ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/ekologiya...

144
УЗБЕКИСТОН РЕСПУГ 1ИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИК^ГИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ А.А.РАФИЦОВ, Ц.Н.АБИРЦУЛОВ, А.НДОЖИМАТОВ ЭКОЛОГИЯ Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий укув юртлариаро илмий-услубий бирлашмалар фаолиятини мувофинлаштирувчи кенгаши томонидан олий укув юртларининг иктисодий таълим йуналишлари талабалари учун уцув цулланма сифатида тавсия этилган Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамгармаси нашриёти, Тошкент 2004. www.ziyouz.com kutubxonasi

Upload: others

Post on 06-Nov-2019

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

УЗБЕКИСТОН РЕСПУГ 1ИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИК^ГИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ

А.А.РАФИЦОВ, Ц.Н.АБИРЦУЛОВ, А.НДОЖИМАТОВ

ЭКОЛОГИЯУзбекистон Республикаси

Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий укув юртлариаро илмий-услубий бирлашмалар

фаолиятини мувофинлаштирувчи кенгаши томонидан олий укув юртларининг иктисодий таълим йуналишлари

талабалари учун уцув цулланма сифатида тавсия этилган

Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамгармаси нашриёти,Тошкент 2004.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

THE MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTANTASHKENT STATE ECONOMIC UNIVERSITY

RAFIKOV A.A., ABIRKULOV K.N., KHOJIMATOV A.N.

E C O L O G YThis manual is recommended by the group o f “regulating the

activities o f scientific organizations o f higher education” o f the Ministry o f higher and secondary special education, for the students

o f higher education establishments majoring in economy

©Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамгармаси нашриёти,Тошкент 2004.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

А. А.оРафщов, Ц. Н. Абирцулов, А. Н. Хржиматов «Эко­логия» - (Уцув кулланма). — Т.: ТДИУ, 2004 — 144 бет.

Цуллаимада «Экология» фаиинииг назарий асослари, тур­ли мицёсдаги, хусусаи Узбекистондаги геоэкологик муаммолар­нинг сабаб - оцибатл ари, ечиш йуллари, экологик сиёсатнинг маз- мун-мохиятлари батафсил баён этилган. Мазкур кулланмада экология ва иктисодиётнинг узаро таъсирда эканлиги эътибор- да т^тилиб, экологиянинг ижтимоий-ицтисодий жихатлари кен- грод ёритилган.

Кулланма олий УКУВ юртлари талабаларига мулжалланган. Шунингдек, ицтисослашган лицей ва коллеж укувчилари хдмда ушбу соха билан цизикувчилар фойдаланишлари мумкин.

Масъул мухаррир: и. ф. д., проф.III. Р. Холмуминов

Тацризчилар: и. ф. д., проф.А. С.Солиев

и. ф. д., проф.А. Э.Ишмухаммедов

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Rafikov A.A., Abirkulov K.N., Khojimatov A.N. Ecology (Manual) - Т.: TSEU, 200.4 - 144 pages

This manual is about theoretical basis “'Ecology” , composed o f different parts, it partly covers the reasons o f the geo-ecological problems, presents the ways o f solutions as well as explains ecological policies.Taking into account the interrelation o f ecology and economy, the manual broadly explains social-economic issues o f ecology.

The manual is designed for the students o f higher educational establishments, as well as for students o f lyceums and colleges revealing their interest in studying the topic.

Responsible editor: doctor o f economic sciences,prof. Holmuminov Sh.R. References: doctor o f economic sciences,

prof. Soliev A.S. doctor o f economic sciences, prof. Ishmuhammedov A.E.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Инсон дунёга келгандан бери табиат билан тухтовсиз узаро муносабатда булиб, унинг бойликларидан бахраманд оулмовда. Узаро муносабат бевосита ва билвосита тарзда содир булиб, бу х,одиса биологик ва кимёвий модда хамда энергия алмашуви жараёнида яхши ифодаланади. Модда ва энергия алмашуви инсоннинг таби- атга таъсир микёсига боглик. Маълутики, техника ва технология такомиллашган сари инсоннинг табиатга таъсир доираси кенгай- иб бормокда. табиий мухитда жиддий узгаришлар содир булмокда. Жутиладан, маъданларни очик усулда казиб олиш жараёнида ул- кан каръерлар, ащармалар, ишлатиб булинган t o f жинслари- уюм- лари таркиб топмокда. Буларнинг барчаси инсоннинг эндиликда накадар катта узгартирувчи кучга айланганидан дарак беради.

Хозирда экологик муаммоларни бартараф этиш долзарб масала эканлиги барчага маълум. Атроф мухитни ифлосланиш- дан саклаш, табиий бойликлардан окилона фойдаланиш, уму- ман экологик-иктисодий барцарор ривожланишга эришиш куп жихатдан ахолининг экологик саводхонлик даражаси, экологик маданияти хамда иктисодиёт жабхаларининг канчалик эколо- гиялаштирилишига боглик. Шу туфайли экологиянинг турли жихатларини урганишга катта эътибор берилмокда. Айникса, уни иктисодий жихатдан урганиш жиддий ахамиятга эга. Чун­ки, экология билан иктисодиёт бир-бири билан узаро таъсир ва алокада ривожланади. Бу иктисодиёт йуналишидаги талаблар, экологик билим ва куникмаларининг юксак даражада шакл- ланган булишини такозо этади.

Албатта, бунинг учун етарли укув адабиёт манбалари мав­жуд булиши лозим. Бирок, хозир республикада экологиянинг иктисодий жихатларини атрофлича ёритиб бера оладиган узбек тилидаги дарслик ва укув кулланмаларни эхтиёж даражасида, деб булмаслиги мазкур укутв кулланма яратилишига туртки булди.

Цулланмани нашр этишдаги амалий ёрдамлари учун Таш­кент давлат иктисодиёт университета «Иктисодиёт ва стати­стика» факультета декани, иктисод фанлари доктори, профессор Ш. Р. Холмуминовга уз миннатдорчилигимизни билдирамиз.

Ушбу укун кулланмани яратиш муаллифлар учун осон булмади. Унинг мукобил варианта мавжуд булмаганлиги ту­файли дастур тузиш ва унинг асосида кулланмани яратиш кийин кечди. Албатта, камчиликлар мавжуд, бу хакикат. Агар кизик- Кан мутахассислар унинг илмий мазмунини яхшилаш ва бойи- тиш максадида узларининг таклиф ва мулохазаларини бизга юборсалар, миннатдор булар эдик.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

I боб

ЭКОЛОГИЯНИНГ Н АЗ АРИЙ АСОСЛАРИ, ТАБИАТ БИЛАНж а м и я т Ур т а с и д а г и Уз а р о м у н о с а б а т л а р

1.1. «Экология» фанининг предмета, тадкикот объекта вавазифалари

Экология буйича турли тушунчалар мавжуд. Экология тирик организмларнинг улар яшаб турган мухит билан узаро муносабатлари туррисидаги фан сифатида эканлиги тан олина- ди. >>Экология» ап “ вчи, макон ва

олими Эрнест Ге , , югия-бу таби­ат иктисодиётини билиш, бир вактнинг узида тирик организм­ларнинг мухитни органик ва ноорганик компонентлари билан булган барча муносабатларни тадкикот килишдир», деб таъ- риф берган. Кейинги даврда экология тушунчаси кенгайиб борди. Экология конуниятларининг организмлар мажмуасига турлар, куп турли туркумлар, них,оят тирик организмларнинг барчаси киритилди. Экология барча даражалардаги биологик тизимлар- ни ташкил килиш ва функционал мавжуд булиш туррисидаги фан, деган макомни олди. Кейинги вактларда экология табиий, техника, кишлок хужалик ва бошка фанларга кириб бормокда. Боцщача айтганда, бу ходисани экологиялаштириш, деб атала- ди. Экологиялаштириш жамият эхтиёжларидан келиб чиккан Холда экологик хавф-хатарнинг олдини олиш максадида фан ва амалиётни бирлаштиришга имкон беради.

Эндиликда экология фани биологиядан ажралган холда мустакил равишда жуда кенг микёсда ривоясланиб бораётган макроэкологик фанга айланди. Унинг таркибида бир неча му­стакил булимлар ёки илмий йуналишлар мавжуд (1-чизма). Булар барчаси экологиянинг бошка фанлар билан якиндан ало- Када булиши, уз навбатида уларни экологиянинг тадкикот усул- ларидан фойдаланиб, мавжуд масалаларни м^ъаффакиятли хал Килаётгани билан борлик..

Макроэкологиянинг тузилишида куйидаги асосий булим- ларни ажратиш мумкин: умумий экология, биоэкология, геоэко­логия, инсон экологияси, ижтимоий экология, табиатдан фойда- ланишнинг экологик иктисодиёти, амалий экология ва бошка- л ар. Х,ар бир булим, уз навбатида кичик булимлардан ташкил топган, улар йуналишлари буйича бошка фанлар ва экология­нинг бошка булимлари билан алокада булади.

логос- таълимот марта немис

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Умумий экология ягона фундаментал илм асосида турли хил экологик билимларни бирлащтиришга багишланган. Унинг негизи назарий экология булиб, экологик тизимларни мавжуд булишининг умумий конуниятларини аниклайди. Экологик жа- раёнларни тажриба йули билан урганиш экологияда куп цул- ланилади. Экспериментал экология ютуцларидан фаннинг бо­шка булимларида кенг мицёсда фойдаланилади. Шунингдек, баъзи жараёнлар моделлаштириш усулида урганилади, масалан, сунъий лаборатория экологик тизим модели, математик модел ва бошкалар. Бу жихатдан математик моделлаштириш кейин­ги вацтда амалда кенг кулланилмокда ва у назарий экология- нинг асосини ташкил цилади.

Биологик экология—экологиянинг асоси. Унинг асосий кисми тизимли экология булиб турлар (аутэкология), популя­ция (популяцион экология ёки демэкология), куп турли тур- кумлар, биоценозлар (еинэкология), экологик тизимлар (биоге- оценология, экотизимлар тугрисида таълимот) каби кисмларни бирлаштиради. Эволюцион экология — экологик омилларнинг эволюциядаги ахамияти тугрисидаги таълимотдир.

Геоэкология—тирик организмларнинг атроф-мухит би­лан булган муносабатларини географик нуцтаи назардан урга- нади. Бу муносабат табиий жихатдан чегараланган географик мажмуаларда содир булиб, барча экологик цонуният ва конун- лар мазкур худудларда урганилади.

Одам экологияси — фанлар мажмуаси булиб, одамнинг индивид (биологик тур сифатида) ва шахе (ижтимоий субъект) сифатида уни ураб турган атроф мухит ва ижтимоий мухит билан булган узаро муносабатини тадцик цилади. Одам эколо- гиясининиг мухим хусусияти ижтимоий-биологик ёндашув- нинг-биологик ва ижтимоий аспектларининг тугри мувозанат- да булишидир. Ижтимоий экология одам экологиясининг бир цисми сифатида ижтимоий тузилмалар (оила ва бошца ижти­моий гурухлар) нинг уларни ураб турган табиий ва ижтимоий мухит орасидаги алокаларини урганади. Бу тупламга одам по- пуляция экологияси, ахрлишунослик экологияси — экологик демография, этноелар экологияси ва этногенез экологияси — ирц ва миллатлар киради. Ижтимоий экологияга [гарацциёт( циви­лизация) ва эволюцион (тарихий) экология хам киради.

Табиатдан фойдаланишнинг экологик ицтисодиёти бир-би- рига жуда яцин т^тнунчалардир. Иктисодиёт (экономика-грек- ча хужаликни бошкариш) нинг асосий масалаларидан бири ре­сурслардан тугри ва окшюна фойдаланишни асослаш булганли- ги туфайли у табиат мухофазаси ва экологияга жуда якин тура-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ди. Экологик ицтисодиёт экологик тизимда хужаликни бир му- возанатда шароитда амалга оширишни такозо этади. Бу холда ягона турли микёсдаги худудий экологик-иктисодий тизим ву­жудга келади. Уз навбатида мазкур тушунча худудий «табиий- экологик тизим»га якин туради. Худудий экологик-иктисодий тизимда табиий шароит, ресурслар, ижтимоий ва ишлаб чикариш тузилмалари ва жараёнлари бир-бирлари билан узаро ботик- Ишлаб чикариш худудининг экологик имкониятлари (мавжуд табиий ресурслар) негизида ривожланади, экологик меъёр асоси­да ижтимоий иктисодий тараккиёт амалга оширилади.

Хозирги экологиянинг бош вазифаси фан сифатида ягона назарий негизда утшнг барча булимлари буйича хакикий вокеа- лар хакидаги материалларни туплаш, уларни бир тизимга келти- риш ва тизимли тахлил килишдир. Бу сайёрамизнинг экологик муаммосини урганиш, янги экологик гоя ва услубиётни ишлаб чикиш, экологик билимни тугри ташкил килиш, табиатдан фойда- ланишда амалий фаолиятни холис амалга ошириш учун зарур.

Умуман хозирги замон экологиясининг вазифалари анча мураккаб булиб, хаётнинг вужудга келиши конуниятларини ур- ганишда инсон таъсирини эътиборда тутиб урганиш; оиологик ресурслардан турри фойдаланишнинг илмий асосларини яратиш; инсоннинг хужалик фаолияти таъсирида табиатда содир була- диган узгаришларни башорат килиш ва инсоннинг яшаш му- Хитини саклашдан иборатдир.

Экологиянинг бош тадкикот объекти — экологик тизим- дир, ёки экотизим. У маълум майдондан иборат булиб, унда тирик организмлар ва уларни яшаш мухитлари мажмуаси мод- дий-энергетиК ва ахборотларнинг узаро таъсири билан бирлаш- ган. «Экотизим» атамаси илк бор инглиз ботаниги JI. Тенсли (1935) томонидан таклиф килинган. Экотизим бирор катта- ликдаги ёки улчамдаги ХУДУД билан чегараланмайди. Шунинг учун хам уни организмларнинг хохлаган (масалан, сунъий аква­риум, иссикхона, бутдой майдони ва бопщ.) ва мураккаб яшаш табиий мухити (кул, урмон, океан)га нисбатан куллаш мумкин. Одатда куруклик ва сувли (акваторияли) экотизимлар фарк килади. Экотизимларни мисоллар ёрдамида тушунтирамиз: кора саксовулзорлар такирли дельта текисликларида кенг таркалган, дарахт-бутали тукайзорлар дарё сохилларида ривожланган, камишли кайир куллари ва бошкалар.

Х,ар бир экотизимда абиотик компонент-биотоп ёки эко- топ мавжуд булиб, унда ландшафт шароитлари бир хиллиги билан ажралиб туради. Шунингдек, экотизимда биотик компо- нент-туркути ёки биоценоз мавжуд булиб, унда яшовчи барча

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

тирик организмлар жамланган. Биотоп х,амма туркум аъзола- рииинг яшовчи макоии хисобланади. Биоценоз куп турдаги усим­лик, хдйвонот олами ва микроорганизмлар вакилларидан ибо­рат булган гурухлар маконидир. Хар бир тур, турли жинс ва ёшдаги зотлардан иборат экотизимда мавжуд булиб, популяция (а^оли)ни вужудга келтиради. Туркум аъзолари маконда бир- бирлари билан жуда инок яшашади ва узаро богликдир. Шу­нинг учун биотоп ва биоценоз бир-биридан ажралмайди ва улар оир ном билан, яъни биогеоценоз, деб аталади. Биогеоце- ноз-элементар табиий экотизим, у табиий экотизимларнинг асо­сий яшаш шаклидир. Биогеоценоз учун маълум усимлик тури хос. Шунга к а раб бир хил биогеоценозларни у ёки бу экологик туркумга оидлиги аиикланади (арчазорлар, тукайзорлар, саксо- вулзорлар ва бошк.).

Экотизимда тирик организлар уртасида мураккаб узаро таъсир мавжуд. Аввало яшил баргли усимликлар (автотроф- лар) фотосинтез жараёнида утлерод икки оксидни кабул цилиб кислород ишлаб чикаради. Экотизимда тайёр органик модда­лар хисобига купчилик хайвонлар озикланадилар ( гетеротроф- лар), масалан, куён тайёр утни истеъмол килади. Яна бир ходи- са, кучли хайвон тури узидан кучсиз булган хайвон хисобига озикланади. Чунончи, куён хисобига чия бури хаёт кечиради, уз навбатида у бошка кучли хайвонга озука булади ва хоказо. Ху'ллас, шу тарика озик-овкат занжири вужудга келади. Бу Ходиса экотизимни уз вактида уз-узидан табиий йул билан тоза- ланиб туришига олиб келади. Шунингдек, экотизимда усимлик ва хайвонот турларининг (майдон нуктаи назаридан) бир ма- ромда мивдорий жихатдан тенг булиши экологик мувозанатни баркарор булишини таъминлайди.

Экотизимда атмосфера хавоси, сув, тупрок, усимлик, хай­вонот олами, ишлаб чикариш ва бошка табиий омиллар хамда ходисалар иштирокида мураккаб биогеокимёвий айланма хара- кат мавжуд. Бунда углерод, азот, кислород, фосфор ва бошка элементларнинг ёпик айланма харакати мунтазам содир була­ди. Бу билан хавонинг тозалиги, тупрок х°силдорлиги, усимлик- ларнинг махсулдорлиги ва бошка ходисаларнинг баркарор меъ- ёрда функционал юз бериб туришлиги таъминланади.

1.2. Биосфера ва экологик омиллар

Биосфера Ер шаридаги энг йирик экотизмдир. Ернинг тирик организмлар ва оиоген чукинди t o f жинслари таркалган Кисмини рус олими академик В. И. Вернатиский биосфера

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

(юнонча «биоо-х.аёт, «сфера»-шар), деб номлаган. Биосфера сайёрамиздаги «х,аёт цобига» хисобланиб, тирик организмлар - нинг узаро чамбарчас алока, муносабатларидан иборат мурак- каб экотизмлар мажмуини ташкил этади.

В.И.Вернадский тушунчасига кура, биосферага х,озирги вак- тда факатгина ернинг кобигада тарцалгад тирик организмлар кириб кол май, балки унинг таркибига кадимги Даврларда организмлар иштирокида хоеил булган литосферанинг кисми хам киради.

Биосфера тушунчаси биологияга Ж. Ломарк, геологияга эса Э. Зюсс томонидан киритилган булсада, унинг мох,ияти TyF- рисида улар бирор аник фикр билдирмаганлар. Шу туфайли биосфера туррисидаги таълимотнинг асосчиси В.И.Вернадский хисобланади. Сайёрамиз киёфасининг геологик даврлар мобай­нида узгариб келганлиги кадимда фа кат физик-кимёвий жара- ёнлар натижаси, деб цараб келинган.

В.И.Вернадский биринчи булиб тирик организмларнинг геологик роли тугрисидаги таълимотни яратди ва ер пустининг узгаришида тирик организмлар фаолияти бош омил эканини куреатди.

Биосфера Куёш энергияси таъсирида узок биокимёвий жараёнлар натижасида вужудга келган ернинг узига хос цоби- гадир. Биосфера таркибига; Атмосферанинг цуйи цатламлари, яъни 15-20 км баланликкача булган тропосфера ва стратасфе- ранинг паетки кисми, Дунё океанининг энг чуцур ботиклари 11 км, литосферанинг юцори ер юзасидан 4,5 км гача булган чу- курлик кисмлари киради. Бу чукурликдаги нефть катлами сув таркибида хамда юцорида озон экранигача булган чегаралар оралигада тирик микроорганизмлар учрайди. Инсон хам био- сферанинг таркибий цисмидир.

Биосфера мавжудлигининг асоси унда модда ва энергия алмашинувидир. Унда организмлар ва уларнинг хаёт мухити узаро борланишда булиб, бир бутун органик харакатдаги тизим- ни вужудга келтиради.

Биосферага хос хусусиятлар куйидагилар; тирик модда- ларнинг цатнашиши, суюк холдаги куп микдордаги сувнинг мав- жудлиги, кучли куёш энергияси окими хамда моддаларнинг каттик сукщ ва газ холда учрашидир.

Биосфера ривожланиши коинотга бевосита боктшк. Чунки, Ерга зарур энергия оцими келади. Ерга келадиган энергиянинг асосий маноаи куёшдир. Ушбу энергия куйидагиларга сарфланади:

• атмосфера, гидросфера ва метосферадаги содир булади- ган физик ва кимёвий жараёнларга;

• хаво массаларининг аралашувига;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

• сувнинг бугланишига;• газларнинг ажралиши ва сингишига;• моддаларнинг эришига.Умуман Ердаги хар кандай жараёнларнинг манбаи ва бош-

ланиши к,уёш энергияси хисобланади.Энергиянинг айланиши моддаларнинг айланиши билан

чамбарчас ботик. Моддалар кичик (биологик) ва катта дойра - ларда (геологик) айланади. Биологик курукпикда тунрок би­лан организм уртасида, гидросферада эса организм билан сув уртасида содир булади. Геологик модда айланиши куруклик билан Дунё уртасидаги жараёндир. Демак, биосфера яхлит, бир бутун х°сила эканлиги равшан.

Инсон Ер юзасидаги хаёт ривожланиши (биогенез )нинг навбатдаги боск.ичи булиб, энг кучли табиий омилдир. У нафакат Ер сайёраси, балки Коинотни узгартиришга хам к°Дир. Хрзирда биосферани ноосфера («фикрловчи кобик») га айланиши куза- тилмоеда. В. И. Вернадскийнинг фикрича ноосфера биосфера- нинг конуний ривожланиши натижаси булиб, инсон билан таби­атни узаро онгли ал ока муносабатларидан иборатдир.

Экологик омиллар. Тирик организмларни ураб турган физик куршов ёки теварак атрофдаги узаро ботланишлардаги шарт-шароитлар ва таъсирлар мажмуи мухит, деб аталади. Одат­да табиий ва сунъий мухитлар ажратилади, у ларнинг узаро бог- ликлигини экологик мухит тушунчаси ифодалайди. Тирик орга­низмлар асосан туртта му'хитда: су в, хаво, тунрок, организм (му- хит сифатида)ларда яшашга мослашган. Сув ва хаво улик, тун- рок. оралик, организм тирик мухитлардир. Мухитнинг тирик организмларга тутридан тутри таъсир этувчи таркибий кисмла- ри экологик омиллар, деб аталади.

Хрзирда ушбу омилларнинг келиб чикиш вакти буйича му'хитга, характерига, таъсир этиш хусусиятларига карао аби- отик(улик табиатнинг таъсири), биотик(тирик организмлар билан боглик таъсир) ва онтрапоген(инсон фаолияти натижа - сида таъсир) омилларга булинади.

1. Абиотик омиллар организмларга мухитнинг физик ва кимёвий жихатлари оркали таъсир курсатади. Уларга куйида- гилар киради:

а) Иклим, ёрутлик, харорат, хаво, намлик ва б. ;б) Тупрокнинг физик-кимёвий таркиби, хоссалари ва б. ;в) Релъеф шароити-жойнинг баланд-пастлиги ва б.2. Биотик омиллар организмларнинг турли шаклларидаги

узаро муносабатлари натижасидаги таъсиридир. Улар куйида- гича руй беради:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

а)Фитоген-биргаликда яшаётган усимликларнинг бевосита ва билвосита таъсирлари;

б ) Зооген-хайвонларнинг озикланиши, пайхон килиниши, чанглатиши, мева ва уругларини таркатиши, мухитга таъсир этиш каби таъсирлари;

в)Микробиоген ва микоген-микроорганизм ва замбурутлар- нинг таъсири оркали. Умуман биотик омиллар куйидаги лоллар­да: 1. Усимликларни усимликларга; 2. Х,айвонларни усимлик- ларга; З.Х,айвонларни хайвонларга; 4. Микроорганизмларни усим­лик ва хайвонларга; 5. Усимлик, хайвон ва микроорганизмлар- нинг узаро бир-бирига таъсирида яккол намоён булади.

3. Антропоген омиллар инсоннинг фаолияти натижасида келиб чикадиган таъсирдир. Бу омил яшаш мух,итининг узга­ришига, экотизимларнинг таркибий кисмларидаги богаанишлар- нинг бузилишига, инкирозига хатто биоценозларнинг бутунлай йуколишига сабабчи булиши мумкин. Антропоген омил дейил- ганда инсоннинг атроф-мухитни узгартиришдаги таъсири тутпу - нилади. Унинг тирик организмларга бевосита курсатадиган таъ­сири антропик омил дейилади.

Инсон хозирги вацтда табиатдаги энг ку'чли омиллардан бири хисобланиб, абиотик ва биотик шароитларни хам узгар- тирмокда. Айникса, унинг салбий таъсирлари асоратлари био- сферадаги экологик мувозанатнинг баркарорлигига путур ет- казмокда.

1.3. Экология ва иктисодиёт: узаро богликлик ва таъсир

Табиат билан иктисодиёт орасида узаро богликлик ки- шилик жамиятининг илк боскичларидан маълум. Чунки, таби­ат инсонни озик-овкат, кийим-кечак, уй-жой ва бошка зарурий моддий неъматлар билан таъминлайди. Инсон табиатдан эсте­тик завк олади, унда ва унинг таъсирида соепигини тиклайди. Ху^ллас, хаёт учун барча зарурий моддий неъматларни бевосита ва билвосита йуллар билан олади, бахраманд булади. Моддий неъматлардан фойдаланиш жараёнида одамлар аввалига ис- таганича ва ундан ортик микдорда фойдаланган булиб, албатта исрофгарчиликка йул куйган. Лекин вакт утиши ва ишлаб чикариш куролларининг такомиллашуви, энг му'хими одамлар- нинг фикрлаш кобилияти, онгининг усиши билан ноз-неъмат- лардан фойдаланишда эхтиёткорлик оелгилари хам шаклланиб борган. Бу ходиса уларни ов ишлари бароридан келмаган вакт- ларда яхши сезилиб турган булиши мумкин. Демак, хужалик юритишни одамлар жуда кадимдан эгаллай бошлашган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Ахолининг моддий истеъмол эхтиёжи дунё микёсида карал- еа чексиз ва цондириб булмайдиган даражада. Чунки, ахоли сони’ муттасил ортиб бормокда. Лекин табиий ресурслар, яъни эхтиежни цондирадиган воситалар чегараланган ва ноёо. Бино- барин, талаб, эхтиёж ва моддий неъматлар уртасйда жуда катта фарк мавжуд. Бу бир томондан, макроиктисодиёт билан мак- роэкологияни бирлаштиради, яъни хужаликни нихоятда билиб ва окилона ташкил килиш зарурлигига ундайди, иккинчи то­мондан бирламчи табиий ресурсларнинг урнини боса оладиган (алмаштира оладиган) сунъий материалларни излаш ва амал- да куллаш иштиёки кучайиб боради. Бу билан табиий ресурс­ларни тежаш, иккиламчи бойликлардан кенг микёсда фойдала­ниш, энг мухими табиий ресурсларнинг урнини боса оладиган мах,сулот (материал )ларни ишлаб чикариш ва амалда куллаш гоясини хаётга тобора тезрок тадбик килиш жадаллашиб бора­ди. Бу муаммонинг куйилиши, ечими жараёнида ва амалда тадбик килинишида иктисодиётнинг ах,амияти бекиёсдир.

Иктисодиёт тарраккиёти куп холларда табиий ресурсларга борлик- Турли ресурсларнинг мавжудлиги халк хужалиги тар- мокларини муттасил ривожлантирио боришга имкон беради. Бу борада экологик табиий ресурсларнинг хам уз урни бор. Цишлок хужалиги, хусусан суторма дехкончилик махсулотлари, лалми де- хкончилик ва яйлов чорвачилиги етказиб берадиган озик-овкат, техник хомашёлар ва бопщалар халк хужалигининг усишида таъсири етарли даражада юкори. Дунё буйича ялпи ички махсу- лотнинг жами 32 % ини экологик соха ресурслари етказиб бери- ши маълум. Бизнингча, экологик соха ресурсларининг иктисоди- ётни тараккий этишидаги роли истикболда яна ортиб бориши кутилади. Чунки, ахоли сонининг ортиб бориши чорвачилик ва дехкончилик махсулотларини мшадор жихатдан купайтиришга таъсир этади (дон, чорвачилик махсулотларини жон бошига меъ- ёрий курсаткичларда етказиб берилишини такозо этади).

Иктисодиётнинг табиий ресурслар билан таъминланганли- ги куп вакт мобайнида табиат конунлари, хусусан экологик кону'- ниятлар ва конунларга богликлиги тан олинмади. Ишлаб чика- ришнинг ривожланиши ва фан ютукларини саноат хамда кишлок хужалиги сохаларида кенг кулланилиши натижасида табиат бой- ликларининг жойлашуви, уларнинг потенциал имкониятлари, кайта тиклаш кобилиятлари, уз-узини тозалаш даражалари ягона таби­ат, шу жумладан, экологик конунларга богликлиги кейинчалик мутахассислар томонидан асослана оошланди.

Иктисодиётдаги «энг кам харажат сарфлаб юкори даро- мадга эришиш» тамойилига асосланган баракасиз (экстинсив)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ривожланиш пировард натижада экологик инцирозга дуч кел- ди. Унинг салбий окибатлари хдво ва сувнинг ифлосланиши, тупрокларнинг кашшокланиши х,исобига ишлаб чикарилган махсулотлар сифатида, даромадларнинг пасайишида, кишилар саломатлигининг ёмонлашуви, мехнат унумдорлигининг пасай- иши, хосилдорликнинг камайиши оркали иктисодиётда тангликни содир эта бошлади. Аникланишича, тупрок унумдорлигининг бир фоизга камайиши натижасида хосилдорликнинг урнини тулдириш учун 10% сарф-харажат килиш зарур экан. Маълум булишича, табиий урмонни киркиш туфайли урнида вужудга келган иккиламчи урмоннинг махсулдорлиги бирламчи урмонга мое келмайди, мутахассисларга бу олдиндан маълум булган. Атлантика океанида баликларнинг хужасизларча тутилиши ту­файли бир неча балик зотлари йуколди, натижада балик тутиш режалари бажарилмай колди, сифатсиз балик махсулотлари бо- зорда утмай колди. Бунинг учун балик турлари зотларининг популяцияси экологияси урганилиши зарур булди. Европа ва Америкадаги бир неча мамлакатлар хамда баликчилик билан ш^тулланадиган компаниялар бундай тадкикотлар учун катта маблаг ажратдилар. Коррозия натижасида металларнинг беш- дан бир кисми ва нефть жих,озларининг 77 %и йукотилиши био­коррозия билан борлик экан, улар микроблар фаолияти билан тушунтирилади. Россияда хар йили урмонларнинг 20 млн. м3 Кисми замбур^т касалига дучор булади ва хашаротларнинг ом- мавий купайиши сабабли курийди. Бундай мисолларни куплаб келтириш мумкин. Факатгина хар йилги дунё буйича кишлок хужалик экинларининг юкумли касалликлар билан хасталани- ши ва зарарли хашаротлар таъсирини камайтириш/ максадида2,5 трлн. долларлик маблар сарфланади, бу жахоннинг жами бюджетами 10% ини ташкил килишини айтиб утишнинг узи экологиянинг иктисодиётга канчалик салбий таъсир этишини тушунишга имкон беради. Мутахасеиеларнинг хиеоб-китоб килишича XX асрнинг иккинчи ярмида инсоннинг хужалик фаолияти таъсирида табиий мухитга етказилган зарар ва у ор- Кали ах,оли еаломатлигига етказилган путур жахоннинг йиллик бюджетидан зиёд.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, ер каъридан олинган тайёр махсулотнинг бир бирлигига бир неча, баъзан 10 ва ун- дан куп бирликда чикиндилар вужудга келади. Таркиб топган чикиндилар одатда иктисодиётда бахога эга эмас. Чунки, улар- дан хужаликда фойдаланилмайди, боз устига чикиндилар ат- роф-мухитни ифлослайди, яйловлар майдонини эгаллаб туради, инсон хаётини хавф остида колдиради. Канчалик куп ялпи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

миллий махсулот ишлаб чикилса, шунчалик чикиндиларнинг умумий хажми куп булиши маълум. Лекин, давлат ушбу чи- Киндиларнинг атроф мухитни ифлослаши туфайли ах,оли еало- матлиги ёмонлашувининг олдини олиш ва уларнинг согаигини тиклаш мацсадида кайгуради ва бунинг учун маълум маблаг ажратади. Бу сарф-харажатлар ялпи миллий махсулот хисо- бидан амалга оширилади. Бирок, атроф мухит ифлосланиши - нинг киймати хисоб-китоб килинмайди. Йнги курилиб ишга туширилган корхона унинг рахбарига йилига маълум даромад келтиради, лекин корхона атроф мухитга турли чикиндиларни чикариб хаво, сув тупрощш булгайди, кишлок хужалик экинла-

Еи хамда яйловларга зиён етказади, ахоли с о р л и г и ёмонлашади. 'орхонанинг тулаган арзимаган с о л и р и эътиборга олинмаса,

унинг етказган зарари етарли даражада куп, унинг бир йиллик Киймати хисобланса йиллик даромадга етиб колади, баъзи хол- ларда ундан хам зиёд булиши мумкин. Гап шундаки, корхона- нинг атроф мухитга етказган зиёни объектив хисоб-китоб килин­майди. Шунинг учун хам жойларда экологик вазият мураккаб- лашиб бормовда.

Иктисодиётнинг экологияга таъсири маълум, лекин эколо­гиянинг иктисодиётга таъсири анча мураккаб кечади. Бу ку- пинча табиатнинг жамиятга акс таъсири билан тушунтирила- ди. Худудларнинг табиий ресурслари хужасизларча фойдалан- ганда кашшоклашади, деградациялашув кучаяди, бойликлар- нинг микдор узгаришлари сифат узгаришларига олиб келади. Бу экологик ва иктисодий узгаришлар худуднинг иктисодий потенциалини камбараллаиггиради, энг мухими ижтимоий-икти- содий ахвол огирлашади, ресурслар махсулдорлигининг кескин пасайиб кетиши суторма дехкончилик ва яйлов чорвачилиги- нинг издан чикишига сабаб бушади, саноат корхоналарининг сифатли хомашёлар билан таъминланиши бузилади.

Цоракалпористон Республикасида Орол денгизи сатхининг 1961 йилдан бошлаб тушиб бориши, Амударё хавзасида суъ танк- ислигининг жиддийлашуви ва сифатининг ёмонлашуви, дельта тукайзорларини сув билан мунтазам таъминлашнинг ишдан чики- ши, тутгроеда куплаб тузлар тупланиши ва бошка номаъку л ходи- салар улкада антропоген чуллашиш ривожланишига сабаб бул- мовда. Чуллашиш одатда чул шароитида биологик махсулдорлик- нинг кескин камайиб кетиши билан борлик. Хакикатдан хам хуг- дудда яйлов, сугорма ерлар, сув хавзаларининг меъёрдаги биологик махсулдорлиги 60-йиллардан бошлаб кескин пасайиш йуналиши- га утди. Бу уз навбатида иктисодий самарадорликнинг энг куйи курсаткичларгача тутпиб кетишига олиб келмовда. Боз устига Орол

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

денгизининг куриган дисмидан шамол таъсирида туз кукунлари- нинг бетухтов ёгалиб туриши (х,ар га майдонга 100-1000 кг), Амударё суви оркали тузларнинг далаларга ёткизилиши (х,ар га майдонга 9-24 т гача), сув танкислиги, ах,олининг ичимлик суви билан таъминлаш даражасининг камлиги, турли касалликларнинг кенг таркалганлиги ва бошкалар табиатнинг жамиятдан «уч» ола- ётганини билдиради. Чунки, Орол денгизи ва Орол буйида минг йиллар давомида баркарор булган экологик мувозанат бузилган. Бунинг окибатида эндиликда табиат мароми ишдан чикканлиги туфайли унинг ресурслари хам деградацияга берилди, аввалги кулай экологик вазият хозирда жиддий ва танг жойлар (Муйнок тума- ни) да фалокатли вазиятлар билан алмашди. Бу нохуш табиий- антропоген вддиса улка иктисодий потенциалшш хам камбагал- лаиггирди, хар йилги иктисодий зарар хажми бир неча юз миллион сумни ташкил килмокда. Буни экологик холатнинг ёки табиатнинг жамиятдан олаётган кайта учи, деб хисоблаш лозим.

Бу худудий нохуш х,одиеани тухтатиш ва аввалги бой эколо­гик ресурсларни кайта тиклаш хамда кулай хаётий вазиятни бунёд этиш анча мураккаб масала. Бу борада амалий ишлар бошланган, лекин уларнинг микёси ва кулами талабга тула жавоб бермайди. Чунки, муаммо кенг камровли, мажмуали, йирик худудни камраб олган. Бу эса шунга яраша тизимли тахдил ёндошувидан фойда­ланишни такозо этади. Бир неча махсу с боскичлар давомида куп йилларга (2002-2030) мулжалланган чет эл сармояси асосида мажмуали аник тадбирлар амалга оширилиши лозим. Биринчи, энг устувор вазифа, улкада су'в муаммоси ижобий хал килинмоги зарур, сув билан таъминлашнинг кафолатланиши янги экологик мувозанатнинг тикланишига имкон беради. Иккинчи, энг устувор вазифа, суториладиган минтакада мелиоратив тадбирлар негизида тупрокларнинг сув-туз балансида баркарор равишда манфий кур- саткичш эришилса, иктисодий самарадорлик хдм к5'ггарилиш йуна- лишига эга булади. Чунки, экинлар хосилдорлиги орта боради, ер- дан фойдаланиш коэффициента оптимал курсаткичш етади, ал- машлаб экиш чизмаларини тула тадбик килиш учун кулай имко- ниятлар вужудга келади. Бйнобарин, иктисодий потенциал кулами анча ортади, хужаликларнинг рентабеллиги сезила бошлайди. Учин- чи, энг ycTjuop вазифа, улканинг иклими узгараётгани ва сув тан- кислигини хисобга олган хрлда кишлок хужалик экинларининг шу худудга мос келадиган турларини жойлаштириш чизмаси, чор- вачилик хамда баликчиликни тубдан ривояшантириш йулларини асослаш энг долзарб масала хисобланади. Бу борада бошка ишлар катори чукур иктисодий тахлил ва хисоб-китоб юмушлари бажа- рилиши максадга м 'вофик., „

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Демак, юкоридагилардан шундай хулоса чикариш мумкин: экология билан иктисодиёт уртасида жуда хам якинлик мав­жуд булиб, улар бир—бирларини такозо этадилар. Экология ху- жаликни юритиш учун ресурслар ва кулай табиий шароитларни таъминлаб беради, иктисодиёт уз навбатида мавжуд оойликлар ва шароитларни эътиборга олган х,олда иктисодиётни ривож- лантириш йулларини илмий асосланган холда тараккий кили- шини таъминлаши зарур. Бу узаро таъсир доирасида иктисоди- ётга куп нарса боглик, яъни энг му^ими'табиатдан ресурсларни меъёрга-эхтиёжга караб халк хужалик муюмаласига киритиш, исрофгарчиликка чек куйшн, атроф -мухитни чикиндилар би­лан бутиамаслик, ресурслардан фойдаланганлик учун хак ту- лаш тартибини жорий этиш ва унга амал килишни таъминлаши максадга муиофик- Ресурслардан канчалик окилона фойдала- нилса, атроф-мухитнинг шунчалик тоза ва озода булиши учун имконият яратилади. Бундан иктисодиёт ва ахоли саломатли- ги катта фойда куради.

1.4.Табиат билан жамият уртасидаги узаро муносабатлар, унинг кескинлашув сабаблари ва окибатлари

Инсон Ер шарининг устки кисмида сифат жихатдан фа- ркланунчи (литосфера, атмосфера, гидросфера), аммобир-бири билан узвий алоцада ва узаро таъсирда булган хамда узида му- раккао табиий географик жараёнлар ва органик хаётни мужас- самлаштирган географик кобик-биосферанинг махсулидир.

Табиатнинг ривожланиши унинг компонентлари ( t o f жин­слари, хаво, сув, усимлик ва хайвонот дунёси) нинг узаро таъ­сири ва алокадорлиги, улар уртасидаги модда ва энергия алма- шинуви асосида руй беради. Табиат бир бутун ва яхлит хоси- ладир. Унинг бирон компоненти узгарса, бошка компонентла- рида хам узгаришлар содир булиши мукаррар.

Барча ижтимоий хаёт, ишлаб чикариш, инсон ва унинг онги табиий борлик асосида мавжуд ва табиат крнунларига амал килади. Табиат ва жамият бир бутун материянинг узаро чамбарчас алокадаги икки кисми булиб, улар ривожланишида уту1умийлик ва узига хос хислатлар мавжу'д.

Табиат кишиларнинг моддий ва маънавий эхтиёжларини кондирувчи ягона манбадир. Инсон нафакат жисмонан, балки калбан хам табиатсиз кун кечира олмайди. Жамият эса таби­атнинг бир булаги ва доимо унинг куршовида. Табиат билан жамиятнинг хаёт муч ити уртасида чегара утказиш жуда му- раккаб. „ ,,

9JU iWNizomiy nomll

Т D Р U kutubxonas!

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Сайёрамизда тирик организмларнинг вужудга келиши, яъни жонсиз табиат билан жонли табиат уртасидаги муносабатлар- нинг юзага келиши Ер тараккиётида мухим воцеа булди. Ай- ницса, одамзоднинг пайдо булиши биосферанинг ривожлани- шига сезиларли таъсир этиб, янгича муносабатларнинг шаклла- нишига сабаб б^лди. Натижада, биосферада модда ва энергия амашинувининг табиий холати узгарди. Ушбу узаро муносабат- лар бора-бора географик кобикнинг ривожланишида х,ал килувчи кучга айлана борди.

Инсон уз эхтиёжлари учун зарур барча нарсалар (озик- овкат, кийим-кечак, курилиш материаллари ва б.) ни табиатдан олади. Инсоннинг турмуш фаолияти учун керакли булган хар цандай махсулотлар табиий ресурслар асосида яратилади.

Инсоният учун яшаш воситаси булиб хизмат киладиган ва хужаликда фойдаланиладиган табиат унсурларининг барча- си табиий ресурслар хисобланади. Ишлаб чидарувчи кучлар- нинг ривожланиши ресурслардан фойдаланиш куламининг ор- тишига олиб келиши табиий хол. Табиат билан жамият урта­сидаги узаро муносабатлар заминида хам ана шу табиий ресур­слардан фойдаланиш ётади.

Цалин урмонларни узига макон билган кадимги одам (па- леонтроп)лар аста-секин )рмонсиз ялангликларга чициб, нис­батан мул озука манбаларига эга була бошлаган. Улар табиий буюмлар: тош ва ёгочдан фойдаланганлар, айрим сунъий курол- ларни ясаганлар, оловдан фойдаланишни билганлар. Асосан усим- ликларнинг илдиз ва меваларини йигаш, ов ва балик тутиш билан шутулланганлар. Шубхасиз, улар табиатга сезиларли таъ­сир курсатмаганлар. «Экологик тахлил —, деб ёзади рус олими Б. Ф. Поршнев: палеонтроп уз атрофидаги хайвонот дунёси билан гоят зур богсганишда булганлигини курсатади. . . пале­онтроп. . . барча хайвон ва кушлар учун мутлацо хатарсиз булган, у хеч нимани улдирмаган» Шунинг учун булса керак у ашщ, бури, тунгаз билан бемалол «тиллаша» олган, ёввойи-йир- тцичларни хонакилаштира бошлаган.

Замонавий одамларга анча яцин булган неандертал одам- лар бундан 100-300 минг йил аввал асосан Европа, Африка ва Осиёда ящаганлар. Улардаги мехнатга лаёкат инсон эволюци- ясига катта таъсир курсатган. Ибтидоий мехнат жамоалари- нинг вужудга келиши мехнат цуролларини такомиллашти- ришни, табиий ресурслардан фойдаланиш (мевалар териш, балик тутиш, ов) куламини орттиришни, чорвачилик ва дехкончилик­ни ривожлантиришни такозо этган.

Урмонларга ут куйиш, ерларни ёппасига хайдаш, яйлов-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ларда уй х,айвонларини тартибсиз бодиш, оцар сувларга TyFOH- лар цуриб одимни узгартириш каби инсонларнинг табиатга таъсири туфайли усимлик ва хайвон турларининг камайиши, айримларинииг йуцолиши тезлаша бошлагаи. Натижада инсон фаолияти билан ооглик номацбул узгаришлар нафацат табиат, балки кишиларнинг х,аёт фаолияти учун хам хатар келтира бошлаб, кадимги одамларни бошка жойларга кучишга мажбур эта бошлагаи.

Одамзод яратган илк маданият намуналари юкори палео- литга мансуб булиб, унинг ицтисодий асоси овчиликдир. У узи- даги такомиллашган цуроллари билан йирик хайвонлар (ма­монт) ни улдиришга цодир булган. Палеолит даврининг охирги юз йилликлари мобайнида хайвонлар сони сезиларли даражада камая бошлайди. Плейстоценнинг охирига келиб ту- рилиш коэффициента анча паст булган йирик хайвонлар (ху- сусан мамонт) бутунлай йудотилади. Уртача кенгликларда яшаган бундай хайвонларни бутунлай йуц булиб кетишини бир гурух олимлар иклимдаги узгаришлар окибати десалар, яна бир гурухлари бунинг сабабини ибтидоий овчилик фаолияти нати- жаси, деб хисоблайдилар.

Табиат билан жамият уртасидаги муносабатларнинг цупол тарзда бузилиши жамиятда синфларнинг вужудга келиши би­лан бошланди. Синфий жамиятнинг сунгта погоналарида ушбу муносабатлар янада чуцурлашиб, мураккаб тусга кирди. Таби­ат билан жамият уртасидаги узаро муносабатларнинг кескин- лашиш сабаби бойлик кетидан цувиш, «олтин сароби» (восва- саси), мустамлака тузумининг вужудга келиши билан хамна- фасдир. Бундай жамиятда инсон ишчи кучи, табиат хомашё манбаига айланиб, табиатга дирган келтира бошлайди.

Европа бозорлари талабини цондириш мадсадида минг- лаб фил, шер, йулоарс, каркидон каби хайвонлар аёвсиз дириб юборилади. XIX аср сунгигача йилига 60-70 минг филлар фадат димматбахо суяклари учун овланган. Цадимги Греция ва Рим давлатларида йирик шахарлар, харбий истехкомлар ва кемалар Куриш учун урмонларни жадал кесилганлигидан Европанинг Урта денгиз атрофидаги тоглари батамом ялангликларга айлан- тирилган. Окибатда эрозия кучайди, яйловлар яроксизланди, катта майдонлар унумдор тупрод катламидан бутунлай махрум булди.

Марказий Американинг Саванна ва тропик урмонларида- ги Майя ва боища Абориген халцларга мансуб шахарларнинг харобага айланишида испан истилочиларининг кирганли юриш- ларидан ташкари катта майдонлардаги урмонларнинг кесиб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

юборилиши, тупрок унумдорлигининг пасайиши, чуллашиш жа- раёнлари каби кишилар фаолияти билан боглик х,одисалар му- Хим роль уйнаган.

Археологлар Марказий Осиё чулларида суториладиган ерлар умумий майдони кадимда хозиргидан анча катта булган- лигини таъкидлайдилар. Хозирги чуллардаги кадимги оепоён вохалар ва шахарлар нафакат турли урушлар туфайли, балки кишиларнинг чул табиатига онгсизларча муносабати натижа- сида тупрокларда вужудга келган иккиламчи шурланиш ва kj'm босиш окибатидир. Ернинг табиий-мелиоратив хусусиятлари хисобга олинмай суторилиши окибатида сурориладиган дала- ларда маълум вацт утиб (одатда 2-3 йил) шурланиш ва ботк- оклашиш бошланган. Бу ерлар кишлок хужалигига яроксиз холга келиб, ташландик ер сифатида фойдаланишдан чикиб колган. Амударёнинг Окчадарё, Сарикамишолди делъталарида- ги хозирги КУРУК узанлар: Дарёлик, Довдан, Узбой атрофлари- даги, Бухоро ва Коракул вох,алари атрофидаги, Пайкент х,уду- дидаги катта майдонлардаги шурхоклар, шуртоб такирли ерлар Хамда кучиб* юрувчи к'^ликлар уша ходисаларнинг жонсиз гунохи хисобланади.

T o f ва t o f ён багирларидаги калин урмонзорларнинг утин, «писта» кумир, курулиш материаллари тайёрлаш максадида аёвсиз кесилиши окибатида торлар ялангочланди, кургокчилик кучай- ди, пастки минтакаларда хам усимликлар сийраклашди, ёнба- рирларда сув эрозияси кучайди, тупрок, грунти ювилди, сел хо- дисаси ортишидан жарликлар пайдо булди. Ёзма маълумот- ларга кура XIX аср охирларида Зарафшон дарёсида хар йили Туркистон ва Зарафшон тогларидан Самаркандга 26400 та арча ходаси окизилган. Факатгина Узбекистон худудидаги кади- мий шахарлар (Тошкент, Бухоро, Самарканд, Шахрисабз ва бошк-) курилишида куплаб иморатбоп арча дарахтлари ишла- тилгани назарда тутилса, канча-канча дарахтларга кирган кел- ганини тасаввур этиш кийин эмас. Уша даврлардаёк табиат билан жамият уртасидаги узаро муносабатлар сезиларли дара­жада узгара борди.

Саноат революцияси туфайли инсон табиатга таъсирини жуда кучайтирди. Улар уртасидаги узаро муносабатлар тубдан узгарди, табиий ресурслардан фойдаланиш хажми кескин ортиб кетди.

