abd nin buyuk ortadogu politikasi ve kuresel yansimalari usa s great middle east policy and its...
TRANSCRIPT
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
1/245
T.C.
ATILIM NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI
ABDNN BYK ORTADOU POLTKASI
VE
KRESEL YANSIMALARI
AYFER SELAMOLU
Ankara, 2007
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
2/245
T.C.
ATILIM NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI
TEZN ADI
ABDNN BYK ORTADOU POLTKASI
VE
KRESEL YANSIMALARI
RENCNN ADI SOYADI
AYFER SELAMOLU
TEZ DANIMANI
DO. DR. DRS BAL
Ankara, 2007(Fotokopi ile oaltlamaz)
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
3/245
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
4/245
i
ZET
ABDnin Byk Ortadou Politikas ve Kresel Yansmalar balkl
bu alma, ABDnin, snrlar giderek genileyen Ortadou corafyasnda
izledii stratejiler ile bu stratejilerin kresel yansmalarn incelemek amacyla
ele alnmtr.
11 Eyll 2001 tarihi hem uluslararas ilikiler hem de ABDnin Souk
Sava dneminden itibaren izledii stratejiler asndan nemli bir dnm
noktas olarak kabul edilmektedir. Bu tarihten sonra uluslararas sistemde
yaanan somut gelimeler akademik ve siyasi evrelerde youn tartmalara
neden olmutur. Bir laboratuar niteliini tayan bu konjonktrde, ABDnin
Byk Ortadou Politikas ve Kresel Yansmalar balkl tezi yazmamda en
nemli kaynaklarm, Trkiyeyi yakndan ilgilendiren hzl gelimeler, gazete-
dergi-televizyon-internet haberleri, rportajlar, yorumlar gibi birinci el
kaynaklar, kitap ve makaleler gibi ikinci el kaynaklar ve konunun uzman
hocalar, diplomatlar ve siyasilerle yaptm grmeler olmutur.
ABDnin Souk Sava dneminde zengin enerji kaynaklarna sahip
Ortadouda balatt Byk Ortadou Politikas (BOP) bugn Avrasya
snrlarna ulamtr. Avrasya corafyas ve enerji kaynaklar zerinden
kresel egemenliini srdrmeyi hedefleyen ABD 11 Eyll 2001 terr
saldrlarnn ertesinde, kkleri Souk Sava dnemine kadar uzanan
uluslararas sistemin kodlarn uygulamaya koymutur. Bu erevede,
radikal slam yeni kresel tehdit olarak sunulurken, yeni bloklar, Hristiyan
Bat, Mslman Dou zerinden ykselmeye balamtr. Euro-Atlantik
ittifak ve NATO nclnde Atlantik Bloku yenilenirken, Mslman corafya
mezhep atmalarna srklenmitir. Atlantike kar oluumunu genileten
Avrasya Blokunun nc glerinden Rusya Federasyonunun ektii enerji
silah ise atmalarn, zenginlikler zerinden verilen kresel egemenlik
mcadelesinden kaynaklandnn ayr bir gstergesi olmutur.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
5/245
ii
ABSTRACT
Entitled 'USA's Great Middle East Policy and its Global Repercussions",
I have dealt with the strategies of USA in ever-expanding Middle East
geography and its global consequences. In this context, the strategies adopted
by USA during Cold War, between Cold War and September 11, 2001 and
after September 11, 2001, have been examined in detail.
September 11, 2001 was a significant milestone both in terms of
international relations and the strategies of USA after Cold War. After this
date, developments that transform and shape the international system, had
caused huge debates among academic and political circles. My biggest
sources in preparing this thesis about these times, which can be considered
as a laboratory in the course of history where all of us witness important
developments, have been developments that concern Turkey, newspaper-
magazine-television and internet news, first-hand sources like interviews and
comments, and second-hand sources like books and articles as well as mydiscussions with professors expert in the subject, diplomats and politicians.
Great Middle East Policy that USA launched in Middle East boasting
rich energy sources, during Cold War, now has reached the borders of
Eurasia. USA now seeks to continue its global dominance using Eurasia's
geography and resources and is applying the international system that was
launched after 9/11 attacks, which dates back to Cold War. In this context,
"fundamentalist Islam" has been presented as the new global threat and
today's blocks have been defined as the 'Christian West' and the 'Muslim
East'. Now the Atlantic Block is being renewed under the leadership of Euro-
Atlantic alliance and NATO, while Muslim geography has been drawn into
sect clashes. In the mean time, as one of the leaders of Eurasia Block,
Russia Federation's recent show with its energy weapon, has been the
indication that clashes result from "global fight for dominance by using
natural sources".
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
6/245
iii
NSZ
11 Eyll 2001de New Yorkun sembol ikiz binalarna yaplan terrist
saldrlarnn dehet grntleri arasnda yaanan insanlk trajedisi tm
dnya halklarn derinden sarsmtr. Uaklarn iddetle arpt kuleler
patlamalar eliinde birka saat iinde km ancak kulelerin enkaz
zerinden srdrlen stratejiler kresel etkileri yzyl srecek uluslararas
gelimelerin kapsn aralamtr.
Yklan kulelerin dumanlar henz tterken, yeni bloklar, Hristiyan
Bat ve Mslman Dou zerinden ykselmeye balamtr. Hal
seferleri sylemleri arasnda radikal slam yeni tehdit olarak dnya
kamuoyuna sunulurken, nfusunun ounluu Mslmanlardan oluan
Byk Ortadou corafyas uluslararas tehdit reten blge olarak iaret
edilmitir. Bu srete, Byk Ortadouyu adres gsteren terr olaylar
trmanrken kkenleri Souk Sava dnemine kadar uzanan din faktr
tarihsel sylemleri ve simgeleriyle uluslararas sahnede ba aktr olarakykselmeye balamtr. Dnya, karikatr krizleri ve Papa 16. Benedictusun
aklamalar sonrasnda mucitleri Bernard Lewis ve Samuel Huntingtonu
hakl kartan din ve mezhep atmalar grntlerine sahne olmutur.
11 Eyllden sonra ABD, terrle mcadele gerekesiyle Amerikal
nl stratejist Zbigniew Brzezinskinin, Avrasyaya hakim olan dnyaya
hakim olur uyarsn yapt blgeyi de kapsayan Byk Ortadou
corafyasnda siyasi ve askeri etkinliini arttrmtr. Terrle mcadele, kitle
imha silahlarn yok etme ve demokrasi gtrme sylemleriyle nce
Afganistan sonra da Irak igal etmitir. Souk Sava dneminin Euro-
Atlantik ittifak ve NATO rgtn yanna alarak srdrd yrynde
Ortadoudan, Orta Asyaya, Kafkaslara, Akdeniz ve Karadenize kadar
uzanan corafyada sleri, rgtleri ve ittifaklaryla askeri ve siyasi
egemenliini arttrmtr.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
7/245
iv
ABDnin Byk Ortadou corafyasnda, terrle mcadele, kitle imha
silahlarn yok etme ve demokrasi gtrme gerekesiyle balatt yry
sonucunda, AB-ABD ve NATOdan oluan Atlantik Bloku glendirilmitir.
