme i elemente. On nespori da su deca veoma rano u stanju da uoèe postojanje razlike izmeðu konven-cija i morala, veã tvrdi da nisu u stanju da moralna naèela ekspliciraju i opravda-ju na naèin koji bi odgovarao onome to podrazumeva autonomna moralnost.Nema autonomnog moralnog suðenja na poèetku moralnog razvoja. Pitanje kri-terijuma autonomnosti suðenja centralno je za èitav problem sagledavanja oprav-danosti, odnosno teorijske i empirijske zasnovanosti Turielovog osporavanjaKolbergove teorije. Autonomija, kako je Kolberg definie, podrazumeva: neza-visnost od suda autoriteta (pravila, zakoni), uzajamno potovanje (ponaanjepojedinca prema drugima onako kako bi se moglo prihvatiti da se neko ponaaprema njemu), reciproènost (sagledavanje i koordinacija perspektiva razlièitihaktera), konstruktivizam (pravila su stvorili ljudi, ona su promenljiva i zavise odkonteksta), hijerarhiju (postoji hijerarhija vrednosti u kojoj su moralne vrednos-ti iznad pragmatièkih i estetskih nazora pojedinca), intrinziènost (tretiranje ljudikao ciljeva, a ne kao sredstava), preskriptivnost (moralna dunost nije uslovlje-na spoljanjim faktorima potovanjem autoriteta, veã unutranjim saveãu),univerzalnost (moralni sudovi vae za sve, i u svim istim, ili relativno sliènimsituacijama), izbor (bira se opcija koja se vidi kao pravedna). Moe li se tvrditida deca koju ispituje Turiel daju autonomne sudove? Pogledajmo jedan tipièanprimer iz razgovora sa jednim petogodinjim deèakom:

Dejvid: (Ovo je prièa o koli »Park«. U toj koli deci je dozvoljenoda tuku i guraju jedni druge ukoliko to poele. U redu je ako setuku i guraju. Misli li da je u redu to je u koli »Park« deci

92


dozvoljeno da se tuku i guraju ukoliko to ele?) Ne, nije u redu.(Zato nije?) Zato to je to isto kako kad èini da drugi ljudi budunesreãni. Tako moe da ih povredi. To povreðuje druge ljude,povreðivanje nije dobro. (Mark ide u kolu »Park«. Danas je on ukoli eleo da se ljulja, ali su sve ljuljake bile zauzete. Zbog togaje on odluèio da udari jedno od dece i da mu uzme ljuljaku. Da lije u redu to je Mark to uradio?) Ne. Zato to povreðuje nekogadrugog. (Turiel, 1984)

Iako se na prvi pogled moe uèiniti da se ovakav odgovor deteta uklapau navedene standarde, to ne smemo odluèno tvrditi, buduãi da to nije proverenospecifiènim pitanjima. Dakle, na pitanje da li u ovom sluèaju moemo sa sig-urnoãu tvrditi da dete daje sud koji je nezavisan od autoriteta, odgovor mora bitiodreèan. Kako je, po svoj prilici, osnovni kriterijum kojim se Turiel vodi u raz-likovanju autonomnih i heteronomnih sudova nezavisnost od suda autoriteta,naveãu samo jednu nedoumicu sa kojom se èitalac moe suoèiti: ko je autoritetza ovo dete? Roditelji i vaspitaèi koji su ga verovatno uèili da nije u redu udaratidruge, ili se dete zaista uspeva izmestiti u jedan hipotetièki kontekst u kome kol-ska pravila dozvoljavaju takvo ponaanje? Veã na osnovu ovoga èini se da semoe dovesti u pitanje zasnovanost Turielovog zakljuèka. Jo jedan momenatdovodi u pitanje opravdanost njegovih tvrdnji da se radi o autonomnom suðenju.Kolberg je, kako je veã ranije reèeno, heteronomno i autonomno suðenje defi-nisao kao idealne tipove. Neki od ispitanika u njegovim istraivanjima u svojimsudovima imali su elemente autonomije iako je njihovo suðenje u celini ocenjenokao heteronomno. Skup pitanja koja je Turiel postavljao ne mogu nas uveriti dase zaista radi o autonomnom suðenju koje zadovoljava sve navedene kriterijume.Ako je to autonomija, onda ta reè za Turiela ima neko drugo znaèenje.

Kognitivna pretpostavka autonomnog moralnog suðenja, onako kako gadefinie Kolberg, jeste postojanje formalnih operacija. Sprovedena istraivanjasu to i potvrdila: ispostavilo se da dostizanje odreðenog moralnog razvojnogstupnja zahteva dostizanje odreðenog stupnja kognitivnog razvoja, pri èemu supokuaji indukovanja moralnog razvoja bili uspeni samo ukoliko je postojao tajpretpostavljeni nivo kognitivnog razvoja. Turielovi kriterijumi oèigledno nisutako strogi, to nas jo jednom uverava u to da iza pojma autonomije kod ova dvaautora ne stoje identièni kriterijumi.

Iako bi veã ovo bilo dovoljno da tvrdimo da Turiel nije imao pravo,odnosno da nema dovoljno metodoloki valjanih elemenata da opovrgne Kolber-gove interpretacije, moemo otiãi i korak dalje. Pogledajmo sada teme koje supokrivene prièama koje ova dva autora koriste u prouèavanju moralnog razvoja.Pored ranije navedenih razlika u stepenu sloenosti, uoèava se da su Turieloveprièe prilagoðene uzrastu dece koja su ispitivana (èinjenica je da je u svoja

93


istraivanja Turiel ukljuèivao znatno mlaðu decu nego Kolberg). Akteri su deca,a situacije su tipiène i svakodnevne. Neka od istraivanja koja je sam Turielsproveo sa svojim saradnicima, pokazala su da na sudove dece utièe stepen ukome je tema, odnosno prekraj, blizak iskustvu dece. Iz ovoga jasno sledi da surazlike u rezultatima koje dobijaju Kolberg i Turiel jednim delom uzrokovane itime to je sadraj Kolbergovih prièa znatno manje blizak deci kako sam Kol-berg kae, teme su birane tako da budu filozofske, a neke su èak i preuzimane izsrednjovekovnih spisa.

Kako bih potkrepila znaèaj ovog pitanja, naveãu kritiku koju je naraèun Turielovog rada izneo Gabeniè (prema Miriã, 2001). Kroz ovu kritikumoe se dalje specifikovati pitanje bliskosti sadraja. Gabeniè je pokuao dapokae da deca nisu realno u stanju da shvate da su sva konvencionalna pravilapitanje socijalnog konsenzusa. Ovo uviðanje zavisi od stepena prozirnosti pra-vila. Postoji vie faktora koji utièu na prozirnost, meðu kojima su: irina, uni-verzalnost primene (da li se pravilo odnosi samo na jednu grupu, npr. decu, ili nasve), bliskost normi (prozirnije su one sa kojima deca imaju iskustva), apstrakt-nost pravila (konkretnija su prozirnija). Èinjenica da deca veoma rano shvatajuda su pravila odevanja promenljiva jo uvek ne znaèi da u poimanju konvencijanema realizma. Konvencionalni prekraji koriãeni u Turielovim istraivanjimaimaju veoma visok stepen prozirnosti. Gabeniè pominje da su istraivanja u koji-ma se radilo o manje prozirnim normama dala drugaèije rezultate. Ispostavlja se,naime, da kolièina iskustva sa odreðenim situacijama utièe na suðenje dece omoralnim i konvencionalnim prekrajima u znatno veãem stepenu od samogdomena socijalnog saznanja koji je angaovan. Ovi nalazi ne idu do kraja uprilog Kolbergu, ali jo manje idu u prilog Turielu.

Pokuajmo sada u zakljuèku da sumiramo ono to je do sada reèeno, ida damo zavrnu ocenu o zasnovanosti i mestu Turielove kritike.

Turielov rad zaista je pomogao da se postave neka vana pitanja, meðukojima je svakako najvanije ono da li se moe govoriti o tome da postojerazlièiti domeni socijalnog saznanja u okviru kojih razvoj poèiva na strukturamakoje su s jedne strane meðusobno nezavisne, a sa druge strane nezavisne odrazvoja logièko-matematièkog miljenja i sagledavanja razlièitih perspektiva.Njegov pokuaj fundamentalnog osporavanja Kolbergove teorije moralnograzvoja, kako se ipak ispostavlja, ne moe se smatrati valjanim, pre svega zbogtoga to je zasnovan na krupnim razlikama u postupku koji su koristila ova dvaautora. Prva takva razlika je to to u Kolbergovim prièama postoji moralni kon-flikt, dok ga kod Turiela nema. Drugu razliku uoèavamo u nivou sloenostiodgovora koja se zahteva: dok Kolberg insistira na ekspliciranju i obrazloenjupreskriptivistièkog moralnog suda, Turiel je zadovoljan odgovorima znatnonieg kvaliteta. Analiza Turielovih nalaza uistinu je pokazala da deca veã veomarano razlikuju domen morala, od domena konvencija. Meðutim, Kolberg nikada

94


nije ni tvrdio suprotno. Ono to pak analiza ovih nalaza nije pokazala jeste to dapostoji autonomno moralno suðenje na najranijim uzrastima. Postoji znaèajnarazlika u tome kako je kod Turiela shvaãen pojam moralne autonomije, buduãida kriterijumi za autonomno suðenje nisu zadovoljeni. I u ovom sluèaju se, kaoveã nebrojeno mnogo puta, pokazuje da koriãenje samo prividno istih pojmovavodi do nesporazuma: kako ãemo se razumeti kad ne govorimo o istom? Po svojprilici tvrdnje o postojanju nezavisnih struktura koje odreðuju razlièite domenesocijalnog saznanja moraãe da saèekaju na svoju verifikaciju bar jo izvesnovreme. Jer, kako sam Kolberg kae: » Pokazati da su dva domena psiholokirazlièita nije isto to i pokazati da su nezavisna«. Rezultati Turielovih istraiva-nja mogu se uklapati u okvir koji su ispitivanju moralnog razvoja dali Pijae iKolberg, pri èemu predstavljaju doprinos upotpunjavanju slike o moralnomrazvoju u najranijim uzrastima.

Literatura

1. Colby & Kohlberg, L. (1987): The Measurement of Moral Judgement, Volume I: Theoretical Foundations and Research Validation, Cambridge University Press.

2. Langford, P. E. (1992): Depth of Processing During Moral Judgement Interviews, Genetic, Social & General Psychology Monographs, August, Vol. 1, Issue 3.

3. Mioèinoviã, Lj. (1996): "Inteligencija i moralni razvoj", Zbornik instituta za pedagoka istraivanja, Beograd.

4. Miriã, J. (2001): Razvoj moralnog miljenja, Kalekom, Beograd.5. Rique, J. & Camino, C. (1997): "Consistency and Inconsistency in

Adolescents Moral Reasoning", International Journal of Behavioral Development, 21 (4).

6. Thoma, S. J. (2002): "An Overview of the Minnesota Approach to Research in Moral Development", Journal of Moral Education, Vol. 31, No 3.

7. Turiel, E. (1983): The Development of Social Knowledge, Cambridge University Press.

8. Wonderly, D. M. & Kupfersmid, J. H. (1978): "A Test of the Cognitive-Developmental Disequilibrium Hypothesis in Moral Development", Journal of Psychology, 100.

95


Milina Petrovic

Turiels Critique of Kohlbergs Theory of Moral Development: The Issue of Adequacy

Summary

The present work is aimed at exploring the differences betweenKohlberg and Turiel's theory of moral development, and discussing whetherthere are enough elements to say that Turiel's critiques are valid. It is stated thatthis dispute is actually more a question of misunderstanding, since their method-ological and conceptual apparatus is different. There are two main methodologi-cal differences: a) while moral conflict is the main subject of the stories used forstudying moral development by Kohlberg, Turiels stories are far more simple,since including just a single moral or conventional transgression; b) the level ofcomplexity of reasoning that is requested is higher in Kohlbergs studies. Con-ceptual difference, which is actually crucial, lies in the way those two authorsunderstand moral autonomy.

Key words: domains of social knowledge, moral conflict, moral realism,moral autonomy, Kohlberg, Turiel.

96


ANTROPOLOGIJA !"ANTHROPOLOGY

Iva NeniTutor: dr Miko [uvakoviFakultet muzi~kih umetnosti u Beogradu

îja muzika, kakva tela: (fatalna) paradigma turbo-folka u svetlu ànrovskih transformacija

Politika turbo-folka

1. Poqa interpretacije

Dosadawa istraìvawa i teorijske postavke turbo-folkarazli~ito su se odnosile prema prirodi ovog fenomena popularnemuzi~ke kulture. Veina interpretacija deli stanovite kako je upitawu medijski dominantna lokalna potkultura, kao i muzi~ki ànrkoji je u velikoj meri (ako ne i u celosti) kreiran nacionalnom ide-ologijom politi~ki usmeravanih kulturnih industrija. Pored toga,teorijski diskurs o turbo-folku izdvaja wegovu pripadnost grupi pojavaglobalne popularne kulture, ~ije se pojedine osobine preuzimaju i upisu-ju u lokalno poqe ànra. Time se konstituie wegova u osnovi ambiva-lentna priroda: turbo-folk je usmeren ka lokalnom poto simboli~kizastupa aktuelne drutvene fikcije, ali i istovremeno pravi otklon kasvetskoj sceni pop-kulture putem upotrebe wenih prepoznatqivih meha-nizama.

Razmatrawe ustrojstva ove ambivalentne relacije kqu~no je zauspostavqewe fenomenologije turbo-folka. Ipak, mnogi autori to sves-no zaobilaze, i radije se opredequju za projektovawe ~itave mreè nega-tivnih odrednica na sam fenomen. Tada se o ovom muzi~kom ànru kon-statuje kako reprezentuje "sumwive vrednosti", zastupa "ki~-estetiku",predstavqa produkt "teheranizacije Srbije" i, drugim re~ima, svojimpostojawem otelovquje i promovie kulturni i moralni pad srpskognaciona.

Postojea razmimoilaèwa u fenomenologiji turbo-folka pro-dukt su nekoliko osnovnih usmerewa koja autori naj~ee zauzimaju. Teinterpretativne pozicije na~elno se mogu svrstati u tri grupe. U prvu uubrojati sve analize i tuma~ewa ~iji su elementi zasnovani na parovimavrednosno protivstavqenih ~lanova, poput urbano - ruralno, umetni~ko- ki~, medijsko - izvorno. Jedan deo ovakvih interpretacija turbo-folkaeksplicitno daje aksioloki iskaz: rez dihotomije postavqa granicuizme|u kulturno poèqnog i neèqenog. Turbo-folk se posmatra kao

99


Prva nagrada za radobjavqen u Zborniku

tutorskih radova

produkt neuspele urbanizacije seoskog stanovnitva koje je emigriralou gradove, ili pak simptom podani~kog odnosa srpske kulture prema ori-jentalnom Gospodaru, ~ije se prisustvo, oli~eno u melizmu i (teorijskom)bauku intervala prekomerne sekunde, iznova i iznova perpetuira.Tako|e, turbo-folk je ruralni i ratni produkt srpskog nacionalizmakoji je, uz pomo kampawe medija, u potpunosti potisnuo kosmopolitskuurbanu kulturu rokenrola.1

Ovakva, i sli~na tuma~ewa koja se sreu u okviru interpreta-tivne sheme zasnovane na dihotomiji ~esto odri~u samostalnost/vred-nost/originalnost turbo-folku time to wegovu genezu postavqaju kaoproces opirawa vrednosno poèqnim elementima kulture (i etabli-ranih potkultura). U toj borbi, turbo-folk naposletku pobe|uje usledsvog prisustva u medijima i neograni~eno promovie "niske" i "primi-tivne" vrednosti.

Druga grupa interpretacija turbo-folka zasniva se na dominant-noj tezi kako je vladajua struktura Miloevievog reìma aktivnou~estvovala u produkciji i popularizaciji ovog kulturnog fenomena.Uticaj vlasti na politiku turbo-folka stepenuje se od ideje o aktivnomproìmawu ideologije i produkcije u kontekstu ratne atmosfere,2 dostanovita kako je turbo-folk sublimat projekta reìma, koji ga jekoristio u ciqu postizawa opte moralne i intelektualne degradacije,irewa nacionalisti~kih stavova i propagirawa desne ideologije.

Treu (i po obimu najmawu) grupu odre|ewa turbo-folka karak-terie svojevrsna "meka" fenomenologija. Nasuprot negativnimusmerewima u tuma~ewu (turbo-folk nije deo urbane/umetni~ke/i samimtim vredne muzi~ke kulture), ovde se kultura turbo-folka odre|uje nizomafirmativnih i inkluzivnih kategorija: kao fenomen, on predstavqa deoglobalne popularne kulture, ukqu~uje u sebe elemente razli~itihmuzi~kih pravaca i poseduje kontinuitet u odnosu na lokalnu muzi~kuscenu (gde se veza naj~ee uspostavqa sa tzv. novokomponovanommuzikom).

2. Analiza muzi~kog diskursa i diskursa o muzici turbo-folka

U praksi se sve tri grupe interpretativnih shema mogu prekla-pati, u zavisnosti od toga da li se autorka/autor interesuje za nastanaki opis fenomena u kontekstu teorije popularne kulture, socioloke kri-

100


1 Mia Ðurkoviã, "Ideologizacija turbo-folka", Kultura: èasopis za teoriju i sociologiju kulture i medija,br. 102, Zavod za prouèavanje kulturnog razvitka, Beograd, 2002, 23.2 O ovom transferu svedo~e eksplicitno ratno orijentisane pesme pojedinih turbo-folkpeva~a, ali i nagli procvat pesama sa qubavnom tematikom, ~ija je funkcija bila "skretawepa`we" sa aktuelnih drutvenih problema.

tike, vrednovawa esteti~kih, eti~kih i drugih aspekata turbo-folka, iliprikazivawa wegovih scenskih, vizuelnih i muzi~kih karakteristika.Interpretacije se razlikuju i po tome da li pretenduju da daju sveobuh-vatan opis i tuma~ewe fenomena, ili se pak èli da osvetli odre|enaproblemska komponenta (npr. ikonografija turbo-folka, produkcijaspecifi~ne grupe tekstova sa ratnom tematikom, analiza statusa turbo-folk zvezde). U veini interpretacija, me|utim, muzi~ki aspekt turbo-folka ostaje nedovoqno (ili uopte nije) rasvetqen, a o wemu se govoriu uoptenim i nejasnim sintagmama kao to je "orijentalnikarakter/prizvuk/elementi", "zavijajui glas", ili se formuliu iskazipoput "tehnika nazalnog pevawa koja pesmama pridodaje orijentalnuboju", "preterana upotreba vibrata", "arapski ritmovi", itd.3

Kompleksnost analizirane paradigme turbo-folka uslovqena je,pre svega, ~iwenicom da je u pitawu potkultura koja poseduje odre|eneideoloke konstante i sopstvene mehanizme produkcije zna~ewa, ali isvojevrstan polivalentan ànr, u kojem se na specifi~an na~in prepliui proìmaju elementi vizuelnog, muzi~kog i scenskog. Pitaweànrovskog odre|ewa postaje sloènije kada se fokus tuma~ewa postavina ravan istorijskog razvoja: da li turbo-folk poseduje kontinuitet uodnosu na "prethodne" muzi~ke kulture, kakva je priroda te veze, i da lipromene koje su se desile u periodu od nastanka ànra do danas dozvo-qavaju da se uopte govori o nekakvoj jakoj/konzistentnoj paradigmiturbo-folka. Deo problema tako|e leì u (svesnom ili nesvesnom) teori-jskom zaobilaèwu muzi~kih karakteristika,4 to predstavqa opasnostuzevi u obzir ~iwenicu da je muzi~ki aspekt, uz potpunu saglasnost oviedimenzionalnosti pojave, prava differentia specifica turbo-folka.

Dosadawa istraìvawa turbo-folka mahom su dolazila izpodru~ja sociologije, antropologije i studija popularne kulture. Sadruge strane, etnomuzikologija kao "nauka o muzici u kulturi"5 naàlostnije uspela da pruì obuhvatniju reprezentaciju ovog fenomena. Opis i

101


3 Ovakva odre|ewa su naj~ee neta~na, jer se ne zasnivaju na ~iweni~nom poznavawu "drugih"muzika ~ije se navodne karakteristike pripisuju turbo-folku. Preuzeti muzi~ki fragmenti iliceline se uopte veoma retko atribuiraju odre|enoj stranoj tradiciji, ànru ili konkretnomautoru, ve se uzimaju kao samorazumqivost i datost. Opisivawe muzi~kih karakteristikaturbo-folka stoga podleè ili neosnovanom subjektivizmu (primer je "zavijajui glas") iliparanoidnom izmiqawu kulturno Drugog. Drugost se vidi kao "turcizam", "Orijent", "araps-ki ritam", pri ~emu se nita ne zna o turskoj, arapskoj ili nekoj drugoj "orijentalnoj muzici",wihovim eventualnim potpodelama i aktuelnim drutvenim praksama.4 Ako se i govori o samom muzi~kom aspektu, reenja ostaju na ravni ànrovske klasifikacije- da se turbo-folk moè/ne moè svrstati u globalnu popularnu muziku, da jeste/nije deo tzv.narodne muzike, da usled svoje inkluzivne prirode spada u (ve sam po sebi problemati~an) ànrworld music-a, itd.5 Alan P. Merriam, The Anthropology of Music, Northwestern University Press, Illinois, 1964, 6.

tuma~ewe od strane etnomuzikologa zahtevali bi ne samo fundirawekqu~nih teorijskih koncepata o posebnoj prirodi sadejstva muzi~ke ikulturne matrice turbo-folka, ve i bavqewe specifi~nim problemima,kao to je, npr. pitawe postojawa podànrova u okviru ovog ànra.

Polazim od sledeih premisa: turbo-folk je ànr srpske popu-larne muzi~ke kulture nastao u kontekstu ranog postsocijalizma, ~ijekarakteristike ne mogu biti zahvaene svo|ewem na jednu dominantnuparadigmu (indukovanost ideolokom matricom, kopirawe i recikli-rawe muzi~kih stilova Turske i Gr~ke), ve se moraju posmatrati kaorezultat intersekcija razli~itih muzi~kokulturnih diskursa nasinhronijskoj i dijahronijskoj osi. Roj [uker (Roy Shuker), u svojojpostavci pojma ànra u popularnoj muzici, kaè da mnogi (muzi~ki)primeri jasno demonstriraju da se granice ànrova moraju tretirati kaovisoko fluidne.6 Upravo je to klizno mesto mnogih interpretacija:pokuaj da se muzi~ki, a potom i svi drugi aspekti turbo-folka svedu najedan (ekskluzivan) model i tretirawe prisustva elemenata drugihmuzi~kih kultura, modela ponaawa i ideologija kao nasilan i neuspeopokuaj fuzije.7

Naredni problem kod ànrovskog odre|ewa turbo-folka jestepojmovna neodre|enost koja se krije iza termina popularna muzika, popmuzika, narodna muzika - a re~ je o kategorijama kroz koje se turbo-folknaj~ee sagledava. S tim u vezi treba napomenuti da ni sama kovanicaturbo-folk nije "usamqena": u literaturi i praksi sreu se nazivi neo-folk, folk-pop, tehnofolk, ili se o turbo-folku uopteno govori kao o"narodnoj muzici" ili "narodwacima". Kompozitnost jednog delapomenutih naziva ukazuje na to da postoji svest o visokom stepenu fluid-nosti u granicama samog ànra, gde se istovremeno prepoznaju elementistranih stilova i muzika, ali i jezgro koje sve (vie ili mawe hetero-gene) elemente okupqa. Pitawe koje bi etnomuzikologija mogla dapostavi ti~e se upravo prirode tog objediwewa u korpus: koji je to skupdistinktivnih karakteristika kroz ~iju specifi~nu povezanost iliustrojstvo turbo-folk postoji?8

Da bi se na to odgovorilo, potrebno je odrediti relaciju turbo-folka prema pomenutim diskursima popularne, pop i narodne muzike.Standardne upotrebe ovih termina razlikuju se u literaturi, mada pos-

102


6 Roy Shuker, Key Concepts in Popular Music, Routledge, NY, 1998, 146.7 Sa ~estim stavom kako svrha upotrebe ovih elemenata "stranih" turbo folku jeste - pukozamazivawe o~iju i stvarawe simulakruma neke srenije, ruì~aste realnosti koja sluì kaokoprena za prekrivawe postojeeg drutvenog stawa. Ova funkcija je obeleìla jedan (~ak,vei) deo trajawa ànra, ali ne sme biti preto~ena u wegov raison d'etre. Jer, da je tako, turbo-folk bi gubitkom svog konstitutivnog drutvenopoliti~kog okvira i sam prestao da postoji,to se nije desilo.

toji na~elna saglasnost oko toga ta razdvaja odrednice folk, pop i pop-ular music. Tako, He~ i Milvord (Hatch & Millward) smatraju kako je ele-ment pravog odre|ewa popularne muzike weno postojawe u vidu notnogzapisa, dok pop-muziku specifikuje na~in wenog prenoewa (auditivno,putem izvo|ewa uìvo, radijskih i televizijskih emisija). Zatim, pop-muzika vodi poreklo od "narodnih tradicija SAD, i stoga indirektno odprethodeih afri~kih i evropskih tradicija".9 U svetlu ove definicije,turbo-folk spada u pop muziku, poto zadovoqava kriterijum prenosa,te tako|e poseduje kontinuitet u odnosu na tzv. novokomponovanu muziku(~ije se poreklo, opet, izvodi iz tradicionalne). Sa druge strane, [uker(Shuker) definie pop kao muzi~ki pravac suprotstavqen roku, i pro-dukciju namewenu prevashodno populaciji mladih. U kontekstu ovepostavke, turbo-folk je bliì popularnoj muzici jer su wene karakteris-tike, izme|u ostalih, "na~in distribucije (naj~ee masovno), kako jesa~uvana i distribuirana (snimqeni zvuk pre nego usmena transmisijaili muzi~ka notacija); postojawe wene sopstvene muzi~ke teorije iestetike i relativna anonimnost wenih autora."10

Ukoliko je turbo-folk ànr popularne muzike, tada je va`noodrediti koje ga muzi~ke karakteristike odre|uju. Svakako, nemogue jezaobii sveprisutnu i emfati~nu tezu o prisustvu (prevlasti) orijen-talnog zvuka. Predstava o "orijentalnom zvuku" zapravo je proizvod stra-ha i fantazije o Drugom (koji, u slu~aju srpske kulture, obitava u likuorijentalnog Gospodara). Ovo prisustvo se, prema nekim tuma~ewima,prevashodno ogleda u preuzimawu melodija i aran`mana "tu|ih" pesama,kao i u na~inu pevawa koji karakterie upotreba melizama i vibrata.Pojedini autori razli~ito lociraju poreklo jezgra i sekvence preuzetihmuzika: govori se o "preuzimawu orijentalnih i panskih motiva", kaoi "motiva latinoameri~ke muzike, francuske ansone, ameri~kog bluzai kantrija" (Milojevi),11 ili se, pak, kaè kako je pevawe "skoro sasvimu tradiciji novokomponovane muzike"a ritam "pozajmqen iz tehnomuzike i hip-hop-a" (Longinovi).12 Naj~ei sastav instrumentarijuma

103


8 Naravno, za davawe odgovora na ovo pitawe bilo bi potrebno sprovesti iscrpno istraìvaweturbo-folka, koje bi inicijalno trebalo da obuhvati muzi~ko izdavatvo, izvo|a~ku praksu,ispitivawe ukusa i stavova konzumenata, izme|u ostalog. To nisu pretenzije ovog rada, ali uipak pokuati da pruìm generalne smernice du` kojih bi analizirawe i promiqawe turbo-folka moglo da se kree.9 David Hatch and Stephen Millward, From blues to rock: An analytical history of pop music, Manches-ter University Press, Manchester and New York, 1987, 1-2. 10 Op. cit. 4, 225-228.11 Jasmina Milojeviã, "Od narodne muzike do turbo folka (1)", http://www.politika.co.yu/feqton/turbo01.htm12 Tomislav Longinoviã, "Blood and song at the end of Yugoslavia", Music and the racial imagination,The University of Chicago Press, Chicago and London, 2000, 640.

http://www.politika.co.yu/feqton/turbo01.htm

- klavijatura, bubwevi, elektri~ne gitare - tako|e svedo~i o proìmawuuticaja i postojawu referenci na muzi~ke ànrove potekle sa Zapada, kaoto su pop i rok. Govorei o ovom meawu, Longinovi izvodi sledeizakqu~ak: "Najsumwivija ~iwenica u vezi sa turbo-folkom je lakoa sakojom (on) apsorbuje i stapa kulturne elemente koji bi trebalo da buduuzajamno iskqu~ivi".13

Potreba da se citiranim/recikliranim muzi~kim segmentimapripie neko "dato" kulturno jezgro koje ujedno iskqu~uje "strane"muzi~ke elemente14 zapravo je esencijalisti~ki stav: tim povodom se za-boravqa da postoje i druge muzike koje se koriste principom fuzije iànrovskog kros-overa, dok pitawe mere esteti~nosti tako nastalogspoja treba prepustiti istraìvawima zakonomernosti stila i ispiti-vawu recepcije i ukusa publike.

Teorije preuzimawa imaju jo jednu manu: one konstituisaweturbo-folka posmatraju kao simplifikovan proces, kroz koji se elemen-ti jedne muzike (vokalne melodije poreklom sa Orijenta, "egzoti~na muzi-ka") veta~ki prikalemquju onima poteklim sa Zapada (odre|eni zvu~niuzorci hip-hop, rep, pop, rok i tehno muzike). Pitawe kontinuiteta uodnosu na prethodne muzike bive Jugoslavije time se ostavqa u drugomplanu. Jo je vie problemati~na teza o stilskoj pripadnosti vokalnetehnike, koja se negde odre|uje kao tipi~no orijentalna,15 a drugde vezujesa stilom pevawa novokomponovane muzike. Premda su odre|ene pesmeporeklom iz Turske/Gr~ke preuzete i obra|ene od strane peva~ica ipeva~a turbo-folka, to nije razlog da se ceo korpus muzike svede nastrane uticaje. Time bi, naravno, odricawe pripadnosti postalokudikamo lake (tj. tada bi ova muzika mogla da se bez zazora pripieprqavim i zaostalim Drugima), ali ne i nau~no opravdano.16 Re~ju, obastrana uticaja - "isto~ni", oli~en u melizmu, i "zapadni", reprezentovankroz tehni~ku premo savremenih elektronskih instrumenata - mogu dabudu izvedena iz muzi~kih nasle|a (i trajawa) koja su prethodila pojavi

104


13 Tomislav Longinoviã, "Blood and song at the end of Yugoslavia", Music and the racial imagination,The University of Chicago Press, Chicago and London, 2000, 640.14 Ili sa wima egzistira u neestetskom sadejstvu.15 Posebno u slu~aju prerade/upotrebe citata neke popularne pesme, kada je odnos melodija"kopije" i "originala" skoro, ili u potpunosti, identi~an. 16 îwenica da su odre|ene "vawske" karakteristike novokomponovane muzike i, potom, turbo-folka odavno deo srpske kulture ~esto se previ|a. D. Golemovi kaè povodom toga sledee: "Umnogim pesmama javqaju se elementi muzike drugih naroda, naro~ito oni orijentalnog tipa:melizmi, koriewe prekomerne sekunde i dr., to razni kulturni radnici karakteriu kaowen veliki nedostatak. Osnova ovoga miqewa ~ini se da po~iva na nesporazumu ili jednos-tavno re~eno - nedovoqnom poznavawu problematike ovoga pevawa koje je, to pomenuti qudizaboravqaju ili ne znaju, poteklo iz varokog tradicionalnog pevawa kome nijedan od pomenu-tih elemenata nije bio stran." Dimitrije O. Golemovi, "Da li je novokomponovana muzikazaista narodna?", Etnomuzikoloki ogledi, Biblioteka XX vek, Beograd, 1997, 180.

turbo-folka. Turbo-folk se na skali ànrova srpske popularne muzikeupravo i izdvaja time to po~etkom devedesetih spaja elemente tzv.urbanog zvuka sa nasle|em novokomponovanog pevawa koje je pripadaloruralnoj kulturi. Preuzimawa i upotrebe citata iz drugih muzi~kihkultura uti~u na promene u ànru i nesumwivo produkuju wegovuviezna~nost. No, to nije razlog (ili opravdawe) da se o turbo-folkumisli kao o "umetnutom, stranom uzorku" koji kvari ~isto, nevino telosrpske (popularne) muzike, jer on, uprkos svom bazi~nom paradoksu pri-padnosti lokalnom i globalnom, jeste produkt srpske popularne muzi~kekulture.

3. Srpski MTV spektakl: turbo-folk, revival patrijarhata i pozicija ène

Scena popularne muzike doìvela je svoju prvu zna~ajnu trans-formaciju zahvaqujui velikim promenama u socijalnoj sferi srpskogdrutva na po~etku devedesetih. Do tada su pravci pop i rok muzike biliu veoj meri drutveno poèqni, dok je novokomponovanoj muzici pri-padao drugostepeni status. Zvani~na kulturna politika je novokompono-vanu muziku smatrala za ki~ proizvod, ~ije je pledirawe za nacionalne ilokalne vrednosti shvatano kao regresivno i nepoèqno. Nasuprot tome,ostali ànrovi popularne muzike, ~ije poreklo nije imalo lokalneprimese, posedovali su boqu poziciju na vrednosnoj skali obzirom nawihove vannacionalisti~ke sadràje i vei stepen tekstualne i muzi~kesofisticiranosti iz perspektive urbane kulture.

Raspadom SFRJ, izmeten je velik deo do tada prisutnogsadràja popularne muzike na srpskoj sceni. To je bio prvi preduslov zanastanak turbo-folka, potpomognut medijskom politikom izdava~kihkua i optom kulturnom klimom ponovnog otkrivawa "srpskog iden-titeta" koja je kao jedan od imperativa imala iznalaèwe srpske muzike.Srpskoj tradicionalnoj seoskoj i gradskoj muzici ta pozicija nije pri-pala, jer je ona kroz ~itavo trajawe bive Jugoslavije postepeno bivalapotiskivana putem ekspanzije drugih muzi~kih ànrova, da bi na krajubila preputena arhivirawu od strane etnomuzikologa ili izvo|a~kimaktivnostima kulturnoumetni~kih drutava. Sa druge strane, izvesnetendencije da se novokomponovana muzika osavremeni, pomea sa drugimànrovima i pribliì zahtevima urbanog ukusa, javile su se ve uosamdesetim godinama dvadesetog veka. Pojave poput Lepe Brene supripremile inicijalnu platformu za nastanak turbo-folka.

Uloga Miloevievog reìma i wegove kulturne politike u pro-cesu konstituisawa turbo-folka kao medijski dominantnog muzi~kog

105


ànra je neosporna. Me|utim, tim polaznim stanovitem se ne obuhvata-ju sve transformacije koje je turbo-folk kao ànr i potkultura proao,kao ni aktuelni uslovi wegove produkcije i recepcije. Teze poputKrowine, koja glasi da je turbo-folk nastao simbiozom potkulturenovokomponovanih i potkulture ratni~kog ika (sic), uklopqenih uzvani~nu medijsku industriju zabave tadaweg reìma,17 vaè za sampo~etak devedesetih, dok se danawa medijska produkcija teko moèuklopiti u ove okvire. Tako|e, vladajua struktura Miloevievogperioda nije indukovala formirawe ànra turbo-folka, ve je prepoz-nala wegov trìni potencijal i shodno tome, investirala u wega.Propagirawe ratni~kog duha i nacionalisti~kih ideja i stavova ovdenije osnovna produktivna matrica: od veeg je zna~aja tendencija ideo-loke prijem~ivosti, te`wa ka inkorporirawu elemenata drugihmuzi~kih kultura i odnos prema globalnoj sceni popularne muzike.18

Odgovor koji je turbo-folk pruìoaktuelnim drutvenim zahtevima uput-nije je sagledati kroz odnos prema patri-jarhalnim vrednostima koje su sa uspehomrevitalizovane u ranom postsocijal-isti~kom periodu. Ratne pesme su, stoga,samo deo refleksije koju je turbo-folk usvom po~etku obilato pruìo narasta-

juim patrijarhalnim tendencijama. Time je u poqe ànra projektovanadrutveno poèqna slika rodnih uloga, za ~ije je tuma~ewe neophodnorazmotriti mesto ène u turbo-folku. Izvo|a~ karakteristi~an zaturbo-folk je upravo peva~ica, koja po ugledu na zvezde popularne kul-ture Zapada preuzima modele muzi~ko-scenskog predstavqawa, obla~ewai ponaawa u javnosti. Paralela sa MTV kulturom je sasvim umesna:preuzet je veliki deo ikonografije nastupa (glamurozna pojava, skupagarderoba i nakit, izblajhana kosa, naglaena minka, erotizovanipokreti u plesu), kao i struktura video-spota. Ova figura ène se kon-struie na samom po~etku turbo-folk ere, isprva data u vidu svojevrsnog"folklorizovanog" ideala,19 da bi, kroz apsorbovawe vrednosti

106


18 Da nije tako, turbo-folk bi i danas sna`no zastupao promociju i ustoli~ewe nacionalnihvrednosti. Treba razdvojiti slu~ajeve kada je ideoloko jezgro muzike u potpunosti zasnovanona jasno profilisanim nacionalisti~kim stavovima (kao u slu~aju ~etni~kih pesama i obimneprodukcije guslarskih pesama, koja prati i komentarie aktuelne politi~ke doga|aje), od onihgde dominantna muzi~ka kultura u jednom svom delu i trenutku istorije preuzima i preslikavadrutveno poèqne modele. 19 Ova strana ànra je posledica wegove inicijalne povezanosti sa poqem novokomponovanemuzike. Danas su te dve grane prili~no razdvojene - naime, jasno se moè odeliti recentna pro-dukcija pesama namewenih "ruralnoj" publici, od onih koje plediraju na ukus urbane publike,sa razli~itim te`wama u sreditu.

"ratni~ke" potkulture, bio zasnovan model u kojem je uspena peva~icastatusni simbol "novog srpskog mukarca" (ratnika, kriminalca,biznismena, politi~ara), wegov atribut moi. Deo produkcije turbo-folka se tada moè posmatrati kao drutvena fikcija koju su medijiiskoristili za izgradwu "paralelne" stvarnosti, koristei i formira-jui identitet srpskog monog mukarca i wegove pratiqepeva~ice/manekenke.20

U konstituisawu potkulture turbo-folka, predstava o èni igrajednu od kqu~nih uloga, gde je konstrukcija ènskog tela i glasa prelaput od pomenutih modela, ustanovqenih u ranom postsocijalisti~komperiodu, do danawe figure ustrojene u vidu nemogueg tela/objekta -koji prenaglaenim potcrtavawem drutveno poèqnih konstituenatapredstave o èni zapravo implicira pukotine u patrijarhalnom ustro-jstvu. Ono to je u turbo-folku preìvelo krah dominacije "ratni~kekulture" u medijima i zvani~nom govoru drutva, taj zaostatak kojiuprkos rastanku sa ideologijom reìma devedesetih i daqe opstaje, uspeoje, dakle, da nadraste svoje prvobitno ideoloko jezgro. Na~in pred-stavqawa ène, potom te`wa kao inkorporirawu elemenata drugihmuzi~kih stilova kao i prisustvo spektakla u spotu i scenskom nastupupribliàvaju takav turbo-folk globalnoj popularnoj muzi~koj sceni,~inei ga wenim akterom. Aktuelni uslovi turbo-folk ànra skoro su upotpunosti usmereni na konstruisawe slike ène zvezde po uzoru nasli~ne pojave svetske scene: ova razvojna linija usmerena ka popularnojènskoj kulturi postojala je ~ak i u vreme kada je turbo-folk nastajao ibivao proèt patrijarhalnim i nacionalisti~kim govorom, i ne smebiti izuzeta iz tuma~ewa fenomena (ili pak svedena na postavku o ènikao objektu).

Baviu se procesom konstituisawa figure zvezde turbo-folka uperiodu poznog postsocijalizma i tranzicije, kao i konsekventnim izme-nama u telu ànra, koje su proirile wegov adaptivni i inkluzivnipotencijal, prilagodivi ga aktuelnim drutvenopoliti~kim i kul-turnim trendovima. Ovde je neophodno napraviti paralelu izme|u dina-mi~kog procesa formirawa figure zvezde i razvoja na nivou muzi~kog,vizuelnog i scenskog, obzirom na wihovu me|uzavisnost ali i povezanost

107


20 Treba imati u vidu da svi slu~ajevi, ~ak i u "prvom talasu" turbo-folka, ne potpadaju podopisani model. Tim povodom je interesantno zapaàwe B. Dimitrijevia, koji kaè sledee: "Sdruge strane, tekst jednog od prvih i najveih hitova klasi~nog turbo-folka, duet Cece i Mire[kori "Ne ra~unaj na mene", govori o odupirawu patrijarhalnim stegama, o moguoj emotivnojnezavisnosti i ekonomskoj samostalnosti mladih èna, pa tako obavqa upravo emancipatorskuulogu." Da li tekst, muzika i spot tu zaista zastupaju "emancipatorsku tendenciju" pitawe jeoko kojeg se moè sporiti, ali ovaj slu~aj ipak predstavqa pomak od stereotipnog reprezento-vawa u granicama patrijarhalne paradigme. Branislav Dimitrijeviã, "Globalni turbo-folk", Nin, http://www.nin.co.yu/2002-06/20/23770.html

sa istovremenim procesima na globalnoj ènskoj pop sceni. Ovo e serazmatrati kroz prizmu ambivalentne pozicije turbo-folk zvezde,nastale u susretu kategorije fataliteta (izgra|ene po uzoru na predstavufemme fatale u masovnoj filmskoj i muzi~koj produkciji) sa"nasle|enim" patrijarhalnim predstavama o èni kao objektu iz periodanastanka turbo folka.

Telo fatalne ène: susret sa turbo-folkom

Da bi se aktuelnost produkcije turbo-folka zahvatila i uoptepodvrgla jednom validnom procesu tuma~ewa, potrebno je razmotritiperspektivu koja, premda prisutna u postojeim interpretacijama, uwima ne zauzima odgovarajue mesto. Ova interpretativna pozicija kojuzastupam ne iskqu~uje ostale, ve upravo svojim generativnim jezgromkoje danas regulie produkciju i na~ine delovawa turbo-folka, a to jefigura ène zvezde i femme fatale, dovodi u vezu diskurse postojeihinterpretacija. Svesno, dakle, biram perspektivu sinhronijskog pristu-pa, putem kojeg se prethodna generativna poqa u istoriji turbo-folka(potkultura novokomponovane muzike, sveza sa zvani~nom ideologijomdevedesetih) ne iskqu~uju, ali i posmatraju kao vremenski uslovqene ipromenqive kategorije. Postavka turbo-folka kao ànra u kojem se pro-dukuje i simulira figura ène kao tela, pogleda i glasa bie upotrebqe-na kao osnovni interpretativni kqu~.

Da li je turbo-folk "ènska kultura"? Odgovor glasi - i da i ne.Da, poto se ène ukqu~uju u mehanizme ove kulture pre svega u svojstvuwenih dominantnih interpretatora i konzumenata. Ne - jer se èna tudelom prikazuje kao idealan objekat, "realniji od realnog", a zapravosimulira drutveno normiranu predstavu ène kao simptoma potisnuteèqe (koja, opet, po svojoj biti nije ènska).

Ako postojawe u vidu ènskog odredimo kao drutveni kon-strukt i diskurzivnu praksu u okviru patrijarhalnog drutvenog poret-ka, time se jedinstvenost ènskog identiteta (ili @ene) rasipa u nizmawih, neuniverzalnih identitetskih jedinica. Meri En Douen (MaryAnn Doane) nudi jedno zanimqivo ~itawe kompleksnosti individualnihidentiteta, koristei se metaforom maske.21 Patrijarhalno konstru-isana @enskost bi se mogla posmatrati kao izvesna forma maskirawa, sarazli~itim prostornim i vremenskim varijacijama i osobenostima.Fatalna èna u tom kontekstu predstavqa topos u kulturi XIX i XXveka, koji je sa procesom globalizacije i ekspanzijom pop-kulture uao uinventar svakodnevnih slika i postao svojevrsna informacijska roba za

108


21 Mary Ann Doane, Femmes Fatales, Routledge, NY and London, 1991.

http://www.nin.co.yu/2002-06/20/23770.html

uìvawe. Zajedno sa principom fataliteta, u topiku predstava o èniulazi i predstavqawe figure ène zvezde ili dive.22

@ena je, kao paradoksalni subjekt, i ukqu~ena i iskqu~ena izsimboli~kog konteksta uìvawa koji nude ovako konstruisani modeliènskosti. Fatalna èna se, pre svega, formira kao slika simboli~kogpoqa, wegova planarna formacija bez dubine, nastala "ponirawem upovrinske prostore uìvawa".23 Ovo znakovno telo ili maska kojufemme fatale nudi, u svom prvobitnom obliku ima duboko urezanu rodnudihotomiju i nudi se jednom specijalnom tipu pogleda (voajerskom,mukom). Odre|ene teorije filmske slike raspravqaju ovaj paradoksprisustva ène kao slike, i wenog odsustva kao posmatrajueg subjekta,nemogunosti da na~ini zahvat u mreù simboli~kog upravo iz perspek-tive konstruisawa ~ina gledawa: situirawe ènskog pogleda premaslici/fantazmi ène je onemogueno samim ustrojstvom te slike, wenimunutarwim mehanizmima ènskog odsustva kroz prisutnost ènskog.

Fatalna èna je kao objekat konstruisana u umetnosti devet-naestog veka. Isprva mesto kwièvnosti (Bodler, Gotje), kao i slikarst-va (Dante Gabriel Roseti), model fatalne ène profilie se putemekspanzije fotografije i filma. Kroz praksu ova dva medija, i u sprezisa modernizacijom, urbanitetom i novim tehnologijama produkcije ireprodukcije, fatalna èna postaje opte mesto popularne kulture.Postoji ~itava dijahronijska lepeza moguih ~itawa figure: glamurozneholivudske zvezde, italijanske dive, pin-ap devojke, razgoliene lepoticeranog sf-a, peva~ice popularne muzike - samo su neki od postojeih var-ijeteta. Ono to, ipak, spaja sve predstave jeste sam koncept fatalnosti,u kojem @ena poseduje tajnu (tj. ona sama je tajna) sa fatalnim konsekven-cama po onog ko je reava. @ensko telo, kao simbol upotrebqavan u umet-nosti jo od renesanse, sti~e novu semantiku smrtonosnog, jer se ènskaseksualnost vidi kao nesaznatqiva, druga i tu|a. "@ensko je drugde, uvekje bilo drugde: u tome je tajna wegove moi", kaè Bodrijar, razmatrajuiambivalentnost ènskog. Sa figurom fatalne ène se, dakle, stupa usituaciju invazivne ènstvenosti, simboli~kog mehanizma koji se udiskursu popularne kulture danas investira u formi kapitala: glasa,slike i pokreta.

U lokalnoj turbo-folk izvedbi koncepta fatalne ène i diveva`no je uo~iti nekoliko stvari. Pre svega, turbo-folk potkulturakoristi figuru fatalne ène kao sredstvo ukqu~ivawa u globalni

109


22 Naravno, ova dva koncepta mogu i ne moraju funkcionisati zajedno. Predmet naeg intereso-vawa ovde su situacije u kojima oni koegzistiraju, te pruàju razli~ite drutvenoistorijskeformacije za "ispisivawe" ènskog identiteta u odre|enoj kulturi.23 an Bodrijar, Drugo od istoga (habilitacija), poglavlje "Zavoðenje ili povrinski ponori", Lapis,Beograd, 1994.

diskurs popularnih muzi~kih kultura. Pojava iimix MTV zvezde/holivudske glumice osnovna jematrica u formirawu lokalnih slika i mreàzna~ewa: ipak, ovaj odnos se ne sme svoditi napuko preuzimawe i ponavqawe obrasca. U kontek-stu istorije turbo-folka, èna-zvezda je mewalastatus od prvobitnog transparentnog zastupawarevival-a patrijarhata, do danaweg inicirawaimidà poliseksualne zvezde i pledirawa napopularnu urbanu kulturu mladih kroz osobenspoj zaostataka lokalnog i aktuelnih elemenataglobalnih muzi~kih ànrova. Kao paradigmupotoweg slu~aja, uzeu pojavu turbo-folk (pop-folk) peva~ice JeleneKarleue.

Sa promenom statusa scene turbo-folka, dolo je do prestruk-turirawa odnosa lokalnih i globalnih elemenata unutar ànra. JK jesimptom takve situacije, tendencije pomaka ka globalnoj pop-kulturi. Otome svedo~i i wen novi album, na kojem se pojavquju (i prethodnonajavquju u javnosti) uticaji i primese pop, rok i hip-hop muzike. U pop-ulisti~kim medijima, kovanica folk ili turbo-folk peva~ica sve ~eebiva zamewena odrednicom pop-folk. Najavquje se da e novi menaxer JKbiti "Xorx Levendis, marketinki mag koji uspeno vodi karijereVitni Hjuston, Santane, Pink i drugih svetskih zvezda". Ovakvi, isli~ni pomaci fokusa ka svetskoj popularnoj kulturi ne odraàvaju samoukqu~ivawe u trend, iako se moè govoriti o izvesnim naznakama mode.Promene simptomatski razotkrivaju va`niji proces koji se odvijaunutar jezgra (core) ànra, pomerawe akcenta na jedan od elemenatamnogo~lane paradigme turbo-folka. Ta dominanta u postajawu upravo jeambivalentna konstrukcija ènskog postojawa i ènskog glasa. Ona je,istovremeno, posledwa u nizu transformacija predstava o èni u popu-larnoj kulturi koja se moè izdvojiti iz niza slika koje konstituiufiguru JK. Prethodne slike, sa po~etka wene karijere u ranim devedese-tim, koketirale su sa novokomponovanom muzikom i tada ustanovqenimobrascima turbo-folka. Muzi~ke karakteristike, osobine teksta i samstil pevawa pripadale su karakteristi~nom i prepoznatqivom obrascuo kojem je ve ranije bilo re~i. Sama pojava, figura zavodnice, tako|e jespadala u tada aktuelan patrijarhalni model ènskog tela, koje se pred-stavqalo kroz naglaenu eroti~nost i isticawe poèqnih atributaène u formi slike i spota.

Promena o kojoj govorim zahvatila je sva tri plana na kojima sesimulacija ustanovquje - ideoloku matricu, auditivni i vizuelni

110


plan. Kroz ove razli~ite nivoe simulacije figure dive JK, procesira seizazov hiperaktuelizovane modernosti i prikazuju promene u okvirupatrijarhalne paradigme. Sama modernost, ili te`wa ka globalizaciji,ostvarena je kroz inkorporirawe osobina drugih muzi~kih ànrova pop-ularne muzike koji su danas aktuelni. Ovo je zna~ajno mesto u kontekstu-alizaciji promene koja se zbila unutar turbo-folka, tip fuzije koji nas-taje na razme|i lokalnog i globalnog. U vreme kada se turbo-folk formi-rao, spojeni su elementi nacionalnog i lokalnog (tzv. folk kulture) saurbanim karakteristikama pop, rok i tehno muzike. Ta dva planadoìvqavana su kao opre~ni na osnovu svoja dva razli~ita zna~ewskakonteksta.

Nastali ànr turbo-folka je, stoga, posmatran kao galimatijas,neuspenost vidqivih avova. Otuda poti~u i zamerke nekihteoreti~ara, koji naglaavaju lo i neuspeo spoj u zvuku turbo-folka:greka koja se pravi jeste da se neretko groteskna pripojenost zvu~nih ivizuelnih slojeva tuma~i prevashodno kroz odsustvo esteti~nostiwihovog spoja. Tu je, ipak, re~ o inicijalnoj nekompatibilnosti "ide-ologija" urbanog i folk/ruralnog modusa, ~ije su granice suo~avane bakroz praksu turbo-folk ànra. Rezovi izme|u, oli~eni u parovimaodnosa "orijentalni glas - zapadna harmonija", "lokalni ambijent -struktura MTV spota", ili u odnosu modela folk peva~ice i MTV zvezde,postepeno su prevladavani kroz ànrovske transformacije. Naposletku,skorawe ànrovske promene koje ilustrujem kroz analizu modela JK,operiu druga~ijim tipom materijala i prolosti. Obrasci koji sefuzioniu nisu vie "folk i urbano", jer je turbo-folk u me|uvremenupostao urbani muzi~ki ànr. Sada se takva, prethodno fuzionisana iurbanizovana muzi~ko-kulturna matrica, iznova prekriva slojevimaglobalnog. Ceo proces se moè posmatrati kao neka vrsta ponovnog ipodvostru~enog "inficirawa" globalnim karakteristikama pop-kul-ture.

Simetri~no, sli~an pomak se deava i u simulaciji tela zavod-nice - prvobitna patrijarhalna ikona fatalne ène koja je, ujedno,atribut monog srpskog mukarca, uspena supruga i majka (SvetlanaCeca Ra`natovi) smewuje se figurom JK, postmoderne femme fatale ~ijaprenaglaena seksualnost probija granice patrijarhalnog poretka. Upotowem slu~aju, predimenzioniranost ènskog tela i glasa dohvatna jene samo mukom, ve i drugim pogledima, kroz svoju pristupa~nu formuekrana projektovawa èqe.24

111


24 Vaqa imati na umu kako je JK proglaena za jednu od gej-ikona u diskursu srpske popularnekulture.

Sve navedene promene o~ituju se u planu muzi~kog i vizuelnogustrojstva simulacije. U pesmi Love sa novog Karleuinog albuma, glas(koji u drugim pesmama i daqe po stilu pevawa evocira turbo-folk) izgo-vara tekst na engleskom: rekonfiguracija sistema ostvaruje se krozpomak ka globalnom pop-modusu. U tekstu nema primesa lokalnihzna~ewa, ve se upotrebqava univerzalna i "prazna" qubavna topika: Ineed your love to keep me safe at night/You're my heart's desire, mydelight/Love, I'm in love. Akordska struktura instrumentalne pratwe,posebno u refrenu, odgovara shemi tonalnih odnosa aktuelnih u novijimpesmama pop-ànra, pevawe nije melizmati~no, refren nudi uobi~ajenupop upotrebu back vokala.

Ova promena konteksta jo je izrazitija u pesmi naslovqenojSamo za tvoje o~i. Sam naslov upuuje na voajerski pogled, ali ne uintimnom okruèwu, ve izmeten, multipliciran putem zna~ewa kojatvori tekst25 i siè spota.

Po~etak nudi citat koji zaziva tradicionalno kroz zvuk narodnesvirale. No, ovaj tok odmah potom biva prekinut (~ak, prelomqen) da biustupio mesto elektronskom ritmu i potpuno novom zvu~nom okruèwu.Glas je kvantifikovan, sveden na najmawu moguu meru, sa melodijom kojanajpre asocira gr~ku muziku. Takav glas je ujedno i neka vrsta stanke uzvu~nom toku, umesto wegov primarni agent.26 Prisustvo prekomernesekunde, tzv. "orijentalnog elementa", skoro da se sasvim utapa u decen-trirano poqe zvuka i sluì kao jedna od retkih reminiscencija na ànru tradicionalnom smislu.

Melizmati~nih egzibicija nema: odsustvo glasa, wegov svo-jevrsni eho, potcrtava otvorenost prema globalnom poqu ozna~iteqa.Kona~no pojavqivawe glasa (stupawe @ene na pozornicu) dato je uformi kratkih iskaza, melodijske strukture od tri tona (g - fes - es) kojase izlaè skoro agresivno, ali i daqe u vidu fragmenta. Tekst sudeluje nasli~an na~in u tvorewu zna~ewa - to su polustihovi prekinuti pauzom,nedore~eni iskazi qubavne tematike.

Spot prikazuje JK kao devojku iz budunosti koja na motociklustiè u diskoteku sa namerom da osvoji mukarca. Ona i uspeva u tome,uprkos wegovom protivqewu, i naposletku ga sa sobom odvodi ubudunost. Ovakav "siè" asocira figure poput Lare Kroft, spojeveeroti~ne predstave ène sa snagom i agresivnou, kroz ~ije se ustrojst-vo simulira situacija invazivne ènstvenosti, smrtonosnog fataliteta.Pozicija figure JK je ambivalentna - subjekt (devojka na motoru koja

112


25 Hiqadu qudi/U moje grudi/ Ve~eras gleda/A ja jo igram/Za tvoje o~iMokra do koè/I svi se loè/Trista stepeni/A ja jo igram/Za tvoje o~i.

26 Dok je u prvobitnom turbo-folku karakteristi~na upravo centriranost na glas.

otima mladia) je istovremeno u funkciji objekta kroz eksplicitnoprikazanu seksualnost, glas koji je reprezentovao `enu kroz orijentalnizvuk sada je ~as nevidqiv - neka vrsta prisenka, ~as invazivan.Ambivalencija je potencijalno univerzalno mesto projekcije: ispod rat-nice proviruje Barbika, maska i daqe `ivi, nahrawena novimsimboli~kim kontekstom.

Literatura

1. Apinjanezi, Rièard, Kris, Garet: Postmoderna za poèetnike, Hinaki, Beograd, 2002.

2. Batler, Dudit: Tela koja neto znaèe (o diskurzivnim granicama pola), Samizdat B92, Beograd, 1991.

3. Bart, Rolan: Zadovoljstvo u tekstu, Gradina, Ni, 1975.4. Bodrijar, an: O zavoðenju, Oktoih, Podgorica, 2001.5. Bodrijar, an: Drugo od istoga, Beograd, 1994.6. Dimitrijeviã, Branislav:Ovo je savremena umetnost: turbo folk kao

radikalni performans, Prelom broj 2/3, Centar za savremenu umetnost, Beograd, 2002.

7. Doane, Mary Ann: Femmes Fatales, Routledge, New York, 1991.8. Dragiãeviã-eiã, Milena: Neofolk kultura: publika i njene zvezde,

Izdavaèka knjiarnica Zorana Stojanoviãa, Novi Sad, 1994.9. Golemoviã, Dimitrije O.: Da li je novokomponovana narodna muzika

zaista narodna?, Etnomuzikoloki ogledi, Biblioteka XX vek, Beograd, 1997, 175184.

10. Gordi, Erik: Kultura vlasti u Srbiji, Samizdat B92, Beograd, 2001.11. iek, Slavoj: Metastaze uivanja, Biblioteka XX vek, Beograd, 1996.12. Kultura, èasopis za teoriju i sociologiju kulture i medija br.102, tema

broja: Medijska kultura devedesetih: politika spektakla, Zavod za prouèavanje kulturnog razvitka, Beograd, 2002.

13. Longinoviã, Tomislav: Music Wars: Blood and Song at the End of Yugoslavia, Music and the racial imagination, ed. by Ronald Radanoand Philip V. Bohlman, The University of Chicago Press, Chicago

and London, 2000, 622643. 14. Merriam, Alan P.: The anthropology of music, Northwestern University

Press, Illinois, 1964.15. Hatch, David, Millward, Stephen: From blues to rock: An analytical

history of pop music, Manchester University Press, Manchester and New York, 1987.

113


16. Harraway, Donna, Simians, Cyborgs, and Women, The Reinvention of Nature, Routledge, New York, 1991.

17. Èoloviã, Ivan: Divlja knjievnost, Biblioteka XX vek, Beograd, 2000.18. Shuker, Roy: Key Concepts in Popular Music, Routledge, NY, 1998.19. Whiteley, Sheila: Women and popular music: sexuality, identity and

subjectivity, Routledge, London & New York, 2000.

Iva Nenic

Whose Music, Which Bodies: (Fatal) Paradigm of Turbo-folk in the Light of Recent Genre's Change

Summary

The paper examines contemporary discourse of Serbian musical genreand subculture known as turbo - folk. This social and musical phenomenon is fre-quently labeled as a representative of 'kitsch' aesthetics and aggressive national-istic values. Many interpretations of turbo - folk that display this point of view,consider it first and foremost as a mélange product of Milosevic's regime cultur-al politics and the revival of patriarchy in Serbia that took place in the nineties.However, this approach is unilateral, since it doesn't consider other importantaspects of turbo - folk - its status of popular music, potential to fuse different cul-tures of sound and the transfiguration of the femme fatale figure that is producedwithin the genre. Analysis of contemporary turbo - folk discourse, both cultural(contextual) and musical (textual), discussed here, tries to reach beyond the merecritique and to establish less dogmatic reading of the genre. The change in his-torical background, "new" cultural setting that took place after the downfall ofMilosevic's regime, altered the paradigm of turbo - folk. Proclaiming of nation-al pride and the glorification of patriarchal gender roles characteristic for thebeginning of the nineties, were replaced by more 'urban' sounds and polysexualrepresentation of female Star. The latter is traced through the figure of singerJelena Karleusa, whose newly developed musical style and image of MTV starare seen as indication of the genre's modification.

Key words: turbo-folk, popular music, fusion, femme fatale, orientalsound.

114


Zlata TerziTutor: prof. dr Zorka KatiDefektoloki fakultet u Beogradu

SIMBOLI^KA JEZI^KA FUNKCIJA I "NASIQE" NAD JEZIKOM

Pristup problemu

Jedno od zna~ewa lekseme nasiqe, kako je navedeno u Re~niku srp-skohrvatskog kwièvnog jezika (III, 620), je postupak, intervencija koja seprotivi prirodi ili duhu ne~ega. Citirana nijansa zna~ewa je deo pred-meta naeg istraìvawa pojava koje se deavaju u jeziku.

Poto je veina qudi na ovom prostoru u neposrednoj prolosti(i u sadawosti) bila svedok naglaavawa mnogih distinktivnih i ma-nifestativnih obele`ja etnosa, i poto su ~esto qudi bili u situacijida wihov sopstveni na~in jezi~kog izraàvawa bude podvrgavannacionalnoj kodifikaciji, od objekta, kojeg je trebalo privesti etnosu,neki su postali istraìva~i fenomena simboli~ke jezi~ke funkcije -fenomena koji postoji paralelno sa postojawem jezika, to zna~i sa pos-tojawem o~ove~enog ~oveka, ali fenomena koji u odre|enim uslovima moèsvojim poja~anim dejstvom voditi i ra~ove~ewu ~oveka.

Jezik sluì za sporazumevawe i uspostavqawe komunikacije sadrugim qudima u posrednom i neposrednom okruèwu. I zato wegovaprva i najva`nija funkcija jeste komunikacijska. Osim we, postoji joniz za ~oveka zna~ajnih funkcija. One se uglavnom izvode iz komunikaci-jske i dopuwuju je. Treba pomenuti kognitivnu funkciju, zatim kulturnu,estetsku, magijsku, metajezi~ku...

Simboli~ka funkcija jezika

Simboli~ka jezi~ka funkcija, koja je predmet naegistraìvawa, je funkcija jezika kao simbola i obele`ja etnosa. "Jedna odglavnih funkcija jezika je izraàvawe li~nog identiteta, signalizacijao tome ko smo i gde pripadamo" (Kristal, 1996: 13). Jedna od najva`nijihqudskih potreba je potreba za identitetom. Pored li~nog, koji je svakakonajva`niji, veoma bitan za razvoj li~nosti je i socijalni identitet. Onse stvara preko oseawa pripadnosti nekoj grupi, u ovom slu~ajuetni~koj. ôvek pripada grupi ako s wom deli istu kulturnu batinu,istu religiju, a pripadnost grupi je naro~ito izraèna zajedni~kim

115


jezikom, jer bez me|usobne jezi~ke komunikacije nema ni grupe. Simboli~ka jezi~ka funkcija je distinktivnog i manifesta-

tivnog karaktera. Distinktivnog, jer grupu izdvaja i naglaava wenuosobenost, a manifestativnog jer pokazuje pripadnost naciji i veri. Zaovu funkciju jezika se vezuje najvie emocija, pogotovo u odre|enimdrutvenim i istorijskim okolnostima, kada se i u dràvi i u jezikujavqa nacionalizam. Jezik (neretko i pismo) tada moè postati objekatnacionalisti~ke manipulacije po principu "jedan narod - jedan jezik" ,tj. svi se sluè istim jezikom (ili istom varijantom jednog jezika).Nacionalizam, dakle, potencira simboli~ku funkciju jezika kaoiskqu~ivu, jer i jezik ubraja u svoje simbole (kao to su otad`bina,himna, zastava). Za bu|ewe jezi~kog nacionalizma i poja~anog dejstvasimboli~ke jezi~ke funkcije potrebni su specifi~ni drutveni uslovi.Poja~ano dejstvo simboli~ke jezi~ke funkcije je u raznim vremenima i naraznim prostorima moglo voditi u dva smera. Moglo je podsticatiobjediwavawe "malih" naroda koji su, onda, zajedni~kom snagom radilina sopstvenom kulturnom i civilizacijskom napretku. Primer za pod-sticaj ujediwavawa je prostor Ju`nih Slovena u 19. veku. Naàlost, istiprostor je u 20. veku primer poja~anog dejstva simboli~ke jezi~kefunkcije koje deluje razjediwavajue i retrogradno u kulturnom i civi-lizacijskom smislu.

Srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik - nastanak i "nestanak"

Nakon revolucionarnih deavawa u Evropi 1848. godine, i uSrbiji i u Hrvatskoj dolazi do bu|ewa nacionalnih oseawa. Prvo"lokalnih", tj. srpskih i hrvatskih, a zatim i ireg oseawa jugosloven-stva kao zajednice ju`noslovenskih naroda. Kree politi~ka borba zaujediwewe. Jedan od va`nih aspekata te borbe je i borba za jezik i jezi~kojedinstvo. Za stvarawe zajedni~kog kwièvnog jezika zalaù se nahrvatskoj strani Ilirci, a na srpskoj strani Vuk Stefanovi Karaxi imlada srpska inteligencija koja je bila okupqena oko Vuka. I jedni idrugi dolaze do zakqu~ka da za ortoepsku strukturnu osnovicu jezikatreba uzeti tokavsko nare~je ijekavskog tipa, kojim se govorilo uokolini Dubrovnika. Sloìli su se da jezik mora biti baziran na jednomnare~ju, ne na kombinaciji nekoliko ili svih. Smatrali su da se jedinou tom nare~ju moè ostvariti jedinstvo svih ju`noslovenskih jezika.Razlozi za to su bili mnogi. Pre svega, ovim nare~jem je govorio velikibroj Ju`nih Slovena, na wemu je pisana stara dubrova~ka kwièvnost iispevane su narodne pesme, to ~ini zna~ajnu kulturnu batinu oba na-roda.

116


Dogovor o stvarawu zajedni~kog kwièvnog jezika Srba i Hrvatapotpisan je u Be~u 16. marta 1850. godine. Dogovor su potpisali poznatisrpski i hrvatski intelektualci: Ivan Kukuqevi, Ivan Maùrani,Dimitrije Demetar, Vuk Stefanovi Karaxi, Vinko Pacel, FrawoMikloi~, Stjepan Pejakovi i \ura Dani~i (Simi, Ostoji, 1996:97-104). Jezik je dobio neobavezujue ime: srpski ili hrvatski (pa su takoSrbi svoj jezik nazivali srpskim, a Hrvati hrvatskim). Novosadskimdogovorom 1954. godine, jezik dobija dvovarijantno obavezujue ime srp-skohrvatski/ hrvatskosrpski.

S obzirom na kulturni i istorijski trenutak nastajawa i kodi-fikovawa zajedni~kog kwièvnog jezika, struktura isto~noher-cegova~kog dijalekta u okviru tokavskog nare~ja zaista postaje osnovado tada nevi|enog procvata pisane re~i i kod Srba i kod Hrvata. Dakle,u drugoj polovini 19. veka, a naro~ito u 20. veku nastaje, ogromna po obu-hvatu i neprocewiva po vrednosti i duhovnim dometima, kulturnabatina oba naroda pisana na zajedni~kom standardnom jeziku.

Devedesetih godina 20. veka raspada se dràva koju su stvorile,izme|u ostalog, i te`we srpskih i hrvatskih intelektualaca potpisnikaBe~kog dogovora. Na govornom podru~ju srpskohrvatskog jezika nastalesu tri dràve, i od jednog jezika nastala su tri - srpski, hrvatski ibosanski.

"Stvaraoci" novih jezika su se nali pred problemom - jezik/cisu samo zvani~no promenili nazive, u biti je to i daqe jezik iste struk-ture sa dve varijante: isto~nom (ekavskom) i zapadnom (ijekavskom). Kadabi bilo koji od naroda, koji su se nali u samostalnim dràvama, u~inioveliki zaokret u kodifikovawu svog zvani~nog jezika, ugrozio bi sop-stvenu kulturnu batinu, bilo po tome to bi ona po inerciji pripaladrugom narodu (primer pokuaja kodifikovawa ekavtine u RepubliciSrpskoj), bilo po tome to bi pisanu kulturnu batinu u~inio nedo-stupnom novim naratajima. Navedeni temeqni nacionalni razlozi nedozvoqavaju sistemske promene standardnih novonastalih nacionalnihjezika. Potreba za diferencirawem zadovoqava se povrinskim zahvati-ma tipa intenzivnog jezi~kog "inèweringa".

Istraìvawe

Predmet naeg istraìvawa je upravo pomenuto povrinskodiferencirawe jezika, tj. pojava traèwa, nalaèwa i kodifikacijejezi~kih elemenata prema kojima se razlikuju srpski, hrvatski i bosan-ski jezik, a naro~ito prisilno (dakle, nevarijantno ili dijalekatsko),~esto apsurdno proglaavawe razlika. Istraìvali smo jezi~ke nivoe u

117


kojima govornici traè razlike po svaku cenu. Tako|e smo pokuali dautvrdimo tipove kodifikatora. Zanimala nas je i razlika u ja~ini kodi-fikatorskih stavova u spontanom govoru i pisanom izraàvawu.

Na ciq nije bio da kodifikujemo razlike, nego da pokuamo,makar delimi~no, da istraìmo uticaj simboli~ke jezi~ke funkcije utrenutku kada je weno poja~ano dejstvo prelo zenit i nalazi se nasilaznoj putawi.

Prikupqawe podataka zapo~eto je u spontanim komunikativnimsituacijama. U tim situacijama je kratko beleèn diskurs, kao i izjave istavovi "kodifikatora". Paralelno su praene televizijske emisije idnevna tampa iz centara sa hrvatskog, bosanskog i srpskog govornogpodru~ja.

Posle prikupqawa gra|e navedenim postupkom, na osnovunajtipi~nijih primera hiperkodifikacije, dizajniran je anketni upit-nik, pa je u prolee 2003. godine, na teritoriji Beograda, sprovedenaanketa na odabranom uzorku izvornih govornika srpskog jezika. U upit-niku su traène reakcije na najtipi~nije primere. Pitawa su obuhvati-la primere "kodifikacije" fonetskog, morfolokog, sintaksi~kog ileksi~kog jezi~kog nivoa. Upitnik se sastoji iz dva dela. U prvom delu subila ~etiri pitawa sa posebnim uputstvom, a u drugom sedam sa, tako|e,posebnim uputstvom (modifikovan upitnik bez opirnog uputstva ispi-tanicima i bez ponavqawa re~enica dajemo u ovom radu).

Upitnik

1. a) Jo od davnina maslinova gran~ica simbolie mir.b)................................................................simbolizira......v)................................................................simbolizuje........naj~ee...............ponekad.................nikad.....................Zato?...........................................................................................

2. a) Govorili su za Oqu da se stalno intimizovala sa poslugom.b)..........................................................intimisala.......................... v)..........................................................intimizirala.......................naj~ee................ponekad..................nikad.....................Zato?...........................................................................................

118


3. a) Policijac nam je signalisao da se zaustavimo.b)................................signalizirao.......................... v)................................signalizovao..........................naj~ee................ponekad..................nikad......................Zato?...........................................................................................

4. a) U `ivotu ne treba nikoga idealizirati jer niko nije savren.b)..............................................idealizovati......................................v)..............................................idealisati..........................................naj~ee................ponekad..................nikad......................Zato?...........................................................................................

5. a) Moji prijateqi se rekreiu svake nedeqe.b)............................. se rekreiraju......................Upotrebio/la bih..................Zato?...........................................................................................

6. a) Suvie ~esto telefonira.b)......................... telefonie.Upotrebio/la bih...................Zato?...........................................................................................

7. a) Glasna muzika ne prija mome uvu.b) .................................................. uhu.Upotrebio/la bih....................Zato?...........................................................................................

8. a) Stanko po~e dolaziti svakodnevno.b)...................... da dolazi.......................Upotrebio/la bih....................Zato?...........................................................................................

9. a) Kupila sam litru mleka.b)..................... litar............Upotrebio/la bih.....................Zato?...........................................................................................

119


10. a) Ti stalno analizuje svaki moj korak.b).................. analizira............................Upotrebio/la bih.....................Zato?...........................................................................................

11. a) Danas nemam ni tri minuta slobodnog vremena.b)....................................minute..................................Upotrebio/la bih.......................Zato?...........................................................................................

Uzorak je sa~iwavalo 30 ispitanika koji su podeqeni u triuzrasne grupe: 15 do 35, 35 do 55, preko 55 godina. Prilikom odre|ivawauzrasnih grupa, vodilo se ra~una o doga|ajima sa poja~anim dejstvom sim-boli~ke jezi~ke funkcije. Tako smo poli od ~iwenice da su, s obziromna vreme nastanka populizma na ovim prostorima, i sadawi trideset-petogodiwaci (i svi mla|i od wih) odrastali sa poja~anim dejstvomsimboli~ke jezi~ke funkcije, da su osobe koje danas imaju izme|u 35 i 55godina odrastale u vremenu kada je simboli~ka funkcija bila u mirnomnivou, a da su osobe preko 55 godina tokom svog odrastawa prole krozperiod poja~anog dejstva simboli~ke jezi~ke funkcije. Pored uzrasta,uzorak je bio podeqen u tri grupe prema stepenu obrazovawa (osnovno,sredwe, visoko).

Rezultati istraìvawa

U okviru naeg istraìvawa doli smo do tri tipa ~iwenicakoje se odnose na poja~ano dejstvo simboli~ke funkcije jezika.

1. Na osnovu praewa odre|enog broja televizijskih emisija (HRT1, BH televizija i RTS 1) i na osnovu pregledawa dnevne tampe ("Veèernjilist", "Dnevni avaz" i "Politika"), ustanovili smo da se u upotrebi tristandardna jezika (hrvatski, bosanski, srpski) manifestuje doslednost uisticawu varijantnih (i dijalekatskih) razlika na svim nivoima jezi~kestrukture. Tako se na fonetskom nivou isti~e ijekavski/ekavski izgovor,upotreba/neupotreba glasa h, nedosledna/dosledna distinkcijaafrikatskih parova -~ i |-x, na morfolokom nivou se dosledno isti~erazli~ita upotreba tvorbenih i obli~kih sufiksa, kao i upotreba//neupotreba infinitiva, a naro~ito dolazi do izraàja izbor varijant-nih sinonima u okviru leksi~kog nivoa.

2. Pored navedenih optepoznatih varijantnih razlika, uo~ilismo da su drutvene prilike (i neprilike) uticale na jedan vid "nasiqa"

120


nad jezikom koji je mogue konstatovati i u zvani~noj upotrebi standar-da u sva tri navedena centra. Ovaj vid "nasiqa" se ogleda u izrazitojte`wi za poja~avawem distinkcije me|u govornicima razli~itihetni~kih korpusa.

Pomenuta pojava vidqiva je u poja~anom purizmu koji se manifes-tuje u upotrebi arhai~nih leksema slovenskog porekla, stvarawu neolo-gizama i u upotrebi kalkova umesto internacionalizama. Tako smo uanalizi emisija na HRT i u analizi leksike u "Veèernjem listu"zabeleìli sledee primere, koji ilustruju poja~ani purizam: pro-midbeni program, nastamba, putovnica, puèanstvo, izvjeãe, dunosnik, djelat-nik, èimbenik, glede, postrojba, glasnogovornik, sukladno, skrb, priopãenje,prosvjed, nazoèan, dragovoqac, nogostup, proèelnik, ozraèje, oporba, pristae,obvezatno, izradba, jezikoslovac, sudionik, oèevid, travnjak (stadion), uzvrat(revan)...

Pored puristi~kih postupaka, u ovom vremenu simboli~kajezi~ka funkcija, u regionu tokavskog nare~ja, dovodi i do specifi~nepojave uvo|ewa kolokvijalne leksike u zvani~ni standard. Ovu pojavusmo uo~ili prilikom analize emisija na BH televiziji i prilikom analizetekstova u "Dnevnom avazu". Pojava se ogleda u zameni slovenske leksikepozajmqenicama orijentalnog porekla (to je vidqivo i u nazivu anal-iziranih novina). Specifi~nost pojave ogleda se u tome to se ne uvodei ne stvaraju nove, nego se ve postojee lekseme iz kolokvijalne upotrebe,odnosno iz àrgona odre|enih grupa i komunikativnih situacija razgo-vornog funkcionalnog stila uvode u zvani~nu standardnu upotrebu. Takose u zvani~noj upotrebi javqaju lekseme tipa: avaz, selam, maksuz, zijan,belaj, seãija, iãindija, sabah, akam, hefta, bezbeli..., zna~i potencira se lek-sika orijentalnog porekla koja nije bila iroko rasprostrawena, i nijebila sastavni deo biveg standarda.

Pored navedene leksi~ke pojave uo~qiva je, kao distinkcija, ihiperfrekventnost glasa h. Konstatovali smo da se u pomenutom jezi~komcentru i u govornom i u pisanom izrazu neguje dosledna upotreba glasa h,svuda gde mu je po etimologiji mesto, a javqa se i u sekundarnoj upotrebi.Tako e se, dakle, u zvani~noj upotrebi, javiti re~i u fonetskoj formi:lahko, mehko, kahva...

U istom jezi~kom centru moè se konstatovati jo jedna tenden-cija. Efekat distinkcije od isto~nih suseda postiè se prihvatawem ipromovisawem karakteristika jezi~kog standarda zapadnih suseda (takosmo u "Dnevnom avazu" nali u jednom tekstu "nezavisno", a u drugom tek-stu "neovisno" i vie primera sli~noga tipa).

Poja~ano dejstvo simboli~ke jezi~ke funkcije uzrokovalo je itendenciju da se u emisijama RTS-a i u "Politici" neguje izrazito vari-

121


jantna distinkcija. Tako se u pripremqenim ~itanim emisijama (i uobjavqenim tekstovima u "Politici") uo~ava odabir leksike koja pripa-da samo ekavskoj srpskoj varijanti, dok se leksika koja pripada zapadnojvarijanti srpskog jezi~kog sistema izbegava i proglaava hrvatskom.Tako|e se uo~ava izbegavawe upotrebe infinitiva, a potencira seprezent sa veznikom da kao jedino prihvatqiv za srpsku varijantu (i uovom slu~aju se jezi~ko sredstvo koje pripada i srpskom jezikuproglaava hrvatskim). Uo~qivo je i potencirawe samo jednog sufiksaiz dubletnih varijanti tipa: de~ji/de~iji, profesorka/profesorica..., kaoi izbegavawe upotrebe glasa (grafeme) h u primerima tipa: uho, muha,kuhar i sli~no, jer se ove fonetske forme proglaavaju hrvatskim. Ovahiperkodifikacija vodi potiskivawu svih elemenata iz ijekavske vari-jante srpskog jezika.

3. Nae istra`ivawe spontanih konverzacionih situacijanaro~ito je pokazalo dejstvo simboli~ke funkcije na dva tipa hiperko-difikacije.Prvi tip je proglaavawe hrvatskim elementom svake pojave koja dolaziiz zapadne varijante srpskog jezika (leksika, sufiksi, infinitiv,dubletna varijanta roda kod nekih imenica, dubletne varijante sa glasomh...). Ovoj netolerantnoj kodifikaciji u spontanim situacijama najviepribegavaju osobe koje nisu profesionalci u oblasti normirawa jezika.Netolerantni tipovi kodifikacije odnosili su se na jezik, a sagovor-nicima je dobronamerno skretana pa`wa da to to govore nije srpski.Me|u profesionalcima, koji te`e distinkciji, bilo je mnogo maweovakvih tvrdwi.

Tabela 1 - Odgovori ispitanika prema uzrastu

122


Tabela 1 - Odgovori ispitanika stepenu obrazovawa

123


Na osnovu drugog tipa hiperkodifikacije sa~inili smo anketu.U ovom tipu se od postojee dve varijantne forme, kao:simbolizirati/simbolizovati, signalizirati/signalizovati, stvaratrea: simbolisati, signalisati... ili se od jedne forme koja postoji uobe varijante, kao: analizirati, telefonirati, parkirati, plombi-rati..., stvaraju nove forme tipa: analizovati, telefonisati... Dakle, ina osnovu analize spontanog govora i na osnovu ankete, konstatovali smoda je ova tendencija iroko rasprostrawena.

Tako|e smo konstatovali da "kodifikatori" samo imaju potrebuda razdvoje srpski od hrvatskog jezika, a da ne polaze niti od ~iwenica,niti u wihovoj kodifikaciji ima ikakvog sistema.

Prethodnu tvrdwu iznosimo na osnovu procenta odgovora napitawa postavqena u anketi. Iz rezultata koji su izneti u Tabeli 1 i uTabeli 2, vidqivo je da se ispitanici naj~ee odlu~uju za odgovoreprema haoti~nim kriterijumima. Tako se ispitanici iz sve tri uzrasnegrupe, kao i ispitanici iz grupa prema razli~itom stepenu obrazovawa,

124


ponekad odlu~uju za tip odgovora koji pripada zapadnoj varijanti, da biu sledeem pitawu odgovorili da naj~ee upotrebqavaju neto topripada isto~noj varijanti ili neto do sada nepostojee.

Posebno naglaavamo razli~ite tipove komentara u spontanomgovoru i u pismenoj anketi. Naime, dok se u spontanom govoru bez usteza-wa daju komentari kao "to je hrvatski" i sli~no, u pisanoj anketi odgo-vori su mnogo uzdràniji, pa je najintenzivnija distinkcija "to nije uduhu jezika". Ova razlika navodi nas na zakqu~ak da je poja~ano dejstvosimboli~ke funkcije u opadawu.

Zakqu~ak

Naàlost, krajem 20. veka na ovom prostoru su stvoreni usloviza istraìvawe jedne univerzalne pojave vezane za qudsku prirodu i qud-sko ponaawe. Istraùjui "nasiqe" nad jezikom pod uticajem sim-boli~ke jezi~ke funkcije, doli smo do zakqu~ka da u vremenima kadajezik postaje simbol nacije, naro~ito me|u razli~itim nacijama koje go-vore istim (ili srodnim) jezikom dolazi do tipi~nih pojava koje se ujezi~koj upotrebi manifestuju kao: izraèno varijantno diferencirawe,dosledno insistirawe na varijantnim sinonimima, poja~an purizam,stvarawe neologizama, kalkirawe internacionalizama, uvo|ewekolokvijalne leksike u standard, hiperfrekventnost obeleènih glasovai naro~ito nesistemati~na i haoti~na hiperkodifikacija.

Literatura

1. Beli, Aleksandar: O jezi~koj prirodi i jezi~kom razvitku, I - II, Nolit/Nau~no delo, Beograd, 1958.

2. Bugarski, Ranko: Jezik u drutvu, îgoja tampa/XX vek (Sabrana dela, 4), Beograd, 1996.

3. Bugarski, Ranko: Uvod u optu lingvistiku, îgoja tampa/XX vek (Sabrana dela, 6), Beograd, 1996.

4. Bugarski, Ranko: Jezik od mira do rata, îgoja tampa/XX vek (Sabrana dela, 11), Beograd, 1996.

5. Bugarski, Ranko: Jezik u drutvenoj krizi, îgoja tampa/XX vek (Sabrana dela, 12), Beograd, 1996.

6. Ivi, Pavle: O jeziku nekadawem i sadawem, BIGZ, Beograd/Jedinstvo, Pritina, 1990.

7. Kai, Zorka: Neukroene goropadi - muka s re~ima, Vizija - magazin za kulturu i kritiku vremena, godina I, broj 3, Laktai, proqee 2001.

125


8. Kristal, Dejvid: Kembri~ka enciklopedija jezika, Nolit, Beograd, 1996.

9. Peco, Asim: Pregled srpskohrvatskih dijalekata, Nau~na kwiga, Beograd, 1991.

10. Radovanovi, Miodrag: Sociolingvistika, Kwièvna zajednica/Dnevnik, Novi Sad, 1986.

11. Simi, Radoje; Ostoji, Branislav: Osnovi fonologije srpskog kwièvnog jezika (naro~ito poglavqe Be~ki kwièvni dogovor i pitawe jezi~kog jedinstva), Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1996.

12. [kiqan, Dubravko: Govor realnosti i realnost jezika, [kolska kwiga, Zagreb, 1978.

13. [kiqan, Dubravko: Jezi~na politika, Naprijed, Zagreb, 1988.

14. [kiqan, Dubravko: Javni jezik, Biblioteka XX vek, Beograd, 1998.

Zlata Terzic

Symbolic Language Function and "Violence" in Language

Summary

This work presents the results of research and appearance of the forcedcodification under the influence of the language function as a symbol and featureof the nation. The examples of distinctive and manifestation character of thesymbolic language function were especially researched.

The research was done in Belgrade in the spring of 2003. The data weregathered in spontaneous conversation situations, following the press and televi-sion programmes in different centres in the region and conducting a poll on thechosen sample.

The results showed that there is a range of examples of the apsurd oblig-atory codification in the all levels of language structure. It was also proven thatlaymen did more hypercodification than the experts. The poll results in which thequestions were formed according to the previously gathered examples in thespontaneous convesation, they show that the "violence" in language under theinfluence of the symbolic language function is going downwards. This points theunreadyness of the examinees to confirm their spoken emotional comments"about them, others" in writing.

Key words: symbolic language function, hypercodification, diferentiat-ing, speakers of the tokavski dialect.

126


Jelena SmiljaniãTutor: dr Svetlana ÈizmiãFilozofski fakultet u Beogradu

STAKLENI PLAFON I TA SA NJIM"A eni reèe: tebi ãu oteati muke trudnoãa tvojih; u bolovima ãe decu raðati a elje ãe

te vuãi k muu svome, ali ãe on nad tobom vlast imati", Postanje, 3, 16

ta je stakleni plafon?

Pojam staklenog plafona ili glass ceiling-a iroko se upotrebljava od1987. godine (prvi put upotrebljen 1970. u SAD) da bi oznaèio pojavu nepisanenemoguãnosti ena da u poslovnoj hijerarhiji napreduju do najviih rukovodeãihpoloaja. Njihovo napredovanje u karijeri ogranièeno je na manje odgovorne,manje istaknute i manje plaãene poloaje i to bez objektivnih razloga. Ovu ne-vidljivu, ali èvrstu barijeru Morgan (1998) definie kao sluèajeve da enezapoèinju karijeru sa iste poèetne taèke kao i mukarci, da bi vremenom ilinapredovale sve sporije u odnosu na njih ili nastavile da napreduju ravnopravnosve dok u nekom trenutku to njihovo napredovanje ne bude zaustavljeno. Ostaklenom plafonu moemo, dakle, govoriti u sluèajevima kada, uprkos dokaza-nim sposobnostima i zalaganju, ene ne bivaju unapreðene na rukovodeãepoloaje, posebno ne na poloaje top menadera.

Stakleni plafon je konaèni rezultat ekonomske i socijalne neravno-pravnosti polova. Ona se ogleda u nekoliko grupa faktora koje unekoliko pro-istièu jedna iz druge:

1. ukorenjeni stavovi prema mukoj i enskoj ulozi u drutvu, koji èesto odreðuju nivo i smer obrazovanja mladih ena,

2. segragacija zanimanja po polu (tradicionalno enska zanimanja su manje plaãena, navodno manje kompleksna i navodno zahtevaju manje sposobnosti, a i u onim oblastima gde rade veãinom ene mukarci su na rukovodeãim poloajima),

3. nejednako plaãanje mukaraca i ena za isti posao u korist mukaraca, bez obzira na usvojenu zakonsku regulativu,

4. razlièito uèestvovanje u neplaãenim (kuãnim) poslovima (2/3 ukupnog rada ena je neplaãeno, a mukaraca 1/3 prema Wirth, 2001) i

5. potekoãe ena u usklaðivanju poslovnih i privatnih obaveza (Grant, 2000).

127


1 Pod ovim pojmom se u literaturi ponekad podrazumeva ne samo polna, veã i starosna, rasna, etnièka ilidiskriminacija zasnovana na seksualnom opredeljenju zaposlenih, ali u ovom radu to neãe biti sluèaj.

Pre nego to krenemo u podrobnija razmatranja, nije loe pojasniti zatose ovoj pojavi poklanja panja i odakle uopte potreba za menjanjem sada veãvekovnog stanja stvari. Sem etièkih (pravo ena na jednakost kao osnovno ljud-sko pravo), socijalno-psiholokih (sve veãe uèeãe ena na tritu rada i njihovapoveãana usmerenost na karijeru), tu su pravno-ekonomski (kazne za diskrimi-naciju na radu su ogromne) i krajnje praktièni razlozi isplativosti prihvatanjaprincipa razlièitosti na radu (to razlièitiji zaposleni razlièitije ideje, to razlièi-tije ideje veãa privlaènost za potroaèe).

Situacija u svetu

Prema UNDP Human Development Report-u iz 1999. (prema Wirth,2001), Nijedno drutvo ne tretira ene podjednako dobro kao mukarce. Iakoèine 40% globalne radne snage, ene zauzimaju tek oko 20% menaderskih pozi-cija i ovaj procenat opada sa porastom hijerahijskog nivoa poloaja. U najveãimi najmoãnijim svetskim kompanijama one zauzimaju samo 23% top menad-ment pozicija (prema Wirth, 2001). Ovakva slika predstavlja poboljanje uodnosu na onu od pre nekoliko godina (npr. u SAD je broj top menaderkiizmeðu 1996. i 1999.godine porastao sa 2.4% na 5.1%), ali se ona ipak smatrapre pojedinaènim postignuãem izuzetnih ena, nego masovnim napretkom u pos-tizanju ravnopravnosti na radu. I onda kada su na najviim poloajima, to jenajèeãe u sektorima koji su od manjeg stratekog znaèaja (stakleni zidovi) kadrovske slube ili administracija to ukazuje na uticaj predrasuda premaenama kao manje sposobnim za stresnije i odgovornije poslove. Ovakav ras-pored menaderki èini i njihove plate manjim u odnosu na plate mukaracamenadera.

Usled nedostatka moguãnosti za napredovanje u velikim firmama, rastebroj ena koje se odluèuju za samostalan privatan posao (prema Wirth, 2001,izmeðu 1995. i 1997. porast broja malih privatnih preduzeãa u vlasnitvu enatrostruko je veãi u odnosu na rast preduzeãa otvorenih od strane mukaraca; uSAD broj preduzeãa èiji su veãinski vlasnici ene i onih gde su one vlasnici 50%akcija èini gotovo polovinu 46% ukupnog broja privatnih preduzeãa premaCenter for Womens Business Research).

U literaturi se sreãu opisi razlièitih strategija koje poslodavci koriste ucilju ostvarivanja ravnopravnosti polova od zabrane diskriminacije i usvajanjapolitike jednakih moguãnosti za zapoljavanje (inaèe najmanje efikasne mere,koja je najèeãe rezultat pukog ispunjavanja zakonskih regulativa, a ne stvarneelje da se stvari promene), preko kvotnih sistema zapoljavanja (najdiskutabil-

128


2 U Prilogu 1. dat je prikaz odnosa izmeðu ukupnog broja ena na tritu rada i ena na rukovodeãimpoloajima (legislators, senior officials, managers) u nekoliko zemalja iz razlièitih delova sveta (premaWirth, 2001).

niji naèin, jer dovodi do diskriminacije mukaraca) i afirmativnih akcija (razniprogrami pruanja pomoãi enama u napredovanju u karijeri), do diversitymanagement-a (davanja moguãnosti svakom zaposlenom, ne samo enama, daposao prilagodi svojoj ivotnoj situaciji i potrebama). Red kojim su ovde pred-stavljene strategije ostvarivanja promena prati stepen smanjenja eksterne (zakon,grupe pritiska), odnosno poveãanja interne motivacije preduzeãa (elja za mak-simalnim koriãenjem potencijala radne snage) da zadovolji sve svoje zaposlene.

Konaèno, vano je istaãi da se paralelno sa poveãanom okrenutoãuena karijeri stakleni plafon u sve veãem broju zemalja barem doivljava kaoproblem i da slube za razvoj ljudskih resursa ulau veliki napor da se on rei,to u Srbiji naalost jo uvek nije sluèaj.

Situacija u Srbiji

Pod ravnopravnoãu ena se u Srbiji uglavnom podrazumeva politièkaravnopravnost to je aspekt o kom se razgovara u medijima i na skuptinskimzasedanjima i oko koga se formiraju brojne enske nevladine organizacije. Potre-ba za ravnopravnoãu na radu i u rukovodeãim strukturama retko se po-minje, ajo reðe preduzimaju konkretne mere njenog ostvarivanja.

Srpska varijanta staklenog plafona je veoma interesantna, samim tim tose ovde sustièu uticaji nekoliko faktora:

1. tradicionalno patrijarhalne kulture i retradicionalizacije tokom devedesetih (ena se vidi kao domaãica i majka; gro onih koji su slani na prinudne odmore bile su ene),

2. socijalizma iz bliske prolosti (jednakost na radu uz zadravanje svih kuãnih obaveza) i

3. pokuaja ukljuèenja u EU tranzicije, koja podrazumeva i usaglaava-nje sa evropskim zakonima o ravnopravnosti polova na tritu rada (Lukiã, Jovanoviã, 2003-b i Stajiã, 2002, istièu da ene loije prolaze utranziciji, jer se prenebregavaju specifiènosti njihovog poloaja).

Prema podacima SIEPA-e, ene èine neto manje od 42% ukupne radnesnage u Srbiji. Izraena je polna segregacija zanimanja. Lukiã i Jovanoviã (2003-a) navode da su ene manje zastupljene na rukovodeãim pozicijama i u sektoruprivrede koji ima bolju perspektivu, odnosno veãe plate.Istraivanja koja se bavezaposlenim enama su veoma malobrojna, a o enama na rukovodecim poloa-jima gotovo da ih ni nema. To je donekle iznenaðujuãe, s obzirom da trenutnoneke istaknute poloaje, dodue veoma malobrojne, zauzimaju ene (npr.predsednik i potpredsednik Narodne skuptine Republike Srbije, predsednikSkuptine grada Beograda, èetiri ministra u Vladi Republike Srbije, rektorUniverziteta u Beogradu, GLODUR informativnog programa RTS-a).

129


Lukiã i Jovanoviã (2003-a) su, na uzorku od 1200 ena sa decom, kojesu (bile) u braku i imaju radno iskustvo, nale da u kolektivima u kojima veãinuèine mukarci 44% ispitanica smatra da se oni sa potcenjivanjem odnose premakoleginicama. Bez obzira na polnu strukturu kolektiva u 60% sluèajeva ispi-tanicama je direktno nadreðen mukarac. Autorke zakljuèuju da je jo uvek ivapraksa uskraãivanja jednakih ansi enama za napredovanje, odnosno da postojenevidljive prepreke koje stoje na putu enama do odgovornijih pozicija.

Istraivanje koje je sprovedeno tokom aprila, maja i juna 2003. godinena uzorku od oko 100 visoko obrazovanih ena iz razlièitih delatnosti, od kojihje oko 50 na rukovodeãim poloajima razlièitog nivoa menaderke, a oko 50na nerukovodeãim (Smiljaniã, u pripremi), pokazalo je da su ene generalnozadovoljne moguãnoãu za napredovanjem u ustanovi u kojoj rade (njih 72%).35% ispitanica slae se sa stavkom Mislim da se u naem drutvu negativnoocenjuju ene koje imaju uspene karijere (od toga 7% u potpunosti). Sa sadra-jem stavke Èini mi se da neke moje kolege smatraju da ene nisu podjednakodobri radnici kao mukarci slae se 40% ispitanica (od toga 14% u potpunosti).Sa stavkom Mislim da mukarcima nimalo ne smeta da im ena bude ef neslae se 44% ispitanica (od toga 18% u potpunosti), a slae 28%.