XVIII-XIX асрларда техник тараккиёт табиий ресурслар­дан, казилма бойликлар, ер-сув ресурслари, балик захиралари- дан фойдаланиш ва ёввойи хайвонларни куплаб овлашнинг кучайишига имкон яратди. Саноат ишлаб чикаришда аввал

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

бут машиналари, кейинчалик ички ёнув двигателларига утили- ши, шахарлар ва саноат марказларининг усиши куплаб зарар­ли чикиндилар микдорининг ортишига сабаб булди. Дарёлар- цан фойдаланиш, сув хавзалари, атмосфера хавоси ва туирок- ларнинг саноат чикиндилари ва кимёвий моддалар билан иф­лосланиши сезила бошлади.

Техник тараккиётда салбий омилларнинг зарарли таъсир- ларига энг аввало Европанинг гарбидаги саноатлашган ва ур­банизация даражаси юкори булган мамлакатлар (Англия, Фран­ция, Белъгия, Голландия ва о .) дучор булдилар. Бирок, будав- рда табиатни вайрон килиш Шимолий Америкада Европадан анча жадал туе олган эди.

Фан-техника тараккисти, ишлаб чикариш кучларининг ривожланиши, ахоли сонини тез суръатларда усиб бориши инсон­нинг табиатга таъсир доирасини кенгайтириб юборди. Айникса, «инсоннинг табиат устидан козонган галабаси» дан макрурланиб амалга оширилган тадбирлар табиат билан жамият уртасидаги узаро мувозанат «тарозини» бутунлай бузил ишга олиб келди. Инсоннинг табиатга таъсирининг салбий окибатлари, пировард натижада унинг узига огар кулфатлар келтира бошлади.

Саноатнинг кислородга булган эхтиёжи орта бораётган бир пайтда, сайёрамиз усимликлари ишлаб чикараётган кисло- роднинг чорак цисмига якини инсон томонидан ёциб юборил- мокда. Яна йилига атмосфера таркибидан ишлаб чикариш мак- садлари учун 90 млн. т кислород ва 70 млн. т азот олинмок- да. Олимларнинг хисобларича йилига ёкиб юборилаётган кис- лороднинг 1% и кайта тикланмай кол аверса, яна VI-VII аердан |сунг Ер атмосфераси кислород захирасининг 70% га якини ту- гаши мумкин экан.

Бунинг устига Ер шарида кислороднинг асосий манбаи Хисобланган урмонлар майдони йил сайин (125 минг км2 га) цищармоцда. Инсон сайёрамиз яшил бойлиги — урмонларни 50% дан ортигни кесиб булди. Европа мамлакатларида урмон- ларнинг 85-95% и кесиб юборилган бу'тлса, AKLLI да урмонлар майдони кадимги 900 млн. га дан 260 млн. га га цискарди. Хозир Хиндиотоннинг 18% ХУДУДИ урмон билан копланган бул- са, XXI аерда бу курсаткич атига 9% ни ташкил этади.

Инсон хужалик фаолияти натижасида атмосферага йи­лига факат турли ёкилгалар ёкиш хисобига 22 млрд. т кар­бонад ангидрид, 200 млн. т дан ортик углерод оксиди, 160 млн. т сутльфат оксиди, 50 млн. т азот оксиди, яна шунча утлевод- лар, 250 млн. т турли кимёвий заррачалар-аэрозоллар хам да 300 минг т кургошин чицарилмовда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

X X аср урталарида фа кат тошкумир ёкишнинг узидан ер юзасига хар йили 2 млрд.т. шлак чицарилган. Факат ёкшпи ёдиш мацсадида эса .1 5 млрд.т. кислород сарфланмовда.

Хозир инсон курудлик юзасининг 60% дан ортик кисми- цан уз максадлари уч}Т1 фойдаланаётяган булса (3 0 % дан орто­педа кишлок хужаликда, 11 % да ерларни хдйдаб экин экмокда), 20% дан ортигани турли курилишлар туфайли бутунлай узгар- тириб юборган (X X асрнинг узида бундай ерлар 250 млн.га. га |ортди), 100 млн. га ер фацат шахарлар курилиши билан банд, саноатлашган худудларнинг ярмидан ортигини мухандислик курилмалари эгаллаган.

Урмонларнинг бетартиб кесиб юборилиши окибатида кей- инги 80 -90 йил мобайнида дунё буйича с>ториладиган ерлар- нинг чорак кисми эрозияга учраб (АЩИда эрозияга ураган1 ерлар 50% га якиилашди) кишлок хужаликда фойдаланишга яроксиз холга келган булса, cju эрозияси туфайли йилига 24*10я т тупрокларнинг ун>тидор кисми ювилмокда.

Эрозиянинг MjT^appap ривожланиши эвазига, кейинги аср мобайнида 2- млрд. га ер яроцсизланди, йилига 20 0 -30 0 минг га ер шурланиш ва бочкоклашиш эвазига кишлок хужалик аха- миятини йуцотмовда.

1940 йилда 10 млн. т, 1983 йили 124 млн. т минерал угатлар ишлаб чицилган булса, хозирда йилига 200 минг т пестицидлар ишлаб чикарилмокда.

Ишлаб чикариш ва маиший эхтиёжлар з'чун йилига сайё- рамиз б^Щича 4000 км3 сув талаб этилаётган бир пайтда сув хавзаларининг, хусусан дунё океани ифлосланиш даражасининг хозирги ахволи жуда ачинарли холдир.

Х,озир инсон Ердаги барча кимёвий элементлардан фойда- ланишдан ташцари янгиларини хам кашф этди (X IX асргача 28 та, X IX асрда эса 50 та ^ Х Х аср бошларида 59 та кимёвий элементдан фойдаланган). Йиллик энергияга булган эхтиёж 15 млрд. т шартли ёкилга хисобига кондирилмокда. Ер даъридан йилига 5 млрд. т кумир, 3 млрд.т нефть ва газ конденсата, 700 млн. т темир рудаси, бир неча ун миллион т.лаб: фосфат ва калий тузлари, боксид, марганец рудаси, миллион тонналаб: мис, калий, кургошин, азбест, флюорит, минглаб т.лаб: олтин, торий ва бошка казилма бойликлар олинмокда. Агар минерал ресурслардан фойдаланиш шу тарзда давом этадиган булса, му- тахассислар хисоби буйича алюмин 550, кумир 500, темир 250, далай 23, kjpfoiiihh эса 19 йилга етиши mjtmkhh. У м тугэн 2500 йилга бориб, барча металлар захираси батомом тугайди, деган башоратлар мавжуд ( Ананичев ).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Биргина Собик Иттифок худудида табиий ресурсларга булган эхтиёж 1914 йилда жон бошига 7 т.ни ташкил этган булса, ушбу курсаткич 1940 йилда 8,6 т, 1960 йилда 17,3т, 1975 йилда 25,6 т ни ташкил этди. Дунё буйича табиий ресурслар ва сувдан фойдаланиш йилига 5% га, энергия ишлаб чикариш 8% га ортди.

Кейинги III-IV аср мобайнида инсон томонидан Ер юза- сидаги кушларнинг 94 тури, сут эмизувчиларнинг 63 тури бу- тунлай кириб юборилган, 500 тури йуколиш арафасида.

Шуе )хасиз, жамият ривожланиб борган сари унинг таби- атга таъсири, табиий ресурслардан фойдаланиш меъёри ва та­биатни узгартириш имкониятлари ортиб боради. Аммо табиат- цан фойдаланиш ва узгартиришнинг хам меъёри бор, уша меъ- ёрни билмаслик окибатида энди табиатнинг инсон хаётига ва унинг хужалик фаолиятига тескари таъсири намоён була бош- лади.

XX асрда амалга оширилган катор йирик кашфиётлар инсониятнинг табиатга ва унда содир булаётган ходисаларга муносабатида инкилобий узгаришларга сабаб булди. Эндилик- да инсоният фан-техника тараккиётининг янги боскичига кадам куйди. Иктисодиётнинг деярли барча сохаларида компъютер, микроэлектроника, информатика ва биотехнология кэтуклари- дан кенг фойдаланиш ишлаб чикариш жараёнларини тезлаш- тириши билан бирга табиий ресурслардан тежамкорлик билан фойдаланишга йул очаётган оулсада, фан-техника юту'Кларини Хаётда кенг кулланилиши туфайли табиатда бир катор муаммо­лар хам вужудга келди. Бундай нокулай экологик шароитлар хаёт макомининг узгаришига, кишиларнинг жисмонан ва ру- Хан толикишига, уларда турли сурункали-о1нр касалликларнинг пайдо булиши билан бирга, катта микдорда ижтимоий-иктисо- дий зарар хам келтира бошлади. Энди табиат билан жамият уртасидаги узаро муносабатлар йуналиши факат илмий асосда табиатни, умутиан оиосферани саклашга каратилмоги даркор. «Инсон биосферанинг вазифасини енгиллаштиришга ёрдам бе- риши лозим —, деб ёзади академик С.С.Шварц — акс холда у вайрон булади ва Ерда хаёт йуколади». Инсон асло бунга йул куймаслиги керак. Аммо ву'жудга келган экологик муаммолар- ни бартараф этиш ута долзарб, мураккаб, серкирра, жумладан: иктисодий, ижтимоий, маданий, маънавий ва илмий масаладир. Уни илмий асосини яратишда экология фанининг ахамияти бе- Киёсдир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Цискача хулосалар«Экология» фанининг максади инсоннинг яшаш мухдгини сак­

лаш ва табиатдан унумли фойдаланишнинг илмий-назарий асослари- Ш1 ишлаб чикишдир. Фан бир неча тармоклардан иборат.

Экологик тизим экологиянинг бош тадкикот объекта булиб, жонли ва жонсиз табиат элемеьтларидан таркиб топган маълум чегараланган худудий бирликдир.

Биосфера - Ер шарининг хаёт таркалган кобиридир. Унда модда ва энергия алмашинуви содир булади. Биосфера мураккаб тузилишга эга булиб, ундаги хрдиса ва жараёнлар бир-бирлари билан узвий борланган.

Экологик омиллар тирик организмларга т утр и да н - ту рр и таъ­сир этадиган табиий мухит элементларидир. Унинг абиотик, био- тик ва антропоген турлари мавжуд.

Иктисодиёт ва экология узаро таъсир ва алок.ада булиб, бири- ниш издан чикиши иккинчисини бадном этишга олиб келади.

Табиат билан жамият яхлит хосила. Улар уртасидаги уза­ро муносабатларнинг кескинлашуви турли микёсдаги экологик ва ижтимоий-иктисодий муаммоларни келтириб чикаради.

Назорат ва мухркама учун саволлар1. «Экология» фани нимани урганишни уз атдига максад килиб

Куяди?2. Экологиянинг кандай булим ва тармоклари мавжуд?3. Биосфера ва унинг хусусиятлари тутрисида нималарни

биласиз?4. Экологик мухит ва экологик омиллар дейилганда нимани

тушунасиз?5. Экология билан иктисодиёт уртасидаги узаро алокадор-

лик ва таъсир мох,иятини кандай изохдайсиз?6. Табиат билан жамият уртасидаги узаро муносабатлар­

нинг кескинлашув сабаблари нималар булиши мумкин?7. Узаро муносабатлар кескинлашуви кандай окибатларга

олиб келади?Асосий адабиётлар

1. Акимова Т. А., Хаскин Б. В. Экология. - М.: ЮНИТИ, 1998.2. Банников А. Г. и др. Основы экологии и охрана окружаю­

щей среды. - М.: Колос, 1999.3. Демина Т. А. Экология, природопользования, охрана окру­

жающей среды. - М.: Аспект пресс, 1996.4. Кормилицин В. И. и др. Основы экологии. - М.: «Интер­

сталь», 1997.5. Шилов И. А. Экология. - М.: Высшая школа, 1998.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

II боб

ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ, УЛАРНИНГ ОКИБАТЛАРИ ВА ЕЧИМИ

Атроф мухитнинг ифлосланиши табиат ва инсон фаолияти билан ботик тарзда руй бериши мумкин. Табиий ифлосланишшшг асосий манбалари: вулцонлар отилиши, сел, зилзила, кучки, сув тош- кини, кучли шамоллар, ёнишлар каби табиий жараёнлар натижаси- ца содир булади. Бу турдаги ифлосланиш бевосита табиий жараён­лар билан боглик булиб, унда инсон иштироки булмайди.

Инсон хужалик фаолияти билан боглик барча ифлосла- нишларни баъзан антропоген ифлосланиш, деб аталади. Антро­поген ифлосланиш табиат компонентлари буйича: су'внинг ифлосланиши, х,аво ёки тутгрокнинг, яна шунингдек, ландшафт- ларнинг ифлосланиши каби гурухлардан иборат. Антропоген ифлосланиш давомийлигига кура: вактинчалик ва доимий; таркалиш куламига кура: сайёравий (глобал), худущий (регио- нал) ва махаллий (локал) гурухларга ажратилади. Ифлосла­ниш тури ва манбалари жихдтидан: физик, кимёвий, биологик, механик ва бошка турларга булинади. Уларнинг яна катор тармоклари бор. Масалан, физик ифлосланишнинг узи иссик,- лик, ёрутлик, шовкин, радиактив, электромагнит билан ифлос- ланишга ажратилади. Антропоген ифлосланиш кучайган сари турли муаммоларни, баъзан инсон хаёти учун ута хавфли эколо­гик му'аммоларни келтириб чикараётганлиги кун сайин рав- шанлашмокда. Айникса, ушбу мутаммоларнинг таъсир кучи ва кулами ортиб бораётганлиги жуда ташвишли хрлдир.

2Л.Сайёравий геоэкологик муаммолар, уларнинг окибатлари ва олдини олиш тадбирлари

Юкорида кайд этилган кескин муаммолардан бири сайёр- вий геоэкологик муаммолардир. Геоэкологик муаммоларнинг айнан, утабу турининг узига хос хусусияти Ер юзидаги барча инсонларга тааллунли эканлигидир. Инсон томонидан чикарил- ган чикиндиларнинг бир кисми атмосферада, бир кисми океан- ларда тушланмоеда, яъни чикиндилар изсиз йуколмайди. Энди улар утиутибашарият хаётига хавф тутдирмокда. Шу ту^файли Хам сайёравий геоэкологик муаммоларнинг мохиятини билиш, уларни бартараф килиш йулларини излаш ва зудлик билан амал­га ошириш барча мамлакатлар олдидаги ечимини кутаётган бош масала булмоги даркор.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Сайёравий геоэкологик муаммоларга цуйида кискарок тар- зда булса хам туЬсгаламиз.

Дунё «иссикхонаси самараси». Ер атмосфераси таркиби- даги барча газлар узига яраша вазифаларини бажаради. Хусу- сан ис гази (С 02) Ердаги хароратни бир хилда ушлаб туриши туфайли сайёрамизнинг «курпаси» хисобланади. Ис газининг атмосфера хавоси таркибидаги улуши фоиз буйича 0,03 ни ташкил этса-да, мавсумлар давомида табиий холда узгариб ту- ради. Маълумотларга цараганда, хозир инсон томонидан йили­га уртача 22 млрд. т.дан ортик ис гази атмосферага чикарил- мокда. Мутахассисларнинг фикрича, атмосфера таркибидаги ушбу газ микдори кейинги аср мобайнида 10-15 % га ошган.XXI аср урталарига бориб, 40% га ортиши башорат килинмоц- да. Ердаги хароратнинг уртача курсаткичи (15° атрофида) ку- тарилиши айнан ушбу газ мивдорининг ортиши билан боглик. Ис гази Дуёшдан келаётган кисца тулцинли нурларни куп кайтариб, айни вактда Ердан кайтган узун тулкинли нурларни тутиб цолиши - «иссиклик самараси» жараёнини руёбга чика- р^чи асосий манбадир.

Кейинги 100 йил мобайнида Ер шари уртача харорати 1° га ортганлиги кайд этилмокда. Агар шу тарзда давом этаверса, янги аср урталарида Ернинг уртача харорати 3-5° га кадар ошиши кутилмокда. Хароратнинг мунтазам ортиб бориши кан- дай экологик муаммоларни келтириб чикариши, унинг ижтимо- ий-ицтисодий окибатлари нималар билан тугалланишини мута- хассислар томонидан илмий-назарий жихатдан асосланмокда.

Географлар сайёра микёсида хароратнинг 1-2° кутарилиши Ернинг табиат зоналарини кугбларга томон 150-500 км га су- рилишини таъкидламокдалар. Демак, уртача кенгликларда (дангг минтакасида) -раллачилик минтак.аларида ёгинлар мицдори ка- маяди, аксинча тропик миитацада ёган мшадори ортади. Куплаб ахоли зич яшайдиган худудларда хароратнинг кутарилиши, ки- шилар саломатлигига сезиларли таъсир курсатиши мумкин. Ха- рорат ва намликнинг жиддий узгариши кишлок хужалигига сезиларли таъсир курсатиши, хусусан Шимолий Американинг марказий кисми ва шунга ухшаш худудларда бурдой ва макка- жухори хосилдорлиги кескин камайиши кутилмокда.

Ер сайёрасининг харорати 1°га кутарилиши цутбий кенг- ликлардаги музликлариинг эришини тезлатади. Демак, Дунё океани сатхида кутарилиш булади. Мутахассисларнинг таъкид- лашича XXI аср мобайнида Дунё океани сатхи 1-5 метрга ку- тарилади. Океан сатхининг бунчалик кутарилиши к\руклик- нинг салмокли кисмини сув босишига олио келади. Чунончи,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Мальдив ороллари, Океания, Филиппин, Бангладеш, Индонезия, Рарбий Европанинг денгиз сохиллари сув остида кол ад и, Санкт- Петербург, Копира, Шанхай каби куплаб шахарлар топщиндан катта талофат куради. Бу сохил буйидаги куплаб ахолини, кишлок ва саноат хужалик ишлаб чикаришни материк ичка- рисига кучириш, портларни кайта таъмирлашга олио келади.

Иклимдаги узгаришлар аста-секин бутун биосферанинг динамик мутаносиблигининг бузилишига сабаб булади. Тарих- да иклимда бундай узгаришлар булганлиги маълути, бирок улар табиий йул билан булган. Тадкикотчиларнинг хулосаларига Караганда, Дунё «иссикхонаси самараси«> иклимнинг сайёравий тарзда исишига таъсир этса-да, махаллий иклимни (айникса кутгбий кенгликлар атрофида) совушига олиб келар эмиш.

Ушбу муаммоларни бартараф этишнинг ягона йули ат- мосферага чикарилаётган чикиндилар микдорини камайтириш- дир. дозир дунё буйича атмосфера хавоси ифлосланишининг 20% и АЩИ хиссасига турри келмокда. Шу боисдан, 1997 йили БМТнинг иклим узгаришларига багишланган Конвенциясида атмосферанинг ифлосланишини АКШда 3, Европа Иттифоки мамлакатларида 8, Японияда 6%га камайтиришга карор килинди.

«Озон туйнуги» муаммоси. Атмосфера хавосининг Ер юзаси |сатхидан 15-25 км баландлик кисмиДа озон катлами мавжуд булиб, уни «озон экрани», деб хам аталади. Озон катлами Цу'ёш- цан келадиган улътрабинафша нурларни ютиб, Ердаги тирик организмларни унинг зарарли таъсиридан асрайди. Озон катла- мининг асосий емирувчилари фреон, хлад он газлари, фторутле- род ва полифторуглеводород сутокликлар хисоблаииб, у лар узи- да озонни емирувчи хлор ва бром атомларини саклайди. Улар кимёвий жихатдан ута инерт моддалар булиб, юкорига - стра- тосферага томон кутарилиш кобилиятига эга. Бир дона хлор атоми 100 минг озон молекуласини бемалол йук кила олади. Озон катламининг сийраклашиши Ер бетига етиб келадиган улътрабинафша нурлар микдорини ортишига олиб келади. Озон катламига зиён келтирадиган фреон маиший кимё, совутгич жихозларида, атир-уна саноатида кенг кулланилади. Шу ту'- файли уни дунё буйича ишлаб чикариш микдори анча юкори (йилига тахминан 700 минг т. атрофида).

Бундан тапщари, кишлок хужалигида кенг кулланилади- ган азот утитлар хам озон емирунчи манбалардан асосийлари булиб колмовда. Агар дунё буйича шу минерал утатни ишлаб чикариш 1950 йилда 4,6 млн. т, 1970 йилда 40 млн. т, 1995 йилда 80,7 млн.т га ортганлигини эътиборга олсак, унинг хало- катли окибатини чамалаш кийин эмас.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Озон катламининг бузилиши илк бор Антарктика осмони- да кузатилган, 1987 йили «туйнук» катталиги АКШ майдонига тенглашди. Бундай «туйнуклар» 1995-1996 йилларда ахоли зич яшайдиган Шимолий Америка, Осиё ва Европа устида хам ку- затилди. Унинг окибатида 1982 йилда Янги Зеландия ахолиси­нинг 11 мингдан зиёди тери ракига чалинди, 1987 йилда касал- ликнинг кучайишидан 160 киши хаётдан куз юмди.

Улътрабинафша нурларнинг меъёрдан ортиши киши орга- низмини ташки мухитга таъсирчанлигини сусайтиради, тери ра- кини кузгатади. Ушбу нурлар бошокли экинлар, картошка ва соянинг махсулдорлигини камайтиради, балик ва океан жони- ворлари яшаш шароитларини ёмонлаштирди. Озон катламини мухофаза килиш борасида дунё микёсида бир катор анжуман- лар ва келишувлар утказилмокда. 1989 йилдаги Хелъсинки дек- лорациясига мувофик 2000 йилга кадар фреон газларидан ишлаб чикариладиган махсулотлар мивдорини камайтиришни боскичма-боскич амалга ошириб бориш тадбирлари курсатиб утилган эди. Германия бу борада оламшумул ишга КУЛ УРДИ, мамлакатда фреон ишлаб чикариш ва улардан совутгичларда фойдаланишга хам чек куйилди.

Чуллашиш муаммоси. К уруклик юзасининг 40 млн.км2 майдони к ’ргочил-адир х>'ДУДлаРДан иборат. Минтакада суто- риладиган ерлар 200 млн.га дан зиёд, лалмикор дехдончилик ва яйлов сифатида фойдаланиладиган майдонлар утлулпи хам салмокли. Дунё ахолисининг 15% дан ортши (800 млн. киши) айнан шу7 минтакада истикомат килади. Суториладиган ерлар- даги шурланиш, дефляция, эрозия натижасида туирокларнинг унутущорлиги йул^олмокда. Яйловларда тартибсиз мол бокили- ши, дов-дарахтларнинг ул'ин ва бошка максадларда аёвсиз ке- сиб юборилиши яроксиз ерлар майдонининг у'злутксиз кенгайиб боришига имкон яратмокда. Чуллашиш жараёнини келтириб чикару вчи сабабларнинг салкам 90% и инсон зиммасига тутри келмокда. Эндиликда инсон КУЛИ билан бунёд этилган чуллар майдони 9 млн.км2 га етди. 1\уруклик юзасида йилига 21 млн. га ер яроксиз холга келтирилмокда, 6 млн.га суториладиган ер чул тусини олмокда, суториладиган ерларнинг 90 млн. га шур- ланишга у'чраган.

Чуллашиш талафотлари Осиё ва Африка мамлакатлари- нинг анчасида, Австралияда борган сари катта-катга майдон- ларни уз домига тортмокда. Айникса, 1968-1973 йилларда со­дир булган Сахрои Кабир фожиаси йилига 20 минг. км2 мах- сулдор ерни чул каърига тортди. Судан мамлакати жанубидаги чул чегараси 17 йил мобайнида (1958-1974) йилига уртача 5

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

км дан, жами 80-100 км жанубга сурилди (Рапп, 1976). Умуман Сах,рои Кабир майдони йилига 1,5 млн. га атрофида кенгай- мокда. Ушбу нохуш жараён Марказий Осиё чулларини х;ам тарк этмасдан утолмаяпти. Чуллашиш ерларни яродсиз холга келти­риш билан бирга дургодчил ва ярим дургодчил экотизимлар махсулдорлиги иасайишига сабаб булмодда. Натижада ахоли- нинг турмуш даражаси ёмонлашмодда, турли касалликларнинг пайдо оулиш имкониятлари ортмокда, уй-жой, озид-овдат му- аммоси каби ижтимоий-идтисодий муаммолар купаймокда.

Кейинги чорак аср давомида фадат чуллашиш жараёни натижасида дишлод хужалик махсулотларини йукотилишидаи курилган зарар микдори 520 млрд. АЦШ долларига етганлиги аникланган.

Кениянинг Найроби шахрида ЮНЕП ташкилоти рахбар- лигида 1977 йилда халдаро анжуман булиб, унда «Чуллашишга карши харакат режаси» ишлаб чидилган. Бу режа бир неча йилларга мулжалланган булиб, режага мувофик 1981 йилда Тошкентда хам Халдаро илмий анжуман булиб утди. }^озир дунёнинг т^фли мамлакатлари катори Узбекистон Республика- сида хам чуллашишнинг олдини олиш, сугориладиган ерлар ва яйловлар махсулдорлигини ошириш борасида катор амалий тад- бирлар амалга оширилмоеда.

Нам тропик урмонлар майдонииинг кискариши. Ушбу урмонлар «сайёрамизнинг упкаси» хисобланганлиги учун хам жуда мухофазага мухтождир. Ер атмосфера хавоси таркибида­ги кислород мувозанати айнан мана шу урмонлар ёрдамида сак- ланиб туради. Бирод, XX асрнинг урталаридан то 70-йилларга- ча дунёдаги урмонлар майдони тенг икки баробарга (50 млн.км. дан 25 млн.км2 гача) дискарди. Нам тропик урмонларнинг 42% дан ортири 70-йилларгача кесиб тугатилди. Х,озирда дурудлик юзасининг 6% ида нам тропик урмонлар садланган булсада, улар майдонининг дисдариши жуда жадаллик ва тезкорлик билан давом этмодда. Хозирда бундай урмонлар худуди йилига 16-20 млн.га. дан зиёд ёки хар дадидада 25-50 га майдонга дисдар- модда. Африкадаги нам тропик урмонлар майдони XX аср мо­байнида 65% га дисдарди. Урмонларни кесиш шу алфозда да­вом этаверса дитъадаги датор мамлакатлар (Буркина Фасо,- Котд-Ивуар ва бошдаларда) якин 10-20 йил ичида урмонлар бутунлай йуд булиб кетиши мумкин.

Урмонлар майдонининг дисдариши урмон ёнринлари, дишлод хужалик учун янги ерларнинг очилиши, атмосфера ха- восининг ифлосланиши ва утин сифатида ёдилиши билан 6 o f - лиддир. XXlj аср бусагасида хам Лотин Америкаси мамлакатла-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

рининг 20%и, Африканинг 60%и ва Осиё мамлакатларининг 10%и энергия эхтиёжи утин ёциш хцсобига кондирилмокда. Шунинг сщибатида факат ривожланаётган мамлакатларнинг узида йилига 2 млрд. м3 урмон ёгочи утинга айланмокда.

Сайёрамизда сунгги даврларда руй бераётган х,алокатли сув топщинлари, кучли-талофатли шамоллар ва чанг-тузонли буронларнинг кучайганлиги, тупрок дефляцияси ва эрозияси- нинг тезлашганлиги, иклимдаги руй бераётган узгаришлар, нам тропик урмонлар майдонининг цисцариши окибатидир. Энг хатарлиси хавонинг мусаффолиги йуколиб, кислород мувозана- ти узгармоеда.

Дунё океанининг ифлосланиши. Дунё океани куруцлик (литосфера) ва атмосфера билан узвий алоцада булган, алохи- да хусусиятга эга мухитдир. Дунё океанининг ифлосланиши асосан куруклик, атмосфера ва сув хавзалари (дарёлар)нинг ифлосланиши туфайли руёбга чикади.

Дунё океанига ташланаётган нефть махсулотлари, сано- ат-маиший чикиндилар, оцава сувлар, радиактив ва турли захар- ли кимёвий моддалар салмоп! йил сайин ортмокда. Якин чорак аср мобайнида океан сувларининг ифлосланиши 1,5-3 мартага купайиши кутилмокда. Дунё океани сувларига кушилаётган нефть мицдори йилига тахминан 10 млн. т ни ташкил этмокда. Унинг ярмига якинини (44%) дарёлар келтираётган булса, кол- ган катта салмоги денгиз флота зиммасига туфи келмокда. Денгиз остидан нефть казиб олиш окибатида йилига 100-200 минг т нефть кудуклардан чикиб океан сувларини ифлосла- моеда. Хозирда дунё денгиз транспорта оркали 3 минг номдаги турли кимёвий моддалар ташилмокда. Уларнинг аксарият кисми ута захарли бирикмалар булиб, турли йуллар билан океан сув­ларига кушилмовда. Дунё океанининг пестацидлар билан иф­лосланиши жуда хатарлидир. Улар океанларга кишлок хужа­лик майдонлари ва атмосфера оркали тушмовда. Бундан чорак аср мукаддам дунё океанида 450 минг т ДДТ туиланганлигини мутахассислар хисоблаб чиккаилар. Хозирда океанларга фа­кат атмосфера оркали йилига 130 минг т хар хил пестацидлар ёгалаётганлиги маълум.

Океан сувларининг огар металлар билан ифлосланиши Хам талофатлидир. Дунё буйича ишлаб чикарилаётган симоб- нинг (9-10 минг т.) 35-50% и, кургошиннинг 2 млн. т.си оке­анларга тушаётганлиги сир эмас. Калифорния (АЦШ) техно­логия институти олимлари маълумотлар шуни курсатадики, ав­томобиль газлари таркибидан ажралиб чикадиган кургошин- нинг 50 минг т.си атмосфера оркали океанларга тушар экан.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Курукликдаги барча дарёлар эса йил давомида океанларга 2 млн. т кургошин, 20 минг т кадмий ва 10 минг т симоо х,адя этади. Булардан ташкари, кемалардан йилига тахминан 7 млн. дона турли металл буюмлар ва 500 минг донадан зиёд шиша идишлар хамда 1 млн. дан ортиц kofo3 ва пластмасса кутича- лар океанларга маиший чикинди сифатида ташланмокда. Дунё океани сувлари ифлосланишининг экологик хамда ижтимоий- иктисодий зарарлари бекиёсдир.

Океан сувларига нефть кушилганда сув юзасини нефть пардаси коплаши окибатида океан ва атмосфера уртасида ис- сиклик, газ ва нам алмашинуви жараёни бузилади. Табиатда сувнинг айланма харакати, океан юзасининг радиация хусуси- ятлари, умуман сувнинг юза катламида унинг физик хоссалари узгаради;

Кутб ёни худудларда нефть билан ифлосланиш муз юза­сининг алъбедосини 27-35%га камайтириши сабабли, музлар- нинг эриши тезлашади;

Пестицидлар, айникса, ДДТ денгиз флорасида фотосин- тезга бархам беради, хайвонларнинг таркалишига халакит бе­ради, денгиз хайвонлари ёг ва жигарида тупланиб, турли ofhp касалликларни келтириб чикаради;

Океан сувларининг ofhp металлар билан ифлосланиши денгиз жониворлари ва уларни истеъмол килиш оркали киши- ларда ута хавфли касалликларни келтириб чикаради; Океан сувларининг ифлосланишидан дунёнинг турли кисмларидаги машхур сохилларда чумилиш фаолияти тухтатилган, демак, улар­нинг мавкеи йуколди; Океан сувининг бир литрида нефть ара- лашмасининг 1 мг га ошиши ундаги барча фитопланктонларни,0,1-0,001 мг га ортиши балик икраларининг кирилишига олиб келади;

Дунё океани сувларининг нефть махсулотлари билан иф­лосланиши, унинг махсулдорлигини 10-20%га, балик овлашни 15-25 млн.т.га кискартириб юборади.

Океан сувлари ифлосланишидан факат баликларнинг узидан Япония йилига 100 млн. АДШ доллари мивдорида иктисодий зарар кураётган булса, АЦШда океан сувлари ифлос­ланишининг барча йукотишлари 10 млрд. доллардан ортганли- ги маълум.

Шу туфайли дунё океани сувларини ифлосланишдан сак- лаш учун жахон мамлакатлари биргаликда амалий тадбирлар Куллашга киришмоклари зарур. Акс холда, таникли француз океанологи Жак Кустонинг умидсиз башоратича, «саноат ва туризм ривожланган йирик давлатлар захарлашни трстамас

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

эканлар асримизнинг сунгидаёц океанларда хаёт йудолади»- Ха, дарвоке Тур Хейердал хам, - «жонсиз океан-жонсиз сайёра», деб бежиз таъкидламаган булса керак.

2.2. Худудий геоэкологик муаммоларнинг вужудга келиши вауларнинг ечими

Худудий геоэкологик муаммолар сайёрамизнинг айрим йирик табиий чегараларга эга булган нисбатан катта булакла- рига хос булса-да, улар сони хам тобора ортиб бормокда. Худу­дий геоэкологик муаммолар жойларнинг узига хос табиий ша- роитлари, мавжуд ресурслардан нотурри фойдаланиш, саноат чикиндиларининг сув хавзаларига ва атмосферага хаддан таш- дари куп чикарилиши, ер-сув ва яйловлардан нотурри фойдала­ниш окибатида келиб чикмокда. Ушбу муаммолар алохида ху- дудларгагина тегишли булса-да, уларнинг экологик ва ижтимо- ий-иктисодий окибатлари f o a t улкан, уларни уз вацтида хал килмаслик келажакда кенг мицёсдаги кутилмаган oFnp эколо­гик кулфатларни келтириб чикариши мумкин.

Худший муаммолар таркиб топиши жихатидан оддий ва мураккаб тоифадаги геоэкологик ходисалардан иборат булади. Мураккаб геоэкологик ходисаларнинг ечими хам мураккаб бу­либ, куп вацт талаб цилади. У тобора мураккаблашиши ва янги худудларни эгаллаш йуналишида ривожланади. Оддий ху­дудий геоэкологик муаммолар хам маконда ва вацт мобайнида ута мураккаблашуви окибатида мураккаб тусга айланиши мум­кин. Худший геоэкологик муаммолар Узбекистон, хусусан Мар- казий Осиё мамлакатлари учун хам хос булса-да, улар турриси- да тегишли бобларда алохида, батафсилрод тухталишни лозим топдик. Куйида дунёда кенг тарцалган «ипщорли» ёмгарлар ёгиши, турли денгиз ва кул хавзаларида вужудга келган геоэко- логик муаммоларнинг айримларига тухталамиз.

Атмосферага куплаб турли газларнинг чицарилиши «ишк- орли» ёмрирлар ёгишига сабаб булмокда. Ёринларнинг ишкор- ланиши асосан органик ёщшрилар (кумир, нефть, мазут) ёкиш ва турли корхоналардан чикариладиган сульфат ангдрид, азот оксид, хлор ва хлорли бирикмалар хисобига вужудга келади.

Одатда ёмгир сувларининг иищорланиш даражаси - pH - уртача 6,0, ипщорли ёмрирларда эса pH 5,0 дан кичик булади. Швеция, Норвегия ва АЦШда ёмгир сувларининг ишкорлани- ши одатдагидан 10 марта, Шотландияда эса минг марта ортган- лиги аникланган.

«Ишкорли» ёмрирлар хозирда АЦШ, Канада, Рарбий Евро­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

па, айникса, Скандинавия мамлакатларига хос булиб, каттагина экологик - иктисодий талофатлар келтирмокда. Ушбу мамла- катлардаги куплаб дарё ва кулларда «ишкорли» ёмгарлар ёкиши туфайли балик ва бошка жониворлар бутунлай кирилиб кетди. АЩЛнинг Андродиак торидаги (Нью-Йорк штати) 214 та кул- нинг ярмидан ортикрогида баликлар деярли йуколди. Бу ёмр- ирнинг хатарли окиоатлари Норвегиянинг 10%дан ортик худу- дини ишрол этди, мамлакатдаги 200 мингдан ортик кул факат «ишкорли» ёмрир туфайли тахлика остида колди.

«Ишкорли» ёмрирлар усимликларга ёмон таъсир этади. Дарахт баргларини муддатдан аввал тукиб, урмонларнинг бата- мом куришига сабаб булади. Хрзирда Гарбий Европа урмонла- рининг ярмидан купи шу ёмрирлардаи зах,арланган. Унинг кишлок хужалик экинларига келтираётган офати янада беки- ёсдир. «Ишкорли» ёмрирлар усимликлар хужайраларида модда алмашинувини узгартиради, уларнинг усиши ва ривожланиши- ни бузади, х,осилдорликни камайтириш ^исобига кишлок хужа- |ликдан келадиган даромадни камайтиради.

«Ишкорли» ёмрирлар туфайли турли иншоотлар катта та- лофат курмовда. Айникса, мармар ва ох>актошдан ясалган ос- мон остидаги очик музей шахарлар (Греция, Италия ва бошка), тарихий ёдгорликлар, хдтто му^аббат рамзи булган Хиндистон- даги Тож-Ма^ал хам jTira бардош бера олмаяпти.

«Ишкорли» ёмрирлар ичимлик сувларини ифлослайди, t o f жинслари таркибидан тирик организмлар учун захарли си- моб, кур^ошин, кадимий, рух ва бошка металларни сикиб чика- ради, балик танасида симоб туиланишини ортишига таъсир эта­ди. Шу боисдан, инсон саломатлиги учун хам хавф турдирмок- да. Хозирда факатгина Европа худудининг узига йилига 30 млн. т сульфат чикиндилари ташланмокда. Табиатни ипщор- ланишдан саклаш учун атмосферага чикариладиган сульфат ангидрит ва азот сульфат микдорини кескин камайтириш ло­зим. Екилри энергиясини тежаш, ёкув жараёнларини такомил­лаштириш, атмосферага чикариладиган сульфат оксидни тутиб колиш, автомобилларда (азот оксид манбаидан бири) этилли бензиндан фойдаланишга бархам бериш билан «ишкорли» ёмр- ирларни бартараф этиш мумкин.

Дунёнинг турли кисмларида жойлашганлигига карамай денгиз, кул ва дарёларнинг ифлосланиши деярли бир-бирига жуда ухшашдир. Уларнинг ифлосланишида дунё океани каби асосан нефть, пестицидлар, металл ва турли кимёвий моддалар салмок- ли уринларни эгаллайди. Айникса, табиий шароити кулай, сув транспорти жадал, сохилида куплаб иктисодий ривожланган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

мамлакатлар жойлашган денгиз, кул ва дарёларнинг экологик Холати анча ташвишлидир.

Дунё денгиз транспорти чоррахаси хисобланган, атрофида 20 дан ортик ривожланган мамлакатларнинг бевосита, таъси- рига узок даврлардан буён бардош бериб келаётган Урта ер денгизига кемаларнинг узидан йилига 300 минг т дан ортик. нефть тукилади. Биргина Рона дарёсининг узи денгизга йилига 50 т. пестицид ва 1250 т детергентлар келтиради. Денгизга бундай дарёлардан 20дан ортит куй ил ад и. Француз олимлари тадкикот утказган денгиздаги баликларнинг 31 туридан 17 та- сида симоо микдори меъёрдан анча ортиклиги аникланди. Ден­гиз атрофида яшовчи ахолининг унтадан биттаси гепатит ви- русини саклайди. 1973 йилда Неаполъда холлеранинг авж оли- ши окибатида унлаб кишилар хаётдан куз юмди. Денгиздаги экологик х°лат шунчалик огар ахволдалигидан хозир ундаги кумли сохилларда чумилиш бутунлай такикланган.

Шимолий денгизга куйиладиган Рейн, Везер, Элъба, Темза дарёлари 150 йилдан ортик даврдан бери денгизга т.лаб ифлос чикиндилар келтиради. Денгизда сув кугарилиши ва кайтиши кучли булсада, бирок Х°зир денгиз сувининг алмашинуви - ара- лашувига унинг хам курби етмай колди. Денгиз остидан нефть ва газ казиб олиш, кимёвий захарли моддалар ташувчи кемалар Катновининг жадаллиги хамда кимёвий ифлосланиш буйича дунёда хеч бир денгиз Шимолий денгизни ортда колдира ол- майди. Йилига денгизга 50 млн. т кимёвий чикиндилар таш- ланади. Буёк, тиш ва кир ювиш махсулотлари кукунлари тайёр- лашда кулланиладиган белил (титан оксиди) ишлаб чикариш- дан чикадиган 750 минг т ташландиклар хам денгаз сувига кушилади. Шимолий денгиз дунёда баликларга энг бой денгиз- лардан бири эди. Эндилиликда денгизда тутилган баликларнинг катта кисми (40%га якини) истеъмолга яроксиз холга келган. 1956 йилда денгиз тюленлари сони 3 мингдан ортик булган, хозирда бу жониворларнинг атиги 400 таси кол га н.

Болтик денгизи хам ифлосланган денгизлар каторига ки- ради. Бу денгиз атрофидаги 10 дан ортик ривожланган мамла­катларнинг бевосита таъсирини узида яккол намоён этмокда. Денгиз сувининг океан cjtjh билан алмашинуви жуда суст экан- лиги маълум. Сувнинг юкори катламида кислород режими анча Кулай булса-да, кейинги йилларда унинг чук}ррок кисмларида кислород танкислиги сезилмокда. М^аддам денгизда водород сульфид булмаган, хозир эса айрим ботикларда \тпбу газ борли- ги аникланди. Денгизнинг хамма кисмларида: фенол, детерген­тлар, хлоридли углеводородлар - ДДТ, ПХБ, линдана; симоб, кур-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

f o i h h h , бензпирен ва бошка захарли кимёвий моддалар учрайди. Улар айникса, сохил буйи тумаиларда кенг таркалган. Денгизда нефть углеводородлар улуши анча салмокли. Денгиз суви иф- лосланишининг башоратларига Караганда, кейинги чорак асрда унга кушиладиган симоб 3-4 марта камайса-да, кургошин мик­дори 2 марта ортиши мумкин (автомобиллардан ч и кади га н газ- лар туфайли).

Шимолий Америкадаги Буюк Куллар сувидан 250 дан ортик шахарлар кунига уз эхтиёжларн учуй 15 млрд. литр сув олиб, унинг катта кисмини чицинди сув сифатида яна кулларга кайтариб ташлайдилар. Бу куллар таркибидаги Эри, Онтарио ва Мичиган кулларининг жанубий кисмлари жуда ифлослан- ган. Майдони 26 минг км2 булган Ер шаридаги чучук сувли йирик куллардан бири Эрига Детройт дарёси сугка давомида7,5 млн.м3 чикинди — ташландик сув келтиради. Кулга йил мобайнида 46 млн. т каттик моддалар, 4 млн. т хлоридлар, 27 минг т фосфатлар, 1б0 минг т азот махсулотлари ташланмок- да. Хозирда кулда кислород танкислиги сезилмокда. Онтарио кулига Ниагара ва бошка дарёлар йилига 4710 т каттик мод­далар, 6 млн. т хлоридлар, 12 минг т фосфатлар ва 146 минг т азотли махсулотлар келтиради. Бу кул шунчалик нфлосланган - ки, олимларнинг таъкидлашларича, унинг ахволини коникарли Холга келтириш у чу н жуда куп йиллар керак булар экан.

Табиатнинг ноёб муъжизаси хисобланган Байкал кули дунёдаги чучук сутз захирасининг 20%ини узида саклаган булиб, сув хажми ва чукурлиги буйича Ер юзасида энг олдинги уринни эгаллайди. Унинг суп микдори Болтик денгизи су видан куп. У узининг бой табиат олами жихатидан хам (унда 2400 турдан ортик органик дунё вакиллари, жугмладан 52 тур балик яшай­ди) дут[ёда тенги йукдир. Кул органик дучтёсининг 70%дан ор- тига эндимик, яъни бошка хеч каерда у^чрамайди. Хайвонот дунёсининг 35%и жуда кадимийлиги билан фаркланади. Кул сутш кислородга хаддан ташкари бой, атроф манзараси эса беба- ходир. Бирок кейинги даврларда инсон хужалик фаолияти таъ­сири кулга тахлика солмокда. Унинг атрофида янги ерларнинг узлаштирилиши, кул шимолидан Байкал - Амур, жанубидан Трансибир магистрал темир йуллари тш ш , кулда юк ташиш- нинг ортиши, Байкалъск шахрида Байкал целлюлоза -kofo3 корхонасининг чикиндилари бу ажойиб кул сутшни ифлослани- шига сабаб булмокда. Байкалга куплаб дарёларнинг куйилиши унга келадиган ифлос сутаар микдорини ортдирмокда. Кулга якин бу5лган Иркутск - Ангарск -Черемхово металлургия ва кимё саноати, Канск - Ачинскдаги ёкигии -энергетика мажмуа-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ларидан атмосферага чицарилаётган зарарли газлар таъсири- дан улкадаги экологик шароит борган сари ёмонлашмовда.

Худди шундай ва шунга ухшаш огар ахвол Кора, Каспий, Орол денгизлари; Балхаш, Иссицкул кабилар учун хам тяал- луклидир • Яна куплаб йирик дарё хавзаларидаги мураккаб вазиятларни хам худудий геозкологик муаммолар тоифасига киритиш мумкин. Ушбу муаммоларни бартараф этиш учун тез- кор чоралар курилишини давр к^рсатмокда. Чунки, юдоридаги денгиз, кул, дарё сохилларида ахоли анча зич жойлашган, дунёга машхур сорломлаштириш масканларига бойлиги билан ажра- либ туриши купчиликка аён. LU унинг учун улар уз холича му- саффо холда сацланиши лозим.

2.3.Махаллий геоэкологик муаммоларнинг таркиб топиши ва ечимлари

Геоэкологик муаммоларнинг ушбу турининг вужудга ке­лиши инсон хужалик фаолиятига нисбатан жадалрок булган, унинг табиатга таъсири сезиларли даражада ортган, хусусан ландшафтларда янги техноген бунёдкорликлар жорий этилган, кисдаси антропоген ландшафтлар фаолияти билан богликдир. Демак, ер юзасининг турли худудларида узига хос геоэкологик муаммолар шаклланганки, буларнинг кулами ва мохияти жиха- тидан махаллий геоэкологик муаммолар, деб аташ мумкин. Махаллий геоэкологик муаммолар дунё буйича ёки йирик ху- дудлар буйича эътироф этилмаса-да, уларни бартараф этишга эътиборсизлик жойларда экологик вазиятни кенг куламда тар­киб топиши ва мураккаблашишига олиб келиши мумкин. Бирок махаллий геоэкологик муаммолар ташвиши уша жойлар таоиа- ти ва ахолиси учун экологик, ижтимоий-иктисодий ва маънавий жихатдан жиддийлиги аён.

Ер юзасининг намгарчилик худудларида ботдокликларнинг Куритилиши, куррокчил минтацаларда сунъий сурориш, сув ом­борлар барпо этиш, яйлов чорвачилигини ривожлантириш, иш­лаб чицариш корхоналарининг курилиши каби жараёнлардаги айрим номутаносибликлар хамда инсоннинг баъзи пала-партиш фаолияти махаллий геоэкологик муаммолар уткирлашувининг негизини ташкил этади.

Сув омборлари курилиши сугориладиган ерлар майдонини кенгайтиришда, арзон электр куввати ишлаб чикаришда, ахоли яшаш манзилларини сув билан таъминлашда, сув йулларидан фойдаланиш имкониятларини орттириш ва яхшилашда хамда дам олиш масканлари ташкил этишда мухим ахамиятга эгадир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Бирок сув омборлари катта худуддаги фойдаланиладиган ер- ларни хам уз каърига тортади. Тугондан куйида дарё сув режи- мининг узгариши (камайиши) окибатида кайирдаги утлок ур- монларнинг куриши, кайир тупрокларда махсулдорлик камайи­ши кузатилади. Шунингдек, юкори кенгликларда курилган сув омборлари атрофида ерларнинг боткоклашиши руй берса, курк- окчил минтакаларда эса бу жараён тупрокларнинг шурлани- шига сабаб булади (буни Узбекистоннинг текислик кисмидаги деярли барча сув омборлари атрофида кузатиш мумкин). Мута- хассисларнинг фикрича сув омборларнинг табиий мухитга таъ­сири асосан 4 та геотехник тизим боскичида намоён булади: гидрометеорологии, тупрок-биологик, ландшафт ва ижтимоий- иктисодий.

Чорвок сув омбори ишга туширилгандан сунг утган даст- лабки 10 йил мобайнида атроф худудда 1778 та турли катта-

^икдаги жарлар пайдо булганини, унга якин сурилма харакат- ар кузатилганини мутахассислар кайд этадилар. Сув омбори- дан шимолдаги ёнбагирда жойлашган минтакаларда ер ости

(сувлари сатхининг кутарилиши тупрокнинг боткокланишига сабаб булмокда. Сув омбор жанубида, бунтниш кучли майдон- ларда эса тупровда иккинчи даражали шурланиш содир бул­мокда. Бу иккала холат ХУДУД иктисодиёти ривожланишига [жиддий таъсир курсатмовда.

Узбекистонда, хусусан бутун Марказий Осиёда с^торма дехкончиликнинг жадал ривожлантирилиши окибатида 1936- 1989 йиллар мобайнида 168 та антропоген куллар вужудга кел- ган (Нуриддинов, 1992), улар 6344550 км2 майдонни эгаллай- ди. Демак, ушбу кулларнинг хам атроф - мухитга таъсири були­ши табиийдир. Мирзачулнинг шимоли-гарбида жойлашган Туз- кон чули кадимда шурхок ва кумли массивдан иборат булиб, ер ости сувлари сатхи 10-20 м чукурда булган (1970). Кулнинг пайдо булиши билан ер ости сувлари сатхи 1-3 м га кутарилди ва кучли б^тланиш туфайли сув хавзаси таъсиридаги сугорила- диган ерларда тупроклар шурланишга учраб кишлок хужалик- да фойдаланишга- яроксиз холга келиб крлди. Агар Марказий Осиёдаги шур куллардаги туз захирасининг 93% ини Сарика- миш, Айдаркул, Денгизкул ва Тузконда тупланганлиги инобатга олинса, бу куллар сувининг куриши минтакада туз дефляцияси- нинг янги учоклари пайдо булишидан далолатдир.