NATO, Byk Ortadou corafyas zerinden dnyay kontrol edebilecek bir
askeri ve siyasi kresel rgte dnmtr. ABDnin Byk Ortadou
Politikasnn uyguland corafyay da ieren Avrasyann nc gleri
Rusya ve in de Avrasya Blokunu oluturmutur. Her iki lkenin liderliinde
anghay birlii rgt ()nn siyasi, ekonomik ve askeri olarak
glendirilmesine arlk verilmitir. Rusya, bu srete enerji zerinden
verilen mcadelenin nesnesi enerji silahn kullanarak gzard edilmemesi
gereken bir enerji devi olduunu ortaya koyduktan uluslararas sahnede, aktif
aktr olarak yer almaya balamtr. Enerji ve stratejik koridorlar zerinde
verilen bu mcadele zerinden ykselen bloklara, bu srete din de
eklenmitir. Dnya, nce Bernard Lewis daha sonra Samuel Huntingtonun
dile getirdii dinler zerinden medeniyetler atmasna sahne olurken, bu
atma Mslman-Hristiyan dnya ile snrl kalmam, dinler ve mezhepler
aras atmalara kadar uzanmtr. Bu bloklamalar sonucunda dnya Dou
ve Bat Dnyas olarak da yeniden nitelendirilmeye balanm, ABD II. Dnya
Sava sonrasnda btnletii ancak Yeni Dnya Dzeninden itibaren ayr
dt Bat ile btnlemi, Dou ise konjonktre gre Mslman dnyann
ait olduu ya da Avrasya Blokunu ieren bir kavram olarak alglanmaya
balamtr. Souk Sava dneminde, Dou ve Batdan oluan iki bloklu
dnya zerinde, tek kutuplu dnyann tek sper gc olarak ykselen ABD,
11 Eyllde yklan ikiz kuleler zerinden dnyay oklu kutuplara ve bloklara
tamtr.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
8/245
v
NDEKLER
ZET ...............................................................................................................i
ABSTRACT..................................................................................................... ii
NSZ .......................................................................................................... iii
NDEKLER .................................................................................................v
KISALTMALAR.............................................................................................. ix
BRNC BLM
GR ..............................................................................................................1
KNC BLM
ORTADOUDAN BYK ORTADOUYA BYK ORTADOU
POLTKASI ..................................................................................................8
1. SOUK SAVA DNEM ........................................................................11
1.1. Truman ve BOP ...............................................................................20
1.2. Eisonhowern BOP lan .................................................................30
1.3. Ortadounun Monroe Doktrini .........................................................34
1.4. BOPun Petrol Faktr ......................................................................35
1.5. Yeil Tehdit Uluslararas Sahnede ..................................................36
1.6. ki Kutupludan Tek Kutuplu Dnyaya ...............................................39
2. YEN DNYA DZEN VE BALKANLAR..................................................42
2.1. Yeni Tezler.......................................................................................47
2.2. Avrasyaya Uzanan Strateji ve Balkanlar ........................................49
2.3. Yugoslavyay Paralayan Etkenler .................................................52
2.4. Kresel Aktrlerin Yugoslavya Stratejileri ....................................592.5. Anlamalar Glgesinde Dalma .....................................................62
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
9/245
vi
2.6. nc Aktr ABD ..............................................................................66
2.7. Stratejik Mttefik Arnavutluk.............................................................69
2.8. Balkanlarn Uluslararas Sisteme Katklar ...................................76
3. 11 EYLL: MUTLAK EGEMENLK DNEM ............................................83
3.1. Yeni Dman ve Savalan ............................................................85
3.2. ABDnin Byk Ortadou Seferi .......................................................87
3.3. Irak Gerekleri .................................................................................90
3.4. Balkanlaan Ortadou ......................................................................92
3.5. 11 Eylln Getirdikleri ......................................................................97
NC BLM
GENLETLM ORTADOU VE KUZEY AFRKA PROJES.................104
3.1. Souk Savatan Bugne Ortadou Projeleri........................................105
3.2. Gndemdeki GOP................................................................................108
3.3. ABDyi Destekleyen BM Raporu ..........................................................111
3.4. GOPun Hedefleri.................................................................................112
3.5. GOP ve Euro-Atlantik Ortaklk .............................................................116
3.6. GOPun Blge lkelerine Yansmas ..................................................117
3.7. Kresel Glerin GOPa Bak............................................................122
DRDNC BLM
BYK ORTADOU PLANININ KRESEL YANSIMALARI...................126
4.1. YENLENEN EURO-ATLANTK TTFAK.............................................126
4.1.1. AB-ABD-Ortadou......................................................................127
4.1.2. ABD-AB Arasndaki Medeniyetler Sava ..................................129
4.1.3. ABD ve ABnin Avrasya Bulumas ............................................132
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
10/245
vii
4.2. KRESEL ENERJ GC NATO .......................................................136
4.2.1. Temel Grev: Enerjinin Gvenlii ..............................................138
4.2.2. 11 Eyll sonras NATO ..............................................................141
4.2.3. GOPla Gelen Meruiyet .........................................................142
4.3. ATLANTKE KARI AVRASYA BLOKU..............................................145
4.3.1. Renkli Devrimler Deien Rejimler ............................................146
4.3.2. Rusya ve Ykselen Avrasyaclar ...............................................147
4.3.3. Kadife Devrimlerin Rusyaya Yansmas ...................................152
4.3.4. Avrasya ttifaklar ve ...........................................................156
4.3.4.1. levini Yitiren BDT........................................................156
4.3.4.2. Rusyann Yeni ttifak Giriimleri....................................157
4.3.4.3. Glendirilen ..........................................................158
4.3.4.4. Atlantisi GUAM rgt ...............................................162
4.3.5. D Politikada Alan Enerji Kart ...............................................164
4.3.6. Uluslararas Sahneye nen Rusya ............................................166
4.4. KRESEL SOUK ENERJ SAVAI...................................................169
4.5. DN: GLOBAL SAHNENN YKSELEN AKTR .............................174
4.5.1. Yeil Kuaktan 11 Eylle Medeniyetler atmas ..................177
4.5.2. Medeniyetleri Bombalayan Karikatr Krizi ................................179
4.5.3. Ruhani Lider Papa ....................................................................185
BENC BLM
TRK-ABD LKLER VE GOP...............................................................192
5.1. TRK-ABD LKLER ........................................................................192
5.1.1. Souk Sava Dnemi ...............................................................195
5.1.2. 1990lardan 11 Eylle .............................................................202
5.1.3. 11. Eyll Sonras .....................................................................204
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
11/245
viii
5.2. GOP ve Trkiye ...................................................................................208
5.2.1. Arac Trkiye..............................................................................214
5.2.2. Irak-ABD-Trkiye .....................................................................216
SONU.......................................................................................................220
KAYNAKA ................................................................................................225
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
12/245
ix
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birlii
ABD : Amerika Birleik Devletleri
AET : Avrupa Ekonomik Topluluu
AGK : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat
AKP : Adalet ve Kalknma Partisi
AT : Avrupa Topluluu
ATC : Trk-Amerikan Konseyi
BDT : Bamsz Devletler Topluluu
BM : Birlemi Milletler
CIA : Amerikan Merkezi Haber Alma Tekilat
EUFOR : Avrupa Gc (Kosova)
GOP : Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi
GOKAP : Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi
IFOR : NATO Uygulama Gc (Kosova)
KIS : Kitle mha Silahlar
NATO : Kuzey Atlantik Antlamas
SEATO : Gneydou Asya Antlamas rgt
SFOR : NATO stikrar Gc (Kosova)
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
: anghay birlii rgt
UNMK : Kosova Birlemi Milletler Gc
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
13/245
1
BRNC BLM
GR
Dnya siyasi tarihinin nemli blmn kresel egemenlik
mcadeleleri oluturmaktadr. Tarihin her dneminde, uluslararas gler
arasnda kresel egemenlik mcadelesi yaanmtr. G mcadelelerinin
bir tarafnda byk gler (great powers) dier tarafnda ise ona meydan
okuyan gler (challenger) yer almtr. Her iki taraf da ypratan mcadele
srerken yeni bir g dnya siyaset sahnesinde ykselmitir. Baat g
olarak da nitelendirilen bu gcn hakimiyeti yeni bir g ortaya kana kadar
srmtr. Roma mparatorluunun gc Osmanl mparatorluu ykselene
kadar srm, Osmanl mparatorluunun gc de Britanya
mparatorluunun ykseliine kadar srmtr. 19. yzyl Rus tarih
felsefecisi Nikolay Danilevski (18221885), Rusya ve Avrupa adl yaptnda
gnee benzettii medeniyetlerin en heybetli ve parlak olduklar anda ke
getiklerine dikkat ekerken, "ieklenme ve uygarlk aamas"ndan sonra
medeniyetlerin misyonlarn tamamladklarn iddia etmektedir.1
Danilevskiden be yz yl kadar nce yaam tarih filozofu ve sosyolojinin
ncs bn-i Haldun ise (1333-1406), Mukaddime adl yaptnda Devlet,
birbiriyle rekabet ve mcadele halindeki kabilelerden birinin brne stn
gelmesi ve brlerini egemenlii altna almasyla balar demektedir.2
Uluslararas glerin, kresel egemenlii elde edebilmek iin zerindemcadele verdikleri alan ise zengin enerji kaynaklar ile bu kaynaklarn
getii stratejik noktalara hakim blgeler olmutur. Bu erevede
mcadelenin verildii ana corafya, 11 Eyll 2001den sonra Ortadou
Blgesinin eklenmesiyle, Byk Ortadouya dnen, Avrasya corafyas
1 Pitirim Alexandrovitch Sorokin, Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri, Ankara: BilgiYaynevi, 1972, ss.53-71.