U okviru istraivanja voðen je i kraãi razgovor sa svakom od njih o tomeda li vide nekakve prepreke u napredovanju u karijeri koje bi bile specifiène zaene (odgovori nisu bili ponuðeni). Oko 65% ispitanica navodi kao glavnuprepreku obaveze vezane za porodicu i nedostatak podrke partnera. 52% govorio socijalnim preprekama u irem okruenju, pod èim se podrazumeva patrijarhal-no vaspitanje i stereotipizacija oba pola, balkanski mentalitet. 40% ispitanicaiz uzorka smatra da su, izmeðu ostalog, ene same sebi prepreka usled nedo-voljnog samopouzdanja, ambicioznosti i motivisanosti. 25% istièe mukarce njihove negativne stavove, predrasude i ljubomoru, te postojanje mukih klano-va u krugovima koji odluèuju (ovo bi verovatno odgovaralo onome to se u stra-noj literaturi naziva old-boy network). 12% (20% menaderki i 4% neme-naderki) vidi prepreku u looj ekonomskoj situaciji u zemlji i neadekvatnojorganizaciji i sinhronizaciji ustanova, npr. neadekvatno radno vreme kola iobdanita. 7.5% ispitanica iz uzorka (13% nemenaderki prema 2% menader-ki!) smatra da ene svojim psiholokim i biolokim predispozicijama ne odgo-varaju onome to se u poslu trai. U istom procentu se navodi i njihovo neadek-vatno ponaanje, bilo kao preterano insistiranje na enskom principu, bilo kaozanemarivanja svoje enstvenosti. Spominju se jo problemi u kolektivu,nezadovoljavajuãi zakoni, nedostatak pozitivnih primera uz postojanje ne-gativnih, te nepruanje meðusobne podrke meðu enama (networking). Samo11% ispitanica smatra da nema polno uslovljenih prepreka.

Voðen je i razgovor o tome kako bi se ove prepreke mogle ukloniti itreba odmah istaãi da su odgovori krajnje uopteni, èesto veoma maloduni, oni

130


otkrivaju da se o moguãnostima reavanja ovih problema zapravo ni ne razmil-ja stièe se utisak da ispitanice svoju situaciju doivljavaju kao lou, ali realnonepromenljivu. Izuzev jedne menaderke koja je spremno navela konkretne merekoje njena firma (predstavnitvo strane kompanije) preduzima radi poboljanjapoloaja ena, veãinom govore o dalekosenim merama na nivou drutva, opromeni poloaja ena uopte promeni mentaliteta, vaspitanja devojèica i deèa-ka, menjanju sistema vrednosti, poboljanju ekonomske situacije i standarda iv-ota. Istièe se i vanost liènog angaovanja i potreba za edukacijom.

Po ovim pitanjima èesto nema znaèajnjihih razlika izmeðu dve grupeispitanica, te se uz izvesnu opreznost moe zakljuèiti da se radi o stavovimazaposlenih ena uopte.

Kako se lomi stakleni plafon?

Samim tim to stakleni plafon sreãemo u svim zemljama, jasno je da sedanas pre moe govoriti o pravljenju rupe u njemu nego o potpunom unitenju.

Lomljenje staklenog plafona je poduhvat na duge staze, koji ukljuèujedrutvo u celini. Velika panja mora se posvetiti oslobaðanju obrazovanja od pol-nih stereotipa, te ohrabrivanju devojèica i devojaka na izbor kole i zanimanjakoja nisu tradicionalno enska. Promene u stavovima porodice, predavaèa iokruenja uopte (i mukarci treba da prihvate izmene u polnim ulogama) nemogu se ostvariti bez obuhvatnog socijalnog programa. Naravno da se u procesmoraju ukljuèiti i dravne institucije i pod tim se ne misli samo na usvajanje iprimenu zakona koji se tièu ravnopravnosti ena na radu, veã i na formiranjeposebnog tela koje bi se bavilo ovim pitanjem, iniciranjem, sprovoðenjem i eva-luacijom akcija. Na nivou preduzeãa, lomljenje staklenog plafona podrazumevaupuãivanje zaposlenih svih nivoa u problem, ustanovljavanje naèina praãenja ievaluacije rada, kao i utvrðivanje odgovornosti rukovodilaca za ostvarivanje ci-ljeva.

Kada, dakle, profunkcionie sprovoðenje zakonskih regulativa, poboljase ekonomska situacija do mere u kojoj ekonomija ne biva nuno suprotstavlje-na socijalnoj pravdi, kad se bar poène sa gotovo utopijskim merama promenementaliteta o kojima govore ene u Srbiji (Bojim se da je to pitanje dalekebuduãnosti. Za Balkan tome treba dodati jo 100, 200 godina jedna odmenaderki), moda ãe se naãi mesta i za neke od sledeãih, u svetu veã isproba-nih tehnika, koje primenjuju konkretna preduzeãa, naravno onda kada njihovorukovodstvo prepozna vanost problema i pokae spremnost da ga rei.

Borba protiv stereotipa i predrasuda. U radionice se ukljuèuju zajednoi ene i mukarci (prisustvo oba pola je uslov da se ene ne izoluju i ne doivljavaju kao neprijatelji), sa ciljem da se pobolja klima i kultura preduzeãa, kroz poboljavanje meðusobnih odnosa, poveãanje

131


osetljivosti na stereotipe i predrasude i zajednièki rad na njihovom prevazilaenju. Profesionalna usavravanja. Stalno motivisanje i podsticanje ena na

usavravanje i edukaciju od strane uprave preduzeãa. Ovo je neophodan korak da bi ene uopte dole u obzir za top menadment poloaje. Bez dovoljnog broja obrazovanih i iskusnih poslovnih ena (kritiène mase), neãe se poveãati njihov broj meðu top menaderima. Treninzi asertivnosti za ene. Njihov cilj je psiholoka priprema ena

za rukovodeãe poloaje kroz poveãavanje samopouzdanja i vebanje u efikasnim neagresivnim i nedefanzivnim stilovima komuniciranja na radu. Prilagoðavanje radnog mesta. Poveãavanje fleksibilnosti radnog

vremena i radnog mesta (npr. teleworking) menadera kako bi se olakalo usklaðivanje porodiènih i poslovnih obaveza. Ovde spada i podrka u pronalaenju pomoãi u kuãi, kao i organizovanje èuvanja dece pri radnom mestu. Umreavanje (networking). Znaèaj neformalne mree i liènih kontakata

je neprocenjiv, uopte se na rukovodeãi poloaj retko dovodi neznanac.Zbog nedostatka vremena, ene retko imaju vremena za druenje posle radnog vremena i od strane rukovodilaca se doivljavaju kao nevidljive. Preduzeãa mogu potpomoãi formiranje ovakvih veza meðu enama na taj naèin one mogu steãi vane informacije o moguãnostima i naèinima napredovanja. Umreavanje, naravno, moe iãi i vaninstitucionalno, na nacionalnom i internacionalnom nivou, preko neprofitnih organizacija, èasopisa i sl. Utabavanje karijere (career tracking). Pod ovim se podrazumeva oduvek

poznata metoda negovanja mladih i obeãavajuãih kadrova, kojima se pomae u sticanju iskustva i slave tako to im se poveravaju izazovni i vani poslovi. Ovo prate i dodatne edukacije i saveti iskusnijih i starijih kolega.

Mentorstvo. Ovo je tehnika kojom preduzeãe mladoj eni, potencijalnoj menaderki, dodeljuje starijeg i iskusnijeg savetnika, koji nekad ni ne mora biti iz iste ustanove. On joj prua profesionalnu pomoã u informisanosti, znanju i kontaktima, olakavajuãi joj put ka rukovodeãim poloajima. Ovaj naèin rada primenjuje se veoma uspeno i u nekim srpskim kompanijama, ali ne u kontekstu podravanja ena.

Zakljuèak

Preduslov demokratije je jednakost svih èlanova drutva, tako i ena naradu i njihovo jednako prisustvo u menadmentu. O ovom aspektu njihove

132


ravnopravnosti u Srbiji se jo uvek malo govori, mada je u ekonomski razvijeni-jim delovima sveta vanost prisustva ena u rukovodeãim strukturama svihprivrednih grana odavno uoèena. Istraivanja pokazuju da se zaposlene ene uSrbiji oseãaju nezaslueno neravnopravnim i da sa lakoãom identifikuju faktorekoji oteavaju njihovo napredovanje u karijeri. Pesimizam i malodunost kojeizraavaju po pitanju moguãnosti uklanjanja mnogobrojnih prepreka napre-dovanju pokazuju u kom je stepenu drutvo u tranziciji (ne)zainteresovano zanjihov poloaj.

ene predstavljaju za sada neiskoriãen resurs od potencijalno izuzetnevrednosti, posebno u vreme borbe za kakvu-takvu kompetitivnost na svetskomtritu.

Postoje veã razraðeni modeli reavanja problema staklenog plafona ilibarem ublaavanja njegovog dejstva, ali se na prvom mestu u javnosti moraprobuditi svest o njemu. Ovaj rad je i napisan upravo sa tim ciljem.

Prilog 1

Literatura

1. Grant, J. (2000): Women managers and the gendered construction of personal relationships, Journal of Familly Issues, Vol. 21, Issue 8.

2. http://www.nfwbo.org/Research/5-6-2003/5-6-2003.htm 3. http://www.siepa.sr.gov.yu

133


4. Lukiã, M., Jovanoviã S. (2003): Konkurentnost ena na tritu rada, Socijalna misao, vol. 37, 1.

5. Lukiã, M., Jovanoviã S. (2003): O ravnopravnosti ena i mukaraca na tritu rada, Socijalna misao, vol. 37, 1.

6. Morgan, Laurie A. (1998): Glass ceiling effect or Cohort effect? A longitudinal study of the gender earnings gap for engineers, 1982 to 1989. American Sociological Review. Volt 63.

7. Smiljaniã, J. (u pripremi): Faktori karijere ena menadera, diplomski rad, Filozofski fakultet, Beograd.

8. Stajiã, D. (2002): Srbija u procesu tranzicije i ene: institucije, procesi, dokumenti, Nezavisnost, Beograd.

9. Veale,C. & Gold, J. (1998): Smashing into the Glass ceiling for women managers, Journal of Management Development, Vol. 17, Issue 1.

10. Wirth, L. (2001): Breaking trough the Glass ceiling: women in management, International Labour Office, Geneva.

Jelena Smiljanic

Glass-ceiling Phenomenon

Summary

Although women share nearly 50% of total employment in the so-calleddeveloped world (and Serbia), they still occupy few of the positions with themost power. The glass-ceiling phenomenon refers to an informal barrier thatwomen face in getting to the highest management positions. The reasons for itsexistence are numerous and persistent. They involve traditional gender roles,work and life organization, social attitudes toward women managers and womenworkers themselves. With the reasons for the problem so deeply rooted, solutionsinvolve the whole society. Foreign experiences show that once it is recognized the glass ceiling can at least crack. A number of different tactics are offered.However, their implementation in Serbia is questionable, because when it comesto the glass ceiling the society remains ignorant and silent.

Key words: glass-ceiling, women managers, work, strategies, Serbia.

134


Svetlana CvetiãaninTutor: prof. dr Mirjana VasoviãFakultet politièkih nauka u Beogradu

RATNA PROPAGANDA I MEDIJI

O èemu ãe ovde biti reèi i zato ba o tome?

Za sve one roðene poslednjih decenija XX veka, kada su tehnika itehnologija toliko napredovale, ivot sa uskraãenom moguãnoãu komunikacijei razmene informacija gotovo je nezamisliv. Meðutim, kako na narod kae, sveima svoju cenu. Koliko dobrog je doneo za napredak èoveèanstva, toliko je bio izloupotrebljen.

Evo kako to mislim. Zaèudila sam se nad èinjenicom da je bombar-dovanje Jugoslavije 1999. godine bilo prvo bombardovanje, ili, ako Vam jedrago, rat prenoen putem interneta. Verovatno zato to imam utisak da èitav svojivot ivim sa internetom, pa mi je bilo nejasno kako se to veã nije dogodilo, aonda shvatim da je World Wide Web nastao pre malo vie od 10 godina i bi mijasno da su se izvetaji sa ratita do sada prenosili samo putem televizije, radijai tampe. Ali ne samo izvetaji sa ratita, veã i sve ono to je tim ratnim sukobi-ma prethodilo. Jer, kao to jedna autorka navodi,"rat poèinje u miru, kada se veãpostojeãe krize uz pogodna objanjenja pretaèu u sukobe putem iskrivljenekomunikacije, a radi manipulacije masama". E, tu na scenu stupa propaganda.

Reè propaganda dolazi od latinske reèi propagare, to znaèi ubrzavatirast mladih biljaka, a zatim iriti neto, pre svega iriti vesti, odreðena shvatan-ja, ideje. Poèetak institucionalnog koriãenja propagande datira iz 1622. godine,kada je osnovan poseban ured u sklopu Katolièke crkve koji je nosio naziv "Con-gregatio de Propaganda Fide", sa ciljem da "vodi pogane iz mraka u svetlo". Iakostarog datuma, pojam propagande dobio je na drutvenom znaèaju tek za vremei tokom I svetskog rata. Stoga ovaj kontroverzni pojam, danas, u veãini zemaljanosi veoma peorativan prizvuk.

Da ne bi bilo zabune, elim neto da naglasim. Iako impliciram da suratovi nastajali, vodili se i o njihovim ishodima se odluèivalio u velikoj meri zah-valjujuãi ratnoj propagandi, nikako se ne sme zakljuèiti da se propaganda razvi-la samo zahvaljujuãi tome. Propaganda je nastala i iz potreba razvijenih civi-lizacija i stvorenih nacionalnih drava da pobede u bici za ljudsku svest, zatim,uz pomoã sofisticiranih sredstava masovne komunikacije i psihologije propa-gande, koja je doprinela njenom boljem razumevanju i primeni njenih nalaza.

S obzirom na to da je propaganda izuzetno star fenomen, elela bih danavedem nekoliko oblika propagande koje poznaje istorija. Jo u Staroj Grèkoj

135


protivnici su u stene uklesivali propagandne pesme upuãene suparnièkoj vojscida preðe da se bori na njihovoj strani. Za to vreme su posebno interesantne itragedije putem kojih se irila i ratna propaganda, ali i izraavala elja naroda zaslobodom. Veoma interesantan naèin propagande u Starom Rimu bio je krozkovani novac, na koji se stavljao lik vladara, to se zadralo do dananjih dana,a simbolizovalo je trajnost i legitimitet vladajuãe dinastije. Strari Rim u propa-gandne svrhe neretko koristi arhitekturu, literaturu i umetnost, svu u raskoi,kako bi se doèarala velièina i veènost Rimskog carstva. U srednjem veku, FridrihII koristio se ne samo pisanim manifestima, veã je angaovao i putujuãe sviraèe,oni su pevali politièke pesmice koje su se odnosile na sva vana pitanja tog vre-mena. Tada se javlja i letak kao propagandno sredstvo, ali je korist od njega bilamala s obzorom na optu nepismenost. A prava, savremeno organizovana propa-gandna sluba javlja se u Napoleonovo vreme, u obliku tzv. Press slube.Napoleon u propagandne svrhe koristi proglas, manifest, bilten i novine, pri-lagoðene razlièitim populacijama èitalaca. Takoðe, u to vreme prvi put se koristikarikatura kao sredstvo diskreditovanja protivnika, pogotovo u Engleskoj. U re-voluciji 1848. javlja se zidni plakat u slubi propagande. Smatra se da je onpreteèa grafita, koji su savremenoj istoriji imali, kao propagandno sredstvo,neosporan uticaj. Meðutim, znaèaj 1848. godine, za na rad, nije samo u tome toje tada izbila velika revolucija i to se pojavio zidni plakat, veã i zbog toga tood tada poèinju da cvetaju psiholoke teorije o masama. To su bile elitistièketeorije u kojima se o masi govorilo peorativno, tj. kroz njih je buroazijaizraavala svoj prezir prema proleterijatu. Iako je i pre toga bilo okupljanjavelikog broja ljudi zarad dizanja pobuna, mase nisu izuèavane, jer su bile nesta-bilne i nestalne, i nisu pretile ugroavanju civilizacijskih tekovina, ali nisu nisagledane kao korisno politièko sredstvo. Ono to karakterie ljude okupljene utakvu masu je gubitak individualnih karakteristika i potpuna regresija koja vodihomogenizaciji ponaanja, poveãanoj sugestibilnosti, intelektualnoj inferiornos-ti i preteranoj emocionalnosti. Upravo je to ona osnova koju su iskoristili propa-gatori da utvrde u kojim uslovima i na koji naèin mogu da deluju. Klasièna pro-paganda je svoj vrhunac dostigla tokom II svetskog rata. Tada je tehnologijakoriãenja propagande za ostvarivanje ciljeva prevazila sva oèekivanja. S jednestrane, zbog toga to je Hitler shvatio njen znaèaj i to je pored sebe imao geni-ja za manipulisanje masama, Gebelsa, a sa druge, zato to su se pojavila novatehnoloka sredstva. Veliki znaèaj za njen razvoj u toku II svetskog rata imala jeradio emisija. Tada su se kao znaèajni propagandni materijali pokazale rodolju-bive pesme i zastave, ali i modni detalji kao npr. alovi, kape, bedevi, koji su idanas u upotrebi. Meðutim, uz nesebiènu pomoã televizije i interneta, savreme-na propaganda je sve to ostavila daleko iza sebe.

136


A ta se danas podrazumeva pod propagandom?

Bez obzira na to to je u upotrebi od davnina, pojam propagande se uenciklopediji po prvi put naao 1929. godine, u 14. izdanju Britanike. Danas pos-toje na desetine razlièitih definicija ovog pojma. Sve one se mogu svesti nasledeãe: "Propaganda je irenje ideja i stavova radi stvaranja spremnosti zaodreðen naèin postupanja".

Valja navesti da moemo razlikovati vie vrsta propagande. S obziromna njenu drutvenu vrednost i korisnost, ona moe sluiti irenju bilo korisnihbilo tetnih stavova i ideja.. Prema sadraju, ona moe biti politièka ili komerci-jalna. Na osnovu toga da li eli da iznese ciljeve ka kojima je usmerena, onamoe biti "bela" ili otvorena, odnosno "crna", tj. skrivena. Podela propagande sevri i na osnovu vrste sredstava putem kojih se iri na onu koja se prenosiusmenim putem, tampom, radiom, televizijom itd..

Da bi se ovim putem ostvario postavljeni cilj, neophodno je drati seodreðenih propagandnih naèela. Èetiri su osnovna naèela svake uspene propa-gande. Prvo meðu njima je naèelo percepcije, koje kae da poruka mora bitiprimeãena, a to pretpostavlja da ona bude dostupna primaocu, npr. da se emitujeu udarnom terminu na televiziji ili pak da se naðe na prvoj ili poslednjoj straninovina. Poruka mora da bude privlaèna, da bi privukla panju populacije kojoj jenamenjena, a to podrazumeva da bude intenzivna, neobièna, da izazivaznatielju. Takoðe, pretpostavka delovanja poruke je da ona bude razumljiva.Drugo naèelo, naèelo potreba, vezano je za motive i elje onih kojima je porukaupuãena. To se odnosi pre svega na korist koju primaoci poruke mogu da imajuod prihvatanja poruke. Najèeãe se navode èetiri koristi: bioloka, materijalna,socijalna i psiholoka. Treãe je naèelo vrednosti i ono se odnosi na relacijuporuke sa sistemom vrednosti prihvaãenim u drutvu kome pripada grupa kojojje poruka upuãena. I poslednje naèelo, naèelo "nepredvidljivog", podrazumevastvaranje odreðene prostorne nejasnoãe, nedoreèenosti, da bi se ostavilamoguãnost prilagoðavanja promenjenim uslovima, odnosno moguãnost reago-vanja u "poslednjem trenutku".

Nakon to se stvore pogodni uslovi za prihvatanje propagande,neophodno je oblikovati poruku tako da ona bude lake uoèena i prihvaãena uzpomoã propagandnih tehnika. Kako autori navode, dve su velike grupe tihtehnika. Prva utièe na emocionalnu komponentu stava koji se formira delova-njem propagande, a druga naglaava ugroenost i nesigurnost.

Kada se utièe na emocionalnu komponentu stava, onda se najpre ide naizazivanje emocionalne reakcije, koja otvara prostor za delovanje propagandneporuke. Ako je èovek, pak, emotivno neutralan u odnosu na neku stvar, onda seide na povezivanje te stvari sa onima za koje je èovek emotivno vezan, pre svegapozitivno. Tu se koristi i tehnika povezivanja stavova, tj. pozitivan stav prema

137


jednoj stvari vezuje se za drugu. Neretko su u upotrebi emotivno "nabijene" reèiili zamena imena. U ovu svrhu se koriste i stereotipi, odnosno generalizacije,koje omoguãavaju èoveku da svet posmatra na uproãen i konzistentan naèin.

Druga velika grupa tehnika koja se bavi manipulisanjem oseãajimaugroenosti i nesigurnosti vezana je za potrebu ljudi da imaju èvrst oslonac svogopredeljenja, socijalnu podrku i pripadnost, posebno kad nedostaju relevantneinformacije i jasno izgraðeni stavovi o onome èime se propaganda bavi. U tusvrhu se koriste ljudi koji predstavljaju svojevrstan autoritet ili su pak poznati ipriznati, ili se manipulie konformizmom, odnosno èovekovom potrebom da nebude sam, veã prihvaãen i zatiãen. Veoma je uobièajeno, pogotovo u ratnoj pro-pagandi, koriãenje glasina, jer glasine kao vesti o osobama i dogaðajima, nepoz-natog izvora, koje mogu, a ne moraju biti istinite, svojim brzim irenjem, pogo-tovo usmenim putem, maksimalno doprinose delovanju propagande.

Ratna propaganda i psiholoki rat

Ranije u tekstu, veã je navedena iroka podela propagandi po vrstama,ali tamo nije posebno mesto nala ona koja nas ovde najvie interesuje, a to jeratna propaganda. Ratna propaganda ne samo to se vodi u ratnim uslovima,veã se zasniva i na sadraju koji zagovara rat, odnosno, mobilie ljude da oprav-davaju ono to ãe se desiti, a to se nikako ne bi moglo opravdati, jer se tu kreuniverzalne ljudske vrednosti.

Ratna propaganda ima dva cilja. Prvi se odnosi na pojaèavanje identi-fikacije sa svojom grupom, radi sprovoðenja bilo napada, bilo odbrane, a drugije usmeren na dehumanizaciju neprijatelja. Ide se na to da drugi u ratu nije ljud-sko biãe, pa se zato moe i ubiti. Da bi se to postiglo, konstruie se novastvarnost, nov moral. Univerzalne vrednosti, kao npr. ne ubij, vie ne stoje. To sepostie emitovanjem stranih scena, èiji prizor je delo neprijatelja.

Podela ratne propagande vri se na: strategijsku, taktièku i konsolida-cijsku. Strategijska propaganda stvara opte psiholoke pretpostavke za ostvari-vanje postavljenih politièkih i stratekih ciljeva. Usmerena je ka èitavoj popu-laciji. Naglaava opte vrednosti i pokuava osigurati podrku rukovodstvuzemlje. Primer za to je ukupna politika masmedijskog delovanja u nekoj zemljiuoèi rata. Na primer, to je bila glavna tema na CNN-u i SKY NEWS-u uoèi bom-bardovanja Iraka. Taktièka propaganda se koristi i pre i u toku borbenih operaci-ja. Cilj joj je da smanji borbeni moral protivnika, da podstièe dezerterstvo ipredaju. Konsolidacijska propaganda usmerena je ka civilnom stanovnitvu uosvojenom podruèju ili u onom u kom je neprijatelj imao veãu podrku. Cilj jeda se objasni pravednost vlastite borbe i dobijanje podrke onih koji su se borilina strani neprijatelja. Ratnu propagandu, takoðe, moemo podeliti i na preven-tivnu i profilaktièku. Prvi tip propagande sprema javnost za ono to se moe

138


dogoditi, a drugi ublaava posledice onog to se veã dogodilo. Primer za preven-tivnu propagandu je Èerèilovo obraãanje Britancima uoèi II svetskog rata, kadaim obeãava samo "krv, znoj i suze", a za profilaktièku je objanjavanje da suvojnici tokom bombardovanja Iraka poginuli bilo u sudaru saveznièkihhelikoptera ili u tzv. friendly fire, a ne u sukobu sa neprijateljem.

Sa ratnom propagandom je povezan i pojam psiholokog rata, koji seodnosi na preduzimanje propagandnih i drugih aktivnosti u cilju zbunjivanja idemoralisanja neprijateljski nastrojenog stanovnitva ili neprijateljskih vojnihjedinica, da bi se smanjio intenzitet njihovog otpora. On ulazi u upotrebu pred IIsvetski rat. Njegovu vanost uviða i Hitler, pa poruèuje: "Artiljerijska pripremapre napada, kao u Prvom svetskom ratu, biãe ubuduãe zamenjena psiholokimporemeãajima kroz revolucionarnu propagandu." Svestan Hitlerove namere imoãi propagande, Èerèil poruèuje: "Hitler ãe prvo bombardovati glasom, a zatimpokuati s iskrcavanjem i vazdunim napadima." Od tada pa do danas nita senije promenilo u pripremama za ulazak u rat ili vojnu intervenciju. Meðutim,pojam psiholokog rata iri je od pojma propagande, pa i ratne propagande, jerobuhvata i èitav niz drugih akcija, kao to su oruane borbe, sankcije, provokaci-je i slièno. Èesto se naziva i specijalni rat. Iako se od njega mnogo oèekivalo,stratezi psiholokog rata, pogotovo u SAD, pretrpeli su niz neuspeha, a najveãije bio onaj u Vijetnamskom ratu. Meðutim, danas, kada je uloga psiholokog ratasasvim promenjena, jer je rat postao spektakl, i njegov domet je postao mnogoveãi.

Uloga medija u irenju ratne propagande

No, sada kada smo detaljno obrazloili pojam ratne propagande, videãe-mo i koji su mediji doprineli irenju propagande i kako. Ja ãu se ovde prevashod-no pozabaviti masovnim medijima, tj. tampom, radijom, filmom, televizijom, adelimièno i internetom. Cilj mi je ovde da ukaem na instrumentalnu ulogu kojusredstva masovnog komuniciranja imaju za ostvarenje ciljeva koji sigurno nisuni opti, ni humani, niti u slubi napretka i razvoja, veã su veoma tetni, sebiènii nazadni.

tampa se opravdano smatra najvanijim sredstvom masovnog komuni-ciranja, jer, iako radio i televizija pokuavaju da joj ukinu taj monopol, ona idalje ostaje najrasprostranjenije sredstvo masovnog komuniciranja. Ubrzo nakonpostanka, tampa je poèela da igra veoma vanu ulogu u politièkom, ekonom-skom i kulturnom ivotu zemalja u kojima izlazi i postala je "sedma sila" novogdoba. Da bi mogla da iskoristi svoj poloaj, tampa je morala da udovoljiodreðenim zahtevima svojih konzumenata, a to je da stalno plasira senzacije, danajveãi, a ne retko i najbolji, prostor ustupa ekonomskoj propagandi, a zatim i dase spusti na nivo svojih èitalaca, i da, u suprotnosti sa verovanjem u slobodu

139


tampe, uvek bude pod neèijom kontrolom. Njena velika moã lei u uverenjuljudi da sve to je napisano nuno mora biti i istinito, a to uverenje moe bitisasvim neopravdano. Upravo to je dolo na videlo na poèetku ere ratnog no-vinarstva, pre otprilike 150 godina, u Engleskoj. Sve poèinje 1854. godine, kadaEngleska objavljuje rat Rusiji i kada "Tajms" prvo angauje jednog oficira daizvetava sa ratita. Ali, poto se njegovi izvetaji nisu pokazali kao prihvatljiviza javno mnjenje, "Tajms" alje prvog profesionalnog izvetaèa. No, on, videvipravo stanje vojske, koje nikako nije dolikovalo kraljevskoj gardi, o tome izve-tava London, i biva osuðen, kako od svojih urednika, tako i od Vlade i od vojnihkomandanata sa fronta. Meðutim, i Vlada i vojska su shvatili znaèaj koji ãe tam-pa imati za voðenje rata. Stoga vojska i tampa bivaju upuãene jedna na drugu iosuðene da zajedno podnose uspeh i poraz u bitkama koje su uz meðusobnu ispo-moã vojevale. Od tada izvetaji sa ratita, opisi bitaka, intervjui sa vojnicimaudovoljavaju politikama vlada, zahtevima javnog mnjenja i pomau dobijanjubitaka i ratova, koristeãi se svim onim manipulacijama o kojima je veã bilo reèi.Najveãa propagandna bitka putem novina voðena je tokom I svetskog rata, jer sunovine tada bile veã iroko rasprostranjene, a drugih masovnih izvora informaci-ja nije bilo. Novine su iskoriãene da bi se pripremila javnost za to laki prelaziz mira u rat. Koriãene su i za ulazak raznih vojnih sila u rat, kao npr. SAD. Bilesu i u slubi opravdavanja svih ratnih zverstava, da bi po zavretku rata i suoèa-vanju sa istinom o deavanjima novine bile izloene velikom moralnom padu igubitku kredibiliteta.

Drugi veliki rat XX veka omoguãio je ratnim reporterima i urednicimada se jo jednom okuaju kao produena ruka propagande. Meðutim, drugi medijdobio je na znaèaju. To je radio, koji je svojom tehnièkom usavrenoãu, niskomcenom, pokretljivoãu i dostupnoãu, prenosio vesti milionskom auditorijumu.On je postao ozbiljan suparnik tampi, zato to ne zahteva pismenost i velikukoncentraciju panje. Za one kojima slui dobar je, jer obezbeðuje veliku emo-tivnu angaovanost, neprestano nameãe propagandne poruke i prenosi informa-cije velikom brzinom. Ali problem je kako saèuvati radio program, za razliku odlakoãe kojom se mogu èuvati novine, teko je utvrditi koliko je ljudi zaista èuloneku radio emisiju. Upravo na temelju saèuvanih radio emisija sa poèetka II svet-skog rata uraðena je analiza nemaèke nacistièke propagande.

Pored radija, u II svetskom ratu, kao jo jedno sredstvo masovne komu-nikacije i irenja propagande, javlja se film. Braãa Limijer nisu ni slutili koliki ãedomet imati njihove "ive slike". Film je, sa unoenjem svih aspekata ivota uprenos informacija, potpuno potukao tampu i radio, koji su mogli da prenosesamo njegove elemente. On moe i neposredno da informie, ali moe i dadonosi razne druge vrste razonoda. Kao ni radio, ne zahteva pismenost, niti bilokakav mentalni napor pri praãenju, iako zahteva izvesnu panju. Lako angaujeemocije i izaziva potrebu identifikacije sa junacima, pre svega "filmskim zvez-

140


dama" za koje se publika prosto lepi. Ono èemu je film posebno podloan je pot-puna kontrola od strane njegovih proizvoðaèa, jer zahteva mnogo veãutehnologiju za proizvodnju i od tampe i od radija. S obzirom na to da je dostu-pan velikim masama, a da ga mogu proizvoditi samo neki, nije ni èudo to jekoriãen u propagandne svrhe od samog nastanka. U nacistièkoj Nemaèkojvelièao je vladare, irio antisemitizam i prikazivao je rat kao proèiãavanje naci-je. Iako nema filmova koji velièaju nacistièku stranku, u njihovim filmovimanaveliko se promovie uspeh nacistièkog sistema. Posebno su tome u slubi bilifilmovi Leni Rifental. Slièno je i sa filmovima u SAD koji promoviuantifaizam, kao npr. dokumentarna serija "Zato smo se borili?" ili komedija"Veliki diktator". U Rusiji, pod Lenjinom, filmska produkcija je potpuno bila podpolitièkom kontrolom, od odreðivanja teme i naslova filma, do presnimavanjaodreðenih sekvenci i zabranjivanja celih filmova koji reimu nisu odgovarali. UStaljinovo vreme film je bio potpuno u ulozi oèuvanja voðe na vlasti i skrivanjuod javnosti zlodela koje je on èinio.

S pojavom televizije, filmovi su se preneli pravo u sobe gledalaca i tektada postali dostupni ba svima. Iako je u SAD bilo nekoliko hiljada televizoraveã 1941. godine, prvi televizijski prenoen rat je bio Vijetnamski rat, jer je tadaTV ekrana bilo u vie od sto miliona domova. Televizija je tada bila mlada, snjom nije bilo iskustava i nije se znalo kako ãe se zapravo pokazati. Mislilo seda ãe prikazivanje surove ratne realnosti izazvati protivljenje ratu, ali to se nijedesilo. Pre svega zato to su samo 57% izvetaja èinili snimci borbi i mrtvih izato to je od 2300 izvetaja samo 76 bilo autentièno, jer su praume Vijetnamabile nedostupne TV ekipama. Na takva ratna izvetavanja ljudi su se brzo navikli.Izgubili su svest o realnosti i svata je moglo da im se plasira, jer su imali utisakda prisustvuju stvarnim dogaðajima. Kako je rat odmicao i kako su Amerikancitrpeli sve veãe gubitke, tako su se ratna izvetavanja smirivala i teilo se tome dase televizija ne zameri ni publici ni Vladi. Dakle, jo jednom je sredstvo masovnekomunikacije instrumentalizovano.

Rat kao spektakl

U predveèerje XX veka voðeno je jo veoma mnogo ratova, a sredstvamasovne komunikacije samo su jo vie napredovala. Da bi razumeli promenekoje je u drutvu izazvao razvoj sredstava za informisanje, treba razmotriti nje-gove posledice. Ona su uèinila nepotrebnim da se ljudi okupljaju kako bi semogli informisati, prihvatati sugestije i oponaati. Da bi voðe navele svojepodanike da ih prate, bez upotrebe sile, morali su da ih zavode. Èinili su to orga-nizovanjem prostora na najbolji naèin za okupljanje masa (trgovi, arene), stva-rali su èitave ceremonije okupljanja i stajanja na tim prostorima, da bi ih na krajuubedili snagom svojih reèi, koje su svima bile poznate, ali ponovljene beskrajan

141


broj puta, onemoguãavale su pojedincu da se odupre sugestiji. Ratrkani po svo-jim domovima, pojedinci nisu vie deo mase rasute po trgu, veã javnost, koja,iako nije u direktnom kontaktu, ipak je zajedno. Sredstva masovne komunikaci-je stvorila su javnost, koja je u istom psiholokom stanju kao i masa: otporna narazum, potèinjena strastima, otvorena za sugestiju. Razlika koja postoji oèituje seu dejstvu sugestije, koja u prvom sluèaju deluje na blizinu, a u drugom nadaljinu. Iako ne vide jedni druge, ljudi koji èine javnost, ubeðeni su da u istomtrenutku dele istu ideju i istu elju sa velikim brojem njemu sliènih. A upravo toje posledica delovanja propagande.

Sa pojavom sofisticirane opreme, koja potpuno okupira ne samo èula,veã i svest, elektronski mediji mogli su gledaocu sve da prodaju. Otpoèela jenova era ratne propagande. Najbolji primer za to je rat u Zalivu. Iako je kratkotrajao, najire je propraãen. Poto nije bilo posebnih vesti i informacija koje jetrebalo preneti, a pogotovo ne onih koje je trebalo zaista da opravdaju ratnu inter-venciju, medijski striènjaci su ih sami inscenirali. Prikazivani su projektili nanoãnom nebu Bagdada (a kasnije i Beograda) u udarnom terminu po istoènom,odnosno zapadnom amerièkom vremenu, pa precizni vazduni napadi, veomauzbudljive konferencije za tampu, rasprave struènjaka u studiju, specijalneemisije, zatim kompjuterske animacije i simulacije, kao i prenosi uivo u kojimaje trebalo pokazati najgore katastrofe koje se tamo deavaju, a koje nisu bile niistinite, niti su o bilo èemu relevantnom informisale. Televizije su od ratnihizvetavanja pravile holivudske spektakle, jednu sasvim virtuelnu stvarnost, dabi opravdale ciljeve svojih vlada. Mediji su postali najjaèe oruðe ratne politike,njen glasnogovornik i sauèesnik.

Ne bi bilo zgoreg navesti i da su tokom devedesetih, na ovim prostori-ma, mediji pod Miloeviãevom kontrolom jednako dobro koristili sve gorenave-deno.

Dometi medijske ratne propagande

Iako su dometi propagande, a pogotovo ratne, veoma veliki, ipak onaima svoja ogranièenja. Najbolje se to vidi na Gebelsovom primeru. On je uspeoda propagandom pridobije najire nemaèke mase, ali ni izbliza nije imao tolikoguspeha kod ljudi na okupiranim i osvojenim teritorijama. Ali, to je primer zaklasiènu propagandu. ta je sa dometima savremene propagande, koja imapodrku gotovo savrene tehnike? Veã i sama tvrdnja da je propaganda svemoã-na je neka vrsta propagande. Koliko god bili pripremljeni uslovi za njeno delo-vanje i koliko god da je ona dobro dizajnirana, za odreðenu grupu kojoj jenamenjena, njeni efekti zavisiãe od psihosocijalne konstitucije pojedinca koji jeprima i ireg konteksta u kojem se propagandna delatnost odvija. Meðutim, izistorije smo videli da su ljudi veliki broj puta bili izmanipulisani dejstvom pro-

142


pagande. Danas je poseban problem to to pojedinac zaokupljen liènim prob-lemima i potrebama, o raznim zbivanjima se informie samo putem medija.Problem lei i u tome to isti ti pojedinci mnogo i ne znaju (o istoriji i geografi-ji i sl.), pa te informacije primaju "zdravo za gotovo". Dalje, svi ti prikazi delu-ju toliko realno da niko ne bi u njih ni posumnjao. Ne postoje vie ni neki velikiintelektualci, nosioci savesti èoveèanstva, koje bi svi sluali i koji bi se, eventu-alno, tome suprotstavili. Meðutim, nade za izbavljenje verovatno ima. I savreme-na propaganda se saplela gde i Gebels, jer nije raèunala na drugaèije vrednosnesisteme drutava kojima je htela da se nametne. Drugo, pitanje je da li i stvaran-jem jednoliène mase uz pomoã televizije, a danas sve vie i interneta, moe dase pogubi svaka individualnost i da se èovek potpuno instrumentalizuje i pokorionima koji ga zavode zarad svojih sebiènih ciljeva. I na kraju, kao to u pream-buli Povelje UNESCO stoji: "Poto ratovi poèinju u glavama, neophodno jepobrinuti se da u glavama ljudi budu obezbeðene i pretpostavke za mir", verujemda ãe se naãi ljudi koji ãe iriti antiratnu propagandu istim tim sredstvima i naiste naèine.

Literatura

1. Beham, M. (1997), Ratni doboi, Miona, Beograd.2. Zvonareviã, M. (1978), Socijalna psihologija, kolska knjiga, Zagreb.3. Moskovisi, S. (1997), Doba gomile, Biblioteka XX vek, Beograd.4. Rot, N. (1994), Osnovi socijalne psihologije, Zavod za udbenike i

nastavna sredstva, Beograd.5. Rot, N. (1999), Psihologija grupa, Zavod za udbenike i nastavna

sredstva, Beograd.6. Slavujeviã, Z.(1999), Politièki marketing, Fakultet politièkih nauka,

Beograd. 7. iber, I. (1998), Osnovi politièke psihologije, Politièka kultura, Zagreb.

Svetlana Cveticanin

War propaganda and Media

Summary

In this work, as it is stated in the title, I will deal with the relationbetween the media and propaganda. The readers will be introduced in brief to theconcept of propaganda, its various kinds, as well as to the principles and the tech-niques used in it. I will also explain the contribution of the masses to creating and

143


accepting propaganda messages. A special emphasis will be put on the conceptof war propaganda and the role of the various media in its spreading. The atten-tion will also be turned to the understanding of war as a spectacle. Finally, I willreconsider the reach of the media in spreading war propaganda.

Key words: propaganda, war propaganda, masses, media, war as a spec-tacle.

144


KULTURA !"CULTURE

Jelena MladenovicTutor: dr Stuart GrahamBelgrade Open School

HOW SWEET IS SWISS CHOCOLATE?

The first idea one gets when sweetness is mentioned usually refers to thetaste of something. But, "sweet" can also be an adjective that points out the positive qualities of something or someone. Chocolate is not so interesting whentalking about its taste. In most cases, it is sweet. However, if analyzed fromanother angle, chocolate becomes a part of a billion-dollar industry. If the swe-etness of life is measured with money, then chocolate can be very sweet.

In this world production of millions of tons of chocolate, a special placeis kept for the Swiss one. It is special in many ways, some of them are obvious,and some of them one does not even know about. Our picture of Swiss chocolateis made of what we smell and taste, not of what we really know about it. Itsreputation is unquestionable. Still, this industry is a part of the world of multina-tional companies, thus making Swiss chocolate an economic and, through that, apolitical phenomenon.

The goal of this essay is to "scratch the surface" of the Swiss chocolateand to find where the romantic dream of it stops, and where it's brought in linewith other products that keep some people's lives sweet .

A Divine and royal drink: how it all started

Cocoa has been grown since 600 AD by the Central American Indians(Toltecs, Mayas, and Aztecs) who knew it under the name "cacauatl". It was usedas a means of payment as well as for preparing a drink they called "xocolatl".That drink did not have much in common with today's chocolate except its nameand basic ingredient- cocoa. It was a mixture of cocoa, ginger, pepper, and honey,first boiled, and then poured on boiled corn. In our terms, that is undrinkable, andthat was Hernan Cortez's1 opinion when he first tasted it in 1519 (actually, hedrank it so he would not offend his hosts). Nine years later, he brought it toEurope where this initial form of chocolate underwent some transformations.Vanilla and musk took the place of the hot spices, and sugar was added. Sincecocoa was an exotic plant that could not be grown on European soil2 and sugarwas very expensive, chocolate was an exclusive beverage for the aristocracyonly.

147


1 The first Spanish conquistador who came to Central America.2 Unlike potatoes, tomatoes, corn or tobacco that were also brought.

When chocolate came from Spain to France (thanks to court marriages),this basic sharp, highly concentrated drink was diluted with water, wine and beer.If they had only added milk, they would have enjoyed the first hot chocolate aswe know it today.

But the expansion of chocolate came with the Italian explorers who wereless selfish in keeping the secret of chocolate. In fact, the first solid eatingchocolate was probably made in Italy, but they did not seem to care too muchabout that so we have no precise records.3

From the beginning of the 19th century when chocolate came to Switzer-land, many "firsts" were made there. The first chocolate factory in Switzerlandwas opened by François-Louis Cailler in 1819, who established the first brand ofSwiss chocolate, still in existence today under the patronage of Nestlé company.Charles-Amédée Kohler was the first one to put hazelnuts in chocolate. ThenDaniel Peter, seven years after establishing the factory with François-LouisCailler, made the first milk chocolate in 1875. The greatest inventor in techno-logical way was Rodolphe Lindt, who enhanced chocolate production in 1879 byestablishing a new process called "conching" that is refining, thus making thefirst chocolate that melts in your mouth. In 1908, Theodor Tobler developed whatis probably the most famous Swiss chocolate "Toblerone", by adding honey tohazelnut chocolate and giving it a specific shape. Jules Séchaud invented filledchocolate in 1913. Henri Nestlé, the man who established one of the most pow-erful companies today, invented "only" powdered milk, one of chocolate's mostimportant ingredients.

What made these people so innovative was probably the fact thatSwitzerland had no ingredients for making chocolate and they had to importthem, so their only way to stand up to competition was to try to be better than therest. And so they were.

Swiss chocolate as a cultural phenomenon: "Swiss" as a symbol

Saying that Swiss chocolate is the best one could offend some peoplewho would give that title to the Belgian one, but the taste is a matter of person-al choice. What stands behind this statement is actually the clichéd picture ofSwitzerland. Chocolate, cheese and watches are usually the first things thatspring to mind when thinking of this country. Saying that something is "Swiss"usually stands for tradition and the highest quality. In that respect, it does notmatter what brand of Swiss chocolate you have, just as long as it is Swiss.

148


3 Different sources have different information. See www.chocosuisse.ch/e/3_3_broschuere.html , cho-cologie.pdf, according to which solid chocolate originates from France, but this technique had alreadybeen known in Italy. Then, www.mce.k12tn.net/chocolate/history/history_of_chocolate3.htm says that in1674 "a London coffeehouse sells the first solid chocolate in a stick form". www.chocolatemonthclub.com/chocolatehistory.htm gives credit to J. S. Fry and Sons (in 1830).

http://www.chocosuisse.ch/e/3_3_broschuere.html

http://www.mce.k12tn.net/chocolate/history/history_of_chocolate3.htm

http://www.chocolatemonthclub.com/chocolatehistory.htm

However, our picture is not far from how the Swiss see their nationalpride. They were aware of their importance more than 100 years ago. That is whyin 1901 the union of Swiss chocolate manufacturers known as Chocosuisse wasestablished.4 Its main purpose was, and still is, to protect the good reputation ofSwiss chocolate and to fight against any misuse of the "Swiss chocolate" label.Therefore, Swiss chocolate is a label in itself, and after Chocosuisse, that labelcan be used for products made in Switzerland only. That raises an interestingquestion: what is the treatment of chocolate made outside of Switzerland?

Officially, Chocosuisse comprises 15 chocolate producers5 with theirrepresentatives, but still it stands for the interests of the whole industry, and isalso in charge of working with the public on behalf of the industry as a whole.

All Swiss producers started as small family factories and most of themhave remained like that until the present day. That gives the "tourist" impressionof people who live for chocolate not because of profits, but because they reallycare and love it the way their ancestors did. In addition, the Swiss are aware ofthe importance of chocolate as a state symbol as well as a souvenir that every vis-itor brings back home.

In that respect, one can find many interesting tourist arrangements thatinclude chocolate. For instance, there is a train tour made for visitors who wishto see two main Swiss attractions: cheese and chocolate. The first stop is themedieval castle-village of Gruyères and its modern demonstration dairy, then theNestlé-Cailler chocolate factory in Broc. Of course, the visits include tasting andpurchasing of these products, so it is not recommended for weight-watchers.Nucleus Mani, the guide said: "Tourists want to see real Switzerland, and cheeseand chocolate are certainly part of real Switzerland."6 Unfortunately, this com-ment has nothing to do with the national exhibition "Expo 02." In severalarticles, an obvious disappointment could be seen since no chocolate, cheese orwatches were exposed, except for kids who had the pleasure to have somechocolate. It seems that they are trying to make Switzerland less clichéd and topresent something new.

But, the chocolate producers have shown that they will not let them-selves be run over by this new trend of showing Switzerland in a different light.At the Ballenberg open-air museum, the art of making chocolate can be seen inthe "Chocolaterie du Ballenberg", specially made for this occasion. Moreover,the Swiss Chocolate Day was established not so long ago, celebrated with a"glockenspiel" specially made for that occasion. The "glockenspiel" comprises

149


4 Its first name was "Union libre des fabricants Suisses de chocolat", changed in 1946 to Chocosuisse5 The members are: Chocolat Alprose, Barry Callebaut, Chocolat Bernrain, Chocolat Camille Bloch, Cho-colats et Cacaos Favarger, Max Felchlin, Maestrani Schweizer Schokoladen, Chocolat Frey, ChocolatHalba, Kraft Foods Schweiz, Confiseur Läderach, Lindt & Sprüngli (Schweiz), Gysi Chocolatier Suisse,Nestlé Suisse, and Chocolat Stella and two associate members Masterfoods and Ferrero (Schweiz).6 "A whistle-stop tour, not for weight-watchers", www.swissinfo.ch,, June 20, 2002.

http://www.swissinfo.ch,,

37 bells with an approximate weight of 6000 kg, and it can be set to play 20 dif-ferent melodies (from the Wedding March to Swiss folk songs). The last effortwas made for the centenary celebration of Chocosuisse when "chocolate" stampswere issued. They were a huge success and showed the new frontiers of stamp-making. They were not only chocolate-looking with the thin foil on it, but alsochocolate-smelling when the surface was scratched. There was an idea of mak-ing them even taste like chocolate when the background was licked, but they hadto give up because of an obvious reason, many would have been tempted to eatsomething that is not meant to be eaten.

When we put all these things together, a very interesting conclusion canbe made. In the eyes of foreigners, chocolate is one of Switzerland's symbols,everyone likes it, but it is available only in Switzerland and in duty frees. Is itthat the Swiss chocolate is using some sort of ignorance of people to be soldworldwide under the name of a Swiss firm, and the Swiss chocolate remainsreserved for a limited number of locations and people? However, after the Swiss,chocolate and cheese are not what makes their country so special. There are otherthings they want to show, and this new trend is going towards showing someother, less known ones. For all those of us less informed, Swiss chocolateremains the best-known feature of Switzerland.

Political aspects: all for one, each man for himself

The political side of chocolate does not only consist of direct involve-ment in politics. Actually, not many of the officials have some political activity.It also includes global issues in and outside of Chocosuisse as well as the prob-lems of being politically correct, something which is very popular today. In fact,politics is a very ambiguous aspect where more assumptions can be made, andfewer firm conclusions. As it will be shown in this section, a strict distinction hasto be made between what Chocosuisse does and what the companies do world-wide. Chocolate is the only thing they have in common. And that's where all thesimilarities stop. A new world of multinational companies and the chase for prof-its is open for all to see.

The link between chocolate production and politics is direct when pub-lic health is brought up. Obviously, all of the companies produce food, whetherit is chocolate, or something else; therefore, they are subject to different lawsmainly concerning agriculture, ecology, and health. In a situation where moreand more products or their ingredients are turning out to be dangerous for humanhealth or the environment, politicians have a key role in forcing or banning dif-ferent legal acts that concern one nation or the whole world. Since these actsinfluence directly the producers, their activities may sometimes lead to lobbyingfor their own interests.

150


Unfortunately, the company that dared to enter the world of transnation-al companies stands today in line with other multinational companies which havebeen criticized for their unethical behavior. And it is one of the world's biggestcompanies: Nestlé. The Nestlé history of scandals dates back to the 1970s afterit was accused of the unethical marketing of baby-milk. In 1977, a boycott waslaunched which has remained until today, with a break from 1984 to 1988. Nestléis primarily blamed because of promoting baby food substitutes that encouragemothers not to breast-feed their children, which leads to diseases and deaths ofbabies every day. The problem increases when developing countries are men-tioned, since in those, by default poorer countries, people dilute the milk toomuch due to its high price, and very often with unhealthy water.

Moreover, Nestlé's officials have been accused of various politicalmoves that could be seen at least as unethical, such as the lobbying of PeterBlackburn7 against vaccination of livestock during the Foot and Mouth diseasecrisis, which eventually led to their unnecessary deaths.8 If Henri Nestlé knewwhat happened to his company and invention, he would be turning in his grave.It is obvious that chocolate has nothing to do with these events, but it goestogether in the package with a brand's reputation and a company's work as awhole.

A special chapter goes to GM foods. Nestlé has been known for itsenthusiasm regarding scientific research9 in this area as well as selling GM prod-ucts, mainly to developing countries or, to be more accurate, wherever the lawallows them to. Nestlé can be defended only because of the fact that there is nosolid scientific conclusion as to the effect of GM foods on human health, togeth-er with the official statement: "We are not going to force people to consume whatthey don't want," made by Nestlé spokesman Marcel Rubin. That is true, butbeing so selective over the implementation of GM foods makes people wonderwhat might be wrong. On the other hand, Chocosuisse stands firmly against anyuse of GM crops and guaranties for it as much as it can. It is not known whetherthat policy is used for chocolate made outside of Switzerland.10

Moreover, Chocosuisse is active on the other side that concerns anotherpolitical issue. This concerns child labour in countries that produce cocoa, most-ly African. The latest issue was about problems in Ivory Coast, which in 2002

151


7 The Chief Executive of Nestlé UK and president of the Food and Drink Federation.8 It was thought that Nestlé's profits could be damaged by the loss of exports of powdered milk.9 Helmut O. Maucher, Nestlé Honorary Chairman and Vernon R. Young, Professor of nutritional biochem-istry are particularly active in this field. See www.ir.nestle.com 10 In chocologie.pdf, the following has been stated: "Knowing that the majority of consumers reject prod-ucts with genetically modified ingredients, the Swiss chocolate producers are doing everything they canto manage with ingredients from conventional sources for as long as possible... To ensure that the strictspecifications contained in the foodstuffs legislation can be adhered to, chocolate and all its ingredientsundergo continuing scientific testing."

http://www.ir.nestle.com

produced 44% of the world cocoa production.11 Children, often coming fromMali12 after being sold by their parents for a few dollars, work on their planta-tions. The goal of this action is to "create a system that traces cocoa beans fromthe farm to the factory".13 Furthermore, Chocosuisse is resolving this problemwith the World Cocoa Foundation and Chocolate Manufacturers Association -USA (CMA). CMA has already been involved in this issue in 2001, when theyproposed a memorandum to the US Congress in order to introduce a chocolatelabeling bill. Still, their efforts are worth the attention, but it may seem that thisproblem will not be so easily resolved, due to the extreme poverty of these coun-tries.14

Seen as a political process, globalization is often considered as a nega-tive thing. Still, Switzerland is the second most globalized nation in the world(after Ireland) and that fact actually brings them a position almost everywhere inthe world.15 Chocolate companies are following this trend, together with otherproducts they may have. And nobody can deny that financial means providesome rights in political decision- making process, especially in Third Worldcountries or newly open markets, like Eastern Europe.

This whole chocolate world becomes slightly bitter in politics, or evenwith no recognizable taste. Switzerland will stand behind its national pride, anddefend it, but it will never try to interfere in a company's politics and will not beheld responsible for the loss of its reputation. In that world, it still is each man(or company) for himself.

Economic aspects: a chocolate monopoly?

This story has again two different sides, which share the same point ofview. One of them is strictly connected with Swiss chocolate in the real mean-ing, and the other includes its influence on the global scale. However, these twosides cannot be separated one from the other because chocolate is a global prod-uct. Since they are closely linked, a better picture could be seen from an econom-ic analysis of the surrounding, both local and global.

The consumers are the first and the most important factor in marketingsince the final judgment belongs to them. In the Chocosuisse terms, Swiss choco-late is bought by tourists, people at duty free shops, and the Swiss. Worldwide,chocolate sold under the name of a Swiss firm is for those who allow themselvesa small luxury to purchase it for themselves and for children. Since children do

152


11 www.chocosuisse.ch/e/3_1_factsandfigures.html 12 The estimates are that there are at least 15,000 children.13 Franz Schmid, the director of Chocosuisse, article "Chocolate Industry fights Child Labour",www.swissinfo.ch , May 18, 2002.14 The other biggest cocoa producers are: Ghana, Nigeria, and Indonesia.15 From "Chocolate Industry fights Child Labour", www.swissinfo.ch, May 18, 2002.

http://www.chocosuisse.ch/e/3_1_factsandfigures.html

http://www.swissinfo.ch

http://www.swissinfo.ch,

not have much to say until their parents say so, many producers are focused onseasonal chocolates: Easter bunnies, Christmas chocolate figures, and others likeautumn chestnuts and mushrooms or spring chocolate flowers. Of course, insome spirit of "celebration" people buy things they normally would not. Not toforget the good reputation of Swiss chocolate that practically sells it without anyspecial commercials, except for the new products.

On the local level, competition practically does not exist. Joined togeth-er in Chocosuisse, the producers' only goal is to protect the national label,"Swiss" chocolate. Moreover, they do not need to fear imported chocolates, sincemost come from Germany, where Swiss chocolate producers have subsidiaries oracquired factories. Around 20% of chocolate on the Swiss market is imported,with 7% coming from Germany.16 The influence of imported chocolate is reducedafter reviewing the position of the Swiss firms on the global scale.

In the 1920's, Switzerland produced 55% of the world's chocolate andexported 75% of it.17 Today its position is not the same. The players and the ruleshave changed and these percentages are not what they used to be, but they stillhave a sort of monopoly over this industry.

World sales of chocolate are estimated at around $50 billion18 per year,out of which "only $850 million19 go to the Chocosuisse producers. But, if theirsubsidiaries and acquired companies are included, their influence rises dramati-cally. The three biggest companies, Nestlé, Barry Callebaut, and Lindt &Sprüngli have annual sales of 10.774, 2.621, and 1.590 CHF millions, which,together with other smaller producers, gives them more than 20% of the worldsales.20 In addition, some of the world's best-known chocolate brands belong tothe Swiss companies.

For instance, Nestlé's famous confectionery products are Cailler, KitKat,Quality Street, After Eight, Baci, and others. Barry Callebaut is oriented towardsthe German market and owns Stollwerk, Van Houten, Gubor, and subsidiaries in20 other countries. Lindt & Sprüngli is focused on the American market and helda modest position there until 1998, when the acquisition of the Ghirardelli Cho-colate Company (founded in 1852) secured Lindt & Sprüngli a position in thepremium chocolate market. Kraft Foods Schweiz, a part of the Philip MorrisCompanies,21 have an absolute monopoly with one product - Toblerone,22 whichis the only Swiss chocolate made in Switzerland only. Their second famous

153


16 www.chocosuisse.ch/e/3_1_factsandfigures.html 17 www.chocosuisse.ch/e/3_3_broschuere.html , chocologie.pdf18 Around 75 CHF billion, from www.expatica.com19 1.279 CHF million.20 These information can be found at: www.barry-callebaut.com, www.ir.nestle.com, and Lindt &Sprüngli Annual Report 2001, April 2002.21 Better known for its cigarettes Marlboro, who recently changed its name to Altria Group.22 90% of Toblerone is exported, see www.toblerone.com

http://www.chocosuisse.ch/e/3_1_factsandfigures.html

http://www.chocosuisse.ch/e/3_3_broschuere.html

http://www.expatica.com

http://www.barry-callebaut.com,

http://www.ir.nestle.com,

http://www.toblerone.com

brand is Milka, the chocolate of a strange origin.23 Therefore, Swiss chocolateproducers have found their way to profit through the name they held under theflag of "Swiss chocolate", and will certainly continue to do so.

The raw materials for chocolate production are interesting. Switzerlandimports only 1% of the world cocoa harvest. Since it comes from Ivory Coast,Ghana, and Ecuador, mostly politically unstable and poor countries, its price isoften subject of political moves, even when it is fixed in advance. Sugar is most-ly imported without too many problems, but milk in Switzerland is extremelyexpensive. The government allows the producers to cover their needs with only20% of cheaper imported milk, and the rest has to be Swiss. This way, the Swissmilk production is trying to survive, since it makes almost no profits.24

The government's influence on chocolate production is negative in thiscase, but they have to know their priorities. A country known for its cheese hasproblems due to high production costs, and has to work against their other best-known product.

The board members are a very important factor in this industry. Withouttrying to attack their competence, they are not so important for the direct func-tioning of the company, it is their biographies. Here will be mentioned some ofthe most interesting.

Nestlé's board members have many other memberships: from universi-ties, through research centers and many others. Jean- Pierre Meyers is the vice-president of L'Oréal board, Peter Böckli is in the UBS25 board, Arthur Dunkel andAndré Kudelski are in the Crédit Suisse board, and Nobuyiki Idei is the chairmanand the CEO26 of the Sony Corporation. And these were only some of them.Compared to Nestlé, Barry Callebaut does not sound so impressive. Their chair-man, Andreas Schmid is also chairman of Unique Zürich Airport and Director ofAdecco, Andreas W.Keller is in the Advisory Board of Crédit Suisse Board, andPierre Vermaut is a Director of Chocolaterie Guylian.27

These are only some of the board members of these two companies, butit can be seen that they are sometimes connected, like in Crédit Suisse. Howev-er, knowing that one company could not live without banks to finance them, it isvery good to have connections in that area. This way, a circle of people is creat-ed to run the whole industry without greater financial problems.

On the other hand, the rest of the companies, together with Lindt &Sprüngli, remain family business as much as possible, even in today's world.Moreover, besides these three companies, all the others keep themselves away

154


23 Milka was first made in Switzerland in 1901 by the Suchard company, but the Swiss never took thecredit for it; in fact, most of them would tell you that Milka is a German chocolate.24 "Farmers fighting declining revenues", www.swissinfo.ch, August 23, 2002.25 Union Bank of Switzerland. 26 Chief Executive Officer.27 Belgian chocolate producer.

http://www.swissinfo.ch,

from the "big" business, and remain the pillar of the picture we have of Swisschocolate production.

Conclusion

From the local point of view, Swiss chocolate is put together with itsother traditional features. The Swiss may like it, but it seems that they take it forgranted, and try not to think of it in that way. After all, the big companies are list-ed on the stock exchange and as such, belong to the world of chasing profits, lob-bying, and politics.

In the world that is becoming one big village, one cannot forget thattransnational companies are included in the world of politics, often criticized, orboycotted for their behaviour. Being politically correct or indulging yourself is amatter of personal choice. But for us, the consumers, it is a small luxury every-one would gladly afford. It is not because it comes from a big company, or acountry known for its neutrality, only because "it's Swiss". The faithful con-sumers still make this economy work.

So how sweet is the chocolate in the eyes of the world?If you are Swiss, it's the ordinary, good old milk chocolate. For the

tourists, it's nothing but the sweet, innocent white one. It becomes darker andmore bitter in the world of politics, sometimes with a sweet truffle filling as asolution to a problem, or a cherry if you get drunk by the power. The economistssee it as a special treat. Chocolate is very sweet, just the way Henri Nestlé madeit, with whole hazelnuts on which you could break your teeth sometimes. Forthose who don't know where they belong to, just take a Toblerone.

Nevertheless, the way Rodolphe Lindt put it in 1879; all of them willmelt in your mouth and fill you with the overwhelming feeling of joy.

It still is a greater pleasure to have chocolate with a name of the Swissfirm on it rather than any other. And it doesn't matter if it's made in Singapore orGermany or Switzerland; it still is the sweetest one.

Literature

1. Lindt & Sprüngli Annual Report 2001, April 20022. Richter, Judith, Holding Corporations Accountable,

Zed Books, 20013. Todoroviã Jovan, Ðurièin Dragan, Janoeviã Stevo,

Strategijski menadment, Institut za trina istraivanja, Beograd, 1998

155


Electronic Sources4. www.barry-callebaut.com 5. www.cailler.ch 6. www.chocolatemonthclub.com/chocolatehistory.htm 7. www.chocosuisse.ch/e/1_3_aktuell.html 8. www.chocosuisse.ch/e/3_1_factsandfigures.html 9. www.chocosuisse.ch/e/3_3_broschuere.html , chocologie.pdf

10. www.ir.nestle.com

Downloaded files from www.ir.nestle.com,

11. 2002_CG_Report.pdf12. 2002_KeyFigures.pdf13. www.kraftfoods.ch 14. www.lindt.com 15. www.mce.k12tn.net/chocolate/history/history_of_chocolate3.htm

Articles from www.swissinfo.ch (all articles expire 1 year after publishing)

16. A whistle-stop tour, not for weight-watchers, June 20, 200217. Barry Callebaut Expands in Germany, April 26, 200218. Chocolate Industry Fights Child Labour, May 18, 200219. Expo.02 opens its doors, May 13, 200220. Expo.02 fails to woo the tourists, July 16, 200221. Expo entertains but fails to educate, October 19, 200222. Farmers fighting declining revenues, August 23, 200223. Nestle Stands Firm Over GM Crops, May 16, 200224. Swiss Abroad surprised by lack of swissness at Expo.02,

August 12, 200225. Switzerland remains second most globalized nation,

January 13, 2003 26. www.toblerone.com 27. www.unspecial.org/UNS609/UNS_609_T18.html

156


http://www.ir.nestle.com,

http://www.swissinfo.ch

Jelena MladenoviãKoliko je slatka (vajcarska) èokolada?

Rezime

Èokolada je prela dug put od trenutka kada ju je Hernan Kortes doneou Evropu. Proavi mnoge modifikacije, od njenog dolaska u vajcarsku poèin-je 'èokoladna revolucija'. Mnogi tadanji pioniri su stvorili imena koja i danasznamo kao simbol ove zemlje.

Postojanje kliea nije nita novo, ali vajcarci bi vie voleli da njihovuzemlju upoznamo i na drugi naèin. I pored toga, male porodiène fabrike i idiliè-na slika koju ceo svet ima ne moe tako lako da nestane.

Ipak, vajcarske kompanije su deo globalizovanog sveta koji je sveèeãe kritikovan kao politièka maina za bogaãenje bogatih. Lobiranje, politièkinekorektni potezi i direktno meanje u politiku su postali deo i ove, nekad 'slatke'stvarnosti.

Ako se neto moe meriti u ovom svetu, to je onda novac. U tom smis-lu, vajcarska èokolada ima primat na tritu prvoklasne èokolade i tu pozicijuodrava kroz pripajanje drugih svetskih proizvoðaèa.

Kroz ovaj rad su se mogli samo naznaèiti dananji stavovi i pozicije va-jcarske èokolade. Koliko na nju utièu spoljni negativni faktori najbolje govorepodaci o konstantnom rastu prodaje, kojim vajcarska èokolada i dalje pokazujesvoju apsolutnu premoã nad konkurencijom.

Kljuène reèi: èokolada, vajcarska, globalizacija.

157


OBRAZOVANJE !"EDUCATION

Ljubica NaumovicTutor: prof. dr Ljubomir ZiropadjaFaculty of Philology, University of Belgrade

GAMES IN FOREIGN LANGUAGE LEARNING

Introduction

There is a great number of discussions about the role of humor andgames in foreign language learning. This is a brief study of the main reasons forvery important role of games in foreign language teaching and learning. The aimof the study is to give the basic classification and examples of games in class-rooms.

Firstly, it is necessary to explain some basic expressions used in teach-ing methods of foreign languages.

'FOREIGN' VS. 'SECOND LANGUAGE' AND 'LEARNING' VS. 'ACQUISITION'

Any second language can be acquired in a variety of ways, at any age,for different purposes, and to varying degrees. Accordingly, we can distinguishdifferent types of second language learning. Traditionally, a fundamental distinc-tion has been made between tutored (guided) and untutored (spontaneous) lan-guage learning. The term 'spontaneous learning' is used to denote the acquisitionof a second language in everyday communication, free from systematic guid-ance. For example, when a Serbian worker settles in a West European countrywithout knowing a single word of the local language and then tries to acquiresome knowledge of the language through unsystematic social intercourse.Though, it must be said that even in the most spontaneous language learningsome kind of 'guidance' will occur, the above mentioned distinction is useful.

A parallel distinction is that between 'learning', which refers to guided,and 'acquisition', which refers to spontaneous learning. In spontaneous languageacquisition, the learner has the access to the target language in the course ofeveryday communication with the surrounding and in guided learning the mate-rial is supplied in 'digested' form. Guided and spontaneous ways of learning dif-fer not only in the manner but also in the order in which material is presented.The spontaneous learner is invariably under pressure to utilize his/her entire lan-guage potential in order to communicate successfully. There is no such pressurein guided language acquisition. It is replaced by exercises: dictations, essays, pat-tern drills, etc.

161


When we mention guided language learning we have to explain the differencebetween 'a foreign' and 'a second language'. The term 'foreign language' is usedto denote a language acquired in a milieu where it is normally not in use andwhich, when acquired, is not used by the learner in routine situations. A 'secondlanguage', on the other hand, is the one, which becomes another tool of commu-nication alongside the first language; it is typically acquired in a social environ-ment in which it is actually spoken. Examples are the French among the German-speaking Swiss population...

Games and the natural approach

One of the most recent approaches to language teaching is the NaturalApproach, which has had a large impact on all areas of second/foreign languageresearch and teaching. The principles and practice of this approach have beenpublished in The Natural Approach (Krashen and Terrell, 1983).The main pro-posal of the Natural Approach Theory is that adults can acquire a second lan-guage and, that the ability to pick up languages does not disappear at puberty.What makes adult learners different from children is their abstract problem solv-ing ability, which enables them consciously to process the grammar of a foreignlanguage. Thus, adults have two distinctive ways of developing competences ina second language: acquisition and learning, while children have only one: acqui-sition. In their book, Krashen and Terrell refer to their method of picking up abil-ity in a second language directly, without instruction in its grammar. The Natur-al Approach focuses on exposure to input instead of grammar practice, and onemotional preparedness for acquisition. The learner's emotional state is like anadjustable filter, which freely passes or hinders input necessary for acquisition.People acquire language best by understanding input in low anxiety contexts,since acquirers with a low affective filter receive more input and interact withmore self-confidence and motivation.

According to Krashen the best methods in language teaching are thosethat supply a 'comprehensible input' in low anxiety situations, containing mes-sages that a student really wants to hear. These methods do not force an early pro-duction in the second language, but allow the students to produce when they are'ready', recognizing that improvement comes from supplying communicative andcomprehensible input, and not from forcing and correcting production (In earlystages, students are not corrected during oral production, as the teacher is focus-ing on meaning rather than form, unless the error is so drastic that it actually hin-ders meaning). Hence, one of the general premises of Natural Approach is thatlowers the affective filter by means of a wide range of activities including games,role-plays, dialogs, humor and various problem solving activities, particularly inpair and group work, is necessary for acquisition.

162


Games and humour as motivating factors in foreign language learning1

When we talk about the motivation in foreign language learning wemust underline that there are different types of motivation. A language learnermay look on his/her learning task as making him/her better educated or more cul-tured, or providing a useful skill for his/her future occupation, with a little regardfor the culture or the people represented by the other language. In other circum-stances, one might consider learning another group's language as the way of get-ting on the "inside" of a cultural community. The learner's ethnocentric tenden-cies, his/her attitudes toward the other group, and his/her orientation toward lan-guage learning are believed to regulate his motivation to learn and ultimatelycontrol his success or failure in mastering the new language (see Ellis, 1986;Lambert, 1972). Therefore, teachers should try to link any new material withsome interesting facts that already exist in learners' mind. It is advisable that thenew material should be associated with the facts from the real life.

Paula Kristmanson (1994) in her essay about the emotional climate inher classroom says that affective factors can play a large role in influencing theon-going language learning experience of language learners. In her study, learn-ers pointed out that emotions, such as stress, feelings of failure, as well as posi-tive ones, such as enjoyment and feelings of success influenced their learning.Although some of these factors were related to situations outside the learningenvironment, others, such as level of difficulty, the mood in the classroom, sup-port of classmates, and encouragement of the teacher directly effected learners'motivation. A relaxed atmosphere where students can take risks and make errorswithout fear of embarrassment or negative repercussions seems to be importantto learners. Also, being able to have fun while learning, has a significant impacton learners. Teachers need to remember that learners' feelings about their lan-guage learning environment can have direct impact on their success and on theirdecision towards language learning in the future. Various communicative activ-ities, including games, are necessary for creating relaxed atmosphere and sus-taining interest in language learning.

Loomax and Moosavi (1998) in an article on the use of humor in classpoint out that anecdotal evidence in past studies consistently suggests that humoris an extremely effective tool in education. The same studies suggest that use ofhumor in the classroom reduces tension, improves classroom climate, increasesenjoyment, increases learner-teacher rapport and even facilitates learning. Itallows the shy and timid learner in the class to participate with the group. Whenused properly, humor allows the learner to be part of the class and possibly con-tribute without losing face, feeling exposed or vulnerable. It is also important forthe teacher to create a "positive atmosphere" for the learners.

163


1 The classification is taken and adapted from: Wright, Betteridge and Buckby (1996).

Games in the foreign language classroom

Why games?

Games help teachers create contexts in which the language is useful andmeaningful, and learners want to take part in them. At the same time they helpand encourage many learners to sustain their interest and work. Effort is requiredat every moment and must be maintained over a long period of time. Games givepractice of all skills (writing, reading, listening, and speaking) in all stages ofteaching.

Who are games for?

The enjoyment of games is not restricted by age. Young learners andadults are very willing to play games (that also depends on the learners' socio-cultural background). The games prepared for early teenagers must be selectedcarefully. The best games for them are those played in pairs and groups. Peoplewho learn language to pass examinations or to improve their employmentprospects may look on games as unnecessary. Many learners are also prepared totake part in games and activities, which they would consider a little juvenile orrather boring in the mother tongue.

Games' classification

The essential ingredient of a game is a challenge, which is not synony-mous to competition. Many of the games depend on cooperation in acceptingproblems and searching for solutions to them.

One game may have different versions, which help developing differentlanguage skills on different levels. The most important is to distinguish a rangeof language activities ranging from controlled, intermediate stage that we maycall guided, to free ones. In guided activities some of the language that isrequired is provided by the teacher or by the content, while the rest of the lan-guage is provided by learners themselves. In free activities, all language is pro-vided by the learners.

Pair and group work are very important if each learner has sufficient oralpractice in the use of the language. Pair work is easy and fast to organize and itis better solution than group work if there are discipline problems. On the otherhand, some games require group work and many teachers consider it advisableto have a group leader. A reticent learner should be chosen for the leader. In thatway he is encouraged by the given responsibility.

164


It is absolutely essential that the learners are totally familiar with thegames they are asked to play. If it is necessary the teacher can explain rules ofthe games in mother tongue.

As with all events in the classroom, it is advisable to stop the game andchange to something else before the learners become tired of it. In this way good-will and concentration are retained.

The teacher should never stop the game if it is developing successfully.If there are some language mistakes the teacher should note it down and explainthem later.

1. Picture games

This group of games involves comparing and contrasting games, spot-ting differences or similarities and considering possible relationships among pic-tures.

ART GALLERY - This game should be a good exercise for describingpictures, asking questions. Teacher draws squares on the board for each learnerwith their names above their squares. Then teacher calls out a word and learnersdraw it (for example: a man eating a cake, dog train, etc.).

2. Psychology games

This type of games might lead to a greater awareness of the workings ofthe human mind and senses. These games are not useful only in foreign languagelearning, they can also help developing learners' skills in general, such as mem-orizing, perception, spotting differences and others.

A MEMORY SYSTEM - The aim is to remember any of 12 givennouns. The learners should memorize 12 objects, one for each number, before thelesson. It is important that the chosen objects look like the numbers. See illustra-tion:

In order to use this system, the learners must relate visually each word given inthe class to the one of the objects fixed in the mind. For example, if the word

165


'shoe' is the first in the list for memorizing, then the learner can visualize a shoefull of matches in order to memorize it. After the list of 12 objects is given, thelearners should try to repeat as many objects as they can remember using thismethod.

3. Caring and sharing games

This type of games demand and encourage trust and interest in others.They also represent good way for overcoming learners' shyness, which can oftenbe a problem in the class. Important thing is that only the teacher can decidewhen the learners are ready for caring and sharing activities.

GETTING TO KNOW EACH OTHER Every learner in the group needsa piece of paper where he/she should write his/her name and four categories ofpersonal details they would like to tell people (for example, favorite music,favorite famous person, dislikes, the most frightening thing, etc.) After havingwritten the information, they should fasten cards to their clothes and circulatearound the room looking at each other name's cards. When the teacher says 'Stop'each learner should start conversation with the nearest person and ask about theinformation on the card. After a few minutes learners should continue circulatingand repeat the game. Each learner should talk to about five others.

4. Sound games

Sound effects can create in the listener's mind an impression of people,places and actions. Through her/his imagination the listener has to express indi-vidual opinions and ideas. This section of games improves oral skills.

USING THE TAPE RECORDER The teacher records the varioussounds, such as door opening/closing, telephone, etc. Before playing the sound,the teacher should ask questions like: What is this? Is it a ? What is happen-ing? While describing the sound, the learners can create whole stories and theycan also use various verb forms in order to practice them.

5. Story games

The games in this section provide a framework for learners to speak andwrite at length. The teacher should interrupt a learner only in order to help thestory along.

SILLY STORIES This game does not require any preparation. Theteacher begins the story with the first half of a sentence. Then the learners haveto think of a continuation. With a little imagination the created stories can be veryinteresting and amusing.

166


For example:TEACHER: He was playing the guitarLEARNER1: in the kitchen...

6. Word games

In this section the focus of attention is initially on the word rather thanthe sentence: spelling, meanings, words for sentence-making, words categorizedaccording to grammatical usage, etc. This type of games does not require anypreparation.

HANGMAN - This is very popular game consisted of guessing imag-ined word. THE ODD MAN OUT - The purpose of this game is finding a wordwhich does not belong to the category of given words. For example:

a) plate, bean, soup, sandwich, appleb) green, big, orange, brown, redThe other players should agree or disagree and give their explanations.SPELLING BEE - All learners should stand at the front of the class.

Teacher gives to one of the learners a word to spell. The learner orally spells theword and the teacher writes it on the board as it is being spelt. If the spelling iswrong the learner is knocked out of the game. The last learner standing is thewinner.

7. True/false games

This is one of the great families of games. Essentially, someone makesa statement and other learners decide weather it is true or false.

THERE IS SOMETHING WRONG SOMEWHERE The teacher writesthree texts about the picture, two of which contain certain factual errors. He alsohas to make copies of the texts. Firstly, the learners find the description that iscompletely correct. Then they underline all the mistakes in the others and explainthem.

8. Memory games

These games challenge the players' ability to remember. The inevitabledifferences between what players remember lead to discussion, in which opin-ions and information are exchanged.

WOULD YOU MAKE A GOOD WITNESS? A teacher shows a picturetaken from a magazine and lets the learners look at it for a few seconds. They areto remember as many details as they can. Then the teacher covers the picture andasks them to recall the details.

167


9. Question and answer games

These games are considered to be multifunctional. They enhance thevery process of language learning, along with the acquiring new items from thefield of general knowledge.

TEST YOUR KNOWLEDGE - A teacher should prepare quiz cards inadvance for each learner or a pair of learners. The learners are asked to providethe correct answers. For example - General knowledge:What is the capital of Spain? MadridJokes: Where's one place you can always find money? It is in a dictionary.

10. Guessing and speculating games

The aim of this group of games is to find out the hidden informationknown only to one learner or a certain group of learners. These games are usefulfor the less sophisticated learners or the learners whose foreign language is lim-ited.

BLINDFOLD GUESS - Teacher blindfolds the learner and giveshim/her an object to feel and after that he/she should guess what the object is.

PICTURE OUT OF FOCUS - A teacher selects a slide and sets up a pro-jector but the lenses are turned out of focus. Teacher asks questions about colorsand shapes shown on the projector and the learners describe. Then the teachergradually brings the slide into the focus and the learners try to guess what the pic-ture actually represents. Finally, the teacher brings the slide into sharp focus.

11. Miscellaneous games

WHAT'S IN HIS POCKET? - Playing this game, the learners get usedto describing people, actions on the basis of given evidence and giving reasons.A teacher collects the objects that could be carried in someone's pocket, theobjects in relation to important past events (e.g. a concert ticket, a note, a photo,etc.). The aim of the game is to find out who the objects belong to, who the per-son is, what he/she has done, etc.

12. Games outside of the classroom

Occasionally, the learners like to be taken out of the classroom and tochange the usual surrounding. Hence, teachers may use the variety of gamesplayed outdoors.

BODY WRITING - In groups or individually, the learners make shapes,letters, numbers or words with their bodies. The teacher divides the learners into

168


the groups of five or six. The learners are given simple tasks to start with. Forinstance, they are instructed to form the letters "I" or "T". Then they go on to let-ters, such as "A" or "M", for which they have to cooperate. Once the learnershave succeeded in making letters, they are asked to create words and the othersshould guess these words.

169


Finally, we can conclude that imaginative and well-organized games inthe classroom, at the same time, help teachers improve their teaching methodsand learners find concrete sense in learning languages. Therefore, we will makea short list of web sites where language teachers can find some ideas for creatinggood atmosphere in the classroom.

References

1. Chiasson, P.,(2002). "Humour in the Second Language Classroom; it's not a Laughing Matter", The Internet TESL Journal, Vol. VIII, No. 3, http://iteslj.org/

2. Ellis, R. (1986). Understanding Second Language Acquisition. Oxford University Press.

3. Krashen, S. and Terrell, T. (1983). The Natural Approach: Language Acquisition in the classroom, Oxford: Pergamon Press.

4. Kristmanson, P.(2000). Affect :in the second language classroom: How to make an emotional climate, Reflexions, 19, (2), 1-15.

5. Lambert, W.E. (1972). Language, Psychology, and Culture. Stanford University Press.

6. Loomax, R. G., Moosavi, S. A. (1998). "Using Humor to Teach Statistics; Must they be Orthogonal?", Paper presented at the annual meeting of the American Educational Research Association, San Diego, April 17th, 1998.

7. Wright, A., Betteridge, D., Buckby, M. (1996), Games for Language Learning, Cambridge University Press, Cambridge.

Webpages

- www.transparent.com/games/- www.primarygames.comwww.gol.com/users/language/games.html- www.education-world.com/foreign_lang/classroom- www.allwords.comwww.etown.edu/vl/forlange.html

170


http://iteslj.org/

http://www.transparent.com/games/

http://www.primarygames.com

http://www.gol.com/users/language/games.html

http://www.education-world.com/foreign_lang/classroom

http://www.allwords.com

http://www.etown.edu/vl/forlange.html

Ljubica NaumoviãIgre u uèenju stranih jezika

Rezime

Osnovna tema koja se obraðuje u radu je uloga igara u uèenju stranihjezika. Na poèetku se objanjava razlika izmeðu termina "usvajanja" i "uèenja"jezika kao i razlika izmeðu "drugog" i "stranog" jezika. Za ovu temu veoma jevano bilo spomenuti i Kraenovu The Natural Approach teoriju i objasnitinaèine uèenja stranog jezika kod dece i kod odraslih. U radu se takoðe istièeznaèaj humora i igara kao vanog motivacionog faktora u stvaranja pozitivneatmosfere u uèionici. Na kraju, autor daje klasifikaciju igara koje se èesto koristeu uèionici kao i praktiène savete za predavaèe sa spiskom veb-sajtova na kojimase moe pronaãi niz zanimljivih igara.

Kljuène reèi: igre, uèenje i usvajanje, drugi i strani jezik, humor, moti-vacija, stvaranje podsticajne atmosfere u uèionici.

171


KNJIEVNOST !"LITERATURE

Rastko Radoi~iTutor: dr Petar PijanoviFiloloki fakultet u Beogradu

BOLEST KAO ROMANOdnos tematske gra|e i kompozicije u romanu Besnilo Borislava Pekia

Roman Besnilo Borislava Pekia predstavqa prvi deo antropo-loke trilogije koju jo ~ine 1999. i Atlantida. U ovim delima Pekigovori o kraju civilizacije koji je posledica ~ovekove izdaje prirode -"materoubistva". "Majka priroda stvorila nas je da je usavravamo.Umesto toga, ubijamo je. Platiemo."1

U 1999. prvobitna civilizacija nestaje u nuklearnom ratu. UAtlantidi qudsku civilizaciju unitavaju veta~ki qudi - roboti,proizvod tehnoloke savrenosti Atlantide. U Besnilu smrt dolaziiznutra, a oru|e unitewa je nevidqivo golim okom. To je rekombino-vani virus, stvoren qudskom rukom. Virus je podjednako nezaustavqiv usvom pohodu kao i nuklearne bojeve glave. Ovaj virus, za razliku odbombi, ne samo da qude ubija, ve im prethodno oduzima qudskost, pre-tvarajui ih u pse.

Peki posmatra nau~no-tehnoloko napredovawe ~ove~anstvakao sve vee udaqavawe od majke prirode. ôvek svoju prirodnu sredinupustoi "s podmuklom, bolesnom bezobzirnou",2 to za kona~nuposledicu ima kraj, na bilo koji od opisanih na~ina. ôve~anstvo je,dakle, besno; simptomi su svuda, a kada besnilo pokaè simptome vie sene moè izle~iti.

Radwa Besnila odigrava se na londonskom aerodromu Hitrou,koji predstavqa svet u malom - meavinu svih rasa, nacija, religija, jezi-ka. Virus koji e ovaj svet razoriti nastao je radom FridrihaLibermana, nau~nika vo|enog idejom da bi "simbioza virusa lienogbesciqnosti i ~oveka oslobo|enog ograni~ewa vladala prirodom, kojojoboje sluè samo kao |ubrivo."3 Rekombinovani virus "beì" iz labora-torije na trome|i Sirije, Libana i Izraela. Virus pukom slu~ajnoustiè na Hitrou, gde se nezaustavqivo iri sve dok ne zarazi gotovo~itavu populaciju - vie od dvesta hiqada qudi. Me|utim, ovaj virus -izaziva~ epidemije - nije kona~an ciq Libermanovog rada. Kona~an ciq

175


1 Borislav Peki, Besnilo, Beograd, BIGZ, 1987, str. 23.2 Isto, str. 11.3 Isto, str. 9.

nau~nik dostiè tek na aerodromu, gde stvara finalnu rekombinacijuvirusne DNK koja od ~oveka pravi nad-bie. Izbijawem epidemije, nadelu aerodroma je uveden karantin. On se postepeno iri, da bi do krajaromana ceo Hitrou postao "zabrawena zona". U karantinu pisac prativie pojedina~nih pri~a (pisac Danijel Leverkin, starac Gabrijel,lekar Luk Komarovski, policajac Elmer i ubica Hans Magnus).@ivoti svih likova postepeno padaju pod potpunu kontrolu besnila,to e se desiti i sa aerodromom kao celinom.

Kompozicija romana stoji u direktnoj vezi sa temom, a to jebesnilo. Moè se rei da je artikulacija pri~e u potpunostiprilago|ena razvoju bolesti. To je upadqivo ve na po~etku kwige -roman je podeqen u osam celina. Po~iwe prologom, zavrava se epilo-gom. Naslov prologa je Rhabdovirus, to je medicinsko ime glavnog juna-ka - virusa. Sledi est "stadijuma" romana, nazvanih po stadijumimabolesti - inkubacija, prodroma, akuta, furioza, paraliza, koma. Naslovepiloga je ponovo inkubacija.

Entitet na kome se ovi stadijumi ispoqavaju je aerodrom, kaometafora za ~ove~anstvo. [ta e se sa ovim junakom do kraja dogoditisugeriu od po~etka naslovi "stadijuma" romana - aerodrom je napaoRabdovirus koji izaziva besnilo. A besnilo je, kao to je dobro poznato,neizle~iva bolest.

Razvijajui pri~u, Peki prati razvoj bolesti, ali uz neke izmenekoje objawava u uvodnoj napomeni: "Izvesna fakta prilago|ena su zahte-vima Pri~e, a Pri~a, opet, tradicionalnim `Pravilima igre` ovogparaliterarnog ànra".4 Najzna~ajnija izmena u faktima je prirodavirusa - to nije virus besnila poznat iz ud`benika mikrobiologije.

Prva razlika prirodnog i Pekievog virusa je u imenu.Prirodni se zove Rhabdovirus hydrophobiae, a ime junaka iz kwige je SH -RRR - FL - 77, to zapravo zna~i Super Human - Rhabdovirus RegenerativeRecombinant - Frederick Lieberman - 77. Ova skraenica ozna~ava sedamde-setsedmu rekombinaciju DNK virusa besnila koju je izvrio FridrihLiberman.

Druga razlika je u brzini razvoja bolesti. U prirodi, inkubaci-ja (period od ulaska virusa u organizam do ispoqavawa prvih simptoma)traje prose~no od dvadeset do devedeset dana. U romanu, to vreme jedrasti~no skraeno - na svega nekoliko sati. Ceo aerodrom nestae tri,pet ili sedam dana po izbijawu epidemije. "Ako je Bog svet stvorio u estdana, vie mu ne moè trebati ni da ga uniti."5 Me|utim, bez obzira navreme, oba virusa ubijaju sa stoprocentnom sigurnou.

176


4 Isto, str. 5.5 Isto, str. 501.

Stru~na medicinska literatura navodi da se bolest vrlo retkoprenosi sa jednog ~oveka na drugog, odnosno - zaraèni qudi ne grizusvoju okolinu ("Posledwi slu~aj pseeg ponaawa, do danas, zabeleìo jeHabel 1940. u Vaingtonu"6). Bolest qudima naj~ee prenose divqeìvotiwe (vukovi, lisice, slepi mievi) ili domae - psi. Jedinoopisano interhumano prenoewe besnila je na ~lanove porodice obole-log. Kod Pekia, prenoewe sa jednog ~oveka na drugog je najzna~ajnije.Virus pretvara qude u bia nalik pobesnelim psima koja slo`no, u~oporu, napadaju one koji ih ugroàvaju. "Besni ne napadaju jedni druge.Ubijaju samo zdrave. Zdravi ne prave razliku. Ubijaju i besne i zdrave."7

Bolest koju Peki opisuje zauzima centralno mesto u romanu."Besnilo je glavni lik, osnovni motiv, glavni doga|aj u istoimenomromanu, proces i atmosfera sredine koja metafizi~ki odre|uje prostor ivreme. Besnilo je sabirna ìà svih motivacija u ovoj kwizi, most me|usvim kompozicionim celinama... "8 Ono je u romanu samom sebi u slu`bi- kompozicija pri~e, kojoj je tema besnilo, prilago|ena je na~inu na kojise sama bolest razvija, tj. irewu bolesti kroz entitet aerodroma naisti na~in na koji se bolest iri kroz qudski organizam. "Karantin naaerodromu Hitrou posedovao je osobine bolesti zbog koje je uveden",9

objawava pisac. Na isti na~in povezani su bolest i roman. Poglavqaromana zbog toga su definisana kao stadijumi. Analizirajui ovu tezu,ne smemo gubiti iz vida da bolest koju Peki opisuje nije prirodna. Zakompozicionu osnovu "Besnila" pisac je iskoristio mutiranu bolest.Stoga se poetika, ili ta~nije kompozicija ovog romana mora prou~avatina osnovu informacija ~iji je glavni izvor sam roman.

Kompozicija romana "Besnilo" umnogome odgovara kompozicijiklasi~nih dramskih dela. Takva dela imaju uo~qive elemente strukture -od prologa do epiloga, preko ekspozicije, zapleta, kulminacije, retar-dacije, peripetije i raspleta. Peki "niz zasebnih epizoda po klasi~nomprincipu ulan~ava onako kako nalaè fabularna progresija, odnosnorazvoj dramske situacije. Besnilo se otuda moè shvatiti i kao savrenmodel filmskog scenarija."10

Prolog, naslovqen kao Rabdovirus, prvi je segment romana.Zapo~iwe prvom referencom na besnilo u istoriji - citatom iz Ilijade.Sledi fizi~ki opis virusa, veoma detaqan i nau~no precizan. Uvodnisegment nastavqa se "psiholokim portretom" ovog junaka. Odmah na

177


6 Isto, str. 200.7 Isto, str. 556.8 Radomir Baturan, "Antropoloko-metafizi~ka orijentacija paraliterarnog romana BesniloBorislava Pekia", Gradina br. 3, 1986, str. 48.9 B. Peki, isto, str. 263.10 Miroslav Tohoq, "Ispisivawe duha vremena", Oslobo|ewe, 14. 12. 1983, str. 9.

po~etku, pisac postavqa paralelu izme|u ~oveka i virusa: "Pustoio jesvoju rodnu sredinu s podmuklom, svirepom, bolesnom bezobzirnou, skojom ~ovek zloupotrebqava i razara svoju."11 U prologu je najavqenakataklizma. Ona e biti "stranija od svakog zemqotresa koji je jo odpostawa pogodio planetu".12

Ovakav po~etak nije tu samo da upozna ~itaoca sa junakomromana, ve pre svega da "indicira zadatost pri~e koju osvedo~avaju kas-niji doga|aji u romanu".13

Stadijum prvi - Inkubacija zapravo je ekspozicija u strukturiromana. Kao to je kod obolelih od "Pekievog" virusa u romanu periodinkubacije veoma kratak, tako je i ovaj stadijum romana sveden na samodve strane. U filmski slikovitoj sceni, nema~ki ov~ar, subjekt AK - 407,zaraèn mutiranim virusom koji je proizveo dr Liberman, pribliàvase tenari jednog izraelskog kibuca koju e napasti. Jedini preìveli utom napadu bie tene [eron, a ono e zatim izazvati epidemiju naHitrou.

Inkubacija je po~etni stadijum bolesti, period od ulaska virusau organizam do ispoqavawa prvih simptoma. Veoma je zna~ajno da je tojedini stadijum besnila u kome je mogue izle~ewe: ~im se prvi simtomipojave smrt je neminovna. Da li ovako kratka inkubacija u romanu zna~ida je vreme tokom koga se ~ove~anstvo moè izle~iti ograni~eno, i da evrlo brzo proi?

Stadijum drugi - Prodroma u kompoziciji odgovara zapletu. Ovajdeo kwige omoguava upoznavawe sa gotovo svim zna~ajnim likovima. Uovom stadijumu bolesti ispoqavaju se prvi - nespecifi~ni simptomibesnila: strah, nemir, depresija, razdra`qivost. Sve su to emocije kojemogu biti posledica putovawa avionom, dakle - o~ekivane su i stalnoprisutne na velikom aerodromu. Za prvu obolelu, kalu|ericu majkuTerezu, simptomi govore da je podlegla napadu histerije izazvanom stra-hom od letewa. Tako je i sa aerodromom, odnosno ~ove~anstvom - sve jenaizgled normalno, sve na svom mestu. Me|utim, poto smo na po~etkuromana naslutili apokalipsu, onda je svrha ovog opisa "normalnesituacije" da ozna~i po~etak kraja aerodroma, odnosno civilizacije, jervirus je tu, neprimetan, i nezaustavqivo napreduje. U takvoj atmosferiavion sa majkom Terezom slee, ona stiè pod lekarski nadzor, a uskorose saznaje od ~ega je bolesna. Posle brojnih eufemizama (kojima su qudiskloni kad god je potrebno suo~iti se sa problemom koji dolazi iznutra,od wih samih), tek na 156. strani kwige bolest dobija svoje pravo, dobro

178


11 B. Peki, isto, str. 11.12 Isto, str. 12.13 Petar Pijanovi, Poetika romana Borislava Pekia, Beograd, Prosveta, 1991, str. 237.

poznato i viezna~no ime - besnilo. Na pitawe "ta se doga|a", ef me-dicinskog centra Luk Komarovski odgovara: "Besnilo Besnilo sedoga|a".14 Upravo to i po~iwe da se doga|a u romanu. Opisano "normalnostawe" uskoro e se izmeniti pod dejstvom virusa (pojavie sespecifi~ni simptomi bolesti), a motivacija u romanu tako|e e sepromeniti.

Stadijum trei - Akuta po~iwe opisom aerodroma, odnosnowegove centralne terminalne zone (CTA). Naglaeno je da je kontrolnitoraw "centralni nervni punkt aerodroma",15 odnosno wegov mozak, toje nagovetaj lokalizacije raspleta romana. Ciq virusa besnila uvek jemozak, pa e mutiranom Rabdovirusu ciq biti mozak aerodroma. Ovajstadijum romana obuhvata relativno kratak vremenski period i pred-stavqa "predah" pred narednu - furioznu fazu. U akutnoneurolokomstadijumu, besnilo se najzad ispoqava na dobro poznat na~in. Simptomisu strah od vode (po kome bolest nosi latinski naziv hidrofobija), jakarazdra`qivost, konvulzije i pojava pene na ustima. Peki je, stvarajuimutirani virus, podelio ovu fazu na dve koje se zovu akuta i furioza.Akuta je u funkciji retardacije, dok je furioza kulminacija romana.

Iz Londona na Hitrou stiè virusolog dr Xon Hamilton. Onupravi aerodroma podrobno opisuje besnilo, ulazei u istorijske, medi-cinske i socijalne detaqe. Ponovo je virus detaqno portretisan, aliovoga puta funkcija nije deskripcija. Dr Hamilton èli da kod efovaaerodromskih birokratija izazove strah. Iz toga bi mogla da proisteknebrza i odlu~na reakcija koju situacija zahteva. Pisac na isti na~in èlida deluje na ~itaoca. "Natprirodan strah bez lica"16 karakteristi~an jeza ovaj stadijum bolesti i neophodan je neki spoqawi stimulans koji bikao okida~ pokrenuo furiozne napade. Me|utim, kako je ovaj stadijumromana u funkciji retardacije, furiozne napade emo jo malo sa~ekati.