Туркманистондаги К°Ракум канали Амударёдан хар йили 10 км3 атрофида сув олади. Канал ишга тушгандан буён утган сал кам 40 йил мобайнида чул хлдудлари табиатида кучли узга­ришлар руй берди, хатто куплаб бутунлай янги табиий географик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

мажмуалар хосил булишига сабаб булди. Агар канал узунлигини 1100 км дан ортиклиги, ён атрофга таъсири 1-30 км эканлиги юзасидан тахлил килинадиган булса, каналнинг нафадат ижо­бий, балки минтака учун келтираётган жиддий экологик, ижтимо- ий-иктисодий салбий таъсирини хам пайкаш мумкин.

Цизшщумнинг айрим худудларида кора кул цуйларининг тартибсиз бокилиши, буталарнинг кесилиши, геологик кидируъ, буррулаш ва турли курилишлар туфайли экологик вазият кес- кинлашмокда. Чул кути тупрокларининг зичлиги ва ковунщокли- ги кучсиз булганлигидан тезда харакатчан холатга келади. Чор- вани бокиш туфайли айницса, суп манбалари (кудутаар) атро- фидаги усимликлар кучли узгаришга у'чрайди, натижада кум куч- киларига сабаб булади. Бундай холатни барча чулларнинг воха- ларга туташ худудаарида кенг майдонларда кузатиш мутикин.

Чирчик, Охангарон, Сурхондарё ва Цашкадарёнинг лёсс билан цопланган юкори террасаларида (III, IV) суторишда иш- латилган сувларни дала чеккасига чикариш туфайли жар эро- зияси кучаяди (бу7 жараён эгаллаган майдон Тошкент вохаси- нинг узида 15 минг гектарга етди). Бу худуддаги экотизимлар- нинг барцарор ривожланишига уз таъсирини курсатади, окибатда иктисодиёт хам жиддий зарар куради.

Махаллий геоэкологик муаммолар факат каналлар, су7в омборлари ёки суториладиган ерлар, яйловлар ва улар атрофи- цагина эмас, балки йирик саноат объектлари-иссиклик электр станциялари, TOF-металлургия комбинатлари, казилма конлар, ёкилги-энергетика мажмуалари ва хоказолар туфайли хам юза- га келиши мумкин. Демак, махаллий геоэкологик муаммолар негизи табиат, хусусан ландшафтлар билан техноген тизим (сув омбор, канал, саноат корхонаси ва б .) нинг узаро таъсири ва алокасининг салбий натижасидир. Алокаларнинг асоси эса сув ёки хаво оркали амалга ошади. Узаро таъсир ва алоцадаги му7- возанатнинг бузилиши барча турдаги геоэкологик муаммолар­нинг ву7жудга келишига имкон яратувчи бош омилдир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Цискача хулосалар

Геоэкологик муаммоларнинг таркиб топиши табиий гео­график конуниятлар асосида содир булади. Геоэкологик муам- мони экологик, ижтимоий - иктисодий географик муаммо, деб караш лозим. Уларнинг таркалиш куламига караб сайёравий (глобал), минтакавий (худудий) ва махаллий турларга ажратилади.

Сайёравий геоэкологик муаммолар умумбашариятга таал- лукли, унинг экологик ва ижтимоий-иктисодий окибатлари х;ам анча хатарли.

Худудий геоэкологик муаммолар маълум йирикрок худуд- ларга тааллукли.

Махаллий геоэкологик муаммоларни Ер юзасининг деярли исталган жойида учратиш мумкин. Улар дунё буйича эътироф этилмасада, уша худудлар учун етарли ташвиш келтиради.

Назорат ва мухокама учун саволлар

1. Геоэкологик муаммо нима? Унинг кандай турлари мавжуд?

2. Сайёравий геоэкологик муаммоларнинг мохияти ва ечими туфисида нималар биласиз?

3. Худудий геоэкологик муаммолар ва улар ечими дол- зарблигини кандай изохлайсиз?

4. Махаллий геоэкологик муаммоларни юзага келтирув- чи омиллар ва ечимини тушунтириб бера оласизми?

5. Геоэкологик муаммоларнинг юкоридаги турлари кан­дай экологик ижтимоий - иктисодий одибатларни келтириб чикаради?

Асосий адабиётлар

1. Горелов А. А. Экология. — М.: Центр, 2000.2. Израэль Ю.А., Ровинский Ф.Я. Берегите биосферу. —

М.: Педагогика, 1987.3. Рафиков А. А. Геоэкологик муаммолар. — Т.: Укитув-

чи, 1997.4. Тухтаев А. С. Экология. — Т.: Укитувчи, 1998 .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

III боб

УЗБЕКИСТОНДА ТАРКИБ ТОПГАН ЭКОЛОГИК ВАЗИЯТ ВА ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИКНИ

ТАЪМИНЛАШ АСОСЛАРИ

ЗЛ. Атмосфера хавосининг ифлосланиши ва унинг олдини олиш

Атмосфера — Ер куррасининг ташки кобиги, унинг барча табиий жараёнлардаги ахамияти нихоятда катта. У аввало Ер сатхининг умумий иссиклик режимини бир маромда саклайди, коинотдан келадиган турли зарарли осмон жисмлари таъсири- дан асрайди. Атмосфера циркуляцияси махаллий иклим шаро- итларига таъсир этади ва у оркали дарёларнинг сув режими, тупроц-усимлик шароитларига, шунингдек релъеф хосил булиш жараёнларига таъсир курсатади. Х^аво-Ерда хаётнинг вужудга келишида зарурий омил.

Атмосферанинг газ таркиби куйидагича (хажм буйича фоиз Хисобида) азот-78. 09, кислород-20. 95, аргон-0. 93, углерод (II) оксиди- 0,03, неон-0,00018. Атмосферада шунингдек, сув o y F - лари мавжуд. Атмосферанинг таркиоига инсоннинг хужалик фаолияти борган сари купрок таъсир* курсатмокда.

3.1 Л. Атмосфера хавосини ифлослантирувчи манбалар

Атмосферани ифлослантирувчи чикиндилар одатда икки кисмга булинади: газсимон ва каттик моддалар, шундан газли моддалар бутун чикиндиларнинг 90%, каттик моддалар эса 10% ини ташкил этади. Атмосферани ифлослантирувчи манбаларни табиий ва ишлаб чикариш-маиший жараёнлар ташкил килади. Табиий манбаларга чанг, чанг-тузон, вулконларнинг отилиши, коинот чанглари ва бопщалар хос. Табиий манбалардан кела­диган ифлослантирувчи моддаларнинг 3/4 фоизи ноорганик генезисга эга. Булар нураш махсулотлари, тупрок доналари, туч, микроорганизмлар ва бошк- Табиий манбалардан атмосферага кушилган турли моддалар маълумотларга Караганда, хар йили уртача 700 млн.т. дан 1,5 млрд.т. гача денгиз тузлари, 700 млн.т. га якин тупрок чанги, урмонларнинг ёниши натижасида 360 млн.т. гача турли аралашмалар атмосферага кушилади. Уларнинг жами уртача 2,3 млрд.т. аэрозолни (хавода муаллак турувчи каттик ёки суюк заррачалар) ташкил килади.

80 - йилларнинг охирида дунё буйича йилига тахминан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

600*10” т саноат-маиший чициндилар атмосферага чицарил- ган. Эндиликда атмосферанинг сунъий манбалар хисобига чи- киндилар билан ифлосланиши борган сари кучайиб бормокда. Иссиклик электростанциялар тутун билан бирга хавога олтин- гугуртли ва карбонат ангидрит газлар ва бошка бирикмаларни, металлургия, айникса, рангли металлургия корхоналари, газ холда азот оксидлари, водород сульфид, углерод оксид, хлор, фтор, ам­миак, фосфор бирикмалари, турли металл заррачалари ва би- рикмалари, симоо, маргимуш; худди шундай чикиндиларни кимё корхоналари, цемент ишлаб чикарувчи ва пахта тозаловчи за- водлар куплаб чанг чикаради. Масалан, чуян эритиш ва ундан пулат тайёрлаш жараёнида 1 т. чуян эритилганда 4,5 кг чанг, 2,7 кг олтингугуртли газ, 0,5-1,1 кг марганец ажралиб чикади.

Х,авони ифлослаштиришда автомобиль транспортининг хиссаси жуда хам юкори. Ички ёниш двигателлари ташкарига чикариб ташлаган чикиндилари таркибида углерод оксиди, азот куш оксиди, углеводородлар, альдегидлар, куя, бен(а)прен ва бо­шка кимёвий ашёлар мавжуд булади. Олимларнинг таъкидла- шича, чикиндилар таркибида карийб 200 номдаги компонентлар борлиги аникланган. Хозирги вактда дунёда 500 млн.дан зиёд автомобиллар мавжуд булиб, уларнинг 80 млн.таси юк, тахминан1 млн.таси автобуслардан иборат. Янги аср бошларида автомо­биллар сони 700-800 млн.га кадар ортиши тахмин кнлинмокда. Мутахассисларнинг аниклашича, бир енгил автомобиль йил да- вомида 4 т дан купрок кислород ютиб, хавога 800 кг углерод оксиди, 40 кг атрофида азот оксидлари ва деярли 200 кг турли углеводородлар чикаради ( 1-жадвал). Эндиликда автомобиллар- нинг микдори ортиб оораётганлиги туфайли уларнинг атмосфера Хавосини ифлослантиришдаги улуши йирик шахарларда ( АКТП- да 75%) 60%, баъзи йирик шахарларда эса 70-90% ни ташкил килмокда. Автомобиллар асосан хавога }тлерод оксиди (А КТ ТТдя >нинг ул^тни бутун чикиндиларга нисбатан 70% га тенг), углево­дородлар, азот икки оксиди ва бопщаларни чикаради.

3.1.2. Узбекистонда атмосфера хавоси ифлосланишинингХозирги ахволи

Узбекистонда моддий ишлаб чикаришнинг кенг микёсларда ривожланиши Чирчик,, Охангарон, Фаргона водийсида, Цизилк- jtvi паст тоглари этакларида, Слрхондарё, Кашкадарё, Зарафшон вохаларида бир неча саноат ва транспорт тугунлари, шахар- ларни таркиб топишига олиб келди. Саноат ишлаб чикариши- нинг бекиёс даражада гараккий килиши атроф мухитни, хусу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

сан атмосфера х,авоси ифлосланишига таъсир этмонда. Саноат шахарлари куирод t o f водийларида жойлашганлиги туфайли хдвонинг уз-узини тозалаш хусусияти анча чегараланган, яъни t o f водий шамоллари нфлосланган хавони t o f этаклари томон суриб кетади, натижада бу худудларда жойлашган вохалар ва шахарларда нфлосланган хавонинг туриб долиши сезилади. Бу борада Чирчиц-Тошкент-Янгийул, Ангрен- Охангарон-Олмалиц- Пискент-Буъа шахарлари йуналишида хаво ифлосланишининг кучайиши кузатилади. Бу борада Сурхондарё водийсида хавони Тожикистоннинг Турсунзода шахрида дурилган улкан алюми­ний корхонасининг хавога кутарилган чициндиларни Узун, Са- риосиё, Денов туманларидаги ахоли яшаш пунктларида атроф мухитнинг 80-йилларда кучли даражада ифлосланиши t o f - b o - дий шамолларининг рол ига жуда хам хос мисол була олади.

1-жадвалОрганик ёдшни ёдилиши натижасида углероднинг

ажралиб чидиши

Мамлакатлар

Чнкнпднлар- нииг умумий

микдори, млн.т

Жон бошнгл тугрн

ксладигпн чн КИНДИ

микдори, т

Миллпй махсулотни АЦШ-

долларнга ннсбатан ошишига тугри

келадигаи чнкиидп микдори,

млн.долларга т

1990-1994 Пнлларда

чнкннднларнинг усиши, фоиз

АЦШ 1371 5,26 210 4,4Xirrofi 835 0,71 330 13,0Россия 455 3,06 590 •24,1

.Япония 299 2,39 НО 0,1Германия 234 2,89 140 -9,9Х,Ж 1ДИСТО|| 222 0,24 - 23,5Буюкбритания 153 2,62 150 -0,3Украина 125 2,43 600 -43,5Канада 116 3,97 200 5,3Италия 104 1,81 110 0,8Франция 90 1,56 80 -3,2Польша 8й 2,31 460 -4,5Жанубнн Корея » » 1,98 200 43,7Мексика 88 0,96 140 7,1Жанубнн Африка 85 2,07 680 9,1^ОЗОГИ СТОН 81 4,71 1250Австралия 75 4,19 230 4,2III и мадий Корея 67 2,9 960 -Эрон 62 1,09 270 -

Бразилия 60 0,39 70 15,8

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

XX асрнинг 80-йилларида Узбекистонда атмосфера х,аво- сига чикарилган чикиндиларнинг жами микдори 4,1-4,3 млн. т атрофида, шундан 1,3-1,5 млн. т стационар, 2,6-2,9 млн. т си харакатдаги манбалар хиссасига т^три келган (2-расм). 1990 йилда н эътиборан хавога чикарилаётган чикиндилар йил сайин камайиш йуналишига утди. Бу хол асосан ишлаб чикаришнинг камайиши ва ёкилридан камрок фойдаланиш (63%), шунингдек, табиатни мухофаза килиш тадбирларининг тадбик. килиниши (37%) билан боглик. Чет эл фирмалари билан курилган янги корхоналар лойихада атроф мухитни иложи борича камрок. иф- лосланишини назарда тутгаи х,олда амалга оширилаётганлиги туфайли хамда мавжуд саноат корхоналари чет эл мутахассис- лари иштирокида ва уларнинг турридан-турри ёрдамлари асосида модернизация килинаётганлиги сабабли атмосферага борган сари камрок чикинди чикарилаётганлиги кузатилмокда.

Атмосфера хавосини ифлослантирувчи устувор чикинди­лар республикада асосан углерод оксиди (карийб 50% ), олтин- гугурт (II) оксиди (15% ), учувчи углеводородлар (15% ), азот (II) оксиди(9%), каттик аралашмалар(7%) ташкил килади. Умуман олганда минтакада асосий ифлослантирувчи чикинди­лар буйича уртача йиллик курсаткичлар хавфли курсаткичлар- дан пастрок- Цуйида Тошкент шахрида атмосфера хавосининг ифлосланиши тадрижий равишда берилган (2-жадвал).

Атмосфера хавосининг сифат курсаткичлари буйича рес- п^лика шахарлар, мутахассисларининг фикрича, j>4Ta rjpjT^ra ажратиш mjtvikhh: атмосфера хавосининг ифлосланиши юкори даражада булган шахарлар, буларда бир катор захарли модда- ларнинг энг юкори концентрацияси РЭМдан 2-5 марта куп булади. Буларга Тошкент, саноат шахарлари: Олмалик( фор­мальдегид буйича РЭМ 6 марта, мис буйича РЭМ 5 марта, мар- гимуш ва фтор буйича РЭМ 2-4 марта, кургошин РЭМ буйича2 марта куп), Ангрен(чанг ва азот оксидлари РЭМдан 3 марта- дан куп), Охангарон(азот оксиди буйича РЭМдан 11 марта куп, кургошин РЭМ буйича 3 марта куп), Чирчик (захарли газ- лар буйича 6-10 марта куп, цемент, чанг РЭМ буйича 6 марта куп, вольфрам бирикмаси буйича РЭМ буйича 5 марта куп, ко­бальт бирикмаси буйича РЭМ буйича 3 марта куп), Бекобод (чанг буйича РЭМдан 28 марта куп, бенз(а)пирен буйича РЭМ­дан 17 марта к}ш, ваннадий 5 оксидлари РЭМдан 5 марта куп) ва Гулистон (минерал ва органик чанг буйича РЭМдан 5-20 марта куп); атмосфера хавоси 5фтача ифлосланган шахарлар гурухи, уларда захарли газларнинг энг куп микдори РЭМдан 1-2 марта куп булади, лекин айрим бирикмаларнинг микдори бу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

курсаткичдан юцори булиши мумкин. Бу гурухга Фаргона ви- лоятидаги саноат шах,арлари ва торлар оралигидаги бошка ша­харлар киради; атмосфера хавоси кам ифлосланган шахарлар гурухи, бу гурухга купроц айрим ахоли яшаш пунктлари (Пар- кент, Бойсун, Дехконобод) хос.

а) - - - б)

йиллар

2-расм. Узбекистонда атмосфера хавоснга чицарплгап жамп чицннднлар (а) ва шундан стационар манбалар улушп (б).

2-жадвалТошкент шахрида атмосфера хавоси ифлосланишининг тадри­

жий узгариши (уртача суткалик микдорнинг РЭМ улушида)1 |<|)ЛОСЛШГП|руВЧ11

чициндилар1991Й 1992Й 1993Й 1994м 1995П 1996ft 19976 1998Й .1999»

Чанг 1,3 1,0 1,0 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3Углерод оксндн 1,0 1,1 0,7 1,0 1,0 1,0 1,0 0,7 0,7Азот (II) оксиди 2,0 1,5 1,3 1,5 1,2 1,2 1,5 2,0 1,71\ургошн11 0,0 0,5 0,0 0,1 0,02 0,02 2,02 0,01 0,02Бенз(а)иирен 0,7 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,10 - 0,35Формальдегид 1,7 5,0 10,5 10,3 8,3 7,3 - - -

Озон 0,8 2,0 2,0 2,0 1,3 2,3 1,3 1,2 1,3

(* УзР Бош Гидромед хнзматн маълумоти буйича)

Барча огар металларнинг атроф мухитга хаво оркали ке­либ тушишида кургошиндан ташкари стационар манбалар хис- сасига турри келади. Уларнинг улуши барча чанг (84% ) ва ол-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

тингугурт икки оксиди (87%), углеводородлар (42%), азот ок­сиди (39%), автотранспорт барча углерод оксиди (87%), азот оксиди (61%), углеводородлар (58%), бошка чикиндилар буйи­ча 91% ни ташкил килади. Умуман олганда чикиндиларни ха­вога чикариш буйича автотранспорт хиссасига 62%, колгани саноат корхоналари хиссасига тутри келади.

Саноат ишлаб чикаришнинг атмосфера хавосини ифлос- лантиришдаги улуши куйидагича (% хисобида): ёкилги саноати- 40, электроэнергетика-28, металлургия-14, курилиш индустрия- си-5, кимё саноати-3 ни ташкил килади. Ёкилга саноатининг хавони ифлослантиришдаги хиссасининг катталиги аввало таби­ий газ, нефть конларида маълум мивдордаги ёкилги турларининг ёниш учун сарф этилиши (газ конларида машъалларнинг мав- жудлиги), кумир конларида кумирнинг бир кисмининг чанг си­фатида осмонга кутарилиши, ёниши, нефть махсулотларининг ёниши ва бошка жараёнлар билан тушунтирилади.

Республикада харакатдаги транспорт турларидан хавога ку- тарилаётган чикиндиларни хисобга олиш йулга куйилмаган. Маъ- лумотлар ёкилги сотиладиган пунктларидан олинган ахборотлар асосида хисоб-китоб килиш билан уларда канча чикиндиларнинг Хавога кутарилганлиги аникланади. Бу йул билан килинган хисоб- китоб тахминан 10% атрофида хатоликка олиб келиши мумкин.

3.1.3. Атмосфера хавоси ифлосланишининг ижтимоий- иктисодий окибатлари

Инсоннинг ифлос хавода нафас олиши купгина кунгилсиз окибатларга олиб келади, баъзан бу хол улим оилан тугайди.

Атмосфера хавоси таркибида кургошин, маргимуш, мис ва бошка ofhp металларнинг каттик бирикмалари, олтингугурт гази, углерод оксиди, фтор бирикмаси, азот оксиди, аммиак, углеводо­родлар, бошка газсимон ва суюк моддалар микдори РЭМ дара- жасидан ошиб кетса бундай хаво тирик организмга катта таъ­сир курсатади. Чунончи, олтингугурт (II) оксиди ва унинг бо­шка бирикмалари хар м3 -хавода 0,85 мг дан зиёд булганда кузнинг шиллик пардасини ва нафас олиш йулини яллигланти- ради; олтингугурт гази РЭМ 0,05 мг дан ошганда организм- нинг ofhp бронхит, гастрит, ларингит билан орришига олиб ке­лади, нафас олиш йулида илгаридан мавжуд булган касаллик- [дарни кузгайди, бош миянинг баъзи вазифа|ларини узгартиради, гипогликемия ва гиповитаминозлар пайдо була бошлайди, бо­лаларнинг усишида оркада колиш юз беради, упкада янги эле- ментларнинг вужудга келиши кузатилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Углерод оксидининг РЭМ 0,5 мг дан ортиши гемоглобин харакатини кучайтиради, тудималарда кислороднинг етишмасли- гига олиб келади, асаб ва горак-кои томирлари тизимларининг бетартиб харакатини келтириб чикаради, атесклерознинг келиб чидишига сабабчи булади. Бош айланиш, бош огрик, кучли яллир- ланиш, юракнинг кучли уриши, уйкунинг бузилиши кузатилади.

Фтор, фторли водород бирикмалари микдори РЭМ 0,005 мг дан зиёд булса, тери ва кузнинг шиллид пардаси кескин яллигла- нади, бурундан дон келади, тумов, йуталиш, атеросклероз кучая- ди. Азот икки оксиди микдори РЭМ 0,06 дан ортса организмда упка ва нафас йулларини кучли яллэтлайди, уларда шамоллаш- нинг вужудга келишига кумаклашади, дон босими камаяди.

Цургошин ва унинг бирикмалари РЭМ 0,0017 мг дан орт- ганда тупланиш хусусиятига эга булади (организмда захарли мод- даларнинг йишлиши), коннинг таркибини узгартиради ва мия су- ягига таъсир курсатади, мускутгларнинг ку'чсизланипшни оширади, асаб тизимини бузади, бош миянинг шамоллаши, буйрак ва жигар- нинг зарарланиши кузатилади. Болалар у'чун хавфли, жисмоний усинш секшшашади. Табиий дургошин таъсирида организмда модда алмашуви бузилади, болаларнинг адлий жихатдан оркада долиши ва миянинг хроник касалланиши содир булади. Атмосфера хаво- сининг ифлосланиши нафакат инсон саломатлиги, шунинвдек, чорва молларининг касалланишига фаол таъсир этади. Турсунзода шах- ридаги алюминий корхонасининг 80-йиллар ва ЭО-йилларшхнг бошида Узбекистондаги Сариосиё, Узун туманларининг хавосини кучли тарзда ифлослаган даврида куплаб чорва молларининг, ка­салланиши, жойларда улимига хам олиб келди. Шунингдек мада­ний экинзорларнинг куриши, дарахтзорларнинг зарар куриши со­дир булди. Айнидса, Сариосиё туманидаги борлар фторидли водо­род газининг таъсирида жиддий зарар курди, довруга достон бул­ган Дашнобод анорлари, узум, урик, пол из экинзорлари тутзорлар куриди ёки мевалар пишса хам уз жойида дорайиб долаверди.

Тошкент вилоятида 50-йиларда жуда хам сифатли ва шираси юдори булган хилма-хил довун-тарвузлар етиштирил- ган, 60-70-йиллардаёд уларни пишиб етилишига хавони ифлос - ланишининг фаол таъсири туфайли улар бутунлай экилмай дуй- илди. Эндиликда бу вилоятда довуи хам торвуз хам экилмайди. Худдио шундай ахвол Фаргона вилоятида содир бул модда.

Узбекситонада атмосфера хавосининг ифлосланиши на- тижасида унинг салбий идтисодий одибатлари хам етарли дара- жада юз оермодда. Олтингутурт икки оксиди маданий усим- ликлар учун захарли хисобланади. Нам хавода су'льфат ишдор Хосил дилади, ёрингарчилик вадтида унга душилиб «ишдорли

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ёмгир» булиб тушади. Бу х,одиса республика худудида унчалик кенг гаркалмаган булса хам, лекин саноат шахарлари атрофи­да «ишкорли ёмгир» мевали дарахтларни бахорда баргларини тешиб юборади, етилиб келаётган меваларнинг сифатини буза- ди, яъни турли хил буртмалар вужудга келади. Баъзан мевали дарахтларнинг барглари умуман куриб колади ва бунинг окибати- да дарахтзорларнииг меъёрида усиши учун цулай экологик ша- роитлар бузилади. Цемент ишлаб чикараднган корхоналарнинг атроф мухитга гаъсири хам асосан мадаиий усимликларнинг меъёрида усишига салбий таъсир этиши туфайли кутилган хо- силни олишга тускиилик килади, чунки чангни трстовсиз ёгалиб туриши сабабли усимлик барглари цемент билан копланиб унинг физиологик ривожланиши учун кулай шароитлар йуколади.

3.1.4. Атмосфера хавосини мухофаза килиш тадбирларимажмуаси

Узбекистонда бошка давлатлар катори атмосфера хавоси­ни мухофаза килиш ишлари Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси кабул килган «Атмосфера хавосини мухофаза килиш тугрисида»ги крнун асосида амалга оширилади, бу крнун УзР Олий Мажлиси томонидан 1996 йил 27 декабрда тасдикланган.

Атмосфера хавосини мухофаза килиш куп омилларга ботик;1) автотранспортдан чикадиган зарарли чикиндиларни им-

кони борича камайтириш; 2) саноатга кам чикитли ва чикинди- сиз технологияни жорий этиш; 3) маиший чикиндиларни ёкишга бархам бериш; 4) минерал хомашёлар казиб олинадиган кон- ларда ва карерларда турли газ, чанг ва бопщаларни хавога чи- кишни минимал мивдоригача камайтириш ва бошк- (3-чизма).

Хавони энг куп автотранспорт захарлаши туфайли асосий эътиборни саноат билан бирга транспортнинг шу турига кара- тиш максадга мувофик- Аввало хар бир автомобилни с о е л о м т у г- тиш билан бирга унда фойдаланилаё'гган ёкилга турига ахамият бериш даркор. Амалда фойдаланилаётган этилли бензин тарки­бида кургошиннинг мавжудлиги автомобилларда нейтрализатор- лар-зарарли моддаларни тутиб кол}Т5чи мосламаларни урнатишга имкон бермайди. Агар картошин аралаштирилмаган бензин ёкил- гисидан фойдаланиш йулга куиилса ташкарига чикарилаётган чикиндиларнинг катта кисмини тутиб колиш имкони тугилади. Швецияда тажриба тарикасида автомобилларда урнатилган ней- трализатор-каталик филътрдан фойдаланиш натижасида хавога чикарилаётган >тлерод оксидини 34 %, углеводородларни 36 %, азот оксидларини 58 % га камайтиришга эришилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Ёкилщцан фойдаланишда дизел двигатели билан харакат- ланувчи автомобиллар хам иктисодий, хам экологик тозалик жи­хатдан устуворликка эга. Дизел двигатели билан харакатланувчи автотранспортда ташкарига чикарилаётган чикиндиларнинг жами захарли даражаси бензин билан юрувчи автомобилларга Караган­да 3 марта кам. Лекин баъзида дизел ёкилгаси билан харакатла­нувчи автобус ёки юк автомашиналаридан куюк кора тугун чика- ётгани кузатилади. У чала ёнган углерод булиб, куядан иборат. Тутун автомобилнинг носогломлигидан хабар беради. Лекин ди­зел ёкилгисида кургошин йук, углеро1 оксиди ва углеводородлар микдори 50-90 % кам. Гап автотраспортдан хар доим соглом хол­да фойдаланишга ботик.. Атмосфера хавосининг ифлосланишини автомобиллар хисобига кескин камайтиришнинг йули уларни газ- ли ёкилгидан фойдаланишга утказишдан иборат. Бу билан захар­ли газларни хавога деярли 100 марта кам чищшшга эришилади. Шунингдек, нефть махсулотларидан фойдаланиш хам анча кама- яди. Бу хол хам иктисодий, хам техник жихатдан асосланган. Х,о- зирда Узбекистонда 13 мингдан зиёд автомобиль табиий газ ёкил- гаси билан харакат килмокда. Лекин бу сохада автомобилларни табиий газ билан таъминлаш даражаси, газ мосламаларнинг тех­ник жихатдан юкори самарага етмаганлиги туфайли автомобил­ларни табиий газ ёкилгисига утказиш секин амалга оширилмокда.

Нефть махсулотларининг борган сари цимматлашиб бора­ётганлиги ва атмосфера хавосининг ифлосланишида автотранс- портнинг хиссаси катталигини эътиборга олган холда автомобил­ларни электр токи асосида харакатга келтириш буйича амалий ишлар килинмовда. Бу холга 70-йилларнинг бошларидаги нефть кризиси катта туртки булди. 80-йилларда ишлаб чикилган Авст­ралия электромобиллари тезлиги соатига 130 км га тенг, лекин бир марталик электр билан таъминлаш бор-йуга 200 км масофа- га етди. Х>али бу борада юкори техник самарадорликка эришиш учун куп ишлар бажарилиши даркор. Ривожланган мамлакат­ларда электромобилларнинг энг самарали турини яратиш буйича талай ишлар килинмокда, албатта бу машиналар XXI асрнинг асосий автомобили булиб кол ад и. Электромобил шовкинсиз ха- ракатланганлиги, ташкарига зарарли чикиндиларни чикармасли- ги туфайли энг экологик тоза транспорт тури булиб колади.

Эндиликда Ку ёш нурини электр токига айлантириш асо­сида харакатга келадиган автомобиль турини яратиш сохасида хам конструкторлик ишлари олиб борилмокда.

Атмосферага чикарилаётган саноат чикиндиларини тоза- лаш катта амалий ахамиятга эга. Газларни тозалаш деганда улардан фойдали моддаларни ажратиб олиш ёки уларни хавф-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

сиз холатга келтириш т^тпунилади. Шу максадда корхона дуд- буронларига газ ва чангларни тутиб долечи махсус мослама- ларии уриатиш хамда уларнинг баркарор самарали ишлашини назорат остида булишлигига эришиш амалий ахамият касб этади. Олтингугурт ангидридидан тозалаш максадида аммиак - ли усулни цуллаш билан сулъфит ва бисульфат аммоний оли- нади, олтингугурт ангидридини нейтраллаш усулини куллаш билан сулъфит ва сульфат, каталик усулни куллаш билан куч- сизрок. олтингугурт ишкорини олиш мумкин.

Ишлаб чикариш жараёнида хар кандай мосламаларнинг ур- натилишига карамай хавонинг ифлосланиши содир булиши давом этади. Бу борада чикиндисиз ва кам чидиндили ишлаб чикариш технологиясининг кулланиши юкори самара беради. Хомашёни маж- муали ишлаш ва мавжуд технологияни такомиллаштириш йули би­лан чикиндисиз ишлаб чикаришга эришилади. Бунинг натижасида атроф мухитга зарарли моддалар бугунлай чикмайди.

Чициндисиз технологияда ишлаб чикаришни шундай таш­кил килиш зарурки, бунда «табиий ресурслар - ишлаб чикариш - истеъмол-иккиламчи ресурслар» занжирининг хар бир тугунида хомашё мажмуали фойдаланилади, энергия исроф килинмайди, махсулотлар тегишли сохалар буйича фойдаланишга йуналтири- лади. Бинобарин, бу жараёнлар негизида атмосфера хавоси бу- тунлай зарар курмайди. Нихоятда самарали чикиндисиз ва кам чикиндили технология Муборак газни кайта ишлаш корхонасида, Бухоро нефтьни кайта ишлаш мажмуасида тулига билан кулла- нилмокда, янгитдан кЗфилаётган Шуртан газ-кимё мажмуасида, Талимаржон ИЭСида бу технология хисобга олинган.

Саноат ривожланган ва транспорт катнови кучли булган шахарларда санитария-мухофаза минтакалари вужудга келти­риш айни муддао. Сабаби- саноат корхоналари одатда 500- 1000 метр, баъзан 5-7 км масофага кадар атроф мухит хавоси - га кучли таъсир курсатади. Шуни эътиборга олиб мазкур мин- така яшил дарахтзор, бутазор ва гулзордан ёки утловдан ибо­рат булгани маъкул. Дарахт аввало шовкинни ютади, чанг ва турли кимёвий газли чикиндиларни тозалайди. 1 га. майдондаги Зфмон йилига 32 кг дан 63 кг гача чангни ютади, углерод икки оксидини ютиб кислород ишлаб чикаради.

3.2. Сув ресурсларидан фойдаланиш ва уни тубдан яхшилаш

ЦуруК иклим шароитида сувнинг ахамияти бекиёс улугвор, |ахир бекорга айтилмагаику: «сув бор жойда хаёт бор», деб. Дар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Хакикат суи Ер курраси микёсида улкан ах,амият касб этади, сув сайёрамизнинг гидросфера кобигани ташкил килган Холда бошка кобиклар билан мустахкам узаро алоцада, богликликда мавжуд- дир. Гидросферанинг хажми хозирда 1,5 млрд. км3, унинг 95% хажми ва майдон жихатдан Ер куррасининг 72% кисми Дунё океани билан банд, гидросферанинг 60 минг км3 (4%) кисмини ер ости сувлари ташкил килади. Ер кутбларидаги музликларда 24 млн. м3 (1,6%) чу'чун сув мавжуд. Ер устидаги чучук сувлар мик­дори 360 минг куб км (0,25%). Дарёлар сувлари хажми 45060 км3 Гидросферанинг асосий хусусияти еайёра буйича супвнинг ай- ланма харакапщир, яъни Дунё океани сатхидан бутланишга сарф булган намлик ёпш-сочин сифатида унинг катта кисми яна океан юзасига тушади, цолганлари курукликка ёмгир ва кор сифатида тушиб, дарёлар окими билан яна гидросферага кайтади.

Марказий Осиё ёки Орол денгизи худуди улкан бекик (оке- анга чикмайдиган) хавза булиб, токта кисмида вужудга келган су'в окими бутунлай халк хужалиги сохаларида сарфланади. Су в тацчил булган бу улкада ишлаб чикаришни ривожлаитириш сун ресурсларига жуда боглик.

3.2.1. Марказий Осиё сув ресурслари ва улардан фойдаланиш

Узбекистон су'в ресурсларини Орол денгизи хавзаси микё­сида ургаииш жоиз. Чунки, республика ху'дудини икки йирик дарё: Амударё ва Сирдарё кесиб утган, уларнинг су’в олиш хав- залари Тянь-Шань ва Помир-Олой тизими торларида жойлаш- ган. Узбекистонда энг йирик дарё Амударё хисобланади. Унинг tof кисмида сув олувчи хавзаси 227 минг км2, унинг хавзасидан Хар йили уртача 79 км3 сув окиб утади. Шундан республика худудида тахминан 6 км! (7,5% ) сув окими вужудга келади. Сирдарёнинг торли кисмидаги су в олувчи хавзаси майдони 150 минг км2, ушбу хавзада хар йили уртача 38 км3 сув оциб утади. Шундан тахминан 4 км3 (царийб 10%) су'в Узбекистонда вут- жудга келади. Цирризистон ва Жанубий Козощстондаги берк ботицларининг сув оцими 10,2 км3 ни ташкил килади. Орол денгизининг уртача йиллик су'в хажми 126,9 км3

Узбекистон худудида вужу'дга келадиган ер у'сти сувлари- нинг уртача йиллик оким хажми 10 км3, атрофдан цушимча 89 км3 су'в келади. Дарёлар окимини тартибга солиш, ирригация ва энергия ишлаб чикариш максадида мамлакатда 53 та катта- кичик сун омбори ва 28 та селхона курилган, су'в омборлари- нинг жами сув chfhmh 16 км3дан зиёд.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Марказий Осисда ер усти сувидан фойдаланиш хар бир мамлакат учун белгиланган лимит буйича амалга оширилади (3-жадвал).

Амударс ва Сирдарс хаизаларидаги сув ресурслари х,ар йилн йил бошида 1988 йилда ташкил цилинган «Амударс» ва «Сирдарс» хавза сув хужалиги бирлашмалари томонидан Мар­казий Осис ресиубликалари орасида кайта таксимланади.

3-жадва.чМарказий Осисда сувдан фойдаланиш, сувнн чикариш ва сувдан тулик фойдаланиш, млн.куб м. (Колодин, 1994)

Сувдан фойдвланншТ\'|)||

Цозогис-тои

Ц и р г п -

зистоиТожи-кистои

Туркме­нистан

Узбекис­тан

МарказийОсиё

Сув 1>ссу|)слари, Жами: 07500 28500 28300 30400 75100 229800шум,чан: ер усти cviuapii 57300 20800 2250 27100 68300 19600ср ости сувлари 10200 7700 5800 3300 6800 33800С.ундан (|к»|даланпш, Жами 45420 12330 13940 26650 65510 163850Шундан:кишлок хужалигида 34620 11420 12900 24430 57870 141240саноат ва аисргстикада 8100 690 670 1910 5780 17150коммуиал хужоликда 2700 220 370 310 1860 5460Cvaiiin чикариш (цантган сувлар), 10400 2260 6810 7060 25710 58240жамиШумдап: 4800 330 850 1330 3850 11160окапа сувлар 11600 1930 5960 5730 21860 47080зовур счиларТулин <}юпдаланилгаи 29020 10070 7130 19590 39800 105610сув-iap

3.2.2. Сувдан фойдаланиш жараснида вужудга келган экологик ва ижтимоий-иктисодий муаммолар

Орол хавзасида ахоли кунлиги ва улар сонини баркарор ошиб бориши сугориладиган дехкончнликни мутгасил ривож- лантиришга таъсир этади. Бу хол дарслар сувидан куплаб оби- хаёт олишга олиб келади (4-жадвал). Жадвалдан куриниб турибдики, 1960 йилга келиб Марказий Осисда сал кам 5 млн.га майдонини сугориш учун 40,4 км3 сув олинган холда, 1986 йил охирида карийб 7 млн. га майдонни сугориш учун 86 км3 сув олинган, бу сугориш майдони 2 млн.га. га ортган холда суго­риш учун сарф килинган х,ажм икки баробардан хам ортик бул-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ган. Бинобарин, экинларни сув билан таъминлаш учун жуда Хам куп сув олинганлиги равшан. Куйи Амударёда 80-йилларда гузани суториш меъёри 20-30 минг, шолини суториш меъёри эса 40-45 минг куб м га етган эди.

4-жадвалОрол денгизи хдвзасида сугориладиган ерлар, сув олиш ва

коллектор-зовур оцимининг тадрижий усиши

Днврлар(йилллр) Давр охирпга

У|>тача кVI!

iin.Li'iiiK М1“Ы‘|)И,

1га. да мннг ч3

Коллектор зовур оки.ми,

км3

M ini д о и ,

М1Ш Г П1

Суполиш

к м 3

r y n i l l l l i r

минерпллашу- ви, 1 л да г

1900-1!! 15 3246, шуидан 2000

номуитпзам

10-15 Ч),3-0,4 2-6

1916-1931 3071 20 0,3-0,5 5,3 _1932-1940 4337 26,1 0 ,30 ,5 6,0 -1941-1950 4545 32,1 0,3-0,6 7,1 1-21951-1960 4982 40,4 0,3-0,7 8,2 5-61961-1970 5129 50,3 0,5-1,0 9,8 10-121971-1980 6127 65,8 0,7-1,0 10,7 29-301981-1985 6930 86,0 1-2,5 12,4 32-34

Куплаб сувни, суториш ва бошка мацсадларга сарфланиши улкада сув танкислигини кучайтира бошлади. Шу вактга келиб Марказий Осиёда йирик cjn омборлари: Тухтогул, Андижон, Чор- вок, Чордара, Цайроккум, Нурек, Жанубий Сурхон, Хрвузхон, Туя- муйин ва бошкалар цурилди. Уларда куплаб сув гамлаб олина бошланди. Бу хол, айникса, Орол денгизи сув режимида янада яхширок сезила бошланиши туфайли унинг гидрологик хусуси- ятларида узгаришлар кучайди. Мутахассисларни маълумотига кура, 1911-1960 йиллар давомида Орол денгизига хар йили уртача 52 км3 сув куйилиб келган ва унинг сатхи мунтазам равишда 53 м мутлак баландликда булган, денгиз майдони 66 минг км2 , сув Хажми 1061 км3 га тенг эди, сувнинг уртача шурлик даражаси Хар литр сувда 5,5-11 г атрофида булган, денгизнинг уртача ч>7- курлиги 16 м. ни ташкил килган. Орол сатхининг 1961 йилдан бошлаб пасайиши турли йилларда турлича содир булган. 1961- 1970 йиллар мобайнида иасайиш уртача 21 см., 1971-1980 йил­ларда 58 см, 1981-1985 йилларда 80 см, 1986-1995 йилларда 46 см / ни ташкил килди. Айрим йилларда сув сатхининг пасайиши Хатто бир метрдан хам зиёд эди. 1960-1998 йилларда денгиз сув режимининг узгариши куйидагича булган (5-жадвал).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Орол денгизи сув режимининг узгаришиТавсиф Йил боишга тегишли булган маълумотларнпллар 196

01965

1970

1975

1980

1985

1990 1998

Сатхп, ммутлац баландлиш Хажми, км3 Майдони, минг км2

53,3109067,6

52,5104064,4

51,597561,2

49,484557,4

46,367552,1

42,247045,0

37,8335,035,0

35.0 231, 328.0

Оролнинг су'в меъери 1911-1960 йиллар мобайнида асо- сан бир хилда булган, яъни кирим-денгизга келган сув билан унинг сув сарфи деярли тенг булган. 1961 йилдан бошлаб ден- гизга цуйилаётган сув камая борган. Бу ахвол Орол хавзасида сув тацчил булган, 70-йилларнинг урталарида (1972,1974 йил­лар) шунингдек, 1977, 1981, 1982, 1983, 1986, 1989, 1995, 1996,1997 йилларда кучайди. 70-80 йилларда сугориладиган ерлар майдони Узбекистонда йилига 100 минг га кенгайиб борган.

Денгиз сувининг шурлик даражаси баркарор ортиб бор- мокда, хозир хар литр сувдаги туз микдори уртача 48-50 г ни ташкил цилади. Оролнинг куриган цисмининг (майдони 3,8 млн. га дан ортик) табиий шароити узига хос, эски киргок (1961 йил )дан ичкари томон 10-20 км масофада сидиргасига кумли минтака мавжуд. Бу ерлар асосан дунг ва бархан кумлари би­лан банд. Марзали кумлар таркиб топмокда. Цумларда сийрак черкез, к°Ра саксовул, юлгун, бир йиллик шуралар ва бошка усимликлар учрайди. Мазкур минтакадан сунг такирсимон шурхоклар катта майдонларни эгаллаган, баъзан кум уюмлари Хам учрайди. Грунт сувлари сатхининг 5-7 м дан пастга туши- ши туфайли аввалги фаол шурхоклар эндиликда колдик шур- хокларга айланган. Ушбу минтаканинг майдони денгиз томон йил сайин кенгаймокда. Чунки, грунт сувлари сатхи хам Орол чекинган сари пасайиб боради.

Сувдан якинда бушаган кием ясси текисликдан иборат булганлиги сабабли грунт сувларининг окими хам жуда секин, баъзан жойларда амалда йук даражада. Грунт суви асосий кис- мининг бугланишга сарф булиши натижасида тупрокда катта микдорда туз тупланио оормокда. Грунт сувлари сатхининг ер бетига якинлиги(1-3 м) ва нихоятда шурлиги (хар литр сувда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

30-60 г) туфайли бир йиллик шуралар кенг таркалган, денгиз KHpForara якинлашган сари усимлик сийраклашиб баъзан бу- тунлай йуколади. Сабаби тупрокда туз нихоятда бисёр.

Оролнинг куриган кисмидан кум, чанг ва туз заррачалари шамол таъсирида турли томонларга тузимокда. Бу борада мута- хассислар томонидан куплаб хисоо-китоблар килинган, аммо улар­нинг деярли барчаси бир-бирларига мутлако тутри келмайди. Бинобарин шу йуналишда ягона тадкикот усули ва дастури асо- сида^илмий текширишларнинг амалга оширилиши зарур булмок,- да. Узбекистонлик мутахассисларнинг (Р. Раззоков) таъкидла- шича, Муйнок атрофида хар га майдонга 1242 кг туз ёгалса, Нукус атрофида 100-150 кг ва унда камрокни ташкил килади. Аммо бу тузларнинг хаммаси Оролнинг куриган кисмидан кел- май, бир кисми атрофдаги шурхоклардан хам учиб келиши мум- кин. Шунинг учун бу борада далада аник кузатиш ишларни олиб бориш, кайси жойдан канча туз келаётганини аниклаш мухим амалий ахамиятга молик. Козогистонлик мутахассислар (О.Е.Се­менов) нинг асослашича, Орол туз манбаидан йилига уртача 1,17 млн. т тузли моддалар атроф мухитга шамол ёрдамида тузимок- да. Коинотдан олинган суратларни Орол хавзаси кисмидагила- рини тахлил килиш натижаларига кура, Оролдан кутарилган т 'зли чангларнинг таркалиши уртача 250-400 км. дан ошмайди.

Коллектор-зовур сувлари (КЗС) Орол денгизи хавзасида 60-йиллардан эътиборан орта борди, Ь\ хол экинзорларга бери- ладиган сув меъёрининг купайиши Ш1лан боглик булган (4- жадвал). 70- йилларда КЗС хажми 60-йилларга нисбатан карийб уч марта куп булиши Мирзачул, Карши чули, Шеробод, Жиззах, Марказий Фаргона, Вахш, К°ракум канали минтакаси ва бошка массивлар узлаштирилиши муносабати билан бир томондан сув манбаларидан куп микдорда сув олиш ва иккинчи томондан ердан фойдаланиш коэффициентининг (ЕФК) ортиб бориши (авваллари 0,2-0,6 булган булса, эндиликда 0,8-0,9 га етди) туфайли грунт сувлари сатхи тезкорлик билан янги вохаларда кутарилиб борди. Ер бетига ящга булган грунт сувларини чет- га чикариш максадида зич (чунончи, Мирзачулда хар га май- донда 60-70 м уз^нликда) зовур тармоклари бунёд этилди, жой- ларда (Мирзачул, Дарши чули, Шеробод чули, Марказий Фарго­на) тик зовлар курилди. Бу хол тупрок.ни ёппасига шурланиш- дан саклаб колиш учун амалга оширилди.

КЗС ни бир йиллик окими бутун Орол хавзасида эндилик­да уртача 33 км3ни ташкил этади, шундан 17 км3 Амударё, 13 км3 Сирдарё, 3 км3 кичик дарё хавзаларида вужудга келади, 20 км3 зовур суви Амударё ва Сирдарёга кайта дан ташланади, кол-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ган кисми Дорацум ва Кизшщумдаги бекик ботикларидаги кул- ларга юборилади. Т}три, КЗС ни дарёларга кайтадан ташлани- ши уларнинг сув х,ажмини оширади, бошкача айтганда сувни тежашга эришилади, кулларга ташланган сув аслида б^тланиш- га сарф булади. Бу бир х,исобдан турри.

КЗС сувларининг 60-йиллардан бошлаб дарёларга таш- ланиши уларни сувини аста-секин ифлосланишига олиб келди. Яцин-яцин вактларгача дарё сувлари асосий ичимлик манбаи булиб келган. Эндиликда, Сирдарё сувини Учкургондан, Амуда- рё сувини Термиз шахридан куйида ичимлик сифатида фойда- ланиб булмайди.

Окава сувлар дарё ва ер ости сувларини булрайди. Уларга саноат корхоналарининг ишлатиб булинган сувлари, шахар ва кишлок ахоли пунктларининг коммунал-маиший сувлари кира- ди. Узбекистонда йилига уртача 5,5 км3 хажмда саноат корхо­наларининг окава сувлари вужудга келади, шундан 80% (4,4 км3) иссиклик энергетикаси хиссасига турри келади. Саноат окава сувлари^зига хос чикиндилар билан ифлосланган, бу хол у ёки бу ишлаб чикариш билан борлик- Буларга OFHp металлар- нинг тузлари, цианит, маргимуш, магний, фтор, формалъдегид- лар, нефть махсулотлари ва бошкалар киради. Тозаланмаган саноат окава сувлари хажми йилига 200-215 млн. м3 ни таш­кил килади. 1996 йилда электроэнергетика корхоналари жами булиб 100 млн. м3 дан куп окава сувни ташлаган, унинг ярми мутлако тозаланмаган эди. Кимё саноати корхоналарида ай- ланма сув тизимида 1,1-1,2 км3 сув ишлатилган х°лда йилига Карийио 200 млн.м3 окава сувни тозаламасдан дарё сувларига ташлайди. Кимё саноатида сув энг куп истеъмол киладиган корхона «Электркимёсаноат» хисобланади, унинг таркибида «Кап- ралактам» заводи мавжуд. Ушбу корхонада 140 млн.м3 сув ишлатилган холда унинг 135 млн.м3 кисми очик хавзага таш- ланади (Чирчик дарёси), шундан 110 т. дан зиёд кисми бутун- лай тозаланмайди.

Кора металлургия (Бекобод корхонаси), рангли металлур­гия (Олмалик, Навоий, Чирчик) курилиш мажмуаси (цемент заводлари) хам дарё ва сой сувларини, айникса, ер ости сувла­рини окава сувларни тозаламасдан ташлаши туфайли ифлослаб келмовда.

Коммунал-маиший окава сувларнинг йиллик хажми.1,8 км3, асосий ифлослантирувчи чикиндилар булиб окизик орга­ник моддалар феноллар, азот аммонийси, фосфатлар, хлорид- лар, сульфатлар ва бошкалар хисобланади. Баъзан тозаланган маиший окава сувларда сульфатларнинг микдори РЭМдан 5

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

марта, феноллар буйича 200 марта, нефть махрулотлари 58 марта куп булиши кайд этилган. Ь^ишлоц хужалик окава сувларининг Хажми йилига 0,5 км3 ни ташкил кил ад и.