2
Ayferi Gze, Siyasal Dnceler ve Ynetimler, stanbul: Beta Yaynlar, 1989, ss.87-97; Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara: Verso Yaynlar, 1991, ss.43;Murat Sarca, Siyasi Dnce Tarihi, stanbul: Gerek Yaynevi: 1987, ss.48-51.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
14/245
2
olmutur. Beril Dedeolu, tarihte derin iz brakan hemen her lkenin
kendisine ilerleme salayacak iki temel davran hatt belirlediine dikkat
ekmektedir. Bu hattn Bat ucunda nce Bat Avrupa lkelerinin sonra da
Amerikann, Dou ucunda da in ve Hindistan gibi lkelerin yer aldn
belirten Dedeolu, uluslararas glerin kresel egemenlik balamnda
izledii iki stratejik hatt ise, Gney Avrupa, Balkanlar, Akdeniz ve Ortadou
ve Orta Avrupa, Balkanlar, Karadeniz, Kafkasya ve Orta Asya olarak
sralamaktadr. Beril Dedeolu, her iki yolun szkonusu iki yndeki hareketi
salayacak biimde yeniden oluturulmas srasnda Afganistann kavak
denetim noktas olduuna iaret ederken, Bu hatlar, tarih boyu yaanan en
temel atmalara ve nemli ittifaklara karlk gelen corafyalardr ve dnya
zenginliine talip olan her oyuncunun izledii yollar olduundan atma ve
rekabetlerin en keskinletii yerlerdir grlerini dile getirmektedir.3 Zbigniew
Brzezinski de Byk Satran Tahtasnn (The Grand Chessboard) adl
eserinin giriinde, yaklak be yz yldr, ktalar arasnda, politik etkileimin
balamasndan bu yana, Avrasyann dnya gcnn merkezi olduuna
dikkat ekmektedir. Rusya, Avusturya-Macaristan, Fransa, Osmanl
mparatorluu, ngiltere ve Almanya Atlantik kylarndan Basra Krfezine,
in anakarasndan Orta Asya, Karadeniz, Trk Boazlar ve Suveye kadar
uzanan corafyaya hakim olmak istemilerdir.
Stratejik blgelerde, dnyann efendisi olmay ve uluslararas sistemi
kendi karlar dorultusunda biimlendirmeyi hedefleyen her g
mcadelesini teki zerinden srdrmtr. Bu erevede, uluslararas
sahneye, etnik, dinsel ve ideolojik kimlikler zerinden yeni dmanlar,
tekiler karlmtr. Bu tekiletirme dnemine gre, Helen, Helen olmayan
3 Beril Dedeolu, ABDnin 21. Yzyl Stratejisi ve Olas Etkileri, 2023 Dergisi, 22.11.2006,ss.26-32.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
15/245
3
(barbar), Romal, Mslman, Hristiyan, beyaz, zenci olan olmayan gibi eitli
ayrmlar zerinden srdrlmtr.4
Bu genel eilimler II. Dnya Sava sonrasnda Batnn lideri
statsyle dnya siyaset sahnesine kan Amerikann Ortadoudan Byk
Ortadouya uzanan politikalarna da yansmtr. Amerika kurulduktan sonra
nce kendi ktasna hakim olma ve ulusal birliini gerekletirme stratejisi5
izlemi bu srete tekiletirdii dman Avrupa olmutur.6 2 Temmuz
1823te Amerika bakanlarndan James Monroenin kongreye gnderdii,
Amerika Amerikallarndr7 ierikli doktrinini gerekletirdikten sonra
dnyann zengin blgelerinde kresel egemenliini gerekletirme ve
kendisine meydan okuyacak gleri engellemeye ynelik strateji izlemeye
balamtr. Bu erevede 1900l yllarn ilk yarsnda g dengesine
(balance of power), 1940lardan itibaren de tek kutuplulua dayal strateji
izlemeye balamtr. Stratejilerinin uygulama merkezi ise zengin enerji
kaynaklar ile bu kaynaklarn getii stratejik koridorlar olmutur. Souk
Sava dneminde Ortadou merkezli balayan bu stratejiler, SSCBnindalmasnn ardndan Avrasyaya kadar genilemi, 11 Eyll sonrasnda da
her iki stratejiyi kapsayan Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika
corafyasn kapsar hale gelmitir.
Souk Sava dneminde komnizm zerinden srdrd
stratejilerinde en yakn mttefiki ktasnda hegemonyasn gerekletirirken
4 Gianfranco Poggi, ada Devletin Geliimi, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1991, ss.20-24; Nuri Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, Devlet, Sistem ve Kimlik,Uluslararaslikilerde Temel Yaklamlar, Atilla Eralp (der.), stanbul: letiim Yaynlar,ss. 15-57; Beril, ABDnin , ss. 26-32.
5 Strateji, en genel anlamyla kendi varln srdrme ve gelitirme ile kar tarafn, yanivarln koruma ve srdrme olgularn tehdit edenin, bertaraf edilmesine ynelik eylemve uygulamalar ifade etmektedir. Kavramn kkenini oluturan Strategos, Eski Msr veEski Yunan uyarlklarnda en yksek askeri ve sivil yneticileri ifade eden bir szckolarak kullanlmtr. Konuyla ilgili olarak baknz. Beril Dedeolu, UluslararasGvenlik ve Strateji, stanbul: Derin Yaynlar, 2003, ss. 56-104.