Funkcioneri aerodroma formiraju Komitet za borbu protivbesnila, ~ija je prva odluka uvo|ewe karantina na delu aerodroma. Uokviru karantina je zona stroge izolacije, to je "paralela sa krugovimapakla".17

Uvo|ewe karantina u analizi motivacije u Besnilu ima veomazna~ajnu ulogu - veina likova bie zadràna u karantinu. Upravo euvo|ewe karantina motivaciju (gotovo neprimetno) u potpunostipromeniti. Dotle, sve se odvija po pravilima realisti~ke motivacije -putnici dolaze u London ili iz wega odlaze, prijateqi ih do~ekuju ili

179


14 B. Peki, isto, str. 156.15 Isto, str. 179.16 Isto, str. 543.17 M. Tohoq, isto.

prate, jedan ubica èli da pobegne sa mesta zlo~ina, a jednom policajcuje stalo da ga uhvati, pisac und romana glumi sopstvene likove u nadida e napisati boqu kwigu... Logi~no je da karantin ne poremeti ìvoteovih qudi od samog trenutka uvo|ewa. Me|utim, bolest se iri i svevie qudi umire, pa se i sam karantin iri (da bi kona~no zahvatio ceoaerodrom). Uprkos tome, likovi nastavqaju da ostvaruju svoje zacrtaneplanove. Ubica se uputa u igru ma~ke i mia sa policajcem. Wega, osimubice, na aerodromu nita drugo ne zanima, pa ni besnilo (~ak se jediniprijavquje u dobrovoqce za popis putnika u karantinu). Jevreji i Arapinastavqaju beskrajno ratovawe iako e jedini pobednik ovde moi dabude Rabdovirus. Bra~ni par iz neke panske zabiti razmiqa samokako da odloì ro|ewe deteta do povratka u zavi~aj. Motivacija ostajena prvi pogled nepromewena. No, ona neprimetno i polako prelazi udomen fantastike. Wena uloga sve vie postaje kompoziciona. Likovipostaju robovi zadatosti u romanu i bez mogunosti izbora - kataklizmae biti potpuna (dosledno pravilima igre ànra).

O tome u svom dnevniku razmiqa i lik - pisac DanielLeverkin. On ostaje na aerodromu svesno, u nameri da napie roman okarantinu. Leverkin prou~ava postupke policajca Elmera, koji e,uprkos svemu, traìti ubicu jednog ~oveka "u prisustvu masovnog ubiceod koga i sam moè stradati".18 Leverkinu kao piscu Elmer bi bio zan-imqiv jedino kada bi se upravo tako ponaao, tj. kada se ne bi borio pro-tiv besnila u situaciji u kojoj svi to rade. Ovo je jedno od nekoliko mestau romanu na kojima Peki objawava poetiku svoga dela. Promena u psi-holokoj motivaciji je samo jo jedan znak upozorewa zbog besnilasveprisutnog u savremenom svetu - Pekievi junaci, uprkos epidemiji,nastavqaju da se bave svojim poslovima koji e biti kona~noobesmiqeni kada najzad svima presudi Rabdovirus.

Na kraju ovog stadijuma romana umire prva `rtva mutiranogbesnila, majka Tereza. Na trenutak je zavladala potpuna tiina, a ondaje "ìvotiwski urlik, dolazei sa svih strana, ispunio prostor".19 Ovomfilmskom scenom po~iwe furiozni stadijum bolesti aerodroma Hitroui romana.

U Stadijum ~etvrti - Furioza Peki smeta kulminacije nekihtokova radwe u romanu, ali i kulminaciju centralne pri~e. Spomenutiurlik isputa pobesneli Alìrac sa krova jedne od aerodromskih zgra-da. Ovaj doga|aj predstavqa objavu bolesti aerodromu. Karantin je "namala vrata" saznao da je u pitawu besnilo. Uskoro e se gr~iti u prvimkonvulzijama - neredima koje svesno izaziva ubica (motivacijski dosled-

180


18 B. Peki, isto, str.284.19 Isto, str. 273.

no - ne u nameri da se spase od besnila tako to e pobei iz karantina,ve da bi wegov zlo~in ostao neotkriven i da bi pobegao od policije).Situacija je podjednako beznade`na kao i na po~etku furiozne fazebolesti kod pojedina~nih bolesnika - oni se mogu obuzdati sedativima ikaievima, ali se ne mogu izle~iti. Policajci u karantinu umesto seda-tiva koriste automatsko oru`je za smirewe konvulzija.

Kontrolni toraw polako gubi svoju funkciju, i postaje mikrobi-oloka laboratorija. Iz spoqaweg sveta na Hitrou e stii jo elek-tronski mikroskop, ekipa lekara i kona~no - unitewe aerodroma. TimePeki naglaava izolovanost ovog sveta u malom od spoqawe civi-lizacije.

U ovom stadijumu bolesti ispoqavaju se najzna~ajniji simptomikoji Pekiev virus razlikuju od prirodnog. Najupadqivije je "pseeponaawe" - izraèna agresivnost i napadi bolesnih na zdrave, pri ~emusu "oru`ja" napada~a iskqu~ivo nokti i zubi. Stawe je, "dok su se u wemunalazili, za veinu bilo izvanredno ugodno".20 Uzrok treba potraìti uprirodi virusa - Hitrou virus je mutant, nastao sa ciqem da se~ove~anstvo usrei i prevede u "super~ove~anstvo". Poto virus kojiizaziva epidemiju nije kona~an produkt istraìvawa, ni wegovo dejstvonije èqeno, ve umesto nat~oveka stvara ~oveka - psa kome agresivnostdonosi blaènstvo.

Kulminacija glavnog toka radwe situirana je negde izme|u tridoga|aja - saznawa da je virus mutant, Libermanovog dolaska (i najave daje priprema vakcine samo pitawe vremena) i kona~ne potvrde da je on tvo-rac virusa.

Liberman dolazi na aerodrom da bi bio wegov spasilac.Me|utim, ovaj mesija ne donosi dobro ve zlo, on nije spasiteq negounititeq. Ubrzo saznajemo za wegovu nameru da preobrazi prirodu~oveka, da "usavravawem ~ovekove mikrobioloke organizacije"21

postigne prirodni imunitet na sve poznate bolesti i stvori nat~oveka.On smatra da tako uzvien ciq opravdava sva sredstva, te bez moralnihnedoumica eksperimentie na qudima u Auvicu. Nacisti~ki logor jeza wega samo usputna stanica. Izdajui se za Jevrejina, on beì izNema~ke i nastavqa svoj rad gde god za wega prona|e mogunosti.Liberman nikako nije banalni produkt "trìnih zakonitosti ànra...u kojima je sve zlo ili u |avolu, ili u kriminalcu ili u nacisti".22 Onnacista jeste bio, ali bi se pre moglo rai da je nacizam bio u wegovojslu`bi nego obratno, za wega arijevska rasa nije nita boqa od jevrejske

181


20 Isto, str. 362.21 Isto, str. 394.22 Predrag Markovi, "Rabdovirus, tajni agent w. v. logike", Letopis Matice srpske, 155 (1984),str. 115..

ili slovenske - "za wega je nià rasa bila ~itava qudska vrsta".23

Liberman je "lik - funkcija, nauka u funkciji zla",24 odnosno oli~eweodro|ene nauke koja e, po Pekiu, ~oveka unititi u nameri da ga u~inija~im od prirode.

Stadijum peti - Paraliza, prema medicinskim enciklopedijama,predstavqa posledwu fazu bolesti, tokom koje konvulzivni napadiprestaju. Javqa se oduzetost koja se iri od dowih ekstremiteta naviei zavrava paralizom vitalnih centara u centralnom nervnom sistemu,to je neposredni uzrok smrti. Peki ovu terminalnu fazu razdvaja naparalizu i komu u nameri da u kompozicionu strukturu unese prostor zaprivo|ewe kraju veine sporednih narativnih tokova, ali i da naglasiposebnost sopstvenog (tj. Libermanovog) virusa u odnosu na prirodni.

Na aerodromu, u ovom stadijumu, postepeno dolazi do paralizesvih funkcija. Tokom ovog stadijuma bolest e kona~no zahvatiti ceoaerodrom, osim kontrolnog torwa. Boka~o u Dekameronu opisuje (a Pekiu Besnilu citira) da "na vrhuncu zlopaewa i ispatawa naeg grada,rawivi autoritet qudskog i boànskog zakona bee zloupotrebqavan igotovo se sasvim raspao, jer oni koji bi trebalo da ga primewuju i samibehu mrtvi ili bolesni".25 Sve to se sada na Hitrou deava lieno jepravila, inhibicija, obzira. Nastupa paraliza qudskosti koja e poste-peno postati i bukvalna, fizi~ka paraliza, odsustvo svake aktivnosti.

U ovom delu romana ponovo do izraàja dolazi kompozicionamotivacija, kojom pisac zapravo apostrofira samoìvost ~oveka - pojed-inca u situaciji u kojoj je ~itava zajednica ugroèna i nesposobnost tezajednice da zanemari unutrawe razlike i sukobe, ma koliko onibesmisleni bili naspram opte opasnosti.

Na po~etku poglavqa, lekar Laverik napada i ubija jednog poli-cajca. Ovaj doga|aj opisan je na samo jednoj strani, ali predstavqa modelpo kome se razvija ovaj stadijum romana. Laverik je obuzet samo jednommiqu - da svoju suprugu (a zapravo sebe samog) skloni na bilo kojekoliko-toliko sigurno mesto. On je poznat i uvaèn lekar, ~lanengleskog visokog drutva. Pod dejstvom straha (iako mu izvor nijevirus) on postaje divqa ìvotiwa, a qudskost u wemu ulazi u stawe par-alize.

Paraliza qudskosti koja je nastupila u ovom segmentu romanaposledica je svojstva samog virusa da qude dehumanizuje i pretvara ih ubia koja peòrativno nazivamo divqim zverima.

182


23 B. Peki, isto, str.536.24 R. Baturan, Romani Borislava Pekia, Niki, NIO Univerzitetska rije~, 1989, str. 197.25 B. Peki, isto, str. 411.

Stadijum esti - Koma na po~etku donosi kratak predah za ~ita-oca, posle dramati~nih doga|aja i otkria na kraju prethodnog stadiju-ma. Na ovom mestu pisac se otvoreno pojavquje u romanu, opisujui ali ikomentariui situaciju na komatoznom aerodromu. On se obraausporenim, gotovo oputenim ritmom, naglaava da je na Hitrou vremeizgubilo zna~aj, i da se vie ne zna koliko dana epidemija traje. Slediopis stawa na aerodromu, iz koga saznajemo da, gledano iz kontrolnogtorwa, u CTA vie nema qudi. Po aerodromu sada tr~e, ski~e, zavijajusamo "~opori qudi-pasa" i "usamqene psolike lutalice".26 Ovo pi~evoobraawe Vejn But bi nazvao komentarom za uspostavqawe raspoloèwa.To raspoloèwe postaje sve mra~nije i mra~nije.27 Na kraju ovog odeqka,vreme po~iwe ponovo da te~e. Najavqen je i rok do koga e na aerodromubiti ìvih - u pitawu je narednih osam sati.

Posledwi stadijum romana donosi peripetiju i rasplet glavnogtoka pri~e o epidemiji. Aerodrom je u komi, ceo pod kontrolom besnila.Paraliza je obuzela sve wegove delove. U kontrolnom torwu Libermanobjavquje da je pronaao lek protiv mutiranog virusa. Tra~ak nade zaspas ipak postoji. Do kraja romana doga|aji e se nizati kao na filmskojtraci. Desie se i ono neminovno i dugo o~ekivano - besnilo e uspeti daprodre u mozak aerodroma, kontrolni toraw. Samo dvoje lekara uspeva dase zabarikadira u kupoli na vrhu torwa. Oni isprobavaju serum na sebipoto znaju da su zaraèni. Tu je peripetija, posle koje sledi dobro poz-nati kraj.

Serum protiv Hitrou besnila napravio je Liberman i to jekona~na - sedamdesetosma modifikacija virusa. To je sredstvo koje e od~oveka stvoriti nad-bie. Me|utim, Liberman ne doìvqava da vidita je zapravo wegov nat~ovek - bie bez imalo qudskosti, koje samo sebeunitava. Dva nad-bia e nasrnuti jedno na drugo i time ponititisvaku razliku koja postoji izme|u wih i qudi-pasa. Posle ovog obrta,sledi zavretak romana u kome aerodrom Hitrou doìvqava sudbinusvih stradalih u svim epidemijama u istoriji - biva kremiran.

Kwiga se zavrava epilogom ~iji je naslov ponovo Inkubacija,to nagovetava po~etak nove kataklizme. Epidemiju e preìveti samodva lika - Gabrijel i [eron. [tene [eron je izvor zaraze, i to je~itaocu od po~etka poznato. U vie navrata u romanu razli~iti likovipokuavaju da ustanove odakle je virus potekao, svaki put razmatrajumogunost da je u pitawu neki pas, ali tu mogunost uvek odbacuju. "U

183


26 Isto, str. 504.27 Peki je svakako imao u vidu da je kod bolesnika u pretkomatoznom stawu svest o~uvana, paje ovim pasusom, uz blagu dozu ironije, pokuao da prikaè makar deli raspoloèwa pacije-nata.

qudskoj prirodi je da ne veruju ni najo~iglednijim istinama ako se neuklapaju u obrazac koji donosi korist",28 navodi Peki u jednoj digresi-ji. Shodno tome, niko u romanu ne èli da poveruje da besnilo postoji, ida je u vidu [eron otelotvoreno. Pod besnilom treba podrazumevatibolest civilizacije i wenu autodestruktivnost, bolest qudskog duhakoja e dovesti do ~ovekovog kona~nog odumirawa. To je mo`da qudskirazum, suvi racio, hirurkom preciznou odvojen od due, koji seokree protiv qudi (kao to [eron po~iwe da mrzi qude).

Pri~a o Gabrijelu predstavqa parafrazu mita o Tezeju. Staracdolazi na aerodrom ne znajui ta treba da uradi, pratei samo wemuvidqive znake provla~i se kroz lavirint aerodroma i saznaje da mu jezadatak da prona|e [eron. Mit o Tezeju Peki nije prosto "prepisao".Gabrijel pronalazi izlaz iz lavirinta "u doslovnom smislu re~i i kadaje ve kasno".29 Ovaj Tezej nije porazio svog Minotaura (besnilo), jer sebesnilo krije u lavirintu ~ove~anstva, ono je tu oduvek i unititi wegazna~ilo bi unititi ~ove~anstvo kakvo je danas. Gabrijel ima mnogoteì zadatak od anti~kog Tezeja, ali on se ne predaje i nastavqa borbukoju vodi od mitskog vremena, preko sredweg veka (doba kuge) do danas.Gabrijel je jedini ~ovek koji preìvqava epidemiju, verovatno zato toje jedini (dobar) ~ovek uopte na Hitrou. On je jedini nezara`qiv, zatoto "besnilo ide na besnilo. On jedini nije qudski besan, da bi pseemogao pobesneti".30 Gabrijel je suprotnost u odnosu na [eron. On pred-stavqa alternativu materijalnoj civilizaciji, koja od besnila, sop-stvenog produkta, strada. Ako je [eron um, koji se okree protiv ~oveka,Gabrijel je duh (dua). Gabrijelu e biti data ansa da se spase - on izaerodromskog lavirinta izlazi kroz kanalizacioni otvor koji je "biosamo za wega otvoren. Za sve druge ovde se prostirao samo neprobojanbetonski pod."31

U romanu "Besnilo" pri~a o propasti savremenog ~ove~anstva ukome materija pobe|uje duh a mikrosvet razara makrosvet oblikovana jena osnovu teme, prvenstveno potovawem pravila koja je postavio pisacosmiqavajui patogenezu jedne mutirane bolesti. Bolest je postalaroman - tematski, idejno i strukturno. Tema romana je epidemijaneizle~ive bolesti na ograni~enom prostoru jednog aerodroma. Besnilone predstavqa samo medicinski fenomen, ve na idejnom planu pred-stavqa besnilo (ili ludilo) savremene civilizacije, odro|ene odprirode i nesvesno autodestruktivne. Struktura romana podre|ena je u

184


28 Isto, str. 255.29 Jasmina Ahmetagi, Anti~ki mit u prozi Borislava Pekia, Beograd, Kwièvna re~, 2001,str. 47.30 Borislav Peki, Vreme re~i, Beograd, BIGZ, Srpska kwièvna zadruga, 1993, str. 155.31 Besnilo, str. 585.

potpunosti razvoju bolesti, to je uo~qivo kroz pojedina~na poglavqa(stadijume) u kojima se bolest ispoqava na aerodromu kao pacijentu.Roman je izgra|en iz vie slojeva - po~iwe kao pri~a o teroristima, na-stavqa se kao detektivski, a postepeno postaje dominantno antro-poloki. Peki parafrazira anti~ke mitove (najvie mit o Tezeju) dabi prostorno ograni~enoj pri~i dao vremensku univerzalnost.Neraskidiva veza teme i strukture romana omoguava da se ve na po~etkunasluti kakav e biti kraj romana, ~ime je veina likova ostavqena namilost i nemilost besnilu bez ikakve nade da e preìveti. Potpunomkataklizmom (neuobi~ajenom u paraliterarnim produktima), Pekipravi kona~an iskorak iz banalnosti ànr-romana i pribliàva delo"visokoj" literaturi.

Literatura

1. Ahmetagi, Jasmina, Anti~ki mit u prozi Borislava Pekia, Beograd, Kwièvna re~, 2001.

2. Baturan, Radomir, Romani Borislava Pekia, Niki, NIO Univerzitetska rije~, 1989.

3. Baturan, Radomir: "Antropoloko-metafizi~ka orijentacija paraliterarnog romana Besnilo Borislava Pekia", Gradina br. 3, 1986.

4. But, Vejn, Retorika proze, Beograd, Nolit, 1976.5. Forster, Edvard Morgan, Aspekti romana, Novi Sad,

Orfeus, 2002.6. Markovi, Predrag, "Rabdovirus, tajni agent w. v. logike",

Letopis Matice srpske, (1984).7. Medicinska enciklopedija, Zagreb, Jugoslavenski leksikografski

zavod, 1967.8. Peki, Borislav, Besnilo, Beograd, BIGZ, 1987.9. Peki, Borislav, Ra|awe Atlantide, Beograd, BIGZ, 1996.

10.Peki, Borislav, Vreme re~i, Beograd, BIGZ, Srpska kwièvna zadruga, 1993.

11.Pijanovi, Petar, Poetika romana Borislava Pekia, Beograd, Prosveta, 1991.

12.Solar, Milivoj, Ideja i pri~a, Zagreb, Liber, 1974.13.Solar, Milivoj, Teorija kwièvnosti, Zagreb,

[kolska kwiga, 1997.

185


14.Tartaqa, Ivo, Teorija kwi`evnosti, Beograd, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, 2000.

15. Tohoq, Miroslav, "Ispisivawe duha vremena", Oslobo|ewe, 14. 12. 1983.

Rastko Radoicic

Desease as a Novel

Summary

In the novel Besnilo (Rabies) Borislav Pekic contemplates on disease ofmodern civilization, where spirit is defeated by matter, and macro world gets tobe destroyed by micro world. The main Subject of the novel is a plague thatspreads unstoppably in Heathrow airport. The plague - rabies, is not just a plainmedical phenomenon. This pest actually represents rage and madness of modernworld. The structure of the novel is homologous with the symptoms of the dis-ease, which can be grasped through chapters of the novel that are named after thestadiums of rabies.

The patient in this novel is metaphorically - the London airport. Allsymptoms of rabies are visible on this patient. Pekic uses ancient Greek mythol-ogy (mainly myth about Theseus) to make his story historically universal,although it is restricted to the space of the airport. Unbreakable bond betweensubject and structure of this novel allows the reader to presume the outcome ofthe story, making the characters preordained by the inevitable and allegoricallyincurable state of rabies.

Key words: disease, plot, novel, Pekic, rabies

186


Milica MilosevicTutor: dr Predrag MarkovicInstitute for Contemporary History in Belgrade

AMERICA IN THE WORKS OF SOME SLAVIC WRITERSOF THE TWENTIETH CENTURY

Introduction

Of all the changes that took place in the world at the beginning of thetwentieth century the most decisive one for the future was the rise of the UnitedStates of America. It was during this century that America established itself as acountry and a place crucially different from all the other places in the world.America became a presence in other peoples' lives as a political force, as an eco-nomic power and through its cultural influence. Foreigners, together with Amer-icans themselves, have produced readings of America. Among those who emi-grated to America or who were just visiting the country were numerous Slavicwriters and artists. Later, they used their books to describe their view of the coun-try. In this essay, the perceptions of America by several twentieth century Slavicwriters are presented. Two Soviet writers, Ilia Ilf and Evgenij Petrov give theofficial, Soviet view of the American life and perspectives at the beginning of thecentury while another Russian writer, the ultra-leftist, Edvard Limonov gives hiscritical view of American society in the second part of the century. Serbian writ-ers Milan Oklopdzic, Svetozar Vlajkovic and Momo Kapor depict the UnitedStates in the period from the seventies till the nineties, and Croatian writerDubravka Ugrjesic deals with the modern period, with the end of the century.

Some of the European attitudes toward the United States formed before1918. Many European travelers praised American democracy and religious free-dom while others voiced distress about American commercialism or the absenceof an appropriate hierarchy in American family life." Johan Huizinga, the Dutchhistorian, upon his return from his only visit to the United States, expressed him-self thus: "Among us Europeans who were traveling together in Americathererose up repeatedly this pharisaical feeling: we all have something that you lack;we admire your strength but we do not envy you. Your instruments of civiliza-tion and progress, your big cities and your perfect organization only made usnostalgic for what is old and quiet, and sometimes your life seems hardly to beworth living, not to speak of your future.1 However, the United States was wide-ly seen as a land of prosperity and economic opportunity, aspirations to which

187


1 Kroes, Rob, America, Americanization and Anti-Americanism; p.11

many European emigrants were spurred.

America in the twentieth century

A repertoire of fantasies about America existed even before its discov-ery. That repertoire has been fed in numerous ways, through many media oftransmission. Both Americans and non-Americans have contributed to this col-lective endeavor, making sense of the new country and its evolving culture. Inthe twentieth century America became ever more present in the minds of non-Americans, as a point of reference, a counterpoint. Culture in America changedalong with the country.

The most important development in the twentieth century culture wasthe revolutionary rise of the popular entertainment. American popular culturestarted to spread through the mass media.

The forces that dominated popular arts were mostly technological andindustrial: films, radio, newspapers and records. The growth of the mass mediaduring the first part of century was spectacular. The circulation of newspapers inthe US grew much faster than the population, doubling in the period from 1920.to 1950. While newspapers addressed the literate part of the public, film, on theother hand, had a bigger audience, especially after it had learnt to talk in the latetwenties.

Another, completely new medium appeared after the First World War:radio. Radio not only became a powerful weapon of propaganda and mass infor-mation but it also created a public sphere of its own. It gave the world music asan audio background for everyday life. The music which could be heard on theradio was mostly jazz. Jazz developed in the US under the influence of migra-tions of African-American citizens from the southern countries to the big citiesof the Mid-west and the Northeast. This combination of African-Americans, syn-copated music for dance and instrumentation became another symbol of moder-nity, mechanical age, break with the past, shortly, another manifesto of the cul-tural revolution and the main contribution of the US to the music of the twenti-eth century.

The main representative of the American culture in the period betweenthe two World Wars was the American film industry, the only one that had theglobal distribution. Hollywood films were seen by millions of viewers and theindustry reached its peak after the end of the World War II. During the fiftiesAmerica experienced the rise of the specific, powerful youth culture. The sym-bol of the new social group of young people and its life style was a hero whoseyouth and life terminate at the same time, first represented in the character of thefamous actor James Dean, and later in the lives of the rock stars. The youth styleswere spreading fast, helped by consumer society through which they reached the

188


masses. The youth culture was international, blue jeans and rock music becamethe marks of the modern, young people. American students wore jeans becausethey did not want to look like their elders, but jeans began to appear on week-ends and holidays, even during the working-hours in some "creative" and otherprofessions, worn by the "gray heads" also.

"Jeans was still very much connected to cowboys and the Westernmythology. The meanings which contributed to the fact that the West still heldsignificance for the students in the eighties were not only the well-known ones,regarding freedom, naturalness, toughness, hard work, progress and develop-ment, but the ones regarding the American spirit as well. As the opening of theFrontier was a unique and decisive moment in American history, so was jeansconsidered a unique and importantly American part of wardrobe, probably theonly American contribution to the international fashion industry."2

Universities became centers of development and transmission of theyouth styles, due to a great number of young people they gathered. Universitiesalso offered jobs for the writers who were not commercial enough. Writers lec-tured and lived at colleges and professions of a lecturer and a novel writer over-lapped so much that a new genre appeared during the sixties, a novel from thecampus which dealt, beside the usual topics, with the questions like academicexchange, international exams, university gossips and others.

From the sixties on a universal triumph of a society of mass consump-tion prevails. The images that followed people in America from birth till deathwere the ones that advertised consumption or that were devoted to the commer-cial mass entertainment. The sounds that followed an urban life at home and out-doors were the sounds of commercial pop music.

The words that dominated American consumer society were the brandsof products. They were printed on shirts, attached to the other parts of apparellike magical talismans, through which, one who wore them gained spiritualvirtue of the life style these brands symbolized and promised. Products of massconsumption and entertainment became the icons of American society. The "Pop-art" artists, like Andy Warhole, spent their time reproducing, as carefully as theycould, the visual ornaments of American commercialism: cans of soup, bottles ofCoca-Cola, Marilyn Monroe. The triumph of mass market lay, in a way, in thefact that it fulfilled the spiritual as well as the material needs of consumers. Thatwas a fact advertising agencies were mostly aware of, when they changed theircampaigns to show that they did not only sell soap but a dream of beauty, not acan of soup but family happiness.

American advertisements drew on repertoires of American myths andsymbols that found recognition across the globe. Advertisements evoked a worldculture of leisure and pleasure, repertoires of the American images known all

189


2 Fisk, Edward, Popularna kultura, p.11 (self translation)

over the world, where America and the American West symbolized a world with-out borders. Commercial images consisted of the established imagery of Ameri-ca as an open space, a land without limits that sets no constraints and allows allindividuals to break free and be the agents of their own destinies. Americanadvertisements display a world increasingly permeated by a culture of consump-tion, geared toward leisure and pleasure.

The Western Europe was no longer the main home of high arts. NewYork replaced Paris as the center of visual arts, which meant that New York wasa place where living artists were the most expensive goods. Public and privateresources dedicated to arts were much higher than before. Private sponsorshipwas very important in the US where multimillionaires, encouraged by tax privi-leges, supported education and culture more generously than anywhere else.Great sponsors not only donated their collections to state and city galleries butthey also founded their own museums and gave them their own names.

Slavic writers on America

Two Russian travel writers, Ilia Ilf and Evgeni Petrov, visited Americain the fist half of the century. They traveled from the East to the West coast andback by car, passing ten thousand miles in sixty days. The two writers saw thecountry as a perfectly organized society with high life standard, excellent serv-ice and comfort which was not luxury, which was standardized and available toall. However, they gave their final judgment on the country in the title of theirbook: "The Common America".

Milan Oklopdzic' hero from his book "Ca. blues" comes to Los Angelesas a visiting lecturer. His time is divided between lectures, parties, bars and hebecomes a part of the youth movement of the seventies together with his friendsand students. The talent of the Belgrade playwright in Svetozar Vlajkovic' novel"Cubura, somewhere in California" was recognized immediately in America, andall the doors opened for him. He got the perfect conditions to direct his playbecause they found it spectacular, the best play in fifteen years. His students inSan Francisco could not write a good play because they did not have a bit ofmadness in them, they were unable to "defrost" themselves, everything was real-ity for them. They did not care for theatre, their main concern was whether theuniversity hall would be painted green or not. No one there understood surreal-ism. Their life was decided beforehand for them by the system.

Dubravka Ugrjesic, a Croatian writer, had spent a few months in Amer-ica in 1992, during the war in Croatia, and on her return home, she wrote a bookabout it with the title "The American Fictionary". She remembered in Americahow culture in her own former country-Yugoslavia consisted of Greek myths,partisan stories and Hollywood films. It was cheaper at that time to buy a Holly-

190


wood film than to publish a book for children. She wrote: "One of the greatestmyths of the twentieth century is americana, the image America has of itself,which appeared somewhere between Hollywood and Madison Avenue.

Created for years, americana got its sophisticated crown in Warhol'sCampbell soup and later it was repeated in films, novels, on television and oncemore in life. Today, as a result, it is not completely clear if millions of people eatsoup or a myth."3

America came to the post-war Yugoslavia with Hollywood films andthen kept coming with the translated books of Upton Sinclair, Theodore Dreiser,Irving Stone, Hemingway, Kerouac, Selinger" When television entered allhomes, screen became smaller but America became biggerAmerican culturecame as it came - reduced, fragmented, helped by the images from both the bigand the small screen, came with the media, newspapers, comics, music, books,popular culture, symbols"4 Children traded pictures of the Hollywood actorsand women wore the exact costumes that Doris Day had worn in the film "Pil-low talk".

The post-war translations of American books had a lot of footnotes.Everything had to be explained: what is a jukebox, what is marijuana, what arejeans. Footnotes (like: jukebox- a machine that plays music when you put a coinin it) disappeared gradually because the unknown things became parts of domes-tic, everyday life.

The world was becoming a global village, maybe an American globalvillage. At the same time her mother in Croatia and Mrs. Edith in New York werewatching " The Golden Girls "on TV.

Dubravka Ugrjesic saw American TV commercials as the digested, per-fectly designed ideology of American everyday life, which at the same time artic-ulated and served the basic contents of American life, and that basic content wasbody. She learned in America how to do shopping using television, telephones,catalogues, how to design and redesign her image, she understood what NewAge, self esteem, virtual reality, New World Order are. She realized how impor-tant images, contacts, schedules, Coca-Cola, trash, thanks letters, manuals,organizers, personality are, because they formed the essence of American life.And in the culture of organizers, manuals and instructions ("keep reading", "don'tmiss") the important thing is to "stay tuned".To become popular, goods producedby cultural industry had to be distributed through the media the consumption ofwhich was equally open and adjustable. An art historian, the main character ofMomo Kapor's "Zoe" noticed that most of the people on TV were made of plas-tic. In American films and serials telephones played the biggest roles, he turnedthe tone down completely and watched the pictures: if they were not talking on

191


3 Ugrjesic, Dubravka, Americki Fikcionar, p.88 (self translation)4 Ugrjesic, Dubravka, Americki Fikcionar, p.89 (self translation)

the phone people were driving in their long cars.Edvard Limonov blamed propaganda for his emigration from Russia. He

realized that his vocation of a poet was not needed in any country. He became aperson who lives on welfare, but who nevertheless wears lace shirts and whitewaistcoats. Many Russians found themselves in "metal" America, and each onecarried his own sorrow like a suitcase with him. Limonov saw the transition fromone civilization-Eastern, to another-Western, a tragic one. The West is based on material things, spirituality is not appreciated.

Russian artists came to America to show their creative abilities to thewhole world, but they realized that they were not needed, that they were a bur-den, which threatened "the country of honest workers", and that they were"crazy" because they had no attitude toward money. What was virtue in Russia,in America is vice.

All the immigrants carried the consequences of their European educa-tion. Sonia, from Odessa, a victim of anti-Semitism in Russia, becomes a racistin New York. Most of the people Limonov met were shallow and cold ordestroyed by the lack of essential humanity in them. However, he concluded thathuman nature was basically the same everywhere, that both systems use the samemechanisms and that there is no possibility for a radical change, everything iscontrolled. A man reaches and finds freedom only in himself.

All of the writers mentioned, in their own way, saw America as a greatcountry, but at the same time expressed their critical opinions about Americanculture and life in general. Each of them came to the US with a pre-determinedpicture of the country he expected to find, but was confronted with reality thatdid not always support those images. A few of them encountered in America aland of opportunity, which made it possible for them to express their intellectualpotentials, for Dubravka Ugrjesic it was a place of rescue from the atrocities ofwar in her own country, while for some of them, it was a country they could notcomprehend. The longing for Europe, for their own countries, is what connectedthem all; together with the spiritual background they left behind them. Theyencountered a totally new continent, a different way of life, while they weresearching for something else, like Columbus so many centuries ago.

Conclusion

"Undeniably, in the course of the allegedly "American century" Ameri-ca assumed a centrality that one may rightly call imperial. Like Rome in the daysof The Roman Empire, it has become the center of webs of control and commu-nication that span the world. Its cultural products reach the far corners of theworld, communicating American ways and views to people elsewhere, while

192


America itself remains relatively unaware of cultural products originating out-side its national borders."5

The influence of American culture in the world is mostly seen in the co-modification of culture that colonizes the leisure time of people worldwide.Some see this cultural imperialism as a consequence of America's worldwideprojection of political, economic and military power. However, part of the expla-nation of the worldwide appeal of American mass culture will have to be soughtin its intrinsic qualities, in its blend of democratic and commercial vigor.

American films can be seen almost all over the world, the Big Mac is theclosest thing we have to a universal food, and Britney Spears is hard to avoideven if you are in Tibet. But, cultural trade is a two way process. The most suc-cessful programs on American televisions at the moment are "reality" showsimported from Europe.

Foreigners own half of America's top twenty book-publishing housesand half of its studios. It remains to be seen whether American culture, as theglobal culture, was the trend of the twentieth century, or a trend that will lastthrough the twenty first century as well.

Bibliography

1. Fisk, Dzon, Popularna kultura, Clio, Beograd, 2001.2. Goldsvorti, Vesna, Izmisljanje Ruritanije, Geopoetika, Beograd, 2000.3. Hobsbaum, Erik, Doba extrema, Dereta, Beograd, 2002.4. Ilja, Iljf, Petrov, Evgenij, Prizemna Amerika, Nakladni zavod Hrvatske,

Zagreb, 1946.5. Kapor, Momo, Zoe, Znanje, Zagreb, 1978.6. Kenedi, Pol, Uspon i pad velikih sila, CID i Sluzbeni list SRJ,

Beograd, 1999.7. Kroes, Rob, America, Americaniztion and Anti-Americanism8. Lakicevic, Dragan, Mastermajnd, Prosveta, Beograd, 1994.9. Limonov, Edvard, To sam ja, Edicka, Filip Visnjic, Beograd, 1991.

10. Micklethwai, John, Woolridge, Adrian, "The Globalization Backlash", Foreign Policy, Sep/Oct 2001, Issue 126

11. Oklopdzic, Milan, Ca. blues, Prosveta, Beograd, 1984.

193


5 Kroes, Rob, America, Americanization and Anti-Americanism; p.530

12. Tokvil, Aleksis De, O demokratiji u Americi, Izdavacka knjizarnica Zorana Stojanovica, Sremski Karlovci, 2002.

13. Ugrjesic, Dubravka, Americki Fikcionar, Samizdat FreeB92, Beograd, 2002.

14. Vlajkovic, Svetozar, Cubura, negde u Kaliforniji, BMG, Beograd, 1998.

Milica MiloeviãAmerika u delima pojedinih slovenskih pisaca dvadesetog veka

Rezime

Od svih promena koje su se dogodile poèetkom dvadesetog veka, najz-naèajnija za buduãnost svakako je uspon Sjedinjenih Amerièkih Drava. Ameri-ka je postala prisutna u ivotima ljudi irom sveta kao politièka i ekonomska sila,kao i putem svog kulturnog uticaja. Repertoar predstava o Americi koji je posto-jao èak i pre njenog otkriãa dopunjavan je, u dvadesetom veku, uglavnom zah-valjujuãi sredstvima masovne komunikacije, masovnim medijima kao to su fil-movi, radio, televizija, novine i muzièka industrija koji su stvarali spoljanjiimid ove zemlje. I danas, dok se politièki, ekonomski i vojni uticaj SjedinjenihDrava iri, uticaj amerièke kulture na ivote ljudi irom sveta vri se najvieputem industrije zabave i kulturnih sadraja koji ispunjavaju slobodno vremeljudi. Ostaje da se vidi da li ãe amerièka kultura kao globalna kultura ostati trenddvadesetog veka ili ãe taj trend trajati i u dvadeset prvom veku.

Kao i mnogi drugi, i pojedini pisci iz slovenskih zemalja emigrirali su uAmeriku ili je posetili tokom dvadesetog veka i bili su svedoci njenog menjanja,o èemu su i pisali u pojedinim svojim delima.

Kljuène reèi: Amerika, amerièka kultura, masovni mediji, amerièkiimid, amerièki naèin ivota.

194


DRUTVENA TEORIJA !"SOCIAL THEORY

Marija StojanoviTutor: prof. dr Neboja JaniijeviEkonomski fakultet u Beogradu

MO] KAO IZVOR ORGANIZACIONE KULTURE" Get your facts first, and than you can distort them as much as you please."

M. Twain

Kultura

Antropolozi i sociolozi posmatraju kulturu kao organizacijusimbola ~ije zna~ewe teè da objasne. Qude posmatraju kao stvaraoce tihzna~ewa koji preko wih prave svoj simboli~ki svet. Tako prou~avawekulture zna~i prou~avawe ''stvarawa sveta''. Kultura je izraz interakci-je qudi, i bez toga ne postoji. Ona je, dakle, socijalna kategorija, posto-ji u svim aspektima drutva, pa i u organizaciji. Po mnogimteoreti~arima organizacije, sama organizacija je kultura, koja imarazli~ite manifestacije od slu~aja do slu~aja. Organizacionu kulturumogli bismo da definiemo kao sistem pretpostavki, verovawa, vred-nosti i normi ponaawa koje su ~lanovi jedne organizacije razvili iusvojili kroz zajedni~ko iskustvo, a manifestuju se kroz simbole kojiusmeravaju wihovo miqewe i ponaawe (Janiijevi, 1997). U teorijise kultura posmatra iz dve perspektive - funkcionalne, prema kojoj jekultura objektivna, merqiva varijabla, kojom se moè upravqati, iinterpretativne, koja se bavi sagledavawem subjektivnih izraza soci-jalne interakcije pojedinaca.

[ta, onda, konkretno ~ini organizacionu kulturu? Prvo tomoèmo da primetimo su materijalni simboli, radno okruèwe, ure|eweprostora, vozni park i sl., zatim semanti~ki simboli, jezik, àrgon kom-panije, pri~e, i kona~no ustaqeni na~in i obrasci ponaawa ~lanovaorganizacije koji se nazivaju bihejvioristi~kim simbolima. Ovo su sim-boli~ke manifestacije kulture, ali za boqe razumevawe mo`da suva`niji kognitivni elementi, na~ini na koje pripadnici jedne kulturerazumeju okruèwe, delei zajedni~ke bazi~ne pretpostavke, verovawa,vrednosti, stavove i norme ponaawa. Ovi elementi kulture imaju svojredosled u hijerarhiji, to je va`no za razumevawe same kulture i toko-va u woj. Interakcijom pojedinaca kroz zajedni~ke vrednosti razvija sekolektivni identitet organizacije, koji je vaàn za ostvarewe misije istrategije organizacije, i upravo je on nosilac kulture. Ono to je raz-likuje od drugih organizacija.

197


Kompanija Walt Disney ima imix prepoznatqiv u globalnimrazmerama, tzv. ''Disney look'', koji je sastavni deo Diznijevih filmova,proizvoda i, naravno, tematskih parkova. Sutina Dizni kulture moèse sagledati kroz selekciju kandidata za posao u Diznilendu. [anse vamrastu ukoliko poznajete nekoga ko je ve zaposlen tamo, zatim ako imateoko dvadeset godina, lepi ste, zdravi, s belim zubima i irokim osme-hom. To je izgled kakav im je potreban. Posle zapoqavawa, nastupa pro-ces socijalizacije koji podrazumeva grupni trening i upoznavawe s vred-nostima kompanije. Vrlo bitan aspekt je specifi~an jezik koji sekoristi u Dizniju. Zaposleni su podeqeni po ulogama, ne po poslovima.Klijenti su ''gosti'', uniforme su '' kostimi'', qudi ne rade ve su ''nasceni'' itd. Zaposleni moraju da budu upoznati s istorijom kompanije i dausvoje vrednosti kao to je ''svako je dete u srcu kada je u Diznilendu''. Dabi u~vrstili vrednosti, zaposleni se podsti~u da provode vreme zajednoi posle posla, na piknicima, sportskim aktivnostima, koje organizujekompanija, nameui Dizni vrednosti. Na ovaj na~in zaposleni po~iwuzaista da veruju u Dizni vrednosti, to u~vruje organizacionu kultu-ru, i ona ìvi, donosei kompaniji profit (C. Knowlton, How DisneyKeeps The Magic Going, 1989).

Kulturom se, dakle, moè objasniti zato se qudi ponaaju takokako se ponaaju, jer ih ona navodi na odre|ene postupke. U Dizniju jeprisutna korporativna kultura sprovedena kroz celu organizaciju, alimogue je da postoji i ''for-our-eyes-only'' kultura, u vrhu organizacije, skojom su upoznati samo ~lanovi vladajue elite. S ovog stanovita, kul-tura nije jedinstvena kategorija za ~itavu organizaciju. Pored domi-nantne kulture, u organizaciji postoje i subkulture, koje nastaju narazli~itim nivoima kao oblik udruìvawa menadèra, niìh rukovodi-laca, pripadnika istih poslovnih funkcija i sl., koji dele zajedni~keinterese, i preduzimaju zajedni~ke akcije. Ovakvo interesno udruìvawemoè da vodi kontrakulturnom ponaawu, individualizmu i pojavi kon-flikta izme|u razli~itih subkultura. U teoriji postoji dosta raspravao organizaciji kao skupu subkultura koje su neprestano u konfliktnomstawu. U zavisnosti od mogunosti savladavawa razilaèwa, i stvarawakonsenzusa o glavnim vrednostima kompanije, kulturu je mogue posma-trati kao jaku i slabu. [to je ja~a posveenost ~lanova organizacijeglavnim vrednostima u woj, vea je i mogunost uticaja na ponaawepojedinaca. Kultura obezbe|uje standarde ponaawa, ta i kako treba dase radi, ~ime se smawuje neizvesnost za zaposlene.

198


Nastanak kulture

Kroz primer kompanije Dizni moglo je da se vidi kako zaposleniusvajaju kulturu koja ve postoji. Ali kako kultura nastaje? Kultura seoblikuje gradacijski, od filozofije osniva~a, kroz selekciju kriteriju-ma, preko aktivnosti top menaxmenta do socijalizacije zaposlenih (S.Robbins, 1991). Osniva~ ima jak uticaj na formirawe kulture, svoju viz-iju i misiju kako organizacija treba da izgleda sprovodi pomou brojnihmehanizama. Kod mladih kompanija i strukturiranih grupa, lider je tajkoji oblikuje kulturu na osnovu moi i autoriteta koji ima. On svoj for-malni autoritet moè da koristi da nametne svoje stavove, vrednosti iverovawa. To ~ini dajui li~ni primer, pomou planskih treningazaposlenih, na~ina nagra|ivawa i ka`wavawa, kriterijuma za prijem iselekciju zaposlenih. Mogue je da lider svojim profilom u potpunostiodreuje kulturu organizacije, a wegova uspenost ogleda se u nametawuonoga to ostali ~lanovi organizacije hoe i mogu da prihvate.

Savren primer kompanije koja je odraz li~nosti jednog ~ovekaje McDonald's. McDonald's ima stabilnu i monu organizacionu kulturu,prepoznatiqivu marku i uobi~ajeni meni irom sveta. Nije slu~ajnoto obrok u Mekdonaldsu ima uglavnom isti ukus svugde. Jaka kulturapoti~e jo od osniva~a Reja Kroka, ~ije prisustvo je sna`no i danas, 20godina posle smrti. Wegova filozofija se sprovodi kao da on i daqeupravqa. Zaposleni i menaxeri mogu s wim da ''razgovaraju'' preko ekranajer je svoju filozofiju preneo na video traku. Menaxeri se pri donoewutekih odluka bukvalno pitaju ''[ta bi Rej uradio? '' i shodno tomeodlu~uju. Ovo objawava stabilnost i istrajnost MekDonaldsa.Me|utim, Mekdonalds je jedna od retkih kompanija koja se drì istefilozofije i na isti na~in toliki niz godina.

Upravqawe kulturom

S obzirom na to da je okruèwe izrazito promewivo, organizaci-je moraju da mu se prilago|avaju, i tako se mewaju ''u hodu''. Tako je mogueda organizacija iz preduzetni~ke, inovativne atmosfere, s preuzimawemrizika, neformalnim odnosima, pre|e na formalizovan menaxerski stil,birokratiju i kontrolu. Kroz ovakve periode prola je Xerox korpo-racija, mewajui svoje izvrne direktore. Svaku organizacionu trans-formaciju prati negodovawe i otpor promenama me|u zaposlenima. Aovakav vid kontrakulturnog ponaawa svrstava se u politi~ke procesekoji su prisutni u svakoj organizaciji, ~ak i kod jakih kultura. Primeriiz prakse pokazuju da se organizacionom kulturom moè upravqati do

199


odre|enog stepena, ona moè biti mono sredstvo kontrole, samo jepitawe kada i na koji na~in. Jasno je da je upravqawe i usmeravawe akci-ja prisutno u procesu promena i organizacione transformacije, aliinteresantnije teorijsko pitawe je pitawe kontrole radi same kontrolekoja postaje ciq akcije (Miles, 1975). Kada postoji konflikt izme|u ciqe-va i mogunosti, kontrola postaje problem s kojim se sreu autoriteti uorganizaciji, pa nije vie jedini problem kako proizvesti vie ili ost-variti profit. Pfeffer (1978) smatra da je va`no analiti~ko pitawe uorganizaciji na~in i razlozi donoewa odluka, na ta se nadovezujepitawe koristi i kontrole. Logi~no je pretpostaviti da korist nije pod-jednako raspore|ena. U~esnici u organizaciji se takmi~e za resurse ikontrolu nad wima. Ovo je politi~ki proces, koji se odvija u mnogimkontekstima u organizaciji, a jedan od wih je i mesto qudi u hijerarhi-ji. Tako su kontrola i dizajn organizacije produkti moi i uticaja u woj.

Mo

Mo je sposobnost pojedinca ili grupe da nametne svoju voqudrugima bez obzira na otpor (Blau, 1964). To je sposobnost superiornogpojedinca da, u socijalnom odnosu, promeni ponaawe inferiornog.Dakle, postoji ako postoji zavisnost. Da bi se razumela, potrebno jeidentifikovati odakle ona dolazi (izvori moi) i ~ime manipulieonaj ko je ima (osnove moi). Pojedinac moè da koristi svoju poziciju ustrukturi, da se osloni na li~ne karakteristike, razvije stru~nost iliiskoristi mogunosti da kontrolie informacije. Kontrola ovih izvo-ra omoguava onome ko ima mo da manipulie ponaawem drugihpomou sile, nagra|ivawa, ube|ivawa ili znawa. Oni koji traè momoraju da odrede izvor moi, i tada e biti u stawu da zahtevaju osnovmoi (Robbins, 1991). On kao najva`niju stavku na kojoj se zasniva moisti~e zavisnost. Jer ako moète da kontroliete ono to drugi nemaju,a potrebno im je, onda su drugi zavisni od vas.

Perspektive moi

Kontrola ograni~enih resursa je u osnovi veeg broja koncepatau organizaciji. Onaj pojedinac, ili grupa, koji kontrolie za organi-zaciju kriti~an resurs, ima mo. Na ovom pristupu zasnovan je modelresursne zavisnosti, koji se odnosi i na organizacione jedinice (Pfeffer& Salancik,1977). Odeqewe za kupce moè da ima najveu mo u organi-zaciji upravo zbog strategije da je interes kupaca i wihovo zadovo-qavawe na prvom mestu, tako menaxer ovog odeqewa postaje onaj ko

200


upravqa kriti~nim resursom. To mu omoguava da zahteva, na primer,vei priliv finansijskih sredstava u svoj resor. Stabilnost ove organi-zacione jedinice je kriti~na za datu kompaniju, pa je i najvea neizves-nost s kojom se ona suo~ava vezana za zadovoqewe potroa~a. Stoga je onanajva`nija za normalno funkcionisawe kompanije, jer najefikasnijeredukuje neizvesnost. A to je jo jedan aspekt koji omoguava mo.

Me|utim, ~esto se javqa problem definisawa kriti~nog resursaza organizaciju, pa se za bliè odre|ivawe moi u teoriji razmatra kul-turalni aspekt moi, i to interpretativna perspektiva moi. Qudi svetoko sebe vide i razumeju na razli~ite na~ine, pa ga stoga i druga~ijeinterpretiraju. Ukoliko postoji mogunost kontrole interpretirawarealnosti od strane onih koji poseduju mo, moè se govoriti o interpre-tativnoj moi. Teorijsku podlogu ovoj perspektivi moi postavio jeLukes (1974), koji razmatra tri pristupa u razumevawu moi, i tojednodimenzionalni, dvodimenzionalni i trodimenzionalni pristup.Kod prvog pristupa, mo postoji ako se javi konflikt i sukob interesa uodlu~ivawu, pa superiornija strana prevlada. Kod dvodimenzionalnemoi konflikt je skriven, latentan, a superiorniji pojedinac ima monedonoewa odluka, jer spre~ava da do konflikta uopte do|e. Treadimenzija moi omoguava oblikovawe svesti i ponaawa qudi, kon-trolom kulturnih vrednosti i normi u organizaciji. Posledwa dimenz-ija moi je najefikasnije sredstvo oblikovawa stvarnosti, samim tim ikulture u organizaciji. U veini socijalnih grupa izdvajaju se pojedin-ci koji imaju sposobnost da objasne i daju smisao stvarima i doga|ajimau okruèwu. Tako|e postoje i oni, inferiorniji, koji su spremni dadrugima prepuste interpretaciju realnosti, jer nekada nisu ni svesnisvojih realnih interesa. Takvim pristupom, podre|eni pojedinci iligrupe prihvataju definiciju svojih interesa, jer veruju da je postojeiporedak stvari za wih jedini mogu i najboqi. Konflikta, niti otporanema. Qudi su prihvatili takvu realnost. Ovo je tipi~an primer manip-ulacije koja je bila prisutna u mnogim drutvenim sferama, pa i u orga-nizaciji. A dokaz su totalitarna drutva, bazirana na takvoj ideologi-ji (Lukes, 1972). U savremenom drutvu, kada je istorija ideolokemanipulacije poznata, ~ini se skoro nemogue da pojedinac ili grupamogu da oblikuju svest qudi, i to bez wihovog otpora.

Uticaj lidera na kulturu

S druge strane, politi~ki procesi su realnost svake organizaci-je, kao i neravnomerna razmena resursa, time i koristi i moi. PremaJaniijeviu (1994), mo je u rukama onih koji imaju traèni resurs, i

201


pri procesu razmene oni dobijaju potovawe i prihvatawe nare|ewa,to zna~i da su inferiorniji ~lanovi prihvatili mo kao neophodnu iprirodnu pretpostavku organizacije. Iz ovoga sledi da je kontrolakreirawa realnosti mogua, jer e vremenom inferiorni pojedincizaista verovati u prirodnost nejednake raspodele moi. Kognitivna zav-isnost se kreira postepeno. Pojedinac koji teì da nametne sopstvenevrednosti i zna~ewa stvari mora prvo da zauzme pa`wu okoline, zatimnastupa faza konceptualizacije, u kojoj pojedinac objawava i interpre-tira doga|aje i daje im zna~ewe, a krajwi efekat je da se stvori kognitiv-na zavisnost - ona podrazumeva upravo onakvo ponaawe ~lanova organi-zacije kakvo je zamislio. Pojedinci moraju da postanu zavisni od liderau procesu objawewa realnosti u duèm vremenskom periodu(Janiijevi, 1994). Dakle, uspenost lidera zavisi od wegovih sposob-nosti da usmeri ponaawe ~lanova organizacije, zarad ostvarewa kolek-tivnih ciqeva, misije i strategija organizacije. Ako on koristi svojumo za dobrobit ~itave organizacije, onda je takva mo opravdana, aliako li~nu mo koristi radi sopstvene potrebe za ispoqavawem moi, onapostaje vid ispoqavawa tetnog uticaja.

Prema jednoj studiji o motivima moi David McClelland-a (1985),postoji neto to se zove potreba za moi. Pojedinci sa visokom potre-bom za moi spre~avaju grupno odlu~ivawe, zarad sopstvenog isticawa,bave se poslovima koji im omoguavaju jak uticaj na druge, kao to supodu~avawe, novinarstvo, biznis, psihologija, bave se konkurentskimsportovima, impulsivni su, agresivni, i imaju mawe stabilne interper-sonalne veze. Naj~ei simboli menaxerske moi u praksi (istraìvaweR. M. Kanter, 1979) ti~u se mogunosti da u ime drugih donosi odluke,vri raspodelu uloga, dobija odobrewe za dodatna sredstva iz buxeta,usmerava dnevni red na sastancima, bude u dobrom kontaktu s top menax-mentom, pa tako ima uvid u nove informacije i promenu poslovne poli-tike. Ova vrsta moi, kao to je ranije primeeno, ne odnosi seiskqu~ivo na individualnu korist, ve moè da omogui optu koristorganizaciji. Menaxeri, ovakvim vo|ewem, ostvaruju svoju misiju iciqeve, ~ime uti~u na oblikovawe organizacione kulture. Istraìvawaukazuju na to da postoje standardizovani na~ini, taktike, koje pojedincikoriste da ostvare ono to èle. Menaxeri mogu da kontroliuokruèwe selektivnim regrutovawem kadrova, posmatrawem okruèwa,pravqewem sigurnosnih zaliha, geografskom disperzijom, ugovarawem,kooptacijom, lobirawem.

Kao dodatnim izvorom moi, pojedinci se koriste politi~kimprocesima i strategijama. To su sve aktivnosti koje nisu formalno zahte-vane, a usmerene su ka ostvarewu li~nih ciqeva i uti~u, ili to teè, na

202


raspodelu moi u organizaciji. U literaturi su brojne strategije poli-ti~ke borbe, tj. sredstva za sticawe i odràvawe moi u organizaciji.Izme|u ostalog tu spadaju: kontrola informacija i na~ina odlu~ivawa,selektivna upotreba objektivnih kriterijuma, formirawe koalicija,ukqu~ivawe spoqnih eksperata da podrè autoritet rukovodioca,kooptacija (ukqu~ivawe potencijalnog oponenta u grupu koja donosiodluku, na primer ukqu~ivawe vrha sindikata u upravni odbor pre-duzea, tako da izgleda da je oponent u~estvovao u donoewu odluke).Koriewem navedenih taktika, menadèri i lideri mogu da oblikujuorganizaciju, kao i wenu kulturu, u skladu sa svojim interesima i ciqe-vima.

Koriewe moi u kreirawu/promeni kulture

Potraga za moi i distribucija moi su prirodni procesi usvakoj organizaciji. Rukovodioci, po definiciji svog poloàja, koji jeod stratekog zna~aja za organizaciju, imaju veliku koli~inu drutvenemoi (@upanov, 1985), a ona im omoguava da usmeravaju tokove u organi-zaciji. Odre|ena mo je, dakle, neophodna za uticaj na ponaawezaposlenih i oblikovawe organizacione kulture. Ali samo postojawemoi, bila ona resursna ili interpretativna, nije dovoqno. Lider morada bude sposoban da mo pravilno iskoristi, za ta je neophodna sves-nost o potencijalima ste~ene moi u okruèwu.

Me|utim, uslovi za nesmetano ostvarewe ciqeva se sa ovim nezavravaju. Da bi promena postojee strukture i kulture bila uspena,neophodno je da menaxment ima podrku i poverewe ostalih ~lanovaorganizacije. Lider koji upravqa promenama mora dobro da razumesituaciju u kojoj se organizacija nalazi, i trenutak za zapo~iwawe prom-ena, jer bi u suprotnom novi rukovodilac mogao da zauzme wegovo mesto.Ukoliko primer i reewa koja on namee nisu delotvorna u reavawuproblema grupe i ako ne mogu da se uspostave odnosi koje e veina pri-hvatiti, lider e izgubiti svoju poziciju. Stoga je wegov kqu~ni zadatakda pruì psiholoku sigurnost ~lanovima organizacije tokom uvo|ewanovih vrednosti, da oni hoe i mogu da prihvate definiciju stvarnostii zna~ewe pojava oko sebe. Menaxer mora da ima svest o ponaawu ipotrebama svih ~lanova organizacije, jer najvea greka koju moè dau~ini je da pretpostavi da svi qudi èle isto (Schein).

Poloàj, kontrola nad kriti~nim resursima, znawe i karakter-istike li~nosti daju lideru mogunost da ostvari li~ne, sebi~ne ciqeveuvla~ei ostale ~lanove organizacije u ''igru''. U ovu svrhu koristi poli-ti~ke strategije. Pitawe koje se namee je da li je navedeni proces u orga-

203


nizaciji legitiman ili ne. U teoriji se razdvajawe legitimnog od nele-gitimnog politi~kog procesa zasniva na ''potovawu pravila igre''.Naime, legitiman proces podrazumeva uobi~ajene odnose nadre|enih ipodre|enih, ugra|ene u kulturu i opteprihvaene u organizaciji. Tomogu da budu stvarawa koalicija, ugovarawa poslova s eksternim lici-ma, àlbe, razni zahtevi za promenu pravila i sl. Nelegitimnopoliti~ko ponaawe, s druge strane, odnosi se na ''nefer igru'' kojompojedinci teè da ostvare li~ne ciqeve putem sabotaè, laìrawa bolo-vawa, kooptacije, ucewivawa .... Jasno je da nije jednostavno razdvojitiova dva vida ponaawa, pogotovu ako se ti~u tehnika menaxerske moi,jer iskusni menaxeri poseduju sposobnost da prikriju manipulativnikarakter proklamovanih pravila.

Veliki broj autora smatra da je jedino reewe za spre~avawe~estih negativnih manifestacija moi u funkciji vo|ewa. Menaxeri eu~vrstiti i uveati sopstvenu mo ukqu~ivawem zaposlenih u procesvo|ewa. Na taj na~in, zaposleni kao neposredni u~esnici u donoewuodluka postaju zainteresovani za rezultate i ostvaruju veu produk-tivnost. Ovim tehnikama vo|ewa usmerava se ponaawe ~lanova organi-zacije upravo ka ostvarewu ciqa koji je sam lider postavio.Nelegitimno ponaawe zaposlenih se suzbija na legitiman na~in jer suoni svojevoqno prihvatili nova pravila.

Posmatrano s eti~kog stanovita, manipulisawe resursima iinformacijama radi oblikovawa svesti podre|enih pojedinaca nijemoralno ispravno, ako je sredstvo za ostvarewe sebi~nih li~nih intere-sa. Ukoliko se moral uzima kao univerzalna kategorija, u kontekstu ovograda ispoqavawe moi je kao takvo suprotno moralu. Uz to, sama mopredstavqa dodatni izvor moi zbog svoje karakteristike da se samoob-navqa. Institucionalizacijom i legitimizacijom postojee, stvaraju seuslovi za pridobijawe nove, dodatne moi. Ovi procesi osnov su zafunkcionisawe svake organizacije. Svesnost svih ~lanova organizacijeo wihovom postojawu i na~inu funkcionisawa predstavqa uslov zazatitu od manipulacija. Zaposleni mogu da se odbrane od eventualneagresivne ili li~no-interesne politike lidera iskqu~ivo ako su upoz-nati sa stawem i tokovima u okruèwu. Informacija i znawe su najja~iizvori moi. îwenica je da e podre|eni ~lanovi u organizaciji nekadbiti prinu|eni da prihvate promenu koja nee biti u wihovom interesu,jer lider ima kontrolu nad sistemom nagrada i kazni kojim usmeravawihovo ponaawe. Borba za opstanak je realnost drutva, a manipulaci-ja resursima, znawem, time i moi dominira u praksi. Odnosi i poloàjpojedinaca zavisni su od potreba za resursima koje traè od onih kojimasu upravo resursi izvor moi. Analiza ponovo vodi ka pozitivnoj i neg-

204


ativnoj konotaciji moi. Koriewe moi u ciqu ostvarewa optogdobra ~ini proces opravdanim, uz neminovnost mewawa stavova i svestizaposlenih. Samo na taj na~in je promena mogua.

Kona~no, da bi formirawe svesti zaposlenih bilo mogue,smisao pojava i doga|aja koje lider prenosi mora da bude u okvirima pos-tojee nacionalne kulture koja na optem nivou determinie interpre-tativne eme ~lanova drutva. Mnogobrojna istraìvawa, sprovedenana ovu temu, ukazuju na razli~ito razumevawe realnosti u SAD, Japanu,Italiji, Venecueli, Srbiji. Malo je verovatno da bi ameri~ki menaxermogao da nametne interpretaciju svoje mentalne eme zaposlenima unekoj japanskoj kompaniji, ili da japanski menaxer zahteva od zaposlenihu Srbiji performanse koje se postiù u Japanu. Jedno je ipak sigurno,samopouzdan harizmati~an lider ima predispozicije za uspeno vo|stvoorganizacije i odre|ivawe ciqeva i na~ina wihovog ostvarewa.Primeri iz prakse su brojni. Henri Ford je, kada bi wegovi menaxeripostajali previe arogantni, odgovarao re~ima ''Moje ime je na zgradi'',poruka je bila jasna, on je vodio kompaniju.

Umesto zakqu~ka

Iako je koncept moi mo`da najkontroverzniji u teoriji, i neza-hvalan za empirijska istraìvawa, u literaturi mu je posveena zna~ajnapa`wa. Teoreti~ari vode rasprave o izvorima, perspektivama,koriewu moi za upravqawe kulturom, kao i o wenoj moralnojispravnosti. Miqewa su suprotstavqena, pa je nemogue postavitijedinstvenu teorijsku podlogu. Smatram da su odnosi moi proistekli izqudske prirode i do toga se moè doi jednostavnom analizom interper-sonalnih odnosa. ôvek polazi od sopstvenih potreba i na osnovu wihgradi daqe odnose u drutvu. Realnost je da se o tome govori sa snebi-vawem, jer oni koji poseduju mo, pori~u je, oni koji je èle prave se daje ne traè, a oni koji su dobri u wenom pridobijawu tajanstveni su okotoga kako su je dobili (R. M. Kanter, 1979).

Literatura

1. Janiijevi Neboja, Korporativna transformacija, Timit book, Beograd, 1994.

2. Petkovi M., Janiijevi N., Bogievi B., Organizacija, Ekonomski fakultet Beograd, 2002.

205


3. Robbins Stephen P., Organizational behavior, Prentice-HallInternational, Inc., New Jersey, 1991.

4. Pfeffer J., Organizational design, Harlay Davidson, Arlington Heigts,Illinois, 1978.

5. Mala-Vrazni Kaa, Organizaciona kultura i izvori moi u organizaciji, Ekonomski fakultet Beograd, 1999.

6. Frost P. J., Moore L. F., Louis M. R., Lundberg C. C., Martin J., Organizational culture, Sage Publications, Inc., London, 1989.

7. @upanov Josip, Samoupravqawe i drutvena mo, Globus, Zagreb, 1985.

Marija Stojanovic

Power as a Source of Organizational Culture

Summary

It is said that culture is the social glue that helps hold the organizationtogether by providing appropriate standars for what employees should say anddo. A most studied category in organizational theory, which exists in every socialorganization, is power. It determines the goals to be sought and how theresources will be distributed. Therefore it influences relations between membersin the organization and is an important aspect of organizational culture formationand change. This work deals with bases and sources of power that are manipu-lated by the powerholder through various power tactics. Through power tacticsand political behavior managers, who control scarce resources, can influenceemployees' behavior in order to achieve personal and organizational goals.

is necessary to be acquainted with powerholder's personal characteris-tics, conditions in the organization and cultural boundaries in order to discuss thelegitimacy of used influence tactics and etical correctness of the process.

Key words: organizational culture, power, leadership, influence tactics.

206


mailto:7.@upanov

Milan SekuloskiTutor: doc. dr Vladimir GrujiãVojna akademija u Beogradu

UTICAJ INTERPERSONALNIH ODNOSA NA BORBENI MORAL BRODSKIH KOLEKTIVA

"Priroda odnosa u svakom kolektivu, pre svega, opredeljena je karakterom odnosa u drutvu

èiji je on organski deo."D. Arnautoviã (1980), Faktori u ONOR-u na moru

Uvod

Nae drutvo je u poslednjih petnaestak godina prolo kroz nekolikosutinski razlièitih faza. Na svim poljima je dolazilo do znaèajnih promena.Izmeðu ostalog, menjao se i karakter meðuljudskih odnosa u svim delovimadrutva, ukljuèujuãi, naravno, i Vojsku.

Mnogo vojnih teoretièara, kao i ostalih nauènika koji se bave prob-lematikom kolektiva, govore o znaèaju uticaja interpersonalnih odnosa nauspenost funkcionisanja kolektiva. Meðutim, niko nije u skorije vreme istrai-vao kako su veã pomenute promene u naem drutvu uticale na prirodumeðuljudskih odnosa u vojnim kolektivima nae vojske.

Upravo ova èinjenica bila je podstrek za istraivanje meðuljudskihodnosa na brodovima nae Ratne mornarice, i to s aspekta uticaja kvaliteta tihodnosa na borbeni moral brodskih posada, kao jednog od najbitnijih merila nji-hove efikasnosti.1

Istraivanje ima zadatak da prui uvid u realno stanje interpersonalnihodnosa na brodovima ratne mornarice, stanje borbenog morala, kao i korelacijuizmeðu ova dva pojma. Da bi istraivanje imalo i praktièni znaèaj, pored anketesa mornarima (vojnicima), sprovedena je i serija intervjua sa stareinama, da bise saznalo koji su najèeãi problemi koje su oni sretali u praksi i na koje su senaèine sa njima nosili.

Istraivanje je sprovedeno u Tivtu, na veãini brodova ratne mornarice, utoku februara 2003.

207


1 Prema tvrdnjama amerièkih psihologa, jak borbeni moral poveãava efikasnost vojnih jedinica za èak2025? (P. Kostiã, Osnovi vojne psihologije, VA Beograd, 2001)

Druga nagrada za radobjavljen u Zborniku

tutorskih radova

Teorijska osnova istraivanja

Vojna organizacija je integralni deo drutva èije interese brani. Shodnotome, svaki vojni kolektiv je u stvari deo toga drutva, pa samim tim i ima svekarakteristike drutva èiji je deo. Oruana delatnost u ratu je najbitnija karakter-istika vojnih jedinica. Ona podrazumeva razaranje zemlje, unitavanje ljudi imaterijalnih sredstava radi ostvarivanja pobede nad protivnikom i nametanjasvoje volje pobeðenom.

Vojni kolektiv je "organizovana i jedinstvena socijalna grupa sa speci-fiènom drutvenom funkcijom, preciznom podelom funkcija i uloga, sa strogomsubordinacijom u odnosima, definisanom raspodelom ljudstva na formacijskedunosti, strogom podelom rada, meðusobno utvrðenim sadejstvom raznih delo-va, jedinstvenim ciljevima aktivnosti, idejno i moralno-psiholoki povezana, samnotvom interakcionih veza, dinamiènoãu svih delova i èvrstim organimarukovoðenja".2

Osim ovih optih i posebnih karakteristika, brodski vojni kolektiv sadrii neka pojedinaèna svojstva po kojima se razlikuje od svih ostalih vojnih kolek-tiva i koja ga èine jedinstvenim i specifiènim. Osobenosti brodskih vojnih kolek-tiva uslovljene su, pre svega, prirodom zadataka koji stoje pred brodskomposadom u miru i ratu i ambijentom u kojem se ti zadaci realizuju. Buduãi dabrodski vojni kolektiv ivi u specifiènoj ekolokoj sredini mora i broda, to unajveãoj meri determinie brodski vojni kolektiv kao specifièni vojni kolektiv.3

Neke od osobenosti brodskih kolektiva uopte su velika zavisnost po-naanja èlanova posade (veãa nego na kopnu), izolovanost (odvojenost od kopna,rodbine i prijatelja), veliki psihièki napori, velika potreba za informacijama ospoljnim dogaðajima, neuredan ivot, velika meðusobna odgovornost, potrebaèvrste discipline i dobre obuèenosti svakog èlana pojedinaèno i posade kaoceline.4 Tu treba dodati i morsku bolest, intenzivan strah od opasnosti, umor,monotonost posla, ogranièenost kretanja, ogranièen krug lica, odvojenost odporodice, promenu klimatskih zona, godinjih doba i nepovoljne klimatskeuslove i ogranièene moguãnosti odmora.5

Dodatne specifiènosti, karakteristiène za brodske vojne kolektive, jesui sloenost uslova u izvravanju borbenih zadataka, brze promene situacije,nepostojanje fronta, nedostatak neophodnih informacija, veliki uticaj neoèeki-

208


2 I. Mrmak (1973), Psihologija vojnog kolektiva.3 Upravo ovaj ambijent naglaava veliku sliènost izmeðu brodskih vojnih i kolektiva trgovaèkih brodova,istièuãi neke zajednièke osobine (borba sa morskom stihijom, odvojenost od ostalog sveta, uzak prostor,nemoguãnost zadovoljavanja bitnih ljudskih potreba, posebno odmora, komoditeta, potrebe za ljubavlju ipripadanjem, seksualne potrebe i dr.). Zato neka istraivanja brodskih kolektiva u uzorku objedinjujuvojne i civilne kolektive, kao na primer The navy values comunity: three year trends, Navy PersonelResearch and Development Center 1996.4 G. Bronevicki, Brodski (flotni) kolektiv i rukovoðenje njime (1977).5 A. Stoljarenko, Osnove vojnopomorske psihologije (1977).

vanih faktora, èesta samostalnost dejstva.6

Oèigledno je da prilagoðavanje uslovima ivota na brodu zahteva rela-tivno dugotrajnu obuku u fizièkom, fiziolokom i psiho-socijalnom smislu.

U sastavu Ratne mornarice VSCG dominiraju manji ratni brodovi. Kodmanjih brodskih posada dominantan je odnos èovekèovek, jer komandant je uneposrednom kontaktu sa posadom, on sa njima deli istu istuaciju i samo sanjima moe uspeno izvriti zadatak.U manjim brodskim posadama, pozitiv-na identifikacija i kohezija (tj. kvalitet interpersonalnih odnosa u kolektivu)su od posebnog znaèaja za uspeno izvravanje zadataka broda, posebno uratnoj situaciji. Istovremeno, specifiènosti manjih brodskih kolektivapruaju pogodne uslove za njihovo izgraðivanje. Upravo u ovoj èinjenicinalazi se i sutina znaèaja ovog istraivanja i bavljenja ovom temom. Svaki brodpredstavlja karakteristiènu spregu èoveka i tehnike nalaze se u meðusobnojzavisnosti.7

Iz prethodne karakteristike brodskih kolektiva, tj. velike koncentracijetehnike, proizilazi i èinjenica da je za kvalitetno opsluivanje broda neophodnadobra organizacija radi racionalnog koriãenja sredstava i ljudskih potencijala.Shodno tome, na brodu svaki èlan posade ima strogo precizirane i unapredodreðene poslove i obaveze. Rasporedima redovne i borbene organizacijedetaljno je predviðeno ko, ta, kako i kada treba da radi.

Visoka specijalizacija i meðusobna povezanost svih poslova èine brodkolektivnim sredstvom u kome je meðusobna zavisnost tehnike i èoveka, i svihèlanova brodske posade meðusobno, izuzetno naglaena. Na brodu je svakièovek vaan. Greka ili propust samo jednog èlana mogu biti katastrofalni zacelokupnu posadu.

Sve to na brodu stvara atmosferu posebnih meðusobnih odnosa, u koji-ma dominira oseãaj odgovornosti svih prema svima, kao i posebno vrednovanjemeðuljudskih odnosa, gde je naznaèen znaèaj svakog èlana.8

209


6 A. Stoljarenko, Osnove vojnopomorske psihologije (1977).7 I pored sve veãe sofisticiranosti brodske tehnike, kako pomorske tako i ratne, iskustva iz modernih rato-va nedvosmisleno pokazuju da je èovek i dalje nezaobilazan faktor u bezbednosti plovidbe a naroèito uizvoðenju borbenih dejstava na moru. I pored krajnje automatizacije sredstava na brodu, jo je validna for-mula èovek x brod = borbena jedinica; to znaèi da ako jedan od ta dva elementa zakae, tj. bude jednaknuli, nema borbene jedinice. Èak se sam brod moe posmatrati kao veliki i nedeljivi kompleksan tehniè-ki mehanizam, sastavljen od velikog broja veãih i manjih mehanizama koji se meðusobno dopunjavaju. Utrupu i na palubi broda nalaze se raznovrsne pogonske i druge pomoãne maine. Tu su i oruja za napad iodbranu, mehanizmi za pokretanje tih oruja, ureðaji za automatsko komandovanje, sredstva osmatranja,navigacije, veze i dr. Tendencije razvoja ratnih brodova jo u veãoj meri raèunaju s koncentracijomsavremene tehnike i naoruanja.8 Ni u jednom drugom vojnom kolektivu, fizièki opstanak pojedinca nije toliko zavistan od fizièkogopstanka celog kolektiva kao to je to u brodskom kolektivu. Ovo je razlog zato na brodu vladaju speci-fièni meðuljudski odnosi, koji se karaketriu tenjom povezanoãu i prijateljstvom ne samo mornara, veãi mornara i stareina. Mornarsko drugarstvo i solidarnost su poznati, a onima koji ne poznaju specifiènos-ti brodskog ivota èesto nerazumljivi. Ova karakteristika brodskog kolektiva ispoljava se i u mirnodop-skim uslovima, mada je u ratu ona izraenija.

Izuzetna sloenost voðenja rata na moru (nepostojanje fronta u kop-nenom smislu, iznenadnost i neoèekivanost pojave neprijatelja sa mora, iz vaz-duha, ispod vode, brze promene situacije, samostalnost dejstva, nedovoljnainformisanost o situaciji, veliki broj moguãih opasnosti) zahteva od svakog èlanapojedinaèno i kolektivno visok stepen budnosti, uvebanost do automatizma, dis-ciplinovanost, odgovornost, struènost i sposobnost brzog i adekvatnog reagovan-ja na novonastalu situaciju. Na brodu nema ni rezerve u ljudstvu, ni rezerve unaoruanju i borbenoj tehnici, jer je prostor koji je odreðen istisninom brodaveoma ogranièen; za vreme borbe posada se ne moe zanavljati dovoðenjemnovih boraca.

Zahtevi za dobrom obuèenoãu posebno se odnose na stareinski kadar,a naroèito komandanta broda.9

Moral armije (borbeni moral) posebni je oblik morala datog drutva,u kome je odnos prema borbenoj spremnosti jedinice u miru, a u ratu prema cil-jevima rata, predominantno merilo moralnosti, èija je osnovna manifestacijareenost i sposobnost boraca kao pojedinaca i jedinica kao kolektiva da podnesunajveãe napore, liavanja i rtve u izvravanju borbenih zadataka, i èija je snaga,pored mnogih drutvenih, znaèajno uslovljenja i mnogim psihofizièkim i prirod-nim faktorima.10

Najvia moralna vrednost pripadnika vojske je patriotizam. Najznaèa-jniji sadraji preko kojih se operacionalno izraava patriotizam, a koje trabaproceniti kroz odnos pripadnika Vojske i kroz njihovo ponaanje su:

"odnos prema dravnom i politièkom ureðenju zemlje i njenom rukovodstvu";11

odnos prema Vojsci kao dravnoj instituciji; odnos prema doktrini odbrane zemlje; odnos prema ratu (opravdanosti i ciljevima rata).

Struktura upitnika i uzorka, cilj i hipoteze istraivanja

Uzorak obuhvata 56 mornara junske i septembarske klase (23 iz junskei 33 iz septembarske), kao i 24 stareine (od podoficira, preko oficira na

210


9 Potreba za brzom reakcijom broda kao celine na veoma brze promene situacije nametnula je istorijski iiskustveno jednostareinstvo na brodu (kako vojnom tako i civilnom) kao najefikasniji naèin rukovoðen-ja brodom. Naime, komandant jedini ima uvid u celokupnu situaciju na bojitu i on je taj koji osmiljavai nareðuje izvoðenje bilo kakvih dejstava ili manevara. Jedna pogrena, ili pak zakasnela odluka koman-danta moe celu posadu skupo da kota.10 Moral armije, M. Ibrahimpaiã.11 U literaturi koja se bavi problematikom vojnog morala ovaj faktor je ovako naveden. S obzirom na toda ovakva formulacija nije adekvatna trenutnoj drutveno-politièkoj situaciji, a u prethodnim istraivanji-ma je naglaavana kao faktor od sutinske vanosti, u ovom istraivanju ovaj faktor je modifikovan, prièemu se vodilo raèuna da se zadri sutina: to se vidi u pitanju 22 skale stavova.

razlièitim funkcionalnim dunostima, do komandanata brodova).12

Teorijski cilj istraivanja je potvrda visoke korelacije izmeðu interper-sonalnih odnosa i borbenog morala, kao i postavljanje osnova za dalja istraivan-ja i teorijska razmatranja.

Praktièni cilj istraivanja je ukazivanje na probleme u meðuljudskimodnosima i borbenom moralu brodskih posada kao i moguãe naèine njihovogreavanja; ovo je naroèito znaèajno za mlade i neiskusne stareine.

Kroz istraivanje su proveravane sledeãe dve hipoteze:

1. postoji izraen uticaj interpersonalnih odnosa na borbeni moral brodskih kolektiva i

2. postoji znaèajan uticaj stareina na formiranje poeljnih oblika interpersonalnih odnosa u brodskom kolektivu.

Upitnik za mornare koncipiran je kao skala stavova. Traena jekorelacija izmeðu dve varijable, èiji su indikatori mereni. To su kvalitetmeðuljudskih odnosa na brodu i snaga borbenog morala.13

Sa stareinama je sprovedena serija polustandardizovanih intervjua,mada su neretko teme razgovora uveliko prelazile obim samih pitanja.

Rezultati usmerenog intervjua

Rezultati usmerenog intervjua biãe navoðeni po listi orijentacionihpitanja. Biãe navedeni samo najinteresantniji segmenti (pitanja).

1. Koji su najèeãi problemi u meðuljudskim odnosima u mornarskim kolektivi-ma na koje ste nailazili tokom svoje karijere?

Kod ovog pitanja gotovo svi odgovori su jednaki ne postoji neko fik-

211


12 Uzorak ne obuhvata mornare decembarske klase, jer su oni u vreme kad je istraivanje sprovoðeno tekstigli na brodove sa osnovne vojnièke obuke, te jo uvek nisu formirali u potpunosti stavove o brodskimkolektivima u koje su doli i njihovi su odgovori mogli negativno da se odraze na objektivnost istrai-vanja. 13 Indikatori za borbeni moral su: odnos prema vojnièkim obavezama, nivo obuèenosti poznavanjesvoje uloge na brodu u raznim situacijama, poverenje u odluke komandanta i ostalih stareina, koliko seu mornarskom kolektivu ceni zalaganje u izvravanju zadataka, nivo obuèenosti stepen poznavanja ure-ðaja i sistema broda, odnos prema ratu, tj. liènom uèeãu u borbi, spremnost na liènu rtvu zarad ostatkakolektiva, odnos prema vojsci kao dravnoj instituciji, vera u bolju buduãnost zemlje i poverenje u bor-bene i tehnièke moguãnosti svog broda.Indikatori kvaliteta interpersonalnih odnosa: otvorenost kolektivaza nove èlanove, postojanje neformalne komunikacije izmeðu mornara i stareina, stil komandovanjaprvopretpostavljenog stareine, percepcija odnosa meðu stareinama, dominantan tip odnosa umornarskom kolektivu, uèestalost sukoba, svaða i napetosti u mornarskom kolektivu, elja za ostajanjemu kolektivu, moguãnost izraavanja sopstvenog miljenja bez straha od kazne, moguãnost samopotvrði-vanja i dominantna raspoloenja u grupi (socijalna klima)...

sno pravilo, sve zavisi od partije vojnika koji slue vojsku. Jedina stvar koja seponavlja u vie generacija je sukob izmeðu starije i mlaðe partije vojnika, gde dokonflikata dolazi zato to stariji pokuavaju da deo svojih zaduenja prebace namlaðe.14

2. Da li i kakvih problema ima u meðuljudskim odnosima pri prijemu novihstareina na dunost , kao i pri prijemu novih èlanova posade (mornara)?

Svi ispitanici se slau da je dobar prijem novih èlanova posade i starei-na veoma bitan, pre svega zbog to boljeg uklapanja novih ljudi u brodski kolek-tiv. Meðutim, na kakav ãe prijem naiãi novi èlan zavisi puno kako od liènostisamog "novajlije", tako i od brodskog kolektiva u koji je doao.15

3. Koliko je, po vaem miljenju, izraen uticaj komandanta broda na posadu?

Postoji razlika u doivljaju uticaja komandanta broda na posadu kodstareina na manjim i na veãim brodovima.16

Svi se ispitanici slau, takoðe, i u stavu da komandant svoj autoritetmora da bazira na liènim i profesionalnim kvalitetima, naroèito na manjimbrodovima.17

4. Kakva je komunikacija izmeðu stareina, a kakva izmeðu stareina imornara?18

212


14 Ovaj problem se prevazilazi preciznom raspodelom zaduenja; meðutim, teko da se ti konflikti moguu potpunosti izbeãi, jer je povlaãeni status starijih u mornarici deo tradicionalnih odnosa. 15 Po pravilu su kolektivi na manjim brodovima mnogo sloniji od onih na veãim, to za novog èlanamoe biti bolje ili gore, u zavisnosti od njegovih liènih osobina; on bi u svakom sluèaju morao da maksi-malno izbegava oslanjanje na formalni autoritet i ishitrene postupke. Posada ãe neretko na najneverovat-nije naèine pokuati da ispita "kakvog je kova" novi èlan. Ali, ako ne naseda na provokacije, ne gubi ivcei prisebnost tek tako, najverovatnije ãe proãi probu i biti prihvaãen kao "novi èlan porodice". Pomorac ãeèesto biti suoèen sa mnogo nepredviðenih okolnosti, ali uvek mora da saèuva bistru glavu verovatno suovakve "probe" upravo dokaz posadi da se na novog èlana uvek moe raèunati. Na veãim brodovima suodnosi slièniji onim u kopnenim jedinicama, pre svega zbog velièine tih kolektiva. Pa èak i u njima se teprobe deavaju, iako reðe. Meðutim, svakom novom èlanu se pridaje panja i pomoã (ukoliko je potreb-na). Èak i na velikim brodovima, komandant ãe primiti svakog novog mornara u svoju kabinu i porazgo-varati sa njim. Ti razgovori imaju ogroman znaèaj za dobro uklapanje novih èlanova u kolektiv. Osim toga,ovim postupkom se naglaava vanost svakog èoveka na brodu.16 Iako se svi do jednog slau da je taj uticaj veoma izraen, stareine sa manjih brodova komandantadoivljavaju kao "glavu porodice", "èoveka èije je ogledalo celokupna posada" i sl., dok stareine sa veãihbrodova ipak mnogo vie govore i o interakciji svih èlanova, gde su komandant i njegov zamenik izraene,ali ne presudne figure.17 Ovi nalazi su potpuno identièni nalazima D. Arnautoviãa ("Faktori kohezije brodskih kolektiva uONOR-u", Mornarièki glasnik sv..2, 1980) i jo jednom potvrðuju tezu o veoma izraenoj ulozi koman-danta broda. Na veãim brodovima je ta izraenost manja zbog brojnijeg brodskog kolektiva.18 Svi se ispitanici slau da je dobra komunikacija jedan od osnova dobrih interpersonalnih odnosa nabrodu.

Komunikacija izmeðu stareina je dobra, obuhvata sve sfere ivota nesamo profesionalnu komunikaciju veã i mnogo lièniju, prijateljsku komunikaci-ju.19 Ono to oteava razvijanje bliskosti s mornarima je èinjenica da su oniveoma kratko vreme na brodu (oko 6 meseci), i èesto jednostavno nema vreme-na da se ta bliskost razvije.20

Veãina ispitanika upozorava da u komunikaciji i alama uvek treba vodi-ti raèuna da se ne povredi liènost ili dostojanstvo bilo koga; takoðe, u komu-nikaciji sa potèinjenima treba u neformalnosti naãi onu dozu koja ãe opustitiodnose ali neãe ugroziti autoritet stareine.

5. Da li i kakva veza postoji izmeðu pojave straha i panike u borbenim dejstvi-ma broda i kvaliteta meðuljudskih odnosa na brodu? Da li su posade sklonije daveruju stareinama ili medijima (propagandi)?

Lièni primer stareina na brodu osnovni je mehanizam za spreèavanjepojava panike i straha na brodu, odnosno za njihovo ublaavanje.21

6. Koji jo problemi, neobuhvaãeni prethodnim pitanjima, su prisutni, a imajuuticaja na meðuljudske odnose ili borbeni moral brodskih koelktiva?22

loe stanje borbene tehnike,23

veze i protekcije,24

zatakavanje stvarnog stanja stvari, pre svega stanja tehnike,25

loa materijalna situacija profesionalnih pripadnika Vojske,pre svega nereena stambena pitanja,26

pretrpanost birokratijom.27

213


19 Ovo ne iznenaðuje, s obzirom na sve specifiènosti uslova ivota na brodu. Svi se takoðe slau da jeneformalna komunikacija odlièna i za razvijanje poverenja kod mornara, razvijanje oseãaja bliskosti izajednitva sa èitavom posadom, kao i za stvaranje vedrije, oputenije a istovremeno radnije atmosfere.20 O vome govori i poruènik bojnog broda Darko Vukoviã u svom izvetaju o iskustvima u obuci mornarau 18. flotili raketnih brodova za 2002. godinu, koji je, uz njegovu saglasnost, koriãen u izradi rada 21 Ovo je stav sa kojim se slau u potunosti svi ispitanici. Strah najvie utièe na posadu u prvim danimarata. Tada je od presudne vanosti da stareine svojim liènim primerom, smirenoãu i uzdranoãu utièuna posadu. U tim trenucima posada je u potpunosti fokusirana na stareinski kadar, na èelu sa komandan-tom. Dobro je tada koristiti sve oblike neformalne komunikacije i savetodavnim razgovorima to vieoputati posadu. Ti neformalni razgovori pozitivno utièu i na poverenje posade u informacije koje se dobi-jaju zvaniènim kanalima informisanja, tj. od stareina, tako da se, uz redovno i pravovremeno organizo-vanje informisanja, moe drastièno samnjiti uticaj medija i propagande na posadu. Ovo je uglavnom biosluèaj na naim brodovima tokom skorijih ratova. Neretko je bio sluèaj da propaganda neprijatelja uèvrstim brodskim kokektivima kod posade izazove suprotan efekat od eljenog da posadi jo vie ojaèamoral.22 Navedene pojave su se u ovom, zavrnom delu intervjua, ponavljale skoro kod svakog ispitanika. Tepojave, meðutim, nisam uvrstio u istraivanje pre njegovog poèetka jer nije bilo skorijih istraivanja nakoja sam mogao da se oslonim, a ni u literaturi se nisu pominjale. Te su pojave, u svakom sluèaju, dobarosnov za neko naredno istraivanje.

Izmeðu ostalog, stareine su pitane i o uticaju dnevne politike nameðuljudske odnose na brodu da li dolazi do sukoba na brodu zbog razlike upolitièkim miljenjima i koliko u stvari stareina moe biti depolitizovan, kakoto zakon nalae. Sve stareine se slau da je profesionalan odnos vojske i starei-na prema politici veã uveliko ostvaren.28

Rezultati statistièke obrade skala stavova29

Ovde ãe biti prikazani samo neki od najznaèajnijih rezultata, tj. neke odnajveãih korelacija znaèajnih na nivou 0.01, i to tako to ãe za svaki od tihindikatora borbenog morala biti prikazani ostali indikatori s kojima je u najveãojkorelaciji.30

1. Indikator "Nivo obuèenosti poznavanje svoje uloge na brodu u raznim situacijama"31

214


23 Brodska sredstva i tehnika, a naroèito ratna, izuzetno su skupa, a skupo je i samo njihovo odravanje.Zbog nedostatka novca, brodovi su prilièno zaputeni, iako posade èesto svojim liènim novcem kupujupotreptine za odravanje broda, kao i neke rezervne delove. Sve to jako demotiviuãe utièe na posadu,to posebno moe da bude loe u borbenim dejstvima broda.24 Kod problema veza i protekcija, misli se pre svega na zloupotrebu poznanstava sa visokim oficirima,politièarima i slièno od strane mornara u cilju dobijanja mesta slubovanja sa to manje zaduenja iodgovornosti ili prekomande u neku drugu jedinicu. Ovo zna da veoma nepovoljno utièe na borbeni moralostatka posade. Postoje, meðutim, i pozitivni aspekti ovog problema na primer pri prekomandijedrilièara na kolski brod "Jadran". Ali, i pored toga, oni negativni su daleko zastupljeniji.25 Zatakavanje stvarnog stanja stvari, a pre svega stanja tehnike, posledica je pojave to proizilazi izkohezije brodskih kolektiva, koja je veãa nego u drugim vojnim kolektivima. Postoji ubeðenje da prijavaloeg stanja podrazumeva, na neki naèin, izdaju kolektiva (broda). Ova pojava prisutna je i u drugimmornaricama: 36.6% ispitanika mornarice SAD (civilne i vojne) smatra da ih ostatak mornarice ne bipodrao kada bi prijavili nekog zbog loeg rada, 38.9% se ne slae sa ovim stavom, a 24.5% je bilo neod-luèno. Navy Personel Research and Development Center, The navy values comunity: three year trends,1996.26 Veãina ispitanika je zadovoljna novèanim primanjima, ali svi su nezadovonjni nereenim stambenimpitanjem.27 Brodsku organizaciju prati i veliki broj obrazaca i formulara kojima se pokrivaju i dokumentuju goto-vo sve radnje. Veliki broj stareina tvrdi da pretrpanost birokratskim poslovima nepovoljno utièe namoral stareina, iako su svi svesni njene neophodnosti.28 O politici se èesto povede razgovor ili rasprava sa, neretko, potpuno opreènim stavovima, ali to nikadne prerasta u konflikt, èak ni verbalni.29 Pri statistièkoj obradi skala stavova, koriãen je program SPSS 10.0. Ovim programom obraðena susva pitanja osim 1, 7 i 13, koja nisu kodifikovana zbog specifiènosti informacija koje smo iz njih eleli dadobijemo. Traena je Pirsonova (linearna) korelacija svakog indikatora sa svakim.30 Indikatori interpersonalnih odnosa biãe podvuèeni radi lakeg uoèavanja uticaja interpersonalnihodnosa na borbeni moral.31 Sadran je u pitanju br.4. Najveãe korelacije imao je sa indikatorima: moguãnost samoafirmacije ukolektivu (0.471), pitanje br. 17, percepcija meðusobnih odnosa stareina (0.418), pitanje br. 9, spremnostna liènu rtvu zarad ostatka kolektiva (0.371), pitanje br. 20, odnos prema ratu, tj. liènom uèeãu u borbi(0.371), pitanje br. 19, poverenje u borbene moguãnosti broda (0.361), pitanje br. 23 i odnos prema vojs-ci kao dravnoj instituciji (0.357), pitanje br.21.

Odavde se moe zakljuèiti da je za postojanje dobre osnove za postizan-je visokog nivoa obuèenosti posade potrebno da se uloge na brodu dodeljuju naosnovu liènih sklonosti svakog mornara, kako bi oni mogli da postignu to veãistepen samopotvrðivanja kroz svakodnevna zaduenja na brodu. Dobri odnosimeðu stareinama ovde se pojavljuju kao bitan faktor koji utièe na borbeni moralposade. Takoðe, potrebno je da se kod mornara razvija svest o neophodnosti isvrsishodnosti sopstvene rtve u pojedinim situacijama,32 svest o neophodnosti iopravdanosti angaovanja svakog od njih u eventualnoj oruanoj borbi, poveren-je u borbene moguãnosti sopstvenog broda, kao i pozitivan odnos prema vojscikao dravnoj instituciji.

2. Indikator "Poverenje u odluke komandanta i ostalih stareina"33

Odavde se moe zakljuèiti da je za razvijanje poverenja kod mornara presvega neophodno dokazati svoje liène kvalitete u neformalnim, prisnijim odnosi-ma; potrebno je da postoji zdravo jezgro, tj. brodski kolektiv u kome preovla-davaju odnosi uzajamne pomoãi i saradnje, u kome se ceni zalaganje u izvre-nju zadataka, u kome svako moe da pokae svoj maksimum radeãi poslove kojiodgovaraju njegovim sklonostima. Veoma je bitno da postoji pozitivan odnosprema ratu, tj. liènom uèeãu u borbi, kao i dobri odnosi meðu stareinskimkadrom. Ovde se vidi da prijem novih èlanova u kolektiv ima znaèajnu ulogu, tose poklapa i sa rezultatima usmerenog intervjua (pitanje br .5).

3. Indikatori "odnos prema ratu, tj. liènom uèeãu u borbi" i "spremnost na liènu rtvu zarad ostatka kolektiva"34

215


32 U tom cilju, bilo bi dobro mornare-vojnike upoznati sa pojedinim sluèajevima iz pomorske istorije ukojima su herojske rtve pojedinaca spaavale celu posadu. Istraivaè je, kroz razgovor sa mornarima,shvatio da oni o tome nita ne znaju i ne shvataju poentu takvog pitanja u upitniku. Poto im je navedenopar primera iz istorije, doli su do poente i shvatili da takve situacije lako mogu da se zaista dogode nabrodu.33 Indikator je sadran u pitanju br. 5, a najveãe korelacije je imao sa indikatorima: bliskost odnosa sastareinama, tj. moguãnost uspostavljanja neformalne komunikacije sa njima (0.523), pitanje br.6 , soci-jalna klima (dominanti tip odnosa u mornarskom kolektivu) (0.491), pitanje br.10 , koliko mornarskikolektiv ceni zalaganje u izvrenju zadataka, odnosno da li postoji pozitivan ili negativan socijalni priti-sak na pojedince (0.461), pitanje br. 14, moguãnost samoafirmacije u kolektivu (0.445), pitanje br.17 ,odnos prema ratu, tj. liènom uèeãu u borbi (0.427), pitanje br. 19, percepcija meðusobnih odnosa starei-na (0.377), pitanje br. 9 i otvorenost kolektiva za nove èlanove (0.371), pitanje br. 3. 34 Ova dva indikatora su razmatrana zajedno zbog njihove velike meðusobne povezanosti (0.455). Obaindikatora najvie zavise od moguãnosti samopotvrðivanja pojedinaca u kolektivu znaèi da odmoguãnosti samopotvrðivanja zavisi koliko ãe mornari biti spremni na liène rtve zarad kolektiva i kolikoãe biti spremni da daju sve od sebe u eventualnim borbenim dejstvima. Prvi indikator sadran je u pitan-ju br. 19, a najvie korelira sa sledeãim indikatorima: moguãnost samoafirmacije u kolektivu (0.509),pitanje br. 17 , spremnost na liènu rtvu zarad ostatka kolektiva (0.455), pitanje br. 20 , poverenje u odlukekomandanta i ostalih stareina (0.427), pitanje br. 5 i poznavanje svoje uloge na brodu u raznim situacija-ma (0.371), pitanje br. 4. Indikator "spremnost na liènu rtvu zarad ostatka kolektiva" sadran je u pitan-ju br. 20, a najveãe korelacije ima sa indikatorima:moguãnost samoafirmacije u kolektivu (0.465), pitan-

Prirodno, da bi svojevoljno uèestvovali u nekom oruanom sukobu,bitno je da imaju poverenja u ljude koji bi ih vodili u borbu (stareine), kao i danedvosmisleno znaju ta je u svakoj situaciji njihova uloga na brodu.

Od odnosa kolektiva prema novom èlanu, zavisi i koliko ãe taj èlan kas-nije biti spreman da se rtvuje za kolektiv.35

Spremnost na rtvovanje zavisi i od poznavanja svoje uloge na brodu iodnosa prema vojsci kao dravnoj instituciji.

4. Indikator "odnos prema vojsci kao dravnoj instituciji"36

Moe se izvesti zakljuèak da sam brodski kolektiv, tj. stareine, svojimpostupcima, ne moe da bitnije utièe na popravljanje stava o vojsci kao dravnojinstituciji kod pojedinaca, veã da se taj stav formira pre stupanja u Vojsku.

5. Indikator "vera u bolju buduãnost zemlje"

Ovaj indikator predstavlja modifikovanje indikatora "vera u partiju,komunistièki poredak, druga Tita" i slièno, koji su, u nekoj formi, bili zastupljeniu svakom istraivanju borbenog morala do pre dvadesetak godina i èijim jerezultatima (iz, nesumnjivo, ideolokih razloga) pridavana velika panja i pripi-sivan ogroman uticaj na ostale komponente borbenog morala. Uvrtanjemovakvog pitanja, adaptiranog duhu dananjeg vremena, elelo se empirijski ispi-tati da li je partijska ideologija, odnosno drutvena ideologija uopte, zaista bilaod tolikog znaèaja za borbeni moral. Indikator je sadran u pitanju br. 22, a viukorelaciju ima samo sa sledeãim indikatorima: poverenje u borbene moguãnostibroda (0.443), pitanje br. 23 i elja za ostajanjem u grupi (0.381), pitanje br. 12.Od toga, samo poverenje u borbene moguãnosti broda zavisi od vere u napredakdrave. Zanimljivo je da se samo poverenje u progres zemlje moe popraviti akopostoji zadovoljstvo kolektivom, tj. elja da se u njemu ostane. Ovo govori omoguãem vaspitnom uticaju sluenja vojnog roka na pojedinca.