КЗС, саноат ва коммунал-маиший окава сутеларнинг дарё ва ер ости сувлари билан аралашиши тоза ичимлик су'внинг танкислигига сабаб булади. Шунинг у'чу'н хам республиканинг талай кием ид а очик су'в хавзалари ичимлик суъи сифатида фой- даланишга мутлако яроцсиз. Бу' хол ахолини тоза ичимлик су'ви билан таъминлашни тацозо этмовда. Республика Президента И. Каримовнинг 1991 йилда имзолаган фармойишида мамла­кат ахолисининг тоза ичимлик суви ва табиий газ билан таъ- минлаш масаласини тез муддатда хал килиш курсатилган эди. Ушбу фармойиш хозиргача кадамба-кадам амалга оширилмок- да. 1997 йил бошида республика ахолисини марказлашган во­допровод суви билан таъминлаш 45,3%, шу жумладан, шахар жойларда 85% булган, цишлокда эса бу курсаткич 64% га етди. Водопроводларнинг умумий куввата суткасига карийб 15 млн.м3 ни ташкил цилади. Ичимлик су вининг тахминан 31%и ер усти сувлари, колгани ер ости сувларидан иборат. Сутадан фойдала­ниш хар бир кишига шахарларда бир кеча кундузда 1990 йил- даги 507 л. дан 1996 йилда 613 л. га, щпнлоц жойларда шунга мос равишда 119 л. дан 270 л. гача ортди.

Лекин шунга карамасдан цишлоц ахолисини тоза ичим­лик суви билан таъминлашда хали талай ишлар бажарилиши лозим. Чунки цишлок ахолисининг карийиб 35%и халигача цудук ёки ирригация каналлари сувидан истеъмол кил ад и. Тахминан 5,6 минг цишлоц ахоли пунктлари (47%) марказлашган водо­провод су'ви билан таъминланмаган, шундан 1,1 мингида ахоли сони 1 минг кишидан куп фойдаланилаётган сувнинг сифати гигиена цоидаларига тутри келмайди.

Орол буйида ахолини тоза ичимлик суви билан таъмин­лаш борасида хукумат катта саъй харакатларни амалга ошир- мокда. Хрзирда бу ерда узунлиги 203 км, бир суткалик кучввати 170 минг м3 булган Туямуйин-Нукус-Тахтакупир водоводи, Ту- ямуйин-Урганч-Хива водоводлари ишга тушурилган. Навоий, Бухоро, Самарканд вилоятларининг баъзи туманларини сув би­лан таъминлаш мацеадида бир суткадаги кунвати 260 минг м3 булган Дамхожи водоводи ишлаб турибди ва бошк.

КЗС нинг 8-10 км3 цисми республика худудида турли кат- галйкдаги ботикларга марказий коллекторлар орцали юборила- ди. Бунинг окибатида куплаб сунъий куллар таркиб топди (Ар- насой, Айдаркул, Денгизкул, Катта Шур кул, Оёцогатма, Аёзкул, Ахчакул, Сарикамиш ва о .). Уларда хозирги кунда катта хажм-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

да сув тупланган. Айдаркулда жамгарилган сув микдори 30 км:5 дан зиёд. Сарикамишда эса бандан хам куп. Гап шундаки, сув­нинг асосий кисми бекорга оугланишга сарф булмокда. Тутри уларнинг баъзиларида баликчиликда фойдаланилади, лекин бу Хол сувдан окилона фойдаланиш тамойилига мутлако тутри келмайди. Иктисодий жихатдан зарари шундаки оотиклар бун- дан аввал махсулдор яйлов сифатида фойдаланилган, эндилик- да яйловлар майдони кискарди, боз устига теварак атрофида грунт сув сатхининг кутарилиши яйлов махсулдорлигининг камайишига таъсир этди. Чунончи, Айдаркул 1969 йилгача Фориш туманининг асосий яйлов майдони хисобланган, х°зиР эса яйлов майдони 600 минг га га кискарди.

3.2.3. Узбекистонда сувдан фойдаланиш муаммосини халКилиш йуллари

Орол хавзасида 60-70 йилларда бошланган сув такчилли­ги бундан буён хам давом этиши, балки кучайиши хам мумкин- лигига хеч ким эътироз билдира олмайди. Чунки, худудда ахоли сонининг муттасил ортиб бораётганлиги, ишлаб чикарувчи куч- ларни ривожлантириш учун кулай имкониятлар мавжудлиги, хусусан суториладиган ерларнинг куплиги (жойларда, масалан, Афгонистонда Амударё ёкасида бу ишга тулити билан кенг микёсда киришилмаганлиги) сувдан куплаб фойдаланишни такозо этади. Бу ахволда сувдан нечогаи тежаб-тергаб фойда­ланиш барча сохаларда ута зарур булиб бормокда.

Сувдан фойдаланишда икки хусусиятга алохида ахамият бе- ршн даркор: 1) омилкорлик, яъни илмий ассосланган; 2) сифати бузилишига йул куимаслик. Омилкорлик билан сувдан фойдала- ниш аввало тежамкорликка ундайди, сув нечотли окилона фойдала- нилса унинг фойдаланиш микёси uijwia кенгаяди. Ч^нки, ортган об-хаёт эвазига кушимча махсулот ишлаб чикариш имкони туги- лади. Лекин тежамкорлик у ёки бу сохада турлича булиши мумкин. Хусусан суториладиган дехкончиликда у мажму али характерга эга, чунончи, аввало сугориш меъёри, фильтрация (ерга нам сингиши), бугланиш, сугориш техникасини такомиллапггириш каби элемент- ларни уз ичига олади. С\торма дехкончиликда сугориш меъёрини мунтазам тартибга солиб бориш натижасида талай сувни тежаб Колшпга эришилади. 70-йилларда Куйи Амударёда гузани суториш меъёри хар га майдонда 18-21 минг м,! ни ташкил килган, хозирда бу ракам 13-14 минг мл гача кискарди, республика буйича уртача 12,3 минг м:! ни (1996 й.) ташкил килади, 2000 йил арафасида сугориш меъёри 11,5 минг м гача камайиши кутилмовда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Сувйинг бир цисми заминга сиигиши туфайли сув манбала- ридаи олинаётган намликнинг фойдали коэффициента камлигича Колиб кетмокда. Гаи шундаки, сугориш тизимларида ва суториш майдонларида сувиинг катта микдордаги кисми гр^нтга сизилади. Узбекистонда магистрал ва хужаликлараро суториш тармоклари- нинг фойдали таъсир коэффициента 0,81, хужаликлар ичидаги тармокларники эса 0,74, суториш гармоклариники 0,59, жами ур­тача 0,64 га тент. Бинобарин, 36% сув амалда фойдаланилмайди. Чунки, уларнинг асосий кисми ерга шимилиб утади. Агар хужа­ликлар ичидаги суториш тармокларининг узанларини с}ъ утказ- майдиган материал билан иложи борича купрок кисмини коплаш- га эришилса уларнинг фойдали таъсир коэффициентани 0,85 гача етказиш мумкин булади. Бу анча сувни тежашга имкон беради.

Эгат оралаб сугориш мамлакатда эскидан фойдаланиб келинади. Бу суториш усулининг бир цатор афзалликлари би­лан бирга, камчиликлари хам мавжуд. Аввало, суториладиган сувнинг уртача 25-36% (жойларда 60% гача) кисми ерга син- гади, ернинг текислиги талабга нихоятда жавоб бериши зарур, маълум киялик сакланиши эътиборга олинади. lily жихатдан Караганда эгат оралаб с\торишни жойнинг табиий-мелиоратив шароитларини хисобга олиб ёмгарлатиб, тупрок, остидан, томчи- латиб суториш усулларини куллаш катта амалий ахамият касб этади. Бу усулларни куллаш натажасида экинзорларни бир йула катта худудларда суторишга эришилади. Шунингдек, суториш меъёри камида 50-60 % га кискаради, хосилдорлик ошади, бето­на утларнинг усиши жуда хам камаяди, грунт сувларининг сат- ХИ кутарилмайди ва бошк- Узбекистонда томчилатиб суториш (хозирда бу усулда 4,5 минг га майдонда), ёмгарлатиб ва туп­рок остидан сугориш усуллари кулланилмокда, лекин хали улар кенг микёсда амалга оширилмаяпти. Сабаби уларни куллаш учун катта мивдорда жамгарма ва турли махсус ускуналар зарур, бу усуллар секин-асталик билан амалга ошириб борилади.

Сувни тежашнинг яна бир йули эскидан сугориб келина- ётган вохаларда мавжуд сугориш ва КЗТларни янги мухандис- лик лойихалари асосида кайта куришдир. Республикада 1940 минг га майдонда мавжуд гидромелиоратив тармокларни, 480 минг га майдонда КЗТ кайта куриш ва янгиларини ишга туши- риш, 960 минг га майдонда капитал текислаш ишларини амал­га ошириш зарур. Тежалган сув эвазига хозирги сугорилаётгаи майдоннинг 4,92 млн.га етказиш имконияти вужудга келади.

Сугориш меъёри ва сувнинг заминга сингиш хажми камайи- ши билан грунт сувларининг сатхи хам тушиб боради. Чунки, улар­ни туйиниш манбаи асосан ушбу сув тоифаларига боглик- Грунт

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

сувлар сатхининг пасайиши КЗТ окимининг хам камайишига таъ­сир этади. Бинобарин, дарёлар ва ботикларга ташлаиадиган сувлар микдори хам борган сари камайиб боради. Дарвоке, сутадан омил- корлик билан фойдаланиш тамойили устутаэрликка эга булади. Та­биий су'в хавзалари ва сув омборлари, ирригация тармокларига зо- вур, окава, маиший су'в окимларшш ташлашни иложи борича камай- тириб бориш энг долзарб масала. Бутаинг учун суториладиган ер- ларда вужудга келаётган КЗС хажмини камайтириш у'сгида амалий ишларни бошлаш даркор. Ган суториш меъёрини кадамба-кадам камайтириш у'сгида бормокда, хар бир жойнинг (суториш картаси) мелиоратив ху'су'сиятларини эътиборга олган хрлда суториш меъё- рини белгилаш ва суториш техникасини такомиллаштириш айни муддао, шунинщек, ирригация шохобчаларини (айникса, хужалик- лар ичидаги тармокдарини) су'в утказмайдиган материаллар билан коплаш кечиктириб булмайдиган вазифа хисобланади.

3.3 .Ер ресурсларидан фойдаланиш ва уни такомиллаштириш

Ер инсоннинг бебахо бойлиги, ер усимликлар дунёси билан биргаликда инсонни озик-овкат билан таъминлайди, кийинтира- ди, цурилиш материаллари ва тиббий ашёлар билан таъминлайди ва б. Шунинг у'чун она-ерни мухофаза килиш хар бир кишининг мукаддас бурчидир. Ер куррасининг к^рутслик майдони (музлик- ларни хам кушиб хисоблаганда) 15 млрд. га га тенг, шундан му'зликлар майдони 1,7 млрд. га, яйловлар майдони 3 млрд. га, хайдалган ерлар майдони 1,5 млрд. га тенг, карийб 400 млн.га ер суториладиган дехкончилик билан банд. Лекин ер ресурслари турли сабабларга кура му'омаладан ( хар йили карийб 15 млн. га.) чикиб боради, чунончи, саноат объектлари ва шахарлар курилиши учун тахминан 8 млн. га, эрозия натижасида 3 млн. га, инсон томонидан захарланиши натижасида 2 млн.га ер, сув бо- сиши, шурланиш туфайли эса 2 млн. га атрофида ерлар ишлаб чикариш муомаласидан чикиб бормокда. Буту'н цивилизация даврида инсоният турли сабабларга кура (эрозия, шурланиш, шахарлар остида йуллар курилиши, сув омборлари ва бонщалар) жами тахминан 2,5-3 млрд. га ер майдонидан ажралди.

3.3.1. Узбекистоннинг ер ресурслари ва улардан фойдаланиш

Узбекистон Республикасининг майдони 447,4 минг км2 . Шундан 1 ишлоц хужалигида фойдаланадиган ерлар 28081 минг га, суториладиган ерлар майдони 4,2 млн.га дан зиёд, яйловлар ва пичанзорлар-22965,0 минг га, лалми хайд ала диган ерлар 765 минг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

га, урмонлар майдони 1,3 млн.га, фойдаланимайдиган давлат за- хирасидаги ерлар майдони 15309,9 минг га. ни ташкил килади.

Цурук иклим шароитида суториладиган ерлар бекиёс ахами- ятга эга. Обикор ерлар Республикада ер майдонининг 10% кис- мини эгаллаган холда усимликшунослик буйича етинггириладиган барча махсулотнинг 95%ини етказиб беради. Дарвоке, сугорма ерларнинг хар бир каричидан самарали фойдаланиш бенйхоя улут- вор ахамият касб этади. Уларнинг махсулдорлигини баркарор ошириб бориш, бирор га майдоннинг хам муомаладан чикиб ке- тишга йул куимаслик асосий вазифа булиб колиши айни муддао.

Аввалари Республикада пахта якка хокимлиги хукм сур- ган даврларда асосий майдон (карийб 2 млн. га ер) туза билан банд булган. Мамлакатимиз мустакилликка эришгандан сунг суториладиган ерлардан фойдаланиш тузилиши жиддий узгарди (6-жадвал).

6-жадвалУзбекистонда суториладиган ерлардан фойдаланиш

(умумий ерга нисбатан фоиз хисобида)Экиилпршшг тури 1990 и. 1998 й.lioiimiviii ва бошо&'Ш-дуикиклм 12,7 40,0'ПГу жумладпн: бошшути 5,5 33,4Маккажухорн 2,7 1ДШоли 4,3 5,1Техник экинлар 55,9 41,5Lily жумладпн, куна 54,8 40,8Слб:1авпт, ка|>тошка, полнз 5,0 5,9Ем-хашак 2(5,4 12,6Шу жу>1ладан макка силос учун 4,9 3,0Беда 18,5 6,4

Бошокли экинлар майдонининг 1 млн.га. га кадар кенгай- тирилганлиги талла мустакиллигига эришиш нияти билан бог- лик. Албатта, галла хам ем-хашак хам мамлакат учун зарур. Лекин беда экиладиган майдоннинг 673 минг га дан 232 минг га кадар камайтирилиши сугорма ерларнинг махсулдорлигига салбий таъсир этиши сезилмогеда, шунингдек, чорва учун хам озука камайиб бормокда. Пахта хосилдорлиги хар гектар майдондаги 26 ц. дан 22,4 ц. га. ча камайди, ем-хашакли экинларники эса 1,5 марта пасайди. Тутри тан олиш керакки, сугорма ерларнинг экинлар экиш тузулмаси халигача такомиллашмаган. Бизнингча, тупрок унумдорлигига зиён етказмаган холда унинг махсулдор­лигини борган сари ошириб бориш асосий максад булиши лозим.

Турли сабабларга кура, хар йил и куплаб далаларга экин экилмай к°либ кетиши холлари хам булмок- Уртача 130-140 минг га сугорма ерлардан фойдаланилмайди. Чунончи, 1997

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

йилда Цорацалпогастон Республикасида 47,6, Дашкадарёда 32,9, Сирдарё вилоятида 22,4 минг га ердан фойдаланилмаган.

Лалми ерлар Республика tof олди ва паст тогларда мав­жуд булиб, уларнинг жами майдони карийб 500 минг гектарга якин. Олинадиган галла х,осили уртача (атмосфера ёгинлари- нинг микдорига ка раб) 8-12 ц. гача боради. 1998 йил серёган- сочин булганлиги туфайли адирлар ва тоглардаги лалмикор ер- ларда бувдой хосилдорлиги 14-18 ц. га етди.

3.3.2. Сугориладиган ва лалмикор ерлардан фойдаланиш жараёнида вужудга келган муаммолар

Вох,аларнинг табиий-мелиоратив шароитлари уларнинг жойлашган худудларига кура турлича: дарёларнинг юкори тер- расаларида грунт сувларнинг ётик. окими тула таъминланганли- ги туфайли уларнинг чукурлиги 8-10 м. пастда жойлашган, бино­барин тупрокда туз тупланиши юз бермайди, факат киярок (2- 3°) текисликларда юзаки ёки чукурлама эрозия хэдисаси юз бе- риши мумкин. Чирчиц, О хднгарон, Дашкадарё, Зарафшон, Сур- хондарёнинг III ва IV террасалари калин лёсс ва лёссимон жин- слардан, уларнинг остида дагал жинслар мавжудлиги туфали грунт сувлари ётик окими нихоятда тез, лекин лёсс ёщизиклари тулк- инсимон рельеф вужудга келтирганлиги сабабли ёнбагирларда эрозия содир булади, айникса жар эрозияси энг хавфли.

Дарёларнинг куйи кисмлари-делъталари, сойларнинг конус ёйилмаларининг урта ва этакларидаги худудлар механик тарки- би асосан огар булган кумок ва кумлок, гил, гохо кумли ёткизик- лардан тузилган. Ер бетига якин жойлашган лёссимон ёткизик- ларнинг сув утказувчанлик кобилияти нихоятда кам булганлиги (К суткасига-0,01-0,005 м) ва дельта текисликларининг ни- шаолиги жуда хам ётащлиги (киялик тангенс буйича 0,001- 0,0002) туфайли грунт сувларининг xaP&Ka™ нихоятда суст. Оким деярли сезилмайди, факат тик харакат нихоятда кучли юз беради. Гап шундаки, грунт сувларининг окиб келиши сезилар­ли, лекин окиб кетиши йук даражада. Демак, тик харакатнинг кучлилиги сабабли вегетация даврида грунт сувларнинг ер бети­га якинлиги кучаяди, уларнинг чукурлиги бу холда 1-3 м, баъзан 3-5 м ташкил килади. БуЕланиш натижасида грунт сувларининг минераллашув даражаси ортиб боради, буктнишга сарф булган намликнинг тузлари тупрокда туплана боради. Шунинг учун хам гуза, маккажухори эгатларида ёзнинг иккинчи ярмида оппок туз Коплами вужудга келади. Дарёларнинг куйи террасалари (I-II) да хам ушбу ходиса юз беради, лекин бу худудларда туз тупла- ниш даражаси унчалик кучли тарзда руй бермайди (3-чизма).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Атмо

сфер

а ха

погп

хо

латп

мп

яхш

илаш

хг -

£

X '

дор.СС

SXрАн

токо

рхоп

алар

дан

хпам

ат

нпан

фасн

нн

Гшжа

рнш

учуй

чп

кари

лаёт

ган

хар

бир

аито

мобн

лшш

г пк

олот

к жи

хатд

ан

со кл

ом ли

пши

махс

ус

па.ю

рат

цплм

шпи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Тупрокларда туз туиланиш хддисаси Мирзачул, Жиззах, Карши, Шеробод чуллари, Марказий Фаргона, Хоразм, Кора кал- пористон, Бу'хоро, Коракул вохаларида кучли юз беради. Грунт сувлари сатхини пасайтириш максадида аввалдан зовур тар- моклари вужугдга келтириш асосида суторма дехкончилик би­лан шутулланиб келинади. Самарали ишлайдиган зовур тар- моклари кишда ерни ювиш билан бир мажмугада яхши натижа беради, тугз туиланишини олдини олишга эришилади. Факат грунт сувлари сатхининг 2,5-3 м дан пастда саклаш билан куч­ли тарзда тутз тупланишнинг олди олинади. Бунда грунт суила- рининг минераллашун даражаси хар литрда 5 г дан ортганда шунча чуку рда, агарда у 3-5 г булган такдирда 2-2,5 м да сак­лаш хам яхши натижа беради.

Вилоятлар буйича суториладиган ерларнинг шурланиш даражаси турлича (7 -жадвал).

7-жадвалУзбекистонда суториладиган ерларнинг шурлаииши, минг га.

(Дишлок ва сутз хужалиги вазирлиги маълумоти буйича) 1995 йВилоятлар Сурори-

ладнганерлармайдони

Сугориладнган ерларнинг шурланиш даражаси буннча такспмланннш

iiivp .ia ii-Miiran

Кучснз уртача кучли иа жудаКУЧЛИ

Анднжон 275,1 245,2 14,9 14,9 -Бухоро, IliiiHHlii 271.8 15,4 160,1 62,5 33,8Жиззах 290,0 51,7 161,1 73,3 4,1Кашкадарё 497,4 275,1 162,3 45,9 13,7Наманган 270,3 233,6 33,1 2,7 0,9Самарканд 370,3 35 1,2 12,9 5,3 0,9Сурхондарё 32(5,2 196,8 75,4 50,2 3,8Сирдарс 296,5 12,9 220,9 48,7 13,9Тошкент 377,1 366,9 7.8 2,1 0,3Фаргона 3 5 1,0 140,8 173,1 32,0 5,7ХоразмЦоракалпотетон

270,8 162,3 77,5 31,0

РеснублнкаснУзбекистон

500.9 35,9 230,1 181,9 53,0

Реснублнкасн 4220,2 1942,9 1483.9 628,0 165,6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Кейинги вактларда КЗС ни дарёларга ташланиши туфай­ли сугориладиган сувларнинг минераллашуви уларнинг урта ва дуйи окимларида 0,3-0,6 г дан 0,8-1,6, (жойларда }лщан куп) г. гача ортди, бу хол улардан сугоришда фойдаланилганда туп­рокда ортикча тузлар тупланишига олио келмокда. Мутахас- сисларнинг хисоб-китобича хар га. майдонга Куйи Амударёда 9-27 т туз дарё суви оркали ёткизилмокда. Бу хол мавжуд зовур тизимларини нихоятда самарали ишлаши хамда уларнинг зичлигини янада купайтиришга таъсир этмокда. Турри, сугори­ладиган ерлардан катта микдорда тузлар зовур сувлари билан биргаликда чикарилмокда, лекин вохалар барча жойларда юкори самара билан ишлайдиган зовур тармоклари билан тула таъ- минланмаган. Бунинг хисобига жойларда мусбат туз баланси мавжуд. Масалан, Хоразм вохасида 1970 йилда кучли ва уртача шурланган ерлар майдони 22,4 % дан 1995 йилга келиб 42,1 %га ошди. Худди шундай ахвол Коракалпогистонда кузатил- мокда. Бундан шундай хулоса чикариш мумкин, яъни дарё сув­ларининг шзрлигини аввалги табиий (1961 гача булган) холда- ги курсаткичларгача камайтириш даркор.

Президента И. Каримов 1996 йил 25 октябрда Жиззах, 28 октябрда Сирдарё вилоятлари халк депутатлари кенгашла- рида, 1997 йил 17 июлда Коракалпогистон Республикаси Жу- корга Кенгесида сузлаган нуткларида ушбу вилоятларда cyFO- риладиган ерларнинг мелиоратив ахволининг бузилиш сабаб- ларини чукур тахлил килиб берди. Жиззах вилоятида кейинги 4 йил ичида пахта хосилдорлиги 29 ц. дан 17,6 ц. га тушиб кетди. Бунинг сабаблари: 1) кузги ва кишки дала ишлари уз вактида бажарилмайди, 1995 йилги хосилга тайёргарлик ку- ришда пахта майдонини 80%и бахорда шудгор килинди, 2) су­гориладиган ерларнинг асосий кисми шурланган, шур ювиш ишлари 60% ни ташкил килмоеда, очик зовурларнинг яроксиз холга келган кисми 27% га етган, Арнасой ва Зарбдорлутианла- рида бу курсаткич 34-35% га кутарилган, ёпик зовурларнинг 20% и ишдан чиккан ва б. Натижада ерларнинг мелиоратив холати ёмонлашиб кетган.

С^ториладиган ерларнинг махеулдорлиги дефляция (шамол эрозияси) иатижасида хам камаяди. Шамол тупрок.нинг устки }Ч1умдор кисмини }^чириб кетиши ту'файли унинг гумусли (чи- риндили) катлами камайиб боради, механик таркиби енгилла- шади, фойдали элементлар ва чириндининг учиб кетиши каби холатларнинг содир булиши тупрокнинг кашшокланишига олиб келади. Масалан, Марказий Фаргона ( Кукон г^рухи туманла- ри), Карши, Шеробод, Мирзачул чулларида туп рок. шамолдан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

жиддий зарар курган. Хозир Республикамиздаги сугориладиган ерларнинг атиги 1,2 млн. га цисми шамол эрозиясидан химоя килинган. Барча ерларнинг эрозиядан саклаш учун мавжуд булган 40 минг га их,отазорлар майдонини 112 минг гектарга етказиш лозим.

1\уйи Лмударёнинг сугорилмайдиган шимолий худудлари­да антропоген чуллашишни 60 - йиллардан бошлаб кучайиши туфайли шамол фаолияти, айникса кучайиб бормовда. Мавжуд туцай тупроклари, яъни утлоц-такирли, куриган утлоц ва боткок тупрокларнинг чириндига бойлиги (1-5% ва ундан зиёд) билан ажралиб туради. Грунт сувлар сатхининг кескин тушиб кети- ши натижасида бу тупрокларнинг юкори катламлари жуда хам куриб кетди, аввалари зич холда усган тукай усимликлари хам намликнинг етишмаслиги окибатида анча сийраклашди, нати- жада шамол эрозияси таъсири анча жиддий туе олди. Эндилик- да дефляция чириндига бой тукай тупрокларнинг катламларини учириб кетиши туфайли улар кашшокланиб бормокда. Текши- ришлар натижаларига кура, уларнинг жойларда юкори 0-5 см. ли катлами барча жойларда зарар курган, баъзан шамол уйган чукурликлар 5-15 см. дан 0,5 м. гача боради. Юк автомобили изларида шамолнинг уйувчанлиги натижасида вужудга келган чукурликлар дефляция учун энг ёркин мисол. Автомобиль дала шароитида юрганда усимлик копламини эзиб, синдириб тупрок- ларни зичлаб утади. Агар шу йулдан юк автомобили иккинчи марта угса, усимлик коплами оутунлай халок булади, тупрок усти эса 3-5 см. дан 10-15 см. гача чукиши кайд этилган. Ша­мол автомобиль цолдирган изни уйиб уни чук^рлигини янада орттиради (0,5-1 м. гача). Юриш учун жуда нокулай холга келган бу йулдан юк автомобили утмай, унинг ёнидан янги йул солади. Шу тар и ка шамол эрозиясига учраган худуд майдони кенгайиб боради. Хисоб-китооларга Караганда, агар шамол таъ­сирида эрозияга учраган минтакани кенглиги 4 м., деб олияса, у Холда хар 2,5 км, масофада l|. га майдондаги тупрок яроксиз Холга келганлиги аён булади.

Орол денгизининг цуриган кисмида (айникса, унинг эски киргокдан бошлаб 10-15 км. ичкари томонида) дефляциянинг фаолияти жуда тезкор, бу минтакада шамол таъсирида типик барханли, дунгли ва ботикли 1;ум релъеф шакллари таркиб топ­тан: туз, тузли чанг шамол ёрдамида Амударё делътаси томон мунтазам учиб утмокда. MVthiok шахри х^Д^ДВДа ва \нинг атрофнда вужудга келган кум уюмлари 80-90-йилларда вужуд­га келди. Бинобарин, шамол таъсири катта куч, уни хужалик юритишда, албатта, хисобга олиш даркор.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Суторма эрозия лёсс ва лёссимон ёткизикларда релъеф киялиги 2°С дан ортиши билан бошланади ва 3,5°С да анча тезлашди. X. М. Максудов (1989) олиб борган тажриба ишла- рида аникланишича релъеф киялиги 3,5° булган гуза парва- ришланаётган далада бир марта суторилганда гектарига 1-12 т, вегетация даврида эса 14-40 дан 54 т гача туи рок ювилган. М. А. Панков (1965) нинг маълутиотига кура, 3-5° кияликка эга булган даладан сугв билан ювилиб туш га н махсулот таркибида 94% майда тунрок ва факат 6% кум булган, шунингдек, утща 2% гу'мус ва куп мнкдорда азот аникланган. Шунинг учун хам эрозияга дучор булган ерларда экинзорлардан олинадиган хо- сил чуга эрозияга учрамаган меъёрдаги ерларга нисбатан икки марта кам булиши аникланган.

Ирригация эрозияси дарёларнинг IV-V террасаларида, ко- нутс ёйилмаларининг юкори кисмларида кенг таркалган. Ай­никса, Тошкент вилоятининг Янгийул, Чиноз, Пискент, Оханга- рон, Жиззах вилоятининг Баллаорол, Сурхондарё вилоятининг Бойсун, Кашкадарё вилоятининг Цамаши, Чирокчи, Яккабог, Китоб, Шахрисабз, Самарканд вилоятининг Каттакургон, Ургут ва бошка туманларида ривожланган. Лалмикор ерларда эрозия янада кенг микёсда руй беради. X. М. Максудовнинг хисоб- китобича бу майдон 700 минг га. дан зиёд(8-жадвал).

Тунрок эрозиясида содир буладиган юзаки чукурлама (арик- чали) эрозия турлари маълум кулай шароитларда жар эрозияси- га утиб боради. Жар эрозияси жараёнида худуц бутунлай ишдан чикади. Чунки, 5-10 м чукурлик ва 20-30 м ли жарлик вужудга келиши натижасида уйдим-чукурлик таркиб топади ва у релъеф жихатидан хужаликда фойдаланишдан чикиб кетади.

3.3.3.Суториладиган ва лалмикор ерларнинг махсулдор- лигини янада яхшилаш чоралари

Узбекистонда суториладиган ерлар майдони чегараланган. Чунки, янги ерларни узлаштириш учун суъ ресурслари такчил. Рес- публикада жами булиб суторилиш учун 18,7 млн.га. ер ярошш бу­либ унинг факат 4,2 млн.га. кисми кишлок хужалик муомаласига К1фитилган, биз мавжуд ва дастлабки икгисод килинган суи ресурс­лари хисобига тахминан 0,7 млн. га янги ер узлаштириш имконига эгамиз, шунда барча суторма ерлар майдони 4,9 млн.га. дан зиёдрок булади. Т^три, мавжуд эгат оралаб суториш у'сулини замонавий су­гориш технолошяси билан кадамба - ка дам алмаштириб бориш би­лан талай сув ресурслариш1 иктисод килиш мумкин, лекин оуг жара- ён катта сармоя, сарф-хараяхатларшш талаб килади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

8-жадвалУзбекистонда эрозияга берилган тупроцлар майдони

(X. М. Максудов, 1989)Эрозия турлари Мандон Уртача ва кучли ювнлгаи,

ёки дефлнцняга учраганминг га %

L. Туироц арознясн, шу жумладан: -a) t o f я11Л011.'1арда 1ш пичанзорларда 5044,9 12.7 3700,0б) .\аПдал.Т1Нган прларда 1422,3 3,1 705,0лалмп срлярда жала арозияси 700,4 1,5 410,5c y F o p i I л ад и га и срла рда 721,9 1 , 0 289,12. Дефляция, шу жумладан: 21873,4 48,7чул яГшопларнда 20031,9 44,0 -cvFopi 1лади га н ерла рда 1841,5 4,1З.Тупрок зрознясн ва де<|1ляцпянш1гбпргалш.'да pvii бгрншп 1929,4 4,3 775,94. Э]к1зп» на дс<|)ляцнига бсрнлмаганерлар 14024,4 31,2Жами 44884,4 100

Мутахассисларнинг (Р.Хусанов, 1996) хисоб-китоб килиши- ча пахта майдонини хозирги катталикда (1,5 млн.га) сакдаб колган Холда хосилдорликни гектариш 33,5 ц. га кутаришга эришилса, пахта хосили 5 млн.т, агар хосшщорликни 40 ц. га кутаришга эришилса, у Холда жами пахта хосили 6 млн. тоннага етган буларди. Лекин ернинг махсулдорлигини шунча мивдорда хосил олиш учун яхши­лаш осон иш эмас. Бунда аввал тупрокнинг барча майдонларда мелиоратив холати энг юкори даражада булишига эришилиши ло­зим, яъни шурланиш, эрозия, дефляцияш бархам бериб, чиринди мик,- дорининг аввалги табиий курсаткичи кайтадан тикланиши керак.

Сугориладиган ерларнинг зовур тармокларига булган эхти- ёж кисми 3,3 млн.га. ни ташкил килади, амалда уларнинг 85%и [ювур тармоклари билан таъминланган. Шундан 2,4 млн.га. да ётик ва 0,4 млн.га. да тик зовурлар билан таъминланган. Ёпик, ётик зовурлар 581 минг га. да мавжуд. Бозор иктисодиёти шаро- итида сугорма ерларнинг ирригация ва мелиорация тизимлари- ни бошцариш анча мурракао булмокда. Чунки, уларни хар йили таъмирлаш, тозалаш, бузилган ёки ишдан чиккан кисмларни ян- гилари билан алмаштириш керак, техника воситаси, электроэнер­гия, нефть махсулотлари зарур. Шунинг учун хам очик ва ёпик, |ётик. зов\рлар бир неча йиллардан бери тозаланмайди, тик зов>р- ларнинг (уларнинг сони 5 мингга тенг) 50%и м^тлако ишламай- ди. Эхтиёт кисмлар етишмайди, электрэиергия киммат ва б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Зовур тармокларининг мунтазам тозалаб ва таъмирлаб ту- рилмаслиги натижасида уларнинг аксарияти ярмигача тулиб кол- ган (ишчи зовур чукурлиги меъёрида 2,6-3,6 м булиши лозим). Бунинг натижасида зовур атрофидаги грунт сувларини тортиб ололмайди. Бинобарин, уларнинг сатхи ер бетига якин туради ва шурланиш манбаига айланади. Агар зов\р тармокларини х,еч булмаганда хар уч йилда бир марта сифатли тозаланса ва таъ- мирланса, унинг самарадорлиги анча ортади. Бу борада ёпик зо- вурларнинг ишчи холати энг юкори булиши лозим. Чунки, уларда сопол кувурларни лойка босиши туфайли уз самарадорлигини тезда пасайтиради. Тик зовурларнинг техник ахвол и мунтазам холда ишга ярокли булиши максадга мувофик. Чунки, грунт сувлари­нинг сатхини кулай меъёрда еаклао туриш учун уларнинг иш кобилияти кучли. Тик зовурлар мунтазам ишлаб турган Х5ДУД- ларда тупрокда туз тупланиши кайд этилмайди.

Цуйи Амударёда суториладиган ерларнинг мелиоратив ахво- ли жуда o F n p , боз устига 1\оракалпогистоннинг айрим худудлари зовур тармокларига эга эмае, мавж\,д зов^рларнинг самарадорлиги нихоятда паст, улар шур зовур сувларини базур четга чикариб ташламокда. Бу улкада мелиорация буйича махсус дастур асосида катта ишларни амалга ошириш зарур. Гаи шундаки, 0,5 млн. га сугорма ерларнинг хар га майдонида катта самара билан ишлай- диган (хозирда уртача 32-35 м) узунлиги 50-60 м (пахта майдон- ларида) булган ётиц зовур тармокдари курилиши замон талабига айланди. Ерларни капитал ва жорий текислаш, кузги ва кишки шур ювиш ишларини уз вактида сифатли утказиш даркор.

Мирзачул, Жиззах чули, Б^тсоро вохаси, Шерооод чулидаги суториладиган ерларда етарли даражада (гектарига 35-40, жой­ларда 50-60 м) зич зовур тармоклари вужудга келтирилган, аммо уларнинг асосий кисми лойка билан тулиб колган, камиш, куга босиб ётибди, агар уларни мунтазам тозалашга эришилса ва шур ювиш ишларини сифатли амалга ошириб борилса, туп- рокдаги туздан холи булиш тезлашади. Бу борада ташкилий ишларни тугри ва режали олиб бориш, ишни пайсалга солмас- дан уз вактида бажаришга эришишни таъминлаш лозим.

Суториладиган ерлар махсулдорлигининг паеайиши kjti холларда эрозия билан боглик- Тупрокда усимлик илдизи ри- вожланадиган кисмининг шамол таъсирида бузилиши (чирин- ди микдори камайиши, механик таркиби дагаллашуви, фойдали микроэлементларни йуколиши ва б.) унинг вегетация шароит- ларини нокулай ахволга олиб келади. ИТуни эътиборга олиб тупрок, ювилиши олдини олиш зарур, чора-тадбирлар тизимини татоик килиш амалий ахамият касб этади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Аввало, кия ёнбагирларни хайдашга алохида ахамият бе- риш зарур, ерларни кундалангига чукур хайдаш ёмгир сувлари­шт тупроц катламларига чукур кирио боришига имкон беради. Бинобарии, тунрокнинг зичланиб кетмаслиги боис намлик тез- да сингиб кетади, бунда оким вужудга келмайди. Ирригация эрозияси бошланмаслиги учун эгатларга су'в таралаётгаида су- горн ш меъёридан ортиб кетмаслигига эришиш керак, суп кун­далангига олинган ариклар буйича канчалик кам микдорда та- ратилса тунрокни шунчалик ювмайди. Шунингдек, арикларнинг кискалигига хам ахамият бериш максадга мувофик. Эрозия жихатдан хавфли булган тулкинсимон ёнбагирлар маълум ма- софаларда дарахтли ихотазорлар билан банд булса тунрок. юви- лиши анча камаяди. Эрозияга учраган тунрокларнинг махсу'л- дорлигини ошириш максадида минерал ва органик утитлардан окилона фойдаланиш даркор, шунингдек, кимёвий препаратлар- ни («К» типидаги полимерлар, полимерларни сув л и аралашма- лари ёки оли- гомерлари) ишлатилиши тунрок тузилишини ях- шилайди, тунрокнинг ювилишга берилишини камайтиради.

Жар эрозиясига мойил булган жуда кия (8-10° ва ундан катта) ёнбарирларни хайдашда купгина омилларни хисобга олиш максадга му вофик., аввало барча ерларни хайдамасдан, факат айрим ареаллар буйича экин майдонларини тайёрлаш кучли эрозиянинг олдини олади, мавжуд дарахтли ва бутали усимлик- ларни саклаб, яна кушимча дарахтлар экиш зарур. Бу' шароитда лалми ер яйлов билан алмашиб келгани маъкул.

Дефляциянинг олдини олиш туб асоси билан ихотазор- ларни вужудга келтириш, мавжудларини саклаб кол ишга 6 o f - лик. Суториладиган ва лалми ерларда маълу'м масофаларда (200 м. дан 350 м. гача ва ундан куп) икки ёки турт каторли царахтзор минтакаларини вужу дга келтириш шамол кучини анча Киркади. Усимликларни ку'лис усу7лида жойлаштиришга аха- мият бериш керак.

Суториладиган ерларнинг к.ашшокланишини тухтатиш ва уларнинг махсулдорлигини ошириш учун беда ва дуикакли экин- ларни маълути режа асосида алмашлаб экишга эришмок, лозим. Туирокларни бонитетлаш, ер кадастрини ишлаб чикиш ва улар- га риоя килиш мул хосил олишга асос булади.

3.4. Биологик ресурслардан окилона фойдаланиш

Табиий ресурслар орасида биологик бойликлар алохида ахамиятга эга. Чунки, у'лар туталланмайдиган ресурслар булиб махсу'лотларпи чексиз мудаатда беради. Усимлик ва хайвоиот

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

олами бир-бирлари билан узаро боклик. Агар уеимликнинг бир тури йуколса хашаротларнинг 10 дан то 30 туригача цирилиши мумкинлиги аникланган, еки баъзи хайвонлар шу жойни тарк этиши мумкин. lily жихатдан Караганда усимлик ва хайвонот дунёси барча жойларда сакланиши зарур. Ер куррасида карийб1-1,5 млн. хайвон турлари яшайди. Бу микдор усимлик турлар- дан уч марта кун. ЮНЕСКО маълумотига кура, кейинги юз йил мобайнида инсоннинг хужалик фаолияти 25 минг турдаги олий усимликлар ва 1 минг турдаги умурткали хайвонларнинг кири- либ кетиш хавфини келтириб чикаради.

Усимликларнинг инсон хаётидаги ахамияти нихоятда кат­та. Улар атмосферада кислород балансини тартибга солиб ту- ради, даволовчи ва санитария-гигиеник хусусиятларга эга. Ур­монлар хаводан ис газини истъемол килиб тирик организм учун накадар зарур булган кислородни фотосинтез йули билан етка- зиб беради. Аникланишича, 1 га майдондаги яхши холдаги да- рахтзор бир йилда 4,6-6,5 т. ис газини ютиб 3,5-5,0 т кисло­род ишлаб чикаради. Шунингдек, курукдикдаги фитомасса ис газини кул, денгиз ва океанлардаги фитонланктонга нисбатан икки марта кун истеъмол килар экан. Сайёравий мицееда кисло­род балансини баркарорлаштиришда шимолий ярим шардаги нгна оаргли ва тропик хамда субтроникларнинг абадий ям-яшил баргли урмонлари энг куп ахамиятга эга.

Усимлик цоштами ёгин-сочиннинг асосий кисмини уз та- наларида тугиб колганлиги туфайли юзаки эрозиянинг олдини олади, дарахтзорлар зич усган дарё ва сой водийларида сурилма, сел ва чукурлама,эрозия каби ходисаларнинг содир булиши кам- дан-кам булади. Усимлик олами, айникса, тог снбагирларида кор цошхамининг эришини секин-аета кечишига таъсир этади. Те- кисликларда урмон ва ихотазорлар шамол эрозиясининг олди­ни олади, езнинг жазирама кунларида соя-салцинли узига хос микроидлим вужудга келтиради.

3.4.1. Узбекистоннинг биологик ресурслари ва уларданфойдаланиш

Республика табиий шароитларининг турли-туманлиги, унинг биологик бойликларининг хам хар хил булишига таъсир этади. Хозирда усимликларнинг 4168 тури мавжуд булиб, улар­нинг 577 тури доривор хисобланади.

Узбекистоннинг урмон фонди 10 млн.га, шундан карийб 2 млн. га майдон урмон билан копланган. Урмонли ерлар текис- лиеда, кумли худудда 3 млн.га, тог ёнбагирларида 0,5 млн.га. дан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

зиёд, кайирлардаги урмонлар майдони 31 минг га, t o f водийлари- даги туцай урмонлар майдони 23 минг га. Республикамиз урмон- ларга анча камбакал, мамлакат худудининг 5 %ини ташкил кила­ди. Авваллари, хаттоки, XIX асрнинг урталарига кадар t o f ёнба- кирларининг 700-800 м баланддигигача кенг баргли ва майда баргли урмонлар тушуб келган. Адирлар ва паст тоглар писта ва бодомзорлар билан копланган эди, Зарафшон, Сурхондарё, Цашк- адарё, Зомин, Сух, Сангзар ва бошка дарёлар оркали кесилиб 6 o f - ланган холда (сол килиб) урмон ёгочлари окизилган. «Туркис- танские ведомости» газетасида босилган (В. Лим, 1996) хабари- га Караганда XIX аср охирларида Самаркандга хар йили Панжи- кент ва Цоратепадан кенг баргли урмон ёгочларини ёкиш нати- жасида тайёрланган 13440 пуд ( 1пуд-16кг), арчаларни кесиб тайёрлаган 21120 пуд, кумир келтирилган, яъни йилига 16800 кенг баргли ва 17 минг дона арча дарахтлари кесилган. T o F . ia p - даги арчазорлар, бодомзорлар, олмазорлар, олчазорлар текислик ва t o f этакларидаги шахарларда яшовчи ахоли томонидан кури- лиш материали, «писта» кумир тайёрлаш учун тухтовсиз кирки- либ турган, тоглардаги дарё ва сой водийларида топилган мис, темир рудаларидан металл олишда куплаб дарахтлар кесиб ёкил- ган, шунинг учун хам t o f ёнбагарлари ва дарёлар буйларидаги тукайзорлар урмонларга жуда хам камбагал. Арчазорлар сийрак, баъзан катта майдонларда арча учрамайди, у ларни асосан 1800- 2000 м баландликдан бошлаб усиши кузатилади.

Текисликларда хам кора ва ок саксовул, черкез, кандим, шувок, тукайзорлардаги ту ранки.!, жийда, тол асосан ёкилги си­фатида киркилиб турганлиги ту файли у'лар эндиликда сийрак учрайди. Цашкадарё, Зарафшон, Амударё, Сурхондарё, Чирчик- нинг тукайзорлари XX асрга кадар асосан киркиб булинган эди, факат онда-сонда кичик майдонларда дов-дарахтлар сакланиб колган. Тукайзорлар кейинги йилларда беармон йук килинди. Бинобарин, инсоннинг хужалик фаолияти урта асрлар, хусусан XVIII-XIX асрларда усимлик копламини анча сийраклашувига жиддий таъсир этган, XX аср да дов-дарахтларни киркиш, янги ерлар очиш максадида тукайзорларни йук килиш давом этди.

Узбекистонда урмонлар географик жойлашунига мунофик уч тоифага булинади: 1)tof, 2)чул ва 3 )тукай 5’рмонлари. T of- л и Х.УДУД,мамлакатда 6634 минг га. га тенг. Узбекистон Респуб- ликаси Урмон кумитаси (1995) маълутиотига кура, шу майдон­нинг 601,1 минг га кисмида урмон усиши мумкин, хозирги кун- да эса атига 105 минг га. дан зиёдрок ХУДУД урмон билан банд. Tof ёнбагирларининг урмон билан копланганлик даражаси 2,5 %. Tof урмонларига унинг сийраклиги, якка холда усувчи да-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

рахтларнинг куп лиги, дарахтзорлар орасида яланг буш жойлар - нинг бисёрлиги хос. Tof урмонлари асосини арчазорлар, писта- зорлар ва ёнгок, мевали дарахтзорлар ташкил килади.

Арча урм онзорлари y i турдаги, яъни яримшарсимон, За- рафшон ва Туркистон арча турларидан иборат. Зарафшон ар- часи (кора арча) кенг таркалган ва 1500-2300 м баландликда учрайди. Яримшарсимон (совур) арча 2000-2700 м баланд­ликда таркалган. Туркистон арчаси асосан Туркистон тизма токларида 2200-3100 баландликда учрайди.

T o f урмонлари орасида пнстазорлар майдон жихатидан ик- кинчи уринни эгаллайди. Писта-куркокчиликка чидамли ва ким- мат мевали дарахт. Пистазорлар соф холда к\ргокчил t o f этакла- ри ва паст токлар ёнбагирларида таркалган. Пистазорларнинг асо­сий кисми B o 6 o t o f тизмасида (Сурхондарё, майдони 50 минг га), кисман Самарканд атрофида ва бошка т о р л и худудларда учрайди. Арчазорлар билан пистазорлар оралшида бодомзор, ёнгок., торолча, олма, урик, дулана, наъматак, кора канд ва бошка дарахтлар хамда бутали урмонзорлар жойлашган. Улар куплаб мева бериши билан бирга, ёнбагарларни сурилма ва эрозиядан мухофаза килади.

T o f урмонларининг ахамияти бекиёс катта, лекин ахоли ёкилги ва курилиш материаллари билан барча жойларда етарли таъминланмаганлиги туфайли урмонларни киркиш холлари уч- раб туради. Бозор иктисодиёти шароитида, айникса курилиш материалларининг кимматлиги ахолини ёнбагирлардаги дарахт- ларни киркишга ундайди. Тошкент вилоятининг Бустонлик ту- манида хар бир оила бир йилда ёкилги сифатида $ртача 15-20 м3 утин туплайди. Куриган дарахт ва буталар билан бирга усиб турган дарахтлар хам киркилади. Умуман Угом, Чоткол минта- касида хар йили камида 21 минг м3 дарахт ва буталар киркила­ди. Агар бу микдорни бошка t o f .i h вилоятларни хам кушиб хи- собласак катта хажмда утин тайёрланиши аён булади.

Чул минтакасида урмонларнинг ахамияти нихоятда улук- вор. Цумли чулда кумларнинг кучиб юришини тухтатса, с\тор- ма ерларда тупрокни учиб кетишига т\танок булади, яйловлар- да бута ва дарахтларнинг мавжуд булиши коракул куилари ис- теъмол киладиган турли хил ут-уланларнинг усишига имкон беради. Ок ва корасаксовул, черкез, ч о р о н , кандим урмон хосил килувчи дарахт ва буталар хисобланади. Улар зич усган жой­ларда яйловлар махсулдорлиги гектарига 2 ц. дан кам булмай- ди, баъзан 4-5 ц. гача кутарилади.

Аммо Ресиубликанинг чул кисмида геологик-кидирув ишларининг фаоллашуви, автотранспорт харакатииииг кучай- иши, турли маъданларни казиб олишнинг кенг микёсда амалга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

оширилаётганлиги, шахарчалар курилаётганлиги яйловлар май- донини кискаришига сабаб булмокда, мавжуд урмонлар кирк- илмокда, Хисоб-китобларга Караганда 1 км масофада магист- рал кувурлар ётказилиши камида 4 га майдондаги яйловлар- нинг оузилишига таъсир этади.

Чул минтакасида хозирга келиб I млн. га майдонда хара- катдаги кумлар вужудга келган, уларда хеч кандай усимлик ус- майди ва яйлов сифатида фойдаланилмайди. Шунингдек, 5 млн. га майдонда махсулдорлиги жуда хам кам булган (гектарига 0,5 ц .) яйлов вужудга келган, бу худудда х.аракатчан кум мас- сивлари устуворлнкка эга. Улар мавжуд яйловлардан тутри фойдаланмаслик окибатида таркиб топган. Вохалар (Бухоро, Карши, Крракул, Доракалпогастон, хусу'сан Турткул, Элликкалъа) билан кумли чулларни бир-бирлари билан туташган минтакала- рида 200 минг га майдонда харакатдаги (барханли) кум шакл- ларн манжуд. Бу хол ёкилги сифатида саксовуллар, черкез, чо- f o h h h киркнш натижасида вужу'дга келган.