6 ABDnin bu dnemde izledii stratejiler iin baknz. Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi
Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul, ss. 73-81.7 Ayhan Kaya, Kartezyen Birliktelik: Kreselcilik ve Milliyetilik, stanbul: Karizma Dergisi,24, Ekim-Kasm-Aralk 2005.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
16/245
4
tekiletirdii Avrupa olmutur. Dou Blokunun dalmasnn ardndan, Bat
Dnyasnn liderliinden tek kutuplu dnyann hegemon gc8 (hegemony
power) konumuna ykselen ABD, hem kendisine meydan okumas olas
glerin ykselmesini nleme hem de mutlak egemenliini (supramacy)
sisteme kabul ettirecek, politikalar izlemeye balamtr. Bu erevede,
Amerikal stratejist Zbigniew Brzezisnkinin, ABD iin dldr
nitelendirmesini yapt Avrasyaya hakim olma stratejisini uygulamaya
koymutur.9
Yeni Dnya Dzeni (The new world order) ad verilen bu dnemde,
insan haklar, demokrasi, uluslarn kendi kaderini belirleme gibi evrensel
deerlere dayanarak uluslararas sistemi, aktrleri, ittifaklar ve rgtleriyle
dntrmtr. Askeri, siyasi ve ekonomik olarak yerletii Ortadou ve
Balkanlarn yan sra Orta Asya ve Kafkaslarda da varln gstermeye
balamtr.
11 Eyll 2001 tarihinde New Yorkun sembol binalarna yaplan terr
saldrlar ise ABDye mutlak egemenliini gerekletirme frsatn vermitir.
ABD, saldrlarla Ortadounun yan sra Kuzey Afrika, Orta Asya, Kafkaslar
ve Karadeniz blgesinin kaplarn aralam askeri ve siyasi egemenliini
kurmaya balamtr.
11 Eyll saldrlarnn ertesinde komnizm tehdidi yerine radikal
slam eksenli, uluslararas terrizmi yeni tehdit, Dou Bloku yerine de
nfusunun ounluunu Mslmanlarn oluturduu, Byk Ortadou
Corafyasn terrn ana kayna olarak dnyann dikkatine sunmaya
8 Uluslararas sisteme egemen g. Hegemon devletin, para biriminin uluslararas alandageerli olmas, dnyann her yerinde sler ve mttefikler bulundurmas, nkleer silahlarasahip olmas, blgesel kriz ve atmalara mdahale ederek liderliini gstermesi gibizellikleri vardr. Hegemon g ve zellikleriyle ilgili olarak baknz. lhan Uzgel,Hegemon G, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Gnmze Olgular, Belgeler,Yorumlar, Baskn Oran (der.), Cilt I, stanbul: letiim, s. 31.
9
ABDnin Avrasya politikalar, dier kresel ve blgesel gler ve uluslararas kurumlarlailikileriyle ilgili olarak baknz. Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas, stanbul:Sabah Kitaplar, 1998.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
17/245
5
balamtr. nce Amerikal tarihi Bernard Lewisin10 sonra yine baka bir
Amerikal Siyaset Bilimcisi Samuel Huntingtonun11 medeniyetler atmas
ngrlerini dorularcasna, Bat Dnyas yceltilirken slam Dnyas
tekiletirilmitir. 1990 ylnda Berlin Duvarnn altnda kalan ideolojik demir
perde bu kez medeniyetler atmas/attrlmas temelinde ykseltilirken
Byk Ortadou corafyasnda, Yeni Ortadou temeli zerinden
uluslararas sistemin inasna balanmtr. ABD Bakannn (yanllkla da
olsa), Yeni bir Hal seferi meydan okumalarn dile getirdii bir ortamda,
ABD ynetimi lkesine, global dnyann terre kar savaan zgr
savas misyonunu bimitir. Ortadou ve Orta Asyada bulunan
Afganistan ve Irak gibi lkeler, terr reten lkeler olarak hedef
gsterilmitir. Bush Doktrini olarak da anlan 2002 tarihli Ulusal Gvenlik
Strateji Belgesinde yer alan, nleyici strateji ve tek tarafllk ilkelerine
dayanarak, terr tehdidine kar istediim yeri kimseye danmadan
vururum. Kimseye ihtiyacm yok. Ya bendensin ya er glerinden anlay
uygulamaya konulmutur.12 Taliban ve El Kaide rgt gereke gsterilerek
Afganistana askeri operasyon dzenlenmi BM Gvenlik Konseyinin
onaylamamasna ramen Irak, kitle imha silahlarna sahip terrist devlet,
demokrasi gtreceiz gibi gerekelerle igal etmitir. Irak igalinin
gerekesini oluturan iddialarn geree dayanmad ortaya km ancak
izlenen stratejiden vazgeilmemitir. Irakn ardndan ran ve Suriye terr
reten lkeler olarak hedef gsterilmitir. Irakn igali srecinde tm dnya
kamuoyunun tepkisini eken ABD, Byk Ortadou Projesini uluslararas
kamuoyunun gndemine tamtr. Daha sonra Geniletilmi Ortadou veKuzey Afrika (GOKAP)a dnen, kamuoyunda GOP ya da BOP olarak
anlan projeyle, blgede, insan haklarna, demokrasiye ve refaha dayal bir
dzeni hedeflediklerini savunmutur. Savunduu evrensel ilkelerle elien
ABD uygulamalar Byk Ortadou Politikasnn demokrasi aya GOPun
10 http://www.theatlantic.com/doc/prem/199009/muslim-rage Lewis11 Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking World Order, New
York, Simon & Schuster, 2003.12 The National Security Strategy of the United States of America; Seal of the President,September, 2002. http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.html
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
18/245
6
Badatta ciddi yara almasna neden olmu, George Walker Bush
ynetimindeki Cumhuriyetiler kongredeki seimlerde kaybetmitir. Souk
Sava dnemi Euro-Atlantik ittifakna, NATOnun askeri gcn de katan
ABD 11 Eyll ertesinde estirilmeye balanan terr, din ve medeniyetler
atmas rzgarlar altnda askeri ve siyasi etkinliini Byk Ortadou
corafyasnda arttrmtr.
ABD, Byk Ortadou corafyas zerinden kresel egemenliini
sresiz klma stratejilerini uygulamaya koyarken blgenin nc glerinden
Rusya Federasyonu (RF) ve in de harekete gemitir. Yak
n evresinderenkli devrimlerle sonulanan sreci kontrol altna alan Rusya, Atlantik
Blokuna kar Avrasya Blokunu glendirme stratejisi izlemi, ABDnin de
peinde olduu, blgedeki mcadelenin asl kayna enerji silahn
kullanarak tm dnyaya dikkate alnmas gereken enerji gc olduunu
gstermitir.
Rusyann, Avrasya zerinde anghay birlii rgt () gibi
ittifaklara gittii, enerji gc olarak uluslararas sahnede yer ald birkonjonktrde srailin Lbnana saldrs, blgede zincirleme yaanan
igallerin dnyay yeniden biimlendirme operasyonu olduunu gstermitir.
Lbnann srail tarafndan igal edilii srerken Dileri Bakan Condoleezza
Ricen 25 Temmuz 2006da yapt, Yeni bir Ortadou oluturuyoruz. Yeni
bir Ortadounun sanclar bunlar aklamas bilinenin ilan olmutur.