216


je br. 17 , odnos prema ratu, tj. liènom uèeãu u borbi (0.455), pitanje br. 19, otvorenost kolektiva za noveèlanove (0.372), pitanje br. 3, poznavanje svoje uloge na brodu u raznim situacijama (0.371), pitanje br. 4i odnos prema vojsci kao dravnoj instituciji (0.358), sadran u pitanju br. 21.35 Ovo je posledica "halo-efekta", i potvrðuje vanost dobrog prijema novih èlanova.36 Indikator "odnos prema vojsci kao dravnoj instituciji" najvie korelira sa sledeãim indikatorima: pov-erenje u borbene moguãnosti broda (0.416), pitanje br. 23, odnos prema vojnièkim obavezama (0.390),pitanje br. 2, spremnost na liènu rtvu zarad ostatka kolektiva (0.358), pitanje br. 20, poznavanje svojeuloge na brodu u raznim situacijama (0.357), pitanje br. 4 i koliko mornarski kolektiv ceni zalaganje uizvrenju zadataka, odnosno da li postoji pozitivan ili negativan socijalni pritisak na pojedince (0.348),pitanje br. 14. Ovaj indikator sadran je u pitanju br. 21. Ne korelira bitnije ni sa jednim indikatoromkvaliteta interpersonalnih odnosa, ali korelira sa dosta indikatora borbenog morala.

6. Indikator "poverenje u borbene i tehnièke moguãnosti svog broda"37

S obzirom na to da se radi o veoma skupim sredstvima, borbena tehni-ka RM godinama nije zanavljana zbog materijalne oskudice u èitavoj zemlji.Ovaj nedostatak, bar to se tièe borbenog morala, moe se ublaiti dobrim inter-personalnim odnosima u brodskom kolektivu, pre svega meðu stareinama(korelacija sa indikatorom percepcija meðusobnih odnosa stareina, pitanje br. 9,je 0.358). Ovo je razumljivo, jer mornarima nije bitno samo kakvo orujeimamo, veã i ko ga i kako oristi. A odluke i nareðenja o koriãenju oruja izdajuupravo stareine.

7. Statistièka obrada pitanja broj 1

U pitanju broj 1, traeno je od ispitanika da nabroje najizraenije osobine svogkomandanta broda, a zatim i idealnog komandanta. Zanimala me je podudarnostosobina, odnosno stepen zadovoljstva posade komandantom broda.38 Èak u 96%sluèajeva posada je smatrala upravo svog komandanta idealnim.39


Pitanje 7 predstavlja indikator postojanja neformalne komunikacije ubrodskim kolektivima u kojima je vreno istraivanje.40 Na grafiku je prikazanadistribucija odgovora na pitanje kome bi se od stareina mornari najradije obratiliza pomoã i savet u vezi sa nekim liènim problemom. Oèigledno da mornarinajlake prisniji odnos uspostavljaju sa komandirima svoji brodskih odreda (kdirna grafikonu), èak 55% njih. Takoðe postoji nemali procenat onih koji nemajuproblem da se obrate za liènu stvar bilo kom od stareina(oko 15%, bilokom na

217


37 Indikator je sadran u pitanju br. 23. Najveãe korelacije je imao sa sledeãim indikatorima snage bor-benog morala: vera u bolju buduãnost zemlje (0.443), pitanje br. 22, odnos prema vojsci kao dravnojinstituciji (0.416), sadran u pitanju br. 21, koliko mornarski kolektiv ceni zalaganje na izvrenju zadata-ka, odnosno da li postoji pozitivan ili negativan socijalni pritisak na pojedince (0.370), pitanje br. 14 i poz-navanje svoje uloge na brodu u raznim situacijama (0.361), pitanje br. 4.38 Ovo je, po D. Arnautoviãu, a i po mnogim drugim autorima, jedno od najbitnijih obeleja jaèine bor-benog morala brodskih posada.39 Ovako visok rezultat verovatno je posledica dobrog odabira komandanata brodova od strane komandeRM, kao i specifiènosti brodske organizacije ivota i rada koja pogoduje stvaranju ovako povoljne slikeo komandantu kod posade. Poeljne i nepoeljne osobine komandanta, koje su se javljale kao odgovor naovo pitanje, identiène su onima koje su navodile stareine u pitanju br. 3 usmerenog intervjua: od svihosobina najèeãe i najvie je navoðena tolerancija i sposobnost razumevanja i sluanja drugih (kakostareina tako i mornara), zatim optimizam i vedar duh, odmerenost, pravednost, struènost i motivisanostpri radu, izgradnja autoriteta kod posade uz to manje oslanjanje na formalni autoritet.40 S obzirom da je ovo pitanje bilo sadrano i u usmerenom intervjuu sa stareinama, slui mi kao kon-trolno pitanje za utvrðivanje verodostojnosti iskaza u intervjuima. Ovo pitanje takoðe daje informaciju otome ko od stareina ima najbolju neformalnu komunikaciju sa mornarima i kome se oni najradije obraãa-ju za pomoã i savet.

grafikonu). Tek oko 10% ispitanih mornara obratilo bi se najradije svom koman-dantu (kdant na grafikonu). Oko 7% ispitanika ne moe da uspostavi neformal-nu komunikaciju sa svojim stareinama (nikom na grafikonu). Neobeleeni deografikona predstavlja nevaeãe odgovore i sluèajeve bez odgovora (oko 6% ispi-tanika).41


Ovo pitanje trebalo je da prui uvid u postojanje klika u mornarskimkolektivima kojih stareine moda nisu svesne. Meðutim, samo je 34% mornaraprimetilo klike na brodovima, i to na difuznim osnovama, tako da se ne moegovoriti o postojanju pravila po kom se formiraju, a ni o problemu klika.

66% ispitanika smatra da klika nema; 12% da postoje klike na osnovu rodnogmesta; 8% na osnovu elje za izbegavanjem obaveza; 7% na osnovu nacional-nosti; 5% na osnovu neèeg drugog i svega 2% na osnovu veroispovesti

218


41 Na osnovu ovih podataka, moe se zakljuèiti da na brodovima nae RM pstoji solidna komunikacijastareina sa mornarima koja prevazilazi okvire slubenih razgovora.

Zakljuèna razmatranja

Trenutno sve politièke opcije u naoj zemlji podravaju pribliavanjeSrbije i Crne Gore modernim zapadnoevropskim zemljama i usvajanje, u veãojili manjoj meri, sistema vrednosti koji je dominantan u tim zemljama i timdrutvima. A to je koncept graðanskog drutva, drutva u kome je ljudsko dosto-janstvo aposlutno i neotuðivo pravo svakog graðanina. Ovo pravo se, u moder-nom graðanskom drutvu, titi od strane drave, putem angaovanja svihdravnih institucija, medija, graðana itd. Autoritaran sistem rukovoðenja, koji sevodi maksimom da cilj opravdava sredstva, u jednom ovakvom drutvu apsolut-no je nezamisliv i nepoeljan.

Ne postoji, naravno, nikakva sumnja da iz prirode zadataka koje obavl-ja vojska, a koji neretko podrazumevaju delovanje u riziènim i opasnim uslovi-ma, proizilazi sutinska potreba da se obezbedi rigorozna primena sistema sub-ordinacije koja, u krajnjoj instanci, podrazumeva izvrenje zadataka bez obzirana rtve.

Ove èinjenice postavljaju pred stareine Vojske èitav niz potpuno novihzahteva. Oni (stareine) ãe morati permanentno da rade na razvoju motivacijesvih vojnika, posebno usmeravajuãi svoje delovanje na slabo motivisane i rez-ervisane, nezainteresovane a neretko veoma inteligentne mlade ljude, koji u pro-cesu obuke treba da daju sve od sebe i osposobe se za odreðene dunosti u vojs-ci. Moraãe da ih upoznaju i obuèe u potpuno novim znanjima i vetinama uodnosu na one kojima su se do tada bavili, ubede u opravdanost i svrhu kako nji-hovog delovanja, tako i aktivnosti onih oko njih. Na kraju, moraãe da ubede toje moguãe vie njih da ostanu u oruanim snagama due nego to to zakonskiminimum nalae, tj. da postanu profesionalni vojnici.

Svaki stareina Vojske mora da bude apsolutno svestan svog uticaja napotèinjene. Sa njima treba da gradi posebne odnose, kao i da se stara da kolek-tiv kome je on na èelu bude proet dobrim meðuljudskim odnosima.42 Van ikakvesumnje je èinjenica da je svaki kolektiv u kome vladaju dobri meðuljudskiodnosi sposoban za mnogo veãa naprezanja.

Naoj Vojsci tek predstoje znaèajne transformacije i modernizacija.Meðutim, kako god bila organizovana, koliko god novih, sofisticiranijih sistemabudemo imali u uoptrebi, osnovni, glavni element sine qua non, su ljudi. Njiho-va moralna snaga i motivisanost za rad je osnov za maksimalno iskoriãenjesvakog borbenog sredstva, osnov za jak i stabilan bezbednosni sistem.

219


42 Neke vojskovoðe modernih armija idu èak i tako daleko da o svojim odnosima sa potèinjenima gov-ore kao o ljubavi prema tim ljudima, kao na primer general vojske SAD Schwartzkopf za vreme prvogZalivskog rata, Naval Forces 5/2000, str. 29.

Ovo istraivanje je imalo za cilj da istrai neke od segmenata meðuljud-skih odnosa koji bitno utièu na borbeni moral brodskih kolektiva. Ono nema pre-tenzije da daje konaène odgovore, ali svakako moe pomoãi stareinama (naroèi-to mladim) ukazujuãi im na neke od segmenata interpersonalnih odnosa kojiimaju izraen uticaj na posadu, kao i na neke od praktiènih problema u odnosi-ma sa ljudima koji ih oèekuju po prijemu dunosti. Iz rezultata istraivanja,moguãe je sagledati trenutno stanje interpersonalnih odnosa i borbenog moralana brodovima ratne mornarice vojske SCG. Takoðe, ovo istraivanje moe dabude i solidna osnova nekih daljih istraivanja.

Samo istraivanje zasnovano je na dve osnovne hipoteze: postoji izraenuticaj interpersonalnih odnosa na borbeni moral brodskih kolektiva i postojiznaèajan uticaj stareina na formiranje poeljnih oblika interpersonalnih odnosau brodskom kolektivu.

Obe hipoteze su potvrðene rezultatima istraivanja. Postoji grupa indikatora interpersonalnih odnosa koji su u velikoj

korelaciji sa indikatorima borbenog morala. To su: moguãnost samoafirmacijeu kolektivu, percepcija meðusobnih odnosa stareina, bliskost odnosa sastareinama, tj. moguãnost uspostavljanja neformalne komunikacije sa njima,socijalna klima (dominantni tip odnosa u mornarskom kolektivu), otvorenostkolektiva za nove èlanove, moguãnost iskazivanja liènog stava bez rizika odkazne, uèestalost sukoba/svaða na brodu, i elja za ostajanjem u grupi. Ovimje prva hipoteza potvrðena.

Indikatori iterpersonalnih odnosa koji imaju uticaj na najveãi brojindikatora borbenog morala su percepcija meðusobnih odnosa stareina ibliskost odnosa sa stareinama, tj. moguãnost uspostavljanja neformalnekomunikacije sa njima. Ova, kao i èinjenica da stareine mogu uticati i na ostaleaspekte interpersonalnih odnosa, nedvosmisleno potvrðuje drugu hipotezuistraivanja.Shodno tome, smatramo da sledei postupci stareina mogu umnogome dapomognu pri formiranju kolektiva koji ãe odlikovati kako dobri meðuljudskiodnosi, tako i visok borbeni moral.

Mornarima treba u to je moguãe veãoj meri omoguãiti angaovanje nabrodu koje ãe biti u skladu sa njihovim interesovanjima i moguãnostima, stvoritiim to vie prostora za samopotvrðivanje, kako kroz redovne vojnièke obaveze,tako i kroz slobodne aktivnosti (organizovanjem raznih sportskih, kulturnih idrugih manifestacija i takmièenja, itd.).

Treba izgraðivati to je moguãe bolje i prisnije odnose izmeðu stareina,jer njihovi dobri ili loi odnosi ne mogu da ostanu skriveni u brodskom kolek-tivu, a imaju ogroman uticaj na formiranje interpersonalnih odnosa umornarskom kolektivu, kao i u formiranju stavova mornara vezanih za pojedine

220


aspekte borbenog morala. U tu svrhu, moglo bi se pristupiti organizovanju nekihvrsta radionica timskog rada jo meðu studentima na akademiji, a sa ciljem toje moguãe boljeg osposobljavanja za to kvalitetniju komunikaciju sa ljudima. Usutini, dobra brodska posada bi i trebalo da funkcionie kao jedan odliènouigran tim.

Stareine moraju sa mornarima da izgrade to prisniju neformalnukomunikaciju, ali da budu u stanju da se i u takvoj komunikaciji nameãu kao lid-eri po svojim liènim kvalitetima i znanjima, odnosno da kroz takvu komunikaci-ju jaèaju svoj autoritet. Ovo od stareina zahteva iroko obrazovanje, izraenusposobnost komunikacije i otvorenost za razlièita razmiljanja i stavove.Treba voditi raèuna da se na brodovima izgraðuju kolektivi u kojima vladajuodnosi meðusobne saradnje i pomoãi, koji su sposobni da srdaèno prime svakognovog èlana, u kojima nisu èeste svaðe i nesporazumi i iz kojih ãe mornari tekasrca odlaziti.

Treba maksimalno potovati liènost svakog mornara i svakom pruitimoguãnost da, kreativnim predlogom, olaka ili ubrza neki posao.

Uvaavanje uticaja interpersonalnih odnosa na borbeni moral u brod-skom kolektivu, uz dalje istraivanje istih (i to ne samo u brodskim vojnimkolektivima), kao i pretvaranje nauènih nalaza u iskustvene obrasce, imalo bi nizpozitivnih posledica po vojnu organizaciju u celini.

Regruti bi se mnogo bolje oseãali tokom sluenja vojnog roka. To biuslovilo mnogo manje nediscipline i umnogome olakalo rad stareinama, a samivojnici bi po odsluenju vojnog roka sa sobom poneli daleko vie pozitivnihimpresija o vojsci kao instituciji.

Poveãanje poverenja u Vojsku, kao i poboljanje miljenja o njoj, pozi-tivno bi se odrazilo, makar i minimalno, na razumevanje i komunikaciju izmeðucivilnih i vojnih struktura naeg drutva, èineãi ih korak bliim skladnoj i fuk-cionalnoj celini kojoj sva moderna drutva tee.

221


Milan Sekuloski

BATTLE CODE IN WARSHIP ENVIRONMENT

Summary

The paper examines some segments of interpersonal relations that areimportant for Battle Code in Warship Environment. There are two main hypothe-ses: a) There is highly visible influence of interpersonal relations on battle codein warship environment; b) There is highly visible influence of senior officers onthe development of interpersonal relations on battle code in warship environ-ment.

Both hypotheses have been fully confirmed by this research.

Key words: battle code, warship environment, interpersonal relations

222


Marko SavkoviãTutor: prof. dr Radmila NakaradaFakultet politièkih nauka u Beogradu

EKONOMSKA NERAZVIJENOST I ETNIÈKE TENZIJE:SLUÈAJ SANDAKA

Naa namera jeste da ispitamo uslovljenost etnièkih tenzija izmeðusrpske i muslimanske populacije u Sandaku ekonomskom nerazvijenoãu kojakarakterie taj region. Na nae opredeljenje da ispitamo upravo sluèaj Sandaka,uticalo je vie razloga. Biva Jugoslavija raspala se po avovima starih etnièkihi verskih podela, tokom vie godina ratnih patnji i razaranja. Susedi Sandaka,Bosna i Hercegovina, odnosno Kosovo i Metohija, predstavljaju prostore gde jeratni sukob dostigao dramatiène dimenzije. Rat voðen u Bosni i Hercegovini, ukome je samoproklamovana BiH predstavljala neprijatelja, postaviãe lokalnobonjaèko1 stanovnitvo Sandaka u teak poloaj. Posmatrajuãi rat koji se odvi-jao u blizini, deo stanovnika Sandaka koji je bonjaèke nacionalnosti identifiko-vaãe se sa sunarodnicima, odbijajuãi i samu pomisao doivljavanja Srbije kaovlastite drave. Potom, stanje neposredne ratne ugroenosti i siromatva postajeidealno okruenje za rast ekstremizma na obe strane: na jednoj strani, èine seplanovi otcepljenja Sandaka i njegovog pripajanja Bosni i Hercegovini. Sadruge strane, politika voðena od strane bivih vlasti u Srbiji, koja se odnosila naprobleme Sandaka, ozbiljno je dovela u pitanje ostvarenje prava sandaèkihBonjaka. Nejasna buduãnost nedavno konstituisane dravne zajednice Srbije iCrne Gore, kao i razlièiti predlozi teritorijalne reorganizacije Srbije, uveãavajukonfliktni potencijal multietnièkog Sandaka.

U pokuajima objanjenja etnièkih napetosti meðu narodima biveJugoslavije, dva se razloga najèeãe istièu u prvi plan: muèno nasleðe istorije, alii kompleksan sastav stanovnitva posmatran po nacionalnoj i verskoj opredel-jenosti. Cilj rada nije da ospori takva shvatanja, veã da, na primeru Sandaka,pokae kako u oblikovanju slike sadanjice uèestvuje i stanje u kome se nalaziekonomija regiona. Teka ekonomska situacija, praãena visokom stopom neza-poslenosti,2 stvara atmosferu beznaða.3 Nedostatak jasno vidljive perspektiveutièe na pojavu frustracije kod mladih, koji èine vie od polovine stanovnitvaSandaka. Nastali viak energije, umesto da bude upotrebljen u konstruktivne

223


1 Koristimo odrednice Bonjak i bonjaèki, jer se tako izjasnilo 46 procenata stanovnitva Sandaka.2 37 % radno sposobnog stanovnitva se izjasnilo kao nezaposleno. Izvor: Istraivanje Instituta G 17 plus,izvedeno za potrebe UNDP (Program za razvoj Ujedinjenih Nacija).3 Prema pomenutom istraivanju Instituta G17 PLUS, 56 % ispitanika smatra kako nije sposobno dapobolja sopstveni standard i kvalitet ivljenja.

svrhe, ostaje potroen na prizivanje duhova prolosti, i oivljavanje starih idejaetnièki èiste teritorije. Sa objektivnih problema, panja se usmerava na fiktivne;linija politièke podele postaje linija podele po verskoj i nacionalnoj osnovi.Bonjaèko stanovnitvo nastavlja proces izgradnje vlastitog identiteta,utemeljivi ga, pre svega, na religiji, èime se zatvara prostor za racionalne poli-tièke ideje i programe.

Istorijski koreni tenzija

Istorija Sandaka jeste istorija vojnih pohoda, izmena granica, migraci-ja. Deavanja od ireg znaèaja za Balkan u celini odraavala su se, po pravilu, ina Sandak. Otuda smatramo znaèajnim da, u nekoliko kratkih crta, navedemosled dogaðaja koji su bitno izgradili dananju sliku Sandaka.

Posmatrano geografski, Novopazarski Sandak razbijen je planinskimvencem u tri odelite oblasti. Planinama Jadovnikom, Zlatarem i ograncima Javo-ra, odvojene su u oblast za sebe prijepoljska, pljevaljska, bjelopoljska, novo-varoka i vraneka kaza. S druge strane, zasebnu oblast èine senièko polje i viso-ravan Peter, a treãa oblast oivièena je ograncima Rogozne. Meðutim, odaklepotièe naziv Sandak?

Reè sandak je naziv administrativne jedinice Otomanskog carstva. Uadministrativnoj podeli Kosovskog vilajeta, izvrenoj posle okupacije Bosne iHercegovine od strane Turske, ne postoji Novopazarski sandak kao administra-tivna oblast, veã samo Novopazarska kaza, kao deo Pritinskog sandaka. Ipak,staro ime zadralo se u narodu, predstavljajuãi jedan opteprihvaãeni naziv zaprostor koji je obuhvatao granice Sandaka, prvi put formiranog 1790.godine, saseditem u Novom Pazaru. Prema podacima iz 1868.godine, reè je o geografskojodrednici koja obuhvata: "Novi Pazar, Mitrovicu,4 Sjenicu, Novu Varo, Roaje,Bihor, Gusinje, Kolain i Prijepolje."5 Definicije kojima se odreðuje prostiranjeSandaka u teritoriji nekada se i razlikuju. U delu, pisanom 1912, Novo-pazars-ki sandak i njegov etnièki problem, autora Ivana Kosanèiãa (spremni smo pret-postaviti da je reè o pseudonimu), kae se sledeãe: "Danas se pod novopazarskimsandakom, ili prosto pod sandakom, razume oblast u koju bi ule ove sadanjekaze: pljevaljska, prijepoljska, novovaroka, vraneka (Donji Kolain),belopoljska, roajska, sjenièka, novopazarska, mitrovièka (Stari Kolain) iberanska."6 U srazmerno kratkom vremenskom intervalu, ne duem od polaveka, pored Bijelog Polja (ili Akova, kako se ranije zvalo), u sastav Sandaka

224


4 Misli se na Kosovsku Mitrovicu.5 Safet Bandoviã, Semiha Kaèar, Sandak historija i èinjenice, Sandaèki komitet za zatitu ljudskihprava i sloboda, Novi Pazar, 1994, str. 28.6 Ivan Kosanèiã, Novo-pazarski sandak i njegov etnièki problem (sa predgovorom g. dr Jovana Cvijiãa ijednom etnografskom kartom), Knjiara Gece Kona, Beograd, 1912; reprint IKP Nikola Paiã, Beograd,1998. godine, str. 1.

ulazi i Tutin, koji se, prvi put uopte, u dokumentima pominje 1868. godine.Sandak nastaje i razvija se na ruevinama srednjovekovne Rake.

Jovan Cvijiã, u delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije,odreðuje na sledeãi naèin geografski poloaj Starog Rasa, i u saglasju sa tim,Novog Pazara:

"Na osnovu geografskih osobina moe se pomiljati na tri poloaja ucentralnom polju, gde je mogao biti stari Ras: na takozvano Pazarite, na poloajoko Petrove crkve, i na dolinu reke Deeve. Ne moe se, dakle, pomiljati namesto na kome je danas Novi Pazar, ne samo zbog toga to je on verovatno udocnijem vremenu osnovan, veã i iz ovoga razloga: dananji Novi Pazar leiskoro u sredini centralnog polja, na njegovu najboljem, najvidnijem, ali slabozatiãenom poloaju; kad je osnovan stari Ras, nije srpsko rako pleme imalotoliko snage i pouzdanja da sme upanijski centar postaviti u najplodnijem inajvidnijem delu centralnog polja.

Po geografskim osobinama je najverovatnije da je stari Ras bio na mestuPazaritu, koje je oko 7 km. udaljeno od dananjeg Novog Pazara na zapad, a oko4 km. na istok od vrela Rake... U docnijim vremenima nestaje starog Rasa i od1346. do 1459. godine pominje se Trgovite, kao najvanije mesto na trgo-vaèkom putu izmeðu Dubrovnika i Nia. Meðutim, pri kraju XV veka nestajeimena Trgovite, a javlja se dananje ime Novi Pazar, mahom u turskom oblikukao Jeni-Pazar."7

Za poèetak otomanske uprave nad prostorom koji je predmet naeginteresovanja uzimamo 1455. godinu. Dodue, isprva sporadiènih, no kako jevreme odmicalo, i sve èeãih upada otomanskih trupa, bilo je i ranije. Naime, veãpoèetkom XV veka, formirano je Skopsko krajite, prva organizovana oblast podotomanskom upravom na Balkanu, koje ubrzo prerasta u polaznu taèku daljihosvajanja. Ostaci nekada znaèajne drave, van kontrole poslednjih srpskihdespota, nisu predstavljali znaèajniju prepreku na tome putu.

Meðutim, prvi pisani dokaz promena jeste popis imanja Isa-begaIshakoviãa, iz, ranije pomenute, 1455. godine.8 Sela navedena u popisu, Parice iPotok, sastavni su deo Novog Pazara. Nekoliko godina kasnije, taènije 1460,podignuta je i prva damija u samom Novom Pazaru. Bila je to èuvena Gazi Isa-begova damija, poruena zbog dotrajalosti 1938. godine. Ta dva podatka, umno-gome èine lakim pokuaj odreðenja taène godine poèetka otomanske vlasti. Veã1463. godine, s padom Bosne, prestaje potreba za Skopskim krajitem. NastajeBosanski sandak, u èiji sastav, pored Bosne i dela Hercegovine, ulaze i, sada veãvilajeti, Ras (ubrzo se stari, prestoni grad prestaje pominjati) i Sjenica.

Èinjenica da Novi Pazar (turski: Yeni-Paºar) postaje centar jedne oblastiu nastajanju svakako nije sluèajnost. Smeten je u sredinjem delu male kotline

225


7 Jovan Cvijiã, Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, knjiga III, str. 1152. i 1155.8 S. Bandoviã, S. Kaèar, op.cit., str. 11.

oko reke Rake i, svojim povoljnim geografskim poloajem, otvoren za prijemputnika i roba kako iz pravca Kosova, tako i iz pravca centralne Srbije. Kakobelei putopisac Ivan Frano Jukiã, 1852. godine Novi Pazar broji 12 hiljadastanovnika, u oko èetiri hiljade domova, to ga èini drugom po velièini varoi uBosanskom ajaletu.

Primetili smo da postoje razlike u taènom odreðenju prostiranja Sanda-ka. Zato to nastaje kao administrativna jedinica Otomanskog carstva, njegovteritorijalni domaaj, od trenutka nastanka, podloan je slobodnoj volji Porte.Otuda i èeste promene. Kako su se one odvijale?

Rastuãi znaèaj Novog Pazara, kao trgovaèkog stecita, ubrzo je potvrðendaljim napredovanjem u hijerarhiji, i to u dva navrata: najpre 1468, kada stièestatus ehera, te 1485. godine, kada mu je pridodat i status kadiluka.9 Pa ipak,potreba za stvaranjem jedne zasebne, sada i u administrativnom smislu vanijeceline, dolazi do izraaja tek sa opadanjem Otomanskog carstva, kako u moãi,tako i u teritoriji. Neuspeni pohod na Beè iz 1683. godine, i sedam godinapovlaèenja otomanske vojske, do tada nepobedive, oznaèiãe poèetak jednognovog vremena za Balkan u celini. Nakon uspeha ustanka u Srbiji, i posebnonakon okupacije, te aneksije Bosne i Hercegovine, Sandak se ponovo naao nagranici. Novom Pazaru je otuda status Sandaka prvi put priznat tek 1790.godine, da bi veã 1817. bio ponovo ukinut, i pripojen Bosanskom paaluku. SamBosanski paaluk ãe, novom administrativnom organizacijom, ubrzo biti podel-jen na dva ajaleta Bosanski i Hercegovaèki.

Boravak Omer-pae Latasa u regionu posledica je napora Porte da uguijo jedan u nizu ustanaka u Crnoj Gori, ali i da konaèno "sredi" prilike u Bosni.Tamo su otpori reformama, sprovoðenim u cilju modernizacije Carstva, gorelinesmanjenom estinom, jo od vremena Husein-kapetana Gradaèeviãa, ipobune kapetanija. Tako, Omer-paa Latas sprovodi, 1852. godine, novu admi-nistrativnu podelu Bosanskog i Hercegovaèkog ajaleta; najpre ukinuvi kapetani-je, on potom smilja nove nazive administrativnim jedinicama: namesto terminasandak (ili "liva") i kadiluk, uvodi podelu na kajmakamluke (okruja) imudirluke (srezove). U tom trenutku, Novopazarski kajmakamluk, u sastavuBosanskog ajaleta, obuhvata mudirluke Novi Pazar, koji ukljuèuje Sjenicu,Mitrovicu10 i Banjsku; Bijelo Polje (ili Akovo) sa Bihorom; Trgovite (sa Roa-jem); kao i Novu Varo. Interesantno je da izvan neèega to je jo ranijeuoblièeno kao Sandak, ostaju varoi: Prijepolje, Pljevlja i Kolain, sada u sa-stavu Hercegovaèkog ajaleta. Do nove promene dolazi ubrzo: 1865, sultanovim

226


9 Dalja hronologija promena, koje se odnose na administrativnu podelu teritorije, preuzeta je iz: SafetBandoviã, Semiha Kaèar, Sandak historija i èinjenice, Sandaèki komitet za zatitu ljudskih prava isloboda, Novi Pazar, 1994.10 Ponovo je reè o Kosovskoj Mitrovici. Nekada samo Mitrovica, inaèe centar takozvanog Starog Kolai-na (nasuprot Donjem Kolainu, ili prosto, kako se danas kae, Kolainu), èesto se, zahvaljujuãi prirodnojpovezanosti, svrstava u Sandak.

fermanom, Bosanski ajalet nanovo menja ime, sada nazvan Bosanskim vilaje-tom.11

Razvijeni smisao otomanskih vlasti za kreiranje novih teritorijalnihjedinica postaje sve tee pratiti. Novopazarski okrug je 1872. godine izdvojen izsastava Bosanskog vilajeta da, zajedno sa Nikim sandakom, formiraNovopazarski vilajet. Nedugo zatim, otpoèinje proces vezivanja predela NovogPazara za Kosovski vilajet, taènije Pritinski sandak:

najpre 1877. godine, kada se sam Novopazarski sandak, ponovo na tom nivou, pripaja Kosovskom vilajetu; zatim 1902. godine, kada je od Novopazarskog sandaka odvojeno vie

kaza i formiran Sjenièki sandak, i istovremeno, najzad samo kao kaza, Novopazarska varo pripojena Pritinskom sandaku.Uzroke ovog procesa nije teko objasniti. Opadanje Otomanskog carst-

va u snazi i velièini, kao to smo naglasili, pretvara Sandak u granièni predeootomanske vlasti na Balkanu; postaje neophodno vezati ostatke centralne vlastiza jedan korpus etnièki ne tako blizak, sa bonjaèkim stanovnitvom, ali u ver-skom smislu jedinstven. Time se pokuao odgoditi dalji tok dezintegracije onihprostranstava na Balkanu koja su ranije bila pod kontrolom Porte. U tom smislu,pruen je niz povlastica i ustupaka stanovnitvu albanskog porekla. Bonjaèkostanovnitvo, koje je naseljavalo predele dananje Kosovske Mitrovice, NovogPazara i Sjenice, poèelo se pribliavati "snanoj i jakoj arnautskoj masi",12 ose-tivi kako albanski prvaci dobijaju na znaèaju. Za rast uticaja albanskogstanovnitva u predelima Sandaka znaèajnije je doseljavanje muhadira13 iztakozvanih Novih krajeva osloboðene Srbije. Najzad, niz povlastica, izvojevanza vreme sultana Abdul Hamida, u sutini je znaèio priznanje slabosti regularnevojske u sukobu sa ratobornim albanskim plemenima.

Pobedom Srbije i Crne Gore, ostvarenom nad Turskom u Prvom balka-nskom ratu, 1912. godine, ukida se teritorijalna organizacija uspostavljena uvreme otomanske vlasti. Sandak je danas podeljen na deo koji pripada republi-ci Crnoj Gori, i deo koji je u sastavu Srbije, to je posledica teritorijalne organi-zacije "druge" Jugoslavije.

Èeste migracije kao osobenost Sandaka

"Pokretljivost stanovnitva u Novopazarskom sandaku jaèa je nego uma kojoj drugoj oblasti... Zbog ovog neprekidnog iseljavanja starog i priticanjanovog stanovnitva, moe se reãi da u Novopazarskom Sandaku gotovo i nemamnogo starosedelaèkog stanovnitva. Nigde, kao u Sandaku, nema tako malo

227


11 Vilajet se dalje deli na sedam okruga, od kojih je jedan Novopazarski.12 Ivan Kosanèiã: op. cit., str. 23.13 Krajnje siromanih, islamizovanih porodica.

tradicija vezanih za mesta njihovih naselja."14

Stanovnitvo srpske i bonjaèke nacionalnosti poglavito se u predeleSandaka doseljavalo iz podruèja koja su danas sastavni delovi Crne Gore. Akoje verovati podacima koje je sakupio Jovan Cvijiã, moguãe je identifikovati viepravaca priticanja, ali i oticanja stanovnitva,15 kako srpske, tako i bonjaèkenacionalnosti:

Doseljavanje srpskog stanovnitva iz pravca Crne Gore, i delova Herce-govine koji ãe ubrzo uãi u sastav Kneevine Crne Gore. Meðu prvima, plemenaiz Hercegovine naselila su pljevaljsku kazu, potom sela sa leve strane reke Lima,kao i predeo dananjeg Kolaina u Crnoj Gori. Zatim, plemena Vasojeviãa, kojise i prirodnim putem nastavljaju iz pravca Crne Gore u Sandak, i ispunjavajupredeo Berana, te ka severu predeo Bijelog Polja, kretala su se najvie ka prede-lima koje su nekada naseljavali starosedeoci Raani.

Iseljavanje stanovnitva iz crnogorskih Brda, poglavito iz Moraèe iKuèa, bilo je veoma intenzivno, bilo da je predeo Sandaka doivljavan kao ko-naèno odredite, bilo kao usputna stanica na putu ka slobodnoj Kneevini Srbiji."Opti uzrok (priticanja stanovnitva) treba traiti u tenji planinaca da silaze uplodne ravnice. To priticanje stanovnitva trajalo je, i bilo dosta ivo, sve dokKneevina nije utvrdila svoje prve dravne granice."16

Sama èinjenica da su nerodne, ili "gladne" godine bile faktor pokretastanovnitva, odredila je kasniju vie rasturenost, no grupisanost pomenutihetnièkih celina. Otuda se prisustvo Moraèana, kako u predelima vraneke kaze,ili nahije (Kolain u Crnoj Gori), detektuje i u predelima Starog Kolaina, nasasvim suprotnoj strani Sandaka.

Doseljavanje bonjaèkog stanovnitva iz pravca Crne Gore i Herce-govine, vezano je, pre svega za vreme "istrage poturica", poèevi od 1711.godine, i docnije dalje konstituisanje crnogorske dravnosti. Osvajajuãi jedan pojedan deo teritorije, crnogorske vladike sprovodile su dalje "istrage", goneãistanovnitvo muslimanske veroispovesti van granica osloboðenih teritorija:najpre iz predela Cetinjskog polja, Rijeke Crnojeviãa i Njegua, te preostalih pre-dela crnogorskih Brda, i to poglavito ka Nikiãu.17

Nakon pada Nikiãa, put povlaèenja teèe ka Kolainu, i dalje u pravcuNovog Pazara. "Zbog toga se Nikiã sa okolinom svojom, i pominje kao porek-

228


14 Ivan Kosanèiã: op.cit., str. 25.15 "Raana, zaostalih iz starina, teko i da ima. Sve je gotovo doseljenik. Rako stanovnitvo se vie oddrugih iseljavalo, uzimalo je jako uèeãe u velikim seobama iz ranijih vekova, i u prolom veku (misli sena XIX vek), naroèito od Karaðorðeva pohoda na Sjenicu, masa je stanovnitva odovud prela u Srbiju",naglaava se u delu Novopazarski sandak i njegov etnièki problem.16 Ivan Kosanèiã, op.cit., str. 2627.17 U jednom trenutku, Nikiã ãe postati istinska matica za muslimansko stanovnitvo koje naputa svojeranije domove. To ãe i biti sve do osvajanja Nikiãa od strane crnogorske vojske. Od nekada èetiri stotinemuslimanskih porodica, nakon svega nekoliko godina, preostaãe svega esnaest.

lo vrlo mnogih muslimanskih porodica u Novopazarskom sandaku, a poglavitou pljevaljskom mutesarifluku."18

Iseljavanje srpskog stanovnitva iz Sandaka. Trenutak u kome starasrpska drava Nemanjiãa i definitivno gubi korak sa Otomanskim carstvom prak-tièno predstavlja trenutak poèetka iseljavanja starosedelaèkog, rakogstanovnitva. Reè je o migracionim pravcima koji se nisu promenili punih petstotina godina, i predstavljaju isti put ka "boljem ivotu" kojim se i danas kreãe,po pravilu, najsposobnije stanovnitvo poreklom iz Sandaka:

iz pljevaljskog kraja, preko Prijepolja, migraciona struja je ila na Uice i dalje na Valjevo; struja od Vasojeviãa hvatala je pravac preko Sjenice, i dalje ka Kragu-

jevcu; novo-pazarsko i kolainsko stanovnitvo kretalo se dolinom reka Rake

i Ibra, opet ka Kragujevcu i dalje u umadiju.19

Zahvaljujuãi tako (ne)sretnom sticaju okolnosti, za Novopazarskisandak se bez preterivanja moe reãi da predstavlja maticu mnogih naselja kakou dananjoj Zapadnoj Srbiji, tako i u umadiji. Ma ta da je pokrenulostanovnitvo, ustanci i odmazde koje bi sledile, odnosno gladne godine, to kre-tanje predstavlja jednu konstantu.

Presudne godine, kada je reè o iseljavanju srpskog stanovnitva izSandaka, jesu: godine poraza na Marici i Kosovu; godine pada Srbije, te Bosnepod otomansku vlast; neslavan zavretak kampanje austrijske vojske, voðene natlu Srbije nakon povlaèenja otomanskih snaga. Dve seobe, koje su za sobompovukle najveãi deo starosedelaèkog stanovnitva, bitno su uticale na promenusastava stanovnitva. Poslednja u nizu "presudnih" godina jeste 1809. godina,koja se zavrava odlaskom ustanièke vojske iz Sjenice i Novog Pazara. Tada se,jo jednom, zajedno sa vojskom povlaèi i znatan broj stanovnika Sandaka srp-skog porekla.

Iseljavanje bonjaèkog stanovnitva iz Sandaka. Èinjenica koja pred-stavlja svojevrstan paradoks jesta da je istim putevima, kojima je srpskostanovnitvo isticalo iz Sandaka, bonjaèko stanovnitvo priticalo u Sandak,naputajuãi one krajeve u kojima je, prestankom otomanske vlasti, izgubilo svesteèene privilegije, istovremeno se suoèivi sa neretko revanistièki raspoloen-im novim vlastima. I ovde je Sandak posluio kao usputna stanica: pristiglistanovnici, poreklom iz bivih kaza i sandaka, sada srezova i okruga, zadravalisu se ne due no to je bilo potrebno da se odmore, i upute ka konaènom odredi-tu Turskoj.20

229


18 Ivan Kosanèiã, op.cit., str. 30.19 Dugo se govorilo: Idem u umadiju, kada se zapravo htelo reãi Idem u Srbiju.20 Za poèetak iseljavanja muslimanskog (bonjaèkog) stanovnitva iz Srbije uzima se 1861. godina. Uperiodu od 1862. do 1867. godine, "izbrisan je i poslednji trag turskog gospodstva u Srbiji" (VasaÈubriloviã). Prema: S. Bandoviã, S. Kaèar, op. cit.

Istorijska deavanja od ireg znaèaja uvek bi se odrazila na samSandak, koji je, usled meovitog etnièkog sastava, predstavljao dobar prikazodnosa snaga u regionu. Opte jaèanje jedne etnièke grupe podsticalo je odlazakpripadnika druge; i obratno. Kljuèni momenti, sada od znaèaja u razumevanjumigracija stanovnitva muslimanske veroispovesti, jesu: predaja gradova, ranijepod kontrolom Carstva, knezu Mihailu 1862/63. godine; neuspean otpor, pruenod strane Carstva tokom Istoène krize, i materijalizacija tog neuspeha, najpre uvidu odredbi San-Stefanskog mirovnog ugovora, te Berlinskog kongresa; Prvibalkanski rat iz 1912,21 i dogaðaji koji ãe uslediti. Do taènih podataka koliko sezapravo stanovnika iselilo u Tursku, jako je teko doãi: jednim delom zbognepostojanja jasne evidencije, ali i usled moda i preteranih brojki kojima raspo-lau turske vlasti u to vreme. Najèeãe se radi o nizu nepovezanih izvetaja,poput izvetaja iz 1914. da se "preko luke Bar iselilo u Tursku 16,5 hiljada Bon-jaka" iz dela Sandaka koji je, po staroj administrativnoj podeli, pripadao CrnojGori. Sprovoðenje agrarne reforme i ukidanje èipèijskog sistema,22 ekonomski jeteko pogodilo stanovnitvo muslimanske veroispovesti. Takoðe, okruenje ukome su se iznenada nali jeste puna suprotnost ranijem stanju stvari ukinut jestotinama godina oblikovan naèin ivota, nestale su privilegije, a ukazale se i pri-like za namirivanje raèuna prolosti.

Politika vlasti bila je takva da se proces iseljavanja eleo olakati. Zakono iseljavanju iz Kraljevine Jugoslavije donosi se 1928. godine; deset godina kas-nije, sklopljena je jugoslovensko-turska Konvencija o iseljavanju muslimanskogstanovnitva iz June Srbije u Tursku.23 "Druga" Jugoslavija nastavlja sliènu poli-tiku, delom i zbog prilièno problematiènog angaovanja nekih bonjaèkih prva-ka tokom Drugog svetskog rata. Tako je 1954. godine sklopljen poznati "dentl-menski" sporazum o iseljavanju muslimanskog stanovnitva iz Jugoslavije uTursku. Turska stièe dve stotine hiljada novih dravljana poreklom sa Kosova,Makedonije, Sandaka i June Srbije.24

Sandak danas

Sandak je danas multietnièki region, koji preteno naseljavaju Srbi,èineãi neto vie od polovine ukupnog stanovnitva taènije, 51 procenat, iBonjaci koji èine 46 procenata stanovnitva Sandaka. Prisutni su i graðani

230


21Prema "Gajretovoj" statistici, 1911. godine, u Sandaku je ivelo 126.938 st. bonjaèke nacionalnosti,da bi 1931. godine broj iznosio 99.208 st. 22 Taènije, sistema èitluka velikih turskih imanja na kojima su iveli seljaci èipèije, koji najèeãe nisuimali svoje zemlje, a naknadu za njeno koriãenje, u vidu dela prinosa, predavali tzv. èitluk-sahibiji. 23 Tokom boravka u Novom Pazaru, od 5. do 9. septembra 1938, reis-ul-ulema Fehim Spaho apelovao jena zemljake da ne naputaju zemlju.24 Prema statistici turskog "Saveta za pitanja iseljenika", navedeno prema: S.Bandoviã, S.Kaèar, op. cit.

koji su se pred ispitivaèima izjasnili kao Crnogorci, odnosno Jugosloveni.25

Prema rezultatima istraivanja Instituta G 17 plus, region Sandakajeste, èak i u poreðenju sa ostalim regionima Srbije, jako nerazvijen. Unutarnjega, "...optine Tutin, Novi Pazar i Sjenica mogu se definisati kao ekstremnonerazvijene."26

Tutin, prema svim pokazateljima, predstavlja novi ekstrem unutarjednog veã postojeãeg. Po èemu se to moe zakljuèiti? Drutveni proizvod jesveden na manje od dve desetine republièkog proseka, dok investicija koje surealizovane, makar u vremenskom periodu kada je istraivanje izvreno, nema;taènije, njih je za 98 procenata manje, u poreðenju sa prosekom na nivou Repu-blike Srbije. Broj zaposlenih u svim sektorima proizvodnje manji je od napredpomenutog republièkog proseka, dok je broj nezaposlenih srazmerno veãi.

Uzroci takvom stanju stvari su brojni. Krivicu za ekonomsko propadan-je i ivot ispod linije siromatva, stanovnici trae u nesposobnosti prolog rei-ma, taènije loe voðenoj ekonomskoj politici.27 Pritom, poèetno zadovoljstvopolitièkim promenama zamenjuje nestrpljenje i sumnja u pogledu istinskespremnosti novih vlasti da sprovedu ekonomske reforme. Promena vlasnièkestrukture preduzeãa, u smislu njihove privatizacije, nije se odigrala; svega jednatreãina, nekada drutvenih preduzeãa je prola kroz proces koji se smatraneophodnim na putu modernizacije i podizanja kompetitivne moãi u uslovimatrine utakmice. Pritom, pitanje je i u kojoj meri mada se istraivanje Institu-ta G 17 plus, na koje se pozivamo, toj temi konkretno ne posveãuje jeste prviciklus privatizacije uspean. Situacija se dodatno komplikuje time to veãi deodrutvenih preduzeãa, prema broju zaposlenih, spada u takozvana velika pre-duzeãa u oblasti Sandaka (odnosno, zapoljavaju ili su zapoljavala vie od stot-inu radnika).

Diskriminacija Bonjaka, koji èine neto manje od polovine stanovnit-va u oblastima naega interesovanja, bila je naalost prisutna, i mada ne otvore-na, dalje je uticala na optu radikalizaciju zbivanja. Vie no u drugim segmenti-ma ivotne aktivnosti, diskriminacija je bila prisutna pri zapoljavanju. Primeraradi, u optini Prijepolje, gde je istraivanjem obuhvaãeno ukupno 61rukovodeãe radno mesto (optinska vlast, sudski organi, lokalna bolnica, obra-zovne institucije, drutvena preduzeãa), lica bonjaèke nacionalnosti zauzimalasu svega pet, iako èine 49 procenata ukupne populacije optine dakle polovinustanovnitva.28 Ne treba posebno naglaavati da se na vlasti u tom trenutku, kaouostalom i danas, nalazila Socijalistièka partija Srbije. Takav oblik "tihe"

231


25 Istraivanje Instituta G 17 plus, izvedeno za potrebe UNDP (Program Ujedinjenih nacija za razvoj),podaci za 1999. godinu.26 Op. cit. 27 Treãina stanovnitva, bez obzira na nacionalnu pripadnost, tu trai razloge aktuelne situacije.28 Prava i slobode u Sandaku IV, izvetaj za 1998. godinu Sandaèkog komiteta za zatitu ljudskihprava i sloboda, Novi Pazar, 1999, str. 6162.

diskriminacije, odnosno diskriminacije pri zapoljavanju, primenjuje se po istomprincipu u optinama gde nacionalno orijentisane bonjaèke stranke veãinskiuèestvuju u vlasti, s tim da je sada srpska strana diskriminisana.

Novi Pazar, sa razvijenom privrednom aktivnoãu malih privatnih pre-duzeãa, pomalo iskaèe iz opte slike. Industrija razvijena na kopiranju tuðihproizvodnih dostignuãa predstavlja moda i jedinu profitabilnu granu privrede uovom trenutku. Neto bolji standard zaposlenih u ovoj, polulegalnoj tekstilnojindustriji, nije doprineo reavanju etnièkih tenzija. Sukob koji se odigrao u cen-tru Novog Pazara, prilikom proslave uspeha jugoslovenskih sportista na nedavnoodranom koarkakom takmièenju, govori nam suprotno. Sukob je na jedan vul-garan naèin, u klinèu mladih, mrnjom zadojenih ljudi, prikazao svu bedusadanjice Sandaka.

Borba za preivljavanje je svakodnevna za neto manje od treãinestanovnitva, èiji dnevni prihodi ne prelaze dva dolara na dan. Skromne prihode,u vidu plata i penzija, neto veãim èine doznake koje pristiu iz inostranstva, kaoi prihodi koji potièu iz dodatnih poslova ili zanimanja. Prema istraivanju Insti-tuta G 17 plus, pokloni u robi i novèanim doznakama iz inostranstva, èine, uproseku, jednu desetinu ukupnih prihoda domaãinstva, to se objanjava time daje znatan deo stanovnitva Sandaka u rodbinskim odnosima sa graðanima kojirade u inostranstvu.

Kao povoljne predispozicije Sandaka, izdvajamo: povoljnu strukturu stanovnitva po obrazovanju: gotovo polovina

graðana obuhvaãenih istraivanjem poseduje srednjokolsko obrazovan-je (48 procenata), dok ukupno 17,2 procenta poseduje vie, odnosno visoko obrazovanje (8,8 procenata vie, i 8,4 procenta visoko); povoljnu strukturu stanovnitva po starosti, u smislu da je polovina

stanovnitva u starosnoj dobi izmeðu 29 i 49 godina ivota, mada treba prihvatiti kao èinjenicu i tendenciju prebacivanja postojeãe ravnotee u korist starijih, a na konto mlaðih; relativno pristojnu snabdevenost domaãinstava, i solidnu opremljenost

tehnièkim ureðajima (poput "bele tehnike").Zakljuèci koji bi mogli doãi u obzir jesu: prostor Sandaka predstavlja

ekonomski devastirano podruèje, sa brojnim oteavajuãim faktorima daljegnapretka drutva u ekonomskom smislu. Jedan deo problema spada u sferuodgovornosti drave, i zahteva insistiranje na takvom modelu privatizacije kojibi posvetio punu panju specifiènostima regiona; istovremeno, uvaavanjeneophodnost pruanja pomoãi onim graðanima na koje se proces moe odrazitinegativno (u prvom redu, onim koji bi, zbog procesa restrukturacije i racional-izacije preduzeãa, ostali bez posla). Privatna inicijativa, snana jedino u NovomPazaru, mora biti potpomognuta od drave, naroèito kada je reè o perspektivnimgranama privrede. Drugi deo problema, koji se tièe prevazilaenja, sada dodue,

232


neto manje izraene, etnièke distance, umnogome je na samim stanovnicimaSandaka i zavisi od njihove elje da raskrste sa duhovima prolosti, spremni danapokon zauzmu mesto koje ovoj regiji, bogato obdarenoj prirodnim bogatstvi-ma, i pripada.

Istraivanjem Instituta G 17 plus se pretpostavlja da bi dodatne investi-cije, u kombinaciji sa povoljnim predispozicijama radno sposobnog stanovnitvau Sandaku a koje se odnose na nivo obrazovanosti i godine starosti moglepogurati razvoj Sandaka u pravom smeru. Sigurni smo da bi tako bio reenproblem nezaposlenosti mladih, pomenut u uvodu. Pa ipak, nedostaje namsmelosti da izvedemo do kraja nau pretpostavku o povezanosti etnièkih tenzijai ekonomske nerazvijenosti. Postiãi punu materijalnu sigurnost, ne obaziruãi sena potrebu edukacije graðana u pravcu mirnog reavanja sukoba, nije dovoljno.

Literatura

1. Istraivanje Instituta G 17 plus, izvedeno za potrebe UNDP (United Nations Development Programme Program Ujedinjenih nacija za razvoj), podaci za 1999. godinu.

2. Ivan Kosanèiã, Novopazarski sandak i njegov etnièki problem (sa predgovorom g. dr Jovana Cvijiãa i jednom etnografskom kartom), Knjiara Gece Kona, Beograd, 1912; reprint IKP Nikola Paiã, Beograd, 1998.

3. Jovan Cvijiã, Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, knjiga III.

4. "Prava i slobode u Sandaku IV", izvetaj o stanju prava i sloboda graðana Sandaka, Sandaèki komitet za zatitu prava i sloboda, Novi Pazar, 1999.

5. Safet Bandoviã, Iseljavanje Muslimana iz Sandaka, Biblioteka Kljuèanin, Sarajevo 1991.

6. Safet Bandoviã, Semiha Kaèar, Sandak historija i èinjenice, Sandaèki komitet za zatitu prava i sloboda, Novi Pazar, 1994.

233


Marko Savkovic

Economic Underdevelopment and Ethnic Tensions: the Case of Sanjak

Summary

The aim of our paper was to investigate the link between ethnic intoler-ance and economic underdevelopment, for they have been decisive factors inshaping the past, as well as the future of the region. Research shows that no otherregion has faced more uprisings, revolutions, wars, changes in policies resultingin continous migrations of people, than the region of Sanjak. As much as theseturbulent developments brought misery to ordinary people of Sanjak, they havealso contributed to its ethnic diversity. Within better economic conditions, ethnicdiversity should not be an obstacle, but an advantage to its path towards normal-ity.

Founded originally as a province in the Ottoman Empire, dating year1790, today Sanjak stands as a region on the borderline between Serbia and Mon-tenegro, two parts of one country. The turbulent past, as well as the unresolvedethnic tensions, brings us to the current situation. The state of the regions econ-omy, devastated in the past fifteen years, needs dramatic improvement, whichcan be made only through such model of privatization that respects the needs anddesires of the people of Sanjak.

We believe that an increase in the level of region's development couldprevent the possibility of potential multi-ethnical conflict, and help Sanjakbecome a peaceful and prosperous region of Europe. However, it is still just onepart of the problem. The long path of learning conflict resolution, is yet ahead ofus.

Key words: economic underdevelopment, ethnic tensions, Sanjak, NoviPazar, history of tensions, Ottoman Empire, Serbia, Montenegro, Bosnia andHerzegowina, migration flows, present state.

234


POLITIKOLOGIJA !"POLITICAL SCIENCES

Duan MihajloviTutor: prof. dr Slobodan SamarxiFakultet politi~kih nauka u Beogradu

ULOGA POLITI^KIH PARTIJA U EVROPSKOM PARLAMENTU

"Prvi direktni izbori za Evropski parlament su odr`ani juna 1979. godine, kada su, 34godine posle kraja II svetskog rata, po prvi put u istoriji, pripadnici evropskih nacija,

nekada podeqenih ratom, izali na biralita da izaberu poslanike zajedni~kog parlamenta. Evropqani nisu mogli osmisliti moniji simbol pomirewa."

Pet Koks (Pat Cox), irski liberal i aktuelni predsednik Evropskog parlamenta

Uvod

Razvoj evropskih stranaka prati ukupan razvoj EU. [irewemoblasti delovawa Unije i uveavawem nadle`nosti Evropskog parlamen-ta (EP), rastao je i zna~aj transnacionalne strana~ke saradwe i wen uti-caj na procese odlu~ivawa.

Otuda je, u svetlu aktuelne rasprave o budunosti Evrope, veomabitno objasniti organizaciju i delovawe evropskih politi~kih grupa,naro~ito zbog wihovog potencijalnog uticaja na formirawe autenti~noevropskog politi~kog identiteta. Drugo va`no pitawe ti~e sedemokratskog kapaciteta Unije i stvarnog uticaja gra|ana na proceseodlu~ivawa u Strazburu i Briselu. Ovaj rad e ponuditi odgovore napitawa da li postojee strana~ke strukture na pravi na~in reflektujustavove gra|ana Unije i da li je, zarad efikasnije evropske saradwe,neophodna wihova reforma. Kona~no, u kontekstu pokuaja nae zemqeda se pribli`i EU, treba predstaviti kakve bi to posledice izazvalona reorganizaciju ovdawe strana~ke scene i kakvi bi se zahtevipostavili pred domae politi~ke strukture.

O Evropskom parlamentu

EP je jedini direktno izabrani me|unarodni zakonodavni organna svetu (Paterson, 2002, str.105). Iako ne poseduje neka ovlaewa koja sutradicionalni prerogativi parlamenta u zapadnoevropskim demokrati-jama, EP je direktno biran i ima zna~ajan uticaj na procese odlu~ivawa.Stoga, Finkelstein zakqu~uje da je EP mnogo vie od "nadnacionalnogkvazi-parlamenta" kakva je recimo Generalna skuptina UN (Richardson,2001, str.130).

237


Trea nagrada za radobjavqen u Zborniku

tutorskih radova

O irem zna~aju EP govori i ~iwenica da su "u evropskoj tradi-ciji, parlamenti centralne institucije politi~ke legitimacije"(Richardson, 2001, str. 116). Moèmo rei i da je EP najdemokratskija odsvih institucija EU - jer jedini direktno izraàva voqu gra|ana Unije -ali i da "ima problem politi~kog kredibiliteta, poto malo qudita~no zna ~ime se on bavi" (McCormick, 2002, str. 105).

êtiri su najzna~ajnije uloge svakog parlamenta: predstavni~ka,zakonodavna, budètska i kontrolna. EP nema zakonodavna ovlaewapoput klasi~nih nacionalnih parlamenata, ve ima savetodavnu, nadzor-nu i ograni~enu zakonodavnu ulogu.

Nadle`nosti EP postepeno su uveavane u procesu revizije osni-va~kih ugovora. Dobar dokaz o realnom rastu va`nosti ove institucije jeprisustvo velikog broja grupa za pritisak i ~iwenica da je posledonoewa Jedinstvenog evropskog akta (JEA) EP postao meta brojnihlobista (Richardson, 2001, str.123).

Iako je zakonodavna inicijativa EP jo uvek formalnoograni~ena, kompetencije EP su nemerqivo vee u odnosu na po~etnekorake evropskih integracija. Autori Bergman i Raunio opisuju ovaj putEP kao "razvoj od pri~aonice, do skupa sa zna~ajnim zakonodavnimmoima" (Richardson, 2001, str.123).

EP ima 626 ~lanova, biranih na direktnim izborima u petnaestdràva ~lanica Unije. Mandat poslanika EP traje 5 godina. Svakadràva ~lanica delegira u EP broj predstavnika koji se utvr|uje naosnovu broju stanovnika, tako da: Nema~ka ima 99 evropskih poslanika,Francuska, Italija i Velika Britanija po 87, [panija 64, Holandija 31,Belgija, Gr~ka i Portugal po 25, [vedska 22, Austrija 21, Danska iFinska po 16, Irska 15, a Luksemburg 6. Ugovorom u Amsterdamu je pred-vi|eno da maksimalni broj poslanika u EP, i posle velikog proirewaUnije, bude 700. Ugovorom u Nici je broj mandata u EP fiksiran na 732. Redovna mese~na zasedawa EP odràvaju se u Strazburu. Sastanci odbo-ra (komiteta) EP, sastanci strana~kih grupa i vanredne plenarne sed-nice organizuju se u Briselu, a sedite Sekretarijata Parlamenta je uLuksemburgu. Zbog ovakve geografske razbijenosti najvie trpi budèt(15% svih trokova), a sam Parlament dobija atribut "nomadski" (Corbett, 2000, str. 26).

Neposredni izbori za EP uvedeni su 1979. godine i do danas suorganizovani pet puta (1979, 1984, 1989, 1994. i 1999. godine). Posledwiizbori odràni su u junu 1999. godine.

Evropski parlamentarci (MEPs) iz svojih redova biraju ~asnikeEP. Predsednik vodi sednice, prosle|uje predloge mati~nim odborima ipredstavqa EP u odnosima sa drugim institucijama. Ovu presti`nu

238


funkciju su do sada obavqale 24 osobe, koje su naj~ee pripadaleveinskoj parlamentarnoj frakciji. Predsednik, 14 potpredsednika ipet poverenika (Questors) ~ine Sekretarijat parlamenta i wihov mandattraje 30 meseci, uz mogunost reizbora. U saradwi sa predsednicima par-lamentarnih grupa, Sekretarijat organizuje rad plenuma i odlu~uje odnevnom redu.

Jo jedan momenat koji ~ini EP sasvim jedinstvenom instituci-jom jeste na~in unutraweg organizovawa. Predstavnici stotinakstranaka i nezavisni delegati okupqaju se u 8 (*trenutan broj) transna-cionalnih politi~kih grupacija ili frakcija. Dakle, osnov za grupi-sawe parlamentaraca nije nacionalna pripadnost, ve politi~ki, odnos-no programsko-ideoloki stavovi. Kako utvr|uje Poslovnik EP u ~lanu29, "~lanovi mogu da se povezuju u grupe prema sopstvenim politi~kimafinitetima". To su grupe: Evropske narodne stranke i evropskihdemokrata (EPP), Stranke evropskih socijalista (PES), Evropske libe-ralno-demokratske i reformske stranke (ELDR), Zelenih i Evropskogslobodnog saveza (Verts/ALE), Konfederalna grupa evropske ujediwenelevice i Levice nordijskih Zelenih (GUE), Saveza za Evropu nacija(UEN), Za Evropu demokratije i razli~itosti (EDD) i Tehni~ka grupanezavisnih ~lanova Parlamenta (TDI). Ovako organizovane grupe ~ine"krvotok Parlamenta" (Westlake) i "od centralne su va`nosti za wegovrad" (Corbett, 2000, str. 59).

Koreni grupisawa stranaka po ideoloko-programskom osnovusu zabele`eni na konstitutivnoj sednici Skuptine Evropske zajedniceza ugaq i ~elik, septembra 1952. godine. Tokom prvog bitnog glasawa(izbor predsednika Skuptine) delegati su se podelili u programskefrakcije, umesto u nacionalne blokove. Ovakvo stawe je formalno priz-nato Poslovnikom Skuptine, iz juna 1953. godine.

Raspored sedewa u skuptinskoj sali tako|e naglaava program-sko-ideoloke linije podele. Socijaldemokrati i bivi komunisti sedena levoj strani, konzervativci i hrianski demokrati na desnojstrani, a liberali u centralnom delu sale.

Prve tri osnovane frakcije (juna 1953) su upravo Socijalisti,Liberali i Hrianski-demokrati. Ovo su ujedno i jedine grupe koje suprisutne u svim dosadawim sazivima EP. Sve do 1975. Hrianski-demokrati su imali primat, koji se veoma ~esto pribli`avao apsolutnojveini u EP.

Zna~ajne promene dogodile su se teritorijalnim irewemEvropske zajednice. Ulaskom britanskih Laburista u EP 1975. godine,frakcija Socijalista je postala daleko najsna`nija i dominirala je svedo izbora 1999. godine. Ovakvom stawu je doprineo stav britanskih i

239


danskih konzervativaca da osnuju odvojenu frakciju, iako su prirodnopripadali grupi EPP, koja okupqa partije desnog centra.

Prijem Gr~ke, [panije i Portugala u punopravno ~lanstvo,dodatno je osnaìo socijaliste. Osamdesete su donele i prvi put defi-nisanu platformu Zelenih, vee prisustvo Komunista u EP, stvarawetehni~kih saveza regionalnih stranaka, ali i konsolidaciju Narodwaka(Hrianski-demokrati u me|uvremenu mewaju ime u EPP - grupaEvropskih narodnih partija) kojima se pridruùju britanski torijevci.Devedesetih godina dolazi do velikog prestrukturirawa unutar EP.Neki do tada vaèi savezi se ponitavaju, nastaju i nove grupe, prije-mom Austrije, [vedske i Finske u Uniju 1995, podjednako profitirajutri najva`nije frakcije. Liberali utvr|uju svoju ulogu "harmonizatora"i kqu~nog pregovara~a.

Na posledwim direktnim evropskim izborima, EPP posle 24godine osvaja veinu (233 poslanika). Posebno je indikativan podatak daEPP i PES u aktuelnom sazivu EP drè oko 66% mandata - to svedo~io profilisawu i smirivawu partijske scene.

Najvee politi~ke grupe EP odràvaju kontakte sa mati~nimstrankama na evropskom nivou. Thomas Jensen poredi wihov odnos kaorelacije izme|u roditeqa i dece (Day, 2002, str. 3). Originalno evropskepartije su u Ugovoru priznate kao "faktor integracije unutar EU, kojidoprinosi formirawu evropske svesti i i izraàvawu politi~ke voqegra|ana" (~l. 191. Ugovora u Amsterdamu). Postojawe ovih evropskih par-tija treba posmatrati sa rezervom, poto se radi o vrlo labavim fe-deracijama najrazli~itijih nacionalnih stranaka, koje ujediwuje zajed-ni~ka ideoloka odrednica (liberalne, zelene, socijal-demokratske,hriansko-demokratske) i odre|ene ideje i vrednosti. Unutarwa orga-nizacija, kohezija i disciplina nisu na visokom nivou i, u pore|ewu saovim strukturama, nacionalne partije i daqe imaju primat. Treba reida u nekim slu~ajevima ~lanovi euro-partija mogu postati i politi~kestranke iz dràva koje nisu u EU.

Prema Pedersenu, ~etiri su kqu~ne uloge politi~kih partija usvakom politi~kom sistemu:

1. mobilizacija bira~a,2. regrutacija kadrova za dràvne funkcije,3. sastavqawe programa i politi~kih platformi,4. mirewe i ure|ewe konfliktnih interesa koji postoje u drutvu

(Binnema, 2002, str. 6).Sledei ovakvu argumentaciju, verovatno je najispravnije

zakqu~iti da je EU nedovreni politi~ki sistem u kome se "takmi~e"proto politi~ke stranke.

240


Unutrawa organizacija frakcija

Poslovnik (the Rules of Procedure) EP definie jasne kriteri-jume za formirawe partijske grupe. Od izbora 1999. godine, frakcijumogu formirati najmawe 23 poslanika iz dve razli~ite dràve, 18poslanika iz tri dràve i 14 poslanika u slu~aju da su izabrani u ~etiriili vie dràva ~lanica. Po~ev od 1999. godine, formirawe jednona-cionalnih poslani~kih grupa nije dozvoqeno. Posledwi primermononacionalne politi~ke frakcije je bila grupa Forza Europa, organi-zovana posle izbora 1994. godine od izabranih predstavnika partijeForza Italia tadaweg italijanskog premijera Silvija Berluskonija.

Kao to je ve pomenuto, regionalne stranke i nezavisni kandi-dati se ~esto povezuju iz vrlo prakti~nih razloga. Osnivawem posebnefrakcije, mogu ra~unati na odre|ene povlastice, koje ukqu~uju i bespla-tan kancelarijski prostor, stru~no osobqe, dodatne finansije. Nov~anasredstva se raspodequju shodno broju poslanika i radnih jezika unutargrupe. U 2000. godini, politi~kim grupama je na ovaj na~in direktno do-deqeno 34 miliona evra. Pored stru~nih lica zaposlenih u svakoj frak-ciji, i poslanici mogu da ra~unaju na li~ne savetnike (buxet EP dozvo-qava jednog do tri pomonika po poslaniku)

U~ee u radu parlamentarnih odbora i predsednitva EP, kaoi vreme za u~ee u debati, me|u grupama se dele proporcionalno.Pisawe amandmana ili postavqawe pitawa ~esto zahteva podrku grupeili odbora. Iz ovih razloga su poslanici koji ne pripadaju nijednojfrakciji marginalizovani u Parlamentu.

Na po~etku petogodiweg mandata grupa bira lidera (tj.predsednika), koji na tom mestu ostaje do sledeih izbora, a ~esto i duè.Predsednici predstavqaju svoju grupu u Konferenciji predsednika, telukoje odre|uje dnevni red EP i donosi odluke organizacione prirode.Svaka grupa samostalno odre|uje broj potpredsednika, tako da PES ima14, a EPP est potpredsednika. Interesantan je primer grupe Zelenihstranaka koja ima dva kopredsednika, od kojih jedna mora biti èna.Grupe imaju i izvrne komitete ili biroe, koje ~ine predsednik, pot-predsednici i blagajnik grupe, kao i poverenici nacionalnih stranakau EP i eventualno dodatni ~lan nacionalne delegacije. Biro je odgovo-ran za administrativna i organizaciona pitawa i pripremu politi~kihodluka. Unutar frakcijskog biroa se naj~ee odlu~uje konsenzusom -tako to se formuliu stavovi koji su prihvatqivi za sve partije ~lan-ice grupe. Unutrawa organizacija svake grupe je specifi~na. Tako, rec-imo, u Birou PES mora biti najmawe 40% èna.

241


Grupe se intenzivno sastaju uo~i plenarnih sednica u Briselu itokom zasedawa EP u Strazburu. Sastanci grupa ponekad traju i viedana. Ukoliko odre|ena ~lanica grupe ne èli da prihvati dominantnomiqewe, o spornoj temi se vode intenzivni pregovori. Uvaàvawe svihnacionalnih stavova neminovno dovodi do uoptenih odluka koje semogu nazvati "najmawim zajedni~kim imeniteqem" (T. Raunio).

Partijske frakcije EP formiraju i specijalizovane radne grupe,koje se bave odre|enim oblastima i usmeravaju delovawe frakcije u tomdomenu.

Aktivnost frakcija u parlamentarnim telima

Parlamentarni odbori (komiteti) nastaju u ciqu stru~nijeg iefikasnijeg rada parlamenta. Wihovo postojawe dovodi do sektorskespecijalizacije u radu i poveavawa uticaja zakonodavnog organa navladu (Komisiju), kao naj~eeg zakonskog predlaga~a. Saziv EP iz 1999.godine ima 17 stalnih i 6 privremenih (ad hoc) komiteta.

I u EP partijske grupe u odborima su predstavqene propor-cionalno svojoj snazi. Grupe me|u sobom distribuiraju mesta predsedni-ka, potpredsednika i izvestilaca odbora (rapporteurs). Svaka grupaimenuje i koordinatora za rad odbora, koji organizuje predstavnike svojefrakcije u konkretnom odboru.

Rad EP tehni~ki izgleda na sledei na~in: Komisija u EP aqepredlog akta, koji odgovorni (kod nas bi rekli, mati~ni) odbor anal-izira i o tome sastavqa izvetaj.

Ovde je izuzetno bitna uloga izvestioca odbora, koji sastavqanacrt predloga i kasnije prilago|ava stavove razli~itih grupa, kako biizvetaj bio prihvatqiv i za plenum. Pre formulisawa predloga teks-ta, izvestilac konsultuje ~itav niz politi~kih igra~a (~lanove partija,nezavisne stru~wake, interesne grupe, stru~wake pri Komisiji i Savetuitd.). Kona~no, nakon artikulacije i usaglaavawa interesa, izvestilacobavetava plenum. Pre kona~ne rasprave, frakcije odre|uju svoje pozi-cije, odlu~uju koje e amandmane predloìti, i dogovaraju se kako eglasati.

Zbog kqu~ne uloge koju izvestilac odbora ima, prilikomwihovog imenovawa dolazi do procesa "uhodane politi~ke trgovine"(Richardson, 2001, str. 131) me|u partijskim grupama.

Plenum EP skoro uvek bazira svoj rad na izvetajima odbora.Engleski profesor Simon Hix je ispitivao unutarfrakcijsku dis-

ciplinu prilikom glasawa, i doao je do zakqu~ka da je ponaaweevropskih poslanika sve mawe "nacionalno obojeno" (Hix, 2002, str. 54).

242


Moè se, tako|e, zapaziti da, protokom vremena, unutar politi~kihgrupa raste kohezija. Ipak, pojedine frakcije praktikuju ulogu "bi~a"("Der Whip") - to je osoba koja prati redovnost poslanika na sednicamai wihovu disciplinu prilikom glasawa.

Hix je tako|e posmatrao pomerawe veine sa desnice na levicu,marginalizaciju ekstremnih opcija i podvukao je ulogu centra tj. libe-rala za stabilnost sistema. Ovde podela na levicu i desnicu nije rele-vantna kao na nacionalnom nivou, zbog same prirode Parlamenta (nemavlasti i opozicije), kao i ~iwenice da mnoge partije dolaze iz dràva sakonsensualnom politi~kom tradicijom. Znatno je bitnija podela na tzv.Evroskeptike i Federaliste.

Jedan od ozbiqnijih problema EP, u prolosti, bila je slabaposeenost sednica - T. Raunio je opisuje kao "zloslutno nisku" (Richard-son, 2001, str. 270). Me|utim, u sazivu 1999-2004. stawe je vidnopopravqeno, jer je u prvih 6 meseci rada sednicama, u proseku, prisustvo-valo 74% ili 461 poslanik. Kvorum potreban za normalan rad EP iznositreinu od ukupnog broja poslanika.

Osim rada koji je u direktnoj vezi sa Parlamentom, grupe surazvile sopstvene politi~ke aktivnosti. One omoguuju komunikacijume|u razli~itim nacionalnim partijama i izme|u nivoa evropske inacionalne politike. Grupe imaju posebnu izdava~ku delatnost(broure, studije, bilteni), usmerenu ka nacionalnim partijama. Najveegrupe organizuju i samite na kojima u~estvuju lideri frakcija, liderinacionalnih partija, premijeri i ministri dràva u kojima u~estvuju uvlasti, ~lanovi Evropske komisije... Ovakvi skupovi su naj~ee podpokroviteqstvom mati~ne partijske federacije, odnosno evropske parti-je.

Izbori i izborne aktivnosti

Nakon osnivawa Evropske ekonomske zajednice (EEZ) i Evropskezajednice za atomsku energiju (EURATOM), ustanovqeno je zajedni~ko"predstavni~ko" telo tri tada postojee evropske zajednice. Evropskaparlamentarna skuptina prvi put se sastala 19. marta 1958. godine uStrazburu i imala je 142 ~lana. Ime Evropski parlament prihvaeno je30. marta 1962. godine.

Tadawa skuptina je birana posredno - nacionalni parlamen-ti su delegirali predstavnike dràva ~lanica u EP. Mandat svihposlanika bio je paralelan.

Promena na~ina izbora poslanika EP prvi put je predloèna naSamitu u Parizu 1974. godine. Kona~na Odluka o direktnim evropskim

243


izborima je potpisana u Briselu 20. septembra 1976. godine. Dràve~lanice su ratifikovale ovu odluku do jula 1978, a prvi direktni izboriza EP organizovani su 7-10. juna 1979.

U demokratskim drutvima glavna uloga izbora je da dovedu doformirawa vlade koja najboqe predstavqa interese bira~a.

Iako u EP nacionalne partije nastupaju pod okriqem svoje pro-gramske grupe, u izbornim kampawama se veoma retko direktno legiti-miu na ovaj na~in. T. Raunio ovo objawava i kao deo strategije poje-dinih stranaka, koje se plae negativne reakcije bira~a u dràvama ukojima je evroskepsa jaka.

O izbornim listama odlu~uju iskqu~ivo nacionalne stranke, ane frakcije, i na taj na~in imaju mo da sankcioniu ponaawe "nelo-jalnih" poslanika u EP. Osim toga, strana~ke centrale insistiraju nadobijawu svih bitnih informacija, pa ~ak daju i instrukcije za glasawesvojim ~lanovima.

Na izgled i stabilnost partijskog sistema unutar EP, uti~u ipoliti~ka zbivawa u dràvama ~lanicama. Pomerawa bira~kog tela iraspar~avawe (usitwavawe) politi~kih partija, posebno u Francuskoj iItaliji, destabilizovalo je frakcijske strukture i zakomplikovalo pro-cese odlu~ivawa.

Usled brojnih razlika u na~inu organizacije izbora u dràvama~lanicama, Raunio primeuje da su izbori za EP "jedva evropski"(Richardson, 2001, str. 272).

Izbori se u svim dràvama ~lanicama odràvaju tokom iste ne-deqe, ali razli~itim danima. Recimo, Britanci, Danci, Irci,Holan|ani i [panci glasaju ~etvrtkom, dok ostali dràvqani Unijeglasaju nedeqom. Ne postoji izborni sistem zajedni~ki za sve dràve EU.Osim na britanskim ostrvima, proporcionalni sistem se od 1979. godinekoristi na ~itavoj teritoriji EU. Ne postoje izborne jedinice kojeprelaze nacionalne granice i wihov broj varira od dràve do dràve.Tako|e, sve ~lanice, osim Nema~ke, uveale su cenzus za ulazak u EP, toje zna~ajan hendikep za mawe politi~ke stranke. Nacionalne partijesprovode predizborne kampawe sluèi se u najveoj meri pitawima oddomaeg (nacionalnog) zna~aja. T. Raunio otvoreno kaè da se "veinapartija na evropskim izborima bori isticawem domaih pitawa"(Richardson, 2001, str. 271). Izuzetak je Danska, jedina ~lanica EU u kojoj,po nalazima Worrea, izbori imaju naglaeno "evropski ukus" (Richard-son, 2001, str. 204). Pitawa kojima se bavi EP i pitawa koja se potenci-raju u predizbornim kampawama, jedva da imaju ita zajedni~ko!

U predizbornim kampawama su relativizovani i transnacional-ni politi~ki savezi. Irski Fine Gael je redak primer nacionalne stranke

244


koja u svom propagandnom materijalu govori o mati~noj afilijaciji uEP. Istraìvawa Blumlera i Foksa su pokazala da oko 50% bira~auopte nema predstavu o tome koja je partijska frakcija najuspenijeprola na izborima (Richardson, 2001, str. 203).

Kuriozitet je da dràvqani EU mogu da biraju i budu birani ivan mati~ne dràve ~lanice, to je tako|e na~in osnaìvawa evropskogpoliti~kog identiteta. Interesantan je primer francuskog sociologaMorisa Diverèa koji je 1989. izabran za poslanika EP na listi itali-janskih komunista.

U svim dràvama ~lanicama EU izlaznost na izbore za EP jenià od izlaznosti na nacionalne izbore. Najniì procenat izlaznostikonstantan je u V.Britaniji i Danskoj, dràvama u kojima je evroskepti-cizam najizraèniji. Trend pada izlaznosti je primetan i na nivou Unije- na posledwim izborima je glasalo 49.4%, u pore|ewu sa 63% izalih naprve evropske izbore. Povla~ei analogiju sa lokalnim i regionalnimizborima, Reif i Schmitt zakqu~uju da su "izbori za EP za evropske bira~ei daqe izbori drugog reda" (Richardson, 2001, str. 204). Ni nacionalnepartije ih ne doìvqavaju previe ozbiqno, ve prvenstveno kao"indikatore snage u lokalnoj politi~koj areni" (Richardson, 2001, str.203). I ovde se Danska pomiwe kao izuzetak, jer se na evropskim izbori-ma u ovoj zemqi javqaju i dve evroskepti~ne stranke koje ina~e ne posto-je na nacionalnom nivou. Ove stranke privla~e zna~ajan deo bira~adrugih stranaka, tako da je veoma teko objektivno oceniti rejting svakepojedina~no.

Bitno je navesti da je glasawe obavezno u ~etiri ~lanice EU, -to donekle popravqa prose~nu izlaznost. Posmatra~i izbora kao rele-vantan faktor uticaja primeuju i vreme proteklo od prethodnihnacionalnih izbora. Primeeno je da gra|ani koriste izbore za EP kaoznak upozorewa ili podrke nacionalnim vlastima. Karakteristi~an jeprimer [panije, u kojoj je 1989. godine vlada raspisala prevremeneizbore samo da bi kapitalizovala popularnost zabeleènu na izborimaza EP. Suprotno tome, nema~ka vlada je iste godine radikalno izmenilasvoju politi~ku platformu, koja je dovela do pada popularnosti iloijeg rezultata na evropskim izborima. Ovo je sasvim razumqivo, jerse zna~ajniji uticaj na evropsku politiku jo uvek vri preko izvrnevlasti na nacionalnom nivou (posredno, preko Saveta), a ne putem osvo-jenih mandata u EP.

Politi~ki analiti~ari i daqe kao najvei uzrok slaboginteresovawa gra|ana za izbore nalaze u nedovoqno dobroj komunikaci-ji izme|u bira~a i izabranih predstavnika, kao i u neinformisanostibira~a o zna~aju i aktivnostima EP. Bergman i Raunio plasti~no

245


objawavaju da je "bira~kom telu irom Unije i daqe teko da razumezbog ~ega dobro plaeni evropski poslanici trae dragoceno vreme nasednicama raspravqajui o duìni kamiona i veli~ini jagoda" (Richard-son, 2001, str.130).

Sastav Evropskog parlamenta posle izbora 1999.

Drutvena i kulturna heterogenost EU se projektuje i na EP,tako da je ~ak 129 razli~itih politi~kih partija na izborima 1999.godine osvojilo mandate.

Grupa Evropskih narodnih partija i Evropskih demokrata (EPP),pored 233 poslani~ka mandata, kontrolie i 5 potpredsedni~kih mesta,2 mesta kvestora i 8 mesta predsednika parlamentarnih odbora. Snagagrupe EPP se ogleda i u tome to okupqaju stranke iz svih dràva EU(ukupno 33 stranke).

U posledwe dve decenije ova grupa je zna~ajno narasla, ali ipromenila svoj politi~ki profil. Izvorno jezgro su ~inile strankehriansko-demokratske orijentacije, koje su sebe smatrale federa-listi~kim partijama centra. [irewem EZ i ulaskom novih partija u EP,ova grupa je prihvatila i neke druge ideje i vrednosti, pa se moè rei datrenutno okupqa stranke centra i desnog centra sa prili~no raznorod-nim programima.

Va`no je pomenuti unutrawu podelu na punopravne ~lanove i~lanove saveznike frakcije EPP. Sutinska razlika je u tome to supunopravni ~lanovi aktivni i unutar federacije EPP - obavezuje ih ipoliti~ka (izborna) platforma EPP, a ne samo opti principi.Ova frakcija je u dosadawoj istoriji EP dala vie od polovinepredsednika.

Aktuelni lider grupe je Hans-Gert Poettering. Grupa Partije evropskih socijalista (PES) u sazivu iz 1999.

godine, po prvi put od uvo|ewa direktnih izbora, nema parlamentarnuveinu. Sadawih 180 osvojenih mandata je za 41 mawe nego na prethod-nim izborima, to se uglavnom objawava neto loijim izbornimrezultatom britanskih Laburista i nema~kog SPD-a. Sastav grupe jerelativno kompaktan i ~ine ga socijaldemokrate i "socijalisti~ki mejn-strim" (Corbett, 2000, str. 70) dràva ~lanica EU. Grupa PES je tesnopovezana sa Partijom evropskih socijalista, koja ima sedite u kance-larijama frakcije u Briselu.

Grupa Evropskih liberala, demokrata i reformista (ELDR) jetrea po snazi u trenutnom sazivu Parlamenta. Okupqa 54 poslanika iz10 dràva, a lider ove frakcije Pat Cox se nalazi na mestu predsednika

246


EP. Smatra se da Liberali imaju najstabilniju podrku bira~a, potose broj wihovih mandata uvek kree izme|u 45 i 55. Ono to je u ovojfrakciji evidentno u posledwim izbornim ciklusima jeste pomeraweuticaja iz ju`nih u severne i posebno skandinavske dràve. Solidnomuspehu Liberala doprinela je i korekcija izbornog sistema u V.Britaniji, tako da su na posledwim evropskim izborima tamowiLiberal-demokrati osvojili 10 poslani~kih mandata i sada su najveapojedina~na stranka unutar ELDR frakcije.

Sve stranke koje u~estvuju u radu Liberalne grupe, osim itali-janske I Democratici, istovremeno su ~lanovi i federacije liberalnihstranaka (ELDR).

Frakcija Zelenih je osnovana u julu 1989. godine i najmla|a je"velika" politi~ka grupa u EP. Wihovih 48 poslanika su fizi~kismeteni u delu skuptinske sale izme|u PES i ELDR, to ukazuje da suZeleni posledwih godina postali ideoloki umereniji i otvoreniji popitawima integracija i slobodnog trìta. Bitno je ukazati i nazna~ajno prisustvo regionalnih stranaka (npr. partija Baska, [kotskanacionalna partija, velki Plaid Cymri) unutar ove grupe. Prakti~na jeprocena ovih malih stranaka da e ovakvim povezivawem lake moi daizraze svoje interese i naravno koriste odre|ene beneficije.

Grupa Ujediwene evropske levice (GUE) je, sa 41 poslanikom (iz10 dràva), peta po snazi frakcija unutar EP. U obliku u kome danas po-stoji je osnovana 1994. godine, ali ima izuzetno zanimqivu predistori-ju. Tokom sedamdesetih i osamdesetih, u EP je postojala radikalno levapoliti~ka grupa sa evrokomunisti~kim i promoskovskim krilom! Brojneunutrawe podele i rascepi su ih gotovo izbrisali sa politi~ke mape.Evrokomunisti su se konsolidovali sredinom devedesetih, posebnonakon pristupawa [vedske i Finske, kada je frakcija svom imenu dodalai deo "Nordijska zelena levica". Zanimqivo je navesti da ~ak i danas 13od 15 partija, koliko ~ini ovu frakciju, sebe smatra komunisti~kim!Wihov lider je francuski komunista Francis Wurtz, koji je bio poslanikEP u svim direktno izabranim sazivima.

Grupa Evropa nacija je formalno nova grupacija u EP, mada pos-toje direktne veze sa frakcijama umerenih evroskeptika koje sufunkcionisale u prethodnim sazivima Parlamenta. U woj su poslaniciheterogenih ideolokih opredeqewa, pre svega zbog jednog brojaevroskepti~nih disidenata tj. otpadnika od svojih partija koje su pridrugim frakcijama. Grupa Evropa nacija okupqa 30 poslanika.

Evropa demokratija i razlika je jo jedna nova grupacija, ~iji su~lanovi politi~ke stranke koje su veoma kriti~ne prema EU i daqimintegracijama, a u pojedinim slu~ajevima i otvoreno zagovaraju istupawe

247


svoje dràve iz Unije (the UK Independence Party). Me|u 16 poslanika ovefrakcije nalaze se i religiozni holandski Kalvinisti, kao i francuskalista koja predstavqa lovce, ribare i zemqoradnike (Chasse, Peche,Nature et Traditions).

U aktuelnom sazivu EP postoji 26 poslanika (iz 9 partija, odnos-no 6 dràva) koji ne pripadaju nijednoj frakciji. Radi se o pripadnici-ma mawih politi~kih partija ili o pojedincima (nezavisnim kandidati-ma), koji ne mogu da prona|u zajedni~ku politi~ku platformu sa posto-jeim grupama, ili naprosto èle potpunu slobodu u radu, koju imomoguava status neprikqu~enog poslanika (non-attached MEP).

Neki od ovih poslanika su èleli da stvore tzv. Tehni~ku grupu,ali je ona rasformirana u septembru 1999. godine, jer je plenum smatraoda ne ispuwava kriterijume propisane Poslovnikom. Dovedeno je upitawe postojawe zajedni~kih politi~kih afiniteta, budui da su~lanovi Tehni~ke grupe bili istovremeno italijanski centristi iumereni levi~ari, odnosno ekstremne opcije kao to su francuski FrontNational i italijanska Lega Nord.

Kada prou~imo irinu politi~kih opcija koje su trenutno uigri unutar EP, moèmo se sloìti sa zakqu~kom T. Raunia da je parti-jski sistem EP u sazivu 1999-2004 "kompetitivniji nego ikada ranije"(Richardson, 2001, str. 271).

Zakqu~ak

Ako je federalisti~ki Ustav budunost Evrope, neminovno mumoraju prethoditi stabilizacija i zaokruìvawe politi~kog prostoraEU, izotravawe evropskog identiteta, ja~awe zajedni~kih evropskihvrednosti i kona~no stvarawe pravih evropskih politi~kih partija.Takvi novi supranacionalni entiteti bi trebalo da zamene postojeelabave proto-strana~ke strukture. Podrazumevali bi individualno~lanstvo gra|ana Unije (trenutno mogue samo u EPP), transnacionalneizborne liste, dobru unutarstrana~ku organizaciju, parlamentarnegrupe koje proisti~u direktno iz wihovog rada. Ovakav splet okolnostibi postojee nacionalne stranke stavio pred nove unutrawe ispoqawe izazove, i potrebu ozbiqne reorganizacije. Va`nija posledi-ca tih promena bilo bi stvarawe evropske parlamentarne demokratije ukojoj stranke imaju centralnu ulogu, kao trenutno u svojim mati~nimdràvama (Binnema, 2002, str. 14). Da ovakva razmiqawa nisu bez osno-va, govori i izvod iz platforme ELDR o budunosti Evrope, u kojoj stojida je "liberalna vizija budunosti Evrope robusna, transnacionalnaparlamentarna demokratija" (Day, 2002, str. 5). Rad na stvarawu ovakve

248


zajednice je jo jedan pionirski posao, koji nema uzora u do sada pozna-tim teorijskim i prakti~nim okvirima.

Ono to je sasvim izvesno je da bi, sa uspostavqawem stabilnogevropskog partijskog i politi~kog sistema, pitawe demokratskogdeficita u EU prestalo da bude aktuelno.

Pregled rezultata ~etiri najvee frakcije na direktnim izborima za Evropski parlament

249


Izbori 1979(ukupan broj mandata - 410)




Literatura

1. Richard Corbett, Francis Jacobs, Michael Shackleton, The European Parliament, John Harper Publishing, London, 2000.

2. John McCormick, Understanding the European Union, Palgrave Books, London, 2002.

3. Jeremy Richardson (ed.), European Union: Power and Policy-making, Routledge, London, 2001.

4. John Paterson, Michael Shackleton, The Institutions of the European Union, Oxford University Press, 2002.

5. Simon Hix, A Supranational Party System and the Legitimacy of the European Union, University of Bologna, 2002.

6. Verner Vajdenfeld, Volfgang Vesels, Evropa od A do [: priru~nik za evropsku integraciju, Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2003.

7. Harmen Binnema, European integration and the survival of political parties, Vrije Universiteit Amsterdam, 2002.

8. Stephen Day, European Political Parties: explaining their role and significance, University of Manchester, 2002.

9. Internet sajtovi: www.europarl.eu.int, www.electionworld.org

250



http://www.europarl.eu.int,

http://www.electionworld.org

Dusan Mihajlovic

The Role of the Political Parties in the European Parliament

Summary

The European Parliament is the only directly elected institution of theEU, hence considered to be the most democratic one. On the other hand, lack oftraditional legislative competences question it's ability to be recognized as thegenuine decision-maker.

Nevertheless, during 50 years of evolving European integrations, the EPhas vastly widen it's prerogatives and influence, with the major impetus givenfrom political fractions (Liberals, Socialists and Christian-democrats being themost important ones). Since 1953. MEPs are organized inside fractions, based onpolitical and ideological (supranational) criteria rather than national. These struc-tures have been one of the most important factors of European trans-border coop-eration.

The significance of political fractions mounts further with the rise ofEuropean party federations (i.e. ELDR, PES, EPP). Party federations tend tobecome political parties on macro (the EU) level and are giving signs of encour-agement to patrons of European federalism.

In this paper, I tried to explain: principles main political actors inside theEP are based upon, their structure and mechanisms of their electoral and day today activism. I also analized results of the previous European elections, andimplications they had/have on local (national) and European political architec-ture. My intention was to explore influence political fractions might have onpost-2004 institution reform and shaping of the European identity - which are themain issues in the ongoing debate on the future of Europe.

Key words: the European Union (EU), European Parliament, Europeanpolitical parties, European political fractions, European elections, ELDR (Euro-pean Liberal-Democrats and Reformists).

251


Tamara PopiãTutor: prof. dr Radmila NakaradaFakultet politièkih nauka u Beogradu

UN I PROBLEMI U NJIHOVOM FUNKCIONISANJU KAOPARADIGMA SAVREMENE MEÐUNARODNE PRAKSE

Uvod

Vestfalski mirovni ugovor, potpisan 1648, bio je prekretnica u shvata-nju osnovnih elementa meðunarodnog pravnog sistema. Tadanja modernaEvropa uoèila je potrebu za drugaèijom koncepcijom ureðenja odnosa meðudravama, to je imalo za posledicu uspostavljanje decentralizovanog sistemasuverenih i jednakih nacija-drava. Danas, skoro tristapedeset godina posle pot-pisivanja Vestfalskog mira, njegove kljuène pretpostavke nenaruivost suv-ereniteta drava i njihova jednakost radikalno se dovode u pitanje. Razlozi zato su sloeni, nalazimo ih u mnotvu istorijskih, socijalnih, ekomomskih, poli-tièkih i kulturnih faktora. Uticaj ovih faktora primetan je ne samo na podruèjuevropskog kontinenta nego i ire, na globalnom nivou. Neki od tih faktora susvakako: irenje ideje o ljudskim pravima koja je institucionalizovana uUniverzalnoj deklaraciji Ujedinjenih nacija o ljudskim pravima, prihvaãenoj odstrane svih èlanica UN-a, kao i opasnost od irenja i upotrebe oruja za masovnounitenje (nuklearnog, hemijskog i biolokog). Potovanje ljudskih prava uzimase kao vrednost koja nadilazi suverenitet. Ukoliko neka drava masovno kriljudska prava, ona se izlae legitimnoj spoljnoj intervenciji. Isto tako, ukolikoneka drava poseduje oruje za masovno unitenje, koje predstavlja opasnost zamir, njena suverenost se moe dovesti u pitanje.

Dva navedena faktora, iako se radikalno razlikuju po funkcijama iposledicama primene, neumitno utièu na promene koje se ogledaju u sve veãojporoznosti dravnih granica. Na taj naèin, aktuelna atmosfera meðunarodne poli-tièke scene u svom temelju potkopava atomièku strukturu meðunarodnog poret-ka ponuðenu Vestfalskim mirom, davne 1648.1

Kljuèna meðunarodna ustanova koja za cilj ima da spomenute promeneu globalnoj praksi uskladi sa skupom meðunarodnih propisa, obezbeðujuãi nataj naèin mir i stabilnost u svetu, na prvom mestu su Ujedinjene nacije. Meðu-tim, pokuaji UN-a da mnogobrojne i razlièite interese svojih èlanica artikuliu iusklade sa fukcionisanjem njihovih organa, èesto se zavravaju neuspehom. Ovaj

253


1 Za detaljnu studiju o razvoju vestfalskog sistema i izazova sa kojima se taj sistem suoèava u globalnomporetku dvadesetog veka, vidi Lin Miler /Lynn Miller/Global order; Values and Powers in InternationalPolitics.

neuspeh direktno je uzrokovan nemoguãnoãu ove meðunarodne organizacije dameðu dravama potpisnicama Povelje Ujedinjenih nacija2 obezbedi potovanjenjenih odredbi tj. svih prava i obaveza koje iz njenog prihvatanja proizlaze.Druga prepreka u ispunjenju ciljeva Ujedinjenih nacija ogleda se u bezuspenimpokuajima njihovih sudskih organa, pre svega, Meðunarodnog suda pravde, dakazne prekrioce meðunarodnog prava i meðunarodnih sporazuma. Ovi neuspe-si Ujedinjenih nacija stvaraju specifiènu atmosferu u meðunarodnoj praksi ukojoj pravo na ostvarenje svojih interesa poseduju samo ekonomski najrazvijeni-je zemlje ili, pak, samo neke od njih. U takvoj situaciji, suoèeni smo sa sveveãom koncentracijom moãi u rukama jedne centralne sile. Ona naruavamoguãnost uspostavljanja meðunarodnog poretka u kojem bi bilo obezbeðenopotovanje meðunarodnog prava i meðunarodnih sporazuma, uz obavezno je-dnako tretiranje njihovih prekrioca.

Predmet ovog rada biãe pokuaj da se ukae na viestruke prepreke ufunkcionisanju organa Ujedinjenih nacija. U tom pokuaju, koristiãemo seprimerima vojne intervencije Severnoatlantskog pakta u SR Jugoslaviji 1999.godine i intervencije britansko-amerièkih trupa u Iraku 2003. godine. Razlozizbog kojih ãemo nau panju usmeriti prvenstveno na ove dogaðaje zasnivaju sena èinjenici da su oba primera predstavljala sluèajeve nelegalnih vojnih interven-cija, izvedenih krenjem Povelje Ujedinjenih nacija. Takoðe, bitna sliènost ovihintervencija sastoji se u opravdanju koje je koriãeno u prilog njihovog preduz-imanja. U sluèaju napada na SR Jugoslaviju, masovno krenje ljudskih pravanavedeno je kao kljuèni razlog intervencije, dok je u sluèaju Iraka taj razlog biloposedovanje oruja za masovno unitenje. U oba sluèaja opravdanje je zapravopoèivalo na direktnom krenju upotrebe prava na samoodbranu, tj. na zloupotre-bi tog prava. Dakle, ovim radom pokuaãemo da kroz analizu pomenuta dvasluèaja ukaemo na viestruke probleme sa kojima se u svojoj misiji suoèavajumeðunarodne ustanove poput Ujedinjenih nacija. Istovremeno, pokazaãemo i nakoji naèin ove prepreke utièu na promene u shvatanju i tumaèenju kljuènih ter-mina meðunarodne prakse, podrazumevajuãi pod tim na prvom mestu pojam jed-nakosti meðu dravama.