Тукайзорлар йилдан йилга камайиб бормокда. 1978 йил­да угларнинг майдони 78 минг га., 1983 йилда-34 минг га, 1992 йилда-31 минг гектаргача ча камайди. Амударё делътасида да- рахтли-бу7тали тукайларнинг майдони чу'ллангиш муносабати билан, айникса, жуда тез кискармокда. 60-йилларга кадар ху­дудда тукайзорлар майдони 270 минг га булган холда уларнинг майдони хозирда 10-15 марта камайди. 70-80-йилларда пахта майдонларини кенгайтириш бахонасида дарёлар узанларига кадар янги ерлар очилди, шунинг угчу н хам кутг тукайзорлар айни шу7 даврда бутунлай йуколди.

Узбекистонда хайвоиот дунёсининг 600 га якин тури яшайди, сут эмизувчиларнинг 97 тури, кучпларнинг 379 тури, су'дралиб юрунчиларнинг 58 тури мавжущ. Республика табиат­ни мухофаза килиш давлат кумитасииинг маълумотига кура, Узбекистонда ов килинадиган ва балик тутиладиган жойлар- нинг майдони 38 млн.га дан иборат, шундан 0,5 млн. га сув хавзаларига тутри келади. Хар йил и уртача 60 минг тача сутвда сузугвчи кутплар, тахминан 2 минг ту стовут;, 13 минг каклик, 500 бош ёввойи тунгиз, бир неча мингта caiiFOK., 50 мингдан 100 мингтагача тошбака, 10000-100000 тагача курбака ва бошка хайвонлар ов килинади. Албатта, бу?лар расмий маълу'.мотлар, аслида ов килинадиган хайвонлар, айникса, купилар сони бундан куп, броконъерлар тутган ва отган хайвонлар микдорини хеч ким хисоб-китоб килмайди. Шунинг учун хам республикада назорат урнатилишига карамасдан ов килинадиган хайвонлар- нинг сони борган сари камайиб бормокда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

3.4.2. Биологик ресурслардан фовдаланиш жараёнида вужудга келган муаммолар

Усимликларнинг тупрокни эрозия ва дефляцияга карши баркарорлигини оширишда бош омил, деб бахо берилса мубо- лага булмаса керак. Чунки, усимлик мавжуд булган жойда сув ёки шамол уз кучини курсата олмайди. Усимлик коплами туп- рокда чукур кириб борган сари уни ювилиш, сурилиш ва уйи- лиш жараёнларидан еаклайди. Барглари, новдалари ва поялари, хуллас барча танаси билан ёгин-сочиннинг асосий цисмини кабул килади ва тупровда нам кам тушади, шамол вактида эса унинг йуналишига рупара булиб, унинг кучини анча киркади. Агар усимлик сийрак ёки бутунлай мавжуд булмаган шароитда эро­зия, дефляция, еурилма, сел, гармсел каби нохуш ходисалар та­биий комплексларга жиддий зарар етказади (4-чизма). Энг дах- шатлиси тупрок усти ювилиши ва у цулай шароитларда жар эрозиясига утиб кетиши табиатда куп кузатилади. Ция t o f ён- баторларида лёссимон ёткизиклар ёки лёсс коплами ёгин-еочип вактида намга букиши натижасида огирлик массаси бир неча баробар ортиб кетади ва мазкур ёткизиклар остида сув утказ- майдиган; кумтош ёки намга чидамли бошка жинслар, киялик устида бир неча 10 ёки 100 м. га сурилиб тушади. Бу ходиса катта худ^дларда секин-аста, баъзан бир з>тида руй бериши mjtvi- кин. Сурилган худудда ёки унинг олдида кишлок, чорва ферма- си, автомобиль йул и, бирор корхона ва бошка хужалик объект- лари жойлашган булиши мумкин. Бунинг окибатида сурилган грунт массиви чукур ва кенг ёрикларга ажралиб кетади ва уз йулида учраган барча иншоотларни яксон килади. Тусатдан булган бундай нохуш ходисаларнинг иктисодий зарари ва окибат- лари бир неча юз минглаб сум билан хисобланади.

3.4.3. Биологик ресурслардан фойдаланишни яхшилаштадбирлари

Урмоннинг амалий ахамияти гоятда уллтворлиги ва рес- публикада уларнинг майдони нихоятда камлигини хисобга олиб янги урмонзорлар б}нёд этиш ишлари муттаеил олиб борилмок- да. Чулларда кум релъеф шакллари харакатларининг олдини олиш учун ихотазорлар вужудга келтирилган, t o f ёнбагирлари- да эрозия, с^рилма ва сел ходисаларини ривожланишини тухта- тиб к°лиш борасида жойларда t o f урмонзорлари яратилди. Суториладиган ерлардаги ихотазорлар тупрокни эрозия ва деф- ляциядан саклашда хизматлари бенихоя юкори. Лекин шунга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

карамасдан мамлакатда урмонлар мамдонини кенгаитириш ишларини кунгилдагидек, деб булмайди. 80-йилларда йилига уртача 40-50 минг га, 1990, 1992 йилларда 40 минг, 1994-1995 йилларда-30 минг, 1996 йилда 34 минг га майдонда янги ур­монлар бунсд килинди ва тикланди.

Сабаблар: Оцнбатлар:

Хаддан ташкари мол боциш

Чала мол боциш

Усимликнинг туёк остида эзилишиДарахт па буталарни киркишПнчанни нотхтрн

уринтЯйловларга дам бермасликгГсхиогон таъсирКум боситУт тушига

Сув босиш

Грунт сувлари сатхи тушиб кетишиТуирокда туз туплаишнСув билантаъминлашни тухтапт

Шур сув билан сугориш

«Ишкорли» ёпшлар таъс(фи

Оцава сувлар таъсири

Атмос(|)сра хавосининг ифлосланиш таъсири Усимлик холати мониторннпт йуклиги Кургоцчшшк__________

Янловлар махсулдорлипшннгкаманиши

Яйловлариинг бегона утлар билан бойиши

бои утл ар

Яйловлар майдони кискариши

Виомасса узгариши

Дарахт 1

касалланишибуталар

1{уршпиТуп рок. устиии мо< '«оплати Дарахтлариинг учларикуришиУрмонларнннгкамайншиУснмликларнинг аитропоген сукцсссияси кучанниш________Дарахтли тукай ^риида бутазорлар кенгайиши________Дсфляциянинг турли кум шаклларниинг келиши

кучаииши,рельеф)

вужудга

Ёибатрларда эрозия, сел ходисалар ривожланиши

сурилма,бошка

Дарё, канал ва сув омборлари ки ргокларннииг ювнлнши, упирилишиЭкинзорларпи кум босиши, мевали дарахтлариинг синиши, ёш ни^олларни пайхон булиши_______________Чулланншн

4-чизма. Узбекистонда усимлик дсградациясинииг сабаб на оцибатлари

75www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Бизнингча, янги урмонларни камида йилига 100-120 минг га майдонда бунёд этиш кузланган максадга эришишга имкон бера- да. Бу борада вохалар билан кумли чул тугашган минтакада ора- лиц ихотазорлар вужудга келтириш максадга мувофик. Чунки, бир неча махсус каторларда (оралик масофа 100-200 м.) ихота­зорлар чулдан эсадиган иссик ва КУРУК чангли шамолларни тутиб колади, харакатдаш кумларнинг му'стахкамланипшни таъминлай- ди. Чул шароитида автомобиль йулларининг икки чеккасида йул ихотазорлари (черкез, кандим, оксаксовул ва б .) вужудга келтири- лиши аввало йулни кум босшидан сакласа, бошка томондан, йулов- чилар эстетик заик оладилар, йул чеккаларнда узига хос микроик- лим вужудга келади. Цумли чулларда бир томондан, яйловлар мах- сулдорлигининг камлиги, иккинчи томондан, харакатдаги кумлар- нинг мавжудлигини хисобга олган холда ихотазорларни вужудга келтириш лойихаланилади. Бунда ахоли пунктлари (кудуклар, шахарчачар), турли иншоотлар, су'в, нефть, газ кувурларичеккалари Хам хисобга олиниши максадга мувофик-

То^ ёнбагарларда урмонларни бунёд этишда бир катор омил- ларни эътиборга олиш даркор. Энг аввало сурилма ва эрозияга мойил ёнбагарларни, сел келиши хавфи булган сой ёнбашрлари ва узанлар чеккалари, кор кучкилари ривожланиши мумкин бул­ган худудлар урмон билан копланишига эришиш зарур. Киш- локлар ва турли хужалик иншоотлари, бинолар, автомобиль ва темир йуллар, рекреация объектлари атрофлари ва у'ларнинг ху- дудлари зич дарахтзорлар билан цопланиши юкорида курсатиб утилган табиий офат келтирувчи ходисаларни вужудга келиши- га имкон бермайди. Янгитдан вужудга келаётган жарликлар, су'- рилиши эхтимол килинаётган ёнбашрлар айникса, тез муддат- ларда дарахтзорлар билан мустахкамланиши яхши самара бера- ди. Бундай жойларда мол бокишни таъциклаш зарур.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасиршнг 1994 йил 8 февралда тасдиклаган карорида 1994-2003 йиллар мо­байнида хар йили камида 10 минг га майдонда терак ва бошка тез усувчи иморатбоп дарахтлар экиш таъкидланган. Россия- дан келтирилаётган ёгоч ва тахта республикага жуда хам цим- матга туншокда. Терак ва бошка тез усувчи дарахтлар экиш билан 8-10 йил мобайнида куп микдорда иморатбоп ёгоч тай- ёрлаш мумкин. Проф. А. Хоназаровнинг хисоб-китобига кура1 га теракзордан 10 йилда камида 500м3, 10 минг га майдонда - ги теракзордан эса 5 млн. м3 ёгоч олиниши му'мкин. Калифор­ния тераги эса тез 5-6 йилда вояга етади, бирок У муртрок ва тез синади. Бу жихатдан куле терак билан мирзатерак ёгочи анча каттик ва зичлиги билан ажралиб туради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Теракларни барча суториш тармокларининг чеккасида, шахарлар, ахоли пунктлари, вох,аларнинг экин экилмайдиган ва нотекис жойларида устириш имкони бор, ундан ихота урмони сифатида хам фойдаланиш мумкин. Теракдан нафакат ёроч, тахта, шунингдек, ундан аъло сифатли kofo3 тайёрланади. Те­ракларни республикада мавжуд булган карийб 200 минг км масофага чузилган суториш шохобчаларининг чеккаларида ву- жу'дга келтириш мумкин. Чунки, уларнинг атиги 7 минг км. даги кисмида дарахтзорлар мавжу'д, холос. Терак ва мевали да- рахтларни темир-бетонли новлар буйлаб экилса, аввало сучв буй- ида узига хос микроиклим таркио топар эди, кейин эса турли мевалар етиштирилган буларди. Бу борада айрим туманларда (Мирзачул, 1\арши чули, Хоразм) намунали ишлар килинмокда. Сув омборлари ва селхоналар атрофлари дарахтзорларни ву- жудга келтириш объекти булиши лозим, республикадаги деярли барча сув хавзалари чеккалари урмонзорлар билан банд эмас.

Йирик саноат тугунлари ва корхоналари худудларида ва атрофларида махсугс ихотазор бунёд этиш хар жихатдан хам зарур. Чунки, дарахтлар зарарли моддаларни, айникса чанглар- ни ютиб, хавони тозалайди, хаво намлиги ва хароратни ростлаб гуради. Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 31 декабрдаги каро- рига мунофик Цораву'лбозор нефть саноати корхоналари атро­фида 18 минг га майдонда урмонзорлар вужудга келтириш ишлари кизрин олиб борилмокда. Худди шундай хайрли ишни Муборак, Шуртанг газ-кимё саноати, Навоий кимё («Азот» бир- лашмаси) корхоналари ва бошка саноат объектлари атрофла­рида вужудга келтириш айни муддао.

Орол буйида руй бераётган чуллашиш х°Дисаси бошка табиат компонентлари катори усимлик оламининг жиддий за­рар куришига кенг микёсда таъсир этмокда. Усимликлар таби- атда булаётган барча нохуш узгаришларнинг энг ишончли ин- дикаторидир. Уларнинг бир турдан иккинчи бошка бир тур (- лар) билан алмашиши маконда релъеф, грунт сувлари режими, тупрок ва бошка компонентларида узгаришлар содир булаёт- ганлиги натижасида юз беради. Амударё ва Сирдарёнинг хо­зирги делъталарида (суториладиган минтакада) аввалги дарах­тли тукайзорлар сувсизлик ва шур му'хит таъсирида каттик зарар курди, уларнинг куриши ту'файли шамол таъсирида кучма Кумлар харакати фаоллашмокда. Орол денгизининг кури га н Кисмида кум ва тузларни миграцияси кучаймокда.

Ушбу7 тадрижий табиий шароитда заминни мустахкамлаш роятда мухим ахамият касб этади. Бу борада энг ишончли, арзон, тез муддатларда самара берадиган гадбир маълум лойихалар асо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

сида ихотазорлар вужудга келтириш хаммадан хам кулай ва икти­содий жидатдан арзон хамда зарурий чора хисобланади. Фитоме­лиорация (усимликларни экиш ва устириш билан мелиорация килиш) йули билан тупрокни эрозия ва дефляциядан саклаб цолиш Амударё делътаси ва Оролнинг куриган кисмида 80-йилларнинг2-ярмида бошланган. Оролнинг кумли худудларида (Узбекистон кисмида) 1989 йилдан эътиборан хар йили камида 10 минг га майдонда кора саксовул, черкез, кандим, чогон ва бошка к^рук севар ва шурни хуш курувчи усимликларнинг уруга ва каламчаси- ни экиш билан фитомелиорация амалга оширилмокда. Кейинги рактларда (90-йиллардан бошлаб) иш майдони ортиб бормокда. 1998 йилнинг бошларида жами фитомелиорация килинган май- дон жами 150 минг га. дан ортди. Албатта, бу ракам }лгчалик куп эмас, агар барча куриган кием 3,8 млн. га, деб хисобланса, унинг карийб 2 млн.га. кисми республикамизга тегишли. Хозирга ке­лий усимлик экиш мумкин булган майдон тахминан 400-500 минг га ни ташкил килади. Бинобарин, эндигина унинг учдан бир кис- минигина усимлик билан мустахкамлашга эришилди, холос. Биз- нингча фитомелиора ция ишлари суръати ва камраб олинаётган майдон хажми камида 2 марта оширилиши айни муддао. Чунки денгиз чекинган сари унинг куриган кисмида фитомелиорация килинадиган майдон микёси хам ортиб бормокда, демак, шамол- нинг уювчанлик ва харакат майдони тобора ортиб бормокда.

Амударё делътасида хам ихотазорлар вужудга келтириш бо- расида анча ишлар килинмокда. Чимбой, Муйнок, Бузатов, Кунгирот, Цораузак туманлари урмон хужаликлари узанлар буйларида тукай- зорларни кайтадан тиклаш борасида ва кумли худудларда фитоме­лиорация ишлари амалга оширилмокда. Энг кизига шундаки, делъ- танинг ботиклар оралищдаги баландрок кисмларида углок-такир тупрокларнинг такирсимон тупрокларга ривожланиб утишлари ту­файли жойларда (Цунгарот-Муйнок автомобиль йулининг икки чеккаси ва унинг ичкари худуддари) табиий йул билан кора саксо­вул кенг таркалмокда. Ган ана шу табиий йул билан кенгайиб бора- |ёттан к°ра саксовулнинг ахоли томонидан кесиб кетилмаслигида. Агар уларни вегетацияси учун инсон томонидан тускинлик килин- маса, у табиий йул билан заминни мустахкамлаб боради.

3.5. Фойдали казилмалардан фойдаланишни оптималлаштириш

Ишлаб чикариш кучларининг тезкорлик билан тараккий килаётганлиги саноатни куплаб минерал хомашё билан узлук- сиз таъминлашни такозо этади. Бу эса уз навбатида ер каъри-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

дан куплаб фойдали казилма бойликларни казиб олишга ун- цайди. Каттик фойдали казилмалар конларда турли чукурликда жойлашганлиги туфайли уларни казиб олиш жарёнида куплаб буш t o f жинсларини ер бетига чикариш лозим. Бунинг устига рудаларда керакли фойдали маъдан жуда оз кисмни ташкил килиши мумкин (уртача 0,1% дан 10% гача). Бинобарин, куп­лаб буш t o f жинслари конлар атрофида тупланиб боради. 90- йилларда дунё буйича йилига карийб 150 млрд. т t o f жинсла- ри цазиб олинган, шундан 20 млрд. тоннаси фойдали казилма булган. Бу ракам XXI бошларига келиб 4-6 марта куиайиши тахмин килинмокда.

Шу муносабат билан фойдали казилмалардан окилона фойдаланиш муаммоси Ер куррасида тобора жиддий туе ол- мокда, бу борада казиб олиш ва уларни кайта ишлаш техноло- гиясига катта ахамият берилиб иктисодий жихатдан камрок чиким-харажатлар сарфлаш устида кенг микёсда тадкикот ишлари амалга оширилмокда. Мутахассисларнинг хисоб-кито- бича ер катламларидан олинаётган маъданларнинг бор йути-1- 5%и ишлаб чикариш учун махсулот булиб, колганлари чикинди хисобланади.

3.5.1. Узбекистон худудидаги фойдали казилмалар.ва улардан фойдаланиш

Узбекистон замини турли табиий минерал бойликларга эга. Бу хол худуднинг геологик жихатдан узок утмишларда мурак­каб ривожланиш жараёнларни бошдан кечирганлиги, илк бор t o f хосил булиш ходисаларини, денгиз хавзаларининг вакт-вак- ти билан к5Р>Т\Ликка бостириб кирганлиги, кобик нурашининг кучли тарзда руй берганлиги, вулкон харакатлари, ер ости маг- матик жинсларни турли катламларга кириб, котиб крлиши ва бошка геологик ходисалар натижалари билан боглик..

Хозирги кунга келиб Узбекистонда 2700 дан зиёд казилма бойлик конлари ва истикболда очилиши мумкин булган янги кон­лар аникланган. Ушбу конларда ер юзига якин жойлашган хил- ма-хил минерал хомашёлар мавжуд. Уларнинг 60 хилидан икти- содиётда фойдаланилмокда. Узбекистоннинг утиутиий минерал хомашё салохияти 3,3 трл. AKIII долларида бахоланмокда. дар йили конлардан утиутиий киймати 5,5 млрд. АЦШ долларига тенг булган турли казилма бойликлар казиб олинади.

Бир катор мутсим фойдали казилмалар, чунончи, о л тин, уран, мис, табиий газ, калий тузлари, фосфоридлар, каолин буйича Уз­бекистон захираларининг куилиги ва истикболда фойдаланиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

буйича на фа кат МДХ, мамлакатлари балки, жахонда олдинги уринларни эгаллайди. Масалан, олтин захиралари буйича дунё- да 4- уринни, цазиб олиш буйича эса 7-уринни эгаллайди, мис буйича Ш-11-уринни, уран буйича эса 7-8-)финни эгаллайди (Каримов, 1997). Табиий газнинг умумий захираси карийб 2 трлн. м3, кумирники 2 млрд.т. дан зиёдрок. Мутахассислар- нинг дастлабки бахолаш натижаларига кура мамлакат худуди- нинг тахминан 60% кисми нефть ва газ захиралари билан банд.

Узбекистон худудида Фаргона, Сурхондарё, Жануби-Рарбий Хисор, Бухоро-Хива ва Устюрт нефть ва газли минтакалардир. Хозирги вактда энг куп нефть ва табиий газ Бухоро-Хива нефть- газ районида-Уртабулок, Кукдумалок, Шуртан, Тошли, Шуртепа, Зевар ва бошка уларга якин булган конлардан казиб олинмок- ца. Биргина Кашкадарёдаги газ конлари бутун республикада казиб олинаётган табиий газнинг 90%ини етказиб бермовда. Кейинги вактларда Устюрт платоси ва Орол денгизининг сувдан 6jfrna6 колган кисмвда нефть ва газ конларини кидириш ишлар жадал- лик билан олиб борилмовда. Бу худудларда табиий газ ва нефть конлари очилиши мумкинлигнга млтахассислар катта ишонч би­лан карамокдалар (хозиргача Шохпахта, Урга, Бердак., Шибинли, Кизилкайир, Окшулок, Корашулок каби жойлардаги конлар ис- тикболга эга), дастлабки газ конлари ишга туширилган (хозирги к^да Урга газ конидан Kjmira 1,2 млн.м3 газ олинмовда, шу- нингдек, хар куни 25 т газ конденсати казиб олинмовда).

Узбекистонда 20 дан ортик кумир конлари ва кумирли хав- залар аникланган. Кумирнинг саноат захиралари Ангрен, U la p F - jn ва Бойсун конларида жойлашган. Бойс^и (жами захираси тахминан 150 млн. т) конида очик усулда тош кумир казиб олиш бошланган. Fv.3op-К^кУркон темир йулини ишга т^тиири- лиши билан бу кондан куплаб кумир олиш мумкин булади.

Узбекистон ноёб ва нодир металлар-олтин, кумуш, >ран ва бошкалар казиб олиш буйича олдинги уринларни эгаллайди. Олтиннинг умумий захираси 4 минг т. дан куп, республикада таркибида олтин ва кумуш мавжуд булган 30 дан ортик руда конлари топилган. Йирик олтин конлари Мурунтов, Маржонбу- лок, Кзрама ва Чоткол тизма гокларида топилган. Kpnin Цизил- Hjpa тармокларида, Кизилкумда катта захираларга эга. Одатда олтин бошка элёментлар билан бирга учрайди.

Рангли ва нодир металлар—мис, калайи, куркошин, вольф­рам, литий, алюминий хомашёси(алунитлар, каолинлар) ва бо- шкалардан иборат. Мис рудаси Курама тогларида Калмокк.ир, Саричека, Кизота конларида, вольфрам, молибден, калайи, вис­мут, симоб, сурьма Жанубий ва Урта Тянь-Шандаги Коратспа,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Лангар, Цуйтош, Ингияка, Яхшон, Саргардон ва бошка жойлар- да мавжуд, 20 та молибден кони ашщланган. Висмут рудаси, мишъяк-висмут, „мис-висмут конлари Чотцол-Цурама тоглари- да ( Бурчмулла, Уртасарой) бор. Жанубий Фарронада 100 дан ортик симоб ва 10 дан зиёд сурма конлари мавжуд.

Кора металлар (темир, титан, марганец ва хром)нинг бир неча юз конлари мавжуд. Улкан титан марганецли кон Султон Увайс торларида (Тепабулок, захираси 4 млрд.т), Нурота tof- ларида, марганенли чукинди конлари Зарафшон-Зирабулок, Кора- тепа, Лолабулоц ва бошка жойларда топилган.

ToF-кимё саноати хомашёси булган фосфоритлар (Цизил- цум ), ош ту зи ва бошка тузларнинг катта захиралари Борсакел- мас, Хужаикон, Бойбичакон ва бошка жойларда аникланган. Курилиш материалларнинг 370 дан ортиц кони борлиги хисобга олинган. Ок, цора, цизгаш, мармар конлари ишга тутиган. Геоло­гия ^идир^ ишлари кенг микёсда жадаллик билан давом этти- рилмокда, истикболда янги конларнинг топилиш эх,тимоли катта.

3.5.2. Фойдали цазилмаларнинг исроф булиши

Цазилма бойликлар конларини ишга тушириш, улардан маъданларни цазиб олиш, транспортда кайта ишлаш фабрика- ларига ташиш, рудаларни бойитиш ва улардан керак булган мах,сулотларни ажратиб олиш жараёнлари мураккаб техноло­гик тизимлардан иборат. Мазкур бир-бирлари билан боглиц булган жараёнларда маъданлар миедор жи^атидан камаяди, баъзан эса сифатини х,ам йудотади.

Узбекистонда йилига 200 млн. т. дан зиёд tof жинслари казиб олинади, чикинди сифатида ташланган жинсларнинг хажми 150 млн. м3| дан мул рок. Кон ва шахталар атрофига чикариб ташланаётган коплама жинслар факат Олмалиц ва Навоий tof- кон саноати мажм^ттда 20 минг га майдонни эгалайди.

Чициндиларни тупланиши аввало катта майдонда тупрок ва яйловлардан фойдаланишни чеклайди, хамда ер ости сувла- рини ифлослайди, чикариб ташланаётган цоплама жинсларнинг аксарияти зах,арли хусусиятга эгалиги эътиборга олинса, у холда махаллий ах,олига х,ам зарар етказиши мумкин.

Маъданларни казиб олиш жараёнида уларни очик карьер усулида ер юзасига олиб чикиш нисбатан камрок исрофгарчи- ликка олиб келади. Ургача исрофгарчилик 3-8%, мураккаб кон- ларда эса 10-12% ни ташкил килади. Шу жихатдан Караганда очик усулдаги конлардан куироц фойдаланиш максадга мувофик- лиги ва иктисодий жихатдан рентабеллиги уз-узидан равшандир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Ёпик усулда маъданларни казиб олиш жараёнида исроф- гарчилик анча кщори, бу хол нафакат TOF-геологик шароитла- рини мураккаблиги, шунингдек, казилма бойликнинг тури ва му- х,имлиги билан боБлиц. Кумир конларида исрофгарчилик кур- саткичи 5’ртача 20-40% ни, кора ва рангли металл рудалари шах- таларида 15-25%, TOF-кимё хомашёларида эса 20-60%ни таш- кил килади. Конларни ишлатишда яна бошка омилларни хам эътиборга олиш лозим булади. Масалан, tof жинслари ва маъдан­ларни казиш, транспортга ортиш ва тушириш, конни техник жи- хатдан бузилшпининг олдини олувчи курилмаларни куриш ва б.

Донбассдаги шахта усулида казиб олинаётган кумир кон­ларида пастга томон чукурлашгаи сари кумирнинг таркибида кул микдори ортиб боради. Кумир казишда ишлатилаётган комбайн кумир билан бирга сланец катламларини хам цушиб чикаради. Шу туфайли булса керак кумирнинг куллик дара- жаси 31,5% ни ташкил килади. Бинобарин, дон хдвзасидаги кумирларни бойитиш долзарб муаммо хисобланади.

Конларни ишлатишда маъданларнинг руд а да ги салмогига ало>шда ,зйьтибор берилади. Агар рудада маъданларнинг салмоги етарли д|1ражада куп булса уларни фойдаланишга топшириш максадга мувофик, кам булган такдирда б\тна рухсат этилмай- ди. Масалан, мисни рудадаги микдори XIX асрнинг бошларида 10% булган такдирда казиб олишга рухсат этилган, бу микдор XX аср бошига келиб 3,8% га, хозирда эса бу курсаткич 1% дан хам камрокка пасайди. Шу н ктаи назардан ишлатиб булинган конларда ва салмога кам булган руда шахталарида ёки каръер- ларида х,озирги н т таи назардан уларни кайтадан ишга солиш иктисодий жих,атдан кулай ва зарурдир. Щу жихатдан Цизилк- З мдаги олтин конларида ташкил этилган Узбекистон-АКШ хам- корлигидаги «Зарафшон-Нъюмонт» кушма корхонаси аввал ишлатиб булинган tof жинслари таркибидан яна олтин ажра- тиб олиш учун хизмат цилмокда.

Маъданларни ташишда хам уларнинг бир кисми исроф булиши аникланган. Текшириш натижаларига кура, кумир очиц вагонларда ташилганда карши шамол харакати туфайли унинг майда зарралари з чиб кетади. Масалан, Новокузнецкдан Маг­нитогорск шахригача очик ярим вагонларда кумир ташилганда j ap бир вагонда кумир микдори 1,2 т. гача камайган. Бундай йукотишни камайтириш ^ чун вагонлардаги кумир устига cjhb сепиб намлаш ёки нефть махсулотлари билан коплаш анча наф беради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

3.5.3. Фойдали цазилмалардан мажмуали фойдаланиш

Деярли барча каттик маъданли конларда куп холлтзда асосий бойликдан ташкари бир-неча бошка, jura йулдош бул- ган бошка минерал маъданлар хам учрайди. Гап ана шу Кушимча минерал бойликларни хам ажратиб олишда. Чунки, уларни ажратиб олиш иктисодий жихатдан мухим ахамият касб этади. Конлардан ёки маъданлардан мажмуали фойдала­ниш деганда деярли барча фойдали маъданларни ишлаб чика- риш технологиясида уларни бирма-бир ажратиб олиш тушуни- лади. Лениногорсдаги корхонада кургошин—рух руда с ид аи 13 элементдан 11 таси, Балхашда мис эритиш корхонасида эса 14 элементдан 12 таси, Тотли Осетиядаги Садон кургошин-рух корхонасида 23 элементдан 15 таси ажратиб олинмокда.

Узбекистан рангли металларга, яъни мис, кургошин, рух, воль­фрам, ва бошкаларга жуда бой. Улар билан бирга 15 турдан мулрок бошка рангли металлар хам бирга учрайди. Масалан, олтин, кумуш, кадмий, индий, теллур, селен, рений, кобальт, никель, осмий ва хоказо. Калмокир кони ноёб булиб, мис-молибден р}Да- си ва улар билан бирга юцорида номлари курсатилиб утилган рангли металларнинг купчилиги бирга учрайди. Уларнинг асосий кисми Олмалиц tof-koh металлургия корхонасида ажратиб олин- монда. Унга якин булган Дальное конининг ишга тущирилиши ва янги TOF-металлургия мажмуасини цуриб битказилгандан сунг рангли металларни мажмуали ишлаб чикариш янада купаяди. Х}дди шундай конлар Жиззах вилоятидаги Учкулоч, Сурхонда- рёдаги Хондиза конларида хам мавжуд.

Охангарон кумир конида кумирни коплаб турувчи као- линдан тулиц фойдаланмайди. TyFpnpoFH бу конни кумир-као­лин кони, деб аталса тукри буларди. Каолин захираси 400 млн. т. Лекин казиб олинган 6-8 млн. т каолиннинг хомашё сифа- тида атиги 5% и олиниб, колган кисми агдармада тупланиб бо- рилмокда. Хозир унинг йигалган кисми 60 млн.т. га етиб цолди. Каолин (гилмоя) -кимматбахо хомашё, ундан цогоз, доришунос- лик, атир-упа ва бошка саноат тармокларида фойдаланилиши мумкин, унинг таркибида куп микдорда алюминий мавжуд, би- нобарин, у алюминий ишлаб чикаришда аскотади.

1998 йилда Германиянинг «Крупп» фирмаси Охангарон кумир хиссадорлик жамияти билан биргаликда каолин к;ушма корхонасини бунёд этишга киришди. Биринчи навбатда йилига 200 минг т каолинни бойитиш кувватига эга булган фабрика- ни куришга кирилишди. Б унга «Крупп» фирмаси 250 млн. немис маркаси ажратди. Худди шундай кумир конидан мажму-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

али фойдаланиш Шаррун тошкумир конида амалга оширил- мокда. Конда кумирдан ташкари фосфорит, гипс ва охак цазиб олинади. Гипс курилишдан ташкари тиббиётда цулланилади. Ох,ак кимматбахо курилиш материали хисобланади.

3.5.4. Минерал ресурсларни цазиб олиш жараёнида уларнинг атроф- мухитга таъсири

Очик, усулда казиб олинадиган маъдан конлари атроф- мухитни купроц ифлослайди. Казилма бойликнинг юзини очишда купинча портлашлар килиниб, юзадаги t o f жинслари маълум калинликда юмшатилади. Портлаш натижасида жинслар тур- ли томонга сочилиши ва улар цупориб ташланиши туфайли ха- вога куп микдорда чанг кугарилади. Мутахассисларнинг маъ- лумотига кура, руда очиц конларда бир йула уртача зичликдаги грунтлар портлатилганда осмонга 100-200 т. гача чанг кутари- лиши цайд этилган. Грунтларни транспортга ортиш ва текис- лаш ишларида хам 10 т. гача чанг хавога чициши мумкин. Юк таш>ъчи оир» автомашинадан бир суткада 10 кг чанг хавога чикади. Чанг, шунингдек, ащарма юк автомашиналари, агдарма ярим вагонлар ва конвейрларда t o f жинсларини ташишда, уларни майдаловчи к^рилмаларда майдаланиши, бульдозерлар харака- тида хам катта хажмда чицади. курилиш материаллари конла- рида тош кесиш машиналари ишлаганда хавонинг чанг билан туйиниши 1м3 да 1500 мг. га етади. Иирик юк машиналари, масалан, КрАЗ-256 автомашина секундига 202,2 мг углерод оксиди, 175,9 мг азот оксиди, 138,6 мг акролеин, БелАЗ-548 автомашинаси эса секундига 1156 мг углерод оксиди, 130,0 мг азот оксиди ва 6,0 мг акролеин чицаради. Бу хол очик конлар Хавосини зах;арлаш билан бирга инсон организмининг турли касалликларга чидамлилигини камайтиради.

Ер цаърида яшириниб ётган маъданларни цидириб топиш ва аниклаш анча мушкул. Бунинг учун геологик сеёмка, циди- рув, текшириш ишлари амалга оширилиб, бу ишда автомашина- лар, б^ргу'лаш цурилмалари, тракторлар ва бопща техника жи- х,озлари иштирок этади. Йул йунлиги туфайли техника яйловда узига маъкул булган жойдан йул солиб, белгиланган йуналиш буйича харакат цилади. Бунинг оцибатида рилдирак остидаги }т-\'лан эзилади, синади, охири йуцолади, вужудга келган из шамол таъсирига берилиб, турли чу^рлик ва ботицлар хосил булади. Хуллас, хисоб-китобларга Караганда, хар 1 км масофада 4 гача майдондаги яйлов йуцолади, 0,3-0,4 га майдонда тузима цум- ликлар вужудга келади. Буррулаш курилмасини тракторлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ёрдамида бир жойдан иккинчи жойга кучиришда эса усимлик олами катта майдонда зарар куради. Агар бургулаш курилмаси 15 км масофага кучирилса, у хрлда камида 100 га майдондаги яйлов нобуд булади, янги барханлар таркиб топади.

3.5.5. Бузилган ерларда рекулътивация тадбирлари

Маъданлар казиб олинган каръерлар, чикиндн жинслар туи- ламалари терриконлар, агдармалар, буррулаш майдонлари, кон казиб олиш билан боглик булган бошка хз'дудларда табиий му- хцт бузил ад и. Бундай жойлар одатда «бузилган ерлар», деб ата- лади. Бузилган ерлар релъефи уйдим-чуцур, кир-теиалик булиб кетади ва усимлик олами умуман йуцолади. Конлар казиб олиб булингандан кейин улар урнида таркиб топган бундай бузилган ерлардан фойдаланиш кийин булиб колади. Шунинг учуй улар кайта тузатилиши, яъни рекулътивация килиниши лозим булади.

Бузилган ерларнинг мах,сулдорлигини кайта тиклаш ва уларнинг хужалик самарадорлигини яна кутариш максадида рекулътивация ишлари амалга оширилади. Рекулътивация икки боскичда, яъни техник ва биологик боскичларда кечади. Тех­ник боскичда ерлар текисланади, релъефнинг нотекислиги фой­даланиш максадига мослаб узгартирилади, туб t o f жинслари устига туироц ёткизилади. Терриконлар, агдармалар усти те­кисланади, ёнбакирлари зарур кияликка келтирилади. Шундан сунг биологик рекулътивация боскичида тупрокларнинг унум- дорлигини ошириш буйича тадбирлар амалга оширилади, деф­ляция ва шурланиш ^одисаларининг олдини олиш буйича иш- лар бажарилади.

Каръерлар, шахталар, буррулаш ишлари олиб борилган жойларда одатда ерлар турли даражада бузилади. Маъдан казиб олиш ишлари тугагандан сунг ерлар хужаликда фойдаланиш учун топширилиши лозим. Чунки ерлар бузилган холда цолди- рилиб кетилса, уларда турли нохуш табиий жараёнларнинг ри- вожланиши, ерларнинг обдон ишдан чикишига олиб келади. Терриконлар, агдармалар агарда улар радиоактив жихатидан хавфсиз булса, усти текисланиши, ортикча грунтлар атрофидаги пасткамликларга ташланиши, ён багирлари ж^да хам кичик 0,5-2 даража щмликда текисланиши зарур булади. Катта киялик (2-3 дан куп) эрозия, сурилма, упкон ходисаларининг вужудга келишига сабабчи булиши мумкин. Агдармалар ва терриконлар юзалари дагал t o f жинсларидан иборат булса, уларни майда жинслар, тупрок; солиниши, табиий усимликлар усишига ярошш килиниши керак. Биологик рекултивация боскичида аввалига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

тез усувчи табиий усимликларни экиш максадга мутюфик. Кей- инчалик тупроц шароитлари яхшиланиши ва суториш имкони- ятлари хал килиниши билан маданий экинларни экиш у'чун кулай экологик шароит таркиб топади.

1 урилиш материаллари (шагал, кум, тош, гил, лёсс, лёсси- мон жинслар ва б .) олинган каръерлар купинча жуда чуцур ва катта майдонни эгалаган булади. Тошкент атрофидаги (Ялон- fo4 ) гишт заводларининг каръерлари нихоятда катта, бу ерда релъеф жуда хдм узгариб кетган. Купинча каръерлар шундай - лигича ташлаб кетилади. У кераксиз ташландик ер оулиб ёта- ди. Лекин каровсиз колдирилган каръерлар рекулътивация бо- сцичларидан утказилиб, хужаликда фойдаланилса иктисодий жихатдан катта фойда беради. Дарё цайирларидаги шагал, тош ва цум каръерлари фойдаланиб булингандан сунг, одатда таби­ий холда кулга айланади ёки ахлатхона сифатида фойдаланиш бошланади. Чунки, тур л и корхоналар узларида фойдаланилма- ган турли чикиндиларни уларга олио келиб ташлайдилар. Би- нобарин, каръерларнинг турли чикиндилар билан тулиши дарё сувининг хам ифлосланишига олиб келади. Чунки, кайир ва паст террасаларда гругнт сугвларининг сатхи ер бетига жуда яцин туради.

Бизнингча, дарё кайирлари ва куй и террасаларда ги чуъур каръерларни кулбола кулларга айлантириш максадга му вофик. Кул атрофида одамларнинг хорд и к чицариши учуи дарахтзор- лар бунёд этиш, овкатланиш, спорт, маданий—маиший хизмат курсатиш корхоналари каби инфратузилма объектларини ву- жудга келтириш мумкин. Бундай кулда ёзда чумилиш, балик тутиш, сув спорти уйинларини утказиш учун чиройли манзарали сулим гуша таркиб топади.

Бузилган ерларни рекультивация килиш умуман олганда жуда х,ам кичик майдонларда амалга оширилмоеда. Расмий маълумотларга Караганда Узбекистонда 1987 йилда атиги 2,3 минг, 1988 йилда 1,6, 1989 йилда 1,9, 1990 йилда 3,3, 1991 йилда 0,52, 1992 йилда 1,7 минг га бузилган ерлар тугзатиб фойдаланиш учун топширилган. Бу иш Устюрт платосида бундан х,ам суст. Шаркий чинкка яцин жойда утказилган икки катор магистрал газ цувурларини жойлаштириш 60-йиларда амалга оширилган эди. Лекин шу вактга кадар х,ам бузилган яйлов узининг аввалги табиий долита кайтгани йук. Чунки, кувур- лар куйилган хандак, шошма-шошарлик билан пала-партиш бекитилган, энг устки тупрок цатлами устида каттик, ох,актош жинслар парчалари мавжуд, майда тутфок умуман солинмаган, натижада хар бир йуналиш буйича эни 3-4 м. ли я л о н р о ч м и н -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

така сацланиб кол гаи, бирор гиёх топилмайди. Бинобарин, кат­та майдондаги яйловлар бутунлай ишдан чиккан. Агар казил- ган хандаклар кейин сифатли килиб бекитилиб, усти майда туть рок билан копланганда, х,озирга кадар яйловларнинг бузилган- лиги хатто сезилмас эди.

^озирги кунда рекультивация ишлариии кенг мицёсда Олмалик, Навоий, Мурунтов, Учк^дук TOF-металлургия корхона- ларининг терриконлари ва агдармаларида, Кизилкум фосфорит конининг агдармаларида амалга оширилиши ута зарур. Чумки, катта микдорда буш t o f жинелари ва ишлатиб булинган шлак- лар йирилиб колган. Уларнииг бир кисми захарли хисобланади.

3.6. Рекреация ресурсларидан фойдаланиш ва уни такомиллаштириш

Рекреация (инсоннинг с о р л и р и н и ва мехнатга кобилияти- ни дам объектларида кайта тиклаши, сайёхдик йули билан таби- атнинг турли масканларига бориш, архитектура ва тарихий ёд- горликларни бориб куриш ва хоказо) дунё буйича ривожлан- ган ва айрим давлатларда (Испания, Италия, Греция, АЩП, Франция, Буюк Британия, Югославия, Туркия, Япония ва бопщ.) катта даромад манбаига айланган иктисодиёт сохаси хисобла­нади. Реакреация сохалари нихоятда куп: курорт, санатория, касалхона ва бошка саломатлик объектларида с о р л и ц н и кайта тиклаш, сайёхлик йули билан турли географик жойларда (дарё, кул, сув омбори, селхона, денгиз, музлик, t o f , адир, урмон ва б.) табиат ёдгорликлари (Fop, шаршара, релъеф шакллари)да бу- лиш, сув хавзаларида чумилиш, кармоц билан балиц тутиш, сув спорта билан шугуланиш, кайикда сайр килиш ва хоказо, сайёх­лик йули билан турли шахарларга бориб тарихий ва архитектуг- ра ёдгорликларини куриш, турли улка, мамлакатлар, шахарларга бориш ва уларнииг диккатга сазовор жойларини ва ижтимоий- иктисодий объектларини куриш ва б.

Реакреация ресурслари — табиий ва маданий, ицтисодий, тарихий ресурларнинг бир кисмларидан иборат булиб, у'лар инсоннинг дам олиши ва сорлирини кайта тиклаши учун ва мех- нат кобилиятини яхшилиш учун зарур булади. Бошкача айт- ганда табиий ресурслар ва дам олиш хамда с о р л и ц н и кайта тик­лаш у чуи зарур б^ладиган барча ижтимоий инфратузилмалар мажмуасидан иборат булади. Стационар холдаги ооъектларга (курорт, дам олиш у'йларига) хордик, чикариш учуи келган хар цандай кишини табиий шароит (тоза ха во, меъёрдаги даволовчи ичимлик сутей, ажойиб табиат манзараси) ва аъло даражада

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

хизмат курсатиш кизицтиради, табиат цуйнида дам олиш учун чикканларни эса ажойиб табиат манзараси, тоза хаво, жозиба- ли сув объектлари (дарё, сув омбори, кул ва хоказо) кизиктира- ди. Бинобарин, дам олишнинг хам узига яраша мезонлари мав- жудки уларни тулик хисобга олиш рекреация ресурсларидан омилкорлик билан фойдаланишни кучайтиради.

3.6.1. Узбекистонинг рекреация имкониятлари ва уларданфойдаланиш

Рекреация- сох,асицинг халк хужалиги тузилмасида тутган урни бени^оя катта. Узбекистон рекреация ресурслари, унинг турлари буйича куплигй жихатидан олдинги уринлардан бирини эгаллайди. Нафакат дам олиш, сайёхлик, с о р л и к н и тиклаш, шу- нингдек чет эл сайёхларини кабул килиш кенг имконият- лар мавжуд. Кулай табиий шароитлар ва ресурслар, тароватли табиат гушалари, нафосатли бетакрор табиий t o f пейзажлари, сув омборлари, коллар, дарё ва каналлар хар кандай кишини лол колдиради. Оромгохларда мунтазам дам олиш, гузал табиат куй- нида спорт билан ш}тулланишни хамма орзу килади.

Узбекистонда нафакат йилнинг иссик вактлари, шунинг- дек к;иш ва кузда хам фаол дам олиш имкониятлари мавжуд. Чимёндаги кишки спорт-дам олиш мажмуаси бунинг ёркин да- лилидир. Бу оромгохда 1800-2000 м баланликда куздан кеч бахоргача кор билан боглик булган барча спорт турлари ва уйинлари билан шурулланиш имкониятлари мавжуд. Худди шундай спорт оромгохларини Кашкадарё, Сурхондарё хавзала- рида хам ташкил килиш учун барча табиий шароитлар бор.

Узбекистон табиати бой ва ранг-барангдир. Мамлакатнинг турли худудларида 200 дан ортик шифобахш ер ости минерал суви ва балчиц манбалари аникланган. Ушбу ер ости сувлари кимёвий таркиби, тиббий-биологик ва бошка хусусиятларига кура тур л и - ту м а нд ир. Ушбу манбалар асосида физиотерапевтик шифохоналар, санаторий-курортлар ва бошка соЕЛомлаштириш муассасалари ташкил этилган. Улардан - Чимён, Чорток, ПТохи- мардон ва бошкалар дунё ахамиятига эга. Умуман олганда, рес- публикада 8000 дан зиёд кишига мулжалланган махсус сана­торий ь профилакторий, дам олиш уйлари ишлаб турибди.

Улкада цушимча санаторий, курорт, профилакторий, дам олиш уйлари ташкил этиш учун кулай рекреацион шароитлари бисёр, улар айни t o f о л д и ва t o f минтакаларидаги оромбахш ва иклимий жи^атдан мос булган t o f водийларида вужудга келти- рилиши максадга мувофиц. Кашкадарё, Сурхондарё, Зарафшон,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Сангзор, Охангарон дарёларига окиб тушувчи бир неча t o f сой- лари водийларида рекреация ресурслари жуда хам бой. Агар мазкур худудларда хам янги оромгохлар ташкил этилса, нафа- кат мамлакат ахолиси шунингдек, Марказий Осиё, балки хори- жий фуцароларининг хам дам олишлари учун янги жойлар ву- жудга^келган булар эди.

Узбекистон дунёга машхур урта аср архитектура ёдгор- ликлари (Самарканд, Бухоро, Хива, Шахриеабз, Кукон, Тошкент ва бошц.), Ислом дннининг кузга куринган номоёндалари(И- мом Ат-Бухорий, Имом Ат-Термизий, Накшбандий ва бошк.), фан ва адабиёт, санъат намоёндалари(Ал-Фаробий, Версий, Ибн Сино, Мирзо Ул}тбек, Алишер Навоий, Захиридин Бобур, Бехзод ва бошк.), давлат арбоблари (Амир Темур ва бошк.) яшаб ижод этган ва улардан ёркин из колган юртдир. Дунё халклари, хусусан Шарц ва Европа халклари улар билан жуда хам кизикади. Бунинг учун тегишли шарт-шароитлар бунёд этил­са, уларнинг окими Узбекистонга гоятда тез купаяди. Масалан, Имом ал-Бухорий мацбараси чет эл сайёхлари келиб курадиган, зиёрат киладиган замонавий рекреация объектига айланди.

Узбекистонга бир йил мобайнида уртача 500 минг чет эл саёйхдари келиб кетади, бу ракам бошламасига яхши, лекин бопща хорижий давлатларга келаётган чет эллик сайёхлар микдорига нисбатан жуда хам нам, бу ракам камида биринчи навбатда 2 млн.кейинчалик 3-4 млн оулиши лозим. Чунки, мамлакатимизда хорижий мехмонларга курсатадиган объект - лар сероб, улар Узбекистонга келиб хеч вакт афсусланмайди- лар, факат улар учун рекреация инфратузилмасини дунё андо- заларига мос холда вужудга келтириш лозим.

3.6.2. Узбекистонда рекреацияни ривожлантиришнинг экологик-идтисодий асослари

Хар кандай дам олиш тури маълум хуцудда амалга ошири- лади, лекин мазкур х^дуд маълум муддатга хордик чикариш учун келганларни экологик жихатдан узига сивдира оладими ёки йукми бу масала унинг экологик c h f h m h билан аникланади. Экологик сишм шлындай уртача меъёрки \тща рекреантлар микдори эколо­гик майдонга тугри келиб, ундан ошмаслиги лозим, акс х,олда табиий мувозанат бузилади. Бу борада маълум андозалар, меъ- ёрий курсаткичлар ишлаб чикилган. Масалан, ёзда сув хавзала- рида чумилаётганлар учун денгиз пляжи хар бир чумилувчи учун камида 5 м2, ички сув хавзаларида 8 м2, оолаларга эса 4м2, дарёларда ?цар бир чумилувчи учун камида 5-10 м2, окмас х,ав-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

заларда 10-15 м2 акватория булиши лозим. Агарда чумилувчи- лар микдори курсатилган микдордан ортиб кетса, у х,олда суъ- нинг ифлосланиши тезлашади, бииобарии гидроэкологик муво- заиат оузилади, унинг оцибатлари барчага аёи.

Tof ёнбарирлари, кирлар, адирларда бахорда (лола сайили, ялииз йириш, оддий хордик чикариш) дам олувчилар сони кес- кии ортади, бунда маълум кичик худудда рекреаитлариииг сони мулжалдагидан куп булади. Натижада усимлик ва туироц топ- талади, турли гиёхларнинг микдори кескин камаяди, дам олуте- чилар узлари билан олиб келган баъзи нарсаларни шу жойда колдирадилар(озиц-овкат кугилари, когозлар, ичимлик идиш- лари, сигарет колдицлари ва б ), бинобарин атроф-мут^ит иф- лосланади. Х,исоб-китооларга кура бундай шароитда дам олу в- чиларни уртача микдори х,ар гектар майдонга бир кунда 18-20 кишини ташкил килиши мутикин.

Табиатда рекреация имкониятларидан фойдаланиш буй- ича х,озиргача куп сох,аларда экологик chfhm, улчам, микдорий курсаткичлар, рутссат этилган меъёр(РЭМ) андозалари ишлаб чикилган ва углар амалда тадбик этилган. Уларга риоя килиш ва бажариш албатта шарт. Аксинча эса, табиатда турли нохуш ходисалар таркиб топа оошлайди.