Bu almada, ABDnin kresel egemenlik stratejileri nda izledii
Byk Ortadou Politikas13
ve bu politikann kresel yansmalar elealnmaktadr. Bu almada, kantlanmaya allan ana varsaym (hipotez)
udur; ABD, kresel egemenliini sresiz klmak amacyla stratejik nemdeki
Byk Ortadou corafyasna hakim olma ve kendisine rakip olabilecek
gleri engelleme stratejisi izlemektedir.
Bu erevede 11 Eyll ertesinde estirilen terr, savalar, medeniyetler
atmas, GOP, i ayaklanmalar ve renkli-kadife devrimler rzgarlar
13 Bundan sonra BOP (Byk Ortadou Politikas) olarak kullanlacaktr.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
19/245
7
eliinde dnya, yeni bir sava-kaos ortamna tanmtr. Komnizm
tehdidinin yerini radikal slam alm, Komnist Dou-Kapitalist Bat Bloklar
bu kez dinler zerinden, Hristiyan Bat-Mslman Dou olarak ikiye
ayrlmtr. Medeniyetler atmas/attrlmas sadece dinlerle snrl
kalmam, mezhepler aras atmalar artm/arttrlmtr. Atlantik ve
Avrasya Bloklar glendirilmitir. NATO, Byk Ortadou corafyas
zerinde kresel etkileri olan askeri ve siyasi bir g olarak ykselmitir.
Dnya yeni bir sava/atma ortamna girmitir.
Bu al
man
n, giri blmnde ABD politikalar
ve kresel etkilerigenel olarak ele alnmaktadr. ABDnin Ortadoudan Byk Ortadouya
izledii politikalarnn ele alnd ikinci blmde Amerikann aktif d politika
izlemeye balad Souk Sava dneminden 11 Eyll sonrasna uzanan
dnemdeki stratejileri Byk Ortadou Politikas erevesinde
irdelenmektedir.
almann nc blmnde, ABDnin 11 Eyll sonrasnda
uluslararas kamuoyunun gndemine tad Geniletilmi Ortadou Projesiele alnmaktadr. Bu erevede, blgenin iinde bulunduu sosyo-ekonomik
koullar, projenin resmi sylemiyle birlikte verilirken uygulamadaki elikileri
Irak rneinde tartlmaktadr.
almann drdnc blmnde, ABDnin Byk Ortadou
Politikasnn kresel yansmalar ele alnmaktadr. Bu blmde, 11 Eyll
sonrasnda krlmadan yeniden birlemeye dnen Euro-Atlantik ittifak,
kreselleen NATO, Atlantike kar oluan Avrasya ittifak gleri
irdelenmektedir. Bu blmde ayrca Souk Sava sonras tartlmaya
balanan medeniyetler atmas tezini dorulatacak olaylar, uluslararas
sistemde ykselen/ykseltilen din faktr erevesinde ele alnmaktadr.
almann beinci blmnde ise ABD-Trkiye ilikileri, Souk
Sava dnemi, Yeni Dnya Dzeni dnemi ve 11 Eyll sonras konjonktr
erevesinde ele alnmakta, GOPun, model lke olarak Trkiyeye
yansmalar tartlmaktadr.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
20/245
8
KNC BLM
ORTADOUDAN BYK ORTADOUYA
ABD POLTKALARI
Giri
ABD, kurulduu gnden bugne bakanlarn adlaryla anlan
doktrinlerle, d politika stratejilerini, g ve kar kavramlar zerinde
srdrmtr. Bakanlar deimi ancak ABD politikalar sreklilik iinde
devam etmitir. ABD Eski Dileri Bakanlarndan Henry Kissinger bu
sreklilii u szlerle dile getirmektedir:
Hibir toplum, onun kadar baka devletlerin iilerine karmamailkesinde srarl veya kendi deerlerinin dnyaca uygulanmasdncesinde bu kadar ateli olmamtr. Hibir lke, kendidiplomasisinin bugnden yarna uygulanmasnda onun kadar pragmatikveya tarihsel ahlak grlerinin izlenmesinde onun kadar ideolojikolmamtr.14
ABDnin ilk bakan George Washington (1789-1797) yabanc
lkelerle mmkn olduu kadar ok ticaret ve mmkn olduu kadar az
siyasi ilikilere girilmesi arsnda bulunmutur. Bakan James Monroe
(1817-1825) doktrini, Avrupay tekiletirerek, ktay sadece ABDnin
yaylmasna amtr. ABDnin aktif d politikaya gei dnemini de
simgeleyen Souk Sava dneminde evreleme politikasn balatan Bakan
Harry S. Trumann doktrini (1945-1953), zgr uluslarn Amerika BirleikDevletleri'nin desteine ihtiyac olduunu, ABDnin buna yant vermemesi
halinde dnya barnn tehlikeye gireceini savunmutur. ABDnin
Ortadouda aktif olarak yer ald dnemi simgeleyen Bakan Dwight David
Eisenhower (1953-1961) doktrini ise Ortadouda karlar, hayati nemde
olarak nitelerken Washington'un aktif politika izlemesini ngrmtr Richard
Milhous Nixon(1969-1974) dolayl askeri ve ekonomik yardmlarla blgeye
14 Henry Kissinger, Diplomasi, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002, ss. 9.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
21/245
9
mdahaleyi savunmutur. Jimmy Carter (1977-1981) doktrini,
Eisonhowerdan daha da ileri giderek Basra Krfezindeki karlarnn tehdit
edilmesi durumunda g kullanacaklarn ilan etmitir. 11 Eyll olaylarndan
sonra gndeme gelen Bush Doktrini ise ABDnin gvenlii ve uygar
dnyann zgrl iin, tek tarafl harekete geeceklerini tm dnyaya
duyurmutur. 11 Eyll, Truman Doktrini ile batnn liderlii roln stlenen
ABDye mutlak egemenliin yolunu aacak gelimelerin kapsn
aralamtr.15
ABD bakanlar tarihe yn veren doktrinler nclnde giderek
genileyen stratejilerinin gerekesini, ABD her adan dier lkelerden
stndr. Demokrasi, zgrlk ve gvenlik yaymaktadr savlarna
dayandrrken Amerikal tarihi Howard Zinn aksi gr savunmaktadr.