Unutranje prepreke u funkcionisanju organa UN-a

Ukoliko osmotrimo skup meðunarodnih normi propisanih Poveljom,ugovorima i sporazumima iza kojih stoje Ujedinjenih nacije, sasvim je jasno daon predstvalja pokuaj formiranja odreðenog jezgra meðunarodne pravde. Premashvatanju pravde koje se nudi ovim dokumentima, normativni poredak olièen uUN trebalo bi da bude vrhovni parametar usaglaavanja interesa i ciljeva suv-erenih drava. Rukovodeãi se njim, suverene drave prihvataju prava i obaveze

254


2 Trenutno, 191 drava je potpisnica Povelje Ujedinjenih nacija.

koje proizlaze iz potpisivanja osnovnih odredbi meðunarodnog prava. Na tajnaèin, uspostavlja se naèelo jednakosti kao temelj meðunarodnog pravnog poret-ka. To je princip prema kojem se svi uèesnici meðunarodne politike tretiraju kaonezavisni i suvereni èlanovi, jednaki pred meðunarodnim zakonom. To, dakle,znaèi da svaka drava poseduje odreðeni nenaruivi i nezavisni politièkiintegritet koji joj omoguãava da samostalno rukovodi svojim unutranjim ispoljnim poslovima. Drave poseduju pravo da raspolau svojim prirodnim iekonomskim resursima i da kreiraju svoju politiku u skladu sa interesima nji-hovih graðana, bez uplitanja spoljnih sila i faktora. One ova prava mogu da real-izuju samo ukoliko interesi te drave, tj. njenih graðana ili same vlasti, nisu usukobu sa principima propisanim Poveljom UN-a. Svaka drava kao subjektmeðunarodnog prava, osim to je obavezna da potuje meðunarodne ugovorekoje je potpisala, takoðe poseduje i pravo na samoodbranu, u sluèaju napada ilirealne pretnje neke druge drave ili pak saveza drava. Iz svega prethodnonavednog, mogao bi se izvesti zakljuèak da ova organizacija na najverodostojni-ji naèin pokuava da otelotvori i sprovede princip jednakosti drava pred meðu-narodnim zakonom. U prilog ovoj tvrdnji ide, takoðe, i èinjenica da u svimorganima UN vai princip jedna drava jedan glas.

Mere prinude i primena duplih standarda

Pri pokuaju realizacije odredbi Povelje UN-a u praksi, organi ove insti-tucije suoèavaju se sa brojnim problemima. Naime, prava i obaveze prihvaãeneod strane drava potpisnica, kao i pristanak na sankcioniuãe mere prema onimakoji ih ne potuju, svoju snagu i oslonac èesto crpu jedino iz dobre volje samihuèesnika u meðunarodnom procesu. Na taj naèin, gotovo nijedna od odredbidokumenata Ujedinjenih nacija nije adekvatno zatiãena mehanizmom prinudekojim bi se osiguralo njihovo potpuno potovanje.

Ipak, prema Povelji UN, ova organizacija ima moguãnost da nametneizvesne mere prinude u vidu ekonomskih ili diplomatskih sankcija prema drava-ma koje kre odredbe Povelje. Meðutim, ona ove mere prinude èesto ne prime-njuje jednako na sve drave. Primeri zemalja poput Izraela, Maroka, Turske iIndonezije predstavljaju sluèajeve u kojima su spomenute drave izbegle sankci-je UN-a iako su direktno prekrile svoje meðunarodne obaveze. Spomenutedrave izvrile su invaziju na susednu teritoriju i okupirale je, iako su ove akci-je bile osuðene od strane Saveta bezbednosti, a njihove trupe pozvane da sepovuku sa okupiranih teritorija. Iako nisu uvaile ovu opomenu kljuènog organaUN-a, sankcije ipak nisu nametnute nijednoj od njih. Ovakvi i slièni primeri sve-doèe nam o nedoslednosti postupaka Ujedinjenih nacija i upotrebi duplih stan-darda pri proceni gotovo istovetnih sluèajeva. Dakle, predviðene kaznene mereza prekrioce Povelje, osim to ne poseduju odgovarajuãu prinudnu snagu, ne

255


primenjuju se jednako na sve drave. Pored nenasilnih metoda koje se koriste kako bi se pojedine drave pri-

morale da prestanu sa krenjem meðunarodnih sporazuma, u obzir dolaze imetode druge vrste. Vojne intervencije predstavljaju jednu od tih metoda. Oveintervencije kao sredstva prinude uzimaju se u razmatranje samo ukoliko su svadruga nenasilna sredstva veã upotrebljena (u vidu ekonomskih i diplomatskihsankcija ili, pak, diplomatskih pregovora sa meðunarodnim posrednicima).Primeri intervencija u SR Jugoslaviji i Iraku pokazuju nedoslednosti u sferiprimene mera prinude. Naime, posle brojnih pokuaja da se vlasti ovih zemaljaprimoraju na meðunarodnu saradnju, pojedine èlanice UN-a, na osnovu svogindividualnog tumaèenja Povelje, procenile su da je jedino reenje upotrebasile. Opravdanje upotrebe sile poèivalo je, prema njihovom miljenju, na èinjeni-ci da, nepotovanjem ljudskih prava ili pak prozvodnjom i pretnjom upotrebehemijskog i biolokog oruja za masovno unitenje, ove drave naruavaju mir usvetu. Dakle, na osnovu sopstvene procene, u sluèaju Iraka, Velika Britanija iSAD, a u sluèaju Jugoslavije drave èlanice NATO,3 sprovele su vojne interven-cije, bez saglasnosti svih èlanova Saveta bezbednosti.

Problemi u funkcionisanju sudskih organa UN-a

Bitan korak u pravcu uklanjanja prepreka pri sprovoðenju odredbiPovelje UN, bio bi, svakako, irenje jurisdikcije sudskih organa ove ustanove.Meðunarodni sud pravde (MSP) je organ Ujedinjenih nacija koji je osnovan1946. i u njemu se sudi za dela poèinjena od strane drava. Meðutim, o snazi ovemeðunarodne ustanove dovoljno svedoèi podatak da trajnu nadlenost MSP priz-naje samo jedan od pet stalnih èlanova Saveta bezbednosti (Velika Britanija). Tobi znaèilo da Sjedinjene Amerièke Drave ni na koji naèin ne mogu biti izvedenepred Meðunarodni sud pravde u sluèaju tube koja bi se protiv njih podnela zboguèeãa njihovih trupa u intervencijama na Irak ili, pak, Jugoslaviju. To bi takoðevailo i za Rusiju, Kinu, Nemaèku i Francusku, kada bi ove drave prekrilePovelju Ujedinjenih nacija. S druge strane, nedavno osnovani stalni Meðunaro-dni krivièni sud, koji bi trebalo da sudi za dela poèinjena od strane pojedinaca,takoðe nema veãe nade za uspeh, o èemu svedoèi odbijanje SAD, koje su pre-duzele najveãi broj vojnih akcija na teritorijama drugih drava, da ratifikujustatut ovog suda. Èinjenica da dva kljuèna organa meðunarodne sudske vlasti neposeduju nikakva sredstva zakonske prinude pri sprovoðenju svojih odluka,ostavlja malo prostora za veru u legitimnost ovih institucija.

256


3 Sve èlanice NATO, potpisivanjem Severnoatlantske povelje, obavezuju se, prema èlanu 1, da svakimeðunarodni spor u koji bi mogle biti ukljuèene, ree mirnim sredstvima tako da ne ugroavaju meðu-narodnu bezbednost, pravdu i mir, i da se u meðunarodnim odnosima uzdre od pretnji ili upotrebe sile nabilo kakav naèin koji nije u skladu sa svrhama Ujedinjenih Nacija (North Atlantic Treaty, www.nato.int).

* * *

Na osnovu ponuðene analize i primera, vidljivo je da se unutranji uzro-ci nefunkcionalnosti Ujedinjenih nacija oèituju u nedostatku autoritativne snagenjenih organa. Ova autoritativna snaga, osim to bi obezbedila jednakostsprovoðenja odredbi Povelje na sve drave, takoðe bi spreèila moguãnost dapojedine drave èlanice individualno procenjuju da li su mir i stabilnost u svetunarueni. Samim tim, tela Ujedinjenih nacija predstavljala bi jedine organe kojiposeduju ovlaãenja da sprovode odreðene kaznene mere.

Ekonomska nejednakost kao vid naruavanja meðunarodne pravde

Pored navedenih prepreka koje se ispoljavaju u unutranjim meha-nizmima funkcionisanja Ujedinjenih nacija, suoèeni smo i sa jo jednim neodvo-jivim aspektom uticanja na eroziju principa jednakosti meðu dravama. Ovajaspekt manifestuje se kroz sve izraenije globalne ekonomske nejednakosti.4

Alarmantne razlike meðu èlanicama UN-a ogledaju se u drastièno razlièitim pro-centima nacionalnog dohotka po glavi stanovnika ovih zemalja. Ove razlikepostaju sve izraenije irenjem uticaja transnacionalnih kompanija i trenutnomfazom recesije kapitalistièke privrede zemalja Zapada. Ovakve pojave direktnose reflektuju na dug zemalja treãeg sveta koji, osim to predstavlja èest predmetstrategija za efikasno smanjenje postojeãeg jaza, pokreãe i mnotvo moralnihpitanja.

Dug zemalja treãeg sveta nastao je kao posledica gubitka novca koji suove zemlje pozajmile od zapadnih zemalja sedamdesetih godina prolog veka.Gotovo sve zemlje koje su tada pozajmile novac, izgubile su ga zbog naftne krizeosamdesetih, pada cena sirovina kojima ove zemlje obiluju, ili, pak, zbog nera-cionalne potronje ovog novca od strane tadanjih vlasti. Danas, samo zemljesub-saharskog regiona svake godine otplaãuje dug od deset biliona dolara. Ovabrojka predstavlja èetiri puta veãu kolièinu novca od one koja se troi nazdravstvenu zatitu i obrazovanje u ovim afrièkim zemljama.5 Pored navedenihrazloga, problem dugova zemalja treãeg sveta su i visoke kamate koje su se odsredine sedamdesetih godina vie puta poveãale, te je na taj naèin osnovni dugvraãen, iako se od strane razvijenih zemalja on i dalje knjii kao dug.

257


4 Poreðenja radi, ukoliko putem jedne provokativne metafore zamislimo svet kao selo od 100 stanovnika,u njemu bi bilo est Severnoamerikanaca, devet Evropljana i tri Japanca; oni bi, pri tom, zajedno pose-dovali vie od pola ukupnog (globalnog) dohotka. Pored toga, pedeset stanovnika sela bilo bi neuhranjeno,a njih sedamdeset nepismeno (vidi: Majkl Dojl /Michael W. Doyle/ Global Economic Inequalities: AGrowing Moral Gap).5 http://csf.colorado.edu/sustainable-economics/third-world-debt/

http://www.nato.int).

Dva moguãa reenja problema ekonomske nejednakosti

Jedan od osnovnih pokuaja, usmerenih ka ustanovljenju odreðenihekonomskih principa koji bi uticali na promenu postojeãu praksa redistribucijedobara meðu dravama, uãinile su pristalice lokovske struje. Po pitanju meðu-narodne distribucije dobara, zagovornici ove struje (Brajan Beri /Brian Berry/1982) zalau se za shvatanje ekonomske pravde kao jednakog prava, svih dra-va, na pristup globalnim resursima. Prema ovom shvatanju, nerazvijene zemljetrebalo bi da imaju jednako pravo na koriãenje spomenutih resursa, pri èemurazvijene zemlje nemaju nikakvo pravo da na bilo koji naèin uslovljavaju ovonjihovo pravo.

Druga, pak, strana u kritièkoj raspravi o redistribuciji dobara smatra dasvi stanovnici Zemlje nemaju jednako pravo na raspodelu njenih resursa. Onisvoju tezu potkrepljuju razlozima prema kojima bi jednaka raspodela materijal-nih dobara neminovno dovela do potpune ekoloke, ekonomske i socijalne katas-trofe. Do ovog ishoda bi dolo zbog toga to bi se, primenom principa jednakosti,kompletno iscrpeli ogranièeni kapaciteti svetskih prirodnih rezervi (DeretHardin/Garret Hardin/ 1974). Meðutim, kao i svaka konsekvencijalistièka teori-ja, i ova se moe kritikovati pozivanjem na problem izvesnosti pri proceniverovatnoãe njenih ishoda. Takoðe, prema ovoj teoriji, kontrola populacijeposredstvom gladi i zaraznih bolesti, predstavljala bi sasvim legitimno sredstvospreèavanja ekoloke katastrofe. Posle svega, ipak se èini da ovakvoj vrstiracionalnih kalkulacija, osim moguãnosti da budu sasvim nepouzdane, ipaknedostaje adekvatno etièko opravdanje.6

Ekonomske razlike i njihov uticaj na princip jednakosti meðu dravama

U cilju efikasnog sprovoðenja politièkog principa jednakosti, defin-isanog Poveljom Ujedinjenih nacija, od kljuène je vanosti pokuaj usmeren nareenje postojeãeg ekonomskog jaza. Ekonomski faktori koji utièu na odnosemeðu dravama neprestano otvaraju prostor za zloupotrebu postojeãih materijal-nih razlika. U meðunarodnoj praksi, èesti su sluèajevi u kojima se ekonomskeslabosti pojedinih zemalja koriste kao sredstvo uticaja na procese donoenja poli-tièkih odluka na meðunarodnom nivou. O ovim sluèajevima svedoèi nam sledeãiprimer. Aprila 1999. godine, SR Jugoslavija podnela je tubu Meðunarodnomsudu pravde protiv deset zemalja èlanica NATO, optuujuãi te zemlje da su bom-bardovale jugoslovensku teritoriju naruavajuãi svoje meðunarodne obavezezabrane upotrebe sile protiv druge drave, bez prava da interveniu u unutranje

258


6 Za dodatnu argumentaciju protiv ove teorije, vidi: Piter Singer /Peter Singer/ Rich and Poor, Issues inmoral philosophy.

poslove te drave i da narue njen suverenitet.7 Na osnovu toga, Jugoslavija jezatraila od MSP da donese presudu i proglasi, inter alia, da su spomenute dravebile odgovorne za naruavanje gorepomenutih meðunarodnih obaveza, te suobavezne da obezbede kompenzaciju za poèinjenu tetu. Èetiri godine kasnije,2003. godine, od Jugoslavije (tj. Dravne zajednice Srbije i Crne Gore) jezatraeno da povuèe svoju prijavu pred Meðunarodnim sudom pravde protivzemalja èlanica NATO. Ovaj zahtev pravda se èinjenicom da ãe joj taj postupakolakati proces evropskih integracija. S obzirom na èinjenicu da je jedan odkljuènih razloga ulaska ove zemlje u Evropsku uniju ekonomski napredak i sta-bilnost trita, ovaj primer nam direktno svedoèi o naèinu na koji ekonomski fak-tori utièu na donoenje meðunarodnih politièkih odluka.

* * *

Pokazali smo kako postojeãe ekonomske razlike predstavljaju objek-tivne okolnosti meðunarodne prakse, koja, posredstvom neravnomerne distibuci-je dobara na globalnom nivou, viestruko utièe na slabljenje znaèaja meðunaro-dnih ustanova i njihovih odluka. Na taj naèin, sfera meðunarodne politike posta-je sfera u kojoj se na politiku èiji je cilj ispunjenje interesa samo pojedinih dra-va gleda kao na adekvatnu i za svakoga prihvatljivu koncepciju meðunarodnepravde.

Posledice krenja normi meðunarodnog prava

Osvrnuãemo se sada na drugu stranu problema i razmotriti logiku tovodi drave koje svoju politièku i ekonomsku moã koriste za krenje meðunaro-dnih normi. Sprovodeãi ovu politiku, one upotrebljavaju odreðeno utilitaristièkoshvatanje pravde. Prema ovom shvatanju, one daju sebi za pravo da tumaèeinterese drugih drava, sameravaju te interese sa svojim vlastitim, i, na koncu,odluèuju koji od tih interesa treba da zauzme primat. Pri tom, rukovodeãi sespecifiènom individualnom logikom, one koriste odreðenu vrstu opravdanja zasvoje poduhvate, putem kojeg zakljuèuju da je njihovo delanje stvar od optegmeðunarodnog znaèaja. One ove odluke donose bez ikakvog potovanja PoveljeUjedinjenih nacija, a, shodno tome, kre i prava drugih drava da samostalnoodluèuju o svojim interesima. Na taj naèin, drava koja daje sebi za pravo daprenebregne nadlenost meðunarodnih ustanova pri sprovoðenju ciljeva svojespoljne politike, u realizaciji tih ciljeva sraèunava samo sopstvene gubitke i

259


7 U prijavi podnetoj sudu, izmeðu ostalog, Jugoslavija istièe da su spomenute zemlje naruile i svojemeðunarodne obaveze da zatite civilnu populaciju i civilne ciljeve u vreme rata i da zatite okolinu;obaveze u pogledu osnovnih ljudskih prava i sloboda i obaveze da ne koriste zabranjeno naoruanjei da s predumiljajem nametnu uslove ivota sraèunate u cilju uzrokovanja fizièke destrukcije nacionalnegrupe(www.icj-cij.org).

dobitke, sopstvenu korist bez obzira na eventualne gubitke drugih drava èiji sesuverenitet tako besprizorno naruava. Osim to se ova pojedinaèna drava-prekrilac rukovodi krajnje neetièkim proraèunima, ona takoðe, ne retko, ispo-ljava pretenzije da za principe svoje spoljne politike pribavi meðunarodni legi-timitet.

Opravdanje i njegova ekstenzija

Najreprezentativniji primer ovakvog sluèaja jeste upravo intervencijabritansko-amerièkih trupa u Iraku, koja je izvedena uprkos protivljenju nekolikostalnih èlanova Saveta bezbednosti (zbog nedostatka dokaza o iraèkom pose-dovanju bioloko-hemijskog naoruanja). Ova intervencija opravdana je odstrane njenih poèinioca pozivanjem na nedokazanu tvrdnju da iraèke vlasti pose-duju spomenuto naoruanje, te da stoga tamonji reim predstavlja opasnu pret-nju svetskoj stabilnosti i miru. Meðutim, pokretaèi ove intervencije su izvrilipomenutu ekstenziju i rukovodeãe principe svojih spoljnih politika (iskljuèivozasnovanih na proraèunatim ciljevima, koji su sprovedeni unilateralno, krenjempropisanih principa meðunarodne pravde) proirili na celokupnu meðunarodnuzajednicu. Dakle, prema njihovoj proceni, opravdanost ove intervencije direkt-no je proisticala iz njene korisnosti za globalnu sigurnost i mir u svetu.

Posledice na planu unutranje politike

Pored utilitaristièkog shvatanja meðunarodne pravde kojim se opravda-va krenje meðunarodnih normi, drave koje ovu koncepciju zastupaju suoèenesu sa interesantnim posledicama na planu unutranjeg legitimiteta vlasti. Zasvaku legalno uspostavljenu vlast u odreðenoj dravi, potrebno je da ta vlastposeduje izvestan legitimitet (koji se oèituje u nekoj vrsti moralne podrke prin-cipima i politici koju ova vlast sprovodi) da bi uopte bila priznata kao suverenadrava na meðunarodnom nivou. Njen meðunarodni suverenitet, definisan naovakav naèin, ujedno bi predstavljao i dozvolu za njeno jednakopravno uèeãena meðunarodnoj sceni. Postoje primeri koji svedoèe kako krenje meðunaro-dnih normi od strane jedne drave moe ugroziti njen unutranji legitimitet. Naz-nake u tom pravcu pojavljuju se i u sluèaju Sjedinjenih Amerièkih Drava (SAD)koje su u ratu protiv terorizma izvrile vojne intervencije u Avganistanu iIraku. Paralelno sa vojnim akcijama amerièkih trupa na teritorijama ovih dra-va, zbog potrebe za to veãom bezbednoãu, dolo je do krenja velikog brojagraðanskih sloboda na teritoriji SAD. Ovo se dogodilo zbog proirenja stepenanadlenosti dravne administracije, koje je podrazumevalo upotrebu anti-teror-istièkih mera u vidu nadziranja svih baza podataka i elektronske pote, hape-nja bez naloga, torture, ukidanja prava na odbranu, pa èak i moguãnost liavan-

260


ja amerièkog dravljanstva.8 Ove drakonske sigurnosne mere prouzrokovale sukritiku dela amerièkog i svetskog javnog mnjenja, koje postavlja pitanje o meðu-narodnom statusu SAD u pogledu krenja ljudskih prava. Iz ovoga sledi daposledice demonstracije spoljanje moãi jedne drave ponekad mogu viestrukoda utièu na eroziju njenog unutranjeg demokratskog poretka.

Zakljuèak

U analizama izloenim u ovom radu, razmotren je problem efikasnostiorgana Ujedinjenih nacija pri njihovim pokuajima da na adekvatan naèinsprovedu norme meðunarodne pravde propisane Poveljom UN. Pri sprovoðenjusvoje misije, one se suoèavaju sa unutranjim i spoljanjim preprekama koje ihneprestano osujeãuju u ostvarenju njihovog cilja. Otklanjanje ovih prepreka, zaorganizaciju poput Ujedinjenih nacija, predstavlja prilièno teak i nezahvalanposao. Od nje se zahteva da bude u stanju da ubedi drave da, pri zadovoljava-nju svojih meðunarodnih interesa, istovremeno treba da uvaavaju i interesedrugih drava. Njen uspeh u tome zavisiãe iskljuèivo od obima u kojem sam tajorgan uspeva da oblikuje i usmerava opti meðunarodni interes, jasno definisanPoveljom Ujedinjenih nacija. Da bi uèinila prve korake u tom pravcu, ova orga-nizacija mora zadobiti puno poverenje svih njenih èlanova. To poverenje moeproisteãi jedino iz jednakog tretiranja svih drava pred meðunarodnim zakonom,doslednosti postupaka njenih organa i punog potovanja sopstvenih normi.Sprovoðenje principa jednakosti, propisanog Poveljom UN, trebalo bi da pred-stavlja osnovnu taèku oslonca celokupne sfere meðunarodne prakse. Svojimpokuajima da ovaj princip ostvare, Ujedinjene nacije ãe zadobiti legitimitet kaoautoritativna figura unutar samog meðunarodnog okvira.

Literatura

1. Brown, Chris, Understanding International Relations, Macmillan Press Ltd. 1997.

2. Miller, Lynn H., Global order, Values and Power in International Politics.

261


8 Usvajanjem Patriotskog akta II, bilo bi omoguãeno da neka osoba bude liena dravljanstva ukolikopostoje bilo kakve sumnje da je pruala odreðenu vrstu materijalne podrke grupi koja je od strane vladeoznaèena kao teroristièka. Osoba moe biti pritvorena ili deportovana bez sudskog procesa, to je dosada vailo samo za posetioce i imigrante (vidi Special Report Civil Liberties, Economist, 31.avgust2002).

3. Walker, R. B. J., "Both globalization and sovereignity: Re-Imagining the Political", u: Principled World Politics, The challenge of Normative International Relations, edited by Paul Wapner and Lester Edwin J. Ruiz, Rowman & Littlefield publishers, Inc. 2000.

4. Doyle, Michael W., "Global Economic Inequalities: A Growing Moral gap", u: Principled World Politics The challenge of Normative Interna-tional Relations, edited by Paul Wapner and Lester Edwin J. Ruiz, Rowman & Littlefield publishers, Inc. 2000.

5. Singer, Paul, "Rich and Poor" u: Issues in Moral Philosophy, McGraw-Hill, Inc. 1986.

6. Hardin, Garrett, "The case against helping the poor", u: Issues in Moral Philosophy, McGraw-Hill,Inc. 1986.

7. Barry, Brian, "Humanity and Justice in Global Perspective", u: Ethics, Economics and the Law, Nomos XXIV, edited by J. Roland Pennock and John W. Chapman, New York: New York University Press, 1982.

Internet sajtovi:

www.un.orgwww.nato.intwww.icj-cij.orgwww.economist.comcsf.colorado.edu/sustainable-economics/third-world-debt/

262


http://www.un.org

http://www.nato.int

http://www.icj-cij.org

http://www.economist.com

Tamara Popic

OBSTACLES IN THE FUNCTIONING OF THE UN IN CONTEMPORARY INTERNATIONAL PRACTICE

Summary

United Nations present the institution which tries to harmonise the cur-rent changes in international practice through conditions set by The Charter ofthe United Nations. Nevertheless, the articulation of various interests of its mem-bers is usually ineffective. This failure arises directly from the lack of authorita-tive power in this organization which should be able to ensure rights and dutiesanticipated by the Charter. The consequences of this problem govern the interna-tional practice by creating a politics of power, infringing the possibility of estab-lishing the international world order, which should provide the respect of inter-national law, together with the equal treatment of all its members.

This paper attempts to indicate internal and external obstacles to thefunctioning of the United Nations. The internal obstacles consider the problemsconcerning the functioning of international judicial bodies, as well as the appli-cation of double standards by the UN. The analysis of external obstacles exam-ine the effect of economic inequalities to the principle of equality among thestates. Critically displayed examples of military interventions on FR Yugoslavia(1999) and Iraq (2003) show how do the mentioned obstacles effect the interpre-tation of the crucial points of international praxis, at the first place, the principleof equality.

Key words: United Nations, soveregnity, international law, double stan-dards, military interventions.

263


EKONOMIJA !"ECONOMY

Drako StijoviTutor: prof. dr Qubinka JoksimoviEkonomski fakultet u Beogradu

ANALIZA FINANSIJSKIH KRIZA U ZEMQAMA U RAZVOJUasimetri~ne informacije:

moralni hazard i tetna selekcijaUvod

Savremeni svet, koji teì sve veoj povezanosti i me|uzavisnos-ti, u svim aspektima ìvota, pored nesumwivih koristi koje integraci-ja donosi, postaje i sve rawiviji na razne vrste kriza. Efekat spojenihsudova se sve ja~e odraàva u svakodnevnom ìvotu. Svest o tome da napojedinca mogu da uti~u doga|aji koji sa wim nemaju nikakve neposredneveze i koji se deavaju hiqadama kilometara daleko, stvorila je potrebuza to boqim razumevawem promena u savremenom svetu, od efekta stak-lene bate, preko bombakih napada, do kamatnih stopa. Obrazovani~ovek danawice sebi ne sme da dozvoli da ne razume posledice nekih odtih promena.

Ekonomskim krizama, budui da poga|aju najire slojevedrutva, pridaje se razumqivo veliki zna~aj. Nivo standarda, inflaci-ja, potroa~ka korpa, stope rasta, sve su to pojmovi koji su uli usvakodnevni govor velikog broja qudi. Ovaj rad je pokuaj da se pro-blematika finansijskih kriza u zemqama u razvoju to vie pribliì~oveku koji iz ekonomije zna vrlo malo ili nimalo, objawavajui jekroz prizmu asimetri~nih informacija (asymmetric information),moralnog hazarda (moral hazard), i tetne selekcije (adverse selection), kaonajnovijih teoretskih dostignua ekonomske teorije.

Finansijska kriza i wene manifestacije

Finansijska kriza se najoptije moè shvatiti kao naruavawestabilnosti funkcionisawa finansijskog sistema jedne privrede, odmalih naruavawa ravnoteè, do raspada finansijskog sistema jednedràve. Kada govorimo o privredi, uzimamo u obzir trìne privrede,jer razmatrawe finansijske krize u planskim privredama ima sasvimdruge aspekte, i u danawe vreme moè da zvu~i anahrono. Stabilan

267


finansijski sistem, izme|u ostalog, podrazumeva stabilnu ponudu itra`wu novca, stabilne kamatne i poreske stope i stabilan devizni kurs.Naruavawe neke od ovih veli~ina vodi prelivawu nestabilnosti nadruge agregate, sve dok problem ne postane dovoqno velik da po~ne daugroàva normalno odvijawe privredne aktivnosti. Zavisno od uzrokakrize (interni ili eksterni okovi na ponudu ili tra`wu novca,promene u proceni rizika koje vode promeni kamatnih stopa, promeneporeskih stopa od strane dràve, itd.), razli~ite su i wene manifestaci-je, koje mogu biti pad investicione aktivnosti na trìtu kapitala, atime i pad vrednosti akcija (pad indeksa), rast deviznog kursa, poveaweinflacije, itd. Zanimqivo je da problemi u ekonomiji imaju tendencijuda stvore zatvoreni krug, ili jo boqe vrtlog negativnih doga|aja, gdeneravnoteà jednog agregata gura drugi agregat u jo veu neravnoteù itako unedogled.

Finansijska kriza je obi~no prva u nizu kriza koje poga|aju nekuprivredu. Sa finansijskog trìta nestabilnost se prenosi na trìteroba i trìte rada, ~ime biva destabilizovan ukupan privredni ìvotjedne zemqe. Da bi se krize spre~ile, ili da bi se wihove poslediceublaìle, dràva pribegava raznim instrumentima od kojih su svakakonajva`niji monetarna i fiskalna politika. Me|utim, u ekonomskojnauci postoje brojne teorije o ulozi dràve u privrednom ìvotu, neke~ak nude i sasvim opre~na sredstva za reavawe kriza, ali to je tema zaneku drugu analizu. Ono to je bitno je pokuaj da se sagledaju bar nekiod ugra|enih nedostataka trìne privrede kao uzroci krize.

Glavna prepreka efikasnom funkcionisawu finansijskog si-stema su asimetri~ne informacije, odnosno situacija u kojoj jedna stranafinansijskog ugovora ima daleko mawe precizne informacije od drugestrane. Na primer, zajmoprimac obi~no ima daleko boqe informacije opotencijalnom prihodu i rizicima vezanim za wegov investicioni pro-jekat, nego zajmodavac. Asimetri~ne informacije stvaraju dva osnovnaproblema u finansijskom sistemu: tetnu selekciju i moralni hazard.1

[tetna selekcija

[tetna selekcija je problem asimetri~nih informacija koji sejavqa pre transakcije. Ona se javqa onda kada strane na finansijskomtrìtu koje imaju najvie ansi da stvore neèqen (tetan) ishod,imaju i najvie ansi da im bude odobren zajam.

Za primer emo uzeti ''problem limuna'', koji je prvi opisao

268


1 Frederic S. Mishkin: Understanding Financial Crisis: A Developing Country Perspective.2 Ibid

Akerlof (Akerlof) 1970. Kada na du`ni~kim trìtima zajmodavci nemogu da utvrde ta je dobar, a ta lo poslovni rizik, bie spremni daplate samo prose~nu cenu menice. Prose~na trìna cena menice ebiti mawa od realne vrednosti za uspena preduzea, i obrnuto, bievea od realne vrednosti neuspenih preduzea. Treba imati u vidu dacena menice nije wena apsolutna vrednost, ve diskontovana vrednostbuduih neto nov~anih tokova od te menice. U takvoj situaciji, uspenapreduzea nee èleti da izdaju menice, jer e ih trìte potcewivati,i obrnuto, loa preduzea e rado izdavati menice, jer e znati da suprecewene. Kako asimetri~ne informacije onemoguavaju investitorimada razgrani~e dobre od loih firmi, pozajmice e ii realno loimfirmama, a time se nee finansirati isplativi projekti dobrih firmi,to dovodi do opteg gubitka blagostawa.

Neki teoreti~ari (Aoki) osporavaju ovakav razvoj stvari i sma-traju da e investitori pre da smawe svoju aktivnost, nego da igraju umutnom, me|utim, ukoliko postoji dovoqno jak pritisak na investitore(npr. rast kamatnih stopa), verovatnije je da e upravo ovako da postupa-ju.

Moralni hazard

Moralni hazard je problem asimetri~nih informacija koji sejavqa posle transakcije. Postoji rizik za zajmodavca da e zajmoprimacsredstva da uloì u veoma rizi~an projekat sa malom verovatnoom uspe-ha. Firma koja je pozajmila sredstva je podstaknuta da se tako ponaa, jere u slu~aju neuspeha veinu gubitka da snosi zajmodavac.

U privredama u kojima postoji veliki udeo sumwivihpotraìvawa u portfoliju zajmova postoji konstantan pritisak zaplasirawem sredstava u projekte sa visokim kamatnim stapama, da bi zaj-modavci bar unekoliko povratili izgubqena sredstva. Me|utim, projek-ti sa visokim povraajem po pravilu nose i jako visok rizik, tako da sestvara sve vie sumwivih potraìvawa. S druge strane, firme koje supred bankrotstvom, a takvih je mnogo u tranzicionim ekonomijama,spremne su da zaigraju na sve ili nita, i to tu|im, pozajmqenim novcem.One su, onda, spremne da ponude visoke kamatne stope za pozajmqena sred-stva, da bi privukle novac, a banke su spremne i da im pozajme, upravozbog loeg portfolija. U ovakvim okolnostima dolazi do transakcijekoja vodi ka moralnom hazardu, upravo jer su obe strane stimulisane datako postupe.

269


Jedna klasi~na kriza

Mali i veliki

Ipak, nisu sve zemqe jednako podlo`ne finansijskim krizama.Zemqe se razlikuju, pre svega, po mogunostima i raspoloìvim instru-mentima za izbegavawe krize. Iako su u apsolutnim vrednostima tete urazvijenim zemqama vee, finansijske krize su daleko pogubnije za zemqeu razvoju. Razlog je krajwe jednostavan. Razvijena zemqa, koju je pogodilafinansijska kriza ima daleko vee mogunosti da iza|e iz krize, presvega zbog razvijenosti svojih trìnih institucija, zatim zbog sna`nevalute i velikih mogunosti privla~ewa kapitala. Nerazvijena zemqaovih mogunosti nema. Ukoliko ne dobije hitnu pomo me|unarodnihfinansijskih institucija ili drugih dràva, sva je prilika da edoìveti potpuni privredni kolaps i ogroman pad drutvenog proizvo-da. âk i posle zaustavqawa krize, mogunosti za oporavak su joj veomaslabe bez stranih investicija, kredita i stru~ne pomoi.

Konkretno, razvijene zemqe imaju dve osobine, ugra|ene u finan-sijske institucije, koje im omoguavaju da daleko brè iza|u iz krize odzemaqa u razvoju.3 Prvo, zajmovi su gotovo u potpunosti denomirani udomau valutu. Time se spre~ava èstok napad na domau valutu i izazi-vawe valutne krize, to je redovna pojava u zemqama u razvoju, kod kojihsu dugovi denomirani u strane valute. Ovo, tako|e, centralnoj banci dajefantasti~ne mogunosti za poveawe likvidnosti preko operacija naotvorenom trìtu ili kroz pozajmice komercijalnim bankama.Poveawe ponude novca vodi porastu nivoa cena koji ponitava defla-torna krizna o~ekivawa i smawuje vrednost ukupnog duga, a time smawu-je mogunost za pojavu moralnog hazarda i tetne selekcije. Drugo,dugovi u razvijenim zemqama su dobrim delom dugoro~ni. Ovo je ujedno iposledica i uzrok stabilnosti finansijskog sistema. Upravo zbog oveosobine finansijskog sistema, centralna banka je u mogunosti da delujekao ''posledwi zajmodavac'' (lender-of-last-resort) brokerima kojima suogromne koli~ine novca potrebne za prevazilaèwe krize likvidnostisvojih klijenata usled ''marginskih poziva'' (margin calls), bez postojawaopasnosti od divqawa cena. Tipi~an primer je ''Crni ponedeqak'' 1987,kada je Centralna banka SAD odigrala ovu ulogu i spre~ila krizu, zarazliku od 1929. kada nije pribegla ovoj taktici, to je rezultovalo pot-punim krahom ameri~ke privrede. Nasuprot SAD, nerazvijene zemqe

270


3 Ibid

nemaju ove mogunosti, jer bi ovakva ekspanzivna monetarna politikavodila valutnoj krizi i dolarizaciji finansijskog sistema.4

Tok krize - pad Azijskih tigrova

Od 1980. do 1995. godine, po izvetajima MMF-a, tri ~etvrtinezemaqa ~lanica se suo~ilo sa finansijskom nestabilnou.5 Ovo je ne-dvosmislen dokaz koliko je problematika finansijskih kriza dobila nazna~aju u posledwim decenijama XX veka. Svakako najvea, i po svojimposledicama najdrasti~nija kriza posledwih decenija je Dalekoisto~naili Isto~noazijska kriza, koja je izbila 1997. Od posledica je jo dra-mati~nija ~iwenica da je kriza izbila u najbrè rastuem regionu nasvetu, u tzv. ''Azijskim tigrovima'' (Ju`na Koreja, Tajvan, Tajland,Indonezija i Hong Kong), koji su smatrani za svojevrsno ekonomsko ~udo.Da ok bude jo vei, doprinela je ~iwenica da krizu niko nijepredvi|ao, bar ne u takvim razmerama, i da se ~inilo da vlade ovogregiona sasvim uspeno vode ekonomsku politiku. Obiman proces teori-jskog preispitivawa, koji je potom usledio, rezultovao je novim pogled-ima na ''azijsko ekonomsko ~udo'' i uspeo je da objasni uzroke izbijawakrize.

Da bi se razumela problematika izbijawa krize u zemqama urazvoju od presudnog je zna~aja razumevawe toka krize na Dalekom istoku.Analiza ove krize nas, sa poqa teorijskih apstrakcija i objawewa,vodi u poqe prakti~nih problema sa kojima se suo~avaju zemqe u razvoju,kojima doskoro nije pridavana gotovo nikakva pa`wa.

Region Isto~ne Azije je od po~etka osamdesetih godina prologveka postao izuzetno atraktivan za strana ulagawa, pre svega zbogsveobuhvatne liberalizacije privrede i jeftine radne snage. Dotok stra-nog kapitala i know-how-a omoguio je dinami~an rast celog regionatokom petnaest godina. Sa razvojem infrastrukture, region je postajaosve primamqiviji za ulagawa, pre svega zbog velikih prihoda na uloènikapital. Zemqe regiona su dràle stabilnost cena i nisku inflaciju,forsirale specijalizaciju i ulagale u razvoj novih tehnologija, a timepostajale konkurentne ne samo cenom, ve i kvalitetom. Standard jeneprestano rastao, a region je skoro iskorenio siromatvo. ''Tigrovi'' supostali sinonim za uspene zemqe u razvoju i raj za investitore.

Nekoliko je stvari uticalo na izbijawe krize.6 Neprekidan

271


4Dolarizacija je proces beàwa iz domae valute, usled valutne nestabilnosti. Svapotraìvawa se denominiraju u stabilne svetske valute, da bi im se sa~uvala vrednost. Ovodirektno raspiruje valutnu krizu.5 Jason Furman, Joseph E. Stiglitz: Economic Crises: Evidence and Insights from East Asia.6 Dr Jurij Bajec, dr Qubinka Joksimovi: Savremeni privredni sistemi.

dotok stranog kapitala poveao se neposredno pred izbijawe krize.Ovome su doprineli najvie eksterni faktori. Naime, kamatne stope urazvijenim industrijskim zemqama su bile relativno niske, usledpokuaja vlada da izvuku zemqe iz recesije. Region Isto~ne Azije je delo-vao kao izuzetno stabilan, sa relativno visokim prinosima i niskimrizikom. Drugo, firme iz regiona su smawivale svoje trokove finan-sirawa pozajmqivawem u stranoj valuti po niskim kamatnim stopama.Ovo im je, daqe, omoguavalo da odrè izvoznu konkurentnost zbog sveveeg pada izvozne tra`we. Me|utim, sredstva su ila u proizvodnekapacitete u nadi da e poveawe proizvodwe poveati konkurentnost.Kona~no, opadawe izvoznih zarada poveavalo je rawivost privrede iizlagalo firme riziku deviznog kursa, jer su dugovi bili u stranim va-lutama. Interni uzroci nalazili su se na poqu neprekidnog pritiska upravcu liberalizacije. Zemqe regiona su morale da prate Japan, da biodràle nivo poèqnosti ulagawa. Ipak, bile su nepripremqene za li-beralizaciju stoga to nisu imale razvijen sistem kontrole finansi-jskog sektora za toliki stepen liberalizma. Otvarawe finansijskogtrìta i bankarskog sektora, bez adekvatnog nadzora dràve, dovelo jedo jo veeg dotoka ''vrueg'' stranog kapitala.Poplava kratkoro~nihnezatienih (unhedged) stranih zajmova stvorila je balone cena natrìtima u regionu. Kratkoro~na strana sredstva su plasirana unekretnine i zemqite (nontradeble goods), diùi im vrednost. Ovakvepekulativne radwe i ulagawe kratkoro~nog kapitala u sektore saizuzetno dugim rokom povraaja dodatno su izloìle region riziku odkrize.

Gotovo sve analize ukazuju da je kao okida~ krize posluìla izne-nadna promena dolara u odnosu na jen i o~ekivawa porasta kamatnihstopa u Japanu. Arbitra`ni kapital je pohrlio u Japan da izjedna~i val-utne kurseve, to je dovelo do velikog odliva stranih sredstava izregiona. Pritisak na lokalne valute se poveavao i centralne banke su,branei kurseve, gotovo ostale bez deviznih rezervi. Pritisku promenekursa prvo je podlegao tajlandski baht po~etkom jula. Devalvacija bahtaizazvala je dramati~no poveawe stranih obaveza u domaoj valuti, pogo-tovo za sektore koji nisu bili izvozno orijentisani, tj. bez deviznih pri-hoda. Ubrzo su usledila prva bankrotstva velikih firmi, praenapanikom na trìtu i neprekidnim padom vrednosti svih akcija.Strani kratkoro~ni kapital, koji je hrlio u region, sada je jo brèbeào iz wega. Procene su da je ovih pet zemaqa napustilo oko 13 mlrd.dolara u 1997. i jo oko 10 mlrd. dolara u 1998, to ~ini oko 12%zbirnog bruto domaeg proizvoda ovih zemaqa.7

272


7 Ibid

Efekat prelivawa (spillover) uticao je da se, posle Tajlanda, idruge zemqe ubrzo na|u na udaru. Tajvan, Hong Kong i Kina, a zatim iRepublika Koreja izloèni su pekulativnim napadima. Kriza je vienego o~igledno otkrila krhkost finansijskih sistema ~itavog regiona,to je dovelo do velikog pada poverewa u region, a ovo je opet vodilopadu investirawa, padu akcija i bankrotstvima.

Krah isto~noazijskih privreda proirio se i na druge delovesveta, Brazil, Rusija i Ju`na Afrika doìvele su velike odlive kapita-la.

Uzroci

Kriza Azijskih tigrova je sistemska kriza. Za razliku od krizakoje imaju vidqiv uzrok, odnosno okida~ (trigger), kod sistemskih krizase ne vidi ta~no ta ih je prouzrokovalo, zato i jesu sistemske, jer jerazlog negde u samom sistemu. Sa jedne strane, imamo krize 1973. i 1979.koje su bile izazvane jasnim eksternim okom, odnosno naftnim embar-gom i porastom cene nafte. Sa druge strane, imamo Veliku depresiju(1929), Crni ponedeqak (1987), Meksi~ku krizu (1995), i Dalekoisto~nukrizu (1997), kod kojih se ne vidi jasan uzrok izbijawa. Moè se rei daje Dalekoisto~nu krizu izazvao napad na tajlandski baht, ali se ne moèodmah rei i ta je prouzrokovalo pad poverewa koji je rezultovaonapadom na baht.

Ipak, moè se konstatovati da je sistemski uzrok krize u brzo-pletoj liberalizaciji finansijskog sektora, koja nije bila praena adek-vatnom regulacijom i nadzorom. Ovo je izazvalo ekspanziju zajmovafinansiranih kratkoro~nim stranim sredstvima i ulaganih u pekula-tivne poslove i u nekretnine, to je stvorilo balone cena. Presudnopitawe koje se postavqa pred teoriju, posle analize Dalekoisto~nekrize, jeste kako da zemqe u razvoju to boqe uravnoteè tempo libera-lizacije, koja se podrazumeva kao neophodan uslov za ire integracije, sjedne strane, i razvoj regulacije, nadgledawa i kompetentnosti finansi-jskog sistema, kako bi se izbegle krize izazvane neèqenim tokovimanovca, s druge strane.

Zakqu~ak

Osetqiva ravnoteà

Zemqe u razvoju se suo~avaju sa mnogim iskuewima.Neophodnost dostizawa nivoa razvijenosti sistema vodeih privreda

273


pred wih postavqa nekoliko dilema. Liberalizacija, odnosno otvaraweprivrednog sistema prema inostranstvu i smawewe dràvne intervenci-je u privredi je imperativ za privla~ewe stranog kapitala. Me|utim,opasnost od poplave ''vrueg'' kapitala i pekulativnih napada na valu-tu zahteva razvijen finansijski sistem, sa jasnim zakonima,ograni~ewima i nadzorom. Kqu~ni problem je nedostatak kompetentnos-ti koji je posledica malog ili nikakvog iskustva o funkcionisawu li-beralizovanog finansijskog sistema. Nadzorni sistem treba razviti itestirati pre otpo~iwawa procesa liberalizacije. Takav sistem nadzo-ra i regulacije, ipak, ne sme da bude suvie restriktivan, da ne bi neu-tralisao pozitivne efekte liberalizacije i smawio poèqnost ulagawau zemqu.

Vodee svetske privrede moraju da u~ine mnogo vie u domenuedukacije stru~waka iz zemawa u razvoju, kako bi se sistemi tih zemaqato vie pribliìli razvijenim zemqama.

Va`nost bankarskog sistema

U zemqama u razvoju trìte ima zanemarqivo mali udeo ufinansirawu privrede, upravo zbog problema asimetri~nih informaci-ja, odnosno moralnog hazarda i tetne selekcije. Tome moè da se doda iproblem besplatnog korisnika (free-rider). Banke, s druge strane, nisupodlo`ne ovim problemima. Budui da se bave pojedina~no svakim kli-jentom, obi~no na dugi rok, i da daju privatne kredite kojima se ne moètrgovati, otporne su na probleme sa kojima se suo~ava trìte. Upravozbog ovih prednosti banaka u zemqama u razvoju, dràva mora da imposveti posebnu pa`wu u regulisawu i nadzoru.

Mikin8 navodi ~etiri odlike jakog bankarskog sistema.Prvo, agencije za regulaciju i nadzor banaka moraju da imaju

adekvatne resurse da bi efikasno obavqale svoj posao. Ovde sepodrazumeva kompetentnost zaposlenih i finansijska nezavisnost iintegritet agencije u nadgledawu nivoa rizika koji preuzimaju bankesvojim transakcijama.

Drugo, neophodni su vaqani ra~unovodstveni standardi. Zemqi urazvoju je najboqe da se pridràva ra~unovodstvenih standarda Evropskeunije ili Ujediwenih nacija.

Tree, nadzorni organi moraju da budu brzi i neumoqivi u spro-vo|ewu politike. Drugim re~ima, moraju odmah da preduzimaju kore-ktivne akcije i da ka`wavaju (zatvaraju) institucije koje se nepridràvaju propisa.

274


8 Frederic S. Mishkin: Understanding Financial Crisis: A Developing Country Perspective.

êtvrto, nadzorni organi moraju da budu nezavisni odpoliti~kog procesa, upravo zbog neophodnosti preduzimawa promptnihkorektivnih akcija. Ovo je mogue jedino ukoliko se nadzorni procespoveri politi~ki nezavisnoj centralnoj banci.

Pored ovih preduslova, mora se obezbediti jo nekoliko insti-tucionalnih faktora, kao to je pravni okvir za ovakav sistem. Zatim,treba podsticati razvoj dugoro~nog zaduìvawa, pogotovo kroz insisti-rawe na cenovnoj stabilnosti, koja vodi i stabilnosti kamatnih stopa,bez koje nema dugoro~nog investirawa. Tako|e, neophodno je odupreti sedenominaciji dugova u stranu valutu, jer takva vrsta obezbe|ivawa dugo-va valutni sistem dràve ~ini vrlo rawivim. Sa ovim povezano je i vezi-vawe domae za neku stranu valutu. Sistem fiksnog kursa spre~ava ade-kvatno informisawe u~esnika na trìtu o valutnim kretawima, i pri-likom devalvacije odjednom poveava obaveze u domaoj valuti subjekata~iji su dugovi denomirani u stranu valutu.

Dalekoisto~na kriza, iako katastrofalna po svojim posledica-ma, vie je nego dragocena sa teorijskog stanovita. Omoguila je da semnogo vie pa`we posveti zemqama u razvoju i da se one posmatraju izpotpuno druga~ije perspektive. Pokazalo se da one imaju sopstveneputawe razvoja i da je neuputno kopirati reewa iz razvijenih zemaqa,jer slabo razvijeni sistemi zemaqa u razvoju nisu u stawu da podnesutakva reewa. Iskustvo Azijskih tigrova, i wegova potowa analiza odstrane vodeih svetskih eksperata, ima izuzetnu vrednost za sve zemqe urazvoju, jer im omoguuje da izbegnu opasnosti nagle liberalizacije iupuuju na neke osnove za izgradwu institucija za regulaciju i nadzorfinansijskog sistema.

Literatura

1. Frederic S. Mishkin: Understanding Financial crises: A Developing Country Perspective, Annual World Bank Conference on Development Economics, 1996.

2. Masahiko Aoki: Comment on "Understanding Financial crises: A Devel-oping Country Perspective", by Frederic S. Mishkin, Annual World Bank Conference on Development Economics, 1996.

3. Edward J. Kane: Comment on "Understanding Financial crises: A Developing Country Perspective", by Frederic S. Mishkin, Annual World Bank Conference on Development Economics, 1996.

275


4. Jason Furman, Joseph E. Stiglitz: Economic Crises: Evidence andInsights from East Asia, Brookings Papers on Economic Activity, 2:1998.

5. Dr Jurij Bajec, dr Qubinka Joksimovi: Savremeni privredni sistemi, Ekonomski fakultet, Beograd, 2001.

6. Niels Hermes, Robert Lensink: Financial system development in transi-tion economies, Journal of Banking & Finance 24 (2000) 507 524, World Development report 2002/1, Financial System.

Drasko Stijovic

Financial Crises in Developing Countries

Summary

This work provides short analysis of the causes and consequences of thefinancial crises in developing countries. Causes are mainly described troughproblem of asymetric informations, i.e. moral hazard and adverse selection.Also, focus was on the East Asian crises in 1997. and its controversy. Finaly,main problem of developing countries financial systems is recognized in reach-ing equilibrium between liberalization and regulation, together with pointing outthe importance of banking systems.

Key words: financial crises, asymetric information, moral hazard,adverse selection, East Asia, banking system.

276


Aleksandar ZariãTutor: dr Jelena PeroviãEkonomski fakultet u Beogradu

UGOVOR O FINANSIJSKOM LIZINGU

Uvodna razmatranja

Evolucija posla finansijskog lizinga

Pravni posao lizinga je jedan od najznaèajnijih i najuèestalijih instrume-nata pravnog prometa. Podatak da je u 2001. godini putem lizinga nabavljenaoprema u vrednosti od preko 500 milijardi USD1 (skoro 20% ukupnih svetskihnabavki) dovoljno govori o uticaju lizing poslova na kretanja ukupne trgovine usvetu. Najveãi deo tih transakcija realizovan je upravo preko finansijskog lizin-ga On se svojim karakteristikama, kao i moguãnostima koje prua, izdvojio izkategorije sliènih pravnih poslova, i nametnuo kao predmet posebne analize.

Ugovor o lizingu, uopte, nastao je i razvio se sredinom 20. veka u SAD.Iako ima nekih indicija da su slièni poslovi postojali kao deo redovnih poslovnihaktivnosti amerièke kompanije Bell Telephone Company,2 ipak se periodubrzanog privrednog razvoja i ekonomskog buma posle Drugog svetskog ratasmatra poslovnom klimom koja je stvorila potrebu za razvojem ovog instrumen-ta u savremenom smislu reèi. Lizing se proirio, nesto kasnije, i na ostale konti-nente, pre svega na Evropu i Aziju (V. Britanija, Francuska, Nemaèka, Belgija,Japan), tako da se danas moe uspostaviti direktna korelacija izmeðu razvijenos-ti lizing poslova i stepena ekonomske razvijenosti odnosne zemlje. Ove zemljese ujedno pojavljuju i kao najveãi davaoci lizinga, vodeãe svetske lizing kom-panije dolaze upravo iz tih zemalja. To se naroèito ispoljilo prilikom donoenjaUNIDROIT Konvencije o meðunarodnom finansijskom lizingu, o èemu ãeposebno biti reèi.

Ovakao znaèajan razvoj lizing duguje, sa jedne strane, specifiènimpotrebama finansiranja proizvodnih aktivnosti savremene trine privrede i, sadruge strane, nemoguãnosti tradicionalnih oblika finansiranja (kupoprodaja saobroènim otplatama cene, pactum reservati dominii, itd.) da u svakom konkret-nom sluèaju odgovore zahtevima trita. Naime, predmet lizing posla je,najèeãe, proizvodna oprema, koja moe biti u razlièitim pa i veoma skupimkonfiguracijama. To su razne vrste maina, ureðaja, instalacija, èak i èitavihpostrojenja, èija nabavka zahteva angaovanje znaèajnih sopstvenih sredstava,

277


1 Ekonomist magazin, Beograd, 7. april 2003. 2 Mr I. Spasiã, Ugovor o leasingu, doktorska teza, Pravni fakultet u Beogradu, 1990.

koje proizvoðaè ili nema u tom obimu, ili ih ima, ali nema interes da ih trajnovee i time dovede u pitanje sopstvenu likvidnost. Druga moguãnost, do pojavelizinga preovladavala je u praksi, bilo je zaduivanje putem kredita, koje je, opet,sa svoje strane stvaralo niz nepogodnosti, kako za poverioca tako i za dunika..

Znaèaj i prednosti finansijskog lizinga

Osnovni problem koji je, kako ãemo kasnije videti, pojava finansijskoglizinga uspela da rei, bio je odnos kreditnog rizika i svojine. Banke i drugefinansijske institucije nisu imale mehanizam za obezbeðenje u sluèaju neisplateduga, te su propisivale izuzetno restriktivne uslove za dobijanje kredita, kakokada je reè o sredstvima obezbeðenja, tako i kada je reè o kamatnim stopama.Sve to poveãavalo je cenu kredita, smanjivalo njihovu atraktivnost, i istovre-meno negativno uticalo na konkurentnost korisnika. Reenje je pronaðeno urazdvajanju prava svojine na ovlaãenje raspolaganja, koje je zadravao finansi-jer (istovremeno i vlasnik predmeta), i ovlaãenje upotrebe, koje je prelazilo nakorisnika. Ta kombinacija zadravanja prava svojine davaoca, ali i pruanjaadekvatne zatite primaocu, smanjila je u znatnoj meri rizike, samim tim itrokove, i uèinila lizing veoma primamljivim na nacionalnom, ali i na meðu-narodnom nivou.

Prednosti lizing aranmana bile su, takoðe, otklanjanje nekih drugihvrsta barijera. Propisi iz oblasti fiskalne (porezi, amortizacione stope), spoljno-trgovinske, devizne i carinske politike bili su, u odreðenoj meri, nepovoljniprema korisnicima standardnih metoda finansiranja, tako da je specifièno reen-je veoma brzo uspelo da popuni prazninu na tritu.

Posao finansijskog lizinga, odnosno ugovor o finansijskom lizingu, kaonjegov sredinji pojam, jeste, dakle, autonomna kreacija poslovne prakse, kojanije mogla u potpunosti da se podvede pod klasiène institute obligacionog prava.Pojava tri subjekta (isporuèioca, davaoca i primaoca lizinga) i dva ugovornaodnosa (isporuèilacdavalac, davalacprimalac), sa odreðenim ovlaãenjima pri-maoca lizinga prema isporuèiocu, sa kojim nije u ugovornom odnosu, èinila jeovaj posao posebnim i uticala da se, u uslovima velikog broja pravnih sistema inacionalnih zakonodavstava, na razlièite naèine regulie. Samim tim, pojavnioblici, ali i obim poslovanja i sfere primene finansijskog lizinga razlikuju se odzemlje do zemlje i rezultat su recepcije razlièitih pravnih koncepcija i tradicija.

Meðutim, ekonomska, odnosno finansijska sutina, moguãnosti koje li-zing otvara u uslovima razvijenog trita roba, kapitala, visoko razvijenihtehnologija i zahteva koje ono postavlja, uèinile su da krute teorijsko-zakono-davne forme popuste, da se finansijski lizing manje ili vie jednoobrazno reguliei da se pravno uoblièi neto to je u praksi veã nalo primenu i dalo rezultate.

278


Ugovor i posao finansijskog lizinga

Razlikovanje pojmova posao finansijskog lizinga i ugovor o finansi-jskom lizingu vie je teorijske i terminoloke prirode, buduãi da se u praksi obatermina koriste za oznaèavanje iste operacije. Meðutim, obzirom na to da su obau upotrebi, neophodno ih je razgranièiti jer, iako opisuju iste pojave, stavljajuakcenat na njihove razlièite aspekte.

Terminologija, u ovom sluèaju, je posledica specifiènosti samog lizinga,koji je istovremeno ekonomsko-finansijska delatnost, ali i pravni pojam-ugovor(saglasnost volja koja proizvodi pravna dejstva), a ujedno i bitan elemenat ipravni osnov celokupne operacije. Upravo zbog toga, razlièite definicije prven-stveno polaze, odnosno naglaavaju ekonomske ili pravne elemente, prikazujuãilizing iz jednog ili drugog ugla.

Lizing posao, kao ekonomska, privredna aktivnost, jeste iri pojam, jerpored ugovora o lizingu, koji ureðuje prava i obaveze davaoca i primaoca, obu-hvata i èitav niz drugih ugovora i njima regulisanih odnosa (povodom kupovinei isporuke predmeta lizinga, zatim odnose davaoca, odnosno, isporuèioca sa svo-jim finansijerima, osiguranje, refinansiranje, itd.), meðu kojima je svakako naj-vaniji odnos izmeðu isporuèioca i davaoca.

Sa druge strane, èitava operacija se realizuje putem ugovora, pravnogosnova posla kojim se ureðuje odnos izmeðu ugovornih strana, i reguliu njiho-va prava i obaveze. U tom smislu ugovor o finansijskom lizingu je ugovorizmeðu davaoca i primaoca lizinga i nalazi se i vremenski i sutinski na poèetkuèitave operacije. Ovi termini ipak ostaju povezani, jedan drugog upotpunjuju, isamo jedinstveno posmatrani mogu da daju jasnu i preciznu sliku o pojmu koji,svojom sloenoãu i specifiènoãu, èesto izaziva zabunu.

Razgranièenje od srodnih pravnih poslova

1. Operativni lizing. Najveãe specifiènosti finansijskog lizinga, u odno-su na operativni, ispoljavaju se u vidu trostranog odnosa izmeðu davaoca, pri-maoca i isporuèioca, naèina izraèunavanja lizing naknade i postojanja osnovnog(baziènog, neotkazivog) roka trajanja. Operativni lizing, u sutini, predstavljaklasièan zakup. Davalac lizinga, kod ovog modela, je i isporuèilac (najèeãe iproizvoðaè) predmeta ugovora. Naknada kod ove vrste lizinga je upravo to novèana zamena za pravo koriãenja predmeta. Kod finansijskog lizinga, nakna-da je odreðena tako da naroèito uzme u obzir amortizaciju celine ili pretenogdela opreme, sve trokove i odreðeni profit. Otuda ona ima karakter cene. Ope-rativni lizing nema osnovni rok (u principu se moe otkazati u svakom trenutku),traje po pravilu kraãe, a, pored toga, rizike kao i trokove odravanja stvari èestoprebacuje na davaoca (isporuèioca)

279


2. Kupoprodaja sa obroènom otplatom cene. Veãih sliènosti izmeðuova dva instituta ima jedino ako je reè o ugovoru o finansijskom lizingu kojisadri opciju kupovine. U tom sluèaju, i korisniku lizinga i kupcu predmet sepredaje unapred, a cena se ne isplaãuje odjednom nego u obrocima, u odreðenimvremenskim intervalima. Razlika je, meðutim, u tome to kupac stièe pravo svo-jine u momentu kada mu je stvar predata, a korisnik lizinga tek nakon to isplatiiznos lizing naknade (celokupan, ili iznos oko koga se sa davaocem dogovorio).

3. Kupoprodaja sa zadrzavanjem prava svojine (pactum reservatidomini). Zadravanje prava svojine kod ove vrste kupoprodaje slui, isto kao ikod lizinga, kao sredstvo obezbeðenja. Bez obzira na predaju stvari, kupac posta-je vlasnik tek po isplati cene, a rizike vezane za stvar snosi od trenutka predaje.Prodavac, u sluèaju docnje kupca, ima ovlaãenje da zahteva povraãaj stvari.Zatitu uiva i u sluèaju otuðenja predmeta (revandikaciona tuba) i steèajakupca (izluèna tuba). Sve ove osobine govore o velikoj sliènosti dva instituta.Razlika ostaje, sa jedne strane, u ovlaãenjima kupca i korisnika lizinga (kupac,prema stavu domaãe teorije, ima samo dravinu stvari, bez prava upotrebe ipribiranja plodova) i, sa druge, u svrsi ova dva pravna posla. Ugovor o finansi-jskom lizingu ne mora imati za posledicu prenos prava svojine.

4. Ugovor o novèanom kreditu. Korisnici lizinga i kredita svoju glavnuobavezu iz ugovora ispunjavaju plaãanjem odreðene kolièine novca koja im je,na odreðeni naèin, unapred stavljena na raspolaganje, i koja se otplaãuje u rata-ma u periodu to odgovara vremenu amortizacije kredita. Meðutim, osnovna raz-lika u predmetu ovih ugovora (kod zajma to je potrona, a kod lizinga nepotro-na stvar), utièe i na karakter obaveza korisnika. Korisnik kredita dobija novac usvojinu, vraãa ga u istoj kolièini i sa nesmanjenom vrednoãu, a primalac lizin-ga, koji ne dobija predmet u svojinu, vraãa ga sa smanjenom vrednoãu.

Osnovne karakteristike posla finansijskog lizinga

Definicija

Posao finansijskog lizinga je pravni posao u kome jedna strana(davalac lizinga), na osnovu specifikacije druge strane (korisnika-primaocalizinga), zakljuèuje ugovor (ugovor o isporuci) sa treãom stranom (isporuèio-cem), na osnovu koga nabavlja opremu pod uslovima koje je, ukoliko seodnose na njegove interese, odobrio korisnik i zakljuèuje ugovor (ugovor olizingu) sa korisnikom lizinga, prenoseãi na njega pravo koriãenja oveopreme, u zamenu za plaãanje naknade.3

Posao finansijskog lizinga realizuje se zakljuèenjem dva ugovoraizmeðu tri subjekta. Ti subjekti su isporuèilac, odnosno proizvoðaè opreme,

280


3 UNIDROIT Convention on International Financial Leasing, Ottawa, May 1988.

zatim davalac lizinga, odnosno finansijer posla (najèeãe banka ili druga finan-sijska institucija ili lizing kompanija èija je osnovna delatnost finansiranje lizingposlova) i primalac (korisnik) lizinga, fizièko ili pravno lice, koji opremu moeda nabavlja za profesionalne ili liène potrebe.

U praksi, transakcija najèeãe zapoèinje kontaktom izmeðu buduãegkorisnika i isporuèioca, u okviru koga oni utvrðuju opremu koja ãe biti predmetoba ugovora, njenu specifikaciju, sve tehnièke i tehnoloke pojedinosti i, nakraju, cenu. Nakon postizanja saglasnosti sa isporuèiocem (ili istovremeno satim), korisnik se obraãa davaocu, sa njim zakljuèuje ugovor o lizingu, premakome se davalac obavezuje da sa isporuèiocem zakljuèi ugovor o kupoprodaji, iod isporuèioca opremu otkupi (na osnovu specifikacije i uslova koje su utvrdilikorisnik i isporuèilac). Davalac se, dalje, istim ugovorom obavezuje da korisnikuopremu preda na koriãenje, na odreðeni vremenski period, u zamenu za plaãa-nje lizing naknade. Vidimo da se davalac, kao ugovorna strana, pojavljuje u obaugovora. Time on ostvaruje ulogu svojevrsnog finansijskog intermedijatoraizmeðu sektora ponude i potranje za investicionom opremom, koji svojimuèeãem omoguãava zatvaranje finansijske konstrukcije.

Uspostavljanjem upravo ovakvog trostranog odnosa omoguãava se ost-varivanje interesa i maksimizacija efekata poslovanja svih uèesnika lizing posla.Isporuèilac na taj naèin uspeva da proda svoju robu (u nekim sluèajevima ponarudbini, dakle, robu koja jo uvek ne postoji prodaja buduãe stvari) odmah,finansijski stabilnom, sigurnom kupcu. Primalac dobija neophodna osnovnasredstva za proizvodnju (koja otplaãuje od dobiti ostvarene upravo njihovimiskoriãavanjem u procesu proizvodnje), ne angaujuãi pri tom sopstvenu kapi-talnu bazu, odnosno, ne stupajuãi u nepovoljne kreditne aranmane. Konaèno,finansijska organizacija plasira svoja sredstva pod povoljnim uslovima, neizlauãi se preteranom kreditnom riziku koji se, u ovom sluèaju, neutraliezadravanjem najboljeg moguãeg sredstva obezbeðenja prava svojine nadstvari.

Bitni elementi

Bitni elementi ugovora su oni elementi o kojima ugovorne strane mora-ju postiãi saglasnost da bi ugovor proizvodio pravno dejstvo. To je minimum kojije neophodan za postojanje ugovora. Za ugovor o finansijskom lizingu vaeopta pravila o elementima ugovora koji mogu biti bitni sastojci (essentialianegotii), prirodni sastojci (naturalia negotii) i sluèajni sastojci (accidentalianegotii). Ipak, autonomijom volje ugovornih strana, svaki sastojak moe dobitisnagu bitnog elementa, kad je to rezultat saglasnosti njihovih volja.

Kao bitni elementi ugovora o lizingu pojavljuju se, po pravilu, preciznoodreðenje predmeta lizinga, iznos naknade koju plaãa primalac lizinga, iznos

281


pojedinih rata, njihov broj i vreme plaãanja, kao i rok na koji je ugovorzakljuèen.

Predmet lizinga je pokretna ili nepokretna nepotrona stvar (najèeãeoprema, postrojenja, vozila), koja u ugovoru mora biti jasno i precizno odreðe-na. Specifikacija predmeta je èesto ugovorom veoma detaljno regulisana, jer je uinteresu svih uèesnika posla da se preduprede sporovi vezani za kasnije eventu-alne nesaobraznosti stvari.

Drugi bitan element, lizing naknada, jeste novèani ekvivalent koristikoju primalac ostvaruje ekonomskom eksploatacijom stvari. Ona obuhvataodgovarajuãi deo nabavne cene opreme, uveãane za iznos svih trokova i kama-ta, plus odreðeni profit. Jedna od osnovnih specifiènosti finansijskog lizingaogleda se upravo u èinjenici da se lizing naknada utvrðuje prvenstvenim uzima-njem u obzir amortizacije celine ili najbitnijeg dela vrednosti predmeta lizinga.4

Naknada se uvek isplaãuje u obrocima, u odreðenim vremenskim intervalima(meseèno, kvartalno, polugodinje, nekada i godinje) i, po pravilu, u novcu.Ukupan iznos lizing naknade prelazi poèetnu nabavnu cenu opreme i ostaletrokove, donoseãi na taj naèin profit, to je sa aspekta davaoca osnovni motivuèestvovanja u poslu.

Postojanje osnovnog, baziènog, neotkazivog roka trajanja, predstavljane samo bitan element ovog ugovora, veã istovremeno moda i najvaniji krite-rijum razlikovanja od drugih, sliènih ugovora, pre svega ugovora o operativnomlizingu. Rok najèeãe iznosi 60% do 90% ekonomskog veka amortizacije, kojizavisi od vrste stvari, i utvrðuje se raèunovodstvenim standardima. Do istekaovog roka, ugovor o finansijskom lizingu ne moe se otkazati.

Pored pomenutih bitnih elemenata, ugovor o lizingu moe sadrati iodredbe kojima se reguliu mesto, vreme i naèin predaje predmeta lizinga,podatak o svojini na predmetu lizinga, oznaèenje strane koja treba da ga osigurai rizike od kojih treba da bude osiguran, naèin prestanka ugovora, opcijukupovine, ukoliko su se ugovorne strane o tome sporazumele, evidenciju pred-meta lizinga u skladu sa raèunovodstvenim, poreskim i carinskim propisima,trokove transporta predmeta lizinga, njegove montae i demontae i tekuãegodravanja, zamene delova, servisa i tehnièko-tehnolokog unapreðenja, obuèa-vanje osoblja primaoca lizinga za koriãenje predmeta lizinga, kao i druge ele-mente o kojima ugovorne strane postignu saglasnost.

U tim okvirima, potrebno je posebno istaãi da opcija kupovine predmetalizinga nije bitan elemenat ugovora, jer po isteku lizing ugovora davalac i pri-malac mogu sporazumno izabrati jednu od alternativa: da primalac opremu vratidavaocu; da nastavi da je koristi (da ugovor bude produen, najèeãe uz sman-jenje lizing naknade); da oprema bude zamenjena novom; ili da primalac lizingaopremu otkupi. Opcija kupovine moe biti ugovorena inicijalno, prilikom

282


4 UNIDROIT Konvencija o finansijskom lizingu, 1.1.2.c.

zakljuèenja ugovora, u toku njegovog izvrenja, ili naknadno, po isteku ugovo-ra. Prilikom kupovine, pravi se razlika da li je cena predmeta lizinga u potpunos-ti pokrivena ukupnim iznosom lizing naknada, ili ne. Ukoliko jeste, tada se i for-malno zakljuèuje ugovor o kupoprodaji, i predmet prelazi u svojinu primaoca,bez plaãanja dodatne naknade. Ukoliko ne, utvrðuje se iznos naknade koji pri-malac treba da plati, kako bi postao vlasnik.

O tome da opcija kupovine nije nuan element lizinga, svedoèi podatakda u nekim pravnim sistemima ukljuèivanje te moguãnosti menja pravnu priro-du lizinga (u SAD, postojanje ove opcije moe dovesti do toga da se takav pravniposao na smatra lizingom true lease, veã kupoprodajom sa zadravanjem pravasvojine security interest), dok drugi èak izrièito zabranjuju ugovaranje ovakvemoguãnosti (V. Britanija).5

Zbog potreba sigurnosti pravnog prometa, obzirom na to da, po pravilu,za predmet imaju dobra velike vrednosti, u najveãem broju zemalja postavlja sezahtev da lizing ugovori budu zakljuèeni u pisanoj formi. Ovde je reè o formi kaouslovu punovanosti ugovora (forma ad solemnitatem).

Pravne osobine

Ugovor o finansijskom lizingu spada u :

1. imenovane ugovore zakon ga najèeãe predviða i ureðuje njegovu sadrinu;

2. formalne ugovore pisana forma je obavezna;3. dvostrane ugovore stvara uzajamne obaveze za obe ugovorne strane;4. teretne ugovore korisnik daje naknadu za korist koju prima od davao-

ca;5. komutativne ugovore u trenutku zakljuèenja poznata je visina i uza-

jamni odnos davanja;6. ugovore sa trajnim izvrenjem izvrenje obaveza se prostire u vre-

menu, tako da se obaveze sastoje iz vie akata èinjenja ili davanja;7. ugovore intuitu personae lièna svojstva ugovornika predstavljaju

odluèujuãi element njihove saglasnosti, tako da je i izvrenje ugovorastrogo vezano za liènost ugovornika;

8. kauzalne ugovore vidljivo je oznaèen i njegov cilj, tako da se taèno zna zbog èega se stranke obavezuju;

9. ugovore po pristupu jedna, ekonomski jaèa strana (davalac), unapred odreðuje elemente i uslove ugovora, putem jedne opte i stalne ponude, a druga strana samo pristupa tako uèinjenoj ponudi.

283


5 Vie o tome: I. Spasiã, nav. delo.

Lizing poseduje osobine karakteristiène i za jo neke ugovore (prodajena otplatu, kredita, ugovora o delu, punomoãstvu, agenturi), ali svaki pokuajnjegovog svoðenja na neki od tih ugovora predstavlja u krajnjoj liniji pojedno-stavljivanje, zanemarivanje realnosti, tako da bi jedini ispravan zakljuèak mogaobiti da je reè o ugovoru sui generis.

Prava, obaveze i odgovornosti ugovornih strana

Prava, obaveze i odgovornosti ugovornih strana iz ugovora o isporuci ilizingu rasporeðene su, relativno ravnomerno, izmeðu isporuèioca, davaoca i pri-maoca lizinga. Osnovna obaveza davaoca lizinga, kao finansijera, je da odisporuèioca kupi predmet lizinga prema specifikaciji i pod uslovima koje jeodredio primalac, izvri isplatu kupovne cene, i ustupi ga na koriãenje pri-maocu. Ukoliko davalac ne izvri ovu obavezu, primalac ima pravo na raskidugovora i naknadu tete.

Sledeãa obaveza je pruanje zatite od pravnih nedostataka stvari (zati-ta od evikcije). Uznemiravanje pozivanjem na neko pravo, koje je postojalo presticanja stvari, za koje primalac nije znao, ometa njegovu mirnu dravinu imoguãnost da stvar upotrebljava, pa je davalac duan da mu prui zatitu.

Davalac ima pravo da potraivanje lizing naknade, pravo svojine napredmetu lizinga kao i sva ostala prava iz ugovora prenese na treãe lice, o èemumora obavestiti primaoca. Bez obzira na prenos, korisnik zadrava pravokoriãenja predmeta do isteka ugovora. Osnovna obaveza primaoca je plaãanjelizing naknade, na naèin i u vreme predviðeno ugovorom.

Primalac ima obavezu da primi isporuèenu opremu (u praksi najèeãedirektno od isporuèioca), da je postavi na ugovoreno mesto i na naèin koji odgo-vara njenoj prirodi i nameni. Davalac ima pravo da kontrolie postavljanje iupotrebu opreme. Svaka izmena na opremi, bitna za njen izgled, sutinu inamenu, zahteva prethodnu saglasnost davaoca.

Korisnik moe stvar da daje treãim licima na upotrebu ili u pod-lizingsamo uz pismenu saglasnost davaoca. U sluèaju davanja stvari drugome, koris-nik i dalje odgovara davaocu za sve obaveze iz lizing ugovora.

Sve trokove u vezi sa opremom (trokove odravanja u stanju upotre-bljivosti i funkcionalnosti) snosi korisnik. U praksi se èesto predviða obavezakorisnika da o svom troku, sa isporuèiocem ili treãim licem, zakljuèi posebanugovor o odravanju.

Korisnik ne moe vriti kompenzaciju svojih potraivanja premadavaocu sa obavezama iz ugovora o lizingu, a predmet ugovora ne moe zadratipo osnovu retencije.

Lizing ugovori èesto sadre klauzule kojima se predviðaju dodatneobaveze primaoca. Tako se, skoro bez izuzetka, predviða obaveza osiguranja

284


opreme (najèeãe od gubitaka, oteãenja ili od odgovornosti za tetu koju opre-ma nanese treãim licima). Opta je tendencija da sve trokove, pa i trokove osi-guranja snosi primalac.

Po isteku ugovora, primalac ima obavezu da opremu vrati davaocu ustanju u kojem je bila prilikom prijema, pri ãemu se uzimaju u obzir promenekoje su nastupile kao normalno troenje i habanje usled redovne upotrebe.

Odgovornost primaoca za neizvrenje ugovornih obaveza, pre svega upogledu lizing naknada, uvek je veoma detaljno regulisana ugovornim odredba-ma. U tom smislu, najèeãe se predviða da, ukoliko korisnik zakasni sa plaãan-jem rate, sve preostale rate lizing naknade dospevaju za naplatu, a davalac lizin-ga stièe pravo na raskid ugovora bez otkaznog roka i povraãaj predmeta lizinga.Od ukupnog iznosa svih naknada odbija se jedan deo, koji izraava vrednostpredmeta u trenutku raskida ugovora. Davalac ima pravo i na naknadu eventu-alne tete.

Zatita davaoca posebno je naglaena u sluèaju steèaja primaoca lizin-ga, obzirom na moguãnost da predmet lizinga uðe u steèajnu masu. Davalac tadaima pravo na izdvajanje predmeta iz steèajne mase (izluènom tubom), a da bi seizbegli svi nesporazumi koji u praksi mogu nastati, èesto se lizing ugovorompredviða obaveza jasnog i nesumnjivog oznaèavanja da je reè o opremi u vlas-nitvu davaoca lizinga. Sami naèini oznaèavanja mogu biti razlièiti, u nekimsluèajevima je dovoljna oznaka na samoj opremi, nekad se zahteva objava ujavnim glasilima, a u nekim zemljama postoje i posebni registri u kojima se vodievidencija lizing ugovora i njihovih predmeta.

Posebnu specifiènost predstavlja poloaj isporuèioca koji, iako je uugovornom odnosu samo sa davaocem, ima odreðene obaveze i prema primaoculizinga (primalac i isporucilac, u stvari, meðusobno posluju, a davalac je tu daomoguãi stvaranje uslova za maksimalno zadovoljenje interesa obe strane).

Prema optim pravilima obligacionog prava, davalac bi primaocu, kaodrugoj ugovornoj strani, trebalo da odgovara za isporuku opreme, njenu va-ljanost, kao i sve druge radnje, ali ovde to nije sluèaj. Ipak, u poslu finansijskoglizinga, davalac je samo investitor, koji po pravilu nema uèeãe u izboruisporuèioca, nema neposredan kontakt sa opremom, niti se u nju razume. Upra-vo u toj èinjenici lei razlog preraspodele odnosa ugovornih obaveza i prenosadela odgovornosti na isporuèioca.

Davalac, ukoliko drukèije nije ugovoreno, ne odgovara za neisporuku,docnju u isporuci, kao ni za materijalne nedostatke (fizièke mane) predmetalizinga. U tom sluèaju, primalac lizinga moe odbiti prijem isporuke ili raskinu-ti ugovor o lizingu i ima pravo na naknadu stete. Ako raskine ugovor, primalaclizinga ima pravo na povraãaj naknade koju je platio u skladu sa ugovorom olizingu, umanjene za iznos naknade za korist koju je primalac lizinga imao odpredmeta lizinga. Drugim reèima, ukoliko isporuèilac ne isporuèi predmet lizin-

285


ga, ako ga isporuèi sa docnjom ili ako predmet lizinga ima materijalninedostatak, primalac lizinga ima prema isporuèiocu ista prava koja bi, premaoptim pravilima obligacionog prava, imao da je bio strana u ugovoru saisporuèiocem.

Davalac lizinga, po osnovu ugovora o lizingu, po pravilu, ne odgovaratreãim licima za smrt, telesne povrede ili tetu na imovini, prouzrokovanu pred-metom lizinga, èime, meðutim, nije iskljuèena njegova odgovornost prematreãim licima u svojstvu vlasnika stvari.

Kao poslednja specifiènost lizing ugovora javlja se pitanje snoenjarizika u vezi sa opremom. Prema optim pravilima, u skladu sa naèelom res peritdomino (stvar propada vlasniku), sve rizike bi snosio davalac lizinga, u ovomsluèaju vlasnik. Situacija je kod lizinga upravo obrnuta, jer svi lizing ugovori,bez izuzetka, snoenje rizika prebacuju na primaoca. Razdvajanje ekonomskogod pravnog pojma svojine, logièno dovodi do zakljuèka da onaj koji koristi iupravlja stvarima treba da snosi i rizike tog koriãenja. Pod rizicima se pre svegapodrazumevaju dva najvanija, a to su rizik sluèajne propasti ili oteãenja stvari(usled vie sile ili sluèaja) i rizik prevremene zastarelosti.

UNIDROIT Konvencija o meðunarodnom finansijskom lizingu

Sa razvojem procesa globalizacije u svetskoj trgovini, dolazi doposlovnog povezivanja subjekata iz razlièitih delova sveta i uslonjavanja nji-hovih meðusobnih odnosa. Odreðene poslovne transakcije vremenom prirodnoprevazilaze nacionalne okvire i poèinju da nalaze polje svoje primene na meðu-narodnom nivou. Svetsko trite je, poèev od sedamdesetih godina dvadesetogveka, postalo mesto susretanja ponude i tranje za razlièitim oblicima roba, uslu-ga i kapitala, i poèelo sve jasnije da postavlja zahteve za jedinstvenim pravilimaregulisanja, suprotstavljajuãi se tako partikularnim barijerama i ogranièenjima.Kao rezultat tog procesa, javlja se ideja za unifikacijom poslovnog prava nameðunarodnom nivou. Specifiènosti pojedinih pravnih sistema i nacionalnihzakonodavstava sve vie gube na atraktivnosti i postaju balast, primoravajuãi nataj naèin poslovne subjekte da se okrenu meðunarodnim organizacijama da bizadovoljili svoje potrebe.

Jedna od tih organizacija je UNIDROIT (Meðunarodni institut zaunifikaciju privatnog prava), sa sedistem u Rimu, koji 1974. zapoèinje, a 1988.zavrava rad na Konvenciji o meðunarodnom finansijskom lizingu. Konvencijaje nastala kao izraz potrebe da se poslovi finansijskog lizinga, koji imaju velikimeðunarodni znaèaj, urede na jedinstven naèin, da se time prui adekvatna zati-ta uèesnicima, kako ne bi bili rtve shvatanja, tretmana i sankcionisanja lizingakoji se razlikuju od zemlje do zemlje.

286


Prilikom izrade Konvencije, u najveãoj meri su uvaavana i preuzimanareenja iz poslovne prakse, uz ispravan stav da je reè o reenjima koja izraava-ju sutinu posla i prave potrebe subjekata koji u njemu uèestvuju. Jedan od moti-va je bio da se pobolja poloaj primalaca lizinga, koji su, pritisnuti potrebama asuoèeni sa tipskim uslovima davalaca (ekonomski mnogo jaèe strane), èesto pris-tajali na za njih nepovoljne zahteve. U tome se samo delimièno uspelo, jer tekstKonvencije i dalje u nekim pojedinostima naruava ravnoteu na njihovu tetu.

Predmet lizing ugovora moe biti svaka oprema koja slui profesional-nim, a ne liènim, porodiènim ili domaãim potrebama korisnika. Konvencija seodnosi samo na poslove finansijskog lizinga èiji su predmet pokretne stvari. Bezobzira na znaèaj lizinga nepokretnosti, njihov poseban pravni reim, kao i znaèajkoji oni imaju za svaku zemlju, uticali su da oni ne budu obuhvaãeni konvenci-jom, kako njena primena ne bi bila blokirana jo u samom poèetku. Pored toga,konvencija se ne odnosi na brodove i vazduhoplove.

Zbog svog meðunarodnog znaèaja, regulisan je samo finansijski, dok jedruga vrsta lizing poslova, operativni, izostavljena. Operativni lizing ima bitnodrugaèije karakteristike, veoma podseãa na zakup, a nije previe sloen, niznaèajan da bi ga trebalo posebno ureðivati (operativni lizing dva subjekta,proizvoðaè opreme je istovremeno i davalac, nema neotkazivog roka, nema puneamortizacije predmeta za vreme lizing ugovora, rizike i trokove snosi davalac,itd.). Polje primene konvencije ogranièeno je na lizing poslove kod kojih jeispunjen uslov da je poslovno sedite davaoca i korisnika u razlièitim dravamai jedan od sledeãa dva uslova da su drave u kojima je poslovno sedite davao-ca, korisnika ili isporuèioca potpisnice konvencije, ili da su i ugovor o isporuci iugovor o lizingu regulisani pravnim pravilima drave, potpisnice konvencije.

Konvencijom, u najveãem delu, dominira naèelo dispozitivnosti odred-aba. Moe se èak iskljuèiti primena cele konvencije, pod uslovom da sva tri sub-jekta daju saglasnost. Imperativne su jedino odredbe o odgovornosti davaoca zapravne nedostatke stvari, i o odreðivanju visine naknade tete nastale bitnimneizvrenjem od strane korisnika.

Obzirom na to da Konvencija u najveãoj meri (izuzev nekih pojedinos-ti) kodifikuje pravila poslovne prakse, prava, obaveze i odgovornosti ureðene suna uobièajen naèin, koji ne odstupa od prethodno iznetih reenja.

Postojanje meðunarodnog izvora prava u bilo kojoj, pa i u oblasti finan-sijskog lizinga, navodi na zakljuèak da je reè o vrlo znaèajnoj, èesto upotreblja-vanoj transakciji, za koju je zainteresovan veliki broj subjekata irom sveta.Upravo zbog toga, dobro je to je u normativnom regulisanju takvog poslauèeãe uzelo jedno visoko struèno nadnacionalno telo koje je, sledeãi interesesamih aktera i prihvatajuãi veã primenjena reenja, ovakve specifiène odnoseozvanièilo, stalo svojim autoritetom iza njih, i pomoglo da finansijski lizingproiri polje svoje primene.

287


Najveãu korist iz toga mogu imati upravo zemlje u razvoju, koje senajèeãe pojavljuju u ulozi primaoca lizinga. Na taj naèin one mogu da stave ovajposao u funkciju svog ekonomskog razvoja, jer je to moda i jedina ansa dapribave neophodna savremena sredstva za proizvodnju.

Regulativa finansijskog lizinga u domaãem pravu

Finansijski lizing, kao ni mnogi drugi instrumenti savremenogposlovnog prometa, dugo vremena nije bio predviðen domaãim pravom. Oblikprivrednog sistema, kao i nepostojanje trine orijentacije nisu bili pogodna sre-dina za razvoj lizing poslova, a samim tim ni odgovarajuãe pravne regulative.Jedini propis u kome se pominjao lizing (izjednaèen sa zakupom), bio je Zakono spoljnotrgovinskom poslovanju.6

Zakon o obligacionim odnosima poznaje, istina, neke srodne institute okojima je bilo reèi (zakup, kupoprodaja sa obroènom otplatom cene, pactumreservati dominii, itd.), ali sloenost posla, kao i potrebe pravne sigurnosti zahte-vaju jedinstvenu regulativu svih aspekata lizinga u okviru jednog zakona.

Iz tih razloga, u Srbiji je 2003. donet Zakon o finansijskom lizingu,7

baziran na savremenim reenjima i, pre svega, UNIDROIT konvenciji. Na tajnaèin, stvorena je èvrsta legislativna podloga za pokretanje poslova finansijskoglizinga i u naoj zemlji.

Zakljuèak

Na kraju analize posla finansijskog lizinga, moe se konstatovati da jereè o neodvojivom delu savremenog poslovnog prometa, koji predstavlja znaèa-jan i povoljan instrument za obavljanje aktivnosti privrednih subjekata aliistovremeno i pitanje od nacionalnog znaèaja, kome bi jedna zemlja u tranziciji,kao to je naa, trebalo da posveti naroèitu panju. U uslovima stagnacijedomaãe privrede, prouzrokovane pre svega tehnolokom zaostaloãu, koja seispoljava naroèito na planu nekonkurentnosti na svetskom tritu (deficitspoljnotrgovinskog bilansa minimalan izvoz), i nedostatka sredstava za kapi-talna ulaganja u investicionu opremu, lizing se pojavljuje kao veoma atraktivnosredstvo, provereno upravo u takvim uslovima.

Ostaje nada da ãe praktièno reenje ekonomija i pravnih poredakazemalja kojima teimo, posluiti kao instrument za realizaciju tog cilja.

288


6 Slubeni list SRJ, 46/92, 49/92, 16/93, 29/97, 59/98, 44/99, 53/99, 55/99, 73/2000, 23/2001, deoPrivremeni izvoz i uvoz, èl .44 stav 2, 3, 4 lizing-zakup. 7 Zakon o finansijskom lizingu, Slubeni glasnik Republike Srbije, 55/2003.

Literatura

1. Leasing Law in the European Community, ed. H.Rosen, London, Euromoney Publications PLC, 1991.

2. R. M. Goode, Commercial Law, Penguin Books, 1982.3. R. Anderson, I. Fox, D. Twomey, Business Law, Cincinnati, Ohio, 1987.4. M. Vasiljeviã, Poslovno pravo, Beograd, 2001.5. M. Drakiã, Meðunarodno privredno ugovorno pravo, Beograd, 1990.6. I. Spasiã, Ugovor o lizingu, doktorska teza, Beograd, 1990.

7. M. Ðurðeviã, Ugovor o lizingu, Pravo i privreda 912, 2002.8. UNIDROIT Convention on International Financial Leasing, Ottawa, 1998.

Aleksandar Zaric

THE LAW ON FINANCIAL LEASING

Summary

For the purposes of this Law, financial leasing transaction shall mean atransaction in which the Lessor:

1) enters into an agreement with the Supplier of the Leasing Object cho-sen by the Lessee, pursuant to the specifications provided by the Lessee andunder the terms approved by the Lessee so far as they concern his interests, underwhich the Lessor acquires title to the Leasing Object [hereinafter referred to as:the Supply Agreement];

2) enters into a financial leasing agreement with the Lessee, granting tothe Lessee the right to possession and use of the Leasing Object for the agreedperiod of time in return for the payment of the agreed rentals in the agreed install-ments by the Lessee [hereinafter referred to as: the Leasing Agreement].

Key words: financial leasing, law, agreement

289


Ivan RakoviãTutor: prof. dr Goran PetkoviãEkonomski fakultet u Beogradu

PROBLEMI U RAZVOJU ELEKTRONSKE TRGOVINE USCG I MOGUÃNOSTI ZA NJIHOVO PREVAZILAENJE

Uvod

Trite kod nas, kao i trita u okruenju, doivljavaju transformacijuzbog mnogobrojnih procesa, kao to je globalizacija, stvaranje trine privredeposle godina planske privrede, prikljuèenje EU i dr. Nova pravila na tritu, ali inove tehnologije, uzdrmale su naèin poslovanja firmi i primorale ih da sadanjeposlovanje prilagode novonastalom stanju, ako ele da ostanu konkurentne.Pojava elektronske trgovine vezuje se za razvoj i masovnu primenu internetatokom devedesetih, kao i nastanak ''digitalne'' ekonomije, ekonomije zasnovanena velikoj primeni raèunara i informatike. Klasièna definicija predstavlja poslo-vanje (biznis) kao razmenu roba i usluga, najèeãe za novac. Elektronsko poslo-vanje je nadogradnja klasiènog modela poslovanja.

Elektronska trgovina (e-commerce)

Elektronska trgovina predstavlja primenu digitalne tehnologije podsred-stvom interneta, kodiranja proizvoda u ostvarivanju prodajno-kupovnih odnosa.E-commerce (Electronic Commerce EC elektronska trgovina) je kupovina iliprodaja dobara ili usluga putem interneta, naroèito putem servisa World WideWeb. U praksi se ovaj termin èesto koristi umesto novijeg termina e-business, toznaèi poslovanje putem interneta. Termin e-commerce moe se definisati i kaoproces upravljanja on-line finansijskim transakcijama od strane pojedinaca ilikompanija. Ovaj proces ukljuèuje kako maloprodajne, tako i veleprodajnetransakcije. Termin on-line je sinonim za internet (biti na liniji = biti na interne-tu). Fokus e-Commerce-a je u sistemima i procedurama pomoãu kojih dolazi dorazmene razlièitih finansijskih dokumenata i informacija.

Ovi sistemi ukljuèuju transakcije: kreditnim karticama, e-cash (elektronska gotovina), e-billing (elektronsko plaãanje), e-cheques (elektronski èekovi), electronic invoices (elektronski raèuni), narudbine i finansijske izjave.

291


Preteèa elektronske trgovine je tehnologija elektronske razmene podata-ka (EDI) Electronic Data Interchange (EDI) je razmena poslovnih podataka gdese koristi razumljivi format ovih podataka. Ovaj sistem razmene podataka jeprethodio pojavi interneta i obièno se koristio u razmeni podataka izmeðu koris-nika koji su meðusobno veã bili u kontaktu (sistem 1 na 1).

Problemi

Problemi sa kojima se susreãemo prilikom uvoðenja elektronskogposlovanja, mogu se podeliti u dve kategorije:

globalni problemi, lokalni problemi.

Globalne probleme moemo smatrati za objektivne (univerzalne), jernjihovo pojavljivanje ne zavisi od zemlje (velièine ili stepena razvijenosti njeneprivrede). Karakteristièni su za sve zemlje sveta i njihovo reavanje uglavnomzavisi od najrazvijenijih zemalja. Prirodno, one su, zbog svojih tehnolokih ikadrovskih potencijala, ali i stepena penetracije elektronskog poslovanja uokviru svojih privreda, najzainteresovanije za njihovo reavanje. Najozbiljniji problemi ovakve vrste su:

slaba zatita podataka, kraða brojeva kreditnih kartica, virusi, rizik poslovanja (hakeri).

Zatita podataka predstavlja najveãu prepreku razvoju elektronsketrgovine kako u svetu tako i u naoj zemlji. Milionske tete nastaju svake godinezbog propusta prilikom zatite podataka u firmama i institucijama irom sveta.Poslednjih godina ulau se veliki napori kako bi se posledice ovog problemasanirale.

Tokom istorije elektronskog poslovanja teite zatite podataka bilo jena strani samih korisnika poslovnih aplikacija. Smatralo se da su sami korisniciposlovnih aplikacija odgovorni za kvalitet i sigurnost podataka na svojim raèu-narima, u svojim firmama, institucijama itd. To je dovelo do nastanka velikogbroja firmi koje se bave sigurnoãu i zatitom podataka svojih klijenata. Ovo jetrite vredno nekoliko milijardi dolara i ima dalju tendenciju rasta, s obzirom naporast broja korisnika interneta, a samim tim i rasta obima elektronskog poslo-vanja.

292


Meðutim, poslednjih nekoliko godina, uèestale kritike korisnika naraèun firmi proizvoðaèa poslovnih aplikacija, ali i mnogobrojne sudske tubenaterale su vodeãe proizvoðaèe programa da uloe dosta napora i novaca kako bise tete, koje su nastale usled propusta u zatiti podataka, minimizirale.

Kraða brojeva kreditnih kartica je takoðe ogroman problem, jer utièe napoverenje u ovakav vid trgovine. Èak 30% korisnika interneta nije kupovalo on-line zbog nepoverenja u sistem zatite kreditnih kartica. Posebno su u nezgod-noj situaciji razvijene zemlje, jer je broj kreditnih kartica u ovim zemljamaveoma veliki, tako da i najmanji problem ovakve vrste moe da ugrozi povere-nje u sistem elektronske trgovine, a samim tim i uspori znaèajno njen razvoj.

Kompjuterski virusi su nezaobilazan èinilac vezan za elektronsku trgo-vinu. Kompjuterski virus predstavljaja program ili deo koda koji se instalira nakompjuter i izvrava se bez znanja korisnika.

teta na koju se obièno pomisli, kada se spomenu kompjuterski virusi,jesu izbrisane ili pokradene baze podataka, ukradeni brojevi kreditnih kartica idr. Meðutim, teta moe biti i drugaèije prirode, a to su virusi koji blokiraju inter-net formiranjem velikog broja beskorisnih poruka, èime zague internet sao-braãaj, prouzrokujuãi njegovo preoptereãenje i na kraju blokiranje. Firme moguimati znatne trokove vezane za ponovno dovoðenje u preðanje stanje, kao itetu nanetu imidu i poverenju kompanije kod kupaca. Ovakvi zastoji, kojimogu trajati od nekoliko sati do jednog dana, prouzrokuju tete koje se mogumeriti i u milijardama dolara. U najgorem sluèaju, sve ovo moe prouzrokovatiznaèajan pad vrednosti akcija na berzi. Posebno su osetljive firme èije poslova-nje velikim delom zavisi od interneta (elektronske prodavnice, berze, velike kor-poracije itd.), jer prekidi u poslovanju skupo kotataju ove firme.

Najbolji primer je poznati virus ''I LOVE YOU'', koji je naneo tetu od10 milijardi dolara irom sveta. Neke od veoma poseãenih prezentacija takoðe sudoivele takve napade. Na primer, www.ebay.com je doiveo napad u vidu pri-tiska protoka informacija od 800 mbytes/s, to je osam puta vie nego to je serv-er u stanju da podri, dok je www.yahoo.com u trenutku napada bio optereãenprotokom od 1 gbyte/s, 24 puta vie od normalnog saobraãaja.

Ovakvi napadi podrivaju poverenje u ovaj naèin poslovanja i usporava-ju prelazak mnogih firmi na elektronsko poslovanje.

Kompjuterska zloupotreba jeste sluèaj vezan za kompjuterskutehnologiju u kome je rtva pretrpela ili je mogla pretrpeti gubitak, a poèinilacnamerno izvukao ili je mogao izvuãi korist. Kompjuterski kriminal je irokorasprostranjen, brzo se iri, veoma je skup i u velikoj meri biva neotkriven. Zbognedostatka odgovarajuãih dokaza, izgleda da niko ne zna koliko je prisutan kom-pjuterski kriminal. On prati napredak nove tehnologije i pravnih modela u pri-meni zakona. Neki struènjaci tvrde da je to ozbiljan problem zbog koga nastajugubici koji dostiu milijarde dolara godinje. U prilog tome moe se citirati

293


http://www.ebay.com

http://www.yahoo.com

izbetaj FBI po kome samo 1% kriviènih dela vezanih za kompjuterski kriminalbiva otkriveno, a od tog broja samo 12% prijavljeno.