Рекреацияни ривожлантиришнинг иктисодий асослари-гузал табиат имкониятлари воситаснда инсоннинг дам олиши у'чу'н кула11 шарт-шароитларни вужудга келтиришга боглиц. Дам олиш мути- кин булган табиат цучогида тегишли инфрату'зилма ташкил этил- маса, рекреантларга кунгилдапщек хордик, чикариш имкони бул- майди. Рекреация инфратузилмаси—дам олиш объектлари (сана­тория, курорт, пансионат ва б .) га транспорт коммуникациялари, электр ва табиий газ тармошгари тутаиггирилган булиши лозим. Дам олиш объектида мумкин булган спорт майдонлари ва жихоз- лари, сув хавзалари (чумилиш учун, сайр учун, кайик, катамаран ва бошк.), сохил буйи манзаралари дарахтзорлар билан банд булиши, емакхона, автотранспорт учун махсугс жойлар, телефон ва хордик чикариш учу н ооища зарурий имкоииятлар булиши лозим. Дам олувчиларни табиат пейзажи, таровати, хутиманзаралига лол кол- дириши керак, тоза хаво, суте, сархил мевалар, шифобахш балчик, минерал сувлар энг зарурий омилларки, уларнииг бисёрлиги ин- сонни кунгилдагидек хордик чикариши учун асос булади.

Рекреация инфрату'зилмаси канчалик такомиллашган булса хордиц чикарувчилариинг хам согликларини тиклаши шунча- лик даражада юкори булишига эришилади. Бу уз навбатида дам олиш масканларининг мал акал и мутахассислар билан таъ- минланишга хам боглик..

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Узбекистонда рекреация объектлари куп булсада улар барча рекреантлар талабини коидира олмайди. Чунки, ахоли сони ор- тиб бормокда, шунингдек, хорижий давлат фука рола риии хам кабул килиш лозим, Сурхондарё, Кашкадарё, Зарафшон, Чир- чик-Охангарон, Фаррона водийларида ха л и жуда >;ам куплаб санатория, курорт, пансионат, болалар шифохоналарини бунёд этиш учуп имкониятлар катта. Агар уларда тегишли рекреация инфратузилмалари ташкил этилса мамлакатимиз ахолйсининг с о р л и г и н и тиклашга катта хисса цушган булади.

3.7. Иккиламчи ресурслар дан фойдаланишни тубданяхшилаш

Саноат ишлаб чикариши куп микдорда чикиндиларнинг ву- жлдга келипш билан 6 о е л и ц . Булар каттиц, суюк, газсимон чищшди- лар булиб, уларнинг бир кисми зах,арли хисобланади. Зарарли чи­киндиларнинг вужудга келиши куп холларда ишлаб чикаришшшг технологик жараёнларини т$ишкроц такомиллашмаганлиги билан борлиц. Инсон турмушида вужудга келадиган маиший чициндилар борган сари микдор жихатидан ортиб бормокда. Бинобарйн, чикин­диларнинг вужудга келиши буйича уларни икки гурухга ажратиш айни муддао ва уларни шу йуналишда урганиш маъкул.

Чикиндилар-иккиламчи ресурс сифатида дунё б^иича бор­ган сари глобал муаммога айланмоцда, шу билан бирга у миллий давлат чегарасида ундан хам катгароц х}д}дий муаммога, айрим шахарларда эса жиддий махаллий муаммога айланди. Дунё микё- сида атом электр станцияларида ёкилган уран ёкилгасининг кул- лари(шлак)ни кумиш бош муаммо булиб, оаъзи давлатлар Африка, Осиёдаги мамлакатлар билан келишган холда уларнинг худудла- рида кумишга розилик олмокдалар. T o f - k o h саноати, кимё, иссик- лик электр станциялари, маъданларни казиб олиш каръерлари ва шахталарида таркиб топаётган чикиндилар мивдор ва хавфлилик жихатидан устуворлик цилади. Маиший чикиндилар хам йирик шахарларда асосий муаммога айланиб бормокда, ran уларни ша- хардан четга ташиб борта ва утилизация килишда. Бунинг учун махсус транспорт ва корхоналар мавжуд булиши такозо этил ад и.

3.7.1. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик асослари

Хар бир давлатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши- да жиддий муаммолардан бири чикинди муаммоси хисобланади. Узбекистонда хам бу муаммо борган сари мураккаблашмокда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Цазилма бойликларни цазиб олиш, рудадан соф хомашёни аж- ратиш жараёнларида жуда хам куплаб коплама жинслар, руда- дан бушаган жинслар вужудга келади. Улар кайга ишланаёт- ган массанинг 90-95% ини ташкил килади. Конлардан олина- ётган рудаларда фойдали маъдан микдори 1-5% (рангли метал- ларда) ни ташкил цилиши мумкин, цолган буш(пуч) жинслар чицинди сифатида терриконлар- ( jtom )да йигилади,

Узбекистонда кейинпГ йилларда жами булиб 1,25 млрд. м3 коплама жинслар, чицинди омборларида 1,3 млрд. т руда- ларни бойитишда вужудга келган чициндилар тупланган. Улар 30 минг га майдонни эгаллаган. Вужудга келган буш t o f ж и н - сларига х,ар йили уртача 25 млн. м3 коплама жинслар, 42 млн. т рудаларни бойитишда вужудга келган чикиндилар, 300 минг т металлургия корхоналарининг шлаклари кушилиб боради. Чициндиларнинг оу тезликда куиайиб бориши яйловлар майдо- нининг кискаришига, атроф-мухитнинг ифлосланишига жид- дий таъсир этади.

Кимё ва нефть кимёси саноатида чикиндиларни асосан мис ва pjoc эритмалари оцаваси, аммиакли окава сув, марганец шлами (кукунсимон модда), фосфогипс, лигнин, нефть куйкаси ва бошкалар ташкил этади. Шунингдек, машинасозлик, иссик- лик энерретикаси, енгил ва озиц-овкат саноатлари ишлаб чика- риш жараёнида куп хажмда иккиламчи чикиндилар вужудга келади. Уларнинг бир цисми захарли булиб, ер усти сунлари, хавони ифлослаши мумкин.

Вужудга келган саноат чикиндиларининг тупланиб бо­риши экологик ва иктисодий жихатдан бутунлай зарарли, улар­ни минералогии ва кимёвий таркибларига кура турли сохаларда фойдаланишни амалга ошириш максадга мувофик. Цаттиц t o f жинсларини радиоактивлик хусусияти булмаса майдалаб кури- лиш материали сифатида фойдаланиш айни муддао. Улардан сифатли шагал, гил, киррали рула тош ва бошка фойдали цурилишбоп материалларни тайёрлаш имкони бор. T o f жинс- лари жарлик, пасткамлик ва ботикларни тулдиришда аскотади. Баъзан каттиц жинслар ох,актош, ангидридлар, гипс, лёсс, гил, каолин бур ва бошка фойдали элементлардан иборат булиши мумкин, оу холда уларни турли сохаларда ишлатишга имкон булади. Ангрен кушир кумир каръерида кумирга кадар копла- ма жинс сифатида каолин катлами мавжуд булиб, хозирга кадар мазкур катлам деярли фойдаланилмай пасткамликлар тулдириб борилди. Каолин котоз, а гир-упа, доришунослик, хунармандчи- лик( турли идиш-товоклар ясаш) саноатларида кенг куллани- лади. Хозирда >тибу бойлик асосида Германия билан биргалик-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

да кушма корхона ташкил килинган, якин вактдан бошлаб бир неча махсулотларни ишлаб чикариш йулга цуйилади.

Кимё ва нефть кимёси саноати чикиндиларидан турли фойдали (мис, рух, цуррошин ва б .) хомашёларни ажратиб олиш максадга мувофик, баъзиларидаи yFHT (лигнин) сифатида, ис- сиклик электр станцияларида кумир ёкиш натижасида вужудга келган кулдан шлака-блок: тайёрлашни йулга куйиш, jtfht си­фатида фойдаланиш яхши натижа беради.

Эндиликда маиший чикиндиларнинг микдор жихатидан борган сари купайиб бораётганлиги оинсониятни жиддий таш- вишга солмокда. 80-йилларда Нъю-Йорк ахолиси жон бошига кунига 2 кг, Сингапур-0,87, Гонконг, Гамбург-0,85, Рим-0,69 кг дан маиший чикинди турри келган. Нъю-Йоркда куплаб маи­ший чициндиларни вужудга келиши бу шахарга узок масофа- дан озиц-овкат мах,сулотларни уларни бузилиб колмаслиги ва идишларни синишини эхтиёт килиш мацсадида k o f o 3 картон ва бошка материаллар билан ураб келиниши билан боглик.

Кейинги вактларда ярим тайёр, музлатилган ва консерва килинган махсулотларни куплаб ишлаб чикарилиши муносабати билан уларни махсус яшик, цутича, махсус идиш, ^ofo3 ва целло­фан халтачаларда уралиб сотувга чицарилмокда. Саноати ри- вожланган мамлакатларда урам материаллар маиший чикиндини 30% ини, огирлик жихатдан ва хажми буйича 50% ни ташкил килади, цолгани озиц-овкат ва ахлатларига тугри келади. Ураш таркибини аввало когоз, ойна, металл, целлофан, пластмасса таш­кил цилади. Цизири 1пундаки, улардан иккинчи марта фойдала- ниб булмайди, яъни цайта куйиш (эритиш) зарур.

Узбекистонда маиший чикиндилар хар йили 30 млн. м3 Хажмда вужудга келади, улар 230 дан ортиц майдончаларда йигилиб бормокда. Ахлат йигиладиган майдончалар шахарлар- дан таищарида купроц пасткамлик, жарлик, каръерлардан ибо­рат. Расмий маълумотларга кура хар бир млн. т маиший чи- кцндига нисбатан 360 минг т. озик-овцат чициндилари, 160 минг т i ofo3 ва картон, 55 минг т латта-путта, 45 минг т гача пластмасса ва бопщалар турри келади. Унинг таркибида шу- нингдек, металл (айникса рангли металлар), ойна, ёгоч, резина каби материаллар хам куп микдорда мавжуд булади.

Республика мустацилликка эришгандан сунг чет эллар- дан куплао спиртли, алкоголсиз ичимликлар, сигаретлар, озик- овкатлар келтира бошланди. Йирик шахарларда «Кока-кола», «Фанта», «Спрайт» ишлаб чикарила бошланди. Ичимликлардан бушаган шиша ва пластмасса идишлар андозага турри келмас- лиги боис уларни кайта топширишнинг иложи йуклиги сабабли

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

кучаларда туплана бошлади. Германиядан келтирилган пиво идишлари алюминийдан ишланганлиги ва цайта фойдаланиш- нинг имкони йущшги сабабли ахлатхона, куча, ариштрда й и р и - либ бормокда. Буларнинг барчаси маиший чикиндилар хажми- ни бир неча баробар купайтирди. Куча, хиёбон, майдон, баланд каватли бинолар якинидаги маиший чикиндиларнинг йигилиб бориши ахоли орасида турли юкумли касалликларни тезда тар- калишига сабаб булмокда. Пашша, чивин каби майда хашарот- лар микроб, вирус, бактерияларнинг купайишига кучли таъсир этади. Кузда дарахт баргларининг куплаб ёкилиши эса шахар хавосини огарлаштиради, хавода СО., микдорини купайтиради.

Аслида ша^арларда маиший чикиндилардан кутулишнинг икки йули мавжуд: 1) уларни шахарнинг четидаги иасткамлик- ларга элтиб кумиш, 2) ахлат ёкиш корхоналарини вужудга келтириб, уларда чикиндиларни ёкиш. Биринчи йул кулай, ле­кин ахлат грунт сунларига аралашиб кетиши мумкин, бу хол уларни ифлосланишига олиб келади. Иккинчи йул куплаб кат­та кувватга эга булган ахлат ёкиш корхоналарини куришни талао этади. Ривожланган мамлакатларда ахлатнинг катта кисми (50-80%) корхоналарда ёкилади, бунинг натижасида арзон энер­гия ёки сун бути ишлаб чикилмокда. Японияда 1850 ахлат ёциш корхоналари мавжуд булиб, уларда бутугн маиший чикин- дининг 80%дан зиёд кисми ёкилади.

Узбекистонда бундаii корхоналар мавжуд эмас, аммо йирик шахарлар якинида уларнииг курилиши максадга мут5офик. Тош- кентда бундай корхонани (лойих,а цуввати йилига 400 минг м3) тушичи 1977 йилда курилган эди, лекин у маълум сабабларга кура фаолият курсатмаяпти, уни бирор чет эл фирмаси билан биргаликда кушма корхона ташкил килиш билан такомиллаш- тириш ва самарадорлигини ошириб, ишга тушириш вакти келди.

Республика шахарларида ку7зда дарахтлар барги тукили- ши бошланиши билан куча фаррошларининг иши бир неча баробар ортади. Бу муаммодан осон кутилиш учун у7ларни туп- лаб ёкадилар. Буг ута кетган экологик саводсизлик. Энг куглайи у'ларни йигиб, махсу'с автотранспортда шахар четига чикариб махсус ураларда бир йил чиритилса кулбола гунг ву'жудга ке­лади, уни иссикхона, богларда тунрокка угит сифатида солиш юкори самара беради.

Цисцаси чикиндилар иккиламчи ресурс, факат улардан окилона фойдаланиш йулларини билиш, бекорга исроф килмас- лик, атроф мухитга булган таъсирини борган сари камайтириб бориш устида изланишларни такомиллаштириш му хим ахами- ят касб этади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

3.7.2 Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг ицтисодий асослари

Чикиндиларнинг таркиби хилма-хил. Зотан, улардан фой­даланиш йуналишлари, сохалари, гурухдари, ицтисодий самара- дорлиги, экологик тозалиги хам турли туман. Чикиндиларии умумий холда иктисодий ахамиятини бахолаш мушкул, шунинг учун хам унинг таркиби аниклангандан сунг самарадорлик туг- рисида фикр билдириш мантикка т^три келади. Масалан, чи- кинди таркибида алюминий, шиша идишлар, пулат, k o f o 3 , пласт­масса, синган ойна кабиларнинг булиши улардан иккинчи мар­та фойдаланиш самарадорлигини оширади.

Алюминий жуда хам куп энергия талаб килувчи металл, у халк, хужалигида кенг фойдаланилади. Баъзан алюминий хо- машёсини сотиб олишга сарф этилган харажат микдори энер­гия кийматидан арзон туради. Металлаломдан куйилган алю­миний бокситдан олинган металлга нисбатан жами булиб 5% харажат талаб этади. Иккиламчи металлаломдан куйилган 1 т алюминий 4 т боксит, 700 кг нефть махсулотини тежайди, шунингдек атмосфера хавосига чикадиган 35 кг алюминийли фторли чикинди бирикма камаяди.

Кргоз макулатураси муаммоси жахон микёсида борган сари ящпдийлашмовда. Анинланишича, макулатурани кайта ишлаш йули билан k o f o 3 махсулотларини тайёрлаш катга майдонларда урмон- ларни киркишдан са^лаб колишга ва энергияни тежашга, атроф- мухитнинг ифлосланиши олдини олишга имкон беради. Макула- турани цайта ишлайдиган корхона целлюлоза-цогоз корхонасини куришга нисбатан 50-80% арзон тушади. АКШда 200 дан ортиц макулатурани кайта ишлайдиган корхоналар фаолият курсатмовда, факатгина «Нъю-Йорк Таймс» газетасининг якшанба сонини кайта ишлаб, ундан k o f o 3 тайёрлаш 75 минг туп дарахтни киркишдан сацлаб колиши мумкин. Ривожланган йирик мамлакатларда (Ка­нада, Италия, Мексика, Жанубий Корея, Германия) четэллардан макулатура харид килиб, тайёр k o f o 3 ишлаб чикармокда. Бу икти­содий жихатдан жуда хам самарали хисобланиши исботланган.

Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилотининг маъ- лумотича дунё буйича фойдаланилаётган k o f o s h h h f 5 0 % и н и кайта ишланиши унга булган талабни 75%ини кондиради, бу эса 8 млн. га майдондаги урмонни кесилишдан саклайди.

Иккиламчи ресурслар табиий бойликлар каби барча сифат курсаткичларига эга, иктисодий жихатдан юкори бахоланади. Шунинг учун хам ривожланган мамлакатларда рангли металл, пулат, синган ойна, k o f o 3 , пластмасса, целофан ва бошка матери-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

аллар кайта ишланиб яна фойдаланишга юборилади. Иккилам- чи чициндилардан фойдаланиш куплаб хомашёни ва энергияни тежайди, атроф-мухитнинг ифлосланишини камайтиради. Гап уларни сифатлн цилиб кайта ишлаб чицаришда, дарвоце, бунинг учун кичик ва урта корхоналар самарали хисобланади.

Салкин ичимликлар, ёвдан бушаган пластмасса идишлари t j?f - ридан турри иккинчи марта ишлатилишга ярамайди, уларни кайта цуйиш зарур. Узбекистонда кейинги вакгда улардан кенг мицёсда фойдалашшаётганлиги туфайли бушаган идишлар турли жойларда уюм-уюм булиб тупланиб, кучаларнинг гигиеник ахдолини бомон­да. Ахир, уларнинг хдр бирини ишлаб чикариш учун канча маблаг сарфланган-ку, нима учун уларни яна кайта йигиб эритиш мучикин эмас? Чикиндини кайта ишлаш ва ундан тайёр махсулот чикариш хомашёдан тайёр махсулот тайёрлашга нисбатан иктисодий жи­хатдан анча арзон тушиши барчата аён. Бунинг учун ушбу пласт­масса идишларни ишлаб чикараётган чет эл корхоналарининг рес- публикада кушма кичик корхонатарини ташкил этиш айни муддао. Агар ушбу бушаб цолган идишларни яна кайтадан топшириш им- кони топилса, нафакат иктисодий самара, шунингдек, кучалар хам илшрищ тозалик хусусиятини кайта тиклаган булур эди.

Ц6к)3 муаммоси мамлакатда эмас, балки дунё микёсида катта цийинчиликларга сабаб булмовда. Узбекистонда k o f o 3 , яъни макулатура кайта ишлаш комбинатлари мавжуд, уларнинг энг йириги Тошкент kofo3 комбината, бирок унинг ишлаб чи­кариш куввати анча кам (25-30 минг т макулатуранинг ишлай олади), хомашё хджми эса бир неча баробар куп. Уцувчилар, талабалар хар йили дарслар буйича тулдирган дафтарларининг фацат 5-10% и макулатурага топширилиши мумкин. Агар улар мактаб, лицей, гимназия, коллеж, институт, университетларда йигиб олиниб марказлашган холда кабул пунктларига топши- рилса республика буйича камида 150-200 минг т k o f o 3 маку- латураси йигилади. Улардан цайтатдан дафтар тайёрлаш тех­нологик жихатдан арзон, иктисодий жихатдан самарали булади.

Республикада макулатура микдорини купайтириш манба- лари анча, бунинг учун хар бир шундай манбалар (корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва б .) га йил давомида топшириши зарур булган макулатура хажмини аник белгилаб унинг топ­ширилиши цаттиц назорат килиниши лозим.

Ишлаб чикариш асосан иктисодий самарадорлик барцарор булган такдирдагина ривожлана олади, шундай экан саноат, кдшлоц хужалиги ишлаб чикаришида ва турмуш, маиший хизмат доираси- да вужудга келган чициндилар нешзида тайёр махсулотларни иш­лаб чициш иктисодий жихатдан энг самаралидир. Бекобод метал­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

лургия корхонаси факат металл алом асосида сифатли кора металл, прокат ва пулат тайёрлайди. Унга буту и республика худудидаги турли корхона, жамоа хужалиги ва бошка ташкилотлардан мажбу- рий равишда металлалом етказилиб берилади, бу жараён Республи­ка Вазирлар Махдамаси томонидан махсус назорат килинади. Шу боис корхона хомашё билан йил буйи таъминланади.

Чет элда ^ам эндиликда кичик ва урта корхоналарда ме­талл лом асосида пулат куйиш, прокат ясаш, к,ора металл тай- ёрлаш устувор булиб бормоеда. Тула циклли улкаи металлур­гия корхоналари хомашё танкислиги ёки йуцлиги сабабли инк- ирозга учрамоцда.

Иккиламчи ресурсларнинг сох,алар буйича бир боскичда камида 60%, кейинги боскичларда 75-80%ининг кайта ишла- ниши ва тайёр махсулот чикаришни ташкил этиш хам эколо­гик хам иктисодий жихатдан асослидир. Бунинг учун шундай улкан, лекин жуда хам хайрли ишни ооскичма-боскич амалга ошириш жамиятии баркарор ривожлантиришга катта ижобий таъсир этади. Буни куйидан (кушма корхона, фирма) бошлаб катта (давлат-хиссадорлик) кушма корхоналаргача бир маромда амалга ошириш максадга мувофиц. Иккиламчи ресурслар бе- циёс катта иктисодий бойлик, улардан омилкорлик билан фой­даланиш бозор шароитида алохида ахамиятга эга

3.8 Узбекистондаги экологик вазиятлар ва экологик хавфсизликни таъминлаш

3.8. 1 Экологик ах,вол ва экологик вазият тутрисида тушунча

. Республика худудида ишлаб чикаришнинг кенг мицёсда та- раккий этиши табиат билан инсон уртасидаги муносабатларни кес- кинланггирмовда. Бу кескинлашув одатда атроф му7хцтнинг ифлос- ланиши, тупроц ва усимлик коиламларшгинг бузилиши, камбагалла- шуви ва бошка куринишларда ифодаланади. Хар бир табиий комп­лекс бу жихатдан маълум экологик ахролга эга оушю, улар бир-бир- ларидан jiu6y ахволшшг орир-енгиллиги, мураккаблиги, мажмуалиги билан фарк килади. Экологик ахвол умумий тушунча ва худуд учун нисбатан баркарор хусусиятларга эга. Шунинг учун хам узок мудцат давомида деярли узгармаслиги, яъни бирдек давом этиши мумкин. Лекин экологик ахвол баъзан отрлашуви, баъзан енгиллашуви хам мумкин, бу хол ишлаб чицариш маромига бовпщ, уни атроф-мухдгга таъсири теапашса ахвол огирлашади ва аксинча. Экологик ахволни турли даражада содир булиши худудда хар хил вазиятларни шакллан-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Тиради. Экологик вазият экологик ахволни маълум бир вак? мобай- нидаги холати, бинобарин, у бекарор булиб маконда вакг мобайнцца бир вазиятдан иккинчи вазиятга тез орада узгариши мумкин. Демак, экологик вазият маконда маълум бир вак? мобайнида содир булади хамда ахволни аник ва равшан акс эттиради.

Узбекистонда экологик вазиятлар жойларда табиий ресур- слардан фойдаланиш даражаси, ишлаб чикаришнй ривбжлан- тириш, атроф мух;ит ифлосланишининг олдини олиш тадбйрла- ри куланилиши куламига караб турли микёсларда шаклланмок- да. Гадкикотлар натижасига кура эковазият мажмуали, айрим гурухли ва маълугм бир омил (ёки табиий компонент) билан боглиц холда таркиб топиши мумкин экан. Мажмуали эковази­ят деярли барча табиий компонентларнинг узгариши окибати- да таркиб топади. Масалан, Оролбуйидаги вазиятни хацикатан хам мажмуали, деб хисоблаш жоиз, чунки, у худудда барча таби­ий компонентлар чуллашиш жараёнида тубдан узгаришга уч- раб, аввалги гидроморф вазият эндиликда ксероморф, гидрога- ломорф ва автоморф вазият билан бутунлай алмашмокда.

Табиий компонентларнинг айрим гурухлари билан боипщ булган эковазият, купинча туттрок, усимлик ёки атмосфера хавоси билан сувнинг деградацияси ёхуд ифлосланиши билан ботик бу­лади. Масалан, Сурхондарё вилоятининг Сариосиё, Узун тутманла- ридаги эковазият кушни Тожикистон Республикасидаги Турсун- зода шахрида жойлашган алюминий корхонасининг чикиндилари эвазига пайдо булган. Сурхондарёнинг бу туманларида эковазият фгоридли водород гази таъсирида булиб, натижада адата бош огриги ва бутан касалликларидан азият чекмоеда. Чорва молларининг тишлари тукилиб кетиши, улими содир булиб, экинзорлар куриди, тутгрокда отар металлар ва захарли моддалар тупланиши кайд этил­ган. Демак, эковазият бир неча табиий омилларнинг Зарарланиши, шутнингдек, инсон ва чорва молларининг касалланиши билан бог- лик. Бундай эковазиятни гурутуш вазият, деб цараш мумкин.

Эковазият баъзан бир омил ёки компонент билан бокиин; холда юзага келади. Узбекистонда аксарият катта худудларда вазият сув ресурсларининг ифлосланиши туфайли хатарлидир. Дарё суиларининг ичимлик суви сифатида ишлатиб булмасли- ги, улардан суторишда фойдаланганда тупрокда шурланиш х°- дисасининг ривожланиши, шунингдек, тутгрокнинг турли чикин­дилар билан ифлосланиши вазиятни жиддийлаштирмовда. Да- рёнинг сифатсиз су'вини ахоли томонидан истеъмол килиниши Цуйи Амударё, Цуйи Сирдарё, Кулш Зарафшон, Дулш Кашкадарё ва бошка худудларда улар орасида турли касалликларнинг тар- калишига таъсир этмокда. Айникса, 1 ёшгача булган гудак, ёш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

болалар, аёлларда OFnp асорат колдирмокда, ах,оли орасида улим баъзи тутиан ва вилоятларда нисбатан куп.

Тадкикот натижаларига кура республикада сув ресурсла- ри билан борлик булган эковазият \гсттвор булиб, атмосфера хавосининг ифлосланиши ва бошка сабаблар билан борлик ва- зиятлар кейинги уринларни эгаллайди.

3.8.2 .Экологик вазиятлар ва уларнинг географик жойлашуви

Узбекистонда каноатланарли, уртача, кескин, танг ва фало- катли экологик вазиятлар мавжуд. Каноатланарли эковазият тиз- ма торларнинг сувайригич, баланд ва урта баландликдаги тоглар- нинг ёнбарирларига хос. Бу худудларда табиий шароит деярли узгармаган, факат айрим усимлик ва хайвонларнинг микдорий ка- майищи кузатилади (9-жадвал).

Уртача эковазият уртача баландликдаги ва паст торлар, Цизил- кум ва Устюрт платосининг айрим худудларига хос булиб, уларда туп- рок ва усимлик копламининг оузилиш белгилари кузатилади.

Кескин эковазият адир, баъзан паст торлар ёнбагирлари, пролювиал шлейфлар, Карши чули ва Кизил кумнинг маъданлар казиб олинаётган худудлари, Бухоро, Коракул вохаларини эгал­лайди. Бу эковазиятда табиатнинг айрим компонентларининг бу- зилиши кузатилади.

Танг эковазият Цуни Амударё, Хоразм вилояти ва Коракал- п о р и с т о н н и н г катта цисмини эгаллайди. Бу вазиятда бузилган гео- тизимлар тикланмайдиган хусусиятларга эга булади.

Фалокатли эковазият Оролбуйида Цоракалпористоннинг Муйнок тумани ва бутутн Орол денгизи акваториясига мансу’б. Бунда геотизимларнинг бузилиши ва тикланмайдиган табиий ва эколо­гик жараёнлар кучаяди.

Саноат корхоналари ва тутунлари (мажмуалари) табиий мухит- га таъсир этиб турли даражадаги махаллий эковазиятларнинг таркиб топиши ва шаклланишига шароит яратади. Бунда саноат корхонаси (мажмуи) атрофида халкасимон бир неча эковазият минтак.алари таркиб тоиади. Аникданишича, рангли металлургия корхоналарининг атроф мухитга таъсир радиуси («шамал гули» буйича) 60 км масофа- |гача сезилиши кузатилади. Демак, улар атрофида танг, кескин ва урта­ча эковазият даражаларига эга булган минтакаларни ажратиш мум- кин. Бундай дараяхаларни Фаргона, Олмалик, Кувасой, Навоий, Чирчик ва бошка шахарлардаги саноат корхоналари атрофида ажратиш жоиз. |Лекин бу микроминтакаларни майда масштаб™ хариталарда ажра­тиш иложи булмаганлигини эътиборга олиб, ушбу саноат шахарларини махсус шартли белгилар асосида тасвирлаш максадга мувофик («Узбе- [кистон Республикасининг экологик харитаси», 1992 й.)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

9-жадвалУзбекистонда экологик вазиятлар даражасини анидловчи

мезонларМезонлар Геотизимлариинг экологии вазиятлари

Фалокатли Танг Ксскин Уртача Каноатланарли1. Гсотизимлар холатн

Гсотизимлар бузилиши ва тиклаимайдиг ан жараенлар кучайиши

Бузилган гсотизимлар тикланмай- диган хусу­сиятларга зга булади

ТабнатнингaiipiiM

компонентларп- нннг бузилиши

кузатплади

Туироц на усимлнкнинг

бузнлиш бел п пари кузатилади

Лнрим усим.шк ва

х,апвоилнриимпцдоринкамайишикузатилади

2. Табиаткомпонент-ларининг холати2 . 1Лтмос<|>сран11нгпотенциалифлосланинш(ЛП И)

3 .3 дан юцори (ЛПИ энг юцори булган зона)

3 .0 - 3 .3 (ЛПИ юкорп булган зона

2 ,7 -3 ,0 (ЛПИ юцорирок булган зона)

2 .4 -2 .7 (ЛПИ \:ртача булган зона)

2 .4 гача (ЛПИ наст булган зона)

2 . 2 Ер vcmiсувларинингспфатп(сувларнннгпфлослаипшиндексы, СИИ)

6-10 ва ундан куп (жуда ифлос ва .\аддан таищари иф лос)

4-6(ифлос)

2-4(нфлосланган)

1-2 (уртача нфлосланган)

1 гача (таза)

2 . ЗЕр у<гти сувларнннг минераллашукн (ХП|) л. г)

Ж уда баланд (3 -5 )

Баланд (2-3 )

Уртача (1 -2 ) Рухсат этилган (1 гача)

Меъсрда (0 .3 - 0 .5 )

2 .4 Ичимлик сувининг давлат андозаенга мое к ел м а сл и т . %

7 5-90 50-75 35-50 20-35 10-20

2 .5 Во^а тупрокларннннг псетицпдлар биланифлосланинш (хар га. кг)

10 дан ортиц 5-10 3-5 1.3 -3 .0 1.3 дан кам

2 .в Тунрок шурланнши

Шурхок Кучли Уртача Кучсиз Шурланмаган

2.7Тунрокларнннг:>|юзияга6epi Lira или ги

Ж уда кучли (жар лрозияси)

Кучли Уртача Кучсиз .')розиягаберплмаган

2 .8 Ерларнпнгдефляцнягабернлганлпги

Ж уда кучли(барханлнрельеф)

Кучли (.\аракатдаг и кумлар вужудга келади)

Уртача(ботнклар 25- 50% маидонда таркиб топади)

Кучсиз(ботнклар25% гачамаидондатаркибтопади)

Дефляция юз бермайди (ботнклар 10%. гача маидонда таркиб топади)

2 . 9 Усимлик конламининг ахколи( махсулдорлик да рожаем %)

15 дан кам 15-30 30-60 6 0 -90 90 дан юкорп

* Республика уртача курсаткичндан -шунча марта катта** Республика уртача курсаткшшга мое келади*** Республика уртача курсаткнчидая шунча марта нам

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Узбекистан худудининг талай кисмида асосан уртача эковази­ят хукм суради, фа кат муайян кичик ареалларда купрок кескин ва танг, фалокатли даража эса хусусан Оролбуйи ва денгизга хос.

3.8.3.Экологик вазиятларнинг ривожланиш йуналишлари

Экологик вазиятларнинг тадрижий (динамик) узгариши- нн урганиш натижаларига кура, республика худуднда уларнинг бир неча устувор йуналишлари ажратилади: 1 ) майдони жи­хатдан мунтазам кенгайиб борувчи, 2 ) куй и (оддий) вазиятдан юкори (мураккаб) вазиятга баркарор утиб борувчи, 3) барка- рор узгармас, 4) мураккаб вазиятдан оддий вазиятга ка раб уз- гарувчи, 5) мажмуали тадрижий.

Экологик вазиятларнинг аксарияти майдони жихатдан кенгайиб, мунтазам равишда ривожланиб боради. Бу х,ол вази- ятни кучайтирувчи омилларнинг тадрижий узгарувчанлиги би­лан боглик. Антропоген омилнинг бетухтов кенг микёсдаги таъ- сири вазиятни маконда кенгайиб боришини таъминлайди. Янги нефть ва табиий газ конларини очиш максадида буррулаш иш- ларининг К^арши даштида мунтазам ривожлантирилиши уртача эковазиятни кескин вазият билан алмашиши ва унинг худудда прогрессив равишда кенгайиб боришига таъсир этмокда.

Цуйи кулай эковазиятни юкори даражадаги мураккаб ва­зиятлар билан алмашиши айрим арелларда содир булади. Дуйи Амударёда 1961 йилдан эътиборан гидроэкологик вазиятнинг тобора мураккаблашуви туфайли табиий мухрт энг кулай вази­ятдан (1961 й.) фалокат даражага кадар (1976-1990 йиллар) узгарди. Узгариш бир йуналишда давом этиб, барча вазиятлар даражалари бир-бирларини бирин-кетин алмаштириб борган. Баркарор узгариш Амударёда сув сарфининг камайиши ва ми- нераллашув даражаси ошиб бориши билан боглиц булган. Ф а­локат даражанинг энг дал;шатлиси Орол денгизида юз берди. Цисца вакт мобайнида (1961-2000 йиллар) унинг сатх,и 20 м пасайди, яъни х,ар йили 0,5 м дан тушиб борган. Берк хавзалар

бу катта курсаткич.Баркарор эковазият факат айрим кичик экотизимлар учун

хос. Бу экотизимларда табиий ва антропоген омиллар вазият узгаришига деярли таъсир килмайди ёки уларнинг баркарорли- ги кучли булади. Баланд тизма торларнинг сув айиргич цисмла- ри(гляциалнивал минтака)да инсонниг хужалик фаолияти ни- хоятда чегараланган, факат айрим алъиинистлар ва музшунос- лар маълум жойлардагина иш олиб борадилар. Уларнинг фао­лияти табиий мух,ит узгаришига олиб келмайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Мураккаб эковазиятнинг оддий вазиятга цараб узгариши инсонни табиий мухитни мацсадга мувофиц йуналишда кайта узгартириш ва ландшафт жараёнларини баркарор бошкариши билан о о р л и к . Кейинги вактларда саноат окава сувларининг катта кисмини тозалашга эришилганлиги туфайли Чирчик ва Охангарон дарёлари сувларини муайян даражада тозалашига эришилди. Шунингдек, атмосфера хавосига чицарилаётган са­ноат чициндиларининг микдорини республика микёсида камайиб бораётганлиги ва бошка ижобий узгаришлар атроф мухит т о - заланиши ва инсоннинг яшаш шароитлари кулайлигининг ор- тиб боришида сезилмокда.

Мажмуали тадрижий эковазият саноат, транспорт, кури- лиш ва кишлок хужалиги ривожланган худудда таркиб топади, шаклланади ва ривожланади. Ху^дудда халц хужалигининг тур­ли тармоклари мавжуд булганлиги ту файли атроф мух;итга таъ- сири хам турли даражада содир булади. Натижада маълум ху­дудда бир неча даражали эковазиятлар юзага келади ва шакл- лана бошлайди. Таъсир даражаси, мунтазамлиги, чикиндиларни турига караб ва айникса чора-тадбирларнинг самарадорлигига боБлик холда вазиятларнинг ривожланиш боскичлари тлрлича булади. ToF-металлургия (Олмалиц, Навоий, Учкудук ва боища) корхоналари, энергетика, кимё, нефтни цайта ишлаш ва бошка саноат мажмуалари таъсир доирасида эковазият танг колган саноат корхоналари атрофида эса хар хил булиши кузатилади.

3.8.4. Узбекистонда экологик хавфсизликни таъминлаш

Экологик хавфсизликни таъминлаш эндиликда биринчи даражали ва кечиктириб булмайдиган вазифага айланди. Чун- ки, ичимлик сувларининг ифлосланганлиги, жойларда атмосфе­ра хавосини чикиндилар билан жиддий туйинганлиги, бунинг натижасида ахоли орасида турли касалликлар тарцалганлиги, скорма ерларни шурланиб, яйловларнинг мах;сулдорлигини па- сайиб бораётганлиги цишлоц хужалик ишлаб чицаришига сал- бий таъсир этаётганлиги мамлакат микёсида туб узгаришларни амалга ошириш зарурлигини уцтиради.

Экологик хавфсизликни таъминлаш борасида бир катор бир-бирлари билан ботлиц булган тутутши масалаларни хал килиш лозим булади. Биринчи галда экологик (биоэкологик, геосисте- мали, биосферали) мониторингни амалга ошириш устувор аха- миятга эга. Узбекистонда бу турдаги мониторинг хозирда турли муассасалар ва ташкилотлар томонидан амалга ошириб келин- мокда, лекин уларнинг кулами ва эгаллаган худуди х;озирги та-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

лабга м)Тлако жавоб бермайди. Чунончи, тупрокнинг саноат ва кимёвий ашёлар билан ифлосланиши (Республика БошГид- ромет хизматига юклатилган) факат айрим кишлок жамоала- ри худуди буйича назорат килинади. Бунда барча вилоятлар- нинг сугорнладиган ерлари назарда тутилмаган, хеч булмаганда хар бир вилоят буйича танлаб олинган тестли жамоа хужалик- ларини маълум участкалари назарда т^тилганда максадга муво- фик булар эди. Факат шундагина республика худуди буйича cyFopMa ерларни техноген ифлосланиши буйича тегишли хуло- са чикариш мумкин булади. Худди шундай ахвол сув хавзала- рининг ифлосланиши, атмосфера хавосининг чикиндилгш би­лан туйиниши ва бошка сохаларда хам мавжуд, уларнинг белги- ланган меъёрда булиши табиий мухит буйича зарур булган мониторинг ахборотларини олиш ва мавжуд экологик вазият туррисида аник хулоса чицаришга имкон беради.

Экологик экспертиза янги куриладиган саноат корхона­лари учун хос. Лекин мантикан Караганда ишлаб турган барча саноат корхоналари, гидротехник иншоотлар ва бошка мухан- дислик объектлар учун мунтазам экспертиза утказиш зарур. Атроф - мухитни аслида эскидан ишлаб келаётган саноат кор­хоналари ифлослаб келмокда. Бинобарин, экологик экспертиза барча корхоналарни назоратга олиши шарт. Шундагина табиий мухитда тозаланиш бошланиши мумкин.

Экологик вазиятни бошкариш ва тегишли тадбирлар мажму- асини куллаш учун негиз сифатида турли масштабларда экологик ва табиатни м^тсофаза килиш хариталарини яратиш жоиз. Бу хари- талар республика худудида мавжуд экологик вазиятларни назорат килиш, уларнинг тадрижий узгаришларини урганиш, тегишли чора- тадбирларни режалаштириш имконини беради. Мавжуд хариталар мувавдат булиб, уларнинг хар йили янги маълумотлар билан янги- лаб турилиши амалий ахдмият касб этади. Хар бир вилоят маълум масштабда экологик ва табиатни мухрфаза килиш хариталарига эга булиши ва дискетларга туширилио компыотерлар оркали мутахас- сислар хамда рахбарият (шахар, вилоят хокимлари, Респз'блика Вазирлар Махкамаси) га фойдалашпп уч^н топширилиши даркор. Компыотерлар оркали алока барча вилоятлардан олинган тасвир- лар ёрдамида Тошкентда республика буйича жамланма монито- рингли ахборот олиниш имкони булади.

Табиатни мухофаза килиш буйича чикарилган барча Олий Мажлис конунлари ва Вазирлар Махкамасининг карорлари, курсатмалари ва бошка меъёрий хужжатлари уз вактида бажа- рилиши ва уларга амал килиниши лозим. Конунга хурмат та- биатга хам хурматни билдиради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Экологик хавфсизликни таъминлаш шунингдек, меъёрий курсаткичлар, РЭМ ва бошка кабул килинган маълум андоза- ларга риоя цилишга хам бокликдир. Саноат, автотранспорт чи- киндилари энг кам хавфсиз курсаткичларга кадар камайган булиши, иккиламчи ресурслар тулик кайта ишланиб улардан фойдали элементлар ажратиб олиниши зарур. Энг мухими, и с - рофгарчиликка чек куйилиб, табиатдан эхтиёжга яраша бой- ликларни ажратиб олиб, чикиндиларни чикармаслик тамойили- да иш тутишга утшпдан иборат. Табиатдан бойликларни олиш- да «ким ошди» тамойилидан воз кечиб уни бойитиш, ресурслар - ни кайта тиклаш, камайиб бораётганларидан эхтиёткорлик би­лан фойдаланиш, бу борада мукобил вариантлар, яъни урнини босадиган бошка ресурслардан фойдаланишга утиш каби та- мойилларни барча жойларда, хамма ишлаб чикариш корхона- ларида куллашга утиш табиатни асраш, уни эъзозлаш уз навба- тида экологик хавфсизликни таъминлашни кафолатлайди.

3.8.5. Экологик хавфнинг манбалари ва оцибатлари

Инсон хаётини турли экологик хавфлардан асраш кейинги вактларда энг мухим масалалардан булиб колди. Экологик хавф- хатарнинг сабабларига технологик ва экологик кризисларни ки- ритиш мумкин. Экологик хавф иктисодиётнинг назоратсиз ри- вожланиши, технология ва техниканинг оркада колиши, табиий ва антропоген авария ва фалокатларнинг юз бериши натижаси- да инсон, усимлик хамда хайвонот олами яшайдиган мухитнинг б^илиш эхтимоллиги, б^тгинг окибатида тирик организмларнинг мавжуд булиш шароитларига мослашшпи оузилади.

Экологик хавф-хатарнинг энг кучли объектлари АЭС, кимё саноати, нефтни кайта ишлайдиган корхоналар, трубопроводлар транспорт хисобланади. Албатта, булардан ташкари бизга се- зилмайдиган технологик чикиндилар хаво, cjts, туттрок, усимлик ва бошка организмларни секин-аста захарлаб келмоцда, булар маъл^тм вактдан сунг тусатдан катта х^дудга кучли таъсир кили- ши хам мумкин. Инсон саломатлигига техноген чикиндилар- нинг фаол таъсири тугрисида 70—йилларда бир кагор олимлар огохлантирган эдилар. Масалан, яшаш мух,итида радиация, ки- мёвий бирикмаларнинг таъсири каби мутаген омилларнинг кес- кин купайиши кузатилса, у холда одамнинг генетик ахбороти бузи;шши мумкин. Бу ходиса инсоннинг генетик асосининг бузилиши хавфидан дарак беради. Бунинг тасдики сифатида кейинги 30 йил мобайнида ривожланган мамлакатларда нук- сон билан т\тилган болалар миедори кескин куиайганлигини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

курсатиш мумкин. Роесиянинг Перм шахрида йодорганик ва фторорганик синтез ишлаб чикариладиган минтакада 12-17 ёшдаги у т л болаларнинг 57%, киз болаларнинг 82%и калкон безининг гиперплази(тукималарда структуралп элементлар со- нининг ортиши), буйрак юкорисининг бузилиши (дисфункция) ва бошка касалликлар билан хасталанган. Уфа, Екатеринбург, Самарада 3 ёшгача булган ёш болалар баданининг меъёрдан кичиклиги характерли ва б.

Кургопши ва симоб чикнндилари нихоятда тахликали. Уларнинг озгина микдори хам болаларнинг бош мияси усишига жидий таъсир курсатади. Саратон касалини урганувчи халкаро агентликнинг хабарига кура хозирги вактда ишлаб чикариш жараёнида тахминан 50 турдаги модда кишини рак касали би­лан огришига таъсир этиши мумкин, эпидемиология тадкикот- ларининг курсатишича, тахминан 1 0 0 турдаги модда канцеро- генли хусусиятга эга экан. Буларнинг барчаси кучли экологик хавф туррисида хабар беради. Бизнингча, энг аввало саноат корхоналарида чикиндиларнинг энг кам микдорда ташкарига чикишини таъминлашга эришиш ута долзарбдир.

Республика Президеити И.Каримовнинг «Узбекистон XXI аср бусарасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартларн ва тараккиёт кафолатлари» (1997 й.) асарида экологик ва хавфсизлик муаммоси 4 yK.jp тахлил килинган. Муаллиф рес- публика худуди бир цатор энг хавфли манбаларни курса-тиб утади. Чунончи, Мойлисув(Киргизистон) дарёсининг K.upF- оклари ёкасида 1944 йилдан то 1964 йилгача \ран рудасини кайта ишлаш чикиндилари кумилган. Хозирги вактда колдик- лар сакланадиган 23 та жой мавжуд. Бу ерларда селни тусади- ган тугонларни мах;камлаш ва кучки хавфи булган жойлардаги кияликларни мустах,камлигини таъминлаш лозим. Навоий ви- лоятидаги уран колдицлари сакланадиган жой хам экологик жихатдан хавфли ифлослантириш учори хисобланади. Б)' ерда- ги радиоактив кумии шамол ^шриши хавфи бор (512 бет).

Ислом Каримов уз китобида ш^чшнгдек, экологик хавф­сизлик нуктаи назардан сув захираларининг такчиллиги хамда ифлосланганлиги катта ташвиш т\тдираётганлигини уктиради. Дарё сувларининг ифлосланиши экология-гигиена ва санита­рия эпидемиологик вазиятни, айн икса, дарёларнинг куйи оким- ларида ёмонлаштираётганлигини катта ташвиш билан ёзган. Хакикатдан хам Куйи Лмударё, Куйи Зарафшон ва бошка ху - дудларда сув такчиллиги ва сувнинг ифлосланганлиги ахоли орасида т^рли касалликларнинг таркалиши 1Г}ткгаи назардан катта экологик хавф хисобланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Орол денгизининг тезкорлик билан куриб бораётганлиги хусусан Узбекистан худуди учун жиддий хавф, ахир денгиз бу- тунлай куриса унинг урнида майдони 6 , 6 млн. га дан зиёд цум ва туздан иборат улкан Орол чули таркиб тоиади, бунинг эко­логик ва ижтимоий-иктнсодий ок.нбатлари хозирдан маълум. Коракалпогистон, Хоразм, Тошховуз вохаларида табиат-хужа- лик-ахоли тизимида жиддий узгаришлар булиши мумкин.

Кизил кум, Карши чули, Устюрт платосида кейинги вакт- ларда маъданларни кидириш, нефть ва табиий газ казиб олиш ва бошка максадларда кенг микёсда технологик жараёнлар амалга оширилмокда. Бунинг окибатида катта майдонларда яйловлар ишдан чикмокда, яъни харакатдаги кумлар майдони кенгайиши туфайли коракул куйлари бокиладиган табиий яй- ловларда деградация к}"чайиш тенденцияси юз бермокда. Бу ходиса вохдлар билан чул т}ташган минтакада х,ам баркарор- лашмовда. Бархан кумлари майдонининг кенгайиши жиддий экологик хавф, унинг окибатлари барчага аён.

Демак, республикада экологик хавфсизлик масаласи етар- ли даражада тахликали, jtih маъл}ти мажмуали даспурлар асоси- да босцичма-босцич ижобий хал килиш амалий аз^амият касб этади. Бу борада узоцка мулжалланган экологиялаштирилган ицтисодий стратегия зар^р.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Цискача хулосалар

Узбекистан табиий ресурсларга бой ва хилма-хилдир. Та­биий ресурслардаи хозирда фойдаланиш холати юкори даража- да, деб булмайди. Улардан фойдаланиш жараёнида куплаб му- аммолар келиб чиккан. Табиий ресурслардан окилона фойда­ланиш экологик хамда ижтимоий-иктисодий жихатдан фойда- лидир..

Узбекистонда узига хос экологик вазиятлар таркиб топ­тан. Улар маълум ривожланиш йуналишига эга.

Республикада маълум экологик хавф манбалар хам мав­жуд. Экологик хавфсизликни таъминлаш учун цатор тадбирлар ишлаб чикилган ва амалга оширилмокда.

Назорат ва мухркама учун саволлар

1. Атмосфера хавосининг ифлосланиши, унинг окибат- лари ва мухофаза килиш буйича нималарни айта оласиз?

2. Сувдан фойдаланиш жараёнида Республикада кан- цай муаммолар келиб чицди?

3. Сувдан фойдаланиш ва мухрфаза килиш муаммосини кандай хал килиш мумкин?

4. Ерларнинг мах,сулдорлигини ошириш учун кандай чо- ралар кУллаш лозим?

5. Биологик ресурсларнинг инсон ^аётидаги ва экологик ахамиятини ёритиб бера оласизми?

6 . Фойдали казилмалардан фойдаланишни оптималлаш- тириш учун нималар кил мок керак?

7. Узбекистонда рекреацияни ривожлантиришнинг эко- логик-иктисодий жих,атларига оид нималар биласиз?

8 . Иккиламчи рес}рслардан фойдаланиш кандай эколо­гик ва иктисодий самара беради?

9. Узбекистондаги экологик вазиятларни жойлашуви ва йуналишини айтиб бера оласизми?

10. Экологик хавфсизликни таъминлаш кандай омилларга богаик?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Асосий адабиётлар

1. Каримов И. А. Узбекистон XXI аср бусагасида, хавф- сизликка тахднд; баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафо- латлари. — Т.: Узбекистон, 1997.

2. Алимов Т. А., Рафиков А. А. Экологик хатолик сабок- лари. — Т.: Узбекистон, 1991.

3. Охрана окружающей природной среды и использование природных ресурсов Республики Узбекистан. Доклад. - Т., 1998.

4. Рафиков А. А. Геоэкологик муаммолар. — Т.: Укптув- ч и ,1997.