Ama biraz olsun tarih bilirsek, bakanlarn lkeye ka kere benzeraklamalar yaptn ve hepsinin palavra olduunun nasl ortayaktn bilirsek, kandrlmayz. Tarih kitaplarnda idealist sfatylaanlan Wilson bile Birinci Dnya Sava'na girmemizin nedenlerine dair
yalan syledi. 'Dnyay
demokrasi iin gvenli hale getirmekten' demvuruyordu, ama savan asl nedeni, dnyay Batl emperyalist gleriin daha gvenli hale getirmekti. Truman, Hiroima'ya askeri hedefolduu iin atom bombas atldn aklarken yalan syledi. Vietnamhakknda da herkes yalan syledi: Kennedy mdahalemizin boyutu,Johnson Tonkin Krfezi, Nixon da Kamboya'nn gizlice bombalanmashakknda... Hepsi niyetin Gney Vietnam' komnizmden korumakolduunu iddia etti. Ama asl niyet, oray Asya ktasndaki ileri karakololarak tutmakt. Reagan, ABD iin tehdit olduunu iddia ederekGrenada igaline dair yalan syledi. Baba Bush ise binlerce s radaninsann lmne neden olan Panama igali hakknda.Baba Bush 1991'de Irak'a saldrmann gerekesi hakknda da yalan att.Kuveyt'in egemenliini savunmaktan dem vururken, aslnda petrol
zengini Ortadou'da Amerikan gcn tesis etmeyi amalyordu.Tarihimiz byle yalanlarla doluyken, oul Bushun Irak igali iinsralad bahanelere inanmak mmkn m? Petrol iin feda edilencanlara kar igdsel olarak isyan etmez miyiz? Bunlar, tatsz veutan verici gerekler, ama drst olacaksak onlarla yzlememizgerekli. Karayibler ve Pasifikteki emperyalist fetih gemiimizle, ondabirimiz bile olmayan Vietnam, Grenada, Panama, Afganistan ve Irak gibikk lkelere kar yrttmz utan verici savalarla... Ve Hiroima
15 Konuyla ilgili olarak bkz. Funda Keskin, ABD Bakanlarnn nl Doktrinleri, Trk DPolitikas Kurtulu Savandan Gnmze Olgular, Belgeler, Yorumlar, Baskn Oran
(der.), Cilt I, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, ss. 527; Fahir, 20. Yzyl, ss. 67-70-501-504-678; Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, Ankara, mge Kitabevi, 1994, ss.219-420.; Tayyar Ar, Irak, ran ve ABD, stanbul: Alfa Yaynevi, 1410, 2004. ss.182-258.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
22/245
10
ve Nagazakinin aclar hl taze olan hatrasyla... Hi de gururduyabileceimiz bir tarihimiz yok.16
13 ngiliz kolonisinin ngiltereye kar bamszln ilan etmesiyle
1776da kuruluunu ilan eden ABD, Avrupay tekiletirdii Monroe Doktrini
ile ulusal kimliini oluturma, ktada egemenliini salama konusunda nemli
bir balang yapmtr. Avrupann ar ykmla kt II. Dnya Savandan
Batnn global lideri kazanmyla kan ABD komnizmi tekiletirdii
Souk Sava dneminde zengin enerji kaynaklarna sahip Ortadou ile bu
blgeye giden koridor zerinde bulunan stratejik nemdeki Balkanlarda aktif
politikalara balamtr.
Souk sava dneminden de, tek sper g olarak kan ABD, ortak
tehdidin kalmad, glenmesine katkda bulunan ittifaklarn sorguland,
Dou Blokunun dalmasyla yeni bakir ve zengin corafyalarn ortaya
kt, kresel ve blgesel g adaylarnn kyasya mcadele verdii
konjonktrde uluslararas sistemi ve aralar dntrme stratejisini
Balkanlarda ve Ortadouda balatmtr. Yeni Dnya Dzeni ad verilen budnemde, Dou Blokunun dalmas, ekonomik kriz, ykselen milliyetilik
gibi faktrlerin de etkisiyle, nsan haklar, demokrasi ve hukuk devleti gibi
kavramlara dayanarak uluslararas sistemi yeniden dzenlemitir. NATO
ilevselleirken, alan d mdahaleler balatlm, egemen devlet kavram
tartmaya alm, dnya bar iin kurulan Birlemi Milletlerin (BM),
(United Nations-UN) varl tartmaya alm, hukuk d yaptrmlarn n
a
lm
t
r. Yine bu dnemde Souk Sava dneminde balat
lan evrelemezincirinin douya doru geniletilmesi stratejisi srdrlm, sisteme kar
kan devlet ve liderlere mesaj verilmi, siyasi btnleme yolunda ilerleyen
ABnin, ekonomik g dndaki varln, Rusya ve inin gvenilirlilii
tartmaya almtr. Hegemon stnln ispatlayan ABD, Avrasyann
16 New York niversitesini bitirdikten sonra Colombia niversitesinde tarih doktoras yapmtr. Atlanta Spelman Koleji ve Boston niversitesinde dersler vermitir. Doktora
sonras almalarn Harvard niversitesinde yapm, Paris ve Bolognaniversitelerinde konuk profesr olarak bulunmutur.Howard Zinn, Americas Blinders,The Progressive Magazine, April 2006.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
23/245
11
bats ve dousu arasnda uzanan zincirin stratejik nemdeki halkasna
NATO ve askeri sleriyle yerlemitir.17 Bosna ve Kosova krizlerinde
Mslmanlarn yannda yer alarak, zengin enerji kaynaklarna ve pazarlara
sahip slam corafyas nfusuna, Ben koruyucu gcm mesajn
gndermitir.
11 Eyll 2001 tarihli terrist saldrlardan sonra da Souk Sava
sonrasnda dntrd sistem ve aralaryla Byk Ortadou corafyasna
ynelik politikasn uygulamaya koymutur. Kuruluundan II. Dnya
Savana, Souk Sava dneminden 11 Eylle, 11 Eyllden bugne kadar
giderek geniletilmi bir corafyada srdrd politikalarn, tehdit
ekseninde, AB ve NATO gibi kurumsal yaplanmalar desteiyle, mttefik
lkeler, askeri ve siyasi yardmlar araclyla srdrmtr. ABD blgede
izledii politikalar Bat dnyasnn gvenlii, demokrasi ve insan haklar gibi
deerlere dayandrrken Uluslararas likiler Uzman Tayyar Ar ABD
politikalarna yn veren faktrleri petrol, petrolle balantl ekonomik karlar
ve srailin gvenlii olarak sralamaktadr.18
almann, Ortadoudan Byk Ortadouya balkl bu
blmnde ABDnin stratejileri, Byk Ortadou Politikas erevesinde ele
alnmaktadr. ABD politikalar, Souk Sava dnemi, Yeni Dnya Dzeni
ve Balkanlar ve 11 Eyll ve sonras balklar altnda, bakanlarn nl
doktrinleriyle birlikte irdelenmektedir.
1. SOUK SAVA DNEM
Ruslar, 20. yzyln banda ve sonunda iki byk devrimle dnyay
sarsmlardr. lki 24 Ekim 1917de Vladimir lyi Leninin nclnde
yaplan kanl komnist devrimdir. kincisi ise yzyln sonuna doru Souk
Sava dnemine son veren yeniden yaplanma ve aklk (Perestroyka ve
17 lhan Uzgel, ABD Hegemonyas Yeniden, Cumhuriyet Strateji Dergisi, ss. 12-1318 Tayyar Ar , Irak, ran ve ABD, Ankara, Alfa Yaynlar, 2004. ss.179.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
24/245
12
Glastnost) devrimidir. Her iki gelimenin de ABDnin uluslararas sistemdeki
konumunu glendirici etkileri olmutur. II. Dnya Savann ertesinde
komnizm tehdidine kar Bat dnyasnn liderliini stlenen ABD, Souk
Sava dnemine son veren, Yeniden Yaplanma ve Aklk stratejileriyle de
tek kutuplu dnyann tek sper gc olarak uluslararas sahnede
ykselmitir.