Hakeri su nezaobilazni èinilac u ovim vrstama kriminala. Kod njih seradi o nedozvoljenom pristupu fajlovima podataka koji su veoma dobroobezbeðeni, o nekoriãenju ili ometanju informacija samo da bi se dokazalasposobnost pojedinca da probije bezbednosne mere. Kako ovo moe biti kriviènodelo ako informacija nije kopirana, izbrisana ili koriãena na bilo koji naèin? Toje oèigledno opasnost. Izveaji iz SAD govore o upadu hakera u najosetljivijekompjuterske sisteme (Leveson, 1986).

Meðutim, u cilju spreèavanja ili otkrivanja kompjuterskog kriminala,teta prouzrokovana upadom hakera moe se umanjiti kontrolom pristupa kom-pjuteru. To ukljuèuje kontrolu pristupa kompjuterskom sistemu i prostorija ukojima su smeteni kompjuterski ureðaji i terminali. Pristup kompjuterskom sis-temu moe se automatski kontrolisati koriãenjem lozinki, davanjem manjeg iliveãeg ovlaãenja korisnicima da, na primer, trae odreðene informacije, da videsve informacije u sistemu, da auriraju samo odreðene delove informacija, itd.Zapisivanjem, odnosno beleenjem svih ulazaka u sistem i njihovom proverom,neovlaãeni pristup se moe otkriti.

Lokalni problemi predstavljaju potekoãe u razvoju elektronsketrgovine karakteristiène samo za nau zemlju. Zbog naeg kasnijeg ukljuèivanjau proces tranzicije, mi smo u zaostatku u razvoju u odnosu na zemlje u okrue-nju. Meðutim, jaz izmeðu nas i drugih zemalja u tranziciji moe se smanjiti rel-ativno brzo ako se razvoj elektronske trgovine postavi kao prioritet i ako se isko-riste njihova iskustva u razvoju kako bi se izbegle njihove greke. Neki koraci suveã uèinjeni na tom planu u Ministarstvu za saobraãaj i telekomunikacije formi-ranjem Sektora za prilagoðavanje politike i propisa sa EU.Problemi su:

nepostojanje pravnog okvira, mali broj kreditnih kartica, mali broj raèunara, stanje internet veze (infrastruktura, mali broj linija, monopol, tarifna

politika), neobavetenost korisnika (marketing), nepostojanje statistike, mentalitet poslodavaca.

Kako je elektronsko poslovanje poèelo da uzima maha, javili su se pro-blemi zbog nepostojanja jedinstvene pravne regulative, ali i inicijative za njiho-vo prevazilaenje. Uoèila se potreba da se osnovni pojmovi, procedure, integritetporuke, verodostojnost potpisa, sigurnost poslovanja i niz drugih pitanja jedin-stveno reguliu.

294


Osnovni problem je zakonsko izjednaèavanje elektronskog potpisa sasvojeruènim potpisom. Meðunarodne i regionalne organizacije, shvatajuãi znaèajelektronskog poslovanja, preko specijalizovanih i ekspertskih grupa, studioznosu prouèile ta treba regulisati i donele odgovarajuãe preporuke i predloilemodel zakona. Prilikom razvoja domaãeg zakonodavstva iz oblasti elektronskogposlovanja, treba se ugledati na preporuke Komisije UN za meðunarodno trgo-vaèko pravo (UNCITRAL), koja je 1996. godine usvojila model zakona o elek-tronskoj trgovini. Centar za olakavanje procedura i prakse u oblasti uprave,trgovine i transporta (CEFACT) je veoma angaovan na predlaganju standarda idrugih mera za uvoðenje i primenu elektronskog poslovanja. Posebno trebaobratiti panju na direktivu EU vezanu za pravno regulisanje elektronskog pot-pisa u okivu Evropske unije iz 1999. godine, koja je usvojena od strane Evrop-skog parlamenta 19.01.2000. godine. Zakljuèeno je da sve zemlje èlanice EUnajkasnije do jula 2001. god usvoje potrebne zakone.

SAD, Velika Britanija, Nemaèka, Italija, Francuska, Irska, Slovenija iniz drugih zemalja veã su donele propise o elektronskom poslovanju.

U naoj zemlji se, u poslednje vreme, preduzimaju znaèajne i obimneaktivnosti na uvoðenju tehnologije elektronskog potpisa u okviru odreðenihfinansijskih institucija, kao poèetak uvoðenja elektronskog platnog prometa. Nataj naèin Srbija je pokazala da moe uspeno da prati svetske trendove u oblastielektronske trgovine, ali je ostao nereen problem prihvatanja elektronskog pot-pisa u okviru zakonske regulative SCG.

Domaãi interesi za primenu elektronskog poslovanja u zemlji i svetuukazali su na potrebu da se i u naoj zemlji stvore normativni preduslovi. Inici-jativu za pripremu zakona je dao Savezni zavod za informatiku u avgustu 2000.godine, a obrazovana je i interresorska grupa za prouèavanje potebe i izraduNacrta zakona. Njen cilj je da, na osnovu iskustava drugih zemalja (prvenstvenoiz EU, Slovenija i dr.), saèini predlog zakona koji bi odgovarao stanju u naojprivredi i njenim razvojnim moguãnostima.Zatitu sistema elektronskog poslovanja èini:

infrastruktura sistema sa javnim kljuèevima (PKI Public KeyIn-frastructure -sistem), tehnologija elektronskog potpisa bazirana na asimetriènim

sistemima, zatita tajnosti podataka primenom simetriènih ifarskih sistema.

PKI sistem predstavlja najvaniji aspekt sistema elektronskog poslova-nja i trgovine, kao i savremenih finansijskih i korporacijskih raèunarskih TCP/IPmrea.

PKI sistem treba da obezbedi:

295


autentiènost informacija (definisanje i provera identiteta poiljaoca), integritet informacija (spreèavanje neovlaãene izmene informacija), nemoguãnost naknadnog poricanja transakcija, zatitu tajnosti informacija (spreèavanje otkriãa njihovog sadraja).

Prve tri gorenavedene funkcije realizuju se na bazi tehnologije elektron-skog potpisa primenom asimetriènih ifarskih sistema, dok funkcija zatitatajnosti realizuje primenom simetriènih ifarskih sistema.

U ovom trenutku, dominantan naèin plaãanja proizvoda i usluga naMrei je kreditna kartica. Problem je to je broj kartica u naoj zemlji mali meðuodraslom populacijom, a kreditne kartice u najveãem broju sluèajeva nemajunajmlaði korisnici. Zato to postoji nominalni iznos transakcije, mnogi trgovcineãe prihvatiti kreditnu karticu za kupovine ispod nekog iznosa (MAXI diskontispod 3.000 din.). Digitalna gotovina reiãe oba problema. To je novac raspoloivon-line i troi se isto tako lako kao gotovina u trnom centru.

Sledeãi korak je formiranje potroaèkih klubova, u koje ãe se udruivatipotroaèi sa ciljem da zajednièki, na osnovu sliènih interesovanja, obezbedekolièinski popust, posebne usluge ili posebne aranmane sa struènjacima za mar-keting.

Stanje u naim telekomunikacijama nije zadovoljavajuãe sa stanovitarazvijenosti ovog sektora i njegove spremnosti da prui odgovarajuãe usluge napolju elektronske trgovine. Stepen digitalizacije telefonskih linija i mali brojtelefonskih prikljuèaka, kao i neprimerena tarifna politika predstavljaju veã duiperiod koènicu brzom razvoju ovakvog poslovanja. Posebno je loe to to su upitanju telekomunikacije, grana koja se u svetu trenutno najbre razvija i gdekanjenje moe skupo da kota dravu.

Iskustva mnogih firmi se mogu svesti na primer Sintelona, gde setekoãe u funkcionisanju njihovog sistema elektronskog poslovanja pre svegapokazuju u problemu komunikacija (provajder, telefonske veze ...) Posebanproblem je nemoguãnost upotrebe ISDN linija u najveãem broju telefonskih cen-trala. Veoma èesto se javlja problem zaguenja telefonskih linija i nemoguãnostuspostavljanja veze kada je potrebno, to je krivica provajdera.

Reenje na dugi rok je privatizacija telekomunikacionog sektora.Vlada u najskorije vreme treba da predstavi Zakon o telekomunikacija-

ma i da pravno uredi ovu oblast, uvede konkurenciju Telekomu (kao monopo-listi) i na taj naèin postavi uslove za nesmetan razvoj ove oblasti kod nas. Potreb-no je definisati Agenciju za telekomunikacije, koja bi, kao nezavisno regulatornotelo, trebalo da ureðuje oblast telekomunikacija, kao i naèin i postupak dodelji-vanja licenci u ovoj oblasti.

Potrebno je takoðe, razraditi politiku interkonekcije i regulatornih

296


instrumenata za primenu politike, ukljuèujuãi model ugovora o interkonekciji, astrategiju razvoja interneta i tarifnu politiku treba postaviti kao prioritete. Tarifna politika bi trebalo da bude predstavljena modelom koji bi bio u uslovimaotvorenog trita. Potrebno je uvesti mehanizme zatite potroaèa dok se tritepotpuno ne liberalizuje.

Prognoze za trgovinu baziranu na Mrei su povoljne. Predviðanja sekreãu od prognoze Forrester Research od 7,1 milijarde dolara za maloprodajupotroaèima, do prognoze Yankee Group od 10 milijardi, i skoranje prognozeIDC-a od 40 milijardi. Institut za buduãnost predskazuje da ãe se do 2005. godine2,5% od ukupne maloprodaje vriti on-line.

Zakljuèak

Elektronska trgovina u naoj zemlji je na samom poèetku, bez jasnodefinisane uloge u celokupnoj privredi. Nedostatak iskustva o uspesima ineuspesima domaãih e-commerce kompanija, uslovljava da znanje i pomoã ustvaranju uspenih i pobednièkih e-commerce strategija potraimo u iskustvudrugih zemalja i na stranim tritima, uzimajuãi u obzir stanje u naoj ekonomi-ji. Kao jedan od proizvoda rastuãeg trenda globalizacije, elektronsko poslovanjetreba ne samo da smanji geografska rastojanja, veã i da pobolja komunikacijuizmeðu poslovnih partnera i kupaca. Nije nerealno oèekivati da se ovaj vid poslo-vanja sve bre razvija i kod nas, jer firme koje ga primenjuju, ire svoje oblastiposlovanja i sigurno ãe u nekom buduãem vremenu biti uzor ostalim firmama,koje strahuju da ãe ovakvo poslovanje biti promaena investicija i da ãe donetisamo gubitke.

Kao to intraneti pokreãu uspehe mnogih web firmi, tako ãe trgovinaizmeðu preduzeãa pokretati celu oblast internet trgovine. Standardi ãe seuspostaviti, preduzeãa koja se bave elektronskom trgovinom ãe rasti i uèiti, akorisnici ãe se naviãi da koriste on-line naruèivanje roba i usluga. Sinergistièkiefekat izmeðu elektronske veletrgovine i maloprodaje biãe dodatni podsticaj zaobe oblasti i kako njihov razvoj bude veãi, navedene prognoze o elektronskojtrgovini ãe se moda pokazati kao konzervativne.

297


Ivan Rakovic

OBSTACLES TO THE DEVELOPMENT OF E-COMMERCE IN SERBIA AND MONTENEGRO

Summary

The present work is aimed at exploring the obstacles to the developmentof e-commerce in Serbia and Montenegro. It is stated that the whole process ofintroducing the e-commerce in Serbia and Montenegro meets many problemssuch as lack of experience, lack of knowledge and underdeveloped economy.

Key words: e-commerce, market, internet

298


Bogdan SimatoviãTutor: dr Dejan EriãEkonomski fakultet u Beogradu

OBVEZNICE STARE TEDNJENA FINANSIJSKOM TRITU SRBIJE

Uvod

Svaka drava tei da svojim graðanima obezbedi vii stepen drutvenogblagostanja i bolje uslove za ivot, rad i napredak. Da bi u tome bila uspena,neophodni su brojni materijalni preduslovi. Potrebno je da ljudi rade, da seprivreda razvija, da postojeãe kompanije rastu i da nastaju nove; potrebne suinvesticije. Investicije pokreãu privredu i pruaju osnovu za opti drutveninapredak, ali kakva je uloga tednje u ovom kontekstu. tednja graðana ubankama osnova je za investicionu aktivnost. Putem tednje prikupljaju se iudruuju mali ulozi hiljada i miliona pojedinaca i tako se formira kritièna masakapitala koju je moguãe plasirati u razlièite projekte i poslovne poduhvate.

SFRJ je zbog svog opredeljenja za ubrzan privredni razvoj i industrija-lizaciju bila izrazito investiciono aktivna. Kapital za investicije je obezbeðivannajvie putem stranih kredita, ali i domaãom akumulacijom privrede i stanovnit-va.1 Zbog stalno prisutne inflacije i èestih devalvacija dinara, najveãi deo domaãetednje bio je u èvrstoj valuti (USD, DEM, CHF, FRF, GBP).

Devedesete godine donose veliku krizu politièkog i ekonomskog sis-tema. SFRJ prestala je da postoji, a Srbija, jedna od drava sukcesora, nasledilaje oko 12 milijardi USD spoljnog duga i preko 3 milijarde USD neizmirenedevizne tednje, tako da je danas jedna od najzaduenijih zemalja sveta.2

Emitovanjem obveznica, Republika Srbija pokuala je trajno da reiproblem deviznog duga koji ima prema svojim graðanima. Koliko ãe ceo pro-gram biti uspean najbolje ãe pokazati vreme koje je pred nama, ali sigurno je dauvoðenje obveznica stare devizne tednje u finansijski sistem Srbije veã sada imaizuzetno veliki uticaj na vlasnike devizne tednje, investitore, banke, finansijskeposrednike, graðane, privredu i dravu u celini. Moja ideja je bila da, putem ana-lize dosadanjih rezultata, ukaem na veliki znaèaj koji ove obveznice imaju zana finansijski sistem.

299


1 Domaãa akumulacija stanovnitva obuhvata i tednju koju su nai ljudi na privremenom radu u inos-transtvu drali u domaãim bankama.2 Uzima se u obzir veoma skroman drutveni proizvod od oko 12 milijardi USD u 2002. godini.

Treãa nagrada za radobjavljen u Zborniku

tutorskih radova

ta su to obveznice i èemu slue

Obveznice su hartije od vrednosti koje svome vlasniku garantuju isplatukamate i glavnice po unapred utvrðenom redosledu (na primer, za dugoroèneobveznice isplata kamate se vri najèeãe dva puta godinje, dok se isplataglavnice vri na dan dospeãa obveznica). One su instrumenati duga i odraavajudunièko-poverilaèke odnose. Obveznice mogu izdavati kompanije, finansijskeinstitucije ili vlade u cilju pribavljanja potrebnog kapitala. U reèniku MaticeSrpske ove reèi nema, a najsliènija reè, obavezati, jeste svreni glagol i koristi seu znaèenju obujmiti vezom, prièvrstiti, obuhvatiti vezom, uèiniti obaveznim,zaduiti, obuhvatiti ugovorom.

ta je prethodilo pojavi obveznica? Dok nisu postojale obveznice, ljudikojima je kapital bio potreban pribavljali su ga direktnim zajmom. Za veãeposlovne poduhvate teko je bilo naãi kreditora koji bi imao dovoljno novca daodobri takav zajam, a zatim jo bio spreman i da snosi rizik da posao propadne ida mu zajam ne bude vraãen. Pojavom obveznica, ovaj problem je reen. Zajmo-traioci pribavljaju kapital prodajom obveznica hiljadama kreditora. Oni kojiimaju viak novca spremniji su da ga uloe u obveznice, jer tako mogu da:

1) uloe manje novca u vie razlièitih obveznica i time smanje rizik da im neãe biti vraãen,

2) prodajom obveznica na finansijskom tritu mogu doãi do novca pre roka dospeãa, ukoliko im je potreban.

Vrste obveznica

''Postoji veliki broj kriterijuma na osnovu kojih se mogu razvrstatiobveznice. Neki od njih su:

Rok dospeãa1) kratkoroène rok do jedne godine,2) srednjeroène rok od jedne do pet godina,3) dugoroène rok preko pet godina.

Emitent 1) dravne emituju ih vlade, dravni organi, lokalni organi vlasti,2) obveznice koje emituju kompanije, banke, finansijske i dr. institucije.

Poreklo emitenta 1) domaãe emituju se na domaãem tritu,

300


2) inostrane emituju se u inostranstvu, po propisima i u valuti zemlje gde se emituju,

3) evroobveznice istovremeno se prodaju u vie zemalja; na primer kom-panija iz SAD emituje obveznicu u dolarima i proda je u Japanu.

Osiguranje1) osigurane odreðena aktiva emitenta koristi se kao formalno

obezbeðenje obaveze,2) neosigurane ne postoji formalna garancija emitenta da ãe obaveza biti

izvrena.

Naèin plaãanja kamate (najznaèajniji kriterijum)1) obveznice sa kuponima najèeãi tip koji podrazumeva plaãanje kamate

dva ili èetiri puta godinje po prezentaciji kupona, a plaãanje glavnice se vri na dan dospeãa;

2) obeznice bez kupona (zero coupon bonds) vlasnicima donose samo jedno plaãanje i to u visini nominalne vrednosti na dan dospeãa. Proda-ju se uz diskont, po ceni nioj od nominalne i zato se jo nazivaju diskontne obveznice;

3) konsoli obveznice koje nikada ne dospevaju. Isplata kamate vri se neprekidno u predviðenim intervalima vremena (1 ili 2 puta godinje), bez krajnjeg roka dospeãa. Veoma redak, ali zanimljiv je primer 'engleskih konsola', koje je Bank of England emitovala jo u 18. veku a mogu se i dan danas kupiti na Londonskoj berzi.''

Obveznice Savezne Republike Jugoslavije

Do 4. jula 2002. godine bila je na snazi Odluka o emisiji obveznica SRJugoslavije za izmirenje obaveza po osnovu devizne tednje graðana (''Slubenilist SRJ'', br. 4/2001, 6/2001 i 27/2001), kojom nije u potpunosti reen ovaj prob-lem. Naime, po ovoj odluci postojale su dve klase obveznica, A i B, nije posto-jala zakonska obaveza konverzije tednje u obveznice, postojao je problemdenominacije (obaveza je bila u DEM koje su zamenjene sa EUR) i postojalo jeogranièenje po jednom ulogu od 10.000 DEM. Rezultat primene ove odluke jeoko 42,5 miliona EUR nominalno uruèenih obveznica i oko 29,5 miliona EURnominalno obveznica deponovanih u Centralni registar hartija od vrednosti dokraja 2002. Od toga je trgovano sa oko 20 miliona EUR deviznih obveznicapreko berze i po nekim procenama isto toliko van berze.

301


3 Eriã Dejan, Finansijska trita i instrumenti, Via poslovna kola, Nauèna knjiga, Beograd, 1997, str.117.

Tabela 1: Zbirni pregled uruèenih i deponovanih obveznica SRJ do31.12.2002. u EUR

Izvor: Izvetaj sa Beogradske berze, www.belex.co.yu

Grafikon 1: Pregled uruèenih i deponovanih obveznica SRJ do31.12.2002. u EUR

Izvor: Izvetaj sa Beogradske berze, www.belex.co.yu

Obveznice Republike Srbije zakonski okvir

Novi zakon kojim se regulie izmirenje obaveza prema graðanima poosnovu devizne tednje Zakon o regulisanju javnog duga Savezne RepublikeJugoslavije po osnovu devizne tednje graðana (''Slubeni list SRJ'', br. 36/2002) stupio je na snagu 4. jula 2002. godine. Tim zakonom propisana je obaveznakonverzija deviznih tednih uloga graðana u obveznice Republike Srbije iRepublike Crne Gore srazmerno visini devizne tednje graðana èije je prebi-valite na teritoriji tih republika.

Republika Srbija je za izmirenje obaveza utvrðenih tim zakonom emito-vala obveznice Republike Srbije 19. avgusta 2002. godine u ukupnom iznosuod 4,2 mlrd EUR (3,2 mlrd stanje devizne tednje na dan 31. marta 2002. godine

302


A2002 A2003 A2004 B000 Ukupno

Uruèeneobveznice

3.200.156 6.065.298 7.267.467 26.017.942 42.550.863

Deponovaneobveznice

2.142.062 4.532.108 5.133.248 17.555.349 29.362.767

http://www.belex.co.yu


+ 1 mlrd pripisane i obraèunate kamate do rokova dospeãa po stopi od 2%godinje).

Konverziju deviznih tednih uloga u obveznice Republike Srbije vrebanke kod kojih je poloena devizna tednja, odnosno Nacionalna tedionica banka a.d. za banke u steèaju i likvidaciji.

Banke vre konverziju tako to na devizne tedne uloge obraèunavaju ipripisuju kamatu po stopi od 2% godinje do dana konverzije 19. avgusta 2002.godine, taj iznos preraèunavaju u EUR po srednjem kursu koji vai na dan kon-verzije i utvrðuju pravo na obveznice Republike Srbije serije A koje dospevaju uperiodu od 2002. do 2016. godine. Vrednost izvrene konverzije evidentira se utednim knjiicama, a deviznom tedii se o tome uruèuje potvrda i istovremenootvara raèun hartija od vrednosti kao podraèun raèuna hartija od vrednostibanke koji se vodi u Centralnom registru. Konverzija se vri po pojedinaènomtednom ulogu, a ako devizni tedia raspolae sa vie tednih uloga, potvrda seizdaje na ukupan iznos konvertovane devizne tednje u obveznice, zbirno posvim tednim ulozima.

Obveznice glase na ime i prenosive su, izdaju se u nematerijalnomobliku (elektronski zapisi), u seriji A bez kupona, sa rokovima dospeãa svakog31. maja u periodu od 2003. do 2016. godine, osim onih za 2002. godinu, kojesu dospele 26. avgusta 2002. godine.

Obaveze po obveznicama po jednom deviznom tednom ulogu izvrava-ju se sledeãom dinamikom:

obveznice serije A 2002 u visini do 276,10 evra, obveznice serije A 2003 u visini do 380 evra, obveznice serije A 2004 u visini do 530 evra.

Preostali iznos obaveza prema deviznim tediama isplaãuje se u 12godinjih rata koje rastu po stopi geometrijske progresije od 10% i dospevajusvakog 31. maja u periodu od 2005. do 2016. godine, a izraèunavaju se koefici-jentima utvrðenim èlanom 4. Zakona, s tim to iznos godinje rate ne moe bitimanji od 500 evra. Banke isplatu vre u EUR, odnosno na zahtev tedia udinarima po kupovnom kursu na dan isplate.

Promet obveznica je slobodan i osloboðen poreza na promet, provizijena platni promet, poreza na kapitalnu dobit, poreza na finansijske transakcije,kao i drugih poreza. Vlasnik obveznice u rokovima njihovog dospeãa moekoristiti za plaãanje poreza na promet, akciza, poreza na imovinu, poreza nadohodak graðana i poreza na dobit korporacija.

Inicijalni vlasnik obveznica tedia èija je tednja konvertovana uobveznice Republike Srbije moe za sebe i èlanove svoje ue porodice (braènidrug, roditelji, deca, braãa i sestre) koristiti obveznice i pre rokova njihovog

303


dospeãa, uz diskont po kamatnoj stopi od 2% godinje, i to za plaãanje: troko-va nabavke lekova, ortopedskih pomagala i sprava u zemlji i inostranstvu,trokova leèenja u zemlji i inostranstvu, kao i trokova sahrane i prenosa posm-rtnih ostataka iz inostranstva. Takoðe, vlasnik obveznica moe obveznice koristiti i pre rokova njihovogdospeãa za:

1) kupovinu akcija preduzeãa u procesu svojinske transformacije,2) kupovinu akcija ovlaãenih banaka,3) kupovinu stanova, stambenih objekata, poslovnog prostora, zemljita i

druge imovine u dravnoj svojini.

Vlasnici obveznica serija A i B, emitovanih u skladu sa ranijomOdlukom o emisiji obveznica SR Jugoslavije za izmirenje obaveza po osnovudevizne tednje graðana, ostvaruju prava koja su utvrðena tim obveznicama imogu ih zameniti u obveznice Republike Srbije.

Trgovanje obveznicama Republike Srbije (karakteristike i neke nelogiènosti)

Organizovano trgovanje obveznicama RS na Beogradskoj berzi poèeloje 9. septembra 2002. godine i sve do marta 2003. trgovalo se po metodi pre-ovlaðujuãe cene, kao i sa drugim hartijama. Ovaj metod sastoji se u tome da seu jednom trenutku (trenutak aukcije trgovanja), na osnovu prikupljenih iispostavljenih naloga kupovine i prodaje, utvrdi preovlaðujuãa cena, kao cena pokojoj je moguã najveãi obim trgovanja, da bi se potom realizovali samo oninalozi koji se mogu upariti po toj ceni. Negde od polovine marta 2003. godineobveznicama RS trguje se po metodu kontinuiranog trgovanja, koji je znatnobolji i predstavlja naèin na koji se trguje na svim razvijenijim berzama. Ta meto-da trgovanje vidi kao proces (ne kao trenutak) tokom koga se nalozi kupovine iprodaje kontinuirano uparuju, tako da je teorijski moguãe u svakom trenutkukupiti odreðenu obveznicu po odreðenoj ceni, naravno pod uslovom da je nastrani ponude prisutan nalog prodaje koji to omoguãava, i obrnuto. Cenaobveznica iskazuje se kao procenat nominalne vrednosti sa dve decimale, akupovina i prodaja na Beogradskoj berzi vri se za EUR.

Do 29. maja 2003. preko berze je prodato obveznica za oko 70 milionaEUR i procene su da je jo oko 150 miliona EUR bio vanberzanski promet.

304


Tabela 2: Prikaz trgovanja na dan 29.5.2003. i od poèetka trgovanja dotog dana

Izvor: Izvetaj sa Beogradske berze od 29.5.2003., www.belex.co.yu

Iz ove tabele vidimo da su se cene ovih hartija znaèajno menjale, naroèi-to cene godita 2012. do 2016, meðutim pravu sliku dobijamo tek kada posma-tramo prinose koje donose obveznice RS. Prinosi su se u ovom periodu kretaliod mravih 8% pa do èak 48% na godinjem nivou.

Grafikon 2: Kriva prinosaobveznica stare tednje

Izvor: Izvetaj sa Beogradskeberze od 29.5.2003,

www.belex.co.yu

305


serijaposled-

njacena

godinjiprinos

pro-menacene

cena naotvara-

nju

najviadnevna

cena

najniadnevna

cena

dnevniobimtrg.

(EUR)

09.09.2002. - 29.05.2003.

najviacena

najniacena

obim trg.(EUR)

A 2003 99,50 92,40 3.306.073

A 2004 90,00 11,02% - 89,65 90,00 89,65 72.584 90,00 81,00 4.990.097

A 2005 78,31 12,95% -0,02 80,00 80,00 78,20 25.340 80,00 60,00 6.207.709

A 2006 69,43 12,89% +0,02 69,20 69,60 69,20 37.620 69,60 46,00 5.625.513

A 2007 61,50 12,89% +0,35 60,50 61,50 60,50 36.049 61,50 41,85 5.317.660

A 2008 55,05 12,65% +0,05 54,55 55,05 54,55 24.719 55,05 36,60 4.966.535

A 2009 48,06 12,96% +0,06 47,71 48,06 47,71 15.106 48,06 31,80 4.861.233

A 2010 43,05 12,77% +0,05 42,60 43,05 42,60 20.082 45,00 26,65 4.555.451

A 2011 38,55 12,64% +0,03 38,07 38,55 38,05 20.049 38,55 22,53 4.327.619

A 2012 34,22 12,63% - 33,85 34,22 33,85 16.659 35,00 18,89 4.485.681

A 2013 30,70 12,52% +0,15 30,03 30,70 30,01 25.569 34,00 17,00 4.937.027

A 2014 27,30 12,51% +0,15 27,13 27,40 27,13 22.007 34,00 16,15 4.949.512

A 2015 26,50 11,69% +0,50 25,33 26,50 25,30 13.065 33,00 14,50 5.128.668

A 2016 26,50 10,74% +0,40 25,05 26,50 25,05 16.144 35,20 13,25 5.454.783

ukupno: 344.993 69.113.561



Grafikon 3: Normalna kriva pri-nosa dugoroènih obveznica

Izvor: Wiley Yohn & Sons, AnIntroduction to Bond Market, The

Reuters Financial Training Series,Singapore, 1999, str. 57

Kriva prinosa je deformisana. Trebalo bi da prinos bude u skladu sarizikom i da raste sa goditima (najmanji da bude za A2003 i A2004, a najveãiza A2016). To zato to nae obveznice, kao diskontne hartije, donose isplatu tekna dan dospeãa, pa bi onaj koji èeka 13 godina da povrati investirani kapitalmorao da bude dobro nagraðen, posebno ako se uzme u obzir da je reè o obvezni-cama èiji je emitent Srbija, drava sa velikim platno-bilansnim problemima, kojaspada u red najzaduenijih zemalja u svetu i ne uiva posebno poverenje investi-tora. Ba suprotno, najveãi prinos donosile su obveznice sa najbliim rokovimadospeãa, a najnii one koje dospevaju 2014, 2015. i 2016.

ta je bio uzrok tome?1) Pomenuta stopa prinosa od 48% daje iskrivljenu sliku. Ona se dobi-

ja kao rezultat berzanske cene, a ne cene koju je investitor zaista morao da platida bi kupio obveznicu A2003 na dan 15.5.2003. Naime, cena ove obveznice bilaje 98,3 i ukoliko bi je neko zaista platio toliko, on bi za 16 dana, kada je ovaobveznica dospela na naplatu, na njoj zaradio razliku od 1,7, to je 1,73%, odnos-no na godinjem nivou to daje 47,87% na uloen kapital.

Kupac, pored berzanske cene, mora da plati:

1) 0,1% berzanske provizije,2) 0,1% provizije Centralnom registru,3) 0,8%1,5% provizije berzanskom posredniku,4) 0,25%0,5% provizije banci preko koje vri plaãanje,

to sve zajedno, u najboljem sluèaju, iznosi dodatnih 1,25% na berzansku cenu,tako da je realna cena 99,53 i daje prinos od 0,47 to je 0,472% za 16 dana odnos-no 11,35% na godinjem nivou.

Jo jedan pokazatelj da je èak i ova stopa (11,35%) nerealna je veomamali promet ove hartije, od svega 6967 EUR toga dana. Naime retko ko je biospreman da proda ovu obveznicu preko berze i tako izgubi za 16 dana 3% (dobi-

306


ja 98,3% umanjeno za one iste provizije, koje su najmanje jo 1,25% na berzan-sku cenu, to znaèi 97,07% umesto svih 100% da je saèekao jo 16 dana), odnos-no na godinjem nivou preko 100% ako bismo se drali logike godinjeg prinosai gubitka.

2) Druga nelogiènost opadanje prinosa sa godinama dospeãa iveoma niski prinosi obveznica A2014, A2015 i A2016, odnosno njihove nereal-no visoke cene moe se objasniti time to se one ne kupuju zbog prinosa kojidonose veã zato to ih drava priznaje, po nominalnoj vrednosti, kao sredstvoplaãanja u privatizaciji na ponovljenim aukcijskim prodajama (ako prva aukcijanije uspela). Tako je veoma èest sluèaj da su A2016, A2015 i A2014 trgovane poistoj ceni i skuplje od A2013, zato to je onome ko ih kupuje svejedno kada onedospevaju; on neãe èekati njihovo dospeãe da bi ih naplatio veã ãe ih odmahiskoristiti za kupovinu nekog preduzeãa.

Promet obveznicama RS ima uzlazni trend i krajem maja i poèetkomjuna 2003. iznosio je proseèno dnevno oko 500.000 EUR preko berze i jo otpri-like 1.000.000 EUR vanberzanski. Razlog za znatno veãi obim trgovanja vanberze jeste jednostavnije i bre trgovanje, jer da bi neko prodao svoje obveznicepreko berze treba da ode u banku najmanje tri puta, kod berzanskog posrednikadva puta i da èeka najmanje 10 dana da bi dobio novac, dok vanberzanski zaobi-lazi celu proceduru i moe odmah na alteru da bude isplaãen (ovaj metod pri-menjuje Nacionalna tedionica, ali tu svoju uslugu debelo naplaãuje jer isplatuvri u dinarima, po ceni znatno nioj od berzanske).

Koristi za finansijski sistem

Uvoðenje obveznica stare devizne tednje u finansijski sistem Srbijeproizvelo je sledeãe rezultate:

1) Devizne tedie Konaèno je na zakonski naèin reeno kompletno dugovanje koje je dra-

va imala prema tediama. tedie mogu pre rokova dospeãa prodati obveznce ako im zatreba

gotovina. Zakonom je propisano da se obveznice mogu koristiti i pre rokova

dospeãa za neka plaãanja (leèenje, sahrana, kupovina dravne imovine). Struktura tedia je takva da ãe se, veã po isplati ovogodinje rate od 380

EUR, broj tednih uloga smanjiti sa 2,7 miliona na 400.000, a nakon isplate sledeãe od 530 EUR na svega 162.000, odnosno od polovine naredne godine 94% tednih uloga biãe namireno. Putem obveznica biãe isplaãene i tedie Dafiment banke i Jugoskandi-

ka.

307


2) Finansijski posrednici Mogu posredovati u kupovini i prodaji obveznica i po tom osnovu

naplaãivati proviziju (otprilike 1%). Mogu kupovati jeftinije, a prodavati skuplje i na taj naèin zaraðivati

velike profite na osnovu razlike u ceni (zarade i do 3% na uloeni kapi-tal u samo jednoj transakciji na razlici u ceni od samo 1 EUR za godi-ta A2014, A2015 i A2016).3) Banke Naplaãuju proviziju po osnovu prometa deviznih sredstava preko nji-

hovih raèuna. Mogu, kao to to radi Nacionalna tedionica, direktno otkupljivati

obveznice po znatno nioj ceni, prodavati ih po vioj i zaraðivati na razlici. Mogu svoja sredstva drati plasirana u ove obveznice i to ãe im donosi-

ti godinji prinos od oko 12% na devizna sredstva.4) Beogradska berza Raste promet ovih hartija preko berze apsolutno i relativno (u januaru je

bio 4,1%, a u aprilu 11,4% od ukupnog prometa), a po osnovu prometa berza naplaãuje proviziju od 0,1%. Obveznice RS su prva hartija kojom se kontinuirano trguje na berzi. Èak 67,7% svih transakcija na berzi su transakcije sa obveznicama RS.

5) Centralni registar hartija od vrednosti (CRHoV) Obveznice su pokrenule rad CRHoV i prve klirinke kuãe kod nas

Beokliringa. CRHoV naplaãuje proviziju od 0,1% na svaku transakciju sa obveznica-

ma. 6) Drava Srbija Preuzela je na sebe obavezu da isplaãuje obveznice o rokovima dospeãa.

Pri planiranom rastu nae privrede 35%, optereãenje za budet RS po osnovu ovih hartija biãe oko 1% od drutvenog proizvoda Srbije. Za isplatu ovogodinje rate od po 380 EUR izdvojeno je 220 miliona EUR. Srbija je reavanjem pitanja duga dobila na kredibilitetu u oèima investi-

tora, kreditora i sopstvenog stanovnitva, ali sada taj kredibilitet mora da odrava redovnim plaãanjem obveznica, to neãe biti lako, jer smo, po nekim ocenama, veã u dunièkoj krizi.

308


4 Od 350 mil. prologodinjeg duga, poveriocima nije vraãeno vie od 200 mil. Ta se suma prenosi na ovugodinu, u kojoj za naplatu dospeva jo 460 mil USD. 2004. meðunarodnim poveriocima Srbija bi trebaloda otplati 550 mil, a ta cifra bi se 2009. uveãala na 1,6 mlrd USD. Sa dananjim stopama rasta ne moe-mo 2009. imati planirani drutveni dohodak od 16 mlrd USD, kako bi se 10% izdvajalo za servisiranjeduga. I pored toga, ne postoji zemlja u svetu koja je uspela da 10% drutvenog proizvoda izdvaja zaizmirenje duga.

7) Investitori Mogu svoja sredstva plasirati u obveznice, to ãe im donositi godinji

prinos od oko 12%. Mogu otkupljivati obveznice po nioj ceni, prodavati ih po vioj i

zaraðivati na razlici u ceni. Mogu kupovati obveznice da bi ih koistili u procesu privatizacije (kupe

ih po 30% a koriste po nominali).

Buduãnost

Obveznice stare devizne tednje jesu najkvalitetnija hartija koja sepromeãe na naem finansijskom tritu. One su zanimljive èak i za strane insti-tucionalne investitore, osiguravajuãe kompanije, investicione i penzione fon-dove, jer su to hartije na koje su navikli i zato to kod nas donose u proseku prof-it od 12% na godinjem nivou. Institucija koja je veoma znaèajna za buduãnostnaeg finansijskog trita je Beokliring. To je klirinka kuãa koja obavljasaldiranje novca i hartija od vrednosti u okviru izvrenih transakcija. Formiranaje i poèela sa radom 14.1.2003. i za sada se preko Beokliringa vri samo saldira-nje transakcija sa obveznicama. Ova institucija pokazala se kao izuzetno efikas-na i u to skorijem periodu potrebno je:

ubrzati njen rad (sada je potrebno 3 dana za saldiranje izvrenog trgo-vanja),

proiriti njen rad i na transakcije sa akcijama i drugim hartijama.

Za opstanak i dalji razvoj naeg finansijskog trita potrebna su dvauslova:

da nastavimo sa razvojem postojeãih i stvaranjem novih institucija finansijskog trita,

da drava redovno isplaãuje obveznice koje je emitovala.

Ne budemo li ostvarili prvi uslov sigurno je da ozbiljni investitori neãebiti spremni da ulau u nae hartije i nae trite se neãe moãi razvijati zbognedostatka kapitala, a dovede li se u pitanje redovna isplata obveznica biãe topoèetak uruavanja kompletnog naeg finansijskog sistema.

309


Literatura

1. Eriã Dejan, Finansijska trita i instrumenti, Via poslovna kola, Nauè-na knjiga, Beograd, 1997.

2. Pitiã Goran, Petkoviã Goran, Eriã Dejan, okiã Dejan, timac Milko, Berzanski pojmovnik, Beogradska berza, Beograd, 1996.

3. Wiley Yohn & Sons, An Introduction to Bond Market, The Reuters Financial Training Series, Singapore,1999.

4. Vasiljeviã Branko, Vasiljeviã Mirko, Eriã Dejan, okiã Dejan, Finansi-jsko trite regulativa, institucije, instrumenti, analiza, Savezna komisija za HoV i finansijsko trite, Beograd, 2001.

5. Krasulja Dragan, Ivanieviã Milorad, Poslovne finansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 1997.

6. Boiã Nemanja, Trite kapitala dugoroène hartije od vrednosti, Beograd, 1994.

7. Bilten Beogradske berze, brojevi 8690, Beogradska berza, Beograd, 2003.

Internet adrese

www.belex.co.yuwww.nbs.co.yuwww.pregled.co.yuwww.jubanka.co.yuwww.senzal.co.yuwww.fmsbonds.comwww.investinginbonds.comwww.publicdebt.treas.govwww.stockbroker.co.yu

310



http://www.nbs.co.yu

http://www.pregled.co.yu

http://www.jubanka.co.yu

http://www.senzal.co.yu

http://www.fmsbonds.com

http://www.investinginbonds.com

http://www.publicdebt.treas.gov

http://www.stockbroker.co.yu

Bogdan Simatovic

THE FOREIGN CURRENCY FROZEN SAVINGS BONDSIN THE SERBIAN FINANCIAL SYSTEM

Summary

In writing this paper I have tried to show what were all the conseqencesof issuing The Foreign Currency Frozen Savings Bonds in the Serbian financialsystem.

The Republic of Serbia has inherited a large foreign currency debttowards its citizens. Trying to solve this problem it has issued the bonds, whichare the most quality securities existent at our market today. A relatively largeyield and a possibility of using the bonds in the process of privatization influencethe fact that these securities are much wanted by the investors.

If we continue with building the institutions needed for the expansion ofbond trading, we will at the same build up the Serbian financial system. There-fore, it is essential that the country and the people responsible for this decisionunderstand the importance of these securities for our market and economical sta-bility in global.

Key words: frozen savings bonds, financial system, price, yield.

311


Bojan TopalovicTutor: prof. dr Bosko MijatovicFaculty of Economics, Belgrade University

THE HUNGARIAN PENSION SYSTEM REFORM

Types of Pension Insurance

By default, a pension is the regular income granted for life on the basisof rights obtained during years spent at work. But in a broader sense any incomecan be considered as a pension if it ensures a living in old age, the inactive lifephase. Thus, all institutions that provide these pensions can be considered as ele-ments of the pension system. Main types of pension insurance are:

¢ Public PAYG1 Insurance ¢ Mandatory Private Funded Pension Insurance¢ Voluntary Private Funded Pension Insurance

PAYG Insurance is a public, mandatory, pension insurance, which isgoverned by a state pension fund. It is based on the equality of the current con-tributions and the current benefits. That means that the current generation ofworkers is financing benefits of the current generation of pensioners, through thecontributions on gross wages. The amount of an individual pension, in PAYG, iscalculated by the defined benefit method, meaning that every beneficiaryreceives the pension, whose amount is defined by the entry pension formula. Theformula depends on years of work, lifetime earnings and other elements. Thatimplies that the pension of an individual, with this method, is not proportional tothe sum of valorized lifetime contributions. This kind of the pension system is inuse in developed, as well as in transition countries, and in most of them it is fac-ing crises. The reasons for the maturation stage of PAYG are of demographic andeconomic nature. Population aging (less and less young people are entering in theworking population that should finance benefits of the current pensioners),longer life expectancy (longer average periods of receiving benefits by pension-ers), as well as decreased economic growths are the main indications that the reg-ular PAYG systems should be reformed.

Mandatory Private Funded Pension Insurance is governed by theindependent, private pension funds, but it is strictly regulated by the state. Work-ers are obliged to choose one of funds and to pay determined contribution rate ontheir own account. That means that every worker during his working life is con-

313


1 PAYG - short for Pay-As-You-Go.


tutorskih radova

tributing for his own pension. The pension funds are collecting these contribu-tions and investing them, and the returns are added to accounts of every member.The final amount on one's account depends on contribution rate, his lifetimeearnings, returns on investments and years spent at work. The good characteris-tics of this system are that the benefits are fully related to the contributions, sothere are no incentives for evading paying contributions. It is based on privatesavings and, because of that it develops national savings and investments. Itdevelops capital markets and has positive influences on labor force market.

Voluntary Private Funded Pension Insurance is functioning similarlyto mandatory insurance. The main differences are that it is not as strictly regulat-ed, and that the contribution rates are not determined as in mandatory one. Thecitizens who want to increase their future benefits use it, because they feel thatthe benefits received through mandatory pension insurance will not be enoughfor them.

The Hungarian Pension System Before 1998

From 1949 till 1998 in Hungary just one pillar, mandatory unfunded,public pension system was in operation. The pension system of the socialist eraensured acceptable relative incomes for pensioners, and was inexpensive to run.But, it could not cope with problems of increasing wages and especially increas-ing prices of the seventies and the eighties. Because of the insufficient and ad hocadjustments, the average pensions had been steadily eroding to average wages.Despite charging one of the highest contribution rates, the Hungarian PAYGscheme arrived in the 1990s with difficulties to balance expenditures and rev-enues.

Basic indications that the Hungarian PAYG system was in the matura-tion phase at the beginning of the nineties were:

- The system dependency2 ratio decreased rapidly from 1,95 in 1989 to 1,19 in 1996. That means that in 1996 just 1,2 workers were financing the benefit of one pensioner.

- The average replacement ratio3 also increased and reached peak with 66,2 percent in 1990. After that it diminished to the still acceptable value of 58,9 in 1996.

- The increase in the number of pensioners and in the average benefit lev-els led to a steady increase in a pension expenditures-from less than 5 percent of GDP in 1970s to 10.63 percent in 1993.

- Difficulties to balance expenditures and revenues.

314


2 Ratio of number of pensioners to number of workers.3 Ratio of average pension to average net wage.

- Generous early retirement and disability schemes as a buffer against unemployment.

- To balance the system with these characteristics it required charging very high contribution rate. By the early 1990s contribution rate to the PAYG amounted to around 31 percent of gross wages (an employee paid 7 and an employer paid 24 percent of contribution). The Hungarian con-tribution rate of the 1990s was one of the highest in the world.

But the main shortcoming of the Hungarian pre-reform pension systemwas the calculation of the entry pension,4 which was unnecessary complex. In anideal system, the entry pension is proportional to the sum of valorized lifetimecontributions. But in Hungarian system, the entry pension formula was neitherproportional, nor transparent and poorly served the interests of the contributorsand the beneficiaries. It has relatively favored the poorest pensioners, but haspaid too little attention to the social insurance principle linking contributions tobenefits. Because of that, Hungarian citizens saw less and less incentives to prop-erly contribute to its financing, meanwhile they have expanding possibilities toavoid paying contributions.

The Future of the PAYG System in the Absence of Reform

Along with the rest of Europe, Hungary will experience rapid populationaging in the next few decades, a development that submits the pension system togreat pressures. Under these negative demographic and economic assumptions,and in the absence of reforms, the Hungarian PAYG system would generategrowing deficits. The deficits would grow to around 2 percent of GDP in 2010,and would converge to around 6,5 percent of GDP in 2070. The result is essen-tially due to the assumptions of a declining rate of inflation and to adverse demo-graphic trends. While the decline in inflation is the major cause of the earlydeficits, demographic factors dominate the results after the first decade (thedependency ratio grows to 120 percent). In the absence of reforms, balancing thepension system in 2070 would require increasing the contribution rate to morethan 55 percent, or reducing the replacement ratio from around 60 to less than 35percent. This would either cause even greater distortions in the labor market orgreat dissatisfaction and unrest among future pensioners. It is also clear that theabsence of reforms would imply a massive burden on future generations, ir-respective of whether the future imbalances were financed by higher contribu-tions, lower replacements ratio, or general taxes.

315


4 Entry pension is pension given in the first calendar year of retirement and it is related to past contribu-tions and thus to past earnings. Continued pension is given after the first calendar year of retirement endedand it is a function of the entry pension.

The Hungarian Pension Reform

Following Latin American precedents, the socialist-liberal Hungariangovernment legislated in 1997, and introduced on January 1,1998, a three-pillarpension system which consisted of:

- Reformed version of the earlier PAYG as a first and still the largest pillar,

- Mandatory private pillar- Voluntary private pillar.

The reforms to the PAYG included the following main components:

- A higher normal retirement age of 62 for both men and women (from 60 and 55, respectively). It started rising immediately but only will reach its final state in the year 2009.

- An increase in the number of years of service to be eligible for early retirement without penalties to 40 years,

- Increases in the penalties for early retirement and in the rewards for late retirement,

- Changes in the benefit formula designed to eliminate its explicit ele-ments

- A new tax regime,- A shift from backward net wage indexation to a ''Swiss'' indexation for-

mula consisting of a combination of contemporaneous price and wage indexation (50 percent net wages, 50 percent consumer prices). Back-ward wage indexation was maintained during 1998 and 1999, and then it was followed by a mixed 70-30 percent (wage-prices) contemporane-ous indexation formula for 2000, and finally a Swiss formula for 2001 and subsequent years.

The reform package gave workers the choice to stay in a reformedPAYG or to switch to a new, mixed pension system until end-August 1999.Workers who initially opted for the new system were able to return to thereformed PAYG until December 2002. After that date, workers are permanentlyaffiliated either with the reformed PAYG or with the new system. New entrantsin the labor force after July 1998 have been automatically enrolled in the newmixed system. As shown in Table 2, workers who decided to stay in a pure pub-lic system were paying contribution rate of 30 percent of their gross wages, andearning an accrual rate of 1.65 percent for each year of service. The workers whoswitched to the new system were having 22 percent of their gross wages chan-

316


neled to the first (PAYG) pillar, earning annual accrual rate of 1.22 for each yearof service. The switching workers earned the same 1.22 percent accrual rate forevery year of service before the switching date. The switching workers also con-tributed 8 percent of their gross wages to their second pillar accounts. This con-tribution rate structure followed a two year transitional period- the contributionrate was 6 percent in 1998, 7 percent in 1999 and 8 percent from 2000 onward.The overall contribution rate remained at 30 percent and the contribution to thefirst pillar was reduced accordingly.

The first pillar of the new multi pillar system applied the same rules asthe reformed PAYG, including higher retirement age, minimum years of service,and indexation arrangements. However, the benefit formula was scaled down inproportion with the size of the contribution rates. Therefore, the annual accrualrate in the new first pillar was reduced to 1.22 percent, or roughly 74 percent ofthe 1,65 accrual rate which applies for those workers who remain in the reformedPAYG scheme. This corresponds to the ratio of the contribution rate to the PAYGpaid by workers who switch to the multi pillar scheme to the contribution ratepaid by workers who do not switch, namely 22/30. For those who switch to thenew scheme, the 1.22 accrual rate applies for both past and future years of par-ticipation in the system, implying that anyone who switches is voluntary forfeit-ing approximately one quarter of their acquired rights in pre-switching period.

317


''Old'' PAYG ''Reformed'' PAYGNew System

First Pillar Second Pillar

Contributionrate

30% 30% 24-23-22% 6-7-8%

Annual accru-al rate

Non-linear,equivalent to 2%

of net wage

Linear, 1,65% ofgross wage

Linear, 1,22% ofgross wage

n.a..

Pension baseGradual increaseto lifetime earn-

ings

Gradual increase tolifetime earnings

Gradual increase tolifetime earnings

--

Redistributionfactor

Yes No No --

Normal retire-ment age

60 (men);

55 (women) 62 (both) 62 (both) 62 (both)

Early retire-ment rules

Low penalty ratesand minimum

service years forearly retirement

Higher penaltyrates and minimum


Higher penaltyrates and minimum


--

Indexation ofpensions

Backward netwage indexation

ContemporaneousSwiss

ContemporaneousSwiss

--

Changes in the Reform by the New Governments

The elections of May 1998 resulted in the departure of the Government,which designed and implemented the pension reform. The new Government didnot give emphasis to pension reform in its pre-election program, nor did it men-tion its intention to modify the ongoing reform during the campaign period, buthas expressed less than full support to the reform during its tenure.

One of the first measures announced by the new Government was thedecision to maintain the contribution rate to the second pillar at 6 percent in1999, instead of increasing it to 7 and 8 percent, as originally planned. Anotherimportant measure involved changes in the transition indexation rules negotiat-ed during the reform preparation. Instead of maintaining the backward wageindexation in 1999 (which would have resulted in nominal pension increases of18 percent), the Government announced an ad hoc increase of 14 percent. In2001 and 2002, however pensions were raised faster than dictated by the index-ation rule. Overall contributions were reduced from 30 percent of gross wages in1998 to 28 percent in 2001, 26 percent in 2002 and 26,5 percent in 2003. FromJanuary 2003 the distribution of contributions between two pillars were re-regu-lated again due to another change in government. Currently, 7 percent goes to thesecond pillar. The new Government, elected in 2002, also promised to raise thislevel to 8 percent from 2004.

Actual Switching Outcomes

As told before, workers who participated in the old system could choosebetween staying in reformed PAYG and switching to new mixed system, and newentrants were obliged to step into new system. The rights earned under the oldscheme were recognized by applying accrual rates of the new first pillar. Sincethese accrual rates were lower than those implied by the old formula, the switch-ing workers voluntarily forego part of their accrued rights. The new system, still,was attractive to younger workers, because higher expected returns in the secondpillar result in higher pensions in the new system under reasonable assumptions.

With the contribution rate to the second pillar set at 8 percent and withrealistic assumptions on returns and costs (returns of 3 percent above wagegrowth and operating costs and charges amounting to 15 percent of contribu-tions), workers below 38 years of age would tend to switch to the new system,whereas workers above that age would find attractive to stay in the reformedPAYG. This interest accumulation effect outweighs the reduction in accruedrights for workers under 38 years of age, but is not sufficient for workers abovethat age. The official projection suggested about 1.3-1.5 million mandatory pen-sion fund members, but the actual switching outcome was much larger than that.

318


About 2 million workers, roughly 50 percent of the economically active popula-tion, switched to the new system. As shown in Charts 1 and 2, the number ofswitchers was significant in the first few months of implementation and it keptincreasing throughout 1998 and 1999, and accelerated in the last two monthsbefore the final switching date. At that point, more than 80 percent of switchersconsisted of workers below 40 years of age, and by December 2000 roughly 90percent of workers in their 20s and early 30s were enrolled in the new system.

There may be a number of explanations of why workers continuedswitching despite the uncertainty caused by the absence of political support tothe reform by the new Government. For one, people were really disappointedwith the old system, its low level pensions, the lack of transparency, and somekinds of social unfairness. Also, the possibility to switch back to the reformedPAYG by the end of May 2002 has eliminated the perception of risk associatedwith early switching. Finally, workers switching to the new system may haveprobably assigned a great weight to the political risk associated with the PAYGscheme. The decision of the new Government to abandon the indexation formu-la negotiated and agreed for the period of transition, and established in the 1997law, provides another example of how the parameters of a public PAYG systemmay be easily changed by subsequent legal amendments.

319


The Structure and Performance of Funded Pillars

Before the 1997 reform, Hungary had already a voluntary private pen-sion scheme (the third pillar), which started operating in 1994. The membershipincreased to 1 million in 1999, largely due to generous tax incentives. The aver-age contribution was about 5 percent of the average wage, and total assetsreached 1.5 percent of GDP in 1999. Affiliates in the voluntary system tend to bemiddle-to-high income workers above 35 years of age and employed in largerenterprises. In process of mergers and liquidations, the number of active volun-tary funds was reduced from 270 in 1994 to 169 in 1999.

The pension funds in the mandatory pillar were constructed as mutualassociations, as in the third pillar. The system started operating in January 1998,with only 38 licensed funds, and that number had fallen to 25 by end-1999, as aresult of mergers. Concentration in the second pillar is much higher than in thevoluntary pillar- by mid-1999, the five largest funds accounted for 78 percent ofall members and 73 percent of total assets. The total assets of second pillar insti-tutions rose at a rapid pace, reaching 0.9 percent of GDP in 1999, and are expect-ed to exceed the assets of the third pillar in less than three years. It is also impor-tant that by 1999, pension fund savings represented 5 percent of the total savingsof households, while this ratio was less than 1 percent in 1996.

The Regulatory Framework

The regulatory framework is generally sound and similar for both pil-lars, although it is stricter for the mandatory pension funds. The law stipulatesthat pension funds are separate legal entities and their assets must be segregatedfrom those of sponsoring employers or other founders. The funds are in princi-ple governed by their members through their boards. In practice, most fundmembers do not exercise their voting rights or participate in general assemblies,making the pension funds similar to mutual funds, which are effectively con-trolled by their background institutions (banks and insurance companies). Thepossibility of fund members to exit poorly performing funds is expected to exertmore discipline on fund managers than formal voting rights and board rules.

Pension funds are required to employ the services of certified asset man-agers, accountants, auditors, actuaries, and custodians. A minimum capitalrequirement on external asset managers is imposed, amounting to HUF 100 mil-lion5 for smaller pension funds and HUF 500 for pension funds with over HUF 2billion in assets.

To ensure asset diversification and limit in the risk exposure of pensionfunds, investments are subject to quantitative limits by asset class as well as indi-

320


5 100 HUF = 0,44 USD.

vidual investments. No individual investment may exceed 10 percent of theassets of the fund (fund limit) or 10 percent of the equity of the issuer (issuerlimit). The ceiling on equity holdings is 30 percent of the total asset portfolio,and the ceiling on foreign assets was initially set at zero, but is scheduled toincrease to 30 percent of the total portfolio by 2003.

Two types of guarantees are offered in the second pillar. First, the sec-ond pillar pension benefit cannot be lower than 25 percent of the pension bene-fit from the first public pillar. This guarantee is backed by a central guaranteefund to which all pension funds contribute. Second, pension funds must make upany shortfall in individual returns, if investment performance falls below thereturn of a portfolio of long-term government bonds by more than 15 percent.

Performance

At the end of 2000, the structure of the investments was as follows;short-term bills 44%, long-term domestic bonds 33%, domestic equities 16% andother 8%. Operating fees have absorbed between 5.5 and 7,5 percent of contri-butions in voluntary funds ,and between 7.5 and 11 percent in mandatory funds.Gross investment returns in 1999, amounted to 13.4 for mandatory and 12.8 per-cent for voluntary funds against inflation rate of 10 percent. With operating andcustodial fees, the real returns on individual accounts have been positive, but notmuch above zero. The returns of pension funds in the period 1998-2000, werelow in real terms, primarily as a result of the financial crises of those years, par-ticularly the collapse of Russian markets.

Situation in Pension System in Serbia

As Hungary during 1990s, Serbia was also experiencing systemicchanges, privatization and transformational depression during period of 2000-03.In 2001, Serbian pension system was in a similar position as Hungarian at thebeginning of the reform. It was in deep crises, which were both of a short andlong-term nature.

The reform of PAYG system in Serbia started in 2001, with introductionof Swiss indexation formula, an increase in retirement age from 60/55 to 63/58for men and women respectively, reduction in disability insurance, and changesin calculation of benefit formula. These were the changes that improved the sys-tem in a short-term, but with adverse demographic trends in Serbia long-term dif-ficulties will remain. Switching from public PAYG to private mandatory insur-ance is crucial for development of stable and healthy pension system.

The basic characteristics of Serbian pension system in past few yearswere:

321


- Real pensions are doubled in period 2000-2003. Before that, the pen-sions were very low, most often unable to ensure a decent life.

- A high average replacement ratio (ratio of average pension to average net wage) that was around 1 in 1997 and 1998, while declined to 0.9 in 2001 and 0,7 in 2003.

- A low system dependency ratio (ratio of pensioners to workers). It was decreasing over a longer period of time, so that in 2001 it reached 1.25. That means that a small number of workers finance too large number of pensioners, which results in low wages and salaries, high contributions and low pensions.

- Early retirement was customary in Serbia. The average age of individu-als acquiring the right to an old-age pension was only 58 years. The peo-ple of this age are still vital and can work and pay contributions for years, instead of receiving a pension and burdening the pension fund. The retirement age is now increased to 63/58.

- Unusual pension structure, with an extremely high share of disability pensions and a high share of survivor's pensions.

- Very high contribution rates (between 25 and 30 percent over the past years), which burdened the wages and salaries of employees and the economy, and encouraged the practice of evading paying a pension con-tribution, have been decreased to 20.6 percent in 2003.

- Large deficits of the pension system. About 50 percent of the pension system expenditures are covered by the Serbian budget.

The current pension system is a strong obstacle to the country's econom-ic recovery and progress because of a high share in the country's GDP and of itshigh contribution rates. In other words, the pension system and economicprogress are interrelated and influence each other. Pension reform is necessaryand must be carried out as soon as possible, because pensions pose one of thegreatest economic burdens in Serbian economy.

Literature

1. Grupa autora, Reforma sistema penzijsko-invalidskog osiguranja Srbije, Ekonomski institut, 1997.

2. Roberto Rocha, Dimitri Vittas, The Hungarian Pension Reform: A Pre-liminary Assessment of the First Years of Implementation, 2001.

3. Andras Simonovits, Hungarian Pension System: The Permanent Reform, Hungarian Academy of Sciences, 2002.

322


4. Some Practical Issues in the Hungarian Pension Reform, OECD, Direc-torate for Education, Employment, Labor and Social Affairs, 2002.

5. Robert I. Gal, Geza Tarkali, Pension Reform and Intergenerational Redistribution in Hungary, The PIF International Workshop on "Pension Reform in Transition Economies", 2003.

Bojan TopaloviãREFORMA PENZIONOG SISTEMA U MAÐARSKOJ

Rezime

Penzijski sistem i privredni razvoj nacionalne ekonomije su meðusobnopovezani i utièu jedan na drugi.

Maðarska je prva zemlja Centralno-istoène Evrope koja je izvrila kom-pletnu reformu penzijskog sistema. Od 1949. do 1994. godine u Maðarskoj jefunkcionisalo samo javno PAYG osiguranje. Usled nepovoljnih demografskih iekonomskih faktora, ono je veã poèetkom devedesetih ulo u duboku krizu. Od1994. je uvedeno i dobrovoljno privatno osiguranje, pa su do 1998. godine dvasistema funkcionisala paralelno.

U januaru 1998. godine na snagu je stupio novi meoviti penzijski sis-tem zasnovan na tri stuba:

Reformisano javno PAYG osiguranje, Privatno, obavezno penzijsko osiguranje, Privatno, dobrovoljno penzijsko osiguranje.

Oko 2 miliona radnika (oko 50 procenata radne snage) je dobrovoljnoprelo sa starog na novi sistem.

Penzijski sistem Srbije se poslednjih godina nalazi u sliènoj situaciji kaoi Maðarski u predreformskom periodu. Iskustva Maðarske i ostalih zemalja kojesu sprovele ove reforme mogu biti znaèajna za zapoèetu reformu sistema penzi-jsko-invalidskog osiguranja Srbije.

Kljuène reèi: penzija, PAYG osiguranje, meoviti penzijski sistem,doprinos.

323


Branko DrcelicTutor: prof. dr Dejan SoskicFaculty of Economics, Belgrade University

THE SECURITIES AND THE BUDGET DEFICIT

The Government Budget Deficit

"Prudent fiscal policy is the foundation of stable macro-policy. It is thebasis for fighting inflation and securing long-run growth."

A budget is a description of the spending and financing plans of an indi-vidual, a company, or a government. There are three main aspects of the budget:expenditure, tax revenues or receipts and the budget deficit or surplus.

Government expenditure, the total spending by the government during aperiod of time, is divided into three primary categories: government purchases,transfer payments and interest payments.

Government purchases are government spending on currently producedgoods and services. The examples are spending on schools, highways repairs,and government workers' salaries.

Transfer payments are payments made to individuals for which the gov-ernment does not receive current goods or services in exchange. The examplesof transfers include old age security payments, foreign aid, unemployment insur-ance benefits, and welfare payments. We also include subsidies to businesses inthis category.

Interest payments are the interest paid to the holders of governmentbonds such as Treasury bills.

In Serbia total government expenditure was 44.5 % of GDP in 2002.Revenue - on the revenue side of the government's budget the main com-

ponents are tax receipts. There are two principal components of tax receipts:direct taxes and indirect taxes. The third main source of revenue is investmentincome.

The largest category of tax receipts is direct taxes, which in turn aredivided into taxes paid by persons and those paid by enterprises. Direct taxespaid by persons include the personal income tax and property taxes. In Canada,for example, there are also Employment Insurance contributions, like a third typeof direct tax. Direct taxes paid by enterprises include the corporate income tax.

The second category of revenue is indirect taxes, which includes the rev-enue from sales taxes and from customs duties.

The final category of revenue is investment income, which includes rev-enue from loans to farmers, and to students, for example.

325



tutorskih radova

Surpluses or deficits - government expenditure need not equal revenuein each period. When government revenue exceeds expenditure, there is a gov-ernment budget surplus, and when expenditure exceeds revenue, there is a gov-ernment budget deficit. The definition of the surplus / deficit (primary concept)is:

Surplus / Deficit = Revenue - Expenditure = tax revenue - governmentpurchases - transfers - net interest = T - G - TR - INT.1

A second surplus / deficit concept, called the primary government budg-et surplus / deficit, excludes net interest from government expenditure: Primary surplus / deficit = tax revenue - expenditure + net interest = tax revenue- government purchases - transfers = T - G - TR.2

The primary surplus/deficit answers the question: Can the governmentafford its current programs? Net interest payments are ignored in the primary sur-plus or deficit because they represent not current program costs but costs of pastexpenditures financed by government borrowing.

Government deficits and debt - there is an important distinction betweenthe government budget surplus or deficit and the government debt (also calledthe national debt). The government budget surplus or deficit (a flow variable) isthe difference between expenditures and tax revenues in any fiscal year. The gov-ernment debt (a stock variable) is the total value of government debts outstand-ing at any particular time. Because the excess of government expenditures overrevenues equals the amount of new borrowing that the government must do- thatis the amount of new government debt that it must issue - any year's deficitequals the change in the debt in that year. We can express the relationshipbetween government debt and the budget deficit by !B = nominal governmentbudget deficit, where !B is the change in the nominal value (or face value) ofgovernment bonds outstanding.

Countries with a high GDP have relatively more resources available topay principal and interest on the government's bonds, useful measure of govern-ment indebtedness is the quantity of government debt outstanding divided by theGDP, or the debt-GDP ratio. We can describe changes in the debt-GDP ratio overtime by the following formula:

Growth rate of debt-GDP ratio = primary deficit/B + i - growth rate ofnominal GDP,3 where B is the nominal quantity of government bonds outstand-ing and it is the nominal interest rate. Recall that the primary deficit is the totalbudget deficit less interest payments, measured here in nominal terms. Equationemphasizes three factors that cause the debt-GDP ratio to rise quickly:

326


1Andrew B. Abel, Ben S. Bernanke, Gregor W. Smith, "Macroeconomics", Addison-Wesley Longman,1999.2 Ibid.3.Ibid.

- a high primary deficit;- a high interest rate, which increases the interest payments the govern-

ment must make on its outstanding debt and thus increases the total budget deficit;

- a slow rate of GDP growth.

U.S. Government Securities

The Continental Congress began issuing debt securities in 1776, and theUnited States has had outstanding debt ever since. The first Secretary of the Trea-sury Alexander Hamilton established sound goals and principles for debt man-agement that transformed U.S. government debt highly speculative and illiquidsecurities into the world's safest and most liquid investment. In his first Reporton the Public Credit, Hamilton established three policy goals - achieving the low-est possible debt service cost, ensuring access to unlimited credit in times of waror emergencies and promoting efficient capital markets and five principles -maintaining risk-free status, unitary financing, promoting market liquidity, con-sistent and predictable issue and financing across the yield curve for federal debtmanagement. Because of Hamilton's visionary leadership, treasuries developed aunique set of characteristics - default risk-free, a seamless yield curve,4 high liq-uidity, a deeply integrated market, and extremely low bid-ask spreads - that letTreasuries to perform many economic functions other than financing past feder-al budget deficits. It should come as no surprise that the U.S. government reliesheavily on debt financing. Since the 1960s, revenues have seldom coveredexpenses, and the differences have been financed primary by issuing debt instru-ments. Moreover, new debt must be issued in order to get the necessary funds topay off old debt that comes due. Such debt refunding sometimes allows the hold-ers of the maturing debt to exchange it directly for new debt and in the processreceive beneficial treatment for tax purposes. What does the ownership structureof U.S. Treasury debt look like?

U.S. Treasury, federal agencies, trust funds and Federal Reserve bankshad 35.9%5 of outstanding public debt at the end of 1996, but the main ownersare private investors. For example, these securities are a major factor in the port-folios of commercial and other financial institutions. Holdings by foreignershave become quite large in recent years they possessed more than 21%6 of out-standing public debt.

327


4 The Department of the Treasury issues Treasuries in a variety of maturities from 13 weeks to 10 yearsand this practice is known as financing across the yield curve. Concentrating Treasuries in any one seg-ment of the yield curve would expose U.S. taxpayers to unnecessary interest rate-risk. To minimize suchexposure to interest rate risk over the years, the Department of the Treasury purposefully issues a balancedportfolio of short-,medium-, and long-term Treasuries.5 Federal Reserve Bulletin, September 1997.6 Ibid.

As on April 30, 2003, the U.S. government had a gross debt of $6.46 tril-lion, of which $3.71 trillion or 57.4 percent was net debt held by the public and$2.75 trillion or 42.6 percent was held in intra-governmental accounts. There isa need to explain the difference between terms - gross debt and net debt. Thegross debt of the United States is sum of (1) the face value of all Treasuriesexcept saving bonds plus (2) the initial purchase price and accrued interest ofsavings bonds. The gross debt includes both Treasuries owned by the U.S. gov-ernment (intra-governmental holdings) and Treasuries owned by others (netdebt). Net or public debt of the United States is the sum of (1) the face value ofall Treasuries, except savings bonds that are not owned by the U.S. governmentplus (2) the initial purchase price and accrued interest of savings bonds. Ownersof net debt include the Federal Reserve System, international financial institu-tions, such as the International Monetary Fund or the World Bank, foreign gov-ernments, foreign currency boards, foreign central banks, financial services andother firms, mutual funds, pension funds and individuals. Economists considernet debt as the proper measure of federal debt. Increasing (or decreasing) net debtrepresents withdrawal of money from (or a release of money to) financial mar-kets and may affect the broader economy. Treasuries represent legally bindingcommitments with other parties that cannot be abrogated. In contrast, the U.S.government is both the creditor and the debtor for Treasuries held in intra-gov-ernmental accounts. Thus, an increase (or a decrease) of Treasuries in theseaccounts is merely a bookkeeping entry that does not affect financial markets orthe broader economy. Placing Treasuries in an intra-governmental account issimilar to lending money to your own self.

7

328


7 Monthly Statement of the Public Debt, April 2003. and www.house.gov

8

About 51 percent9 of the public debt is marketable, meaning that it isrepresented by securities that can be sold at any time by the original purchaserthrough government securities dealers. Marketable issues include Treasury bills,notes and bonds. Virtually, all of marketable debt is public debt. The two princi-pal types of non-marketable net-debt held by others are saving bonds and stateand local government series bonds.10 Non-marketable debt securities include allTreasuries that cannot be traded after their initial purchase. The major non-mar-ketable issues are held by U.S. government agencies, foreign governments, stateand local governments and individuals.

Treasury bills

Treasury bills are issued on a discount basis, with maturities of up to 52weeks and in denominations of $1000 or more. Before August 1998, the mini-mum denomination was $10000. All are issued in book-entry form,11 the buyerreceives a receipt at the time of purchase and the bill's face value at maturity.Although Treasury bills are sold at discount, their dollar-yield (the differencebetween the purchase price and the face value if the bill is held to maturity) istreated as interest income for tax purposes.

329


8 Monthly Statement of the Public Debt, April 2003. and www.house.gov9 Ibid.10 Saving bonds are sold to individual investors in small denominations and may be redeemed at any timeafter initial purchase. State and local government series bondsin 1969, Congress forbade state and localgovernments from investing the proceeds of tax-exempt municipal bonds in higher-yielding investmentsand mandated state and local governments to invest such proceeds in non-marketable Treasuries, knownas slugs, paying an interest rate at least 5 basis points lower than comparable marketable Treasuries.11 The book-entry program has succeeded in largely replacing paper U.S. government and agency secu-rities with computer entries at Reserve Banks. Advantages of book-entry program are numerous but mainare better safeguarded, more rapidly transferred by the nation's depositary institutions and owners don'tsubmit coupons to obtain interest payments or present certificates to redeem securities.

http://www.house.gov

http://www.house.gov

Offerings of 13-week and 26-week bills are usually made once eachweek; 52-week bills are usually offered every fourth week. All are sold by use ofa multiple price auction that is held on a Monday. Bids may be entered on eithera competitive or a noncompetitive basis. With a competitive bid, the investorsstate a price that he or she is willing to pay. With a noncompetitive bid, theinvestors agree to pay the average price of all bids that will be accepted by theTreasury.

Before each auction, the Treasury announces the total face value and thematurities of all bills that it plans to issue. At the auction itself, having receivedthe bids, the Treasury proceeds to accept all noncompetitive bids. For example,if $6 billion of 13-week bills are to be issued, perhaps $2 billion of noncompet-itive bids will have been received by the time of the auction. Because all of thesebids will be accepted, the Treasury will accept only $4 billion of competitivebids, taking the highest prices offered by competitive-bidding investors. Theaverage price on the accepted competitive bids will be charged to the noncom-petitive bidders. Once the auction is completed, these newly offered Treasurysecurities are referred to as "on-the-run" issues, meaning that they are the mostrecently issued ones. Typically, "on-the-run" issues have more liquidity than"off-the-run" issues, which are issues offered at previous auctions.

Individuals may purchase new issues of Treasury bills directly from oneof the twelve Federal Reserve Banks or over the Internet or using the phone.They can also be bought indirectly via a bank or broker. Government securitydealers maintain an active secondary market in bills, and it is a simple matter tobuy or sell a bill before maturity.

U.S. Treasury Notes and Bonds

The U.S. Treasury commonly issues Treasury notes or Treasury bondsto finance federal government expenditures. The minimum denomination forTreasury notes or bonds is $1000. The key difference between a note and a bondis that note maturities are usually less than 10 years, whereas bond maturities are10 years or more. An active over-the-counter secondary market allows investorsto sell Treasury notes or bonds prior to maturity.

In October 2001, the Treasury announced that it would no longer financethe U.S. budget deficit with 30-year bonds.12 The yield from holding a Treasurybond, as with other bonds, depends on the coupon rate and on the differencebetween the purchase price and the selling price. Investors in Treasury notes andbonds receive semi-annual interest payments from the Treasury. Although theinterest is taxed by the federal government as ordinary income, it is exempt from

330


12 The explanation for this act is that government wants to reduce long-run interest rate and make financ-ing of long-run investments easier.

state and local taxes, if any exist. The Treasury obtains long-term fundingthrough Treasury bond offerings, which are conducted through periodic auctions.Treasury bond auctions are normally held in the middle of each quarter. TheTreasury announces its plans for auctions, including the date, the amount offunding that it needs, and the maturity of the bonds to be issued. At the time ofthe auction, financial institutions submit bids for their own accounts or for theirclients. As in a Treasury bill auction, all noncompetitive bids are accepted first,and then the competitive bids offering the highest prices are accepted until theentire offering has been fully allocated.

Acting as the fiscal agent for the Department of the Treasury, the Feder-al Reserve System auctions newly issued Treasuries at regular intervals. Thisauction process is known as the primary market. Though the Securities andExchanges Commission licenses more than 2000 brokers and dealers to operatein the government securities market, a small number of primary dealers dominatethe primary market. The Federal Reserve Bank of New York selects primarydealers as the financial services firms through which the Fed buys or sells Trea-suries or other securities when conducting open market operations. Primary deal-ers must be active participants in both Fed open market operations and Treasuryauctions. Primary dealers must provide timely debt market information to theFederal Reserve Bank of New York. Currently, there are 25 primary dealers.

To foster liquidity, the Department of the Treasury issues Treasuries atregularly scheduled auctions. After an auction is announced, but before it occurs,investors begin trading the yet-to-be issued Treasuries in the when-issued mar-ket. Transactions in when-issued market are commitments to exchange funds andsecurities on the auction day. The when-issued market promotes the efficient dis-tribution of securities on the auction day, and provides investors with informa-tion about the price the Department of the Treasury is likely to receive at theupcoming auction. Treasury bonds are registered at the NYSE, but the second-ary market trading occurs over-the-counter. The typically daily transaction vol-ume in government securities (including money market securities) for the pri-mary dealers is about $200billion. Most of this trading volume occurs in theUnited States, but Treasury bonds are traded worldwide.

The cash flows of bonds are commonly transformed (stripped) by secu-rities firms so that one security represents the principal payment only while a sec-ond security represents the interest payments. Treasury bond could be strippedinto a principal-only (PO) security that will provide a par value upon maturityand an interest-only (IO) security that will provide semiannual payments.

A market for Treasury strips was originally created by securities firms inthe early 1980s. Merrill Lynch created the Treasury Investment Growth Receipts(TIGRs) by purchasing Treasury securities, and then stripping them to create POand IO securities. Other securities firms also began to create their own versions

331


of these stripped securities. In 1985, the Treasury created the STRIPS13 program,which exchanges stripped securities for underlying Treasury securities, and wasintended to reduce the cost of funding the public debt by helping market activi-ties. STRIPS are not issued by the Treasury, but are created and sold by variousfinancial institutions. They can be created for any Treasury security. Since theyare components of Treasury securities, they are backed by the U.S. government.They do not have to be held until maturity, as there is an active secondary mar-ket. A Treasury stripped of its coupon payments is known as a zero. Zeroes sellat a deep discount because there are no coupon interest payments. France intro-duced stripped government bonds in 1991, Belgium and the Netherlands in 1992,and Germany, Spain and the UK in 1997.

In USA there are also inflation-indexed treasury bonds. In 1996, theTreasury announced that it would periodically issue this type of bond that willprovide returns tied to the inflation rate. These bonds are intended for investorswho wish to ensure that the returns on their investments keep up with theincrease in prices over the time. The coupon rate offered on these bonds is lowerthan the rate on typical T-bonds, but the principal value will increase by theamount of the U.S. inflation rate (as measured by the percentage increase in theconsumer price index) every six months.

The Republic of Serbia Government Bills

The first public auction of Serbian government bills was held on April15, 2003. The key objective is to finance the budget through the borrowing fromthe public. The advantage of such financing of public debt lies in the transparen-cy of the creditor selection process. The important aim of issuing governmentbills is to make a collateral in transactions at the inter-bank market, which wouldenable establishment of a money market that would offer liquid financial instru-ments and derivates to the banking sector. Auction participants submitted bidsusing the software created by the Central Registry of Securities for the Ministryof Finance and Economy.

The nominal value of a government bill is 10.000 dinars and maturity is91 days. Government bills are issued in dematerialized form and registered atNational Bank of Serbia - Central Registry, Depository and Clearing of Securi-ties. The amount of sold government bills depends on discount on nominal valueof bills, stated by participants in auction in their bids, and decision of the minis-ter about the lowest discount price that must be stated in accepted bids. Primarysale of bills is through auction, over the counter. Minimal individual bid that canbe submitted by a Central Registry member for purchase of bills is 1.000.000dinars. After the auction, the Ministry of Finance publishes the report on auction

332


13 Separate Trading of Registered Interest and Principal of Securities.

results. This report contains information about volume of issue, average discountrate and average discount price achieved on the auction and realization rate fortotal amount of bids.

Crowding-out Effect

The government has a budget constraint, a condition that states that allexpenditures must be financed from a source. The government has three sourcesof funds: taxation, selling bonds to the public (borrowing funds) and financingby the creating of new money.If we assume that government has only one way tooffset budget deficit by issuing additional bonds to the public, the increase ingovernment spending financed by selling bonds to the public pushes the interestrate up by enough to "crowd out" an equal amount of private expenditure (con-sumption plus investment). This impact is known as the crowding-out effect. Pri-vate expenditures are discouraged because the higher interest rate causes house-holds to substitute current consumption for future consumption - to save more.Investment declines because fewer projects appear profitable with higher bor-rowing costs. The core point of view about this effect is the government may bewilling to pay whatever is necessary to borrow a certain amount of loanablefunds supplied to the market, but the private sector may not. Schema of crowd-ing-out effect:

Rise in government spending? rise in real interest rate (national savingfall and demand for money rise)? opportunity cost of borrowing rise? investmentdemand fall? aggregate demand fall

Monetizing the Debt

Can government budget deficits lead to on-going increase in the moneysupply (the main factor that can sustain an increase in aggregate demand, lead-ing to continuing inflation, or it is better to say - high rates of inflation are almostinvariably linked to high rates of national money growth)?

The answer is yes. The link is the printing of money to finance govern-ment spending when the government cannot (or does not want to) finance all ofits spending by taxes or borrowing from the public. In the extreme case, imaginea government that wants to spend $10 billion, but has no ability to tax or borrowfrom the public. One option is for this government to print $10 billion worth ofcurrency, and use this currency to pay. The revenue that a government14 raises byprinting money is called seignorage.

333


14 We must know that government has no right to print money, that only central bank has that right. Thegovernment, or better to say ministry of finance, borrows money and collects taxes through Treasury, buthas no right to print money.

Governments that want to finance their deficits through seignorage don'tsimply print new currency, but use an indirect procedure. First, the financedepartment or Treasury authorizes government borrowing equal to the amount ofthe budget deficit, and a corresponding quantity of new government bonds areprinted and sold. Thus the deficit still equals the change in the outstanding gov-ernment debt. However, the new government bonds aren't sold to the public.Instead, the finance department asks the central bank to purchase the $10 billionin new bonds. The central bank pays for its purchases of new bonds by printing$10 billion in new currency, which it gives to the finance department in exchangefor the bonds. This newly issued currency enters general circulation when thegovernment spends it. Note that the purchase of bonds by the central bankincreases the monetary base by the amount of the purchase, as when the centralbank purchases government bonds on the open market. There is a differencebetween open market operations, which are instrument of monetary policy, andpurchasing of government securities, which is instrument of fiscal policy. Theimpacts of these two instruments of macro-policy on monetary base are quite dif-ferent. They mainly rely on independence of central bank from government.

The relationship between the size of the deficit and the increase in themonetary base is:

Deficit = !B = !Bp + !Bcb = !Bp + !BASE

This equation states that the nominal government budget deficit equalsthe total increase in government debt outstanding, !B, which can be divided intoadditional government debt held by the public, !Bp, and by the central bank,!Bcb. The increase in government debt held by the central bank in turn equalsthe increase in the monetary base, !BASE. The increase in the monetary baseequals the amount of seignorage collected by the government. The increase in themoney supply equals the money multiplier times the increase in the monetarybase, and that is the main point of link between budget deficit and inflation.

The Monetary - Fiscal Policy Mix

One of the most remarkable features of the economy is its stronglyenforced separation of fiscal and monetary policymaking powers. A number ofcountries have adopted this division of labor in economic policymaking.

The separation of economic policymaking powers is not without a trade-off: the independent actions of government and central bank could result in a mixof uncoordinated policies, as both fiscal and monetary forces attempt to pull theeconomy in opposite directions. The implications of such divergent policy mixesare not trivial, as they could potentially slow the economy's long-term growthrate, or cause unwanted surges in inflation.

334


There are essentially four types of possible outcomes for the mix of poli-cies in an economy in which monetary and fiscal decisions are made independ-ently:

1. loose fiscal policy / easy monetary policy;2. loose fiscal policy / tight monetary policy;3. tight fiscal policy / easy monetary policy;4. tight fiscal policy / tight monetary policy.

From a purely theoretical perspective, the coordinated stances of loosefiscal / easy money and tight fiscal / tight money are most effective when theyare applied counter-cyclically. Simultaneous expansionary policies would bemost beneficial for an economy experiencing a recession: the simultaneouslyloose fiscal and easy money policies produce a large increase in output at theexpense of little or to increase in real interest rates. Similarly, a coordinated con-tracionary mix would work best in reducing a positive output gap.

Policy divergence, however, can produce mixed results depending onthe relative strength of one policy's affects to another. While a loose monetary,tight fiscal posture has been rarely observed empirically, a loose fiscal, tightmonetary posture almost always raises the equilibrium level or real interest rates,potentially resulting in crowding out effects on investment demand and moder-ating any expansionary attempts of the government. James Tobin presented theclassical arguments against such a policy mix , he also used a standard neoclas-sical growth model, Tobin shows that the continual growth of deficit spendingresults in a misallocation of loanable funds and consequently reduces nationalsavings. The product of this policy mix, says Tobin is that the steady state growthrate of the economy to fall. Frederick C. Ribe and William Beeman cited the lackof empirical support for the crowding out effects of deficit spending as problem-atic for Tobin's story: instead, they argue, the time needed for such crowding outeffects to actually cause substantial capital accumulation problems is nearlytwenty years. Since fiscal policies change so frequently, depending on whichparty is in power, such crowding out effects are highly unlikely to ever gain afoothold on the economy. Mickey Levy seems to think that, as a result of the dif-ferent goals of monetary and fiscal policies, such disjointed policy mixes areinevitable. As the central bank's goal of price stability can often run counter tothe fiscal goals of low unemployment and economic growth, policy mixes shouldhappen and are not unreasonable at all. However, the implications of a dissimi-lar use of monetary and fiscal policy remain in question. If monetary and fiscalpolicy-making do have real impacts on macroeconomic variables, their relativeeffects, compared with each other, should be examined constantly.

335


References

1. Alan Reynolds, "The Fiscal-Monetary Policy Mix", The Economist, Washington D.C., October 19, 2000.

2. Alexander D. Rothenberg, "The Monetary-Fiscal Policy Mix (Empirical Analysis and Theoretical Implications)", 2002.

3. An Introduction to Bond Markets, John Wiley & Sons, Singapore, 1999.4. Andrew B. Abel, Ben S. Bernanke, Gregor W. Smith, Macroeconomics,

Addison-Wesley Longman, 1999.5. David Begg, Stanely Fischer, Rudiger Dornbush, Economics, Mc Graw

Hill Book Company, London, 1991.6. Jeff Madura, Financial Markets and Institutions, Thomson South

Western, 2002.7. Miroljub Labus, Osnovi ekonomije, Beograd, 2002.8. Richard T. Froyen, Macroeconomics - Theories and Policies, Macmillan

Publishing Company, New York, 1986.9. William F. Sharpe, Gordon J. Alexander, Jeffery V. Bailey, Investments,

Prentice-Hall International, London, 1999.10. Zvi Bodie, Alex Kane, Alan J. Marcus, Investments, Irwin Mc Graw

Hill, Boston, 1999.11. www.bloomberg.com12. www.cato.org13. www.cbo.gov14. www.econlib.org15. www.federalreserve.gov 16. www.house.gov/jec/fiscal/debt.pdf17. www.investinginbonds.com18. www.ny.frb.org19. www.publicdebt.treas.gov20. www.mfin.sr.gov.yu21. www.ekonomist.co.yu

336


Branko DrèeliãHARTIJE OD VREDNOSTI I BUDETSKI DEFICIT

Rezime

Pravilno voðena fiskalna politika omoguãava stabilnost i razvojprivrede. Svrha ovog rada je da skrene panju na vanost fiskalne politike ipomogne u razumevanju osnovnih pojmova iz ovog dela makroekonomske poli-tike. Srbija se nalazi na poèetku uvoðenja hartija od vrednosti pomoãu kojih sevri finansiranje budetskog deficita, kao cilj kome se tei sigurno bi se moglenavesti Sjedinjene Amerièke Drave. Svojim karakteristikama (neriziène, visokolikvidne, razvijeno trite za trgovanje sa njima, varijetet rokova dospeãa) harti-je od vrednosti SAD omoguãavaju niz koristi amerièkoj ekonomiji, a svoju suprimenu nale su i u inostranstvu.

Meðutim, pri koriãenju hartija od vrednosti za pokrivanje budetskogdeficita mora se voditi raèuna o efektu istiskivanja investicija privatnog sektora,koji svoje glavno izvorite nalazi u moguãnosti da vlada moe da plati bilo kojukamatnu stopu kako bi dola do neophodnih sredstava, to èini da mnoge inves-ticije privatnog sektora postaju nerentabilne.

Finansiranje budetskog deficita moe se vriti pored emisije hartija odvrednosti i dodatnim oporezivanjem i monetizacijom duga (primarnom emisijomnovca).

Ispravno voðena makroekonomska poltika zahteva koordinaciju akcijamonetarne i fiskalne poltike.

Kljuène reèi: budetski deficit, dravni zapisi, efekat istiskivanja, mon-etizacija duga.

337


Tamara AnticTutor: prof. dr Dejan SoskicFaculty of Economics, Belgrade University

PERSPECTIVES OF INVESTMENT FUNDS IN SERBIA

Importance of Investment Funds

Investment Fund is usually a part of Investment Company which makesinvestments on behalf of individuals and institutions who are given shares of thecompany (or units, in Great Britain). Professional management team of the fundthen uses the money in order to buy stocks, bonds or other assets on financialmarket creating a diversified investment portfolio. When the fund earns itsreturn, earnings are distributed to the shareholders in proportion to the number ofthe shares owned. The total amount of risk is taken by the shareholders, which isopposite to most other financial institutions, but the golden rule of business:"Who dares-wins" is confirmed in this case meaning that investors will earnmuch more money this way than keeping it in banks, for example.

The fund's share price is called net asset value (NAV) and also bid or sellprice, and it represents the total value of the fund's investments at the end of theday (prices of securities multiplied by their number, added to the other assets ofthe fund; and then fund's liabilities subtracted from that number), divided by thenumber of shares outstanding. The computation of NAV can be presented in thefollowing way:

NAV per share = (cash and equivalent holdings + total market value ofstock - liabilities)/ fund shares outstanding

This is one of the most important parameters concerning investmentfunds because it shows the amount per share the investor would receive if he/shesold his/her shares. This brings us to another question about funds - not everyfund is permitted to buy its shares from the shareholders, only mutual or open-end funds have this option. The other kind of investment funds, called closed-endfunds, issues fixed number of shares and do not buy them from their investors.Mutual funds are much more popular lately, mostly because they provide betterservice to shareholders.

Investing is becoming a necessity nowadays. To be a successful investorwho directly owns securities, you must have a lot of knowledge about investing,time and money . Most of people aren't in that position so they turn to investmentfunds. And it's not only because of those advantages. Investment funds remainmuch more attractive due to: diversification, professional management, lowoperating costs, and some other characteristics. As far as diversification is con-

339


cerned, this is probably the most important feature for the small investor, becauseit significantly reduces risk. Secondly, if an individual would invest by himself,he would surely do much worse then a skilled, educated professional. Operatingcosts are much lower, because of the largeness of portfolios (using economiclogic, it's clear that those costs must be proportionally lower then the ones thatindividual would pay).

Another fact about investment funds which is very attractive forinvestors is that they are highly liquid. If an investor needs cash, one phone callwould be enough for him/her to start selling his/her shares. For some investors,one of the most important things about investment funds is the possibility of law-ful tax avoidance. That's the case with Tax-Free Money Market Funds, or U.S.Government Bond Funds. The regulation about investment funds is very strict,so it is highly unlikely to suffer a loss due to fraud or scandal including fund'smanagement. Besides all this, mutual funds offer many services which are mak-ing investing process much less complicated and less expensive for an individ-ual.

Investment Funds in Economies in Transition

As far as transition countries are concerned, investment funds haveemerged in those with a mass privatization method. This method has manyadvantages over other privatization schemes: providing liquid assets to domesticmarket, speed, and avoiding the problems of setting the real present value ofassets because of previous constant price changing due to high inflation andother factors. There were also some disadvantages: the potential loss of revenue,but this was not considered as a big problem; and abuse of corporate governance,which was proven to be a major disadvantage.

Investment funds in transition economies had various forms, such as"national investment funds" (NIFs) in Poland, or spontaneous and decentralizedinvestment funds like in Slovenia and Czech Republic. All those funds are oftencalled "privatization investment funds" (PIFs). They were supposed to providean opportunity for portfolio diversification. Maybe the greatest differencebetween investment funds in Western economies and those in transitioneconomies is that in transition economies they have played important roles incorporate governance, both positive and negative. In some cases, such as CzechRepublic, state was in charge of funds (directly or indirectly), which means thatthe most important problem of state interference wasn't solved, but only trans-formed. In other cases, investment funds themselves have played a major role inthe corporate governance, which was proven to be a better solution than dis-persed insider ownership. No one expects that to remain a permanent solution,especially when efficient financial market is finally instituted.

340


Serbian Financial Market

Serbia is in a process of transition. Therefore, its financial market is alsoin a process of development into a market with all relevant financial instruments.So far, trading is being done mainly with short-term securities. The long-termsecurities market is still undeveloped. If privatization process in our country isdone successfully, it will be a great impulse for faster development of this mar-ket with all its instruments. Privatization is being done in two ways - by tendersand auctions and the third method - IPO is in preparation. It's being done in agood way considering some critics, but it takes time to finish the process.

There are many market institutions and instruments that do not yet existhere. We are in lack of liquid stock market and wider dispersion of bonds; andthere are no derivatives on our financial market such as: options, futures and war-rants, for example.

These are very important financial instruments in western economiesand it would be very helpful to our economy if they existed here. Not only wouldit provide much more opportunities for trading at stock market (and give invest-ment funds when they emerge in Serbia more chances to diversify and hedgetheir investments), but it would be a great impulse for progress in our financialsystem.

There are no rating agencies here, as well. It's important that people'strust in financial system is regained, and those agencies could play an importantrole concerning this question. There is a specific situation with people's savings- because of losing trust to a banking system; they are keeping most of their non-spending money at home. It would be very helpful to our economy if most ofthese savings were turned into investments through a credible and efficient finan-cial system. Further, one of the key problems connected to our financial marketis the lack or, in some cases, inadequacy of legislative.

There are some laws that are good and applicable; but, in my opinion,we need thorough restructuring of our legal system, which would provideinvestors with much more chances and much less restrictions and complicationswhen they want to invest money in our country. That's the only way for improv-ing conditions and creating better business opportunities here.

Suggestions for Models of Investment Funds in Serbia

There is one issue that must be solved first - creating a law on invest-ment funds. There is no legislature on this matter, so the basic condition forestablishment of investment funds in Serbia is not fulfilled.

341


Money Market Funds

When investment funds become a reality in Serbia, it would perhaps bemost realistic if they start operating in the form of Money Market Funds. Why?Money Market funds are similar to bank accounts and they invest into low risk,liquid, short-term securities. Because of their tendency to low risks, they aremuch safer for a small investor than some other kinds of investment funds. Theiradvantage is also a greater rate of return compared to savings accounts' interestrate. As I already mentioned, short-term securities market is much more devel-oped than long-term securities market. In March 2003, the Belgrade StockExchange issued data about trading with short-term securities . They show thatthe commercial papers issued by companies, held the largest market share at32.30%; they were followed by commercial papers issued by banks at 25.08%,and then by shares at 17.34%.1 There was also trading with National Bank of Ser-bia bills and with Foreign Currency Savings bonds issued by the Republic of Ser-bia in the smaller amount. In the first quarter in 2003, commercial papers issuedby companies reached the total amount of 5.7 billion dinars, commercial papersissued by banks 3.39 billion dinars , NBY bills 2.49, NBS bills 1.58, shares 2.9,and Foreign Currency Savings bonds had the turnover of 1.36 billion dinars.2 Allof these securities provide a chance for investors to make profits, and that chancewould be much greater in a case that investment fund conducts the selection andinvestment process. Also, records show that the turnover gives a good basis forinvesting and it showed an increasing trend.

Bonds/Equity Funds

Bond funds and equity funds are characteristic for long-term securitiesmarket. There are many kinds of them, for example: growth funds, high yieldfunds, index funds, etc. These funds are very popular in countries with marketeconomies, but I think it will take a lot of time until they appear in Serbia. Myopinion is that this depends primarily on privatization process and the sound andcredible regulation of our financial system. When most of our firms become pri-vatized and more significant number of stocks and bonds established, then it willbe possible to trade more with their shares and bonds; and that would create apossibility for bond or equity funds to emerge.

REITs

REITs stand for Real Estate Investment Trusts, meaning that manage-ment of this kind of closed-end investment funds invests assets directly into realestates (equity trusts) or in mortgage loans (mortgage trusts). There is also a

342


1 Data taken form Bulletin - Belgrade Stock Exchange, April 2003. 2 Ibid.

mixed type of REITs, combining equity trusts and mortgage trusts. This kind of investment funds is becoming more popular in USA lately,

and I think it would be a great opportunity if they showed up in Serbia. Peoplehave trust in real estates, especially in countries like ours, where they are used tonon-secure financial system - therefore, one of the most secure forms of invest-ing money is buying a real estate. However, there are several problems. Amongstthem, the most prominent one concerns real estate ownership register. Unfortu-nately, only a smaller part of real estates in Serbia is registered; so any potentialinvestor would not dare to invest unless this situation is solved in a legal way.There is a similar problem with pledge register as well. It would not be possibleto create a real estate investment fund here unless mortgage backed securitiesshowed up at the market. When this condition is fulfilled, REITs will be able tostart investing. To do that, we need either banks specialized for collecting sav-ings in order to issue mortgage bonds; or a special institution that would issuemortgage backed securities. Besides, one more thing needed is an institution forcredit insurance (some steps have been taken to establish a Credit biro, but it hasnot yet come to realization).

Conclusion

The basis for investment funds to emerge in Serbia is surely a devel-oped, liquid financial market; where it would be traded with lots of financialinstruments, both those which already exist, and also many new ones. To gain alarge number of transferable securities, the problem with information asymmetrymust be solved first. After fulfilling this term, additional savings and demand forfinancial instruments would be created, which would lead to higher investments.The consequence of increasing investments would be lower capital price whichwould create better conditions to all participants at Serbia's financial market. When the described situation develops in Serbia, it will be realistic to expect allmentioned types of investment funds to appear and provide many new opportu-nities for investing.