5. Турсунов X. Экология асосларн ва табиатни мухофаза килиш. — Т.: Узбекистон, 1997.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

экологиянинг ижтимоий-щтисодийСОХДЛАРИ

4. 1, Лхоли сонининг усиши: озик-овкат махсулотлари муаммоси ва атроф мух,ит

Одамзод пандо булган илк даврларда унинг табиий куиай- иши нисбатан жуда секин булган. Янги эра бошларида Ер юза- сида тахминан 250-300 млн.киши яшаган булиб, шунинг 100- 140 млн. атрофидагиси Х>индистон, 70 млн. га якини Хитой, 10 млн.дан ошиш Осиё ва Шимолий Амернкада яшаганлиги фан­га маълум. Уша даврларда Собиц Иггифок худудида 5-10 млн.киши яшаган, Марказий Осие ва Кавказ орти минтадасида ах,оли анча зич булган.

Дунё ахолиси сони XVII аср урталарига келибгина 0,5 млрд. га етган, XIX аср урталарида, карийб 200 йилдан сунг 1 млрд. ни ташкил этди. Умуман дунё ахолиси сони 1 млрд. булишига 1 0 0 0 0 0 0 йил муддат лозим булган булса, 2 млрд. учун 80 йил, 3 млрд. га 30 йил, 4 млрд. га 15 йил, 5 ва 6 млрд. булишига 13-12 йил кифоя килди (10-жадвал).

Ю-жадиалДунс ахолиси сонининг усиши

Ииллар Лхоли сони Йиллар Лхоли C O II1 I

1000 288 1950 25081500 436 1960 ЗОЮ1650 545 1970 36321750 728 1980 44301800 911 1987 50001900 1617 1999 60001940 2252 2000 6100

Хозир дунё ахолисининг йилига уртача 80 млн.кишига ортиб бораетганлиги :гьтиборга олинса, 2025 йилда сайсрамиз- да 8 млрд. 206 млн., 2050 йилда 9-10 млрд. ахоли яшаши башорат килинмокда (БМТ башорати).

Дунё ахолисининг тез сурьатларда кунайиши XX асрнинг урта;1арида узининг энг юцори даражаларига кугарилди. Бу жараён айникса, Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакат- ларида «демографии нортлаш»га сабаб булди. 1950-1987 йил- лар мобайнида ушбу мамлакатлар ах,олиси карийб 2,26 марта- га кунайди. Дунё ахолисининг 80% дан зиёди айнан уша мам­лакатларда яшамокда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

XXI аср б у сар аси га келиб ах,олиси сони 10 млн. кишидан ортган мамлакатлар сони 71 тага етди. Шулардан 11 тасида ахоли сони 1 0 0 млн. дан ортди. Ахолиси сони 1 0 млн. дан орт­ган мамлакатларнинг 50 дан ортита х,ам Осиё, Африка ва Ло- тин Америкаси хиссасига тутрн келади. Умуман ушбу мамла- катларда дунё ахолисининг салкам 95%и истикомат килмок- да. Хитой, диндистон, АКШ, Индонезия, Бразилия ва Россияда Ер шари ахолисининг деярли ярми яшамокда.

Дунё ахолисининг 80% кисми асосан баландлиги денгиз сатхидан 500 м гача булган худудларда (куру'клик юзасининг 28%и да) яшайди. Африка ва Жанубий Америка ахолисининг салмокли кисми 500-1500 м. баландликларда истикомат кила- ди (34,6; 27,5%). Боливияда 8 8 %, Перу, Мексика, Афганистан, Нигерияда ахолининг 6 6 % цисми денгиз сатхидан 1000 м дан баландда, Голландияда эса ахрлининг 40%и денгиз сатхидан паст худудларда яшайди. Дунё ахолисининг 52,7%и денгиз сохи л- ларидан унчалик узоц булмаган худудларда ( 2 0 0 км гача), 47,3%и эса куруткликнинг ички кисмларида хаёт кечиради.

Дунё ахолисининг 70%и куруткликнинг 7%ида мужассам- лашгани холда, куруткликнинг 50%ида ахолининг уртача зичли­ги хар квадрат километрга 1-2 кишидан ортмайди. Ер юзаси­нинг 15%^исмида ахоли деярли яшамайди. Ах,оли зичлиги 1920 йилда 13.дхишидан, 1950 йилда — 18, хозирда 40 кишига етди. Дунё ахбЛисининг зичлиги хам унинг турли худудларида турли - чадир ( 1 1 -жадвал).

11-жадвалДунёнинг айрим худудларида ахоли зичлиги

(хар км2 хисобида)Худудлар, мамлакатлар Ахоли зичлиги

Дунё буинча 40Европа 100Оенё 100Лфрпня 17ШимолиП Америка 13Лотом Америкаси 15Австралия ва Океания 3Бангладеш 800Сингапур 4500Монако 15500Собнк Мттнфоц 12Узбекистан Республикасн 54

[Ду нё ахолиси сонининг тез сурьатларда усиши куплаб му- аммоларни келиб чикишига сабаб оулаётганлиги эндиликда сир

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

эмас. Айницса, озик-овкат муаммоси ва атроф - мз'х.итдаги эколо­гик танг хрлат ечимини к^таётган жумбокларнинг энг ташвиш- лиси эканлигини давр курсатмокда. Демак, ё тугалишни камайти- риш ёки озиц-овкат махсулотлари ишлаб чикаришни к^тгайтириш лозим. Ахоли сонининг тез усиши асосий озик-овкат мах,сулотла- рига булган талабни хар 30 йилда икки мартага оширмовда. Хул- лас, Томас Роберт Малътуснинг (1798 й.) «тез усиб бораётган ахолиии озик-овкат билан хеч качон тулик таъминлаб булмасли- ш тугрисидаги назарияси» курук сафсата эмас, балки янгича тах- лил ва янпиа караш асосида урганишни такозо этаётганга ух- шайди. Чунки, Мальтус назариясини асоссиз эканлигини уша дав- рлардаёк катор олимлар назарий жихатдан исботлаган булсаларда, оирок. амалда уни руёбга чищшш жуда мураккаб тарзда кечмокда.

ФТТ юксак даражаларга кутарилган, «коинот асри», «ком­пьютер асри», деб аталаётган бир вактда дунёнинг турли худудла- рида инсоннинг бир б^рда нонга зорлиги, одамларнинг очликдан улаётганлиги таажжубланарлидир. БМТ маълумотига кура дунё буйича кунига 35 минг киши очликдан нобуд булмокда,х,озир сай- ёрамизда 0,5 млрд. оч-ялангоч, 1,5 млрд. тиланчи мавжуд.

Ахоли сонининг жадал с}ръатлар билан купайиши озик- овкат етишмаслиги муаммоларини келтириб чикариши, атроф мухит холатини ёмонлашувига салбий таъсир этиши узаро ало- када эканлигини купчилик таъкидлаб утганлиги бежиз эмас.

П.Г.Олдак фикрига кура: «2000-2010 йилларда Ер шарида яшайдиган барча ахщини озик-овкат билан таъминламок у'ч 'н, донли экинлар етиштиришни тахминан икки марта купайтириш лозим» .1

БМТ маълумотича, ерларга хрзирги усулда ишлов бериш асосида хосилдорликни 2 хисса купайтириш учун минерал уигг- лар харажатини 6,5 марта, зараркунандаларга карши кураш чораларини 6 марта ошириш лозим.

Дж. Форрестор (АЩИ, 1961) дунё статистика маълумот- лари тахлили асосида дунё ах,олиси сони 2 0 2 0 йилда, табиий мухдг ифлосланиши 2050 йилда узининг максимумига етиши- ни таъкидлайди. 2 Шундай килиб, у саноат, озик-овкат махсу­лотлари ишлаб чикариш ва ах,оли сони атроф-мух,ит таназзу- лига кадар усишини баён килади. Форрестор фикрича, тахми­нан 2030 йиллар атрофида экологик инкироз бошланади ва шундан сунг ах,оли сони х>ам сезиларли даражада камаяди.

Г.Кан узининг «Кейинги 200 йил» китобида шундай ба- шорат килади:

1 Олдак II.Г. Современное производство п окружающая среда. Новоси­бирск, 1979, 42-6.

2 Форрестор Дж. Мировая динамика. Пер. с англ. М., 1978.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

2076 йилга бориб энергиянинг асосий кисмини атом ва тер­моядро станциялари беради, казилма ёкилгалар эса кимё хома- шёси сифатида ишлатилади. Куёш энергиясидан фойдаланиш даражаси юксалади. Шуларга бортик тарзда 2100 йилда сунъий оксил олиш усуллари узлаиггирилади, озик-овкат махсулотлари ишлаб чицариш 11 марта ортади. Бундай таищари фаровонлик- ии ортиши ахоли тутилиши ва купайишини камайтиради.

1977 йили АДШнинг уша иайтдаги Президенти Ж. Кар­тер давлат ва илмий муассасаларга Ер шари ахолиси сони, та­биий ресурслар микдори ва атроф мухит холатшш 2 0 0 0 йилга- ча башоратини яратиш борасида курсатма беради. Тайёрлан- ган «Дунё 2000 йилда» (1980 й.) иомли маърузада кайд кили- иишича, дунё ахолиси сони 2000 йилда 6,35 млрд. кишини ташкил этади, даромад жон бошига 15%га ортади. Озик-овкат махсулотлари микдори факат хосилдорликни орттириш эвази- га содир булиши мумкин. 2000 йилда жами 1,3 млрд. киши оч- ночор холда булади. Дунё ахолисининг ярмисида сув га булган талаб 2 хисса ортади, урмонлар майдони эса тенг яримга кис- каради. Нефть етишмовчилиги ва бахосини ортиши натижаси- да саноати ривожланган мамлакатларда кумирдан ва ядро энер­гиясидан фойдаланиш ортади.

Кумир истеъмолининг ортиши атмосфера таркибида чанг ва С02 чициндилари мивдорини орттиради. Умуман ифлослов- чи моддаларнинг хаво таркибида купайиши «ихпкорли» ёмгир- лар ёгадиган минтадалар кенгайишига сабаб булади.

Кейинги чорак асрда дунё буйича ишлаб чикарилган озиц- овцат махсулотлари микдори 2,5%га куиайди. Бирок, бу миц- дор Д}Т1ёнинг турли х>гДУД ва мамлакатларида бир хил эмас. Айникса, ривожланаётган мамлакатларнинг айримларида ушбу курсаткич жуда паст даражада. Озик-овкат муаммосининг келиб чициши, кисман, х 'ДУДлардаги табиий ресурсларнинг ка- майиши, демографик вазият, техника ва технология имконият­лари каби омиллар билан боглиц булсада, бирок д^нё буйича ахоли жон бошига ишлаб чикариладиган озик-овкат микдори илмий асосланган энг паст даражадан анча юкоридир. Муам- монинг асосий сабаби, турли худуд ва мамлакатларда истеъмол- даги номутаносибликдир. Купгина ривожланаётган мамлакат­ларда истеъмолдаги озуканинг куввати ривожланган мамлакат- ларникидан деярли 3 марта пастлиги маълум. Ушбу муаммо- нинг ижобий ечими: мамлакатларнинг тулик мустакил ривож- ланиши, фан-техника тараккиёти, ишлао чикариш кучларининг ривожланиши, мехнат yHpiflop.inrn, ишлаб чикариш мадания- тини юксалиши, ахолинииг илм савиясини ортиши билан хал

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

килиниши мумкин. Дарвоце, озиц-овкат махсулотлари ишлаб чикаришни янада купайтиришнинг катор имкониятлари, яъни: экин майдонларини кенгайтириш, экинлар хосилдорлигини орт- тириш, кишлок хужалик махсулотларинн кайта ишловчи янги усулларии жорий этиш, денгиз-океаи биорссурслармдаи кенг фойдаланиш, синтетик-сунъий озик-овкатлар ишлаб чикарнш кабилар мавжуд.

Хозирда Ер шарининг 4,5 млрд. гектаридан кишлок ху- жаликда: обнкор дехкончилик 1,5 млрд. га. ва яйлов сифати­да 2,6 млрд. га фойдаланилади. Олимлар кишлок, хужаликдаги ер майдонлари куламини кенгайтирмай туриб янги нав ва хай- вон зотлари яратиш, дехкончилик маданиятини орттириш хисо- бига махсулдорликни 90%га купайтиришни исботладилар. Хо- зир тажриба далаларида гектарига 140 ц. бурдой ва шоли, 240 ц. маккажухори дони берадиган навлар яратилган. Аммо, ама- лиётда ушбу экинлардан олинаётган хосилдорлик жуда паст (23, 39 ва 58 ц .). Айникса, ривожланаётган мамлакатларда асо­сий дон экинлари — бувдой, шоли ва маккажухоридан олинади- ган хосилдорлик микдори ачинарли ахволда — 14, 21 ва 13 ц. (Африкада бошокли экинлар умумий хосилдорлиги — 9,4 ц .). Факатгина агротехникани такомиллаштириш хисобига хосил- дорликни бир неча марта орттириш мумкинлигини м^л ахассис- лар куп таъкидламокдалар.

Экин далаларига белгиланган меъёрда солинадиган j t h t - лар ерлардан олинадиган ялпи хосилдорликни, т^тгрок. унумдо})- лигини орттириши барчага маълум. Хар гектар оущойзорни 80 кг т}рли угитлар билан озиклантирилиши, хосилдорликни — 2 0 ц, 110 кг билан ишлов берилиши — 35-40 ц, 300-350 кг эса 50 ц га етказиши амалиётда исботланган. Меъёрдаги Vt h t хосил­дорликни орттиришидан ташкари, экинларни турли ташки таъ- сирларга (к^ргодчилик, гармсел ва х- к.) чидамлилигини хам орттиради.

Бунинг устига йилига дунё буйича цишлок хужалик экин- ларининг турли касалликларга чалиниши окибатида 1 0 -2 0 %и, бегона утлар ва зараркхнандалар туфайли 5-20, хосилни йигаш, ташиш, кайта ишлаш ва саклаш жараёнида 5-25 фоизи нобуд булмокда. Ушбу курсаткичлар жами йилига 20-70%ни ташкил этмокда.

Кишлок. хужалигини ривожлантириш ва хосилдорликни купайтириш катор мажмуали тадбирларни амалга оширишни тацозо этади:

— усимлик ва хайвонларни т^рли касаллик ва зарарку- нандалардан асраш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

— чорвачиликда кушимча кимёвий озуца ва витаминлар- ни куллаш;

— мелиорация ва ирригация тармокларини яхшилаш, су- горишни замонавий технология асосида такомиллаштириш, ис- сикхоналарни кенгайтириш;

— тайёр махсулотларни саклаш муддатини узайтириш;— кишлок хужалик экинларини дул, сел, совук уриши ва

бошка табиий офатлардан саклаш;— кишлок хужалик техникасини такомиллаштириш ва

бошкалар.Дунё океани биоресурслари жуда бисёр. Инсоният уз эхти-

ёжлари учун ундан окилона фойдаланиши жуца самаралидир. Бирок, хозир умумий озик-овкат салохдятида Дунё океаюшинг хисеаеи бор-йуга 1%ни ташкил этади (истеъмолдаги оксилиинг 6 %и). Океанлардаги факат йирик денгиз хайвонларининг (балик, сут эмизувчилар, бешоёкли моллюскалар, киашчбакалар) умумий кий- мати 1 млрд. т бахоланиб, шунинг ярми баликларга турри келади. Унинг йиллик махсулдорлиги 360 млн. т Океан биоресурсларида- ги ёгнинг узи дунё чорвачилиги берадиган микдордан 2 марта куп. Инсон уз танасидаги оксилга булган талабни асосан хай- вонлар гупгги хисобига кондиради. Энди бу талабни кимёвий оксил кондира олади. XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб саноат асоси­да озик-овкат махсулотлари ишлаб чикариш жадал усмокда. 1990 йилда АЦШда 10 млн.т. озик-овкат махсулотларининг саноат т\ри ишлаб чикарилган булса, хозирда дунёнинг турли мамлакат- ларида (айникса, Лотии Америкаси ва Рарбий Европада) бундай махсулотлар тури ва кулами ортиб бормоцца.

Ахоли сонининг муказам орта бориши агроф-мухитга ж}да кучли таъсир эта бориши окиоатида катор экологик танглик- ларни келтириб чикарди. Профессор А. М. Рябчиков маълумо- тича, хозир инсон Ер юзаси табиий манзарасини 60%ини бутун- лай узгартиб юборган, курукликнинг 2 0 %ида кучли узгаришлар (турар жой, шахар ва кишлоклар, инженерлик курилмалари, ерларни сурориш ва х- к.) содир этган. Хар йили ер юзида 4000 км3 t o f жинси (грунт) ва тупрок бир жойдан бошка жой- га кучирилади. Утган даврлар мобайнида 20 млн. км2 ерлар яроцсиз холга келтирилди (5 млн. км2 хайдаладиган ерлар) (В. А. Ковда, 1981).

Дунё буйича курилган йирик сув омборлар сони 1980 йилга келиб 2257 тага етгани холда, уларнинг 90% дан ортиги 1950 йиллардан кейин курилди. Демак, к^лглаб дарёларда гид­рографик режим табиий холатини йукотди. Сув омборлар атро­фида ландшафт сезиларли даражада узгарди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Атроф мухит ифлосланиши электрэнергетика, саноат ва кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикариш, транспортнинг ривожланиши билан хамохангдир. Эндиликда, ичимлик сув и, атмосфера хавосининг ифлосланиши каби муаммолар инсони- ят олдига экологик вазиятни зудлик билан баркарорлаштиришни |кундаланг куймокда. Содир булган экологнк муаммолар ечими, нафакат айрим биогеоценозлар (дашт, утлок, дала, урмон ва х. к .), балки оулун биосфера микёсида намоён булмокда.

Инсоннинг табиатга таъсири билан боглнк фаолиятларн зарур ва мукаррардир. Чунки, инсон ушбу фаолиятларсиз, узи- нинг моддий эхтиёжларини кондира олмайди. Шунинг учун хам табиатда маълутм узгаришлар булиши аник. Лекин табиатни уз- гартиришда унинг ривожланиш конуниятларини билмаслик, кей- инчалик инсон учун анча кимматга тушиши мумкин. Хозирда инсон фаолияти оилан бовлик табиатдаги узгаришлар кулами геологик жараёнлар цувватидан хам тез ва кучлирок тарзда руй бермокда. Натижада табиатни узини узи тиклаш ва тозалаш ху- сусиятига путур етмоцца, бу эса инсон хаётига хатар солмокда.

4.2. Урбанизация ва унинг экологик вазиятга таъсири

Хозир ва келажакда табиий мухитга урбанизация жараёни- нинг таъсири кучли даражада булишига шубха йук. Чунки, шахар ахолисининг салмоги йилдан йил га ортиб бормокда ( 1 2 -жадвал).

12-жадвалДунёнинг йирик хУДУДларида шахар ахолиси салмогининг

усиши (фоиз х;исобида)ХУДУДЛар 1950 ii. 1970 ii. 1990 ii. 2000 ii.

Дунё буйича 29 37 43 47,5Африка 15 23 31,8 37,3Шнмолий Америка (54 74 75,4 77,4Лотнн Америкаен 41 57 71,4 76,(5Осиё 17 23,4 32 37,7Европа 53 04,4 73 74,1Апстршшп на Оксанин (51 71 70,(5 70,2XilToii 12 17,4 26,2 34,5Р(кч'пя 44,7 (52.5 74 77,9Узбскистон 30 37 41 37,9

Хозир дунё мамлакатларининг 120 тасида урбанизация да- ражаси уртача дунё курсаткичидан юкори, 90 та мамлакатда ша­хар ахолиси у'лулни кишлок ахолисидан купчиликни ташкил этади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Урбанизациянинг авж олиши, айникса Осиё, Африка ва Лотии Америкаси мамлакатларида кузатилмокда. Урбанизация туфайли йирик шахарлар сони ортиб бормокда. 1900 йилда ахолиси сони 100 мингдан ортик шахарлар 300 тага якин бул­ган, 1950 йилда — 950, 1980 йилда — 2370 тага етди. Хозир дунё ахолисининг 1/4 кисми йирик шахарларда яшамокда. «Миллионер шахарлар» сони ушбу йилларда 10 тадан 250 тага ортди (1950 й. — 81, 1960 й. — 120, 1980 й. — 209). Дунё ахолисининг 15% га якин кисми «миллионер шахарлар»да му- жассамлашган.

Урбанизациянинг узига хос куриниши шахар агломера- циялари ва мегалополисларнинг ривожланишида намоён бул- мокда. АКШдаги Босваш (Бостон-Вашингтон), Чикпитс (Чи- каго-Питтсбург), Сансан (Сан-Франциско — Сан-Диего) мега- лополисларида якин келажакда 150 млн.дан ортик ахоли (AKIII ахолисининг 50%дан ортит) яшаши тахмин килинмокда. Мос­ква агломерацияси уз марказидан 100 км радиусда 130 та ахо­ли яшаш жойларини (шахарларни) бирлаштирган.

Агломерация жараёни хам ривожланаётган мамлакатлар учун характерли туе олмокда. Лотин Америкасидаги: Буэнос- Айрес, Сан-Паулу, Рио-де-Жанейро, Мехико, Каракас, Богота, Сантьяго; Осиёдаги: Калькутта, Бомбей, Сингапур, Гонконг, Жакарта, Истамбул; Африкадаги: Дохира, Касабланка агломе- рациялари тез усмовда. Айникса, кейинги даврда ахолиси сони 1 0 млн. дан ортган «бахайбат (гигант) шахарлар» салмога анча ортди. Яцин'келажакда Мехикода 31 млн., Сан-Паулуда — 26, Токиода — 24, Нъю-Иоркда — 23, Калъкуттада — 20, Бомбей, Кохира ва Жакартада 15 миллиондан ахоли яшаши эътироф этилмокда.

Шахарларнинг жойлашиши хам дунё буйича бир текис эмас. Ахолиси 5 млн.дан ортган дунёдаги 26 шахарнинг 5 таси (Мехико, Париж, Москва, Чикаго, Дехли) денгиз киргокдаридан анча узовда, цолган барча йирик шахарларнинг 40%и денгиз сохилидан 50 км. гача булган худудларда жойлашган.

Урбанизациянинг жадал ривожланиши Ер юзасида эколо­гик вазиятнинг мураккаблашишига таъсир курсатмокда. Урба­низация жараёни табиат компонентларининг барчасида кучли узгаришлар содир этиши аён. Шахарларда грунт, релъеф, туп- роц, гидрографик тармоклар, ер ости с^лари, атмосфера хавоси, усимлик цоплами, хайвонот дунёси, хатто ицлим узгаради. Шахарларда нафакат харорат, нисбий намлик, куёш радиация- си балки, Ёрнинг иссиклик, гравитация, электр хамда магнит майдонлари хусусияти хам сезиларли даражада узгаради. Ша-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

харларнинг катталашиши унинг атроф табиатига таъсир ради- усини хам орттиради, натижада шахар худуди билан бирга унинг атрофнда экологик вазнятдаги мутаносиолик йуколади.

Ш ахарлар атрофидаги табиий ХУДУДИЙ мажмуалар (ТХМ)га 3-30 км. масофада таъсир курсатади. Саноат корхо- наларининг турли чикиндилар (захарлн газ, нфлос сув ва х. к .) чнкарншн окиоатнда шахарлар атрофидаги экцн далалари, утлок, яйлов, суп хавзалари ва урмонлар зарар курмокда. Канадалик олимларнинг кузатишларича, мис-никел корхоналари чнцннди- ларн 3,5 км. радиусдаги усимлик ва хайвонларин бутутнлай йук килиши, 13 км. даги дарахтларга кучли шикает етказишн, туи- рок уну'мдорлигини йукотишини курсатди. T of-металлургия корхоналари таъсири хам юкоридагидан кам эмас.

Купгина шахарларда ер ости сунларидан истеъмолга оли- ниши окибатида шахар заминининг чукиши руй бермокда. То­кио ва Осакада замин йилига 18-20 см., Колифорнияда — 30- 35 см., Мехиконинг айрим худудларида 40 см. га иасаймокда. Шахар заминининг чукиши, инсоннинг бошка фаолиятлари билан хам борликдир. Масалан: Москва шахри остидаги суи ку'ву’рлари узунлиги, шахар кучалари упиу мий угзугнлигидан инки марта куп экан. Демак, бу шахарнинг турли худудларида уз таъсирини курсатмай цолмайди.

Янги шахарларнинг барпо этилиши, эскиларининг кенгай- иши, аввало ернинг кишлок хужаликдан чегирилишига сабаб булади. МДХ да собик шуролар даврида 1200 та янги шахар­лар барпо этилган. Х,о з и РДа йилига 500 минг га ер (АКШ да 1 млн. акр., 1 акр. тенг 0,4 га) шахарлар худудига кушилмокда. Факатгина МДХ, да 10 млн. га. дан ортиц ерни шахарлар ХУ'ДУ'- ди эгаллаган.

Москва шахар агломерацияси 2600 км2 ни, Санкт-Петер- буфг — 1300 км2, Париж — 1870, Лондон — 5400, Нъю-Йорк агломерацияси эса 7272 км2| майдонни банд килган.

Шахар рельефининг текисланганлигидан гидрографик тармоклардаги оким кийинлашади. Пасткамликларда ортикча сув туиланишидан релъефда у икон, сурилмалар вужудга кела- ци. Иморатларнинг ертулалари захлигидан турли касалликлар- ни гаркату'вчи микроорганизм ва хашаротлар учун маконга ай- ланади.

Йирик шахарларда хавонинг ифлосланганлиги туфайли куёш нурини 15% (к и ища утлътрабинафша нурларни 30%) кам олиши аникданган. Бундан ташкари шахарларда ёгингарчилик ва булутли кунлар 10%, тузданликни ёзда 30%, кишда 100% ортик булиши маълум. Масалан: Москва шахри киш ойларида 24%

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

куёш нурларини йукотади. Санкт-Петербургда эса куёш нур сочиб турувчи вакт теварак — атрофга нисбатан йилига 1 2 0 - 160 соатга камлиги аникланган. Иирик шахарларда марказ ва чекка худудларда харорат тафовути 4-5° га етиши мумкин (Париж — 0,8 , Санкт-Петербург — 1п, Москва — 1,4°). Натп- жада, шахар марказида «нсснклпк ороли» вужудга келади, ат­мосфера циркуляцияси холатн узгаради. Турли курилмалар, ис- сицлик манбаларининг куплиги, хавонинг ифлослиги туфайли шахарларда узига хос «ошр мнкроиклим» шаклланган. Ша- харлардаги баланд иморатлар хавонинг алмашинувини, айник- са, ёзда кечкуруиларн шахарга салкин х,аво киришини кийин- лаштиради.

Саноат ва транспорт шахарлар атмосфераси таркибида хилма-хил, к ш и зарарли газ ва металлар мнкдорининг орти- шига сабаб булмокда. АКИ I. Япония, Англия, Канада, Франция ва бошка мамлакатлардаги йирик шахарлар хавосининг 1 м3 да 1 -2 дан 8 - 1 0 микрограммгача кургоппш бирикмаси борлиги аникланди. Кадмий, симоб, мне, ннкел, pvx, хром, ванадий — ша­хар хавосининг доимий бирикмаларига айланмокда ■ Металлур­гия, баъзан нефть-кимё корхоналарига эга булган ййнахарлар хавоси таркибида одатда сульфат II оксид аралашмалари юцори даражада булади. Э. Ю. Безуглая (1980) шахар хавоси ифлос­ланиши борасида мухим конунйятни аниклаган. Ахолиси сони 250-500 минг киши булган шахарларда хавонинг сульфат II оксид билан ифлосланиш даражаси 1 0 0 минг кишилик шахар- га нисбатан 60-80%, йирик шахарларда эса ушбу курсаткич 100% дан хам ортиши кузатилади. Шунингдек, Б. Б. Прохоров ( 1997)нинг ушбу сохадаги тадцикотлари хам амалий ахамиятга лойикдир (13-жадвал).

90-йиллар бошида МДХ да атмосферага йилига 200 минг т. дан ортик зарарли моддалар чикарувчи 70 дан ортик шахар кайд этилган (Норилъск — 2368 минг т (1), Кривой Рог — 1328 минг т (2), Москва — 1113 минг т. (3),. . . Тошкент — 454 минг т (19),. . . Фаргона — 234 минг т. (53). . .). Бироц, х°зирга келиб айрим шахарларда (хусусан, Тошкент, Фаргона ва б.) ушбу курсаткич жуда сезиларли даражада ка- майган. Бирок, шахар хавосининг нисбатан ифлосланганлиги, умл'маи урбанизация жараёни экологик вазиятга кучли таъсир этмокда. Ах,оли уртасида турли юкумли-огнр касалликларниш келиб чикиши ва таркалиши, шахарларда улим курсаткичлари- нинг юкорилиги бевосита \рбанизациянинг экологик вазиятга салбий таъсири натижасидир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

13-жадвалАхолиси сони 1 млн. киши булган шахарларда йил давомида

истеъмол цилинадиган ва чикариладиган махсулотларнинг тахминий баланси.

М а^сулотлар Улч.бирл

М икД ор

и

М а^сулотлар Улч.бирл.

Мик*дори

К И Р И М ч и к И МА. Сув ва ха во Л. Л тм осф срага чикарила-

Сув млн. 4 7 0 диган чикиндилар

Х а во 50 Сув (сув буги ва аэр озол ) м лн. т 11К ар бон ат ангдрит 1,2

Б . Бош ца С ульф ат ангдрит м инг т. 2 4 0м оддалар

Ж ам и ; 29 У глерод II оксиди (н е гази) 2 4 0III у ж ум ладан: Ч анг 180

курилиш хом аш ёси 10 У глеводородлар 108кумир 1,6 Ч егараланган м оддаларнеф ть хом аш ёси 1 ,6 (ф ен о л л а р , сп и рт , иш кор-табиий газ 1,7 л ар , ё г кислота) 8сую к ёк и л ш 1,6 В од ор од сул ъ ф и д 5кора м еталлургия - 3 ,5 10хом аш ёсирангли зол лари билан 5м еталлургия - " - 1,0хом аш ёсиTOF-ким ё хом аш ёси 1,5 У глерод сул ъ ф и д 1

техн и к усим лик 1,0 й'та захар ли моддалар т. ю злаб вахом аш еси (к ур гош и н , си м об , миш ъяк, бир неча

кадлит, б е н з (а )п и р е н м инг т.эн ер гсти к а-к и м ё 0 ,2 1 1 ,0хом аш есиози к -ов к ат 1 ,0 0 ,2 1 м лн .т 3 5 0м а^сулотлари ,чикинднларибилан бирга

I l ly ж ум ладан:М уаллак моддалар: м инг т 16Ф о сф а т л а р - ♦ - 24А зот - * - 5н еф т ь м а^сулотлари - ♦ - 2 ,5С интетик - * - 0 ,6Б иологик ф аол ким ёвий

м оддалар:Ф тор - « - 0 ,4 - 1 ,0М и с - « - 0 ,0 2 5М иш ъък - « - 0 ,0 2 5

В . каттик ва йигилганчикиндилар

Ж ам и ; млн. т. 3 ,5Ш у ж ум л ад ан , - + -

Э л ектр останциял ар ва - « - 0 ,6иситиш козоилари курум ваш лаклари

С аноат чикиидилари - ♦ - 2 ,5М аиш ий чикиндилар 0 ,5

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

4.3. Урбанизация ва ахоли саломатлиги

Инсон умрининг салмоклн кисми табиат кучорнда були- ши ум и сорлом, бакувват ва баркамол усиши гаровндир. Кейин- гп вактларда йирнк шахарлариинг барпо булиши, ахолннинг фнзиологик ва ижтимоий хаётида катор нокулайликларнн кел- тнрнб чикармокда, шу туфайли АКШ, Fap6 nii Европа ва Осиё- нннг катор мамлакатларндагн йирнк шахарларда (хусусан, То- киода) шахар ахолиси сони тобора камайиб бормокда. Бунга, йпрпк шахарларда атроф му'хитнинг ифлосланганлиги, кишн- ларнинг табиатдан анча йироклашиб кетганлигн, инсон умри­нинг куп вактнни турли курилмалар куршовида утиши, ёруглик (куёш нури) хамда кислород танкислиги сабаб булмокда.

Шахарларда атмосфера хавосининг хаддан ташкари ифлосланганлиги туфайли куёш нурларининг кайтиши кутая- ди. Айникса, улътраоинафша нурларининг етишмаслиги киши- лар хаётига катта таъсир курсатади. Буг нурлар теридаги зарар- ли микроорганизмларни йукотади, танада минерал моддалар алмашуишш таъминлайдн, организмш! турли касалликларга нис­батан бардошлилигини орттирадн.

Тадкикотлар у'лътра бинафша нурларни меъёрида олган болалар, уни етарлича олмаган болаларга нисбатан шамоллаш- га 10 марта кам чалинишини исбоглайди. Шахар ахолиси сало- матлигига, айникса, атмосфера хавоси ва унинг холати кучли таъсир этади. Буток алломамиз Абуг Али Ибн Сино: «Агар хаво- да чанг ва рубор булмаса, инсон минг йил яшарди», дея ёзганида катта хикмат бор. Йирик шахарлардаги узига хос микроиц- лим: хдрорат ва намликнинг узариши кишилар организмида иссиклик хамда модда алмашину'вига таъсир этио, нафас олиш, юрак фаолияти, цон айланиши ва тери хрлатини белгилайди.

Саноатлашган мамлакатларда адолининг купчилигида кон айланиш жараёнининг бу'зилгаштаги ашщланган булиб, 50% улим Хам айнан ушбу касаллик билан борликлиги аён. Умуман куёш нури, кислород етишмаслиги, харорат ва намликнинг узгарган- лиги инсоннинг мехнат кобилияти пасайишига, кайфияти бугзи- лишига, угйкугсизликка сабаб булади. Йирик саноат шахарлари хавосида инсон учун зарарли булган аэрозол заррачалар микдо­ри 1 0 - 2 0 марта куп булиб, касаллик таркатучвчи бактериялар Хам 5-10 марта ортик. булиши аникланган. АЦШ (Лос-Анже- лос, Донора, Питтсбург...) ва Рарбий Евроианинг йирик саноат­лашган шахарларида (Лондон, Афина, Ницца, Милан...) хамда Мехико, Токио, Иокогамада захарли газ ва чанглар аралашма- сидан ву'жудга келган аччик тугманлик-смог (унинг таркибида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

намнинг куп — 70% булиши фотокимёвий смог, деб аталади) мунтазам кузатилади. Токионинг саноатлашган худудларидагн тиббий курикдан утказилган ахолининг 35%и, Американинг Донора шахрида 65 ёшдан ошган ахолининг 60%и смог туфай­ли упка касаллишга чалниганлиги аникланган. Ана шундай смог туфайли 1952 йил декабрда Лондонда мудхиш ходиса рун бер- ди. Смогдан захарланишдан 4 кеча-кундузда 4000 киши нобуд булди, ун минг киши касалликка чалинди. 1962 йилда яна утибу ходисадан 1 0 0 0 га якин киши халок булди.

Ифлос хаводан нафас олиш анча кийин булади, ункага хаво тулик етиб бормайди, чанг-птборларни упкада йигалиши нафакат упкани, балки тананинг бошка аъзолари ва тукимала- рини ишдан чикаради. Астма, эмфизема, юкори нафас йуллари катари касалликлари манбаи хам ифлос хаводир.

Урбанизациянинг инсон саломатлиги ёмонлашувига ута таъсирли омилларидан бири шовкин-сурондир. Унинг асо- сий манбаи — транспорт (автомобиль, темир йул, хаво транс­порта) саноат ва маиший корхоналар хамда курилиш техни- касидир. Инсон у'му ман шовкинсиз му^хитда яшаши м^'мкин эмас. Аммо шовкин ку чи ортиши киши саломатлигига салбий таъсир этади. Шовцин ку чи децибел (дб)да улчанади. Унинг 0-50 дб булиши инсонга ёкимли овоз сифатида таъсир этади (дарахт баргларининг шитирлаши, майин му'сика овози), 60-90 дб шов­кин ёкимсиз (бакириб гапириш, ёзун машинкалари хонасидаги товутн), 1 0 0 - 1 2 0 дб кучдаги шовкин зарарли (юк машинаси, жаз мутсикаси), шовкин кучининг 130-200 дб булиши хавфли хисобланади (реактив самолёт, артиллериянинг тун отиш вак- тидаги товунглар). Шовкин кучининг рутссат этилган меъёрн (РЭМ) 80 дб, энг юкори чегараси 110 до. Хрзирда шовкин ку чи йирик шахарларда меъёрдан 1 0 - 2 0 дб га ортиб бораётганлиги кугзатилмокда. Йирик шахарлар ахолисининг 60% дан ортиги шовциндан шикоят киладилар. Германия ахолиси уртасида утказилган суровлар натижасида ахолининг 69%и транспорт, 2 1 %и цуни-кушиилар ва болалар шовкинидан, 8 %и иш жойла- ридаги, 2 %и оошка турдаш шовкин манбаларидан шикоятлани- ши маълуту! булди. Кишилар кадимдан шовкинга карши кура- шиб келганлар. Юлий Цезаръ шахарларда кечкуруи барча тур- цаги транспорт харакатларини таъкиклаган. Англия киролича- си Елизавета I шахарда кечкурун соат 22°° дан сунг турли жанжалларга бархам беришни буюрган. Кадимги Римликларда шахар худудида товуш чикарутечи х.Унармандчилик ишларипи бажаришга рухсат этилмаган. Хатто, шахарда (Рим) хуроз боциш катьиян ман этилган. Хозирда Рио-де-Жанейро, Рим

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

хамда Копира ва Яцин Шаредаги йирик шахарлар энг сершов- кин шахарлар хисобланади. Улардаги серкатнов кучаларда шовцин кучи 110 дб дан хам ортади. Бундай кучли шовцин инсоннинг эшитиш добилиятини бутунлай ишдан чикаради, мар- казий асаб тизими фаолияти узгариши, дон босими кутарилиши, модда алмашуви бузилиши, юрак фаолияти смонлашуви, нафас олишнинг дийинлашуви хам кучли шовкин таъсиридандир. Кучли шовдин хотира ва диддатни сусайтиради, фикрлашни секин- лаштиради, уйдусизликни келтириб чикаради, кишиларни жахл- дор булишга сабаб булади. Шов дин кучининг 130 дб дан орти- ши инсон организмида кескин узгаришлар, 180 дб дан ортиши улим билан тугаши мумкин. Кучли шовкин мехнат унумдорли- гини 10-60% камайтиради. Сершовдин мухитда фаолият кур- сатадиган кишиларда турли касалликларга чалиниш, одатдаги шароитда ме^наг диладиган кишиларга нисбатан 25% юкори булади. Мутахассис олимлар сершовдин шахарларда инсон умри бир неча йилга кискаришини таъкидлайдилар.

Умуман тиббиёт таддидотлари шахар ахолиси уртасида улим курсагкичлари анча юцори эканлигини курсатади. Ахолиси1 млн. ва ундан ортид булган шахарларда рак касаллигига ча- линганлар дишлод жойларга нисбаган 2 баробар ортидлиги, брон- хид эса анча кенг тардалганлиги маълум. Йирик шахарларда атмосфера х,авосининг ифлосланганлиги, транспорт харакатла- рининг жадаллиги, доимий шовдин, дуёш нурининг етишмаслиги, урбанизация ва саноат ривожланишининг назоратсизлиги турли касалликларнинг авж олиши учун куигина дулайликлар тугди- ради, натижада экологик тушкунликка сабаб булади.

4. 4. Саноат шахарларида экологик вазиятларни яхшилаш

Энг дадимги шахарлар Вавилон, Дажла ва Фрот булиб, кейинрок Нил дарсси сохилларида янги шахарлар вужудга кела бошлаган. Шахарларнинг найдо булиш замИни душмандан хи- мояланиш, савдо ва маданиятнинг ривожланиши, оошдарувнинг марказлашуви билан чамбарчас богликдир. Кадимги шахарлар манзараси агрофдаги худудларнинг табиий х,олатига ядин бул­ган: релъеф, гидрографик тармоклар унчалик узгартирилма- ган, хаво тоза булиб, шахар худуди бевосита атрофдаги утлод, урмон ва далаларга туташиб кетган.

Шахарларнинг тезкорликда ривожланиши, усиши асосан саноат индилоби билан боглиддир. Куплаб завод ва фабрика - лар курилиши, шахарлар зиммасидаги вазифаларнинг орта бо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

риши, ахолисининг купайиши шахарларнинг катгалашишига, улар киёфасининг узгаришига олиб келди. Саноатнинг ривожлани- шн нафакат шахар худ уд и, балки унинг атрофидаш табиий ланд- шафтларда хам кучли узгаришлар содир эта бошлади. Шахар­лар саноат, бошкарув, мадаиий, транспорт ва бошка катор вазп- фалариии узида мужассамлаштнрган ахоли яшайдиган жой бу­лиши билан бирга, азалдан кишилар учун ута кулай мехнат ва дам олиш шароитларига эга булган, маиший эхтиёжлари конди- риладиган бир бутун тарихий-меъморий, ижтимоий-иктисодий курилма хамдир. Бирок, хозирги йирнк саноатлашган шахар- ларда атроф-мухитнинг ифлосланганлиги, транспорт харакат- ларининг жадаллиги, кучли шовкин-сурон ва бошка катор ин­сон саломатлигига таъсир этувчи омиллар кишиларни хорикишга, турли касалликларнинг авж олишига сабаб булмокда. Illy бо- исдан, саноат шахарларида экологик вазиятларни баркарорлаш- тириш, углар жойлашу'вининг табиий-географик хусусиятлари ва иктисодиёт йуналиши билан чамбарчас богликдир.

Саноат шахарларида экологик вазиятнинг ёмонлашуви асосан саноат, маиший корхоналар ва транспорт зиммасига тутри келади. Шахарларнинг лойиха тузил ишлари мураккаб ва кун омиллидир. и,

Шахарлардаги турар жой, саноат, транспорт, рМборхона- лар, дам олиш, даволаниш ва санитария химоя минтакаларини тутри жойлаштиришда географик омиллар (шамол ва оким (дарё) йуналиши ва б.) катъий эътиборда булиши шарт. Ша­харлар курилишидаги учпбу экологик ёндашув шахар худудида табиий компонентларнинг антропоген таъсирларга бардошли- лигини орттрради, табиатни узини-узи тозалаш ва тиклаш коби- лиятига ёрдам беради.

Шахарлар хавосининг хаддан ташкари ифлосланганлиги экологик вазиятга кучли таъсир этмокда. Шахарлардаги сано­ат корхоналари хамда транспортдан чикадшан захарли газлар микдори тобора ортмокда. Шахар хавоси мутаффолигини таъ- минлашда дарахтзор-кукаламзорларнинг ахамияти бекиёсдир. Дарахтзорлар шахарларга чирой бериш билан бирга, унинг <ун- каси» хамдир. Мутахассислар шахар худудининг 50%и кука- ламзор булиши экологик нуктаи назардан самарали булишини таъкидлайдилар. Айникса, йирик баргли дарахтларнинг хусусан, теракни куп экилиши максадга муиофикдир. Чунки, терак тур­ли шароитларда хам яхши усади, кислородни кун чикаради, за- рарли газларга бардошли, чангни куп тутади, тез усади (йилига2 м. гача), ха во харорати ва шамол режимига таъсир этиб узига хос м и к ро и к л ими и вужу'дга келтиради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Иирик шахрларда кукаламзор худудлар ахоли жон бошига камида 30-50 кв. м. булгани маъкул. Турт туп дарахт 1 кишига сутка давомида зарур кислородни ишлаб берса, 1 га. урмон йилига уртача 18 млн. м хавони тозалайди. Ана шуг 1 га. урмон иссиц даврда хаво таркибидагн 220-280 кг. карбонат ангидридни уз- лаштиради, йилига 70 т чанпш тутадн, атмосферага 180-220 кг. кислород чикаради. Дарахтзор ва кукаламзор хнёбонлар жазира- ма кунларда соя-салцин беради, гутгрокда нам саклайди. Шу ту­файли шахар борларида йул ва хиёбонларга Караганда харорат оироз салкин (2-4°), хаво намлита эса юкори (13-14%). Х,иёбон- лардаги яшил утлмутарнинг хар бир квадрат метри соатига 2 0 0 г. сувни бутлатиб хавош1 салкин булишига хисса кушади.

Бундан танщари дарахтзор ва кукаламзордаги ям-яшиллик киши рухиятини тинчлантиради, мехнат фаолиятини тиклашга кетадиган вактни 60% гача камайтаради. Кишилардаги чидам- токатни 15%га кунайтирадн, фикрни бир жойга жамлашш! ортти- ради. Шунга кура, шахар, оромгох борлари турар-жойлардан 2-3 км., тутман борлари 1,5 км., болалар оромгохлари — 1 км., гулзор ва яшил хиёбонлар 400-500 м. дан узок булмагани маъкул. Яна шутошщек, шахарлар атрофида яшил хиебонлар ёки химоя мин- тацаларчйи сацлаш ва кенгайтириш мухим ахамиятга эга. Бу' мин- такалар щахар ахолисининг дам олишини ташкил этиш, шахар микроиклимини юмшатиш, хаво тозалишни таъмхшлашга ёрдам беради. Бу минтакалар кулами шахарларнинг катга-кичиклиги, халц хужалигидаги мавкеи каби омилларга мос тарзда барпо этил- мога даркор. Ушбу минтакаларда мавжуд турар жойларни кешай- тириш, янгиларини куриш, саноат корхоналарини жойлаиггириш мадсадга мувофиц эмас. Уларда факат дам олиш ва сорломлаш- тириш масканлари, сайёхатчилик ва овчилик му7ассасалари, хайво- нот ва ботаника борлари ташкил этиш мумкин, холос.

Купгина шахарларда кукаламзорлаштиришга эътибор орта боришидан индустриал марказлар шахар-богларга айланди (Москва, Киев, Тбилиси, Бишкек, Тверъ. . .), Тошкент шахри Хам бунга ёрцин мисолдир.

Шахарлардаги шовкин кучини камайтиришда хам дарахт- зорларнинг ахамияти катта. Саноатлашган х^дудлар ва турар жойлар оралирида, турар жойлар билан серкатнов йуллар уртаси- даги барпо этилган дарахтзорлар шовкинни 20%га, кенглиги 25 м. булган бута ва дарахтзор-хиёбонлар эса 1 0 -1 2 дб. га камайтира- ди. Турар жойларни йуллардан 200 м у'зоцровда курилиши шовк­ин ку'чини 20 дб. га камайтириши аник. ШаХарларда шовкин кучини камайтириш бир-бири билан узвий борланган к^йидаги мажмуали тадбирларни амалга оширишни такозо этади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

— йирик шахарларда уткинчи (транзит) автомашиналар катновига бархам бериш, шахар марказида юн машиналар ха- ракатини, трансиортлар сигналини таъдидлаш;

— шахар дурилишн ва меъморчилигида товуш ютувчи мослама ва материаллардан кенг фойдаланиш;

— турар жойлар якинида аэропорт дурмаслик, уларни шахарлардан узокрокка кучириш, ртиш йулларини шахарлар устидан утказмаслпк, аэроиортларни кайта таъмирлаш;

— шовдинсиз трансиортлар яратиш (мотор, шлдиракларни такомиллаштириш).

Йирик шахарларда метро хамда электротранспортдан кенг фойдаланиш, ер ости дурилмаларни кенгайтириш (Англия, Франция, Япония ва АЦШ да шахар инфраструктурасининг анча кисми ер остида фаолият курсатади) лозим».

Булардан ташкари сершовдин шахарларнинг шовкин ха- |риталарини яратиш мухим масаладир. Чунки, }тща шовкин ман- балари, таркалиш чегаралари, кучи анид к ’рсатилади. Янги ту- [рар жойлар, болалар муассасалари, даволаш ва дам олиш мас- канлари учун жой танлашда ушбу харита асос килиб ’олиниши максадга мувофикдир.

Хозирги даврда йирик шахарларда тупланиб колаётган турли саноат, маиший-хужалик чикиндилари шахарлардаги экологик вазиятга сезиларли таъсир к5рсатмокда. Хар бир шахар ахолиси жон бошига с утка мобайнида уртача 1 кг. ахлат тупданса, дунё буйича бу миддорни канчага етишини тасаввур этиш мумкин. |факатгина, Тошкент шахрининг узида бир кеча-кундуз давоми- да 4,5 минг т.га ядин ахлат тупланмокда. Шахарлардаги тупла- надиган ахлатлардан иккиламчи pecjpc сифатида фойдаланиш, улардан турли зарур махсулотлар олиш шу куннинг долзарб му- рммолардан булиб колмокда. Хозир дунёдаги айрим шахарларда (Тошкентда) хам чидинди-ахлатни кайта ишловчи корхоналар рарпо этилган. Бирод, уларнинг иш кувватлари 65x511111 k j t i тала- бини дондира олмаяити. Иккиламчи ресурслардан кенг фойда- ланишга утилиши, чидитсиз технология жорий этилиши билан бу муаммони ижобий хал этиш мумкин.

Демак, саноат шахарларидаги экологик вазиятларни ях- шилаш мажмуали тарзда: ташкилий-хужалик, шахарсозлик, меъморий-ландшафтшунослик ва бошда тадбирлар амалга оши- рилиши, янги саноат корхоналари курилиши, ахоли сонининг усишини муитазам меъёрга солиб туриш билан хал дилинишиМуМКИН.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Кисцача хулосалар

Ахоли сонининг орта бориши озик-овкат махсулотлари ва атроф-мугхит холатида жиддий муаммоларни келтириб чи- каради.

Урбанизация — шахарлашиш жараёнининг рнвожлани- ши экологик вазиятга кучли таъсир этмокда. Ахоли уртасида турли касалликларнинг таркалиши, улим курсаткичларининг ортиб бораётганлиги урбанизацнянпнг окибатидир.

Саноат шахарларида экологик вазият жуда мураккаб. Шу ту'файли у'лардаги экологик вазиятни согломлаштириш у чу н катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда.