Ekim devrimiyle yzyln banda uluslararas ilikilere giren
komnizm ideolojisi, II. Dnya Savandan sonra oluan uluslararas
sistemde iki ayr bloklamada, taraflardan birini oluturmutur. Souk
Sava19 olarak adlandrlan bu dnemde, g dengeleri deimi, Avrupa,
uluslararas sistemi belirleyen bir g konumundan derken, SSCB ve ABD
iki byk g olarak ne kmlardr. II. Dnya Sava ertesinden 1980li
yllara kadar uluslararas sistem, Kapitalist ve Komnist Sistem olarak ikiye
blnm, Balantszlar20 (non-aligment) dnda, sistemin ba aktrleri
ABD ve SSCB etrafnda, Bat ve Dou Bloku olarak iki ayr grup
olumutur. Metin Eri, II. Dnya Sava ncesinde genellikle Avrupadevletleri ve Avrupal devletlerin liderlii anlam tayan Bat Dnyas
kavramnn, Souk Sava dneminde Amerikann nderliinde bir blok adna
dntne iaret etmektedir.21 Bu dnemde, her iki blok arasnda
19 Guerra-fria (Souk Sava) kavram ilk kez 13. yzylda spanya-Osmanlmparatorluuarasndaki mcadeleyi anlatmak iin kullanlmtr. Daha sonra bu kavram II. Dnya
Sava sonrasnda 1947 ylnda ABDli Bernard Baruch (ABD Bakanlarna 10 yldanmanlk yapan Baruch 1919 ylnda Pariste yaplan Versailles Bar KonferansnaAmerikay temsilen katlmtr) tarafndan yinelenmitir. Souk Sava dnemiyle ilgiliolarak baknz; Baskn, Siyasi419-945.; Fahir, 20. Yzyl, ss. 419-.909; dris Bal,Trk D Politikasnn Ana Hatlar, Ankara; Lalezar Kitabevi, 2006, ss. 681-711; FlavioFioranni ve dierleri, 20. Yzyln Resimli Tarihi, stanbul: Doan Kitap, 2000.
20 Balantszlk belli bal bloklar ile siyasal ya da ideolojik yaknlamalardan kanmapolitikasdr. Bloksuzluk politikas olarak da adlandrlan balantszlk II. DnyaSavandan sonra Hindistan, Yugoslavya, Msr gibi lkeler ile Asya ve Afrikada yenikurulan devletlerin ou tarafndan uygulanm bir politikadr. Gnmzde siyasal veideolojik bloklarn bulunduu iki kutuplu sistem sona erdiinden balantszlk hareketinintemel dayana ortadan kalkmtr. lke Arboan, Glden Ayman, Beril Dedeolu,Uluslararaslikiler Szl, Faruk Snmezolu, (der.), Der Yaynevi, stanbul, 2000, s.
120-121. Baskn, Balantszlk Hareketi-Ykselii D, Trk, ss. 660., Mehmet,Uluslar aras, ss. 62-72. ss. Faruk, Trk, 663-670.
21 Metin Eri, Amerikan/Rus Emperyalizmi, stanbul: Boazii Yaynlar, 1978, s. 31.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
25/245
13
ideolojik, siyasi ve askeri mcadele nkleer silahlanma yarna kadar
ulamtr.
II. Dnya Savanda mttefik olan SSCB ve ABDnin liderliklerinde
yaanan Souk Savan nedenleri arasnda, Yenilen Almanyann gelecei,
Rusya denetimindeki lkelere verilecek bamszln derecesi, atom
silahlaryla ilgili dzenlemeler, uluslararas ekonomik dzenlemenin yaps
gibi faktrler sralanmaktadr. Oral Sander, yksek gmrk duvarlar ve
blgesel ticaret bloklarnn, 1930larda yaanan ekonomik bunalma ve 2.
Dnya Savana kadar uzanan siyasi atmalara neden olduunu belirtirken
Yani, bar kurulacak ve srdrlecekse, ithalat ve ihracatn serbeste
akmas gerekli ve nemliydi. teki endstri devletleri sava srasnda byk
glkler ekerken, retimini 4 kat arttran ABD ekonomik gcn kullanarak,
dnya ekonomisine istedii biimi verecek duruma gelmiti ve vermekte de
kararlyd demektedir.22 Sanderin dikkat ektii ABDnin ekonomik gcnn
boyutlarn, BenJamin M. Rowland, Sava sonrasnda Washingtonun elinde
20 milyar dolarlk altn rezervi bulunmaktayd. Bu, 33 milyar dolarlk dnyatoplamnn neredeyse te ikisini oluturmaktayd szleriyle
zetlemektedir.23 ABDnin bir numara olduktan sonra kendi snrlarna skp
kalamayacan ifade eden Paul Kennedy24 ise Amerikann gcn, gerek
anlamda hi grlmedik boyutta olarak nitelerken u grleri dile
getirmektedir:
Gerekten de, 1940-1944 yllarnda Birleik Devletler sanayindeki
genileme, o zamana kadar ya da o zamandan bir hi olmad birtempoda ylda yzde 15in zerinde artt. Geri bu byme daha oksava retimi sayesinde olmutur ama savala ilgisi olmayan mallardaartm ve bylece savaa katlan dier lkelerde grld gibi ,ekonominin sivil sektrne el uzatlmamtr. Amerikadaki yaam dzeyibr lkelerin hepsinden yksekti; ama ayn ey kii bana verimlilikiin de geerliydi. Birleik devletler, Byk Gler arasnda, savayznden yoksullamak yerine zenginleen aslnda ok ok
22 Oral, Siyasi , s. 194.23 Benjamin M. Rowland, Balance of Power Economy, New York, New York University
Press. p.220.24 Prof. Paul Kennedy, eitimini Newcastle, Oxford ve Bonn niversitelerinde yapmtr.Modern milletleraras ve stratejik tarih konularnda dersler vermitir.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
26/245
14
zenginleen- tek lkeydi. Bu ekonomik g, Birleik Devletlerin askerikuvvetine de yansyor, lke, savan sonunda 7,5 milyonu denizaryerlerde olmak zere, 12,5 milyon silahl kuvvetler personeline sahipoluyordu. Birleik Devletler hem uak gemisi zel hizmet kuvvetleri, hemde deniz piyade snflar bakmndan, gcn yerkre zerinde denizdenulalabilecek her yerde gsterebilecek kapasitede olduunu fazlasylaortaya koymutu. Amerikann havadaki egemenliki bundan daha dagrkemliydi; Hereyden nemlisi de Birleik Devletlerin atom bombastekeline sahip olmasyd. Birleik Devletlerin sahip olduu buolaanst elverili ekonomik ve stratejik konum gz nne alnrsa,1945ten sonra darya doru yapt atlm, uluslararas politika tarihineaina kimseler iin hi de artc deildi. Bir numara haline geldiktensonra, kendi kylar, hatta kendi yarkresi iine skp kalamazd.25
Howard Zinn de, ekonomik ve askeri olarak glenen SSCBye kar
ABDnin Souk Sava ortam yarattn ileri srmektedir.