Literature

1. Bogle, J.C. 1992. "Selecting Equity Mutual Funds". The Journal of Portfolio Management. vol. 18, No.2, Winter 1992.

2. Bogle, J.C. 1994. Bogle on Mutual Funds - New Perspectives for the Intelligent Investor. Richard 3. D. Irwin, Inc., New York.

4. Fredman, A.J. and R.Wiles 1993. How Mutual Funds Work. New York Institute of Finance, Englewood Cliffs, NJ.

343


5. Elton, E. and M. Gruber 1995. Modern Portfolio Theory and Investment Analysis. Wiley.

6. Fabozzi, F.J. , F.Modigliani and M.G Ferri 1994. Foundations of Finan-cial Markets and Institutions. Prentice - Hall International Inc.

7. Kohn, Meir. 1994. Financial Institutions and Markets. McGrow - Hill, Inc.

8. Morton, James (ed.).1995. The Financial Times Global Guide to invest-ing. Pitman Publishing

9. Mutual fund fact book, Investment Company Institute, 200210. okiã Dejan, Hartije od vrednosti: upravljanje portfoliom i Investicioni

fondovi, Ekonomski fakultet, Beograd 200111. Ostojic, Negoslav P. and Norman Scott (group of authors). Recent Les-

sons From Transition and Privatization: Problems of Institutions and Corporate Governance. ECPD, Belgrade, 2000.

12. Williamson, Gordon K. The 100 Best Mutual Funds You Can Buy. Bobadams, Inc. 1993.

13. Keller, Howard and Harvey Sontag. The Right Mix: How to Pick Mutu-al Funds for Your Portfolio. McGraw-Hill, Inc. 1993.

14. www.ici.org15. www.morningstar.com16. www.fidelity.com17. www.ft.com18. www.belex.co.yu

Tamara AntiãPERSPEKTIVE INVESTICIONIH FONDOVA U SRBIJI

Rezime

Investicioni fond je finansijska institucija koja prikuplja sredstva indi-vidualnih investitora i emituje im akcije ili potvrde o uèeãu u finansijskoj aktivifonda, a kasnije im, srazmerno uloenom novcu, isplaãuje deo ostvarenih priho-da od ulaganja u hartije od vrednosti. Prednosti investicionih fondova u odnosuna druge vidove investiranja su: diversifikacija ulaganja, profesionalni menad-ment, nii operativni troskovi, visoka likvidnost i dr.

U zemljama u tranziciji su pronaðena razlièita reenja za nastanak inves-ticionih fondova, u zavisnosti od preovlaðujucih uslova u privredi tih zemalja,kao i od izbora metoda privatizacije.

344


Sutina mog rada je objanjenje moguãnosti pojave investicionih fondo-va u Srbiji. Moglo bi se zakljuèiti da ãe se ovde fondovi najpre pojaviti na tri-tu novca. Takoðe, razmotrila sam pojavu vrste fondova koji se bave ulaganjimau nekretnine (REITs), koji bi u Srbiji mogli imati dobru perspektivu, naroèitozbog poverenja ljudi u ovaj vid ulaganja. Kada je u pitanju trite kapitala, fon-dovi akcija i fondovi obveznica ãe se pojaviti kada se rei problem informacioneasimetrije, uspostavi likvidnije finansijsko trite sa vie prateãih institucija ipravno regulie ova materija.

Kljuène reèi: investicioni fondovi, finansijsko trite, hartije od vrednos-ti.

345


MENADMENT !"MANAGEMENT

Jelena MarkovicTutor: Bata DavidovicLearning Manager & Human Resources AssociateUnited Nation Development Programme

UNDP AS A LEARNING ORGANIZATION

Introduction

Plato once said that "the learning and knowledge that we have, is, at themost, but little compared with that of which we are ignorant". Tremendous,immense changes are characteristic for the "knowledge era" that we live in, andignorance is something we no longer tolerate. Given that the globalization andinformation technology development have had a dramatic influence on the worldeconomy, the environment within which organizations must perform is altered,too. New standards in the business world are being set daily, and the rapid paceof change that we all experience demands an increasing learning response fromall players in business and public sector (Bennet, 1994). Since it is obvious thatin this context there is a need for re-shaping and changing the infrastructure oforganizations, the question is how it is possible to create a new organization thatwould be a part of the future. The answer lies in the concept of the learningorganization. The purpose of this paper is to present how knowledge and learn-ing are connected in terms of managing business and public ventures alike, tointroduce and discuss this human resource management's phenomenon and toshow how it is implemented in the United Nations Development Programme1 (infurther text UNDP).

Knowledge and learning

In 1991 Nonaka argued that the successful companies of the futurewould be those who are most able to adapt to change. These companies wouldplace the concept of learning at the heart of all their activities, typically adoptinginfrastructures that enable learning to take place, and for this new information tobe shared and accessed more easily. Before presenting the concept of the learn-

349


1 UNDP is the United Nation's agency that has five practice areas: Democratic governance, Crisis preven-tion and recovery, Energy and environment, HIV/AIDS and ICT4D (Information and Communicationtechnology for development). It is reputed as one of the non-crisis UN Agencies. UNDP often officiates arole of the so-called "leading Agency" in a country where the UN is present. In other words, the Agencyperforms many operations for the other UN agencies that are also present in the country, like handling var-ious HR administrative issues, financial issues etc. UNDP Resident Representative is often also assignedthe role of Resident Coordinator, which means that he is coordinating other UN Agencies' activities in thehost country. .

Druga nagrada za radobjavljen u Zborniku

tutorskih radova

ing organization, it is necessary and important to answer the question whatknowledge and learning are, especially in business terms2. Humans make senseof reality by categorizing it. There are many scholars that have proposed variousideas of knowledge and learning definitions. As Aristotle said, it is in humannature to aspire for knowledge. New knowledge always begins with the individ-ual (Nonaka,1991). One of the leading researchers and theorists in the field ofmanaging knowledge, Karl Eric Sveiby based his definition of knowledge onMichael Polanyi's and Ludwig Wittgenstein's works and determined it as "acapacity to act" (1997).

According to Sveiby, if we have knowledge, we are better able to act andmake competent business decisions. For him, knowledge is a combination ofmany factors including factual information, experiences, skills, and value judg-ments. Knowledge is the principal, prime resource both for individuals and theeconomy. In a wider sense, it can be seen as the process through which we trans-form what we know into better ways to do business. It has the ability to sudden-ly evolve, abruptly reforms, powerfully reshapes and this is the warning to rigid-ity and conservatism. Knowledge is the process of organizing our lived experi-ences, information and ideas and from this it creates learning environments.

By abandoning the existing, and constantly facing the new and innova-tive, organizations have to achieve continual, constant improvements in all oftheir activities, processes and structures. They can accomplish this through learn-ing. Learning should be the eternal burning desire. Learning is about takingknowledge and using it to instigate positive change. As Henry Ford said, "any-one who stops learning is old, whether at twenty or eighty; anyone who keepslearning stays young." The best odds for thriving in the competitive businessworld are brought to view with learning. Beverly Hyman, who has been interna-tionally known for over a decade as the Trainer's Trainer, and whose serviceshave been extensively used in UNDP's quest to become a learning organization,defines learning in the manual for the UNDP's Learning Managers as "a positive,predetermined change in the employee's job or organizationally related behav-ior".3 When we talk about the process of applying knowledge, we are referring toa systematic linear approach which moves from understanding evidence, or data,to applying certain lessons and finally to the making of a decision. Mutual forboth knowledge and learning is that they represent, and are recognized, as themost important intangible assets of organizations.

350


2 "The language can not be described without mentioning the use to which it is put Concepts are so fluidthat it is not possible to define them strictly. The only way to see that a concept is understood is by howit is used. This notion has vast implications for managers trying to capture the tacit knowledge of peopleinto explicit terminology. We can only hope to capture a very small proportion." (Wittgenstein, Lud-wig.1995. Philosophical Investigations. (orig.1953). London, England: Blackwell)3 "This definition provides us with a measurable, observable reference point by which to judge whetherUNDP's time, the employee's time have been spent productively." (Hyman)

What is a learning organization?

The idea of the learning organization has been around for quite sometime. For more than three decades, literature on the organizational learning andlearning organizations has achieved the status of close to bestsellers, and remainsin that area. One of the questions that have led to creating the idea of the learn-ing organization was how could organizations improve without first learningsomething new? Garvin (1993) argues that "in the absence of learning, compa-nies - and individuals - simply repeat old practices. Change remains cosmetic,and improvements are either fortuitous or short-lived". Comparing the concept ofthe learning organization with the majority of other modern managementapproaches, it has one indisputable advantage; it involves the fundamentalchange of the basic postulates of what we call "the organization". According toMarquardt (2002), learning organizations are places where individuals and teamsbecome involved in new learning processes. He believes that learning has devel-oped into the new form of labor and many would agree with him. The concept ofthe learning organization opens a new portal to the world of "the future organi-zation", environment in which knowledge and learning will be the primary goal,and where skills, constant transformation of the mindset by developing the abil-ity to learn, will represent the basic comparative advantage of every organization.

Senge's "Fifth discipline" world

The literature is full of divergent viewpoints regarding what a learningorganization is. One may argue that Peter Senge's best-selling book "The FifthDiscipline" (1990) has been thoroughly to blame for bringing 'the learning organ-ization' idea into the mainstream of organizational thinking. That is certainly oneof the academic perspectives that led to transforming UNDP into a learningorganization. Senge defines learning organization as "an organization that is con-tinually expanding its capacity to create its future".4 He described it as a placewhere people continually enlarge their ability to create the results they truly longfor, new and widespread patterns of thinking are fostered, collective aspiration isset free and people are continually learning how to learn together. In order toachieve these objectives, he hinted at using five "component technologies":

1. Personal Mastery - Personal mastery is concerned with the individual aspirations of people, where they are now, where they would like to be, and what they need to get there. At the center of this idea is the promo-tion of life- long learning as a means to personal development.

351


4 "This definition provides us with a measurable, observable reference point by which to judge whetherUNDP's time, the employee's time have been spent productively." (Hyman) p.14

2. Mental Models: Mental models is about acquiring a deeper understand-ing about how thoughts and ideas are created, and about empowering employees to question their current reality, and why things are done the way they are. This will then help them to innovate, and instigate change more effectively.

3. Shared Vision: Collective visions are important to ensure staff are dedi-cated, and committed to helping an organization achieve its goals. The creation of shared visions, or identities, relies on organizations present-ing a coherent picture of their future both clearly and concisely.

4. Team Learning: A commitment to teamwork is also a key component to creating a successful learning organization. Teamwork empowers staff, boosts morale, and helps create a culture where everyone is working towards the same goal.

5. Systems Thinking: the Fifth discipline that synthesizes the others. It is grasping the whole rather than just part. Senge argues that without a comprehension of systems, we can neither advance nor thrive as an organization or as an individual.

Implemented, these five disciplines cited here participate in creating alearning organization. The main new feature introduced by Senge's approach wasthe concept that the champions of change towards becoming a learning organisa-tion are actually the traditionally neglected levels of middle management, asthose who are directly connected to both senior management and lowest organi-zational structures. As we can see, the creation of the learning organizationrequires a profound shift in how we think about work life.

UNDP as a learning organization

UNDP defines itself as knowledge and learning organization and theseattributes are at the core of its mission and mandate. Through policy advice andcapacity building, it seeks to create, capture and spread this knowledge and there-by assist in all aspects of country development. It has a global development net-work of 167 countries, where all of these partly self-sustainable units are con-nected through a knowledge-sharing network. This geographical diversity andvastness actually is a benefit, rather than hindrance. It might seem difficult at thebeginning to deduce why an organization such as UNDP would launch a conceptof the learning organization in its structural setup. The simplest answer lies in aneed for more efficient project and program implementation. The aim of imple-menting a concept is equal as in any profit organization, where profit and com-petitive advantage are the main goals, and that is to create an organisational cli-

352


mate which would help increase job satisfaction, staff retention and assist inorganisational overall functioning UNDP management structure recognized theimportance of this concept and realized that implementing could be performedstraightforwardly, especially because of the geographical distribution and tightconnections within individual Country Offices. The process of becoming a learn-ing organisation was rather simple, when observed from the outside.

In 1998, UNDP issued the UNDP Learning Framework that symbolizesa milestone in UNDP training and learning policy shift. It seeks to contribute tothe overall efforts currently underway in UNDP to move towards a learningorganization. It concentrates on individual learning in support of staff develop-ment, and as such seeks to clarify the roles individual staff, managers and theOffice of Human Resources and Learning Resource Centre will play to promoteindividual learning. According to the UNDP Learning Framework publication, aminimum of 5% of the staff's time should be allocated for learning. Individuallearning is a prerequisite for organizational learning and is strongly related toorganizational learning.

UNDP effectively became a learning organization in 1999, when a newrole was given to the Learning Resource Centre (LRC). Besides managinglibrary and learning resources of UNDP, LRC also works on global coordinationand on establishing the role of the Learning Manager in the country offices. TheNew York HQ requested that each country office assigns the role of LearningManager to one staff member, whereby this role would be an addition to analready existing function. After this is completed, what follows is an extensivetraining of Learning Managers as a preparation for their new role. This is a mas-sive undertaking, as logistics behind the process, in which 167 people from 167countries need to be trained in a limited timeframe, are tremendous. Therefore,intensive 10-day workshops are organized where participation is between 20 to30 representatives from country offices. As soon as someone is appointed asLearning Manager, s/he becomes a part of the Learning Manager's global net-work that has an important role and is an extremely useful resource for sharingknowledge and best practices. The existence of the network is of indisputablehelp to the Learning Manager, because of the constant flow of the information,experience of other Learning Managers, ideas where the money could be fund-raised for different courses, seminars, workshops, exchanging creative ways todevise new strategies for staff development, etc. The LRC serves as the centralplace in UNDP for all learning materials, resources, training activities, work-shops

Following the issue of the UNDP Learning Framework, the LRC devel-oped an Electronic Platform for Learning. That is web-based software thatenables quick and easy access for all UNDP staff and members to numerous pub-lications, document catalogues, on-line training materials, and so on. The Elec-

353


tronic Platform has its own Forum, which enables members to discuss andexchange information and is also providing Training Activities calendar that dis-plays which trainings will be offered during the year. Currently, the platformoffers over 500 topics or categories in an "El-tree". "Electronic tree" is on-line"knowledge-tree" which provides links to various virtual courses, categorisesmaterials and provides simple guides for finding the desired learning resource.Each topic or category is portrayed and linked to a specific Learning ResourcesMatrix, which suggest a multiplicity of resource links from books to on-linecourses to coaching. Under the same platform, a communication place named"My Learning Place" gives a private learning environment in which LearningManagers discuss the issues they face in their office, provide assistance andreceive coaching. Learning Managers can also help staff to take advantage of thisspace by creating or joining topics for discussion, storing and exchanging knowl-edge, taking on-line courses and accessing the Internet through a search engine.Another specific function of a Learning Manager which is closely related to theElectronic Platform for Learning is the function of coaching. Learning Managersare also trained coaches who have a specific goal to teach staff to help them-selves when it comes to career development. This means that Learning Managerswill not always give complete resources to staff who need them, but also adviseand through dialogue find out what staff actually need, as opposed to what theywould like, or think they need.

In a country office, the learning process starts with the Learning NeedsAssessment, when a Learning Manager distributes a locally developed question-naire to all staff members. They are asked to answer the questions related to theirknowledge of UNDP Practice Areas and improve their knowledge of UNDPbusiness processes. In this questionnaire, UNDP staff can express their aspira-tions or needs for certain knowledge that would help them do their job better andfurther develop their careers. When a Learning Manager gets feedback from staffmembers, s/he is then able to evaluate what can be done (regarding the real cur-rent needs of the Office and budget availability), and what is even more impor-tant, the Learning Manager can transform needs formulated in general terms intoconcrete learning and training activities. After the information has been collect-ed and assessed in this way, the Learning Manager develops a "Whole OfficeLearning Plan", which represents a one to three-year plan of all training andlearning activities that need to be accomplished in the specified period. TheLearning Manager works on practical implementation of the plan, because whenit is once adopted, s/he can monitor training budget, organize training/learning,direct staff members and give them coaching which training would be the bestfor them and find new sources for financing training and learning.

354


Conclusions

Since the implementation of the Learning Manager's network began in1999, and still has not finished, it is hard to ultimately evaluate how much theconcept is successful. Promising is that Learning Managers have already devel-oped their learning plans, which exist in over 150 countries. Numerous compa-nies in the profit sector allocate the initiative role to CEO (Chief Executive Offi-cer), as s/he is the leader and everything depends on him/her, and in most casesthat approach is unsuccessful. Unlike that approach, UNDP decided to introducea new concept where the main protagonists of the learning initiative are the so-called empowered middle management. This is another, valuable, promising dif-ference. Global gathering of Learning Managers is expected to happen at theend of this year, where strengthening the role of a Learning Manager will bediscussed, and further efforts to assign greater responsibility and emphasis tothis strategic function will be done.

One of the main goals of this paper is that for learning to be more thanlocal affair, knowledge must be spread quickly and efficiently throughout theorganization. And that is what UNDP has certainly achieved and continues toimprove on.

Literature

1. Bartell, S. M. (2001) "Training's New Role in Learning Organizations." Innovations in Education&Teaching International, November 2001, 38(4), p 354.

2. Garvin, D. A. (1993) "Building a Learning Organization." Harvard Business Review on Knowledge Management, 1998, p.47-80.

3. Gordon-Till, J. (2002) "Learn to share for its own sake." Information World Review, February 2002, 177.

4. Hyman, B. (1999). The UNDP Learning Manager:Developing Learning and Training Competencies. New York:Beverly Hyman, Ph.D. and Associates.

5. Marquardt, M. J. (2002) "Five Elements of Learning." Executive Excel-lence, September 2002, 19( 9), p 15-16.

6. Nonaka, I. (1991) "The Knowledge-Creating Company." Harvard Busi-ness Review on Knowledge Management, 1998, p. 21-45.

7. Pedler, M., Burgoyne, J., Boydell, T. (1996). The learning company. London: McGraw-Hill Companies.

8. Rowden, R. W. (1984) "The Learning Organization and Strategic Change." Advanced Management Journal,Summer 2001, 66(3).

355


9. Senge, P. M. (1990) The Fifth Discipline. New York: Double-day.10. Sveiby, K. E. (1997). The new organizational wealth - managing

&measuring knowledge-based assets. San Francisco:Berrett-Koehler Publishers, Inc.

11. The Teaching Firm - Where Productive Work and Learning Converge, Report On Research Findings and Implications (1998), Newton MA: Center for Workforce Development Education Development Center,

Jelena MarkoviãUNDP KAO ORGANIZACIJA KOJA UÈI

Rezime

Ovaj rad analizira pojam Organizacije koja uèi u modernom dobu, i tospecifièno u okruenju Ujedinjenih nacija i agencije Program za razvoj. U ovutemu uvodi razrada koncepata ere znanja, globalizacije i razvoja informacionihtehnologija, kao i diskusija o sutinskom znaèenju uèenja u organizacionomsmislu. Koncept organizacije koja uèi u UNDP-u je uveden kroz ulogu Learn-ing Manager-a i razvoj plana kancelarije koji se odnosi na profesionalni razvojzaposlenih kroz sticanje znanja relevantnih za samu organizaciju.

Kljuène reèi: UNDP, uèenje, znanje, Organizacija koja uèi, LearningManager.

356


Mirjana StozinicTutor: prof. dr Dragan VukmirovicFaculty of Organizational Sciences, Belgrade University

COMPUTER-ASSISTED TELEPHONE INTERVIEWING: A GENERAL INTRODUCTION

Computer-assisted telephone interviewing (CATI) employs interactivecomputing systems to assist interviewers and their supervisors in performing thebasic data-collection tasks of telephone interview surveys. In typical applicationsthe interviewer is seated at a computer terminal or microcomputer, wearing atelephone headset. As survey questions are displayed on the computer screen, theinterviewer reads them to the respondent and enters responses on the computerkeyboard. In most systems, question wording and branching between items iscomputer controlled, based on prior entries or case input, and answers, asentered, can be checked to prompt correction of edit failures and reconciliationof apparent inconsistencies.

Current CATI systems range in size from a single personal computerserving as a standalone interviewer workstation to configuration of 100 or moreinterviewing and supervisory stations supported by a large mainframe.

Function of CATI

Some survey organizations view CATI primarily as a means to facilitateor expedite telephone surveys, making them easier and faster to complete. Fromthis perspective, CATI's major benefits derive from: (a) fast and simple methodsof questionnaire setup; (b) direct support of interviewers in selecting respon-dents, phrasing questions, and choosing the next question; (c) entry of responsesin machine readable form to speed processing; and (d) simple methods of gener-ating output files and administrative reports.

Other survey organizations stress CATI's ability to enhance and controlsurvey data quality. They view CATI's primary function as substitution of com-puter processes, believed to pose most difficulties for paper and pencil interview-ers. From this perspective, CATI's major benefits derive from: (a) systematiccontrol over the scheduling of calls and callbacks; (b) tailored wording of com-plex questions based on prior responses; (c) computer-controlled branchingbetween questionnaire items and sections; (d) automatic range and consistencyedit checking during the interview; and (e) careful monitoring of interviewer per-formance to ensure that intended procedures are followed.

357


A third function of CATI, which may be viewed as an extension of thesecond, is to permit new types of surveys not possible with paper-and-pencilmethods. Computer-assisted interview may: (a) randomize question sequences orquestion wording in complex factorial designs; (b) incorporate arithmetic calcu-lations or logical checks not readily performed with paper methods; (c) utilizetable lookup routines to match responses with a list of possible alternatives; and(d) use data from prior interviews in depended interviewing without disclosingthese data to the interview in advance.

Schools of CATI questionnaire design and interviewing

Item based CATI systems display one survey question and answer spaceand time, perform edits after each entry, and typically erase the screen before thenext item appears. Branching is computer controlled.

Screen based CATI uses the screen rather than the item as the basic unitof questionnaire design. Branching is computer controlled, and the items must beanswered in sequence. Screen based CATI is especially convenient for multipleanswer questions and for sets of short, non-contingent questions on the sametopic.

Form based CATI takes a different approach to answer entry, movementbetween items, and editing. Editing is postponed until all the items on the screenare answered. This format is especially useful in surveys of establishments,where the organization's record keeping practices may govern the order in whichitems are answered.

CATI as facility or function

The most common use of CATI at present is in standalone CATI facili-ties conducting telephone interviews for a number of surveys. The facilityreceives a questionnaire, sampling specifications, and survey specific instruc-tions, and returns a data file of completed interviews and various field perform-ance and administrative reports. Such facilities may incorporate integrated sys-tem modules for survey sampling, call and callback scheduling, coding of verba-tim answers, and tabulation of results.

The design of CATI systems: a review of current practice

A system requirements model is the basic road map that a systemdesigner uses to develop a design.

Software architecture refers to the basic components that constitute asoftware system and the relationships that exist among them.

358


The application generator is a questionnaire compiler. It reads a file or aset of files describing the survey questionnaire. Inputs are examined for errorsand a set of outputs produced. These outputs are then input to runtime module,where the computer code required to conduct an interview is generated. The runtime module is executed to conduct the interview and write out the resulting data.

The most common approaches include the following:

- A questionnaire script, in which a machine readable version of the ques-tionnaire is annotated with a variety of symbols to identify question text, response values, length of the output data item, branching to be per-formed, and so forth.

- A questionnaire data base, in which questions and answer text, valid val-ues, branching instructions, and the like are stored.

- A CATI procedural language, in which the questionnaire is represented as a series of a program loops and subroutines.

- Some combination of script, data base, and a procedural language.

Two broad types of application generators are commonly used: compil-er based and interpreter based.

Compiler based CATI systems generally function in two ways. Somesystems have application generators capable of reading annotated questionnairescript and rewriting it in a third generation language. A second, more directapproach is sometimes used for processing questionnaires, written in a CATI pro-cedural language. Such systems have a CATI language compiler that reads theCATI procedural language and directly produces a machine language program.

Interpreters, by contrast, translate their input into instructions that areexecuted immediately. The application generator reads script, procedural code,or even data base entries. This input is prepared in special formats so that it canbe read by an interpreter at the time of the interview. Under this design, the appli-cation generator may write out a new program in the CATI interpretative lan-guage, or it may simply assemble all of the code and files that are needed whenthe interview is run.

The outputs from the application generator together make up the CATIapplication which can be divided into six components:

- a control program, which is generated by system, - a set of control tables, which govern movement through the interview,- a set of edit tables, whose purpose is to provide the system with param-

eters that allow it to validate responses as they are keyed, - a library of interrupt routines that are used to execute complex skip

instructions, resolve inconsistencies, and manage nonstandard inter-viewer movement,

359


- a screen library, storing completed and formatted items in text files that are moved directly into screen memory, and

- a record structure, the application that can tell the system where individ-ual data items need to be stored.

Call scheduling with CATI: current capabilities and methods

Key components of a CATI call scheduling system are:All call scheduling systems use a call outcome coding system to facili-

tate maintenance of a historical record of call made to a sample case and the out-come of each effort. At the conclusion of each call, a code is entered into the sys-tem to indicate the appropriate outcome. The system then updates the online callrecord maintained for the case.

The scheduler is a generic term that refers to the software that priori-tizes, schedules, and delivers cases to the interviewing staff for calling.

The schedule construction module (also known as the "batch scheduler"or "general scheduler") runs in batch mode at specified intervals, ranging fromevery few minutes to once a day. The case assignment module delivers cases toappropriate interviewers. This module operates in real time rather than batchmode to provide immediate response to interviewer needs. When interviewerindicates readiness for a case, the case assignment module selects the case withthe highest current priority, based on a preprogrammed priority system, andtransmits it to the interviewer's work station. Most system include an outcomeevaluation module (or "assessor") to perform certain evaluative functions in realtime at the conclusion of a call that otherwise must be performed by the sched-ule construction module in batch mode. Some schedulers include a reserve mobi-lization module that may be invoked when the interviewers begin to run out thework.

Calling protocols are the rules and algorithms that specify the callingefforts to be made on each type of case. Most protocols are incorporated into thescheduler and implemented by it.

Initial Calls. The general approach to scheduling initial calls on newlyactivated cases is to schedule the call in the earliest appropriate time slot. Thisplaces the case in the system promptly to weed out ineligible numbers and iden-tify incorrect numbers at an early stage. The goal is to maximize the probabilityof a successful resolution of the case. The key issue is determining the mostappropriate time slot for a particular type of survey.

Cold Callbacks. The standard approach to scheduling callbacks on casesfor which earlier calls have produced no contact is to employ some sort of algo-rithm design to enhance the probability of an early contact.

360


The "every shift approach" simple schedules cold callback for each suc-cessive interviewer work shift. The main advantage of this approach is that itusually produces good results within in a relatively short elapsed time.

In the "scatter approach" the interviewing workweek is divided intosome number of day and time slots, and algorithms are then defined so thatschedule calls in a systematic pattern throughout the set of time slots.

The "contact probabilities approach" utilizes calling algorithms for coldcallbacks, based upon answered "hit" rates for various time slots. Two variationsof this general approach are widely used. The "statistic probabilities" approachevaluates time slots in terms of fixed probabilities, while the "conditional prob-abilities" approach attempts to adjust the probabilities of a hit based upon thetiming of earlier no answer calls.

The most frequently used method of scheduling calls on non-contactcases is the "priority scope approach." Each non-contact case has a weight or pri-ority score, computed each time the scheduler is run. This approach is essential-ly a hybrid system that combines several features of other approaches, with avariety of other factors that have intuitive or practical appeal. It can be easilyadapted to the special requirements of a particular survey by simply changing thepriority scope formula.

Appointments. There are three categories of appointment in general use:(1) hard (firm, specific); (2) soft (general); and (3) estimated (guessed).

Refusal. Refusal cases typically receive some level of follow-up effortbefore they are finalized. The most effective method of controlling refusal non-response is to minimize the incidence of initial refusals.

Other Protocols. The preceding paragraphs described current practicefor several common types of cases.

The majority of cases are assigned to interviewers by the scheduler'scase assignment module in accordance with a programmed priority system. Thepriority system helps ensure that interviewer labor and other resources are usedefficiently. Efforts are directed to the most important or most promising casesfirst.

There are two basic methods of assigning cases to interviewer: by paperand online. Instead of using paper, the interviewer simply indicates readiness toreceive a case and the scheduler's case assignment module delivers the case withthe highest current priority. There are three options in allocating individual casesto specific interviewers: (1) assign the case to any available interviewer; (2)assign it to a specific interviewer; or (3) assign it to a specific type of interview-er. Option 1 is used by all organizations for non-contact cases since no informa-tion generally exists to suggest that one interviewer might be more appropriatethan another. Option 2 may be used in circumstances when one specific inter-viewer may have a better chance of obtaining a successful outcome. Option 3 is

361


utilized when the nature of the case requires a callback by a specific type of inter-viewer.

This component performs the process by which cases are closed out andfinal codes assigned.

The most common case occurs when the interviewer obtains a final out-come, such as a completed interview, on a specific call. When an interviewerkeys the call outcome code, the scheduler recognizes this as a final outcome,assigns a final outcome codes, and removes the case from the pool available forassignment. The second closeout mechanism is activated when the prescribedlevel of efforts specified in a calling protocol is reached, such as the second con-version effort for a refusal. The third way a case can be closed out is by supervi-sory action. If the supervisor concludes that no further action is warranted, he orshe will assign a final code. Finally, a case can be closed out by special action ofthe CATI system or system personnel.

The telephone supervisor plays a key role in the operation and controlof a CATI call scheduling system. The CATI system typically provides a super-visory staff with a variety of computer utility programs that assist them in dis-charging their responsibilities. The Census Bureau divides these programs intofour main sets: (1) those that review or control the general flow of work; (2)those that review the status or history of individual cases; (3) those that changethe progress of the case or set a final code; and (4) other specialized programs.

CATI organizations produce a wide variety of computer generatedreports:

- Queue listing- Call recording listing - Current status report- Historical status report- Interviewer performance report - Duration report- Exception report- Miscellaneous diagnostic reports- Cost control reports

Questionnaire design for CATI: design objectives and methods

There are proposed six basic objectives for CATI questionnaire design.They are to:

1. Collect survey data, including responses to questions, interviewer com-ments, and other relevant information

362


2. Meet interviewer needs by making displays quickly comprehensible, providing interviewers' access to information, and expediting movement through the questionnaire

3. Ensure program correctness so that the instrument functions as intended under all circumstances

4. Function efficiently so that the CATI instrument makes minimum demands on hardware resources while maintaining rapid response times

5. Provide usable documentation thereby ensuring that its structure, cod-ing, and operation are understandable to others

6. Be portable to other surveys collecting similar information.

Collecting survey data

Mechanical differences between CATI and traditional interviewing pro-cedures necessitate changes in the structure of many survey questions.

Check answer questions with single answer precoded responses are thesimplest to format in CATI. When using a fill, the CATI author must ensure that:(1) the filled value is nonempty and correct when screen is reached; (2) the valueis the appropriately right or left adjusted; and (3) its length, when added to thefixed text, will not overflow the line.

Multiple answers pre-coded questions are easily accommodated inscreen based CATI system and item based systems and the CATI authors needonly: (1) determine the maximum number of answers permitted; (2) add a codefor "no further answers" which will exit a screen; and (3) establish edits to pre-vent the same code from being entered more then once.

Questions requiring a numeric response need only to determine: (1) theacceptable range for editing; (2) the variable length for storage; and (3) theappropriate missing additional steps to punctuate the value may be needed toincrease readability.

The approach to open question responses is to record them in a separatefile which stores lengthy textual material consecutively by case number and itemlabel rather than in variables. Entries can be as long as needed.

When used effectively, CATI provides new tools that control responseerrors and selected forms of item non-response. Automatic branching betweenitems controls skip errors; and built-in editing of check answer and numericitems can prevent out of range entries. Open question responses can be requiredto have some minimum number of characters to increase the likelihood of a fullresponse. Further edits may check an item's consistency with prior entries, inputdata from records, or a response from a previous interview. These checks mustbe prepared by the CATI author. They involve four steps. (1) A logical or arith-metic comparison is made as a background process. If the edit fails, then step 2

363


is executed. (2) A display informs an interviewer of the discrepancy and supplieswording to elicit the respondent's help in resolving it. (3) The interviewer cor-rects the entry or a previous entry, or provides a note to explain the inconsisten-cy. (4) The interviewer returns to the mainstream of the questionnaire. This mastbe possible whether the inconsistency is resolved or not.

Meeting interviewers' needs

Because a CATI display screen is small, the interviewer generally seesonly small segments of the questionnaire at the time. This is called segmentationeffect. That can be enhanced by:

1. Using a task oriented design that places the first thing the interviewer is to do at the top of each screen. If a question is to be read, it should appear first.

2. Standardizing formats so that question text, response categories, and answer spaces are in approximately the same place on each screen.

3. Providing uncluttered screens with adequate "with space" to improve readability and aid interviewers in locating the appropriate response cat-egories.

Segmentation also limits the interviewer's access to information. Theinstrument designer can provide this type of information in a variety of ways.

1. Fills may build information directly into the question to be asked, and that is the best method of displaying information which requires limited space.

2. Putting consecutive, related questions on the same screen provides con-tinuity and reduces segmentation effect.

3. "Reference or help" screens are separate displays an interviewer can access through a simple command or function key.

4. A fourth method is to assist the interviewer in returning to a previous question.

Program correctness, portability, and documentation

Program correctness is a critical objective of CATI questionnaire design.An instrument that does not function correctly, typically defeats other criticalobjectives by failing to collect needed survey data, and by hindering rather thanassisting interviewers at their work. First, the instrument must function properlywhen an interviewer moves through it from the beginning to the end in a consis-

364


tently forward direction. There is, however, the more complex requirement thatthe instrument functions properly after backing up, changing answers, or takingany other action the system permits.

Modular design provides the building blocks for program correctnessand portability for CATI instrument design. A module is a self-contained groupof questions or items, which have a clearly defined function, a single lead itemin standard forward movement, and the place in a modular hierarchy. Program-ming principles of modular design should be followed in constructing CATIinstruments. The designer "formally" identifies the major functions of the pro-gram first, and then proceeds to identify the lesser functions that extend from themajor ones. By using modules the designer has broken a large task down intosmaller blocks that are easier to design, program, debug, document, modify,reuse, and review with clients.

The use of the design techniques discussed above will produce a modu-lar hierarchy, at the bottom of which we find the smallest modules, called "virtu-al items." The manner in which virtual items are combined to form the overallmodular hierarchy will have real impacts on the whether the instrument can beexpected to function correctly under nonstandard movement. Items could be con-nected in a linear structure, tree structure or net structure.

A CATI questionnaire author has not fully completed his or her workuntil that instrument is adequately documented. The first reason to document isby describing how the survey specifications were met, written documentation isvaluable for supervisory and client review. Second, documentation is valuableaid in testing, debugging, and changing a complex CATI instrument. Third, agood documentation, like a good design, increases the value of a CATI instru-ment by making its components more portable to other surveys.

Bibliography

1. Adler, M. K. Types of Surveys in: M. K. Adler, Modern market Research: A Guide for Business Executives, New York, Philosophical Library, pp. 7892.

2. Argyle, M., Social Interaction, London, Methuen, 1969.3. Beza, A., Study Design and Telephone Survey, paper presented at the

Field Directors Conference, Santa Monica, CA, 1995.4. Bushery, J. M., Cowan, C. D., and Murphy, L. R., Experiments in Tele-

phone-Personal Visit Surveys Proceedings of the Section on Survey Research Methods, American Statistical Association, 1988.

5. Cannell, C. F., The Telephone Interview: Progress and Prospects, Sur-vey Research Center, Institute for Social Research, The University of Michigan, 1998.

365


6. Chilton Research Services, The History and Development of CATI, Chilton Research Services, Radnor, PA (undated).

7. Coulter, R., A Comparison of CATI and non-CATI stuff report no85, Statistical Research Division, Statistical Report and Service, Washing-ton, DC,1985.

8. Dekker, F., and Doorn, P. K., Computer Assisted Telephonic Interview-ing, paper presented for the Conference of the Institute of British Geo-graphers, United Kingdom, 1994.

9. Fink, J.C. Quality Improvement and Time Savings attributed to CATI Reflections on 11 years of Experience, paper presented at the 37th Annual Meeting of the American Association of Public Opinion Research, PA, 1991.

10. Groves, R. M., Telephone Survey Methodology New York, 1998.11. Lavrakas, P. J. and Tyler, T. R., Low cost Telephone Surveys, paper

presented at Evaluation 93, Chicago, 1993.12. Nicholls, W. L. Discussion of Telephone Surveys, American Statistical

Association, 1991.13. Palit, C. D., Computer Assisted Survey Systems, Madisson, W. I, 1985.14. Shanks, J. M.., Computer Assisted Survey, San Antonio, TX, 1995.

Mirjana StoiniãTELEFONSKO ISPITIVANJE KONTROLISANO OD STRANE

KOMPJUTERA: OPTI PRIKAZ

Rezime

CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing) angauje interak-tivne kompjuterske sisteme da asistiraju istraivaèima i njihovim supervizorimau izvoðenju osnovnih zadataka prikupljanja informacija prilikom telefonskihispitivanja. U veãini sistema je ceo process kontrolisan od strane kompjutera iukucani odgovori mogu biti provereni i ispravljeni ukoliko se pojave nekonzis-tentnosti. Trenutni CATI sistemi mogu da opsluuju od jednog personalnog kom-pjutera koji radi kao samostalana radna stanica do konfiguracije od sto ili vieistraivaèkih i supervizorskih stanica.

Kljuène reèi: CATI, kompjuterki sistemi, telefonsko ispitivanje, supervi-zorske stanice.

366


ÈOVEKOVA SREDINA !"ENVIRONMENT

Ana PetroviãTutor: prof. dr Luka KneiãRudarsko - geoloki fakultet u Beogradu

ANALOGNOST BIOLOKIH I INDUSTRIJSKIH EKOSISTEMA

(kao osnova daljeg privrednog razvoja)

Uvod

U 21. veku èoveèanstvo se, zbog sopstvenog nemara, suoèava sa nizomozbiljnih ekolokih problema vezanih za kvalitet ivota i egzistenciju uopte.Velike kolièine otpadnih i tetnih materija, nekontrolisano unitavanje prirodnihplodnih povrina, crpljenje resursa, sve to utièe na ruenje prirodne ravnotee istabilnosti. Kako je situacija na tom polju poslednjih godina zaista alarmantna,potrebno je pronaãi reenje koje bi omoguãilo dalji razvoj ljudskog roda u okviruzdravih prirodnih sistema, odnosno smanjenje tetnog antropogenog uticaja nasopstvenu sredinu. Jedno od reenja, koje se u poslednje vreme dosta potencira,lei u razvoju nove ekoloke discipline enviromentologije.

Enviromentologija je nauka koja se bavi razumevanjem i prevencijomproblema izazvanih interakcijom prirodnih i kulturolokih (ljudskih) sistema.Njen cilj je da u najveãoj moguãoj meri minimizira dalju degradaciju prirodnesredine. Ona pitanje regulisanja problema nae ivotne sredine vidi kroz stvara-nje modela industrijskog ekosistema, koji se u potpunosti temelji na principimabiolokih ekosistema. To, zapravo, znaèi stvaranje jednog krunog sistema,ukome bi se otpadne i tetne materije bilo kakvog industrijskog porekla koristileu nekom drugom proizvodnom procesu. Neto slièno kruenju materije u priro-di.

Zato ãe u ovom radu, koji obraðuje pitanje analognosti biolokih i indus-trijskih ekosistema, prvo biti predstavljeni osnovni ekoloki postulati i objan-jeno funkcionisanje prirodnih sistema, da bi onda posebna panja bila posveãe-na razvijanju modela industrijskog ekosistema i moguãnostima njegove primeneu smislu smanjenja tetnog uticaja ljudskog i tehnolokog faktora na ivotnusredinu.

Ekologija i organizacija prirode

Ekologija bi se najpreciznije mogla definisati kao nauka o ustrojstvu ifunkcionisanju prirode, prvenstveno orijentisana na prouèavanje meðusobnihodnosa organizama iste vrste, njihovih odnosa sa jedinkama drugih vrsta i, ko-

369


naèno, odnosa svih njih sa sopstvenim fizièkim okruenjem.1Iako, zbog inten-zivne povezanosti svih njenih ivih i neivih elemenata brojnim suptilnim idalekosenim vezama, priroda na prvi pogled izgleda beznadeno sloena,pokazalo se da taj utisak nije taèan i da ona ipak funkcionie po jedinstvenom irelativno jednostavnom optem modelu. To je, zapravo, jedan ogroman sistem,saèinjen od mnotva podsistema razlièite velièine, sasvim sliène strukture, orga-nizovanih po istim modelima uzajamnog odnoenja i u kojima se neprekidnoodvijaju iste aktivnosti. Poto je naruavanje tih odnosa osnovni uzrok svih prob-lema u vezi sa zatitom okruenja, poznavanje ekologije sutinski je vano zanjihovo razumevanje, reavanje i spreèavanje naruavanja.

Osnovne ekoloke jedinice

Osnovna jedinica u ekologiji je vrsta, odnosno sve jedinke odreðenogtipa koje su meðusobno povezane relativno skorim zajednièkim poreklom i kojeimaju istu ekoloku ulogu, a potencijalno su sposobne da se meðusobno ukrta-ju. Grupa jedinki iste vrste, koje u istom vremenu ive u datom okruenju i sanjim se nalaze u interakciji, èini populaciju. Buduãi da je obièno saèinjena odvelikog broja pojedinaènih organizama, populacija poseduje i neke osobine kojenjeni predstavnici pojedinaèno nemaju, pa je pogreno tretirati je kao prostusumu jedinki. Sve razlièite populacije, koje u datom vremenu ive u istomokruenju, nalazeãi se i meðusobno i sa njim u interakciji, èine (ekoloku) zajed-nicu biocenozu. Individualni organizmi unutar zajednice se nalaze istovremenou interakciji sa ostalim prisutnim pripadnicima svoje vrste i sa jedinkama ostal-ih prisutnih vrsta na razlièite naèine, ali i sa svojim fizièkim okruenjem.

Ta dinamièka interakcija zajednice i njenog okruenja, koja se odvijakroz kruenje materije i protok energije, dovodi nas do koncepta ekosistema.Ekosistem se moe definisati kao (u velikoj meri) autonomna celina, saèinjenaod ekoloke zajednice i njenog fizièkog okruenja, unutar odreðenog geograf-skog prostora, koja poseduje odreðenu sposobnost samoregulacije.2

Grupe sliènih i blisko povezanih zajednica, koje se prostiru na velikimgeografskim podruèjima i koje karakteriu specifièni klimatski uslovi i obliciflore i faune, nazivaju se biomi (biomi su, na primer, prerije, tundre, pustinje...).

Najveãi ekosistem na Zemlji je ekosfera, koja obuhvata sav ivi svet nanjoj i deo neive prirode u kome je taj svet prisutan i sa kojim se nalazi u inter-akciji. Ekosfera je jedna od èetiri velike zemaljske sfere (a to su hidrosfera,

370


1 Pri tome, pod organizmom podrazumevam bilo kog pojedinaènog predstavnika ivog sveta na Zemlji,dok okruenje predstavlja njegovo prebivalite, odnosno lokalitet odreðenih fizièkih, hemijskih i biolok-ih karakteristika u kome taj organizam ivi.2 Velièina ekoloke zajednice moe biti veoma razlièita; nju èine sve biljke i ivotinje u nekom akvariju-mu,ali i celokupan ivi svet u nekom okeanu.

atmosfera, litosfera i ekosfera), odnosno najoptimalniji uslovi za njen razvoj (asamim tim i najbujniji ivot) nalaze se na preseku ostale tri sfere.

Struktura ekosistema

Svaki ekosistem se sastoji od dve osnovne grupe komponenti: ivih, odnos-no biotièkih (biota), i neivih, odnosno abiotièkih (abiota). Njihovim brojniminterakcijama obezbeðuju se materijali i energija, neophodni za ivot organiza-ma i funkcionisanje sistema u celini.

Biotièke komponente

iva biãa su u stanju da na razlièite naèine koriste elemente zemljita,vode i vazduha. Podela biotièkih komponenti ekosistema upravo se i zasniva naizvorima materijala (odnosno hrane) i energije koje organizmi koriste, i na naèi-nima na koje ih koriste. Tako se one dele na proizvoðaèe, potroaèe i razlagaèe.

Proizvoðaèi (autotrofi) su organizmi sposobni da sami sintetizuju sloe-na, energijom bogata organska jedinjenja neophodna za njihov opstanak, apolazeãi od vode, ugljen-dioksida i drugih neorganskih supstanci. U njih spada-ju fototrofi (koji poseduju fotosintetski pigment hlorofil, pomoãu kogaobezbeðuju potrebnu energiju, a to su zelene biljke) i hemotrofi (potrebnuenergiju obezbeðuju hemijskom oksidacijom odreðenih neorganskih supstanci, ato su razlièite vrste bakterija).

Potroaèi (heterotrofi) nisu u stanju da sami stvaraju hranu, nego sehrane drugim organizmima ili njihovim delovima. Oni, direktno ili indirektno,zavise od autotrofa, a mogu se podeliti u pet grupa: biljojedi (herbivore),mesoderi (karnivore), svatoderi (omnivore), strvoderi i detrivore.

Razlagaèi (dekompozeri) su heterotrofne bakterije, gljive i nekimikroorganizmi, koji razlau mrtvu organsku materiju na nutrijente iz kojih jeona prvobitno i sintetizovana, na taj naèin je èineãi ponovo dostupnom zaproizvoðaèe.

Abiotièke komponente

Pod abiotièkim komponentama nekog ekosistema prvenstveno sepodrazumevaju energija i materija (nutrijenti), a potom i èitav niz raznih fizièk-ih, ogranièavajuãih faktora, kao to su temperatura, vlanost, oblik, sastav iporoznost zemljita, vetar, i tako dalje.

Energija pristie na Zemlju uglavnom u obliku solarnog zraèenja, i tokontinualno, ali neravnomerno rasporeðena. Vie od polovine pristigle energijebiva zadrano u atmosferi ili odbijeno nazad u svemirski prostor, a od ukupne

371


kolièine koja dospe na povrinu nae planete manje od 1% biva, uz pomoãautotrofa, vezano i prevedeno u hemijsku energiju ili iskoriãeno za metabolièkeaktivnosti ovih organizama. Zapravo, Zemlja u energetskom smislu predstavljajedan otvoren sistem, koji neprestano dobija i koristi elektromagnetnu solarnu, aistovremeno zraèi natrag u prostor otpadnu toplotnu energiju, nastalu prikoriãenju pristigle energije. ivi organizmi, koji energiju koncentriu u hemi-jskom obliku, to èine ipak privremeno, zato to posle izvesnog vremena uginu,oslobaðajuãi tako energiju i doprinoseãi poveãanju ukupne entropije (stepenaneureðenosti) sistema.

Materija (nutrijenti) od nje je saèinjeno sve to na Zemlji postoji,odnosno sve od èega je izgraðena ekosfera (ako izuzmemo ono to je ugraðenou njenu biotièku komponentu). Materija se, kao i energija, ne moe ni stvoriti niunititi, veã samo moe menjati svoj oblik i prenositi se sa mesta na mesto.

Od vie od sto poznatih hemijskih elemenata, samo tridesetak uèestvujeu graði ivih biãa. Neki od njih (makronutrijenti) zastupljeni su u sastavu orga-nizama u relativno velikim kolièinama, dok su mikronutrijenti zastupljeni samou minimalnim kolièinama. Makronutrijenti se, dalje, mogu podeliti na glavne(koji u sastav ivih biãa ulaze sa relativno velikim udelima) i na sporedne makro-nutrijente (èije uèeãe je veoma promenljivo i uglavnom daleko manje).

Svi ovi elementi i voda, od kojih proizvoðaèi sintetizuju sloena organ-ska jedinjenja (koja saèinjavaju ivu materiju) neprestano krue izneðu biote iabiote unutar ekosistema.

Ogranièavajuãi faktori osnovni abiotièki regulatori, odnosnoogranièavajuãi faktori, koji odreðuju strukturu nekog ekosistema su: temperatu-ra, prisutna kolièina svetlosne energije, kolièina atmosferskog taloga iraspoloive koncentracije fosfora, kiseonika i ugljenika. ivi organizmi, popu-lacije i zajednice poseduju razlièitu tolerantnost u odnosu na svaki od pomenu-tih limitirajuãih faktora, odnosno svakom od njih odgovara odreðena, ua ili ira,oblast tolerancije. Ova oblast protee se kontinualno, poèev od maksimalnekolièine ili stepena pri kome data vrsta moe opstati, preko optimalne kolièine ilistepena za razvoj date vrste, pa do minimalne vrednosti datog faktora pri kojoj jeopstanak te vrste jo uvek moguã.

Funkcionisanje ekosistema

Da bismo razumeli kako zaista funkcionie kruenje materije i energije unekom ekosistemu, potrebno je da prouèimo procese ishrane. Naime, u svakomekosistemu potroaèi zavise od organizama na niem nivou (ishrane i razvoja).Ti razlièiti nivoi, u koje spadaju proizvoðaèi hrane i svi naknadni nivoi, naziva-ju se trofièki nivoi (odnosno nivoi ishrane). Na taj naèin organizmi formirajuneto to se zove lanac ishrane, koji je izgraðen po sledeãem rasporedu: prvi

372


trofièki nivo èine proizvoðaèi, drugi èine primarni potroaèi (to su uglavnom her-bivore), treãi nivo pripada sekundarnim potroaèima (karnivore i svatojedi), dokèetvrti èine tercijarni konzumenti (odnosno potroaèi).3 Razlagaèi(mikropotroaèi) funkcioniu na svakom trofièkom nivou, i na kopnu i u vodi, injihova uloga je da razlau mrtvu organsku materiju na njene osnovne kompo-nente. Ovako prikazan lanac ishrane je samo uproãena slika protoka energije imaterije u nekom ekosistemu. Mnogo je èeãa pojava u prirodi da su razlièitilanci ishrane meðusobno toliko isprepletani da im vie odgovara naziv mreaishrane. I ona poèinje proizvoðaèima, nastavlja se raznim vrstama potroaèa narazlièitim trofièkim nivoima i zavrava se razlagaèima (koji, u principu,funkcioniu i na svim ostalim nivoima).

Osnovni oblici naruavanja prirodne ekoloke ravnotee

Nauènici se danas mahom slau da postoje tri glavna uzroka ekolokihi enviromentolokih problema, a to su: nekontrolisani rast stanovnitva, zagaði-vanje i neracionalno koriãenje prirodnih resursa. Ovi, meðusobno povezani fak-tori vre najrazorniji uticaj na biosferu, menjajuãi ekoloke uslove tako da nepo-voljno i nepovratno deluju na biotièku komponentu ekosistema. Ipak, ono to jenajbitnije je da svi ti problemi najèeãe nastaju kao posledica nekompatibilnostiljudskih stavova i shvatanja sa prirodnim sistemima. Zato se ni ne mogu reavatibez detaljnog upoznavanja interakcije prirode i ljudskih (odn. kulturolokih) sis-tema.

Zagaðivanje

Zagaðivaèem se smatra supstanca koja nepovoljno utièe na fizièke,hemijske ili bioloke osobine prirodne sredine, ili koja se taloi u ãelijama i tkivi-ma ivih organizama u kolièini koja teti zdravlju ili opstanku tih organizama.

Zagaðenje moe doãi i iz prirodnih i iz kulturolokih sistema; ono jeneizbena posledica svih procesa koji se odigravaju na Zemlji. Meðutim, pro-dukti prirodnog zagaðivanja najèeãe postaju resursi za druge organizme, na tajnaèin odravajuãi prirodnu ravnoteu vode, zemlje i vazduha. Sa druge strane, saporastom broja stanovnitva i napretkom tehnologije, ljudi su poèeli da stvarajusve veãe kolièine to otpadnih materija, to novih supstanci, a prirodi je teko daapsorbuje i preradi sve te materije. Zato su danas globalno rasprostranjeni pro-blemi vezani za efekat staklene bate, smanjenje ozonskog omotaèa, pojavukiselih kia, itd.

373


3 Kako to izgleda u prirodi pokazaãe sledeãi primer: prvi nivo èine biljke (recimo korovne biljke); njihjedu skakavci (primarni potroaèi), koji su i sami hrana poljskim evama (sekundarni potroaèi), a eve suhrana za jastrebove (tercijarni potroaèi).

Raubovanje resursa i prirodnih sistema

Svi ivi organizmi ive na raèun svog okruenja. To, zapravo, znaèi dasvi organizmi upotrebljavaju i konzumiraju prirodne sisteme. Neki resursi suobnovljivi, priroda ih moe zameniti i sve dok se ne koriste bre no to seobnavljaju ne mogu se iscrpeti. U takve prirodne sisteme spadaju ume i sunèe-va energija. Ali, postoje resursi koji se ne mogu obnavljati, odnosno resursi kojise obnavljaju vrlo sporo, pa se prema ljudskim merilima smatraju ogranièenim.Prekomernom upotrebom ovakvih sistema dolazi do njihovog nestajanja. Uneobnovljive prirodne resurse spadaju ugalj, nafta, razlièite rude i minerali.

Napredak tehnologije nam je omoguãio da crpimo i upotrebljavamoprirodu efikasnije nego ikada pre. Meðutim, to je dovelo do toga da je ljudskapotreba za obnovljivim resursima veãa od brzine prirode da te resurse obnovi. Naprimer, postoje relevantne procene koje ukazuju da je ljudska aktivnost pretvo-rila oko 10% Zemljine povrine (pokrivene umama i plodnom zemljom) upustinje. U tom smislu potrebno je pomenuti i problem nestanka tropskih uma na osnovu satelitskih prouèavanja utvrðena je i brzina njihovog nestanka:1620 miliona hektara godinje.

Sliènih primera je danas i previe. Tu se zaista dokazuje neophodnostracionalnog i »pametnog« koriãenja prirodnih resursa.

Nekontrolisani rast stanovnitva

Postoji definicija koja govori da se prenaseljenost javlja kada ljudi svo-jom brojnoãu i aktivnoãu ubrzano umanjuju sposobnost prirode da te ljudskeivote izdrava. Ako ovako posmatramo planetu, mogli bismo reãi da je ona veãozbiljno prenaseljena.

Nekontrolisani rast stanovnitva donosi mnoge probleme: ekonomske,politièke, medicinske, ekoloke... Razlièite bolesti, velike kolièine zagaðenogprostora, pa èak i glad i ratovi, sve su to direktne ili indirektne posledice pre-naseljenosti. Procenjuje se da ãe za najvie dvadeset godina na Zemlji iveti okodeset milijardi ljudi, a to je broj koji ãe sigurno uticati na ruenje biolokeravnotee. Ljudska rasa, kao uostalom i bilo koja druga vrsta, ne moe opstatibez svog prirodnog okruenja, a ono je veã sada dosta iscrpljeno i zagaðeno.

Industrijski ekosistem definicija i opis

Ubrzano iscrpljivanje postojeãih prirodnih resursa i progresivan porastkolièine otpadnih materija, koje proizvodi stanovnitvo, nedvosmisleno ukazujena neophodnost transformacije tradicionalnog modela industrijske aktivnosti ujedan daleko integrisaniji model industrijski ekosistem.

374


Za razliku od tradicionalnog modela, u kome pojedinaèni industrijskiprocesi praktièno potpuno autonomno koriste sirovine i stvaraju proizvode zatrite i otpadne materije za odlaganje, u industrijskom ekosistemu je potronjasirovina i energije optimizirana, a nastajanje otpada minimizirano. Naime, otpadiz jednog proizvodnog procesa se koristi kao sirovina u drugom proizvodnomprocesu. Na taj naèin se, odgovarajuãim tehnolokim osavremenjivanjem,omoguãava proizvodnja istog proizvoda, ali uz minimalne kolièine otpada (ili,èak, i bez njega) i uz daleko manji utroak energije. Svaki ciklus industrijskogekosistema poèinje sa resursima i napreduje ka krajnjem proizvodu, koji se posleupotrebe moe reciklirati, ulazeãi tako ponovo u ciklus kao sirovina.4 Materijalise u idealnom industrijskom ekosistemu ne troe nita vie nego u biolokom. Naprimer, komadiã èelika, od koga je proizvedena konzerva, moe se nakon njeneupotrebe i reciklae pojaviti u obliku nekog automobilskog dela, da bi na krajuzavrio kao deo armature neke graðevine. To znaèi da proizvodni procesi u jed-nom industrijskom ekosistemu jednostavno transformiu materijale iz jednogoblika u drugi, pri èemu se njihova ukupna kolièina u procesu stalno smanjuje(zbog neizbenih gubitaka), ali i poveãava zbog potreba. Èinjenica je da ovakvaproizvodnja jo uvek zahteva odreðeni utroak energije i da je i dalje praãenanastajanjem otpada i/ili tetnih odnosno nekorisnih sporednih proizvoda, ali udaleko manjoj meri nego to je to sluèaj sa dananjim, tradicionalnim industri-jskim sistemom. Za funkcionisanje jednog ovako delotvornog modela posebno jeznaèajan naèin na koji su pojedinaèni procesi povezani unutar celokupnog sis-tema. Od svakog od njih se zahteva da svedu na minimum nastajanje nerecikla-bilnog otpada (ukljuèujuãi i otpadnu toplotu), kao i koriãenje deficitarnih mate-rijala i energetskih resursa.

Primeri i iskustva uspostavljanja industrijskog ekosistema u svetu i kod nas

Ma koliko to èudno zvuèalo, kljuèni problem savremenog sveta udomenu upravljanja otpadnim materijama nije nepovoljan uticaj na biosferu, veãnjihova progresivno rastuãa kolièina.5 Ako tome dodamo i realnu opasnost da,ukoliko se produi sadanji tempo i naèin eksploatacije prirodnih sirovinskihresursa, doðe i do potpunog iscrpljivanja nekih stratekih sirovina, èine se sasvimopravdanim napori koje savremeni svet ulae u reavanje ovih problema.

375


4 Po naèinu na koji funkcioniu, industrijski ekosistemi se mogu smatrati vrlo sliènim biolokim ekosis-temima, èija se uravnoteenost i ureðenost zasnivaju na tzv. lancu ishrane, u kome se iz »sirovina« (neor-ganskih nutrijenata) i uz pomoã solarne energije »proizvodi« fitoplankton koji predstavlja hranu za herbi-vore, a one za karnivore i omnivore. Krug se zatvara bakteriolokom razgradnjom mrtvih ostataka orga-nizama do neorganskih materija, koje ponovo ulaze u proces kao »sirovina« za proizvodnju fitoplanktona.Dakle, moe se zakljuèiti da je lanac ishrane u biolokom ekosistemu analogan lancu proizvodnje u indus-trijskom ekosistemu.5 Relevantne procene ukazuje da ãe za dvadesetak godina deset milijardi ljudi (koliko se procenjuje da ãeiveti na Zemlji) godinje proizvoditi oko 400 milijardi tona èvrstog otpada.

Iskustva razvijenijih zemalja ukazuju da jedno od najpraktiènijih ree-nja lei u uspostavljanju industrijskog ekosistema, u vidu tehnoekonomskogoptimalnog modela upravljanja komunalnim èvrstim otpadom.6 To je dinamièanmodel, koji se neprestano modifikuje u skladu sa napretkom nauke i tehnologije,i na taj naèin predstavlja osnovu za formiranje takozvanog integrisanog sistemaupravljanja KÈO. Ovakav sistem sastoji se od est osnovnih funkcionalnih ele-menata, od kojih svaki koordinirano (u okviru sistema) daje odreðeni doprinosostvarenju glavnog cilja smanjenju ukupne kolièine KÈO koja se mora ko-naèno odloiti i stepen unitavanja okruenja koji to odlaganje prati. Ti osnovnifunkcionalni elementi su:

1. nastajanje otpada;2. postupanje sa otpadom i separacija, smetaj i prerada na izvoru;3. prikupljanje;4. centralizovana separacija, prerada i transformacija èvrstog otpada;5. pretovar i transport;6. konaèno odlaganje.

Slika 1: meðusobni odnos osnovnih funkcionalnih elemenata sistemaupravljanja KÈO

Uspostavljanje integrisanog sistema upravljanja KÈO podrazumevaprethodnu temeljnu procenu svih navedenih funkcionalnih elemenata i njihovouklapanje u skladnu celinu, pre svega u pogledu efikasnosti i ekonomiènosti.

376


6 U daljem tekstu oznaèavaãe se sa KÈO.

Osnovni preduslov za efikasno funkcionisanje ovakvog sistema je da seaktivnosti u okviru njega odvijaju prema odreðenom hijerarhijskom redosledu,koji izgleda ovako: minimizacija otpada na izvoru; reciklaa; transformacijaotpada (kompostiranje7 ili spaljivanje); sanitarno odlaganje. Pri tom je mini-mizacija na prvom hijerarhijskom mestu jer predstavlja najefikasniji naèin zasmanjenje kolièine i/ili toksiènosti otpada, kao i trokova postupanja sa njim.Reciklaa je priprema i ponovno koriãenje, prerada ili proizvodnja materijala;pod transformacijom se misli na fizièku, hemijsku ili bioloku konverziju otpa-da da bi se poveãala efikasnost celog sistema i dobili reciklabilni materijali ienergija u obliku toplote ili sagorivog gasa; a na kraju se uvek manja ili veãakolièina otpadnih materija mora konaèno odloiti.

Kako sve ovo izgleda u praksi moe se videti na primeru kanadskoggrada Toronta. U tom gradu, poèetak brige o otpadnim i tetnim materijama dati-ra od kraja 19. veka, kada su izgraðene prve dve spalionice smeãa. Sistem priku-pljanja, prevoza i konaènog odlaganja stalno se razvijao u skladu sa razvojemgrada i potrebama graðana. Krajem ezdesetih godina dvadesetog veka Torontoje imao, pored veã razvijene mree za prikupljanje i prevoz smeãa, i est preto-varnih stanica, tri spalionice i tri sanitarne deponije za konaèno odlaganje. Nakontoga je zakonski zabranjena izgradnja novih spalionica, a vlada je pokrenula pro-gram minimizacije otpada na izvoru i recikliranja njegovih upotrebljivih kompo-nenti u vidu postavljanja razlièito obojenih kontejnera u koje su graðani poseb-no odvajali i odlagali komponente otpada. Danas u Torontu sistem upravljanjaKÈO saèinjava sedam pretovarnih stanica, dva postrojenja za obnavljanje mate-rijalnih resursa, osam depoa za opasni otpad iz domaãinstava, jedno centralnopostrojenje za kompostiranje, jedan pogon za sortiranje i dve sanitarne deponije.U poslednjih deset godina ukupna kolièina èvrstog otpada, koja zavrava nagradskim deponijama, umanjena je za preko 20%.

Zanimljiva su i dva reenja iz domaãe prakse koja se, iako uraðena jo1986. i 1989. godine, po mnogim elementima uklapaju u savremen model indus-trijskog ekosistema.8

Prvi primer je idejni tehnoloki projekat uraðen za potrebe Hemijskeindustrije »Zorka« u apcu. Pri proizvodnji sumporne kiseline, godinje je na-stajalo oko 240 000 tona piritne izgoretine, èije je viedecenijsko nesanitarnoodlaganje direktno ugroavalo kvalitet povrinskih i podzemnih voda. Deponijaza odlaganje otrovnog otpada nalazila se na vrlo maloj povrini unutar gradskezone. Povoljna okolnost bila je da u Fabrici acetilena »Tehnogas« u Beogradu,koja je od lokacije potencijalne deponije udaljena oko 80 kilometara (uzmoguãnost transporta vodenim putem), nastaju velike kolièine otpadnog kar-

377


7 Kompostiranje je proces bioloke aerobne ili anaerobne razgradnje materije.8 Reenja su uraðena u saradnji sa Tehnoloko-metalurkim fakultetom iz Beograda; primeri preuzeti izrada prof. Luke Kneiãa »Industrijski ekosistem osnova buduãeg privrednog razvoja«.

bidnog kreèa. Obavljeni eksperimentalni radovi ukazali su da se meanjem pi-ritne izgoretine sa otpadnim karbidnim kreèom postie drastièno smanjenje elu-abilnosti9 praktièno svih potencijalno toksiènih èinilaca izgoretine i, istovre-meno, obezbeðuje njena neutralizacija. Koncentracija svih tetnih sastojaka ueluatima smee izgoretine i kreèa manja je od maksimalnih dozvoljenih u vodiza piãe. Tako je naðena upotreba za otpadni kreè, a utvrðen je i sanitarno pouz-dan naèin deponovanja tetnih materija iz Hemijske industrije.

Drugo reenje je uraðeno radi saniranja stanja u pogledu zatite ivotnesredine u Hemijskom kombinatu »Jugohrom« u mestu Jegunovce u Makedoniji,ukljuèujuãi i deponiju otpadnog mulja, lociranu van fabrièkog kruga. Posledicatridesetogodinjeg neekolokog ponaanja u ovoj fabrici bila je ozbiljnazagaðenost potoka Jegunovce, reke Bistrice, pa i samog Vardara, estovalentnimhromom. Do dodatnog zagaðenja dolo je i zbog neodgovarajuãe pripremeosnovne deponije otpadnog mulja, poto ona nije omoguãavala preèiãavanjevode koja je svakodnevno odnosila u reku Vardar i do dvadeset kilograma ovogmetala. U cilju saniranja ovakvog stanja primenjene su sledeãe mere:

1. rekonstrukcija poda u proizvodnoj hali, kojom je spreèeno dalje prodi-ranje hroma u zemljite;

2. naknadna dogradnja drenanog sistema deponije otpadnog mulja i preèiãavanje prikupljene vode;

3. zajednièko odlaganje hromatnog mulja i elektrometalurke ljake (takoðe otpadnog materijala u »Jugohromu«), poto je eksperimentalno utvrðeno da se na taj naèin u velikoj meri smanjuje eluabilnost hro-matnog jona;

4. crpljenje podzemne vode pomoãu èetiri bunara, njena zamena okolnom èistom podzemnom vodom i odgovarajuãe preèiãavanje;

5. zahvatanje dela toka teko zagaðenog potoka Jegunovce i preèiãavanje i ove vode;

6. izgradnja postrojenja za rekuperaciju10 estovalentnog hroma, jonskom izmenom u krugu fabrike.

Na taj naèin izbegnuta je ekoloka katastrofa irih razmera, a samoreenje (kao i reenje abaèkog problema) moe posluiti kao primer nastojanjada se ovakvi problemi i kod nas reavaju uz savremen ekoloki pristup, koji naspribliava uspostavljanju industrijskog ekosistema.

378


9 Eluabilnost je sklonost ka ispiranju odnosno rastvorljivosti u vodi.10 Rekuperacija = obnavljanje, oporavljanje.

Pravni i ekonomski aspekti

Stvaranje jednog stabilnog industrijskog ekosistema je poeljno saekolokog stanovita, ali ono moe biti i profitabilno. Postoje, meðutim, brojnaogranièenja za njegovu uspenu primenu, prvenstveno tradicionalni stavovi insti-tucija i javnosti, koja se (u cilju savremenog pristupa) moraju korenito izmeniti.Takoðe, zakonodavne vlasti moraju postati fleksibilnije, kako bi stimulisalerecikliranje i druge strategije za minimizaciju otpada. Zbog suvie striktnihzahteva i sloene administrativne procedure prilikom postupanja sa otpadnimmaterijama koje su klasifikovane kao tetne, mnoge kompanije se odluèuju daostanu na do sada koriãenim sirovinama.

Vlasti, takoðe, moraju minimizaciju otpada podstaãi i ekonomskimmerama. Poveãane cene sanitarnog odlaganja otpada prinuðuju proizvoðaèe darade na ekolokoj optimizaciji svojih industrijskih procesa i na smanjenjukolièine nereciklabilnog otpada. Investicioni i istraivaèki krediti, oslobaðanjaod poreza i sliène mere podstièu kompanije da menjaju proizvodne procese upravcu smanjenja kolièine opasnog otpada koji proizvode. Takse, postavljene naprikladan naèin, omoguãavaju proizvoðaèima da drutvene trokove zagaðivan-ja ukljuèe u svoje trokovne sisteme.

Samo ekonomski podsticaji, meðutim, nisu dovoljni da model industri-jskog ekosistema uèine svakodnevnicom. Tradicionalni proizvodni procesi kon-cipirani su tako da uveãavaju trenutnu korist za proizvoðaèa i potroaèa poje-dinih industrijskih proizvoda, ali ne i privrede u celini. Stoga je, u cilju ostvari-vanja ravnotee izmeðu ekonomskih interesa i ekolokih potreba, potrebanmnogo iri pristup.

Zakljuèak

Mehanizmi svih prirodnih procesa su idealni. Bioloki ekosistemifunkcioniu po jednom krunom i beskonaènom principu koji zapravo upravljasamim sobom, jer se sve njegove komponente meðusobno koriste i bivajukoriãene u cilju opteg funkcionisanja siustema. Kako su ljudi deo takveprirode, logièno je da se pokua sa prilagoðavanjem razlièitih antropogenih (asamim tim i industrijskih) procesa biolokim sistemima, odnosno da se imitiran-jem prirodnih biolokih uspostave slièni vetaèki sistemi koji se mogu dugoodrati. Verovatno je da se idealan industrijski ekosistem ne moe u praksi ost-variti, ali je to utopija kojoj ipak treba teiti.

379


Literatura

1. Kupchella, Charles E., and Hyland, Margaret C., Environmental scineceliving within the system of nature, Allyn and Bacon, Massachusetts, 1989.

2. Kaufman, Donald G., and Franz, Cecilia M., Biosphere2000: Protecting our global environment.

3. Frosch, Robert A., and Gallopoulos, Nicholas E., "Strategies for manu-facturing", Scientific American, September 1989, 144152 .

4. Kneiã, Luka, "Industrijski ekosistem osnova buduãeg privrednog razvoja", Zbornik radova savetovanja Recikliranje otpadnog materijala i sekundarnih sirovina u funkciji zatite ivotne sredine, ITNMS, Beograd, 1994.

5. Kneiã, Luka, "Svetska iskustva sa instalisanim sistemima za upravlja-nje komunalnim èvrstim otpadom i preporuke za uspostavljanje novih sistema", Zbornik radova savetovanja Recikliranje otpadnog materijala i sekundarnih sirovina u funkciji zatite ivotne sredine, ITNMS, Beograd, 1994.

Ana Petrovic

THE ANALOGY OF BIOLOGICAL AND INDUSTRIAL ECOSYSTEMS (as base for further economic development)

Summary

In the 21st century humankind is being confronted with major ecologi-cal and environmental problems caused by overpopulation , pollution and mis-use of natural resources . If further economic development , including survivaland overall progress of human society , is to be insured , radical changes of thetraditional model of industrial activities must be made . One alternative is in cre-ating the integrated model of industrial ecosystem , in which the consumption ofenergy and materials is optimized and the waste production is minimized . Suchsystem , being completely based on biological principles of circulation in nature, serves products of one process as raw materials for another industrial process .

Key words: ecology, environmental science, biological ecosystem,industrial ecosystem, circulation, optimization, minimization.

380


ZDRAVSTVO !"HEALTH

Neboja JockoviTutor: prof. dr Qiqana TasiFarmaceutski fakultet u Beogradu

PACIJENT/GRA\ANIN U SISTEMU PRIMARNEZDRAVSTVENE ZA[TITE -

LEKAR I FARMACEUT NA ISTOM ZADATKUUvod

Slika zdravstvenog sistema1 nije samo slika zdravstva, ve i~itavog drutva i dràve uopte. Wegova organizacija i funkcioni-sawe nam govore o socijalnim odnosima, ekonomskim kretawima i poli-ti~kim prilikama, kao i o onom najva`nijem - odnosu ~oveka, kao poje-dinca i kao dela drutvene zajednice, prema zdravqu, wegovom razvoju iupotrebi.

Preko organizacije ZS, jedna dràva direktno uti~e nazdravstveno stawe svog drutvenog tela, a indirektno i na svoj opstanaku budunosti. Stoga se promatrawem, prou~avawem i analizirawemstrukture i rada ZS, moè uo~iti stav drutva prema sebi, svojimkvalitetima i manama, prema sadawem stawu kao i prema budunosti ipokoqewima koja slede. Stalnim praewem zbivawa unutar ZS, moè seorijentaciono odrediti kakav je zdravstveni poloàj pojedinca udrutvu i kako e to uticati na qudske delatnosti.

Aktivnim i pravilnim kreirawem i sprovo|ewem zdravstvenepolitike, dobie se zdrava jedinka koja e biti zadovoqna, korisna sebii drutvu.

Aktuelnost reformi u zdravstvu, kao i ozbiqnost trenutka ukome se dràva nalazi bili su glavni pokreta~i rada na ovu temu.2

Zdravstveni sistem - pojam i struktura

"Zdravstveni sistemi se sastoje od qudi i postupaka ~ija je pri-marna svrha da poboqaju zdravqe."3 Pod qudskim elementomzdravstvenog sistema se ne podrazumevaju samo osobe koje su zaduène za

383


1 Zdravstveni sistem - ZS.2 Koristim priliku da se zahvalim svim kolegama farmaceutima i lekarima koji su, ne samopopuwavawem anketnih listia, ve i davanjem saveta i dodatnih informacija, pomogli da ovajrad do|e do kraja, kao i svim anketiranim gra|anima, zbog kojih je ovo istraìvanje ura|eno.3 Dr Qiqana Tasi, Farmaceutski menaxment i marketing, Izdava~ko preduzee Nauka,Beograd, 2002, str. 71. - definicija SZO (Svetske zdravstvne organizacije).

Prva nagrada za radobjavqen u Zborniku

tutorskih radova

pruàwe zdravstvenih usluga - zdravstveni profesionalci, ve i gra|anikoji, promenom zdravstenog stawa, ulaze u ovaj sistem.

Kako je ZS kompleksna i segmentirana tvorevina, wega ~ine:

1. organizacije koje pruàju zdravstvene usluge, 2. organizacije koje prikupqaju sredstva,3. korisnici usluga (pacijenti).4

Organizacije koje pruàju zdravstvene usluge

Organizacije koje obezbe|uju pruàwe zdravstvene zatite5 suqudi i ustanove, tj. objekti u kojima oni obavqaju svoj posao.Odgovarajue obu~eni zdravstveni profesionalci preduzimaju brojnepostupke i mere ~ija je primarna svrha da odrè, unaprede ili povratezdravqe. Ovi postupci se sprovode kroz usluge formalnih zdravstvenihslu`bi, kao dela ZS, koje vre promociju i prevenciju zdravqa. Dakle,uì deo ZS obavqa intervencije ZZ, koje se sastoje od kurativnih i pali-jativnih mera. Tradicionalne javne zdravstvne aktivnosti obuhvatajusve ove mere i postupke. Zdravstveni sektor, kao uì i specijalizovani-ji deo ZS, moè da vri i druge intervencije i mere ~ija je primarnasvrha poboqawe zdravqa, a nalaze se sa wim u indirektnom kontaktu.Krugu ZS, kao skupu aktivnosti, pripadaju i postupci tradicionalnog(narodnog) le~ewa, zatim kunog le~ewa bolesnika, bilo koriewemlekova prepisanih od strane samog lekara ili samoinicijativnimle~ewem. Vei deo drutva pogreno interpretira ZS kao aktivnostikojima se bave samo zdravstveni radnici (zdravstveni sektor).Zdravstveni sektor je samo deo sloène forme ZS. Kako na zdravqe uti~evie faktora, tako e i vie qudskih aktivnosti i delatnosti u okviruprivrede imati veze sa o~uvawem zdravqa. Stoga se ZS moè posmatratipo dve linije: horizontalnoj i vertikalnoj.

Vertikalna hijerarhija ZS je organizacija samog zdravstvenogsektora i tela koja se bave kreirawem zdravstvene politike, kao i kon-trole primene zakona u zdravstvu i funkcionisawa sistema uopte. Saovog aspekta, ZS se deli na primarni ili periferni (apoteke, istureneapotekarske stanice, domovi zdravqa, ambulante) nivo, sekundarniodnosno intermedijarni (apotekarske ustanove, klini~ko-bolni~ki cen-tri, ustanove za rehabilitaciju) i centralni nivo (zdravstvene ustanovespecijalizovane za odre|ene delatnosti, agencije za lekove). Ure|enostZS je regulisana zakonima ~iju kontrolu sprovodi Ministarstvo

384


4 Ibid, str. 85.5 Zdravstvena zatita - ZZ.

zdravqa. ZS svake dràve je wena li~na odgovornost i na woj je da dânacrt organizacije pruàwa zdravstvenih usluga na svim nivoima. Dali e se sistemom upravqati centralizovano ili iz vie razli~ith cen-tara, zavisi od stepena integracije samog zdravstvenog sistema udràvni aparat.

Sagledavawem ZS po horizontalnoj osi, uo~ava se wegovasloènost i va`nost povezanosti sa drugim granama industrije iuslu`nim delatnostima. Svi oni kooordinisanim komunicirawem sazdravstvenim sektorom omoguavaju pravovremeno pruàwe zdravstvenihusluga traènog kvaliteta i ostvarewe zdravstvenog programa. Zbogsvega ovoga se ZS moè definisati i kao ukupnost elemenata koji sudelu-ju u obezbe|ivawu ZZ stanovnitva.6

Zdravstvene organizacije mogu a i ne moraju u~estvovati uaktivnostima finansirawa, investirawa i upravqawa. Ako imaju udelau tome, onda se wihova funkcija na mestu pruàwa usluge moraograni~iti, jer proìmawe vie funkcija u jednoj osobi ili organi-zaciji moè uticati na objektivnost i validnost donoewa odluka.Takav tip preklapawa je neprimeren i nepoèqan.

Organizacije koje prikupqaju sredstva

Protokom novca u ZS se bave FZO7 i ZOD,8 i to gledajui da delu-ju to je mogue vie u korist gra|ana, jer na ZS, samim tim i dràvi,leì odgovornost da zatiti gra|ane od prevelikih i nepotrebnihtrokova. Fondovi na razli~ite na~ine pribavqaju novac, bilo oddràve - propisanim budètom - bilo od samih gra|ana, i takoprikupqena nov~ana sredstva daju na raspolagawe najviimupravqa~kim strukturama u ZS, koje e, u skladu sa svojim planovima idràvnim interesima, daqe rukovati sa tim kapitalom, u ciqu pruàwakvalitetnih usluga. Na ovaj na~in, osiguravajue organizacije mogu i dakontroliu pristupa~nost lekara i pacijenata jednih drugima.9

Pacijenti

Pacijenti i ciqne grupacije svakako jesu u centru pa`we idelatnosti ZS. Oni predstavqaju objekat kome je zatita namewena. Alinisu samo bolesni gra|ani objekat u tom smislu. Tanka je granica izme|u

385


6 Dr Qiqana Tasi, Farmaceutski menaxment i marketing, str. 78.7 FZO - fondovi zdravstvenog osigurawa (u vlasnitvu dràve).8 ZSO - zdravstvena osiguravajua drutva (privatno vlasnitvo).9 Dr Qiqana Tasi, Farmaceutski menaxment i marketing, str. 78.

statusa bolesnika sa dijagnozom i zdravog pojedinca, kako zbog brojnih~inilaca zdravqa tako i zbog raznolikosti i dalekose`nosti aktivnos-ti ZS. I obi~ni gra|ani predstavqaju objekat, preko promotivno-pre-ventivih mera koje se sprovode u ciqu poboqawa zdravqa.Prihvatajui promotivne poruke i vo|ewem zdravog na~ina ìvota,izbegavawem zdravstvenih rizika i odràvawem li~ne i komunalne higi-jene, gra|ani uzimaju aktivno u~ee u kreirawu sopstvenog zdravqa,ponaajui se kao koproizvo|a~i zdravqa. Me|utim, koriewemgotovih idejnih reewa ZS, plasiranih u drutvo, kao i direktnepomoi zdravstvenih profesionalaca u neprilikama, gra|ani se posma-traju i kao potroa~i (direktni ili indirektni) zdravstvenih usluga.

Gra|ani doprinose ZS i kao osiguranici, koji svojim li~nimsredstvima, koja se prikupqaju od strane specijalizovanih organizacija,obezbe|uju neometano i kvalitetno pruàwe zdravstvenih usluga. Na ovajna~in, oni sa svoje strane delimi~no u~estvuju i u upravqawu ZS iwegovom profilisawu.

Pored svih ovih funcija, gra|ani obavqaju jo jednu, esencijal-nu za sam ZS.

Deo gra|ana se iz humanih razloga opredequje za kolovawe zazdravstveni kadar. Zdravstveni poziv je, zbog svoje prirode i rada saqudima, rizi~an i odgovoran. Isprofilisan je na vie zanimawa, u za-visnosti od stepena stru~ne spreme. Svako od tih zanimawa doprinosinormalnom funkcionisawu sistema, ali su pacijentima najbliì i zawihovo zdravqe najodgovorniji lekari i farmaceuti. Dosadawe definicije i objawewa navode nas da uo~imo da je ZS dina-mi~na tvorevina, otvoren sistem u okviru koga wegove osnovne kompo-nente, kao i ciqna tela kojima su namewene usluge - qudi - moguneometano cirkulisati i, u zavisnosti od situacije, uslova i deavawa,zauzimati razli~ite poloàje i uloge u samom sistemu.

Funkcije i ciqevi ZS

Funkcije

Sve aktivnosti zdravstvenog sistema se mogu predstaviti kroz~etiri glavne funkcije:

1. isporuka usluga - pruàwe direktnih i indirektnih usluga,2. finansirawe - obezbe|ivawe i raspore|ivawe sredstava za

neometan rad sistema,3. kreirawe resursa - investirawe u qude, predmete i objekte,

386


4. upravqawe resursima - najdelikatnija i najodgovornija delat-nost, vo|ena na~elima koja su propisana nacionalnom zdravstvenom strategijom, sa moguom politi~kom obojenou.10

Isporuka usluga se vri preko zdravstvene tehnologije. "Podpojmom zdravstvene tehnologije podrazumeva se skup metoda, tehnika iopreme, sa qudima koji ih koriste. Ona ukqu~uje mere za promocijuzravqa, prevenciju oboqewa, dijagnostiku, terapiju i rehabilitacijuobolelih ili onesposobqenih".11 Segmenti zdravstvenog sektora koji senalaze na najvioj instanci konstantno bi trebalo da prate stawe uzdravstvu i ocewuju primenu aktuelnih tehnologija, po sledeim krite-rijumima:

- nau~na podobnost,- drutvena prihvatqivost i - ekonomska opravdanost.12

Svaka nova tehnologija mora biti svrsishodna, efikasna ibezbedna, kako za onog kome je namewena, tako i za onoga ko je primewuje.

Nau~na podobnost se ocewuje od strane visoko stru~nih krugova,dok na procenu posledewa dva kriterijuma uti~u ire drutvo i dràva.Javnost, na kojoj e se i primewivati tehnologije, gledae da one buduprilagodqive potrebama pacijenata, dostupne to veem broju gra|ana ida budu odgovarajueg kvaliteta. Ne sme se zanemariti ni finansijskiaspekt usluge, pa e se porediti vrednost trokova i u~inka, da bi seopravdala visina cena usluga, a neisplative bile odbijene. Dràvitako|e ne ide u prilog da svoj budèt smawuje u korist glomaznih i neis-plativih tehnologija i da sve trokove prebaci na sebe, pa se pri-hvatqivost novih metoda odre|uje konsenzusom a nekad i kompromisomizme|u gra|anstva i dràve.

Ciqevi

Preko ispuwavawa osnovnih funkcija, ZS postiè svoja trinajva`nija ciqa:

1. unapre|ewe zdravstvenog stawa stanovnitva,2. odgovarawe o~ekivawima qudi,3. finansijska zatita od trokova zbog bolesti.13

387


10 Ibid., str. 85.11 ^. Jovanovi, Menaxment u zdravstvu, Savremena administracija, Beograd, 1994.12 Dr Qiqana Tasi, Farmaceutski menaxment i marketing, str. 83.13 Ibid., str. 73.

Kao jedna od glavnih posledica ure|enosti ciqeva i funkcijaZS, javqa se porast o~ekivane duìne ìvota. Ona moè da se koristi kaojedan od izlaznih pokazateqa (engl. outcomes) koji sluè za procenuefikasnosti zdravstvenog sistema.

Dobar zdravstveni sistem doprinosi kvalitetnom zdravqutokom ~itavog ìvota. Wegove karakteristike su dobra i pravi~nazdravstvena zatita. Dobra zatita predstavqa najboqe iskoriewepostojeih resursa da bi se pruìo èqeni nivo zdravqa. Pravi~nazatita podrazumeva minimalnu razliku izme|u pojedinaca i grupa pripruàwu ZZ. Ulagawa u wu ne zahtevaju visoke nov~ane iznose, jer se zas-niva najvie na qudskom faktoru. Qubazno i humano ponaawezdravstvenog osobqa mogu mnogo pomoi u ispuwavawu nezdravstveniho~ekivawa pacijenata, da se prema wima ponaaju kao prema osobama sadignitetom, koje imaju pravo da u~estvuju u odlu~ivawu o sopstvenomzdravqu. Zdravstveni radnici bi trebalo da prepoznaju potrebe pacije-nata koji im se obraaju za pomo i dogovorom do|u do pravog reewa.Ono e za pacijenta biti najprihatqivije, a za ZS izvodqivo.

Pod finansijskom zatitom od trokova bolesti, ne podrazume-va se samo prepisivawe najjeftinije terapije. Nekad je korieweskupqih metoda efektivnije, tj. dovodi do sigurnog, bezbolnog i lakogizle~ewa, nego dugotrajnija primena jeftinijih varijanti bez rezultata.Tako|e, ZS se trudi da, preko svojih aktivnosti, gra|anina uopte nedovede u situaciju da se obrati za pomo lekaru, pa se u posledwih neko-liko decenija dosta ulaè u programe promocije zdravqa i prevencijebolesti. Vodei se izrekom "Boqe spre~iti nego le~iti", mogue jeutedeti qudske, materijalne i finasijske resurse ZS, ~inei ìvotqudi prijatnijim, a time produktivnijim i zadovoqnijim.Sva tri ciqa ZS ~ine skladnu celinu koja se odraàva na zadovoqstvogra|ana i drutva uopte. Velike oscilacije ili duga~ki periodi sta-gnacije u postizawu osnovnih ciqeva ZZ imae negativan efekat napoimawe ZS u o~ima gra|ana, sledie razo~arewe i nezadovoqstvo.

Primarna zdravstvena zatita - koncept i zdravstvene aktivnosti

Primarna zdravstvena zatita14 je plod jedne od generacijareformi ZS na globalnom nivou. Ideja o wenom nastanku je sprovedena udelo na konferenciji SZO u Alma Ati 1978. Namera je bila da se stvori"jednostavan, dobro organizovan i jedinstven nacionalni ZS, u kojem jejavni sektor igrao va`niju (mada ne iskqu~ivu) ulogu u organizaciji,

388


14 Primarna zdravstvena zatita / PZZ

obezbe|ivawu i finansirawu ZZ."15 Wena politika je bila zasnovana napunoj saradwi svih aktera u proizvodwi zdravqa, pod sloganom "Zdravqeza sve".

îwenica da je PZZ integralni deo ZS zemqe, a da na kreirawezdravstvene politike neke zemqe glavni uticaj ima wena vlada, organi-zacioni afiniteti razli~itih zemaqa, kao i krize kroz koje su one pro-lazile, delovali su na implementaciju smernica za postavqawe i pri-menu PZZ. Tako se PZZ razli~ito shvatala i primewivala, u zavisnostiod vremena i situacije - od prvog kontakta sa ZS, najjednostavnijihzdravstvenih usluga nisko specijalizovanog osobqa, intervencijeusmerene protiv primarnih uzroka oboqewa, do zdruènih akcija viesektora, ili ire drutvene zajednice, koje su za ciq imale reavawekomplikovanijih zdravstvenih problema to su se doticali ~itavodrutvo.

"Danawi pristup PZZ ukqu~uje ~itav niz promotivnih, preven-tivnih, kurativnih i rehabilitacionih mera u kojima su lekovi, medi-cinska i dijetetska sredstva, uz adekvatne tehnologije, vitalni resursiza sprovo|ewe ovih programa."16 Da bi se oni do kraja sproveli u delo,potrebno je sve raspoloìve resurse organizovati u dobro smiqeneprogramske pakete koji e preko izvrenih mera postii zacrtaneciqeve nacionalnog ZS. Na ovaj na~in bi trebalo da se ostvari "dostup-na, opta obuhvaenost ZZ irokih populacija."17

Zdravstveni profesionalci u PZZ

PZZ je mesto prvog kontakta gra|anina sa zdravstvenim radnici-ma, pa predstavqa "vratnice" ZS. Glavni stubovi drà~i su lekari ifarmaceuti, ispuwavajui, svako sa svoje strane, obaveze za koje sukolovani i kompetentni. Vrewe wihovih radnih obaveza u organiza-cionom i institucionalnom smislu regulie dràva, pa postoji neko-liko tipova organizovawa radnih aktivnosti farmaceuta i lekara, kojise mogu svesti na dva modela - javni i privatni sektor. Javni sektor jepod direktnom kontrolom i brigom dràve, gde su lekari zaposleni udràvnim objektima koji pruàju zdravstvene usluge na nivou PZZ, a far-maceuti u dràvnim javnim apotekama. Privatni sektor je u potpunomvlasnitvu samostalnih subjekata, gde se dràva ukqu~uje jedino prekokontrolnih i, u retkim slu~ajevima, regulatornih funkcija.

389


15 Malcolm Segall, "From cooperation to competition National Health Systems and back?: Impact onprofessional ethics and quality of care", International Journal of Planning and Management 15, (2000), p. 62.16 Dr Qiqana Tasi, Farmaceutski menaxment i marketing, str. 117.17 Ibid., str. 76.

U naoj zemqi, lekari koji pruàju usluge na nivou PZZ suzaposleni pri domovima zdravqa,18 koji su podeqeni na odeqewa optemedicine, pedijatrije, ginekologije, stomatologije i patrona`ne slu`be.Farmaceuti, na ovom nivou ZS, svoje usluge pruàju preko javnih apote-ka, od kojih su najvee i najzna~ajnije one u blizini ili u sklopu DZ.

Lekari su kolovani i obu~eni za sprovo|ewe aktivnosti kaoto su dijagnostifikovawe i propisivawe terapije i koje prestavqajudomene wihovog zvawa. "Farmaceuti su zakonski spre~eni od propisi-vawa lekova, a eti~ki od davawa dijagnoze."19 Wihova tradicionalnauloga profesionalaca koji su bili zaduèni za formulaciju lekovitihpreparata je, zahvaqujui tehnolokom napretku, preba~ena na industri-ju. Jedini posao koji im je preostao u apoteci je bilo izdavawe medicin-skih proizvoda.20 Ovu odgovornu monotoniju apotekari su u posledwihnekoliko decenija osveìli savetodavnom delatnou, koja je inten-zivno obojena veom brigom za prirodu bolesti i odgovarajue terapijepacijenta, kao i direktnim posledicama na wegovo zdravstveno stawe.Ovo je okosnica farmaceutske zatite,21 koja je zasnovana na principimaDobre apotekarske prakse. To je zdravstvena filozofija kojoj je u osnovipruàwe kvalitetnih i odgovornih usluga pacijentu, koji se postavqa ufokus apotekarske delatnosti. Zbog toga se pod farmaceutskom uslugomne podrazumeva samo snabdevawe lekovima u ravni PZZ, ve i davawesaveta i dodatnih inforamacija pacijentima, praewe terapije, reg-istrovawe efekata, obavqawe izvodqivih testova zdravqa u apoteci.

Za lekare i farmaceute je naro~ito va`no da, zbog prirode svojeprofesije, imaju razvijene komunikacione vetine, koje e moi daupotrebe u svakoj situaciji i na razli~itim nivoima komunikacije.Lekar je obi~no prva osoba kojoj se pacijent obrati sa nekim konkretnimproblemom i koja daje prva uputstva. Farmaceut upotpuwuje savetelekara, brinui se da je sve razumqivo i primenqivo, i predstavqaposledwu osobu kojoj se pacijent obraa pre nego to zapo~ne propisanuterapiju. Da bi prva i posledwa karika u sistemu pruàwa PZZ bilevaqano povezane, zdravstveni profesionalci e se ponaati tako dajedni druge koriste kao izvor neophodnih informacija, kao ravnopravnipartneri koji ~ine tim PZZ. Po Segalu, najboqi pokreta~ usmerenostizdravstvenih radnika pacijentima je unutrawi razvijen, inidvidualanoseaj etike, koja predstavqa "draguq u kruni zdravsatvene slu`be."22

390


18 DZ - dom zdravqa19 E. J. Kennedy, Social and behavioral aspects of pharmacy, Pharmacy in Society, p. 29.20 Lekovi i medicinska sredstva - sredstva za dijagnostifikovanje, pomoni medicinski mater-ijal i oprema.21 Farmaceutska zatita je aktivnost farmaceuta kojom on, koristei sva raspoloìva profe-sionalna sredstva, deluje u ciqu poboqawa kvaliteta ìvota pacijenta.

Istraìvawe PZZ Beograda na terenu

Ciq

Ciq ovog rada je bio, izme|u ostalog, i da se proceni poloàjpacijenta u PZZ i wegovo zadovoqstvo pruàwem ZZ na ovom nivou, deli-mi~no posmatrawem i kroz prizmu zdravstvenih profesionalaca, farma-ceuta i lekara i wihovog pogleda na posao koji obavqaju.

Metode

Prikupqawe podataka je obavqeno anketnim ispitivawem, paprema tome ovo istraìvawe odgovara deskriptivnom tipu. Terenskoispitivawe je obavqeno u ~etiri doma zdravqa tri beogradske optine- Vra~ar, Rakovica (DZ Stara Rakovica i Kanarevo Brdo) i NoviBeograd (blok 44), u periodu od 03.04. do 29.04.2003. Ovim se pokualoobuhvatiti sa socijalnog aspekta to heterogenija strukturastanovnitva. Anketirani su gra|ani koji su korisnici usluga lekaraopte prakse domova zdravqa, kao i pacijenti koji poseuju domskeapoteke. Obra|ivani su kao odvojeni uzorci. Ispitivawem jeprikupqeno 172 listia pacijenata i 68 listia lekara i farmaceuta.Formirana su dva anketna listia - aneks 1, za pacijente, i aneks 2, zalekare i farmaceute.

Kriterijum za odbacivawe listia je bio ~etiri ili vienezaokruènih ili nepravilno (nejasno) zaokruènih odgovora. Ako sulistii bili vaèi, a ipak na traèno pitawe nije bio dat odgovor, tislu~ajevi su ra~unati kao nepopuwen odgovor i wihov broj je dat utabelama.