Назорат ва мухокама учун саволлар

1. Ахоли сони усишининг атроф-му'хит холатига кандай салбий таъсири бор?

2. Озик-овкат муаммосини хал килиш мут^кинми?3. Урбанизация таъсирида экологик вазиятда узгаришлар

содир булади?4. Йирик шахарлардаги кандай экологик му7аммоларни би-

ласиз?5.*Урбанизациянинг инсон саломатлигига таъсири нима-

ларда акс этади?6 . Саноат шахарларида экологик вазиятни согломлашти­

риш учун кандай тадбирлар амалга оширилиши лозим?

Асосий адабиётлар

1. Бекназаров Р. У.,Новиков Ю. В. Охрана природы.-Т.: Укитувчи, 1995.

2. Бочкарева Г. Экологический «джинн» урбанизация. - М.: Мысль, 1998.

3. Лосев А. В., Провадкин Г. Г. Социальная экология. - М.: Владос, 1998.

4. Никитин Д. П., Новиков Ю. В. Окружающая среда и че­ловек. -М .: Высш. шк., 1986.

5. Яницкий О. Н. Экология города. Зарубежные междис­циплинарные концепции. М., 1984.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ЭКОЛОГИК СИЁСАТ ВА экологик иктисодий БАРКАРОР РИВОЖЛАНИШ

Табиат билан жамият уртасндаги муносабатларни оптн- маллаштириш губ маънода хар бир давлатнинг табиат му'хо- фазаси сохасида тутаётган экологик сиёсатига боглик. Аслида экологик сиёеат иктисодий рнвожланишнн белгилайди, ишлаб чикариш жараёнида табиий ресурслардан канчалик ок.илона фойдаланнлса, тайёр моддий махсулот микдор жихат­дан мул-кул, сифат жихатдан олий навли ёки даражалиги би­лан ажралиб туради. Табиий бойликлардан экстенсив усулда фойдаланиш, исрофгарчиликка йул куйиш, атроф-мухит иф­лосланиши билан якиндан шутулланмаслик ХУДУД иктисодиё- тини хам инкирозга юз тутишига олиб келади. Бинобарин, мам- лакатнинг баркарор ривожланиши экологик - иктисодий омил- ларнинг, бир-бирлари билан узвий богликлиги асосида содир булар экан табиат-жамият муносабатлари тизимида бу борада- ги барча мавжуд тусиклар бартараф этилиши лозиу. Бошкача килиб айтганда, табиат-жамият тизимида факат максадга мувофик йуналишдаги ижобий тараккиёт баркарор ривожла­ниши керак. Бу хол аксарият экологик сиёсатнинг мазмуни ижтимоий-иктисодий йуналтирилганлиги ва ижронинг катьи- ятлилигига боглик.

5.1. Экологик сиёсат ва унинг мазмуни

Табиат-жамият-шахс тизимида ишлаб чикаришни бошк- ариш ягона экологик сиёсатсиз тегишли самара бермаслиги барчага аён. Собик Совет Иттифоки даврида табиий pecjpc- лардан экстенсив фойдаланилган бир вактда табиат му'хофа- засига оид куплаб турли хужжатлар кабул килинган. Лекин уларга амал килиш факат когозда мавжуд булган эди. Шу- нинг учун хам табиат узгариши, атроф-му'хит ифлосланиши, ресурслардан фойдаланиш коэффициентининг пастлиги хукм сурган. Бу хакикий экологик сиёсат эмас эди.

Фан ва техника тараккиёти жадаллашган хозирги вацтда унинг экологик окибатлари бутун биосфера мицёсида сезила- ётганлиги хар бир давлатни максадга мугвофик х°лДа экологик сиёсат юргизишга даъват этади. Чунки, атмосфера хавосига, дунё океанига чикарилаётган турли чикиндилар оз-оздан ку- пайиб боради. Даврнинг узи, мамлакатда табиат му'хофазаси

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

учун хар бир фукаро фаол кураш олиб боришини такозо эт- мокда. Чунки оу фалокат хамма учун келади. Дарвоке, фало- кат хамма учун ягона, демак, хар бир фукаро, жамият узаро келищган холда табиат мухрфазаси учун фаол кураш олиб боришини даврнинг узи такозо этмокда.

Хар бир давлат уз худудида энг аввало, маълум мнкдорда атмосфера ва су’в хавзаларига чикарилаётган чикиндиларни имкони борича минимал мнкдорда булиши учун хар доим ку­раш олиб бориши лозим. Улар кушни давлатларнинг хавоси, сутви, TyTipoFHHUHr ифлосланишига таъсир этмасин. Бундай эко­логик сиёсат, яхши ва тотутв кушничиликнинг мустахкамлани- шига хизмат килади, колаверса бутун бир биосферанинг со- глом булишини таъминлайди. Тутри, мамлакат худудида тар­киб топган саноат, автотранспорт чикиндилари атмосфера ха- восида сайёра микёсидаги шамолларнинг умумий циркугляция- си жараёнлари таъсирида маълум йуналишда бошка давлатлар­нинг худудига утиб кетади. Чунончи, Франция, Германия ва Англия худудларидан кутарилган азот ва олтингутурт оксид- лари Скандинавия ярим оролидаги Норвегия, Швеция ва Фин­ляндия устида тропосферада сугв бутлари билан аралашиб шу жойларда '«ишкорли» ёгии сифатида тушади. АЦП! нинг ши- моли-шаркий худудларидан кутарилган ишкор хосил килуичи газлар Канада худудига утиб, «ишкорли» ёган булиб тушади. Шунинг учун хам Канададаги 14 минг кулда хаёт йук, Швеци- ядаги 85 минг кул ва 100 минг км масофадаги дарё ва дарё ирмокларидаги сун ифлосланган.

Бундай фалокатли вазиятда чикинди сифатида кутарила- ётган моддаларни хар бир давлат доирасида обдон тозалани- шига эришиш борасида амалий харакатлар килиниши яхши С а­мара беради. Акс холда бир мамлакатдан кутарилаётган чи­киндилар эвазига кушни давлатлар зарар куриши мумкин. Бун­дай калтис эковазиятда зарар келтираётган мамлакатларнинг экологик сиёсати юз бераётган нохута жараённинг олдини олувчи амалий тадбирларни куллашга каратилиши утмучушнсонийлик- дан, бир-бирларига яхши кушничиликдан келиб чикиши керак.

Экологик сиёсатнинг негизлари, тартиб-коидалари, ил\шй асосланган концеициялари, тактика ва стратегияси олим ва му- тахасислар, давлат ва жамоат ташкилотларининг йул-йуриц- лари асосида ишлаб чикилади. Улар маълутм тартибга келти- рилган тарзда давлатнинг конун чикарутзчи муассасаси томо- нидан тасдикланади. Узбекистонда экологик сиёсат давлат сиёсати даражасигача кутарилган. Республика Констшуция- сининг -47, 48, 50, 51 ва 55- моддаларида экологик конунлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

шик; ва равшан тарзда ифодаланган. Шуиингдек, Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан кабул дилинган «Та- 5иат мух,офазаси тугрисида»ги цонун (9 декабр 1992 йил) ва Зазирлар Махдамаси кабул дилган дарорлар мамлакатнинг эко­го гик сиёсатини ХУКУКИЙ конунлар ва дарорлар асосида мус- гахкамлайди.

Узбекистонда экологик сиёсатни амалга оширишда унинг одори органлари (Президент, Олий Мажлис, Вазирлар Махда- даси, Табиатни мух,офаза дилиш давлат думитаси) ва жой- тардаги махдллий х,окимиятлари фаол хизмат дилади.

Экологик сиёсат мамлакат мидёсида табиатни мух,о- |)аза дилиш, мажмуали мониторинг, давлат ва жамоатчилик жспертизаларини утказиш, эковазиятни назорат дилиш, тар- шб топаётган номадбул ходиса ва жараёнларни олдини олиш, тгроф-мухдг тозалигини бардарор садлаб долиш табиий му- рггнинг инсон учун дулай барча хусусиятларини табиий холда зулишига асосланади. Ушбу юмушлар билан шурулланадиган эарча муассасалар, илмий ташкилотлар, идоралар мажмуасини гашкил дилишга ундайди. Экологик сиёсатнинг мазмуни ва ^слубиётлари мамлакат худудида мавжуд булган табиат му- •софазаси тизимига кирувчи таянч муассаса ва ташкилотлар, эошдармаларга асосланади.

5 . 2 . Узбекистон Республикасининг экологик сиёсати, давлат дастури ва уни амалга ошириш босдичлари

Экологик сиёсат давлат мидёсидаги даражада амалга эширилса атроф-мухдтни яхшилашнинг белгиланган чора-тад- эирлари самарали булади. Узбекистонда бу масалага мустадил- никка эришилгандан кейин алохдца эътибор берила бошланди. Президент И.Каримовнинг «Узбекистон XXI аср бусагасида: тавфсизликка тахдид, бардарорлик шартлари ва тараддиёт ка- }юлатлари>> (1997) асарида экология муаммолари бошда дав- дат ахдмиятига эга булган идтисодий, ижтимоий, ташди сиёсат гаркибида атрофлича тахлил дилиниб, амалга ошириладиган вазифалар анид-равшан белгилаб берилган. Асарда республи- када ядин келажакда табиатдан фойдаланиш ва уни мух;офаза килишнинг тактика ва стратегияси асосланган.

Экологик сиёсат структураси (тузилмаси) анча мураккаб ва мазмунан бой. Бунда экологик жавобгарлик, одилона мак- роидтисодий ва тармод сиёсатини утказиш, атроф мухит сифа- гининг андозалари ва вазифаларини анидлаш, саноат ва транс - портни табиий мухитни ифлослантиргани учун тартибга солиш,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ицтисодий механизмни амалга ошириш, атроф мухитни му хо- фаза килишда конунчиликни ривожлантириш, табиатни мухо- фаза килиш ва таоиатдан фойдаланишни бошкариш стругкту- расини такомиллаштириш, мониторинг ва экспертиза вазифа- ларини янада такомиллаштириш, экологик саводхонликни оши­риш ва таълим-тарбияни янада яхшилаш хамда самарадорли- гини ошириш ва бошкаларни хисобга олиш максадга мувофик. Улардан оаъзиларини тахлил киламиз.

Кишлок; хужалигида экологик муаммоларни хал килиш куп омилларга боглик. Тармоц сиёсати, айникса, оозор иктисодиётн- га yhnui даврида катта иктисодий ва экологик самара беради. Бозор муносабати билан утказиладиган хусусийлаштириш тад- бирлари кишловда инкилобий хусусиятга эга. Чунки давлат бу- юртмасини секин-аста йуцота бориш, дехконларни узлари экин турларини аницлашлар, дотациядан кутулиш, савдони давлат тасарруфидан чикариш каби тадбирлар ресурслардан тутри фой­даланиш сиёсатини амалга оширишга катта имкониятлар бера­ди. Бу сиёсат куйидагиларни назарда тутади:

а)ерга булган эгалик муносабатини тубдан узгартириш. Бу муаммони ижобий хал килиш дехконларни суторма ва лалми ерларга булган муносабатини яхшилайди, дехкон узига ажра- тиб берилган ер майдонини маълутм муддатга берилишидан ман- фаатдор. Чунки, у энди ерга уз мулкидек муиосабатда булиб, унинг махсулдорлигини муттасил ошириб боришга харакат цилади, турли табиий-антропоген жараёнлар таъсиридан сак­лаш учун мунтазам курашади, унинг хар бир каричидан макси- мал фойдаланишга интилади. Бозорда талаб ва таклифни урга- ниб энг харидоргир экин махсулотларини сифатли килиб етиш- тириш харакатида булади;

б)ердан фойдаланишни ислох к.илиш натижасида эколо- гик масалаларни эътиборга олиш биринчи даражали амалий ахамият касб этади. Дехкон хужалиги, фермерлар, пайчилар, оила пудратчилари ернинг махсулдорлигини саклаб колиш ва уни янада яхшилаш максадида мавжуд тупроцни мухофаза килув- чи чора-тадбирлар самарадорлигини ошириш хамда янги му- хандислик, урмон-мелиоратив ва агромелиоратив тадбирларни режалаштиришга интиладилар. Чунки, бозор рацобати дехкон - ни уз участкасида, сифатли махсулот етиштириш илинжида барча катта-кичик, оддий ва мураккаб чораларни куллаш билан хар йили харидоргир хомашё ва тайёр махсулотларни бозорга чи- каради. Бу билан ишлаб чикаришнинг асосий воситаси сутор- ма ердан окилона фойдаланади. Бу жихатдан дехкон ёки фер­мер хужалиги колхоз (совхоз) ишлаб чикаришидан тубдан фарц

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

килиши аник сезилиб туради. Захматкаш халкимизда «Сен ёрга боксанг, ер сенга бокади» деган ажойиб нацл борки, у амалда неча асрлардан бери синалиб келинмокда. Шу маънода хар бир царич ердан окилона фойдаланиш ва ернинг хосилдорли- гини тобора кутариб бориш тамойилида мехнат килиш, ерга сидкидилдан тутри муносабатда булиш натижасидагина амалга оширилиши мумкин. Бу билан нафакат дехкон хужалиги, шу- нингдек, табиат мухофазаси борасида давлат хам манфаатдор. Чунки, ер муомаладан чикиб кетмайди;

в)давлат сугорма ерларини у7зок муддатда оилавий иуд- рат, фермер хужалиги, иайчилик хужаликларига берилиши ер­дан фойдаланганлик учун туланадиган солик механизмини та- комиллаштириш ва чукурлаштириш, ер ва сувдан фойдаланиш- ни яхшилаш имконини беради;

г)турли куринишдаги туттрок ва хар хил махсу'лдорликда- ги суторма ерларда етиштирилган махсуглотлар бахосини аник- лаш хамда солик сиёсатининг оптимал булишига эришиш ме- ханизмлари яратилади.

„Пр езидент И.Каримов Олий Мажлиснинг XIV сессияси- да «Узбекистон XXI асрга интилмокда» мавзугида килган маъ- рузасида хам табиат мухофазасига оид янги вазифаларни бел- гилаб берди. Чунончи, 2005 йилга цадар кишлок ахолисини ичимлик суви билан таъминлаш 85 % га, табиий газ билан таъ­минлаш 82% га етказилиши керак. Бугндан, шундай хулоса чи- кариш мутмкинки, демак, кишлок ахолисининг катта кисми тоза ичимлик суви билан таъминланса улар орасидаги турли касал- ликлар камаяди, табиий газ билан щнплоклар таъминланиши усиб турган дарахтларни утин килиб ёкишнинг олдини олади. Бинобарин, урмонзор майдонларнинг кенгайиши жадаллаша- ди. Бу, давлат микёсидаги хащщий экологик сиёсатдир.

Узбекистонда атроф-мухитни мухофаза килиш, табиий ре- сурслардан окилона фойдаланишнинг хукукий, иктисодий ва ташкилий асосларини 1992 йил 9 декабрда кабул килинган «Табиатни мухофаза килиш» коиуни белгилаб берди. Мазкур Конунга мувофик республикада табиатни мухофаза килишга тааллутуш хукукий муносабатларни тартибга солиш Олий Маж­лиснинг зиммасига юклатилган. Буларга табиатни мухофаза килиш сохасидаги давлат экологик сиёсатини белгилаш, дав­лат табиатни мухофаза килиш дастурларини тасдиклаш, шу сохага оид республика конун хужжатларини ишлаб чикиш ва Кабул килиш, табиатни мухофаза килишга тааллутсли конугн л ар ижросини назорат килиш ва мунофиклаштириб бориш ва бо­шка вазифалар киради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Табиатни мухофаза килиш ишларига умумий рах,барлик Вазирлар Мах,камасига юклатилган. Конуннинг 8 -моддасида «Атроф табиий мухитни мухофаза цилишнинг давлат бошкаруви тизими» куйидагича белгиланган: «Атроф табиий мухитни мухо- с]эаза килиш ваи табиий ресурслардан фойдаланишнинг давлат оошкарувнни Узбекистон Респуиликасининг цонунларн ва бо- шка меъёрий хужжатларига мувофик Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси, Узбекистон Республикаси Табиатни мухо- фаза килиш давлат кумитаси, давлат бопщаруви махаллий идо- ралари амалга оширадилар». Табиатни мухофаза килиш давлат кумитаси Олий Мажлисга буйсунади хамда ушбу сохадаги дав­лат назоратини амалга оширади. Кумитанинг уз таркибий дои- расида кабул килган карорлари давлат идоралари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фукаролар j"4 jti хам тегишлидир.

«Табиатни мухофаза килиш туррисида»ги цонунда ушбу [сохадаги ахолининг ХУКУК ва мажбуриятлари, атроф-мухит си- фатини меъёрий хужжатлар билан тартибга солиш, экологик разорат, экологик хуцу^бузарликлар учли жавобгарлик ва бо­шка хусусиятлар белгилаб берилган. Конунда атроф-мухит мониторинги давлат экологик мухит холатини кузатиб бориш хизматига юклатилади.

Узбекистонда экологик сиёсат юцорида айтиб утилгани- дек бир цатор кабул килинган конунлар, «Ер туррисида»ги (20 июн 1990 й.), «Цазилма бойликлар туррисида»ги (22 сентябр 1994Й.), «Сув ва сувдан фойдаланиш» (6 май 1993 й .), «Усим­лик оламини. мухофаза килиш ва фойдаланиш» (26 декабр 1997 й .), «Х,айвонот оламини мухофаза килиш ва фойдаланиш» (26 декабр 1997 й .) , «Алохида мухофаза килинадиган худудлар TyF- рисида»ги (7 май 1993 й .), «Атмосфера хавосини мухофаза цилиш» (27 декабр 1996 й .), «Давлат кадастри туррисида>ги (30 август 2000 й.), «Экологик экспертиза туррисида»ги (15 декабр 2000 й.) конунлар, шунингдек, Вазирлар Махкамаси Кабул килган куплаб карорлар асосида амалга оширилади.

Республикада экологик сиёсатни хаётга тадбик этиш ва вазиятни сорломлаштириш, атроф-мухит ифлосланишининг олдини олиш, таркиб топган табиатни мухофаза килиш муам- моларини боскичма-боскич ечиб бориш максадида давлат дас- турлари ишлаб чикилиб амалга тадбик килинади. Бу борада республикада етарли тажриба тупланган. Давлат дастурлари давлатлараро, давлат, худудий булиши мумкин.

Давлат экологик дастури илк бор 1986 йилда «Узбекис­тонда атроф мухитни 1986-1990 йиллар ва 2000 йилга кадар мухофаза килиш мажмуали илмий-техник дастури» ишлаб чи-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

килди. Ушбу даст^рда мулжалланган тадбирлар тулиги билан амалга оширилмаган булсада, хар холда амалий ахамиятга эга булди. Даст^рда белгиланган технологии ва техник тадбирлар- нинг бир кисмининг хаётга тадбик килиниши, ижобий натижа- лар берди. 1986-1989 йилларда нфлосланган окава сувларни хавзаларга ташлаш, атмосфера хавосига чикарилаётган чикин- циларнинг микдор жихатдан камайишига эрншилди.

Юкоридаги дастур тузиш тажрибаси 1989 йилда республи- (канинг 1994-1995 йиллар ва истикболда 2005 йилга к.адар та- риий мухитни мухофаза килиш ва табиий ресурслардан окнлоиа фойдаланиш Давлат дастурини ишлаб чикишда аскотди. Маз­кур дасгур олдиндан анча экологиялашган, чунки, табиатни мухо­фаза килиш ва мухитни саклаш тадбирларида табиий мухитнинг аникланган сифатий меъёрлари хисобга олинган эди. Шунинг- дек, уларнинг экологи к - иктисод и й самарадорликлари назарда ту- тилган. Бу дастур доирасида узок муддатли стратегик вазифалар ва ишларнинг асосий хамда бош устувор йуналишлари, уларнинг бажарилиши республика табиий мухитининг яхшиланиши учун

Жий шарт-шароит хисобланади. Ушбу дастур асосида 1991- йиллар мобайнида мамлакатда табиатни мухофаза килиш ва атроф-мухитни согломлаштириш фаолиятлари амалга оши-

рилди. Аммо уша вактлардаги сиёсий ва иктисодий узгаришлар мазкур дастурни такомиллаштиришни талаб этар эди.

1994 йилдан бошлаб Фан ва Техника Давлат кумитаси 15-илмий-техник дастури «Атроф мухитни мухофаза килиш ва табиатдан окилона фойдаланишнинг илмий асосланган ёндо- шувлари ва муаммолари ечимини ишлаб чициш» доирасида бир неча йирик илмий ва илмий-лойиха ташкилотларининг (Фанлар Академияси институтлари, Узбекистон гидрометеоро­логия института, Кишлок хужалиги академияси, Урта Осиё ир­ригация института ва б .) 38 топширик ва мавзуларни бажари- ши амалга ошира бошланди. Бу республикада тупланиб колган турли экологик муаммоларни ижобий хал дилиш, турли табиат мухофазаси тадбирларини илмий асослаш, атроф мухитни со- рломлаштириш каби масалаларнинг жойлардаги ечимини тез- латишга ёрдам берди.

1997-1999 йиллар мобайнида мамлакатнинг 2000-2005 йиллар ва узок истикболда 2 0 1 0 йилларгача мулжалланган янги «Атроф мухитни мухофаза килиш буйича миллий харакат ре- жаси» ишлаб чикилди. Уни тайёрлашда етук мутахассислар, кузга куринган олимлар ва табиат мухофазаси билан шурулла- нувчи ташкилотлар хамда чет эллик экспертлар уз хиссалари- ни кушдилар. Янги дастур табиат мухофазаси буйича кенг кам-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

ровлилиги, дунё андозаларига жавоб бериши, аник маълумот- лар билан хозирги мавжуд эковазиятни хакконий бахолагани, маълум йиллар мобайнида боскичма-боскич амалга оширила- диган ишлар кулами атрофлича асослаб берилгани билан фар- кланади. Унда асосий экологик муаммолар, устувор харакатлар, табиатни мухофаза килиш сохасида сиёсатни ишлаб чициш ва институционал рамкалар, харакат-дастури, иловалар, кушимча- лар, чизмалар, жадваллар, чизмалар берилган. Шубха йукки, бу жамлама миллий харакат режаси- дастури республикада таби­атни мухофаза килиш борасида катта ншларни амалга оши- ришда ижобий роль уйнайди.

5. 3.Экологик сиёсатнинг ижтимоий-иктисодий йуналтирилганлиги

Мамлакат худудида ишлаб чикарувчи кучларни ривожлан- тириш режалари тайёрланаётган жараёнда рахбарлар, мутахас- сислар ва лошщаловчилар олдида бир катор жиддий масалалар туради. Шулардан бири таклиф этилаётган корхона, иншоот, ёхуд бошка техник лойихани куриш ёки амалга оширишдан олдин у атроф мухцтга салбий таъсир этмайдими? деган саволга жавоб беришга турри келади. Шунинг учун хам давлат ва жамоатчилик эксиергизаларишшг ахэмияти 80-йиллардан эътиборан тобора ошиб бормокда. Атроф мухитни ифлослантирувчи манбалар буйича мун- тазам экологик мониторинг амалга оширилмокда.

Ишлаб чикариш жараёнида амалга ошириладиган барча тадбирлар мавжуд экологик шароит ва вазият (мувозанат)га мое келиши, уни бузмаслиги ва ифлослантирмаслиш, у билан уйгунла- шиб, табиатнинг ажралмас бир кисмига айланиши максадга муво- фик- Акс холда табиий мухжг бузилиб, инсоннинг яшаши ва хдёт кечириши учун хавфли булиб боради. Одатда табиий мут^пни ифлослантирувчи ингредиент (модда)ларнинг таъсир кучини ёки самарасининг бошланиш курсаткичи инсон организмига нисбатан олинади. Буни рухсат этилган меъёр (РЭМ) ёки рухсат этилган концентрация (РЭК), деб аталади. Бу курсаткичдан РЭМ (РЭК) ни ортио бориши инсонга салбий таъсир эта бошлайди, яъни унинг организмида турли касалликлар пайдо булади. РЭМ ни аниклашда, шунинщек, инсон организмидан танщари чорва моллари ва ёввойи хайвонлар, усимликлар, микроорганизмлар хамда табиий комплек- сларга х,ам таъсири хисобга олинади.

Хозиргача хаводаги зарарли газлар, бутлар, аэрозолларнинг 445 таси ва ахоли* пунктларининг хавосида мавжуд булиши мум­кин булган 109 та моддаларнинг РЭМи аникланган. (14-жадвал).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Бу меъёрлар инсон организми учун зарарли эмас, лекин бу курсат- кичларнинг ортиб бориши хавфнинг усишига таъсир этади.

Демак, экологик меъёрлар ишлаб чикарилишининг инсон хаётига асосланиши табиат мухофазаси сохасида сиёсатиинг иж- тимоий-иктисодий йуналтир1шгаилипщан дарак беради. Табиий мухитдаги хар бир узгариш, компонентлар сифатннинг бузилиши ва бошка микдорий хамда снфатий узгаришлар инсон организми- нпнг меъёрий зарарланишига нисбатан олинади. Бу мезон бошка тнрик мавжудот (усимлик, хайвонот дунёси) ва умуман ланд- шафт микёсида царалади. Инсон табиий мухитда марказшН'рин- нн эгаллаган холда унинг барча меъёрий курсаткичлари бошка табиий компонентларга нисбатан андоза сифатида каралади. Бун- дай экологик сиёсат аслида б)тун борликка нисбатан ижтимоий- иктисодий йуналтирилганлигидан хабар беради.

Бозор муносабатларига утила борган сари инсон эколо­гик хукукинииг мазмуни ва шакли хам узгариб боради Ахоли- нинг мусаффо хаво ва тоза сув, яшаш шароитларининг кулай- лиги (комфорт даражаси)ни таъминлаш махаллий хсжимият ва давлат рахбариятининг асосий вазифаларидан бирига айла- нади. Ахолининг турмуш тарзи таркибида экологик шароит биринчи даражали ахамият касб эта бошлайди. Республика Президентининг дастлабки фармонларидан бири 1990 йил 28 июлда кабул килинган булиб, у «Узбекистон Республикаси кишлок ахолисини ичимлик суви ва табиий газ билан таъмин- лашни яхшилаш туррисида», деб аталади. Кейин 1996 йил 21 майда Вазирлар Махкамасининг» 2000 йилгача булган даврда Узбекистон Республикаси кишлок ижтимоий инфратузилмаси- ни ривожлантириш дастури туррисида» карори чивди. Бу дав­лат ахамиятига эга булган хужжатларда кишлок ахолисининг т>рмуш тарзини тубдан яхшилаш билан бирга ичимлик сувй ва табиий газга булган эхтиёжини туларок конДиришга хизмат Килади. Ахолини тоза ичимлик сув га булган талабини янада туларок кондириш масаласи Олий Мажлиснинг 1-чакирик XIV сессиясида (14 апрел 1999 й.) кенг мухокама килинди. И.Ка- римовнинг «Узбекистон XXI асрга интилмокда» деган мавзуи- даги маърузасида 1999-2005 йилларда ахолини тоза ичимлик суви ва табиий газ билан таъминлаш даражаси яна ортиши белгиланган. Буларнинг хаммаси экологик сиёсатиинг ёркин нам}гнаси, инсоннинг экологик xJ'KJ'Khhh хзрматлаш, унинг хаёт кечириш тарзини яхшилаш, шу билан бирга кишлок ахолисини табиий газ билан таъминланиш окибатида дарахт ва буталар- нинг киркилиши хам кискариб боради. Бандан факат табиат ва жамият манфаатдор булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

14-жадвалАтмосфера хдвосида мавжуд булган айрим моддаларнинг

рухсат этилган концентрацияси (РЭК).\1о;)далар PDK. х а р мг да М'3

!>ир марта :>нг кун Уртача еуткаликАзот kviii оксидн 0.08.') 0.085Азот ишкори 0.4 0.4Аммиак 0.2 0.2Ацетон 0,35 0,35|мм13<>л 1.5 0,8Гексахлорциклогскиш 0,03 0,03Ка щюл актам (бчтлар, аэрозол) 0,0(> 0,06К';||ккх[нн‘ 0.2 0,2Метафпс 0,008 -

Мишъяк - 0.003Симоб металл и 0,15 0.05Кургошип - 0,0007Олтингугурт цуш окспди 0,008 0,008Олтииг\турт водороди 0,03 0,005Углерод оксидн 3 1Фенол 0.01 0,01Формальдегид 0.035 0,0124>гор||длар 0,02 0.005Хлор 0,1 0,03Хлорофос 0,04 0,02

5.4. Экологик-иктисодий баркарор ривожланиш

Иктисодиёт табиий мухит деградацияга берилган, ресур- слар кашшоклашган, ахоли саломатлигига путур етказилган, атроф-мухит нфлосланган ва экологик вазият бузилган, таби­ий мувозанат жиддийлашаётган тарзда булса, тараккиёт бул- майди. Худуд (мамлакат, улка) табиий ресурслари экологик жихатдан тоза, деградация ва кашшоклашшнга берилмаган, ахоли, ишчи ва хизматчилар саломатлиги каноатланарли, атроф-му- хит мусаффо булган такдирда иктисодиётни ривожлантириш учун кулай имкониятлар вужудга келади. Бинобарин, иктисо­диёт билан экологик шароит орасида жуда хам яцинлик мав­жуд булиб, улар бир-бирини такозо этади.

Ицтисодиёт тараккиёти куп жихатдан минерал ресурс- ларга ботик. Маълумки, улар тикланмайдиган тоифага мансуб булганликлари сабабли ишлаб чикариш муомаласига жалб Килинган сари уларнинг микдори камайиб ооради. Экологик- иктисодий баркарор ривожланиш тамойилига мувофик хозир­да мавжуд булган минерал ресурсларнинг маълум кисми кела-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

жак авлодларга етказилиши лозим. Шу жихатдан Караганда хозирдаёк ушбу минерал бойликларнинг урнини эгаллайдиган мукобил вариантли ресурсларни тоииб, фойдаланишни бошлаш айни муддао. Электр энергия ишлаб чикаришда купрок сув, шамол, куёш нуридан фойдаланиш максадга мувофиц. Узбеки­стонда шамол кучли эеадиган худудлар (Бекобод, Куком, Ховос ва б.) биеёр. Куёш нурй республика худудида деярли йил буйи сочилиб туради. Бу борада Паркеитда электр энергия ишлаб чикарадиган катта махсус к\рилма фаолият к^рсатиб туриб- ди. Бундай ва ундан купрок электр энергия ишлаб чикарадиган корхоналар бунёд этиш учун барча имкониятлар мавжуд, фа- Кат катъият ва харакат зарур.

Тоглардаги серсув дарё ва йирик сойлар гидроэнергия манбаидир. Уларга мос келадиган ГЭСларни куриш билан ар­зон электр энергия ишлаб чикариш имкониятлари етарли.

Иккиламчи ресурслардан фойдаланиш микёсини кескин кутариш вакти келди. Республикада куплаб кора ва рангли металлалом йириш имконияти бор (факат Орол денгизининг куриши муносабати билан унинг туб киркоги якинида куплаб турли катталикдаги кемалар, баржалар колиб кетди, ^озир улар коррозияга учрамокда). К0 ?03 чикиндилар, пластмасса, резина,* шиша идишлари ва бошка тоифадаги иккиламчи ресурсларни хар йили куплаб йириш мумкин ва улардан сифатли мах,сулот тайёрлаш имкони бор. Булар анча мгаадорда хомаш^нй тежайди ва атроф-мухитни ортикча ифлосланишдан саклайди.

Юкоридагилардан шундай хулоса чикариш мумкин; барк- арор иктисодий ривожланишни амалга ошириш учун аввало Кулай экологик вазият ва мувозанатни мустахкамлаш, ишлаб чикаришни экологиялаштириш хамда табиат мух,офазасини мунтазам амалга ошириб бориш, ресурслардан омилкорлик би­лан фойдаланишни барча сохаларда йулга куйиш, иктисодий самарага эришиш устувор вазифа булиб колиши ва у амалда бажарилиши лозим.

Узбекистонда табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланиш- нинг географик асосларини ишлаб чикиш борасида талай ишлар Килинган, уларнинг аксарияти амалиётга йуналтирилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Цисцача хулосалар

Экология масаласи Узбекистон Республикасида давлат сиёсати даражасига кутарилган. Бу со ха га оид куплаб копун ва карорлар ишлаб чикилмокда, давлат дастури кабул килинган.

Экологик сиёсат нжтимонй-нктисоднн йуналтирилган булиб экологик концепцнянн кайта куриш борасида хам ама- лий ишлар бошлаб юборилган.

Барцарор ривожланишга эрпшиш экологик ва иктисодий жихатдан тараккиёт негизида амалга оширнлганда самарали булади. Баркарор ривожланишга эришиш катор тадбирларнн амалга оширилишини таково этади.

Назорат ва мухокама учун саволлар

1. Хозирда изчил экологик сиёсат юритшннинг ахамия- ти нимада?

2. Узбекистонда экологияга оид кандай к°нунлар кабул килинган?

3. Республика Давлат экологик дастурининг мазмутш-мо- хияти биласизми?

4. Экологик сиёсат амалда кандай натижалар бермокда?5. Экологик меъёрлар нима?6 . Экологик концепцияни куришнинг зарурати нимада,

деб биласиз?7. Иктисодий-экологик баркарор ривожланишни кандай

тушунасиз?8. Баркарор ривожланишга эришиш уч^н кандай тадбир­

лар амалга оширилиши лозим?

Асосий адабиётлар

1. Каримов И. А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. — Т.: Узбекистон, 1998.

2. Агапов Н. Н.,Шевчук А. В. Экономика природополь­зования и охраны окружающей среды. - М.: Классика плюс, 1999.

3. Никанаров А. М., Хоружая Т. А. Экология. - М.: Приор, 1999.4. Рафиков А. А. Геоэкологик муаммолар. — Т.: Укитув-

ч и ,1997.5. Курбонниёзов ва б. Иктисодий экология асослари. Ур-

ганч, 1999.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ1. Узбекистон Республикаси Констшуцияси. — Т.: Узбекистон, 1992.2. Каримов И. А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсиз-

лнкка тахдид, баркарорлнк шартлари ва тараккиёт кафолатлари. — Т.: Узбекистон, 1997.

3. Каримов.И .А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. — Т.: Узбекистон 1998

4. Акимова Т. А., Хаскин В. В. Экология. - М.: ЮНИТИ, 1998.5. Агапов Н. Н., Шевчук А. В. Экономика природопользования и

охраны окружающей среди. - М.: Классика плюс, 1999.6. Алимой Т. Д., Рафиков Л. Л. Экологик хатолик caCoiyiapn. —

Т.: Узбекистон, 1991.7. Банников А. Г. и др. Основы экологии и охрана окружающей сре­

ды. - М.: Колос, 1999.8. Бекнозов Р. У., Новиков Ю. В. Охрана природы. - Т.: Уцитупчи, 1995.9. Гирусов Э. В. и др. Экология и экономика природопользования.

-М .: ЮНИТИ, 1998.10. Демина Т. А. Экология, природопользование, охрана окружаю­

щей среды. - М.: Аспект Пресс, 1996.11. Кормильцин В. И. и др. Основы экологии. - М.: Интерсталь, 1997.12. Лосев А. В., Провадкин Г. Г. Социальная экология.-М.: Владос, 1998.13. 13.Лукъяников Н. Н., Потравний И. М. Экономика и организа­

ция природопользования. - М.: Тройка, 2000.14. Макар С. В. Основы экономики природопользования. - М.:

ИМПЭ, 1998.15. Нестеров П. М., Нестеров А. П. Экономика природопользова­

ния и рынок. — М.: ЮНИТИ, 1997.16. Никматои Л. Н. Экология хукуки: чизмалар на тушунчаларда.

— Т.: Ицтисодиёт ва хуцуц дунсси, НИНк17. Никаноров А . М., Хоружая Т. А. Экология. - М.: Приор, 1999.18. Природопользование (Под ред. Э.А.Арустамова. 2-изд.) М.:

Дашков и К0, 2000.19. Протасов В. Ф., Молчанов А. В. Экология, здоровье и природо­

пользование в России. —М.: Финансы и статистика, 1995.20 . Рафиков А. А. Геоэкологик муаммолар. — Т.: Унитувчи, 1997.21. Реймерс.Н.Ф . Экология: Теория законы, правила, принципы

и гипотезы. -М. 1994.22. Свакин В. В. Экология и охрана природы. Словарь - правоч-

ник. - М. Academ ia 2 0 0 0 .2 3 . 23.Т ухтаев А. С. Экология. — Т.: Укитувчи, 1998.2 4 . Ш илов И. А. Экология. — М.: Высшая школа», 199„8.25 . Ш одиметов Ю. Ижтимоий экологияга кириш. — Т.: Укитув­

чи, 1994.26 . Экономика и экология (под. ред. Н. Н. Агапова). — М.:

Российская экономическая академия, 2000 .27 . Гуломов П. Ж угрофия атамалари ва тушунчалари изохли

лугати. Т.: Укитувчи, 1994.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

МУМДЛРИЖЛКИРИШ .......................................................................................................................... 5I боб. ЭКОЛОГИЯНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛЛРИ, ТАБИАТ БИЛАН ЖАМИЯТ УРТАСИДАГИ УЗАРО МУИОСАБАТЛАР............................... О1.1. Экология фапинипг предмети, тадкицот обп>екти ва вазифалари... (i1.2. Биосфера ва экологик омиллар.................................................................... !)1.3. Экология ва иктисодиёт: узаро боклицлик ва таъсир...................... . 121.4. Табиат билап жамият уртасидаги узаро мупосабатлар, упипг кес-киплашув сабаблари на оцибатлари................................................................... 17Цисцача хулосалар.....................................................................................................24i 1азорат ва мухокама учун саволлар................................................................. 24Дсосий адабиётлар................................................................................................... 24II боб. ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАРПИИГ ШАКЛЛАИИШИ, УЛАР-II ИНГ ОЦИБАТЛАРИ ВА ЕЧИМИ.................................................................. 252.1. Сайёравий гсоокологик муаммолар, уларнинг окибатлари ва олдипи олиш тадбирлари ...................................................................................................... 252 .2 . Худудий геоэкологик муаммоларнинг вужудга кслинш ва уларнинг ечими.............................................................................................................................. 322 .3 .Махаллий гешкологик муаммоларнинг таркиб топшпи ва ечимла-ри..................................................................................................................................... 36Кисцача хулбсалар..... .............................................................................................. 39Назорат ва *\ухокама учун саволлар................................................................. 39Асосий адабиётлар.................................................................................................... 39III боб. УЗБЕКИСТОНДА ТАРКИБ ТОПГАН ЭКОЛОГИК ВАЗИЯТ ВА ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ АСОСЛЛРИ................403.1 . Атмосфера хавосининг ифлосланиши ва унинг олдини олиш.........403.1 .1 . Атмосфера хавосипи ифлослантирувчи мапбалар............................403.1.2. Узбекистонда атмо«|)сра хавоси ифюсланишининг хозирт ахвали... 413 .1 .3 .Атмосфера хавоси ифлосланиши пинг ижтимоий-ицтисодий оцибат- лари 453 .1 .4 ..Атмосфера хавосини мухофаза килиш тадбирлари мажмуаси... 473 .2 . Суп ресурсларидан (фойдаланиш ва уни губдан яхшилаш.............. 493 .2 .1 . Марказий Осиё сув рссурслари ва улардан фойдаланиш........... 503 .2 .2 .Сувдан фойдаланиш жараёнида вужудга келган экологик ва иж- тимоий-иктисодий муаммолар........................................................... .................. 513 .2 .3 ....Узбекистонда сувдан фойдаланиш муаммосипи хал килиш йуллари.......................................................................................................................... 573 .3 ...Ер_ресурсларидан фойдаланиш ва уни такомиллаштириш............. 593 .3 .1 . Узбекистоннинг ер рссурслари ва улардан фойдаланиш...............593 .3 .2 . Сукориладиган ва лалмикор ерлардан фойдаланиш жараёнида вужудга келган муаммолар .................................................................................. 613 .3 .3 .Сукориладиган ва лалмикор ерларнинг махсулдорлигини янадаяхшилаш чоралари.................................................................................................... 603 .4 . Биологик ресурслардан о нейлона ({юйдаланиш..................................... 693.4.1. Узбекистоннинг биологик рссурслари ва улардан фойдаланиш... 70‘3 .4 .2 . Биологик ресурслардан фойдаланиш ж араёнида вужудга келган муаммолар.................................................................................................... 74

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

3 .4 .3 .Биологик ресурслардан фойдаланишни яхшилаш тадбирлари.... 74 3 .5 . Фойдали цазилмалардан фойдаланишни оптималлаштириш........ 783 .5 .1 . Узбекистон худудидаги фойдали цазилмалар ва улардап фойдала­ниш 7!)3 .5 .2 . Фойдали цазилмаларнинг исроф булиши.......................................... 813 .5 .3 .Фойдали казилмалардан мажмуали (фойдаланиш.......................... 833 .5 .4 ...Минерал рееурсларни цазиб олиш жараёнида уларнинг атроф- мухитга таъсири........................................................................................................ 843 .5 .5 . Бузилган ерларда рекультивация тадбирлари ............................... 853 .6 .Рекреация ресурсларидан фойдаланиш ва уни такомиллашти- риш..... 873.6..I. Узбекистонинг рекреация имкониятлари ва улардан фойдаланиш... 883.G.2. Узбекистонда рекреацияни ривожлантирипшинг экологик-ицти- содий асослари........................................................................................................... 8!)3 .7 . Иккиламчи ресурслардан фойдаланишни тубдан яхшилаш........... 913.7.1. Иккиламчи ресурслардан (|юйдаланишнинг экологик асослари... 913.7.2. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг иктисодий асослари... 953 .8 . Узбекистонда 1И экологик вазиятлар ва экологик хавфеизликни таъ- минлаш ......................................................................................................................... 973 .8 .1 . Экологик ахвол ва экологик вазият т^трисида тушунча.............. 973 .8 .2 . Экологик вазиятлар ва уларнинг географик жойлашуви............ 993.8 .3 . Экологи к вазиятларнинг ривожланиш йупалишлари...................... 1013 .8 .4 . Узбекистонда экологик хавфеихшкни таъминлаш...................... 1023 .8 .5 . Экологик хавфнинг манбалари ва окибатлари ............................... 104Цисцача хулосалар................................................................................................... 107Назорат ва мухокама учун савачлар................................................................. 107Асосий адабиётлар.................................................................................................. 108IV боб. ЭКОЛОГИЯНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ СОХЛЛЛРИ... 1094.1. Ахоли сонининг усиши: озиц-овцат махсулотларимуаммоси ва атроф мухит................................................................................... 1094 .2 . Урбанизация ва унинг экологик вазиятга таъсири..................... 1154.3 . Урбанизация ва ахоли саломатлиги..................................................... 1204 .4 . Саноат шахарларида экологик вазиятларни яхшилаш.................. 122Цискача хулосалар................................................................................................... 126Назорат ва мухокама учун саволлар................................................................ 126Асосий адабиётлар.................................................................................................. 126V боб. ЭКОЛОГИК СИЁСАТ ВА ЭКОЛОГИК ИЦТИСОДИЙ БАРЦА- РОР РИВОЖЛАНИШ .......................................................................................... 1275.1. Экологик сиёсат ва унинг мазмуни......................................................... 1275.2. Узбекистон Реснубликасининг экологик сиёсати, давлат дастури ва уни амалга ошириш босцичлари........................................................................ 1295.3. Экологик сиёсатнинг ижтимоий-иктисодий йуналтирилганлиги... 1345.4. Экологик-ицтисодий баркарор ривожланиш........................................ 136Кисцача хулосалар.................................................................................................. 138Назорат ва мухокама учун саволлар................................................................. 138Асосий адабиётлар....................................................................................... .......... 138АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ.................................................................................. 139

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

CONTENTSIntroduction............................................................................................5PART-I. THEORETICAL BASES OF ECOLOGY, THE RELATIONSHIP BETWEEN NATURE AND SOCIETY...................................................61.1. The subject, research objects and tasks of ecology........................... 61.2. Biosphere and ecological factors...................................................... 91.3. Ecology and economy : interrelation and effects............................. 121.4.The relationship between nature and society, its intensification...... 17Brief conclusions.................................................................................. 24Questions for discussion and control.....................................................24Main literature...................................................................................... 24PART-II. THE APPEARANCE OF GEO-ECOLOGICAL PROBLEMS, THEIR RESULTS, AND SOLUTIONS.................................................252 .1.World geo-ecological problems ,their influence, methods for their prevention ...............................................................252.2..The appearance of regional geo-ecological problems and their solutions............................................................................................... 322.3. The appearance of local geo-ecological problems and theirsolutions............................................................................................... 36Short conclusions.................................................................................. 39Question^for discussion and control..................................................... 39Mail literature....................................................................................... 39PART-Iff, ECOLOGICAL CONDITION IN UZBEKISTAN AND THE FUNDAMENTS FOR PREVENTION OF ECOLOGICAL THREAT.............................................................................................. 403.1 .The atmosphere pollution and means for its prevention................... 403.1.1. The sources or atmosphere pollution............................................ 403.1.2.Nowadays situation of atmosphere pollution in Uzbekistan.........413.1.3.Social-economical consequences ofatmosphere pollution............ 453.1.4.The measures against atmosphere pollution.................................473.2..Water utilization and means to improve it........................................493.2.L.Water resources of Central Asia and their utilization................... 503.2.2.Ecologic and social-economic problems of water utilization 513.2.3..Measures for effective water utilization in Uzbekistan................. 573.3.Land resources utilization and means for their improvement............593.3.1. Land resources in Uzbekistan and their utilization....................... 593.3.2.The problems arising from utilization of irrigated soil and non irrigatedsoil........................................................................................................613.3.3.Increase the fertility of irrigated-soil and non-irrigated-soil.......... 663.4.The.accurate utilization of biologic resources...................................693.4.1 .Biologic resources in Uzbekistan and their utilization................... 703.4.2.Problems of biologic resources utilization..................................... 743.4.3.Measures for improvement of biologic resources utilization........743.5..Optimization of utilization from mineral resources........................ 783.5.1. Mineral resources in the Republic of Uzbekistan and their utilization..............................................................................................79

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

3.5.2.The waste o f mineral resources................................................................... 813.5.3..Accurate utilization o f mineral resources................................................833.5.4.The effects o f mineral resources extraction on the nature.................. 843 .5 .5 .Recultivation o f land........................................................................................853 .6 .Utilization o f recreation resources and their improvem ent................... 873.6.1 .Possibilities for recreation in Uzbekistan and their usage..................883 .6 .2 .E cologica l-econom ic basis for the developm ent o f recreation inUzbekistan..................................................................................................................... 893.7.Improvement o f utilization o f secondary resources.................................. 913.7.1 .Ecologic trends o f secondary resources utilization ............................. 913 .8 .E co log ic situation in Uzbekistan and the prevention o f ecological threat 973.8.1. E cology and information on ecological condition...............................973.8.2. Ecological situation and its geographic location.................................. 993 .8 .3 .Development trends o f ecological conditions........................................ 1013 .8 .4 .Prevention.o f ecological security in Uzbekistan................................... 1023.8.5.T he.sources o f ecological threat and their consequences................. 104Brief conclusions.......................................................................................................107Questions for discussion and control...................................................................107Main literature............................................................................................................108PART-IV. SOCIAL - ECONOM ICAL ASPECTS OF ECO LO G Y........ 1094 .1 .Population increase: food production and nature................................... 1094.2.Urbanization and its effects on eco logy .......................................................1154.3 .Urbanization and population’s health......................................................... 1204 .4 . Im p ro v em en t or e c o lo g ic a l s itu a tio n in in d u str ia liz e dcities................................................................................................................ t ........... 122Brief conclusions....................................................................................... ............... 126Questions for discussion and control.................................................... ..............126Main literature............................................................................................................ 126PART-V. ECOLOGIC POLICIES A N D ECO NO M IC-ECO LO G ICAL STABLE DEVELOPM ENT..................................................................................1275.1..Ecologic politics in the policies and their essen ce................................. 1275.2.E cologic.policies in the Republic o f Uzbekistan, governmental system , their steady realization.......................................................................................... 1295.3.The.social-econom ic directions o f ecologic p o lit ic s ............................. 1345.4..Ecological-econom ic developm ent.............................................................136Brief conclusions....................................................................................................... 138Questions fordiscussion and control...................................................................138Main literature............................................................................................................ 138

LIST OF BIBLIOGRAPHY..................................................................................139

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: ЭКОЛОГИЯ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/ekologiya/Ekologiya (A.Rafiqov, Q... · the ministry of higher and secondary special education of the republic

Асомиддин РАФИКОВ, Цулмамат АБИРК.УЛОВ Алишер Х.ОЖИМАТОВ

Э К О Л О Г И Я(Уцув цулланма)

Нашр учун маъсул:Узбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамрармаси директори

Цурбонмурод Жумаев Мусаввир:

Акбарали Мамасолиев.Мух,аррир — Д.Икромова

Техник мух,аррир — Ш.Тожиев Мусахдис — Ж.Йулдошев

Компьютерда сахифаловчи — М. Ройимназаров

Интернетдаги расмий сайтимиз: w w w .tsue.uz Электрон почта манзили: info@ tsue.uz

Теришга берилди 04 .11 .2003 й. Босишга рухсат этилди 20 .01 .2004 й. I^ofo3 формата 60x84 '/ . Офсет босма усулида босилди. Нашр босма

to6ofh 9. Нусхаси 1500.Буюртма № 182

Узбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт Жамгармаси нашриёти. 700000,Тошкент, Ж-Неру, 1.

«Taraqqiyot ПСИ» матбаа булимида чоп этилди.Тошкент шадри, Талабалар кучаси, 54-уй.

www.ziyouz.com kutubxonasi