391


22 Malcolm Segall, "From cooperation to competition National Health Systems and back?: Impact onprofessional ethics and quality of care", International Journal of Planning and Management 15, (2000),

DZ - kod lekara opte prakseVra~ar Rakovica K. Brdo N. Bgd, 44 zajedno

Anketirani paci-

jenti(listii)

vaèi 40 13 18 27 98nevaèi 0 0 1 1 2ukupno 40 13 19 28 100

Tabela 1a - Prikaz postupaka selekcije anketnih listia za pacijente uPZZ Beograda

Tabela1b - Prikaz selekcije anketnih listia za lekare u PZZ

Tabela1c - Prikaz selekcije anketnih listia za farmaceute u PZZBeograda

Rezultati i diskusija

Pacijenti:

392


apoteka DZVra~ar Rakovica K. Brdo N. Bgd, 44 zajedno

Anketirani paci-

jenti(listii)

vaèi 25 14 13 16 68nevaèi 0 0 1 3 4ukupno 25 14 14 19 72

DZ Vra~ar Rakovica K. Brdo N. Bgd, 44 zajednoAnketnilistiilekariopteprakse

vaèi 19 5 7 6 37nevaèi 0 0 0 0 0

ukupno 19 5 7 6 37

DZ Vra~ar Rakovica K. Brdo N. Bgd, 44 zajedno

Anketnilistiifarma-ceuti

vaèi 11 5 7 8 31nevaèi 0 0 0 0 0

ukupno 11 5 7 8 31

vie od 4puta 2-3 puta 1 put i

mawenepo-

puweno1. poseivawe lekara

mese~no 5 17 74 2

% 5.1 17.35 75.51 2.04

Tabela 2a - Rezultati ankete za pacijente - DZ, lekar opte prakse

Tabela 2b - Rezultati ankete za pacijente - apoteka DZ

Kod obe grupa pacijenata je uo~eno da gotovo ¾ wih poseujelekara jednom mese~no ili re|e. Kako je procenat osoba starijih od 65godina vei od 33% u objediwenom uzorku naih ispitanika, a nezane-marqiv procenat osoba od 55-65 godina, moè se pretpostaviti da veinawih poseuje lekara opte prakse zbog sprovo|ewa redovne terapije i

393


veoma dovoqno malo nimalo nepo-puweno

5. zadovoqstvoobjawewima lekara 25 52 15 5 2

% 25.51 53.06 15.31 5.1 1.02mawe od20 min. 20-30 min. vie od 1

~asavie od 2

~asanepo-

puweno6. ~ekawe na pruàwe

usluge kod lekara 1 27 41 29 0

% 1.02 27.55 41.84 29.59 0

vie od 4puta 2-3 puta 1 put i

mawenepo-

puweno1. poseivawe lekara

mese~no 3 15 50 0

% 4.41 21.1 74.49 0

veoma dovoqno malo nimalo nepo-puweno

5. zadovoqstvo obja-wewima farmaceuta 39 22 3 1 3

% 57.35 32.35 4.41 1.47 4.41

do 5 min. 5 - 15min.

vie od15 min.

nepo-puweno

6. ~ekawe na pruàweusluge kod lekara 40 25 3 0

% 58.82 36.77 4.41 0

prepisivawa lekova koje koriste. Na to upuuje i ~iwenica da najveibroj pacijenata boluje od hipertenzije i propratnih kardio-vaskularnihporemeaja.23

êtvrtina ispitanika je veoma zadovoqna objawewima lekaraopte prakse, dok neto preko 50% anketiranih smatra da su dovoqnozadovoqni. U apotekama je vie od polovine pacijenata u potpunostizadovoqno pruènim informacijama farmaceuta, dok je treinaprose~no zadovoqna. Zna~ajno je jo napomenuti i oko 5% procenataispitanika koji nisu nimalo zadovoqni objawewima lekara, nasuprot1% nezadovoqnih objawewima farmaceuta.

Na pitawe koliko vremena provedu u ~ekaonici, ~ekajui da ihlekar pregleda, ~ak 40% ispitanika je odgovorilo sa vie od 1 ~asa (amawe od dva). Tako|e je zabriwavajue i to to treina wih ~eka 2 ~asaili vie. Isto toliko ispitanika provede razumni preriod ~ekawa odoko pola sata, dok samo 1% srenika moè da se pohvali da lekarski pre-gled zavre za mawe od 20 minuta. Apoteka, zbog prirode posla, svojekorisnike usluùje brè, tako da neto mawe od 2/3 ispitanika lekovepribavi takorei odmah, u roku kraem od 5 minuta, a 33.77% ne ~eka nausluge duè od 15 minuta.

Lekari:

394


mawe od300 300 - 500 vie od

5001. Broj mese~no

primqenih pacijenata 1 5 31

% 2.7 13.5 83.8

veliki dovoqan mali nedovo-qan

2. Stepen zadovoqstvapacijenata uslugama 14 23 0 0

% 37.84 62.16 0 0

veoma prili~no dovoqno malo nimalo5. Zadovoqstvo poslom

kojim se bave 8 14 7 7 1

% 21.62 37.84 18.92 18.92 2.7

23 Podaci prikupqeni tokom direktne komunikacije sa pacijentima.

Tabela 3a - Rezultati ankete za lekare

Pratei odgovore lekara, mo`e se zakqu~iti da rade mnogo, sadosta zadovoqnim pacijentima, primajui za to niske nadoknade.Frekvencija pacijenata je velika - veina lekara (oko 80%) je odgovorilada pregleda mese~no vie od 500 pacijenata.24 Tako|e, zna~ajna veinalekara smatra da su pacijenti ako ne veoma, onda "dovoqno" zadovoqniwihovim uslugama. Ali svi lekari nisu jedinstveni u tome da im se posaokojim se bave dopada. Treina ispitanika je "prili~no" zadovoqna, dokna drugi i trei ponu|en odgovor otpada jednak broj odgovora. Samo oko1% je u potpunosti nezadovoqno poslom kojim se bavi. Gotovo svi susaglasni da su nedovoqno plaeni, dok samo 2% smatra da bi moglopre`iveti sa svojom platom.

Farmaceuti:

395


previe dobro dovoqno malo6. Koliko su plaeni za

svoj posao 0 0 1 36

% 0 0 2.7 97.3

mawe od300 300 - 500 vie od

5001. Broj mese~no izdatih

recepata 2 0 29

% 6.45 0 93.55

veliki dovoqan mali nedovo-qan

2. Stepen zadovoqstvapacijenata uslugama 12 19 0 0

% 38.7 61.3 0 0

veoma prili~no dovoqno malo nimalo5. Zadovoqstvo poslom

kojim se bave 4 15 6 5 1

% 12.9 48.39 19.35 16.13 3.23

24 Neki lekari su, po slobodnoj proceni, izneli podatak od oko dve do tri hiqade primqenihpacijenata.

Tabela 3b - Rezultati ankete za farmaceute

U domskim apotekama je primeena visoka fluktuacijaprepisanih recepata, pa je oko 93% farmaceuta odgovorilo da izdajevie od 500 recepata mese~no.25 Svi farmaceuti smatraju da su pacijentizadovoqni uslugama koje im pruàju. Kao i me|u lekarima, i ovde sumiqewa razli~ita to se ti~e satisfakcije poslom koji obavqaju. âkse mogu uporediti i sli~ne nijanse u davawu odgovora na ovo pitawe,mada se uo~ava da je oko 50% farmaceuta u zna~ajnoj meri zadovoqno svo-jom profesijom. [to se ti~e plate, i ovde veina smatra da su nedovoqnoplaeni, ~ak i "mizerno".

Zakqu~ak i predlozi mera

Sumirajui rezultate tabela i utiske iz okruèwa gde su ispiti-vawa obavqena, moglo se doi do zakqu~ka da najvei broj pacijenataposeuje lekara jedanput mese~no i mawe, ~ekajui najmawe sat vremena zapregled, dok treina pacijenata u ~ekaonicama DZ Beograda izgubi ipreko dva sata. Pacijenti su generalno zadovoqni tretmanomzdravstvenih profesionalaca, kao i profesionalnim pristupom, madamalu prednost nad lekarima u tome imaju farmaceuti, ~ije su uslugepacijenti okarakterisali kao veoma dobre.

Pored duìne ~ekawa na lekarski pregled, pacijenti su najvienegodovali oko politike snabdevawa lekovima, poto najvei deo wihkoristi ~etiri i vie lekova u okviru propisane terapije, i to sunajverovatnije oni hroni~ni bolesnici koji svog lekara poseuju jedan-put mese~no radi redovne kontrole svog zdravqa i obezbe|ivawa redovneterapije, tj. pribavqawa recepata. Zdravstveni profesionalci svojeusluge procewuju kao kvalitetne, verovatno u skladu sa raspoloìvimmogunostima i resursima ZS. Zadovoqstvo poslom je uglavnom visoko.Miqewe svih da su plate male je verovatno uticalo da nekoliko proce-nata zdravstvenih radnika izrazi nezadovoqstvo svojim poslom.

396


previe dobro dovoqno malo6. Koliko su plaeni za

svoj posao 0 0 4 27

% 0 0 12.9 87.1

25 Po dodatnim informacijama qubaznih kolega, dolo se do podatka da je prosek izme|u 2000-3000 recepata mese~no po farmaceutu, to prati visoku frekvenciju posete pacijenata domovi-ma zdravqa.

Sve ovo nas navodi da uo~imo da je ekonomski aspekt problemavrlo zna~ajan i da visina plate direktno uti~e na nivo kvalitetapruènih usluga. Daqe smo usmereni na vie instance ZS koje,reavawem organizacionih problema, mogu poboqati stawe uzdravstvu. Preoptereenost radnih kapaciteta, zastarelost tehni~keopreme, nedovoqno plaeni i stimulisani zdravstveni radnici inedefinisana jasna farmakopoliti~ka situacija oteàvaju pacijentimada razviju poverewe u ZS, kao i zdravstvenim profesionalcima da odrèneophodan i zasluèn autoritet i kredibilitet.

Samo aktivnim i iskrenim angaòvawem svih u~esnika ustvarawu i potrowi zdravqa moè se doi do opteg dobra za sve.

Ovo istraìvawe je skroman doprinos analizi i prikazu stawazadovoqstva gra|ana Beograda PZZ, kao i zadovoqstva glavnih nosilacaPZZ u Beogradu, tj. lekara opte prakse u DZ i farmaceuta Apotekarskeustanove Beograd u domskim apotekama.

Literatura

1. Dr Qiqana Tasi, Farmaceutski menaxment i marketing, Izdava~ko preduzee Nauka, Beograd, 2002.

2. Maja Veqkovi, Promotivni i preventivni rad farmaceuta u javnom zdravstvu, prikazan na primeru programa odvikavawa od puewa, diplomski rad, Farmaceutski fakultet, Beograd, 2001

3. Malcolm Segall, "From cooperation to competition National Health Systems an back: Impact on professional ethics and quality of care", International Journal of Planning and Management 15, p. 61-79, 2000.

4. E. J. Kennedy, Social and behavioral aspects of pharmacy, Pharmacy in Society, p.12-35.

5. M. M. Moody, L. Hutchinson, E. J. Kennedy, Communication skills for the pharmacist, Pharmacy in Society, p. 37-48.

6. D. Stewart, Drug information, Pharmacy in Society, p. 403-408.7. M. M. Moody, Counselling, Pharmacy in Society, p. 409-417.8. M. M. Moody, Health promotion and health education, Pharmacy in

Society, p. 418-431.9. A. J. Winifield, J. A. Cromarty, R. M. E. Richards and E. J. Kennedy,

"The contribution of pharmacy to today's health care provision", in: A. J. Winifield, R. M. E. Richards edition Pharmaceutical Practice, second edition, Churchill Livingstone, Edinburg, 1998, pp. 3-11.

397


10. E. J. Kennedy, "Social and behavioural aspects of pharmacy", in: A. J. Winifield, R. M. E. Richards edition Pharmaceutical Practice, second edition, Churchill Livingstone, Edinburg, 1998, pp. 11-35.

11.Guidelines for a professional community pharmacy in Finland, The Association of Finnish Pharmacies, Publication no. 33, Helsinki 1997.

12. The Community Pharmacy - Expert on Self-Care, The Association of Finnish Pharmacies, Publication no. 39, Helsinki 1998.

13. The Pharmacy and Health Promotion, The Association of Finnish Phar-macies, Publication no. 45, Helsinki 1999.

Nebojsa Jockovic

PATIENT/CITIZEN IN THE PRIMARY HEALTH CARE SYSTEM: PHYSICIAN AND PHARMACIST ON THE SAME MISSION

Summary

Primary health care system in S&M is not properly organized, and placeand role of patient/citizen and his interaction with health professionals are stillnot sufficiently explored. The significance of the triangle patient- physician-pharmacist in quality health system, with the emphasis on the patient, is littleunderstood in Serbia. This modest survey showes important results- criticalpoints are bad or inefficient organization, relative satisfaction of the patients withthe relationship of the health professionals, as well as great dissatisfaction of thephysicians and pharmacists with material and social status. The special contribu-tion of this paper is clear recognition of the pharmacists as the health profession-als on the side of the citizens, but insufficient on the side of the physicians.

Keywords: primary health care system, patient/citizen, satisfaction of thepatients, satisfaction of the physicians and pharmacists.

398


Jelena VojinoviãTutor: prof. dr Ljiljana TasiãFarmaceutski fakultet u Beogradu

FARMACEUT I NJEGOVA MISIJA U DRUTVUUvod

Reè farmacija potièe od grèke reèi pharmakeia, tj.pharmaki, toznaèi onaj koji daje sigurnost, titi, isceljuje.

Vetina, odnosno, vremenom nastala nauka leèenja i pripremanje leko-va, jedinstvena medikofarmaceutska struka je u srednjem veku, taènije 1240.godine, èuvenim Salernskim ediktom, nastalim u Salernskoj medicinskoj koli,podeljena na dve zasebne grane medicinu i farmaciju. Tako su se razdvojilemedicina i farmacija, tj. oni koji leèe i oni koji pripremaju lekove, a ta podela jebila neophodna jer se shvatilo da svo saznanje i sve vetine ne moe posedovatijedna osoba.

Ovo je omoguãilo razvoj obe struke, otvaranjem posebnih fakulteta,otvaranjem posebno ordinacija i posebno apoteka, laboratorija i na taj naèinrazvijanje svake grane u svom domenu (medicina interna, hirurgija...; farma-ceuti uèe sve oblasti vezane za lek, pripremu, izradu, kontrolu...). Posledièno,svaka struka je stekla svoje polje delovanja i sa tim i svoju odgovornost.

Ono to je ostalo zajednièko za obe zdravstvene struke je njihov etièkiaspekt, tj. briga o bolesniku, humanost i posveãenost zdravstvenoj nezi svojihpacijenata, to je i sadrano u osnovnom i dugo vremena jedino postojeãemetièkom zakonu Hipokratovoj zakletvi.

Zdravlje i bolest kao socijalni konceptiDefinicija zdravlja kao drutvenog koncepta

Zdravlje je obièno definisano kao odsustvo bolesti.Ova definicija je uska i ne obuhvata drutveni uticaj na zdravlje. SZO1

definie zdravlje kao stanje potpunog fizièkog, mentalnog i drutvenogblagostanja.

Prema socijalnom modelu bolesti, ona predstavlja epidemiolokitrougao, tj. interakciju izmeðu uzroènika bolesti, bolesnika i okoline.

Ovo razumevanje zdravlja kao drutvenog koncepta pomae da seproceni koja osoba ãe najverovatnije potraiti pomoã od farmaceuta, a takoðe ida se primeni efektivna strategija u promociji zdravlja i edukacije.

399


1 Svetska zdravstvena organizacija

Odgovori na bolest

Kada ljudi osete simptome bolesti oni mogu da se ponaaju na vie naèi-na: da ignoriu simptome, konsultuju prijatelje i porodicu, da koriste samoleèe-nje ili odu kod lekara. Ima vie faktora koji utièu na to da li ãe osoba potraitiprofesionalnu pomoã ili ne. Pacijent ãe, odluèujuãi da li da koristi profesionalnezdravstvene usluge, uporediti relativne trokove i dobitak takve akcije. Farma-ceuti su konsultovani kada se pacijent odluèi za samoleèenje ili kada odluèi dane ode kod lekara.

Odluka da se potrai pomoã od lekara ili farmaceuta nije uvek skopèanasa ozbiljnoãu simptoma. Oni simptomi koji nisu prijavljeni zdravstvenim profe-cionalcima su opisani kao ledeni breg simptoma.

Faktori koji utièu na pojedinca da potrai pomoã lekara, tj. farmaceutasu:

motivacija za zdravlje, tj. briga o njemu, osetljivost, cost/benefit odnos.

Uloga lekara i farmaceuta u zdravstvenoj zatiti

Poseta lekaru rezultuje terapijom koja ãe pacijentu smanjiti simptome.Drugi razlog posete lekaru je taj to on ima drutveni i legalni autoritet daozvanièi bolesnièki status, tj. da odobri bolovanje. Tako lekar postaje drutvenikontrolor, pomauãi u odravanju drutvenog rada.

Farmaceut ima veliki potencijalni uticaj na ledeni breg simptoma, jerje najèeãe on taj kome se najpre pacijent obrati. On moe pomoãi u tretmanumalih simptoma s kojima pacijent moe da izaðe na kraj samomedikacijom.Prema tome, farmaceut je izvor saveta o zdravlju i o terapiji i takva njegovauloga se mora prezentovati kroz javnu kampanju.

Farmaceut je lako dostupan, tj. nije potrebno zakazivati da bi se dolodo saveta o leèenju, kao to je to sluèaj sa lekarom.

Compliance

Compliance, tj. pacijentovo potovanje terapije koju mu je odredio lekarpodrazumeva adekvatno uzimanje lekova, ali i promene reima ishrane i naèinaivota. Nepotovanje uputstava lekara i farmaceuta, tj. propisane terapije, tzv.non-compliance dovodi do izostanka efekta terapije. Takoðe, non-compliance,gledajuãi sa ekonomskog aspekta, dovodi do nepotrebnog troenja novca.

Farmaceut ima znaèajnu ulogu u ohrabrivanju pacijenta da se pridravaterapije i to kroz adekvatnu komunikaciju sa njim i interpretaciju pacijentovih

400


zapaanja o toku svoje bolesti, tj. njenog tretmana.Lo compliance je posledica vie faktora, a loa komunikacija sa paci-

jentom u vezi sa reimom terapije je jedan od vanijih.

Reprofesionalizacija farmacije

Farmacija je, kako je veã reèeno, primenjena nauka koja se bavi:

izradom, ispitivanjem, snabdevanjem lekovima i ostalim sredstvima za zatitu zdravlja, laboratorijskim ispitivanjima:

medicinsko-biohemijskim, sanitarnim, hemijsko-toksikolokim,

nauèno-istraivaèkim radom, edukovanjem struènih kadrova, ostalim struènim delatnostima.

U uem smislu, ona predstavlja zdravstvenu profesiju koja ima odgo-vornost za obezbeðivanje sigurne, efektivne i racionalne upotrebe lekova. Kaotakva, ona igra vitalnu ulogu u obezbeðivanju zdravstvene nege irom sveta.

Tokom 20. veka, farmacija je pretrpela znaèajne promene. Nauènadostignuãa i razvoj tehnologije doveli su do uslonjavanja u izradi i efektivnos-ti lekova. Poèele su da se koriste mnogo kompleksnije supstance, potencijalnotoksiènije, i u svakom pogledu postala je neophodna njihova sofisticirana upotre-ba i primena. Ovo je dovelo do razvoja farmaceutske industrije.

Prednosti ovog razvoja dogaðaja predstavljaju:

proizvodnja pouzdanih, sigurnih i kvalitetnih lekova, unapreðivanje formulacija i modifikacija lekovitih formi u cilju

kvalitetnije i prikladnije upotrebe.

Meðutim, gledajuãi sa aspekta uloge farmaceuta i apoteke, smanjena jeprimena apotekarskih proizvodnih vetina. Gubljenje tradicionalne uloge farma-ceuta dovelo je do one pojave koja se zove reprofesionalizacija, zapoèeta 1960.godine. Farmacija je postala profesija u tranziciji i njen status zdravstvene pro-fesije je postao nesiguran. Ako farmaceutu nisu potrebna znanja i vetine u izra-di lekova, a takoðe ni u davanju saveta o bolestima i tretmanu istih, koja je nje-gova uloga?

401


Pravac koji je uloga farmaceuta poèela da zauzima je orijentacija napacijenta i klinièki koncept zdravstvene nege. Otvoreni su novi horizonti oveprofesije koji daju doprinos zdravstvenoj nezi, kao to su:

promocija zdravlja, efektivne usluge u izdavanju lekova, to ukljuèuje savetovanje o terapi-

ji, i druge specijalistièke usluge, kao npr. zdravstvene usluge namenjene pacijentima uputstva za adekvatnu upotrebu lekova ili saveti o preven-ciji bolesti.

Definisana je farmaceutska nega kao filozofija farmaceutske prakse. Farmaceutska nega predstavlja proces kroz koji farmaceut saraðuje sa

pacijentom i drugim profesionalcima u izdavanju lekova, implementaciji i mo-nitoringu akcionog plana koji ãe proizvesti specifiène terapeutske rezultate zapacijente.2 Ti rezultati su: leèenje bolesti, eliminacija (redukcija) simptoma paci-jenta, zaustavljanje i usporavanje bolesti ili prevencija bolesti i simptoma.

Proces reprofesionalizacije je doveo do uspostavljanja novih uloga, tj.irenja granica delovanja i odgovornosti i sticanja vetina iz susednih medicin-skih disciplina, kao i novih bihevioralnih i IT3 vetina. Zbog kontinuiranedinamike i razvoja nauke i znanja, granice kompetencija i odgovornosti ãe moratistalno da se definiu i unapreðuju.

Uloga farmaceutske delatnosti danas

Farmaceutska delatnost je deo zdravstvenog sistema jedne zemlje, èiji jeglavni zadatak obezbeðivanje dobre zdravstvene zatite za svoje graðane napravièan naèin i pojedinaèno za sve.

U okviru zdravstvenog sistema postoji hijerarhijska podela na tri nivoa:centralni, intermedijarni i periferni, tj. primarni nivo. Primarni nivo predstavljamesto na kome se prua primarna zdravstvena zatita (PZZ), tj. tu se ostvarujeprvi kontakt izmeðu pojedinca i zdravstvenog sistema. Primenjeno na farmaceut-sku zdravstvenu delatnost, primarni nivo predstavlja apoteka. Na intermedi-jarnom ili sekundarnom nivou se prua odreðena specijalizovana zdravstvenizatita i tu spadaju apotekarske ustanove sa specijalizovanim slubama i bol-nièke apoteke. Centralni nivo obavlja jo specifièniju zdravstvenu zatitu, kaonpr. Institut za kontrolu lekova Srbije.

Uloga farmaceutske delatnosti u ostvarivanju ciljeva zdravstvenog sis-tema se sagledava u:

402


2 Bakst Alan, Hospital Formulary, Database: Business Source Premier, jan 95, vol 30, issue 1.3 Informacione tehnologije

promociji zdravlja, stavljanju akcenta na prevenciju bolesti kroz savetovanje o zdravlju,

zdravom naèinu ivota, preventivnim dijagnostièkim merama, savetovanju pacijenata o terapiji i lekovima, tj. njihovoj racionalnoj i

adekvatnoj upotrebi da bi se ostvario dobar compliance, obezbeðivanju informacija o leku zdravstvenim radnicima unutar

zdravstvenog sistema, sa ciljem veã spomenutog njegovog racionalnog koriãenja, uèeãu farmaceuta u ekspertskim radnim grupama na auriranju esenci-

jalnih lista lekova i nacionalnih, tj. lokalnih terapeutskih formulara, èime se obezbeðuje optimizacija i racionalizacija terapije, uèeãu u postmarketinkom praãenju dejstva lekova, tzv. farmakovigi-

lansi (pharmacovigilance), zajedno sa predstavnicima farmaceutske industrije, veletrgovina i zdravrstvenih ustanova, tj. vladinih organizaci-ja, sa ciljem procene sigurnosti lekova na tritu, tj.njihovog rizika i koristi za pacijenta i unapreðenja proizvodnje, pri èemu se moraju zagarantovati visoki etièki i profesionalni standardi, delovanju farmaceuta u logistièkoj podrci ZS, tj. u snabdevanju lekovi-

ma i materijalnim sredstvima kroz farmaceutsku proizvodnju i velepro-daju kao i slubama za zdravstveno snabdevanje u okviru zdravstvenih ustanova, gde je farmaceut nosilac struènih i upravljaèkih procesa u zdravstvenom i privrednom okruenju.

Na osnovu svih navedenih funkcija koje obavljaju farmaceuti u okviruzdravstvenog sistema, moe se zakljuèiti da farmaceutska delatnost ima nizspecifiènosti koje je izdvajaju, kao, na primer, aktivnosti na proizvodnji i prome-tu lekova koje zadiru u privredne delatnosti drutva, sa odlikama delatnosti odposebnog drutvenog interesa. Ona se ostvaruje u okviru ire drutvene zajednicei ima kao cilj unapreðenje zdravlja kako pojedinaca tako i celokupnogstanovnitva (deo sistemske brige o èoveku).

Uloga farmaceutske delatnosti kao dela zdravstvenog sistema u svetlu racionalne upotrebe lekova

Da bi jedna drava efikasno sprovodila svoju zdravstvenu politiku,neophodno je da se rukovodi principima racionalne upotrebe lekova, odnosnosvojih resursa, i to kako materijalnih i finansijskih, tako i kadrovskih. Da bi serazumeo pojam racionalne upotrebe lekova i resursa, potrebno je objasniti pro-ces farmaceutske nege i sutinu farmakoekonomije kao njenog sastavnog dela.

Farmaceutska nega je proces u kome farmaceut saraðuje sa pacijentomi drugim zdravstvenim profesionalcima u izdavanju lekova, implementaciji i

403


monitoringu terapije i memadmentu bolesti, uèestvovanju u klinièkoj praksi,konsultovanju u programima za upotrebu lekova i istraivanju o ishodimausluge zdravstvene nege, a sve sa ciljem da se dostigne zadovoljavajuãi rezultati pobolja kvalitet ivota pacijenta.

Farmakoekonomija je ekonomska evaluacija koja obuhvata opis i ana-lizu trokova i rezultata terapije lekovima u zdravstvenom sistemu i drutvu. Onane razmatra samo trokove lekova veã sve trokove povezane sa terapijom, kaoi efekte terapije.4

Clj farmakoekonomije, u vezi sa farmaceutskom negom, jeste da opti-mizira efekat terapije tj. da se dostigne eljeni terapeutski rezultat koriãenjemzdravstvenih resursa (kadrovi, lekovi, laboratorijski testovi,...) na najboljimoguãi trokovno-efektivni naèin, tj. po najnioj ukupnoj ceni.

Drava tj. njen zdravsteni sistem, sa svim uèesnicima u njemu, imazadatak da sprovede balansiranu procenu trokova i korisnosti lekova i da mak-simalizuju vrednost lekova i terapije, omoguãavajuãi i kontroliuãi da pacijentidobijaju pravu negu u pravo vreme i na pravom mestu, kao i da koriãenje lekaod strane pacijenta bude adekvatno, da se izvri monitoring i proceni ishod te-rapije, da se sprovedu smernice za datu terapiju i dostignu zadovoljavajuãi efek-ti. Da bi se to postiglo, neophodni su èvrãi partnerski odnosi meðu zdravstven-im profesionalcima, zasnovani na pravilnom razumevanju trokova i korisnostterapije u smislu njene optimalizacije (Shema 1).

404


4 Bakst Alan, "Pharmcoeconomics and the formulary decision-making process", Hopspital Formulary,jan. 95, vol 30, issue 1, p. 42, database: Business Source Premier.

Novi profil farmaceuta

Sedam zvezda farmaceuta. Da bi se farmaceut osposobio za uspenoobavljanje svih delatnosti u apotekama (ali i u drugim segmentima gde rade far-maceuti), on mora posedovati specifièna znanja, moãi, vetine i biti u okruenjukoje ãe da potpomogne obavljanju njegove uloge. Uloga farmaceuta, naroèito ubuduãnosti, moe se opisati sa sedam zvezda farmaceuta, kako je naznaèenoprogramom Svetske zdravstvene organizacije (SZO) 1997. godine i prihvaãenona FIP5 Kongresu 1998. godine.

Farmaceut je:

1. Davalac usluge zatite (farmaceutske nege) farmaceut prua kvalitet-nu uslugu (servis) farmaceutske zatite i interreaguje lako sa pacijenti-ma kao i sa svima iz sistema zdravstvene zatite.

2. Donosilac odluka u radu farmaceuta neophodno je efikasno cost/ben-efit koriãenje resursa i akciono delovanje.

3. Komunikator farmaceut je u poziciji izmeðu lekara i pacijenta, pa prema tome mora da bude dobro obaveten i poverljiv dok interreaguje sa ostalim profesionalcima iz zdravstva i javnosti.

4. Menader farmaceut upravlja resursima (ljudskim, fizièkim i finan-sijskim) i informacijama o lekovima.

5. Lider kao lider u dobro voðenom timu, tj. organizaciji, farmaceut mora da pokae efikasnost u radu i da odgovori na izazove iz okrue-nja, kao i da poseduje viziju delovanja i ohrabruje saradnike.

6. Uèi ceo ivot (long life learning) neophodna je kontinuirana edukaci-ja kroz èitavu profesionalnu karijeru farmaceuta.

7. Uèitelj farmaceut mora da ima i pedagoku funkciju i da prenosi zna-nja na druge.

Edukacija farmaceuta

Pored struènih medicinsko-farmaceutskih znanja, farmaceut, kao praviprofesionalac u svojoj struci, mora posedovati i znanje iz farmakoepidemiologi-je i farmakoekonomije, kako bi mogao obavljati funkcije planiranja, organizo-vanja, monitoringa i koordinacije u svim segmentima farmaceutskih delatnosti,tj. aktivnosti menadmenta lekova. Ove nauène discipline kojima bi farmaceuttrebalo da vlada su neophodne radi sprovoðenja racionalne terapije lekovima,terapije koja sagledava cost/benefit odnos.

Kao saradnik lekara i drugih zdravstvenih radnika u sprovoðenjuzdravstvene nege, a takoðe i u kontaktu sa pacijentima, mora posedovati znanja

405


5 International Pharmaceutical Federation

iz komunikacija, timskog rada, informacionih tehnologija, a sve sa ciljem stalnogunapreðivanja terapije i sticanja novih znanja o njoj, jer je pacijent za svezdravstvene radnike u ii interesovanja, a njemu je neophodna stalnaposveãenost.

Ovakvo obrazovanje farmaceuta daje mu kredibilitet jedinog pravogkolovanog struènjaka za lek koji mora ravnopravno da uèestvuje u zdravstven-im timovima i èiji je najvaniji zadatak sprovoðenje efikasne i bezbedne terapi-je. Stoga, svi poslovi vezani za lekove (izdavanje, èuvanje, magistralna izra-da....), kao i nadzor nad zdravstvenim organizacijama koje se time bave, morajubiti povereni samo farmaceutima. Osim toga, kod donoenja propisa koji reg-uliu farmaceutsku delatnost, neophodno je da nadlena ministarstva konsultu-ju odgovarajuãe struène i obrazovne institucije (Farmaceutska komora, Farma-ceutski fakultet), da se ne bi naruio kvalitet struènog rada.

Farmaceuti u zdravstvenom sistemu

Zastupljenost farmaceuta u zdravstvenom sistemu

Farmaceuti su prisutni u mnogo razlièitih oblasti zdravstvene i privrednedelatnosti, ali tri glavna, tj. najvie zastupljena mesta rada farmaceuta su:

javna apoteka, bolnièka apoteka, farmaceutska industrija.

Farmaceuti su zastupljeni i u laboratorijama razlièitih zdravstvenihustanova (klinika, bolnica, klinièko-bolnièkih centara, instituta, Zavoda za zati-tu zdravlja), u nauèno-obrazovnim institucijama, u veletrgovinama i pred-stavnitvima farmaceutskih kompanija, to predstavlja sektor biznisa uzdravstvenoj nezi, zatim u vladinim institucijama, u institucijama zdravstvenogosiguranja kao savetnici, u konsalting firmama, itd.

Drugim reèima, farmaceutski sektor èine:

regulatorno telo (Savezni sekretarijat za rad, zdravstveno i socijalno staranje, odnosno pojedine slube u sektoru zdravstva), domaãa farmaceutska industrija (lekovi i medicinska sredstva), predstavnici i zastupnici stranih proizvoðaèa, veledrogerije i uvoznici, apoteke (javne i bolnièke), obrazovne i nauènoistraivaèke ustanove.

406


Pa ipak, javnost ãe najèeãe sresti farmaceuta u javnim i bolnièkimapotekama, i to su glavne pozicije njegovog delovanja. Prema podacima amer-ièkog Zavoda za statistiku rada (Bureau of Labor Statistics) iz 1998. godine, oko60% farmaceuta je zaposleno u javnim apotekama, kao i u posebnim odeljenji-ma za prodaju lekova i medicinskih sredstava u supermarketima. Oko 30% far-maceuta je zaposleno u bolnicama, ustanovama dugoroène zdravstene nege isliènim zdravstvenim ustanovama. Prema istraivanju voðenom 2000. godine odstrane Pharmacy Manpower Project, 24% aktivnih farmaceuta je trenutnozaposleno u bolnicama, 3,8% u ustanovama dugoroène zdravstvene nege, a 2,4%u kuãnoj nezi.6

Slièna situacija je i u Evropi. Kod nas, prema istraivanjima koje je1993. godine uradio Savezni zavod za zatitu i unapreðenje zdravlja i objavio upublikaciji Kadrovi u zdravstvenoj delatnosti u SRJ, zna se da je u vanbolnièkojzdravstvenoj zatiti radilo 97%, a u bolnièkoj samo 3% farmaceuta.

Inaèe, na osnovu podataka objavljenih u ovoj publikaciji, zakljuèuje seda je proseèan jugoslovenski farmaceut ena stara izmeðu 35 i 55 godina, da radiu vanbolnièkoj ustanovi i ako veã nije zavrila specijalizaciju, onda je oèekuje.

Farmaceut u javnoj apoteci

Apoteka je glavno mesto delovanja farmaceuta u ZS7 i to govori oznaèaju uloge farmaceuta u okviru PZZ.8 Kao osnovna jedinica u oblasti farma-ceutske delatnosti, a uklopljena u sistem zdravstvene zatite svake zemlje, apote-ka:

1. vri medicinsko snabdevanje graðana, zdravstvenih ustanova i drugih organizacija lekovima i medicinskim sredstvima i daje uputstvo za nji-hovu pravilnu upotrebu, na osnovu planova nabavke lekova i materijal-nih sredstava za redovne i vanredne potrebe,

2. izraðuje magistralne lekove i galenske preparate,3. prati savremena struèna i nauèna dostignuãa u oblasti farmakopeje i

prua graðanima informacije o pravilnoj upotrebi lekova i higijensko--dijetetskih sredstava.9

Prema tome, uloga apoteke je sprovoðenje farmaceutske zdravstvenezatite radi obezbeðenja kvalitetnih, efikasnih i bezbednih lekova za zdravstvenuzatitu populacije. Prema zahtevima DFP:10

407


6 Report to Congress: The Pharmacist Workforce, dec 2000, chapter 2, p. 14, www.bhpr.hrsa.gov/health-workforce/pharmacist.html7 Zdravstveni sistem.8 Primarna zdravstvena zatita.9 Prema èlanu 27 Zakona o zdravstvenoj zatiti.10 Dobra farmaceutska praksa.

http://www.bhpr.hrsa.gov/health-

osnovna dunost farmaceuta u svim apotekama je dobrobit bolesnika; sutina farmaceutske delatnosti je snabdevanje lekovima i drugim

proizvodima od znaèaja za ZZ,11 uz obezbeðenje kvaliteta lekova, kao i pruanje informacija i saveta bolesnicima pri izdavanju lekova, uz praãenje efekata njihove upotrebe; integralni deo farmaceutskog doprinosa ZZ je unapreðenje racionalnog

i ekonomiènog propisivanja i pravilne upotrebe lekova; sutina svakog elementa farmaceutske usluge treba da bude relevantna

za svakog pojedinog korisnika, a jasno definisana i efikasnom komu-nikacijom prezentirana svima koji su ukljuèeni.

Iz svega navedenog, moe se zakljuèiti da farmaceut u javnoj apoteci:

ima ulogu eksperta u farmaceutskoj nezi, farmakoterapiji i promociji zdravlja, ima ulogu profesionalnog komunikatora sa pacijentima i drugim

zdravstvenim radnicima, a takoðe i donosioca odluka, tj. menadera resursima i informacijama o lekovima, omoguãava i sprovodi dobar kvalitet proizvoda, usluge i komunikacije, dokumentuje svoje akcije i prosleðuje informacije i efekte akcije profe-

sionalnim kolegama.

Farmaceut u klinièkoj praksi

Klinièka praksa farmaceuta moe se ispoljiti u sledeãim zdravstenimprofilima:

klinièki farmaceut (Clinical Pharmacist) èlan zdravstvenog tima u menadmentu terapije bolesnika na klinici, bolnièki farmaceut (Hospital Pharmacist) nosilac aktivnosti u

menadmentu nabavke i distribucije lekova i informacija na klinici, farmaceuti-medicinski biohemièar prati tok bolesti, terapije i prog-

nozu ishoda na osnovu biohemijsko-laboratorijske analize.

Klinièki farmaceut

Krajem 20. veka nastala je nova disciplina farmacije klinièka farmaci-ja. Ona predstavlja proces u kom farmaceut saraðuje sa pacijentom i drugimzdravstvenim profesionalcima u menadmentu bolesti i monitoringu terapije. Nataj naèin se postie optimalizacija primene leka na pacijentima.

408


11 Zdravstvena zatita

Aktivnosti klinièkog farmaceuta su:

Konsultativne delatnosti analiziranje terapije, savetovanje drugih zdravstvenih profesionalaca u vezi sa

odreðivanjem poèetne terapije i reima doziranja, kao i korek-cije terapije, obezbeðivanje farmaceutske nege pacijentima kako u bol-

nièkom tako i u okruenju javne apoteke. Selekcija lekova

dostavljanje liste lekova i priruènika o upotrebi lekova, u sarad-nji sa bolnièkim lekarima i struènim telima koja se bave racionalizacijom terapije.

Informisanje o lekovima pronalaenje informacija i kritièko analiziranje i ocenjivanje

nauène literature, organizovanje informacionog servisa kako za zdravstvene pro

fesionalce, tako i za pacijente. Obrazovne delatnosti, namenjene pacijentima, o rizicima i korisnosti

terapije, zdravstvenim resursima, kao i farmaceutima radi obuèavnaja, informisanja i usavravanja. Istraivaèke delatnosti

saradnja sa fakultetima i institutima u kreiranju i sprovoðenju istraivaèkih projekata u oblasti farmakokinetike i farmakoter-apije u klinièkim uslovima, primena rezultata u unapreðenju farmakoterapije i planiranje i

izvoðenje farmakoepidemiolokih studija.

Farmaceuti su, prema tome, postali deo interdisciplinarnih timova ukojima su vie ukljuèeni u brigu o pacijentu i aktivnosti koje su bazirane na pop-ulaciji i na taj naèin pruaju usluge koje su deo sistemske, tj. drutvene brige oèoveku. Pa, ipak, klinièka farmacija jo uvek nema zaslueno mesto u savre-menom zdravstvenom sistemu Srbije. Da bi se to promenilo, uvedene su post-diplomske studije koje edukuju i osposobljavaju farmaceute za rad na klinici.Takoðe, u cilju breg prihvatanja klinièke farmacije kao neophodnog segmenta uradu farmaceuta, neophodno je da se vri promocija.

Bolnièki farmaceut

Bolnièki farmaceut, kao nosilac poslovnih aktivnosti, ima nekolikozadataka:

409


planiranje potreba za lekovima i drugim medicinskim sredstvima, proces nabavke, prijem i skladitenje, distribucija unutar ustanove po trebovanjima sa odeljenja ili po individ-

ualnim terapijskim profilima bolesnika, finansijska administracija, informacioni poslovi analiza potronje i upravljanje èitavim nizom

informacijama o lekovima.

Zajednièki poslovi klinièkog i bolnièkog farmaceuta, kako se vidi izprethodnog, su informacioni poslovi, poslovi monitoringa i kontrole. Danas setei da se ova dva profila klinièke prakse farmaceuta jaèe integriu.

Farmaceut medicinski biohemièar

On radi na klinikama, institutima, zavodima za zatitu zdravlja, u bolni-cama, odnosno svuda gde postoje laboratorije u kojima se odvija farmacijskadelatnost. Medicinski biohemièar je obavezan da ordinirajuãem lekaru ili paci-jentu da taène i pravovremene nalaze o koncentraciji parametara u biolokommaterijalu. Na ovaj naèin, farmaceutska klinièka praksa je sastavni deo preven-tive i obrade stanja pacijenta od dijagnostike i praãenja toka leèenja do prognozebolesti. Osnovni principi rada i profesionalni ciljevi su:

praãenje razvoja klinièko-biohemijske dijagnostike, informisanje i usavravanje, uvoðenje savremenih i efikasnih metoda ispitivanja, pruanje kvalitetne i pravovremene usluge.

Farmaceutska industrija i njen uticaj na javno zdravlje

Farmaceutska industrija ostvaruje svoje aktivnosti u okvirima privredeu kojoj ekonomsko trite diktira zahteve. To dejstvuje na istraivaèki razvoj far-maceutske industrije, kao i na velepromet i distribuciju lekova. Meðutim, farma-ceutska industrija je i delatnost od posebnog drutvenog interesa, jer predstavljalogistièku podrku u snabdevanju zdravstvenog sistema lekovima, medicinskimsredstvima i sliènim proizvodima neophodnim za zdravlje, tj. ona je deozdravstvenog sistema.

Farmaceutska industrija je igrala i igra glavnu ulogu u zdravstvenojnezi, snabdevajuãi pacijene irom sveta stalno novim i efikasnijim lekovima.Lekovi su doprineli znaèajnom unapreðenju kvaliteta ivota, kao i obezbeðiva-nju veãeg broja terapeutskih moguãnosti za pacijente. Lekovi su, gledano sa

410


ekonomske strane, dramatièno redukovali zdravstvene trokove, omoguãavajuãipacijentima da budu leèeni bez neophodnosti podvrgavanja hospitalizaciji iskupim intervencijama.

Farmaceutska industrija u svetu i kod nas

Vodeãe svetske farmaceutske kompanije su Glaxo Smithkline, koji ima7,5% udela na globalnom tritu, ispred Pfizer-a sa 6,5% udela u globalnom far-maceutskom tritu.12 Iza njih slede Merck, AstraZeneca, Aventis, Novartis,Roche, itd. Upravo su u toku velike integracije farmaceutskih firmi po pitanjusaradnje u IR,13 sa orijentacijom na odreðene terapeutske domene kao to su kar-diovaskularna oboljenja, kancer, psihijatrijski poremeãaji. Kompanije troevelike sume novca na istraivanja u domenu bioinformatike, genomike i pro-teomike, jer su to nauène discipline koje ãe omoguãiti nastanak novih lekova.Novi lekovi nisu vie mali, jednostavni molekuli, otkriveni sreãnim sluèajem isintetizovani u laboratorijama nakon dugog istraivaèkog rada. Pristup nauènikau IR novih lekova je identifikacija bioloke mete (ciljno mesto, ciljna terapija)na kojoj lekovi ispoljavaju svoje dejstvo i na osnovu toga se vri sinteza novihlekova. Nova tehnologija ãe, prema nekim projekcijama, transformisatipronalazak i razvoj lekova u neto slièno liniji proizvodnje.

U naoj zemlji, dve vodeãe farmaceutske kompanije su Hemofarm iGalenika. Hemofarm je koncern akcionara, tj. èine ga matièna kuãa i 11 zavisnihpreduzeãa: Panfarma, Hemomed, Hemovet, Hemomont itd. Preduzeãa imajuiroku paletu proizvoda, uveden sistem kvaliteta (ISO 9000), dobru poslovnupolitiku i menadment, ali i znaèajnu humanitarnu i drutvenu misiju (donacije,sponzorstva i sl.).14 Galenika je u vlasnitvu drave i ima veãinski udeo nadomaãem tritu lekova, sa velikim potencijalom u rastu i razvoju, to se ogledau jakom sopstvenom IR centru.

Farmaceutska industrija kao deo zdravstvenog sistema

Kao deo zdravstvenog sistema, farmaceutska industrija je pod uplivomdrave, tj. njene politike lekova u okviru strategije zdravlja na nacionalnomnivou. Ukratko, to znaèi da mora postojati konsenzus proizvoðaèa lekova,drutvene zajednice i zdravstva o dostupnosti ovih proizvoda krajnjem korisnikuu obimu, vrsti, kolièini, kvalitetu, ceni i dinamici, kako bi se zadovoljile osnovnepotrebe zdravstvene zatite stanovnitva.15

411


12 David Pilling, "An industry in the throes of consolidation", p. 94, FIP 2000.13 Istraivanje i razvoj.14 Dragana Miniã, "Novi svet zdravlja", INPHARM, avgust ` 95, broj 2.15 Ljiljana Tasiã, Farmaceutski menadment i marketing, str. 159.

Prema tome, farmaceutska industrija ne moe delovati na slobodnomekonomskom tritu rukovoðena samo ciljevima profita i biznisa, jer je drava takoja vri kontrolu cena u saradnji sa fondovima zdravstvenog osiguranja i osta-lim treãim licima,16 kao i kontrolu kvaliteta efikasnosti i bezbednosti lekova(izuzetak od toga su SAD, koje predstavljaju jedino svetsko trite gde su far-maceutske kompanije osloboðene od kontrole cena, kao i druge industrije).

Farmaceutske kompanije ostvaruju svoju promociju, tj. promociju ikoriãenje svojih lekova od strane pacijenata preko zdravstvenih radnika: farma-ceuta u distributivnoj mrei i grupe struènjaka za medicinske informacije, i, nar-avno, lekara. Meðutim, kako pacijenti igraju sve veãu ulogu u donoenju odlukao terapiji, kao i zbog veãe dostupnosti interneta tj. on-line prezentacije, dolo jei do jaèanja direktne veze kompanija pacijent.

U tim kompanijama neophodno je uspostavljanje i odravanje visokihstandarda etièkog i profesionalnog ponaanja, kako bi krajnji efekat bio snabde-vanje stanovnitva kvalitetnim i sigurnim proizvodima. Vrlo vana stavka u pro-cesu snabdevanja populacije lekovima je i blia saradnja kompanije sa farmaceu-tima, da se osigura da pacijenti dobiju kvalitetne lekove sa adekvatno objanje-nim naèinom njihovog koriãenja.

Profesionalni zadaci farmaceuta u farmaceutskoj industriji

Farmaceuti su prisutni u farmaceutskoj industriji najèeãe u proizvodnjii pripremi proizvodnje, komercijalnim i marketing, ali i istraivaèko-razvojnimposlovima. Oni obavljaju struène i ue struène specijalizovane poslove i veomasu vana karika u brojnim timovima, slubama i sektorima za kvalitetnofunkcionisanje proizvodnje lekova. Prema tome, osnovni profesionalni zadacifarmaceuta su u oblasti:

proizvodnje, usluga.

Zato su, pored struènih znanja, neophodna i znanja i vetine menad-menta. Ne smeju se nikako zaboraviti visoki etièki zahtevi i norme u radu farma-ceuta u svim domenima njihovog delovanja.

Pozicija farmaceuta u zdravstvenom sistemu Srbije

Sa ciljem sagledavanja kadrovskih resursa u okviru farmaceutske delat-nosti Srbije, uradili smo istraivanje koje je obuhvatilo obim i pozicije diplomi-

412


16 Treãe lice moe biti fond za zdravstveno osiguranje, zdravstveno osiguravajuãe drutvo, socijalni fond,penzioni fond, radna organizacija i sl.

ranog farmaceuta u ZS, tj. u razlièitim nivoima i domenima ZS Srbije, kao ipozicije farmaceuta u okviru privrednog sektora.

Metode istraivanja su:

intervju prema upitniku, koji je sproveden telefonom, direktnim kontak-tom sa odgovornim osobama institucija i ustanova koje su obuhvaãene istraivanjem, analitièko istraivanja dostupnih podataka iz literature, kao i internet

pretraivanje.

Upitnik i analiza podataka su obuhvatili pitanja o broju diplomiranihfarmaceuta, specijalistièkim oblastima, velièini institucije/preduzeãa u kojimaoni rade, nivo instutucija u okviru zdravstvenog ili privrednog sistema Srbije,demografske podatke, itd.

Rezultati istraivanja

Iz priloenih tabela i podataka se moe videti da je najveãi procenatdiplomiranih farmaceuta zastupljen u primarnoj zdravstenoj zatiti (PZZ),odnosno u javnim apotekama, to najbolje svedoèi o tome da je najvanija ulogafarmaceuta u direktnom kontaktu sa pacijentima, tj. u njihovom obezbeðivanjulekovima, savetovanju o upotrebi i nadzoru tokom leèenja u okviru PZZ.

Veliki broj farmaceuta radi i u bolnièkim apotekama, institutima izavodima za zatitu zdravlja, koji predstavljaju sekundarne i vie nivoezdravstvene zatite stanovnitva sa svim svojim specifiènim odlikama i usluga-ma koje nude ove institucije i farmaceuti u njima (Tabela 1).

Po broju zastupljenosti farmaceuta (u odnosu na ukupan broj farmaceu-ta u Srbiji), na drugom mestu je privredna farmaceutska delatnost (proizvodnja,marketing i veleprodaja). U ovom sektoru, farmaceuti u najveãoj meri rade naposlovima proizvodnje i distribucije lekova, ali i u sektorima istraivanja i razvo-ja, zajedno sa struènjacima iz drugih biomedicinskih oblasti kao i drutvenihnauka ( pravo, ekonomija, menadment i sl.) (Tabela 2).

Diplomirani farmaceuti su zastupljeni u odreðenom broju u preduzeãi-ma za promet na veliko lekovima i medicinskim sredstvima (veledrogerije,veleprodaje) koja distribuiraju ove proizvode zdravstevnim ustanovama pri-marnog (apoteke i domovi zdravlja) i sekundarnog nivoa (zdravstveni, bolnièkicentri). Ilustracija jednog takvog naeg preduzeãa je Velefarm a.d. koji, sa svojih9 sektora i 10 poslovnih centara lociranih po regionima u Srbiji, podmiruje oko50% ukupnih potreba trita Srbije i to kako zdravstvenih tako i veterinarskihustanova17 (Tabela 2).

413


17 Podatak pronaðen u promotivnom materijalu Velefarma.

Procenjuje se da negde oko 100 farmaceuta radi u predstavnitvimastranih farmaceutskih kompanija na poslovima marketinga, to predstavlja sek-tor privrednih aktivnosti farmaceutske delatnosti tesno povezan sa ZS.18 Farma-ceuti na tim poslovima saraðuju sa drugim zdravstvenim profesionalcima lekarima i stomatolozima u poslovima registracije, promocije i postmarketinkogpraãenja lekova (Tabela 2).

to se tièe istraivanja o struènosti farmaceutskog kadra, sprovedenogna osnovu podataka koje je 2001. godine na teritoriji Srbije sakupio Republièkizavod za zatitu zdravlja, moemo uoèiti da je, u proseku, oko 20% farmaceutaspecijalizovano za odreðene farmaceutske discipline, pri èemu je najvie zastu-pljena specijalistièka grana medicinska biohemija, farmaceutska tehnologija ifarmakoinformatika (Tabela 3). Ovaj podatak ukazuje da je oko petina farmaceu-ta zaposlenih u zdravstvu okrenuta daljem usavravanju i unapreðivanju struke.

Podaci iz Republièkog zavoda za statistiku o broju stanovnika po farma-ceutu govore o tome da postoji velika razlika u broju stanovnika (gustina nase-ljenosti), posmatrajuãi podatke od okruga do okruga u Srbiji, a potom moemouoèiti i veliku razliku u distribuciji raspoloivog farmaceutskog kadra u javnimapotekama (dravnog sektora) u odnosu na broj stanovnika odreðenog okruga.Tako se ova raspodela kreãe od 2220 stanovnika/farmaceutu, koliko je uBeogradskom, do 20415 stanovnika/farmaceutu, koliko je u Toplièkom okrugu(Tabela 4). Naalost, ovaj statistièki registar ne vodi evidenciju o farmaceutimazaposlenim u privatnim apotekama, koji objektivno èine deo PZZ Srbije, jer onejo uvek nisu obuhvaãene sistemskim reenjima zdravstva Srbije (naime u pos-tojeãem Zakonu o ZZ, Ministarstvo zdravlja izdaje dozvole za otvaranje apotekei sprovodi neku vrstu nadzora; ali ove apoteke nisu ukljuèene u sistem ugo-vornih odnosa sa Fondom zdravstvenog osiguranja tj. u sistem refundacijetrokova lekova).19

Prosek za Srbiju je 5766 stanovnika po farmaceutu to ukazuje na èi-njenicu da je proseèan farmaceut radno preoptereãen i da zdravstveni sistem,barem to se tièe broja farmaceuta zaposlenih u dravnim apotekama, ne zado-voljava potrebe populacije. To je jo jedan od problema sa kojim se susreãe far-maceutski sektor u Srbiji.

414


18 Podatak dobijen od ljubaznih kolega iz predstavnitva La Roche-a.19 Komentar prof. Ljiljane Tasiã.

Tabela 1 Broj diplomiranih farmaceuta u zdravstvenim ustanovama u Srbiji(podaci iz Farmaceutske komore Srbije)

* Prema podacima iz Farmaceutske komore broj privatnih apoteka je 1400, bolnièkih je 43, a javnihapoteka 496.** Prema podacima Saveza privatnih apotekara Srbije (SPAS), broj privatnih apoteka u Srbiji je2000, a od toga je 500 apoteka u Beogradu

Tabela 2 Broj diplomiranih farmacuta u privrednim organizacijama

415


Tip ustanove Broj farmaceuta

Dravne apoteke 1774

Privatne apoteke ** 1229

Javne apoteke * 258

Bolnièke apoteke * 751

Domske apoteke 117

Instituti i zavodi 142

Ukupan broj: 3010

A. Broj diplomiranih farmaceutazaposlenih u industriji u odnosu na

ukupan broj zaposlenih

Hemofarm 200/2000 (10%)

Galenika 170/2700 (6,3%)

Jugoremedija 25/446 (5,6%)

Zdravlje 20/2020 (1%)

Slavijamed 6/20 (30%)

Fampharma 8/50 (16%)

Bestpharm 6/20 (30%)

B. Broj diplomiranih farmaceuta u veletrgovinama

Velefarm 105/500 (20%)

C. Broj diplomiranih farmaceuta u stranim predstavnitvima

La Roche 7/23 (30,4%)

Aventis Pasteur 2/5 (40%)

Organon 3/5 (60%)

Novartis 5/10 (50%)

Phizer 7/20 (35%)

Schering 2/20 (10%)

Tabela 3

(podaci sa Instituta za zatitu zdravlja Srbije, 2001. godina)

416


Centralna Srbija

farmaceuti bez specijalizacije 1116

farmaceuti na specijalizaciji 40

farmaceuti specijalisti 20

farmaceutska tehnologija 45

farmakoinformatika 49

ispitivanje lekova 22

klinièka farmacija 5

kozmetologija 3

lekovito bilje 2

medicinska biohemija 118

sanitarna hemija 8

socijalna medicina 3

toksikoloka hemija 9

ukupan broj za regiju * 1440

* broj dipl.farmaceuta na specijalizacijitj. onih koji su veã specijalizanti je 324

to u procentima iznosi: 22.5%

ukupan broj za Srbiju ** 1830

**procenat specijalizanata za Srbiju 20.57%

Kosovo


toksikoloka hemija 1

ukupan broj za regiju 2

Vojvodina

farmaceuti bez specijalizacije 1116

farmaceuti na specijalizaciji 40

farmaceuti specijalisti 20

farmaceutska tehnologija 45

farmakoinformatika 49

ispitivanje lekova 22

klinièka farmacija 5

kozmetologija 3

lekovito bilje 2


sanitarna biohemija 8

ukupan broj za regiju * 1440

* broj specijalizanata je 324

to u procentima iznosi: 22.5%

Tabela 4 Broj stanovnika po farmaceutu u okruzima Srbije

(podaci iz Republièkog zavoda za statistiku, 2001.godina)* prosek za Srbiju je 5766 stanovnika po farmaceutu

417


OkrugBroj

stanovnikaBroj

farmaceutaBr. stanovni-ka po farm.

Severno-Baèki 200140 36 5559

Srednje-Banatski 208456 57 3657

Severno-Banatski 165881 34 4879

Juno-Banatski 313937 69 4550

Zapadno-Baèki 214011 35 6115

Juno-Baèki 593666 106 5601

Sremski 335901 51 6586

Beogradski 1576124 710 2220

Maèvanski 329625 75 4395

Kolubarski 192204 30 6407

Podunavski 210290 37 5683

Branièevski 220503 48 4177

umadijski 298778 57 5242

Pomoravski 227435 31 7337

Borski 146551 18 8142

Zajeèarski 137561 29 4743

Zlatiborski 313396 64 4897

Moravièki 224772 61 3685

Raki 291230 67 4347

Rasinski 259441 60 4324

Niavski 381757 75 5090

Toplièki 102075 5 20415

Pirotski 105654 22 4802

Jablanièki 240923 28 8604

Zakljuèak

Tokom 20. veka, farmacija je pretrpela velike promene. Farmaceuti, kaostruènjaci za lekove, danas rade sa mnogo moãnijim i sofisticiranijim lekovima,to od njih zahteva drugaèiji i kompleksniji vid obrazovanja tj. znanja i vetina.Isto tako, uloga farmaceuta u novom milenijumu je okrenuta korisniku farma-ceutske zdravstvene zatite, bilo da se radi o izdavanju leka pacijentu, bilo da jeu pitanju struèna pomoã farmaceuta u izboru adekvatne farmakoterapije, ili oaktivnom uèeãu farmaceuta u prevenciji bolesti i promociji zdravlja.

Unapreðivanje i oèuvanje zdravlja stanovnitva i spreèavanje bolestikao i obezbeðenje pouzdane, kvalitetne i efikasne farmakoterapije je aktivnostkoja obavezuje farmaceute da, kao èlanovi zdravstvenog tima, deluju profesion-alno, da bi drutvu dokazali koristi koje ono ima od njihovog rada. Ovakva ulogau procesu zdravstvene zatite nosi visoku odgovornost i obavezu da se neprekid-no inovira znanje i prate savremena kretanja u oblasti farmakoterapije, ali imenadmenta i komunikacija.

Sama definicija farmaceuta, tj. njegova drutvena misija se moe sagle-dati u ciljevima DFP koji su utvrðeni u dokumentu Profesionalni ciljevi DFP.Tu se navodi da su farmaceuti kao zdravstveni struènjaci profesionalno odgov-orni da obezbede kvalitetne, efikasne i bezbedne lekove prema zahtevimaracionalne farmakoterapijske doktrine i prema potrebama populacije.

I farmaceutska industrija, promoviuãi nove lekove, ima znaèajnu misi-ju da leèi ljude, a to daleko prevazilazi obiènu trgovinu i biznis. Reè je ohumanitarnoj misiji sa jakom socijalnom dimenzijom. S druge strane, farmaceut-ska industrija i zdravstvo moraju biti zainteresovani da uèestvuju u definisanjuprofila svojih buduãih struènjaka farmaceuta i time da doprinesu stvaranjujednog kreativnog i odgovornog drutva. U naem radu smo obuhvatili analizukadrovskih resursa farmaceutske zdravstvene delanosti Srbije, kao osnovnom ivitalnom resursu koji je nosilac brige o zdravlju graðana Srbije. Analiza jepokazala da raspolaemo dovoljnim brojem kadrova, ali nedovoljno obuèenimza potrebe savremenih profesionalnih aktivnosti u izmenjenom drutvenom iekonomskom okruenju. Iskazana elja za usavravajem, prepoznavanje proble-ma u reformama zdravstva, kao i zapoèete inicijative u ovom pravcu, ukazujunam da ãe farmaceutska profesija moãi da ispuni svoju drutvenu misiju ubuduãnosti. Da bi se ova misija farmaceuta u drutvu ostvarila (kao i ostalihzdravstvenih radnika) a ona je ravnomerno i jednako podizanje nivoa zdravljasvih graðana neophodna je saradnja svih drutvenih sektora sa zdravstvenimsektorom. Za ostvarenje ove misije je, takoðe, potrebna saradnja unutarzdravstvenog sistema, kao i njegova reorganizacija zasnovana na inoviranimzakonskim propisima, zatita struke, kompetencija i uticaja svih profesionalaca,kao i primena i odranje svih ovih naèela i zakonskih normi u praksi.

418


Naravno da su za to neophodni i ekonomski preduslovi, ali oni sami posebi nisu dovoljni. I sami farmaceuti moraju imati udela u reformama i postav-ljanju sopstvene struke na pravu poziciju. Za to je neophodno utvrðivanje stan-darda rada, kompetencija, ali i odgovornosti profesije. Proces evaluacije strukeje takoðe nuan. Da bi se podrao razvoj i usavravanje profesije, potrebna jekontinuirana edukacija i priznanje farmaceutske struke, to bi se postiglo efek-tivnom promocijom iste.

Literatura

1. Lj. Tasiã, Farmaceutski menadment i marketing, Beograd, 2002.2. D. Stupar, Istorija farmacije, skripta za studente farmacije3. Arhiv za farmaciju 2, str. 159176, 1999.4. Arhiv za farmaciju 4, str. 680681, 2002.5. INPHARM, èasopis Farmaceutskog fakulteta, brojevi : 1(maj `95), str.

4; 2 (avgust`95), str.1819; 3 (dec.`95), str. 9, 5051; 13 (juni `98), str. 35.

6. Foundation for Managed care Pharmacy, The Value of Pharmaceuticals and Managed Pharmaceutical Care, 2001, p. 58.

7. A. J. Winfield, J. A. Cromarty, R. M. E. Richards and E. J. Kennedy, "The contribution of pharmacy to today`s health care provision", Phar-macy in Society, p. 210.

8. E. J. Kennedy, "Social and behaviorial aspects of pharmacy", Pharma-cy in Society, p. 1318, 2433.

9. Bakst Alan,Pharmacoeconomics and the formulary decision-making process, Hospital Formulary, jan 1995, vol 30, issue 1, p. 42, database: Business Source Premier.

10. Report to congress: The pharmacist workforce, dec. 2000, www.bhpr.hrsa.gov/healthworkforce/pharmacist.html

11. "FIP facts pharmacy in the 21st century", published by International Systems and Communications Limited (ISC) and International Pharma-ceutical Federation (FIP), 2000.

12. "FIP facts pharmacy in the 21st century", published by International Systems and Communications Limited (ISC) and International Pharma-ceutical Federation (FIP), 2002.

13. "Guidelines for a professional community pharmacy in Finland", The Association of Finnish Pharmacies, Publication no 33, Helsinki 1997.

14. "The Community Pharmacy Expert on Self-Care", The Association of Finnish Pharmacies, Publication no 39, Helsinki 1998.

15. "The Pharmacy and Health Promotion", The Association of Finnish Pharmacies, Publication no 45, Helsinki 1999.

419


http://www.bhpr.hrsa.gov/healthworkforce/pharmacist.html

16. www.pharmweb.com, maj 200317. www.who.com, maj 200318. www.fda.gov/ maj 200319. www.industrialpharmacy.org maj 200320. www.rzzs.sr.gov.yu , maj 2003

Jelena Vojinovic

PHARMACIST AND HIS MISSION IN SOCIETY

Summary

The definition of pharmacy would be that it is the health profession thathas the responsibility for ensuring the safe, effective and rational use of medicalproducts. As such it plays a vital role in the providing and delivery of health careworldwide. During the 20th centuries, pharmacy has undergone major changes.Pharmacists, as specialists for medical products, now deal with more potent andsophisticated drugs, requiring a different, more complex type of knowledge thanwas previously the case. Secondly, the role of pharmacist has extended.

He has become patients-oriented for meeting their needs in the processof treatment by choosing adequate pharmacotherapy, giving advices about med-icines and healthcare issues, promoting health and preventing illness. The phar-maceutical industry, as a part of the health system, has been playing a major rolein the healthcare field by providing innovative and effective drugs to patients andcontributing to the advancement of health and welfare of people worldwide.

My research of human resources (pharmacists) in the pharmaceuticalhealthcare sector of Serbia has shown that pharmacist has two main areas ofwork which are community and hospital practice. Additionally, pharmacists areemployed in the pharmaceutical industry, wholesaling companies, in academiaand so on. The Serbian pharmaceutical health sector has enough humanresources and tendency to improve knowledge and skills by education and train-ing and to be active participant in the reform of healthcare system. It indicatesthat pharmacy with its health professionals is aiming to realize its society mis-sion which is equal, uniform and effective advancement of health of all people.For this reason, it is very important for pharmacists to claim their rights on pro-fessional and responsible manner. Thus high standards of work must be set andachieved. Support for this is increased continuing education and recognitionachieved by effective promotion of the profession.

Key words: pharmacy, pharmacist, counseling of patient, health promo-tion, pharmaceutical industry, pharmacists of healthcare system of Serbia, edu-cation, reform, society mission.

420


BIOGRAFIJE !"BIOGRAPHIES

MARIJA JANKOVIÃ

Roðena sam u Niu, 7. februara 1979 godine, gde samzavrila osnovnu kolu i gimnaziju. Trenutno sam apsolventGrupe za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Izmeðuostalog, zanimaju me filozofija nauke, filozofija vremena, logi-ka, matematika i prirodne nauke.

MARIJA JANKOVIC

I was born in Nish, on February 7th, 1979, where I completed my pri-mary and secondary education. I am a senior student at the Faculty of Philoso-phy in Belgrade, Department of Philosophy. My primary interests are philosophyof science, philosophy of time, logic, mathematics and natural sciences.

MARIJA MILOEVIÃ

Roðena 04.10.1978. godine u Beogradu, gde je izavrila osnovnu i srednju kolu. Trenutno je apsolvent na Filo-zofskom fakultetu u Beogradu, na Odeljenju za filozofiju.

MARIJA MILOSEVIC

Born on October 04th, 1978. in Belgrade, where she finished primaryand secondary school.At the moment she is a senior student at the Faculty of Phi-losophy, Department of Philosophy.

MILICA TRIFUNOVIÃ

Roðena 31. 12. 1980. godine u Beogradu, gde je izavrila osnovnu i srednju kolu. Trenutno je apsolvent na Filo-zofskom fakultetu u Beogradu, na Odeljenju za filozofiju.

MILICA TRIFUNOVIC

Born on December 31st, 1980. in Belgrade, where she finished primaryand secondary school. At the moment she is a senior student at the Faculty ofPhilosophy, Department of Philosophy.

423


SVETISLAV KOSTIÃ

Roðen 06. 06. 1979. godine u Beogradu, gde je izavrio osnovnu i srednju kolu. Trenutno je apsolvent naPravnom fakultetu u Beogradu.

SVETISLAV KOSTIC

Born on June 06th, 1979. in Belgrade, where he finished primary andsecondary school. At the moment he is a senior student at the Faculty of Law inBelgrade.

TATJANA ÃOSOVIÃ

Tatjana Ãosoviã roðena je 1980. godine u Sarajevu.Engleski jezik i knjievnost diplomirala je na Filolokomfakultetu u Beogradu 2004. Èlan je Jugoslovenske asocijacijeza kanadske studije i polaznik kole za usmeno prevoðenje.

TATJANA COSOVIC

Tatjana Ãosoviã was born in 1980 in Sarajevo (Bosnia and Herzegov-ina). In 2004 she graduated from the Faculty of Philology of Belgrade Universi-ty, the Department of the English Language and Literature. She is a member ofThe Yugoslav Association for Canadian studies, and a student of an interpretingschool.

VLADIMIR DULOVIÃ

Roðen 1977. u Beogradu, gradu koji od tada nikadanije naputao due od mesec dana i u kojem, i pored svega,namerava da ostane. Maturirao 1996. u IX beogradskoj gim-naziji. Upisao studije istorije na Beogradskom univerzitetu dabi narednih nekoliko godina jednom rukom (levom) studirao adrugom (desnom) ruio reim. Kako je Miloeviãev pad shva-tio ozbiljno, prepustio se poduem slavljenju, putovanjima, apotom se odluèio da povlaðuje svojim raznolikim interesovanjima, te je tako dos-peo i do BO-a. Kako je nezasito uivao u svojim studentskim danima, sa al-

424


jenjem primeãuje da je trenutno post-apsolvent i da sprema svoj diplomski. Sti-cajem ivotnih okolnosti ina taèka njegovog interesovanja postao je i ostaoBeograd, u svim aspektima svoga postojanja, tema kojom se bavi i u ovomzborniku a koju namerava da istrauje i nadalje.

VLADIMIR DULOVIC

Born in 1977 in Belgrade, the town he never dared, thought of or man-aged to leave for more than a month and a place where he intends to stay. Grad-uated in 9th Belgrade High School in the year 1996. Enlisted the studies of world& national history but due to the circumstances, spent more time fighting theregime than learning. After the fall of Miloshevich he decided to indulge himselfin celebrating, traveling round Europe and broadening his already wide field ofinterests (as a result he bumped as well into BOS). Nowadays he is all too awarethat the gargantuan enjoyment of his students life is soon to end, as he is anadvanced university student in process of preparing his final paper. Focal pointof his interests are social, topographic and all other aspects of Belgrade history,the subject he treats also in this Collection of Essays and to which he intends todedicate also his future inquiries.

MILINA PETROVIÃ

Roðena 1979. godine u Lazarevcu, gde je i zavrilaosnovnu kolu i gimnaziju. kolske 1998/99. godine upisala jeFilozofski fakultet u Beogradu, Odeljenje za psihologiju. Bilaje stipendistkinja norveke vlade.

Od 2000. godine je demonstratorka na predmetuRazvojna psihologija I, kao i saradnica Laboratorije za razvo-jnu psihologiju, od 2001. godine je demonstratorka na predmetu Pedagoka psi-hologija I, a od 2002. godine i na predmetima Pedagoka psihologija II i Mental-no testiranje dece. Tokom studija uèestvovala je u nekoliko istraivaèkih pro-jekata. Trenutno je apsolventkinja psihologije, sa proseènom ocenom 9.60.

MILINA PETROVIC

Milina Petrovic was born in 1979 in Lazarevac, where she finished herprimary and secondary education. She enrolled in the Faculty of Philosophy,Department of Psychology in 1998. She was a beneficiary of the Norwegian gov-ernment.

Since 2000 she is working as a teaching assistant at the Developmental

425


Psychology program, and as research assistant in the Laboratory of Developmen-tal Psychology, since 2001 as a teaching assistant at the Educational PsychologyI, and since 2002 as a teaching assistant at the Educational Psychology II andMental testing programs. During her studies she participated in several researchprojects. She is currently in her senior year of studies, and her average grade is9.60 (out of 10)

IVA NENIÃ

Roðena 09.10.1979. Gimnaziju i srednju muzièkukolu zavrila u Beogradu. Apsolventkinja Etnomuzikologije(Fakultet muzièke umetnosti) i studentkinja Grupe za optuknjievnost i teoriju knjievnosti (Filoloki fakultet). Oblastiinteresovanja: semiologija, antropologija muzike, teorije roda,telo u umetnosti, utopijska/fantastièna knjievnost, post popi kiber kultura. Trenutno se zanima iznalaenjem sopstvenogjezièkog prostora i strategija pisanja. Vokalnom reinterpretacijom tradicionalnemuzike, fuzijom i muzièkim eksperimentom bavi se u okviru sastava Arhai. Glo-betrotter.i-mejl: [email protected]

IVA NENIC

Iva was born 09th October 1979. She graduated grammar school andsecondary school of music in Belgrade. At the moment she studies the Faculty ofmusic (ethnomusicology, senior student) and the Faculty of philology (group forcomparative literature). Fields of interest: semiology, anthropology of music,gender theories, Body in art, utopian/fantastic literature, post pop and cyberculture. She is currently developing her own languagespace and textual strate-gies. Her other interests are vocal reinterpretation of traditional music, fusion andmusical experiment, carried out in the ensemble Arhai. Globetrotter.E-mail: [email protected]

ZLATA TERZIÃ

Roðena 05. 07. 1979. godine u Loznici. Trenutno jeapsolvent na Filolokom fakultetu u Beogradu.

426




ZLATA TERZIC

Born on July 05th, 1979. in Loznica. At the moment she is a senior stu-dent at the Faculty of Philology.

JELENA SMILJANIÃ

Tada pogleda Bog sve to je stvorio, i gle, sve dobro bee.Postanje, 1, 31

Takav je Bog. Ja sam obièna devojka.

JELENA SMILJANIC

God saw all that He had made, and behold, it was very good.Genesis, 1, 31

Thats God. Im an ordinary girl.

SVETLANA CVETIÃANIN

Svetlana Cvetiãanin je roðena 27.05.1979. godine uBeogradu. Tu je zavrila osnovnu i srednju kolu. Trenutno jeapsolvent na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu,Odsek za psihologiju. kolske 2002/2003. bila je polaznikdesete generacije studenata Glavnog programa Beogradskeotvorene kole. Tokom studija uradila vie istraivaèkih rado-va, uèestvovala na Saboru psihologa i radila kao demonstratorna predmetu Pedagoka psihologija I. Istraivaèke projekte je radila i van fakul-teta. Najvie je zainteresovana za rad u oblasti marketinga i komunikacija sajavnoãu.

SVETLANA CVETICANIN

Svetlana Cveticanin was born in Belgrade on 27th May 1979. Sheattended an elementary school and a grammar school in Belgrade. At present, sheis a last-year student of the Department of Psychology at the Faculty of Philoso-phy. She has been a tenth-generation student of Core Programme at BelgradeOpen School in the academic year 2002/2003. During her studying, she has donea few researches, has participated at the Meeting of Psychologists of Serbia, andhas been a teaching assistant in Educational Psychology course. She has also

427


done researches not related to the Faculty activities. Her main interests are thework in marketing, and the public relations.

JELENA MLADENOVIÃ

Jelena Mladenoviã je roðena 2. novembra 1979.godine u Beogradu. Trenutno je apsolvent Arhitektonskogfakulteta u Beogradu.

JELENA MLADENOVIC

Born on November 02nd, 1979. in Belgrade. At the moment she is a sen-ior student at the Faculty of Architecture in Belgrade.

LJUBICA NAUMOVIÃ

Roðena sam 8.04.1980. u Beogradu. Juna 1999.maturirala sam u Devetoj beogradskoj gimnaziji i upisala se naFiloloki fakultet u Beogradu Odsek za italijanski jezik iknjievnost. Apsolvent sam od oktobra 2003, a trenutno (feb-ruara 2004.) pohaðam estomesecni kurs za profesore italijan-skog jezika u inostranstvu na univerzitetu Dante Aligijeri uReðo Kalabriji. U toku studija uèestvovala sam na projektuprevoðenja knjige italijanskog novinara Enija Remondinija Televizija ide u rat,a oktobra 2003. radila sam kao saradnik na Drugom festivalu italijanskog filmau Beogradu. Planiram da nastavim svoje kolovanje specijalizirajuãi se u oblastimetodike nastave stranog jezika. U slobodno vreme bavim se planinarenjem.

LJUBICA NAUMOVIC

I was born on 8 April 1980, in Belgrade. I left Belgrade Ninth GrammarSchool in June, 1999 and enrolled at the Faculty of Philology in Belgrade Ital-ian Language and Literature Department. I have been a last year student sinceOctober 2003 and currently (February 2004) I am attending a six-month Coursefor Professors of Italian Language abroad at University Dante Alighieri inReggio Calabria, Italy. In the course of my studies, I took part in the project oftranslating a book written by the Italian journalist Enio Remondini: Televisiongoes to war. In October 2003, I worked as an associate at the Second Festivalof Italian Film in Belgrade. I plan to continue my studies and specialize in for-eign language teaching methodic. I like to go mountain climbing in my free time.

428


RASTKO RADOIÈIÃ

Rastko Radoièiã roðen je u Beogradu 1979. Godine1998. maturirao je u Treãoj beogradskoj gimnaziji i upisao Far-maceutski fakultet koji, sa uspehom, i dalje studira. Od 1997.do 2001. radio je kao spiker, novinar i voditelj na radiju Indeks.

RASTKO RADOICIC

Rastko Radoicic was born in Belgrade in 1979. He graduated in 1998,and enrolled at Faculty of pharmacy at Belgrade University. From 1997 to 2001he worked as journalist and news anchor at Index radio.

MILICA MILOEVIÃ

Milica Miloeviã roðena je 26. juna 1979. u Beogradu.Zavrila je Petu beogradsku gimnaziju, a u februaru 2004.diplomirala je Engleski jezik i knjievnost na Filolokomfakultetu u Beogradu. U 20022003. bila je student Glavnogprograma Beogradske otvorene kole. U junu 2003. bila je naLetnjoj koli ekonomske politike G17 instituta.E-mail: [email protected]

MILICA MILOSEVIC

Milica Milosevic was born on June 26th 1979. in Belgrade where shefinished grammar school. In February 2004. she graduated from the Faculty ofPhilology in Belgrade Department for English language and literature. She wasa student of the Core programme of the Belgrade Open School in 2002/2003. InJuly of 2003. she attended Economic policy summer school organized by theG17 Institute.

E-mail: [email protected]

MARIJA STOJANOVIÃ

Roðena sam 31. 10. 1980. godine u Beogradu. Zavri-la sam IX beogradsku gimnaziju, trenutno sam apsolvent naEkonomskom fakultetu u Beogradu, Smer spoljna i unutranjatrgovina. S obzirom na to da su moja interesovanja iroka, bav-

429




ila sam se raznim stvarima tokom studiranja. U okviru Marketing radionice nafakultetu, bila sam PR kampanje za zatitu èetinara u Srbiji, zatim sam radila kaonovinar, reporter na radiju. Pohaðala sam Glavni program na BO-u 2002/2003.godine i Letnju skolu ekonomske politike u organizaciji G17 instituta, za kojipovremeno radim istraivanja trita. Takoðe sam bila finalista biznis plan tak-mièenja u organizaciji SEED-a. Govorim engleski, nemaèki i italijanski jezik,zanima me umetnost, pisanje, marketing i vetine komunikacije. Planiram dauskoro zavrim fakultet i upiem postdiplomske studije u inostranstvu.

MARIJA STOJANOVIÃ

I was born on 31st of October, 1980 in Belgrade. I finished 9th Belgradegrammar school, and at the moment I am a senior student at the Faculty of Eco-nomics, University of Belgrade, field of study Foreign and Home trade. Havingin mind my broad interests, I have dealt with wide range of things during mystudies. I was PR of the campaign for the protection of coniferous trees in Ser-bia, by the Marketing Workshop on my faculty; I also worked as a journalist anda radio reporter. In the year 2002/2003 I attended Core program at BelgradeOpen School, and Summer school of economic policy organized by G17 Insti-tute, where I work as a market researcher periodically. I was also finalist of Busi-ness plan competition organized by SEED. I speak English, German and Italian.I am interested in art, writing, marketing and communicational skills. I plan tofinish my studies soon, and to enter postgraduate studies abroad.

MILAN SEKULOSKI

Roðen 25.01.1979. u Niu. Zavrio Mornarièku vojnuakademiju; sada je student na postdiplomskim studijama:"Odnosi s javnoãu i multimedijalne komunikacije" na FON-u.Trenutno zaposlen kao potporuènik na raketnoj fregati 31,baziranoj u Tivtu, Crna Gora. Nada se da ãe pomoãi boljojkomunikaciji civilnih i vojnih struktura drutva.

MILAN SEKULOSKI

Born on January the 25th 1979. in Nis. Finished Military Naval Acade-my; now a post graduate student of the faculty of organisational sciences, thedirection:"Public relations and multimedia communications". At present appoint-ed for a second liutenant on a rocket frigate 31, based in Tivat, Montenegro.

430


Hopes to improve communication between military and civil structuresof our socety.

MARKO SAVKOVIÃ

Roðen 07. 06. 1980. godine u Beogradu, gde je zavrioosnovnu i srednju kolu. Trenutno je apsolvent na Fakultetupolitièkih nauka u Beogradu.

MARKO SAVKOVIC

Born on June 7th, 1980. in Belgrade, where he finished primary and sec-ondary school. At the moment he is a senior student at the Faculty of PoliticalScience in Belgrade.

DUAN MIHAJILOVIÃ

Roðen sam 08.09.1979. godine u Beogradu. U NovomBeogradu sam zavrio osnovnu kolu i Devetu beogradskugimnaziju. Apsolvent sam Fakulteta politièkih nauka (Smer:meðunarodni odnosi). Aktivista sam Graðanskog saveza Srbi-je, Graðanskog omladinskog saveza i liberalno orijentisaneNVO LiNet (Liberal Network). Pored politike, posebno meinteresuju novinarstvo, knjievnost i fudbal. Navijam zabeogradski Partizan i Newcastle United FC.

DUSAN MIHAJILOVIC

I was born on 8th of September 1979, in Belgrade. I finished my ele-mentary and high school in New Belgrade. Currently, I'm doing my degree at theFaculty of Political science (Foreign affairs department). I'm activist of CivicAlliance of Serbia, Civic Youth Alliance and liberal oriented NGO LiNet (Liber-al Network). Besides politics, I'm particulary interested in journalism, literatureand football. I support Partizan Belgrade and Newcastle United FC.

431


TAMARA POPIÃ

Roðena je 27.3.1981 godine u Zadru, Hrvatska.Osnovnu i srednju kolu zavrila je u Rijeci, Banja Luci iBeogradu. Trenutno je apsolvent na Filozofskom fakultetu uBeogradu, Odsek filozofija, sa proseènom ocenom 9,6/10.

TAMARA POPIC

She was born on the 27th of March, 1981. in Zadar, Croatia. She has fin-ished elementary and high school in Rijeka, Banja Luka and Belgrade. Current-ly, she is a senior student at the Faculty of Philosophy in Belgrade, Departmentfor Philosophy. Her grade average is 9,6/10.

DRAKO STIJOVIÃ

Drako Stijoviã je roðen 1980. godine u Beogradu.Zavrio je Osnovnu kolu: ''Ðuro Strugar'' i Klasiènu gimnazi-ju u Beogradu. Trenutno je apsolvent na Ekonomskom fakulte-tu u Beogradu, na Smeru finansije, bankarstvo i osiguranje.Pored toga, zavrio je Osnovnu muzièku kolu: ''StanislavBinièki'' u Beogradu i stekao zvanje teniskog sudije 1998.Usavravao je engleski jezik u Letnjoj koli u Kembridu,Engleska, 1998. Takoðe, polaznik je X generacije Beogradskeotvorene kole.

Napisao je vie seminarskih radova na fakultetu, a trenutno radi na pro-jektu: ''Korporativno upravljanje u Srbiji'' sa grupom studenata BO-a.

DRASKO STIJOVIC

Drasko Stijovic was born in 1980 in Belgrade. He finished ElementarySchool: Djuro Strugar and Classical High School in Belgrade. Presently he isadvanced university student at the Economics Faculty in Belgrade, major infinance, banking and insurance. He is certified tennis Chair Umpire since 1998,and has finished Music Elementary School: Stanislav Binicki, in Belgrade. Heattended Summer School in Cambridge, UK 1998. He is also student of 10th gen-eration of Belgrade Open School.

He wrote a number of essays at Faculty, and currently is working on aproject: Corporate Governance in Sebia wth a group of BOS students.

432


ALEKSANDAR ZARIÃ

Zavrio je estu beogradsku gimnaziju sa prosekomocena 5, upisao i zavrio Pravni fakultet Univerziteta uBeogradu sa prosekom ocena 9,81, program: EU i BalkanBeogradske otvorene kole, pohaðao Letnju kolu ekonomskepolitike G17 instituta, Glavni program Beogradske otvorenekole, a potom upisao magistarske studije na Pravnom fakulte-tu Univerziteta u Beogradu. U periodu od godine 2001. do 2003. napisao jeukupno pet eseja u oviru Beogradske otvorene kole.


ALEKSANDAR ZARIC

He finished VI Belgrade high school with grade point 5 (scale 2-5);enroled Faculty of Law at the University of Belgrade, and earned Universitydegree in Law, with grade point 9,81 (scale 6-10); finished Belgrade OpenSchool, Program European Union and Balkans; Economic Policy SummerSchool, Belgrade Organized by G17 Institute in Belgrade, courses: banking, pri-vatisation, macroeconomy and international trade; Belgrade Open School, Mainprogram; and then enrolled The Master of Laws (LLM.) degree program, courseCompany Law, at University of Belgrade, Faculty of Law. In period from year2001 to 2003 he wrote five essays within the Belgrade Open School.


IVAN RAKOVIÃ

Roðen 17. 08. 1977. godine u Zajeèaru. Trenutno jeapsolvent na Saobraãajnom fakultetu u Beogradu.

IVAN RAKOVIC

Born on August 17th, 1977. in Zajecar. At the moment he is a senior stu-dent at the Faculty of Traffic and Transportation.

433




BOGDAN SIMATOVIÃ

Roðen 14. 08. 1979. godine u Beogradu, gde je izavrio osnovnu i srednju kolu. Trenutno je apsolvent naEkonomskom fakultetu u Beogradu.

BOGDAN SIMATOVIC

Born on August 14th, 1979. in Belgrade, where he finished primary andsecondary school. At the moment he is a senior student at the Faculty of Econom-ics.

BOJAN TOPALOVIÃ

Roðen 04. 10. 1979. godine u Uicu. Trenutno jeapsolvent na Ekonomskom fakultetu u Beogradu.

BOJAN TOPALOVIC

Born on October 04th, 1979. in Uzice. At the moment he is a senior stu-dent at the Faculty of Economics in Belgrade.

BRANKO DRÈELIÃ

Roðen 11. novembra 1979. godine u Priboju na Limu.U rodnom mestu zavrio osnovnu i srednju kolu. Ekonomskifakultet u Beogradu upisao 1998. godine, a uspeno ga zavrio2003. godine, Smer finansije, bankarstvo i osiguranje.

BRANKO DRCELIC

Branko Drcelic was born on 11th November 1979. in Priboj na Limu.He finished Elementary and Secondary school in his hometown. The universitystudies in Belgrade, Faculty of Economics, he started in 1998. and graduated2003.

434


TAMARA ANTIÃ

Roðena sam 8. februara 1980. godine u Beogradu, gdesam zavrila osnovnu kolu i Petu beogradsku gimnaziju, kao iniu baletsku kolu. Trenutno privodim kraju Ekonomskifakultet, Smer finansije, bankarstvo i osiguranje, sa proseènomocenom 9,51. Tokom studija, zavrila sam Letnju koluekonomske politike Instituta G17 i uèestvovala na Letnjojpraksi u Narodnoj banci Srbije. Dobitnik sam nekolikostipendija: Fondacije Madlena Jankovic, ambasade Kraljevine Norveke,Republièke fondacije za razvoj nauènog i umetnièkog podmlatka. Planiram daupiem postdiplomske studije u zemlji ili inostranstvu i da se u praktiènom smis-lu usavrim u oblasti bankarstva i finansija.

TAMARA ANTIC

I was born on February 8, 1980, in Belgrade, where I finished my pri-mary and secondary education, and also the primary level of Ballet school. I ama senior student at the Faculty of Economics, University of Belgrade; orientation:financing, banking and insurance. My grade average is 9.51 (maximum being10.00). I finished Economic Policy Summer School, organized by the G17 Insti-tute; and I worked at the National Bank of Serbia as a part of the Summer Prac-tice Program for the best students. I was granted scholarships by MadlenaJankovic Foundation, by Norwegian Royal Embassy, and by Serbian Founda-tion for Development of Scientific and Artistic Youth. In the next academic year,I intend to enroll postgraduate studies in Serbia and Montenegro or abroad aswell as to gain some practical experience in the area of banking and financing.

JELENA MARKOVIÃ

Roðena sam 17. jula 1977. u Valjevu, a osnovnu kolui gimnaziju sam zavrila u Beogradu. Apsolvent sam na slavis-tici Filolokog fakulteta, Grupa za èeki jezik i knjievnost.Radila sam kao novinar, asistent regionalnog direktora Wave2Foruma i kao prevodilac u advokatskoj kancelariji. Prolegodine sam bila na tromeseènom internship-u u UNDP-u, gdesam pomagala u odeljenju za ljudske resurse. Tokom tog peri-oda sam direktno asistirala Learning Manager-u lokalne kance-larije, gde sam imala prilike da se upoznam sa konceptom Organizacije koja uèii kako je isti primenjen u UNDP-u. Ta obuka me je i inspirisala da napiem ovajrad.

435


JELENA MARKOVIC

I was born on July 17th 1977 in Valjevo and finished primary and gram-mar school in Belgrade. I am a senior student at Slavic department of Philologi-cal Faculty, Czech language and literature. I worked as a journalist, assistant ofthe regional director of Wave2 Forum and as translator in a law firm.

Last year I was did my three-months internship in UNDP, where I washelping in the HR department of Serbia and Montenegro country office. Duringthat period I assisted directly to the Learning Manager of the country office,where I had a chance to get familiar with the concept of the learning organiza-tion and how it is applied in UNDP. The internship insired me to write thiswork.

MIRJANA STOINIÃ

Roðena 02.01.1980. godine u Beogradu, gde je izavrila osnovnu i srednju kolu. Trenutno je apsolvent naFakultetu organizacionih nauka u Beogradu.

MIRJANA STOZINIC

Born on January 02nd, 1980. in Belgrade, where she finished primaryand secondary school. At the moment she is a senior student at the Faculty ofOrganizational Sciences in Belgrade.

ANA PETROVIÃ

Roðena 4.4.1979. godine u Beogradu. Zavrila VIbeogradsku gimnaziju. Trenutno apsolvent na Rudarsko-geolokom fakultetu u Beogradu, na Smeru za regionalnugeologiju. Stipendista Kraljevskog fonda Karaðorðeviãa iKraljevine Norveke.

ANA PETROVIC

I was born on April 4th, 1979, in Belgrade, where I finished primary andgrammar school. Today I am a senior student at the Faculty of Mining and Geol-ogy in Belgrade, at the department for regional geology. During studies I'vereceived several scholarships, including Royal Norwegian scholarship and TheRoyal Family of Karadjordjevic scholarship.

436


NEBOJA JOCKOVIÃ

Roðen 06. 11. 1979. u Novom Sadu. Osnovnu i sred-nju kolu zavrio u Beogradu. Apsolvent Farmaceutskogfakuteta.

NEBOJSA JOCKOVIC

Born on 6th of November 1979 in Novi Sad. Finished primary and sec-ondary school in Belgrade. Senior student at the Faculty of Pharmacy.

JELENA VOJINOVIÃ

Roðena 13. 01. 1978. godine u Beogradu, gde jezavrila osnovnu i srednju kolu. Trenutno je apsolvent na Far-maceutskom fakultetu u Beogradu.

JELENA VOJINOVIC

Born on January 13th, 1978. in Belgrade, where she finished primaryand secondary school. At the moment she is a senior student at the Faculty ofPharmacy in Belgrade.

437


Tutori u Beogradskoj otvorenoj koli u akademskoj godini 2002/2003

(po abecednom redu)

1. dr Danilo Basta, Pravni fakultet u Beogradu

2. mr Bata Davidoviã, UNDPR kancelarija u Beogradu

3. dr Svetlana Èizmiã, Filozofski fakultet u Beogradu

4. dr Dejan Eriã, Ekonomski fakultet u Beogradu

5. Graham Stuart Lindsay, Civic Education Project

6. pukovnik dr. Vladimir Grujiã, Vojna akademija u Beogradu

7. dr Gordana Iliã-Popov, Pravni fakultet u Beogradu

8. dr Neboja Janiãijeviã, Ekonomski fakultet u Beogradu

9. dr Ljubica Joksimoviã, Ekonomski fakultet u Beogradu

10. dr Zorka Kaiã, Defektoloki fakultet u Beogradu

11. prof. dr Luka Kneiã, Bioloki fakultet u Beogradu

12. dr. Predrag J. Markoviã, Institut za savremenu istoriju u Beogradu

13. dr Boko Mijatoviã, Ekonomski institut u Beogradu

14. dr Jovan Miriã, Filozofski fakultet u Beogradu

15. dr Radmila Nakarada, Fakultet politièkih nauka u Beogradu

16. dr Goran Petkoviã, Ekonomski fakultet u Beogradu

17. dr Jelena Peroviã, Ekonomski fakultet u Beogradu

439


18. dr Petar Pjanoviã, Institut za knjievnost i jezik u Beogradu

19. dr Slobodan Samardiã, Fakultet politièkih nauka u Beogradu

20. dr Svetozar Sinðeliã, Filozofski fakultet u Beogradu

21. dr Dejan okiã, Ekonomski fakultet u Beogradu

22. dr Ðuro unjiã, Filozofski fakultet u Beogradu

23. dr Miko uvakoviã, Fakultet muzièkih umetnosti u Beogradu

24. dr Ljiljana Tasiã, Farmaceutski fakultet u Beogradu

25. dr Jovan Teokareviã, Fakultet politièkih nauka u Beogradu

26. prof. dr Mirjana Vasoviã, Fakultet politièkih nauka u Beogradu

27. dr Dragan Vukmiroviã, Fakultet organizacionih nauka u Beogradu

28. dr Ljubomir iropaða, Filoloki fakultet u Beogradu

29. dr Dragoljub ivojinoviã, Filozofski fakultet u Beogradu

440


Tutors in the Belgrade Open School in theAcademic Year of 2002/2003

(in Alphabetical Order)

1. dr Danilo Basta, Law School of the University of Belgrade

2. mr Bata Davidoviã, UNDPR Office in Belgrade

3. dr Svetlana Èizmiã, Faculty of Philosophy of the University of Belgrade

4. prof. dr Dejan Eriã, Faculty of Economics of the University of Belgrade

5. Graham Stuart Lindsay, Civic Education Project

6. pukovnik dr. Vladimir Grujiã, Military Academy in Belgrade

7. dr Gordana Iliã-Popov, Law School of the University of Belgrade

8. dr Neboja Janiãijeviã, Faculty of Economics of the University of Belgrade

9. dr Ljubica Joksimoviã, Faculty of Economics of the University of Belgrade

10. dr Zorka Kaiã, Faculty of Defectology of the University of Belgrade

11. prof. dr Luka Kneiã, Faculty of Biology of the University of Belgrade

12. dr. Predrag J. Markoviã, Institute for Contemporary Histrory in Belgrade

13. dr Boko Mijatoviã, Institute of Economics in Belgrade

14. dr Jovan Miriã, Faculty of Philosophy of the University of Belgrade

15. dr Radmila Nakarada, Political Sciences Faculty of the University of Belgrade

16. dr Goran Petkoviã, Faculty of Economics of the University of Belgrade

17. dr Jelena Peroviã, Faculty of Economics of the University of Belgrade

441


18. dr Petar Pjanoviã, Institute for Literature and Language in Belgrade

19. dr Slobodan Samardiã, Political Sciences Faculty of the University of Belgrade

20. dr Svetozar Sinðeliã, Faculty of Philosophy of the University of Belgrade

21. dr Dejan okiã, Faculty of Economics of the University of Belgrade

22. dr Ðuro unjiã, Faculty of Philosophy of the University of Belgrade

23. dr Miko uvakoviã, Faculty of Music of the University of Arts in Belgrade

24. dr Ljiljana Tasiã, Faculty of Pharmacy of the University of Belgrade

25. dr Jovan Teokareviã, Political Sciences Faculty of the University of Belgrade

26. prof. dr Mirjana Vasoviã, Political Sciences Faculty of the University of Belgrade

27. dr Dragan Vukmiroviã, Faculty of Organisational Sciences of the Universityof Belgrade

28. dr Ljubomir iropaða, Faculty of Philology of the University of Belgrade

29. dr Dragoljub ivojinoviã, Faculty of Philosophy of the University of Belgrade

442


Pokrovitelji Beogradske otvorene koleSupporters of the Belgrade Open School

443


Institut za otvoreno drutvoProgram pomoãi visokom obrazovanjuOPEN SOCIETY INSTITUTE (HESP)

Fond za otvoreno drutvo SrbijaFUND FOR AN OPEN SOCIETY Serbia

Fondacija Fridrih EbertFRIEDRICH EBERT STIFTUNG

vedska agencija zameðunarodni razvojSIDA - SWEDISH INTERNATIONAL

DEVELOPMENT AGENCY

Ulof Palme CentarOLOF PALME CENTER

CEPCIVIC EDUCATION PROJECT

Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju ORGANIZATION FOR SECURITY

AND CO-OPERATION IN EUROPE

Paks kristi - HolandijaPAX CHRISTI NEDERLAND

444


Centar za graðansko obrazovanjeCENTER FOR CIVIC EDUCATION

Medijski pokrovitelji

Radio televizija B 92

Ostali pokrovitelji

Dosije

Narodno pozoriteNational Theatre

Biser Panèevo

Publisher

Belgrade Open SchoolBelgrade, Masarikova 5, Palace Beograd, 16th floorPhone: (+381 11) 30 65 800, 30 61 372Fax: (+381 11) 36 13 112E-mail: [email protected] http://www.bos.org.yu

On behalf of the publisherVesna Djukic

EditorVladimir Pavicevic

Expert CouncilProf Mirjana Vasovic (President), Faculty of Political Science, BelgradeRefik Secibovic, PhD, Faculty of Economics, BelgradeGaljina Ognjanov, PhD, Faculty of Economics, BelgradeSlobodan Markovic, MPhil, Belgrade Open SchoolJovan Protic, MA, Belgrade Open SchoolVladimir Pavicevic, MA, Belgrade Open SchoolMarinko Vucinic, Belgrade Open School

ProofreaderMiroslav Maksimovic

Technical Editor and layoutAleksandar Kostadinovic

Prepress Belgrade Open School

PrintDOSIJE

Print run100

ISBN 86-83411-22-2


http://www.bos.org.yu

zbornik radova vol 7-2004

Documents