Sava sonras yllarda sava yorgunu Amerikan kamuoyu, seferberliinsona ermesini ve silahszlanmay desteklemeye hazrlanrken, Trumanynetimi (Roosevelt 1945 Nisan aynda lmt) bir kriz ve souk savaatmosferi yaratmak iin almalara balad. Sovyetler Birlii ile rekabetgerekti. Bu lke savatan ekonomisi km, 20 milyon insan lmbir halde kmt; ama artc bir biimde kendini toparlyor, sanayisiniyeniliyor ve askeri g kazanyordu. Ancak Truman ynetimi SovyetlerBirliini yalnzca bir rakip deil, acil bir tehdit olarak gsterdi. Yurtiinde
ve dnda bir korku atmosferi, komnizm histerisi yaratarak askeribtenin inanlmaz rakamlara trmanmasn ve savaa dnk birekonominin harekete geirilmesini salad. Bu politika bileimi isedarda daha saldrgan, ieride ise daha baskc bir ynetim anlayngetirdi.26
Fahir Armaolu ise Souk Savan balamasndan SSCByi sorumlu
tutmaktadr. II. Dnya Savandan sonra Amerikan kamuoyunda, ABDnin
tekrar kabuuna ekilmesi ynnde gr birlii olduunu belirten Armaolu,
SSCBnin komnist emperyalizminin buna engel olduunu ne srmektedir:
1946 ylnda Sovyet Rusyann ana istikamette yaylma abalarnagiritiini grmekteyiz. ran zerinden Orta Dou petrolleri, ve BasraKrfezi ile Hind Okyanusu, Trkiye zerinden Boazlar, Ege Denizi veDou Akdeniz ve Yunanistan zerinden de keza Dou Akdeniz. Dikkatedilirse bu istikamet geleneksel olarak ngilterenin hayati alaka vekar alanlar idi. Her blge de, ngilterenin Rusyaya kar 19.yzylda en hassas noktalar olmutu. Fakat II. Dnya Sava ngiltere
25 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, stanbul: Bankas Kltr
Yaynlar, 306, 2002, ss. 427-428.26 Howard Zinn, Amerika Birleik Devletleri Halklarnn Tarihi, Ankara, mge Kitabevi, 2005,ss. 450-451.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
27/245
15
zerinde yle bir tahribat yapmt ki, artk ngilterenin bu blgelerisavunmak iin Sovyet Rusyann karsna kacak hali yoktu.27
J. Lee. Stephen Souk Sava dneminin temellerinin 1917deki
Rusyadaki komnist devrime kadar uzandn savunmaktadr. Rusyadaki
devrimle birlikte ideolojik dmanln baladna iaret eden Stephen,
Fransa ileri Bakan Sarrautun 1927de Moskova Komnizminin liderleri,
engin Slav hegemonyasnn dnda yeni bir emperyalizm yaratmay
umuyorlar diye yakndn aktarmaktadr.28 Oral Sander, dnya devrimi
iddiasyla iktidara gelen Boleviklerin Rusyada iktidara gelmesiyle, ABDde,
Avrupa ktasna egemen bir Rusyann Amerikan karlarn zedelemesi
korkusu belirdiini savunmaktadr. Sander, gecikmeli de olsa ABDnin 1933
ylnda SSCBni tanmasna, karlkl diplomatik ve ticari ilikiler kurulmasna
ramen iki lke arasndaki temel gvensizlik havasnn devam ettiini
sylemektedir. Ne II. Dnya Sava srasnda Hitlere kar yaplan ibirliinin
ne de ABDnin dn Verme ve Kiralama yardmnn bu gvensizlik ortamn
gidermediini kaydeden Sander, Souk Savan 50 yllk Amerikan-Rus
atmasnn erevesinde anlalabileceini belirtmektedir.29 Sander,
savan sonuna doru Sovyet ordusu eliyle Dou Avrupa lkelerinde
komnist ynetimlerin kurulduu ynnde grlere ise kar kmakta ve
Tarihte bylesine nemli bir olayn incelenmesinde byle bir gr, ar bir
basitletirmedir demektedir. Sander, demokratik gelenee sahip olmaylar
ve tarmsal alt yaps nedeniyle sac diktatrlerin kt Dou Avrupa
lkelerinde gl ve etkili bir burjuvazi snfnn olutuunu belirten Sander,
bu snfn Bat Avrupadakilerin tersine devletin sava gcne yardm etmekyerine Nazi Almanyas ile yakn ibirlii yapmay tercih ettiklerine ve
lkelerinin ekonomilerini Almanyann ynetimine braktklarna dikkat
ekmekte ve u grleri dile getirmektedir.
27 Fahir, 20. Yzyl, ss. 441.28
J.Lee Stephen, Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Ankara: Dost Kitabevi, 2002,ss.310.
29 Oral, Siyasi , ss. 192-194.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
28/245
16
Savata Almanyaya kar etkili mcadele verenler iiler ve daha okkyllerdi. Bu yzden, aslnda 2. Dnya Sava Avrupa lkeleri iin aynzamanda bir i sava da olmutur. Bu snflarn savatan sonra kklekonomik reformlar yoluyla, kurulacak hkmetlerde ar basacaklarakt. te bu durum, blgenin sava sonras siyasal yaantsn etkiledive kurulan hkmetler merkez ve ar sol arasndaki partilerden olutu.Sovyet ordusu Dou Avrupa lkelerine girdiinde, blge komnistpartilerinin ou toplumun kmsenmeyecek bir blmnn desteinisalam olduklar gibi, kendilerinin kurduklar gl siyasal rgtlere desahiptiler.30
Sonu olarak sava sonrasnda ekonomisi en gl lke
konumundaki ABD, komnizm ideolojisini savunan SSCB karsnda, dnya
ekonomisini istedii gibi biimlendirmeyi ve bu yolla kresel egemenliinigerekletirmeyi hedeflemitir. II. Dnya Savandan, dnyann iki sper
gc olarak kan SSCB ve ABD arasndaki mcadele ideolojiler zerinden
yaplmtr. Japonyann tesliminden bir hafta sonra, 1945 Eyllnde,
Amerikan Dileri Bakan James F. Byrnes, bu varsaymlara temel olan
konumasnda u grleri dile getirmektedir:
Uluslar aras politikamz ile i politikamz birbirinden ayrlamaz. D
ilikilerimiz ister istemez ABDdeki istihdam etkileyecektir. Srekli birbar, da kapal bloklar ve ekonomik sava temelinde kurulamaz.Liberal bir ticaret sistemi dnya ticaretinde stn durumda bulunanlarazel sorumluluklar yklemektedir. ABDde bu durumdadr. Yeryznnbirok lkesinde siyasal ve ekonomik ilkelerimiz, bu ilkeleri kabuletmeyen ideolojilerle atma durumundadr.31
Bu dnemde Washington, Bat Avrupann sava ykmlarnn
giderilmesine ve ekonomilerinin kapitalist sistem iinde yeniden
canlandrlmasna nclk etmitir. Bu erevede dnsel temelleri 1200l
yllara kadar giden AB kurumsallamtr. Avrupann balca kaynaklar
Amerikan stnlnn etkisi altnda yeniden dzenlenmitir. 1947 Martnda
Truman Doktrini ile Dou ve Bat Bloku arasnda kpr durumunda olan
Trkiye ve Yunanistana yardm yaplmtr. Kongre kararyla, Trkiyeye 100
Yunanistana 300 milyon dolar verilmitir. Ayn yln Haziran aynda Marshall
Plan ortaya atlmtr. Dileri Bakan George C. Marshall adyla anlan,
30 Oral, siyasi , ss. 200-203.31 Oral, siyasi , ss. 184
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
29/245
17
ekonomik yardm programyla hem lkelerin ekonomileri zerinde denetim
kurulmu hem de komnizme kar Bat Blokunun glenmesi
desteklenmitir. Marshall Plan erevesinde ekonomik yardmlarn
verilmesi, Avrupallarn kendi aralarnda ibirliine girmeleri artna
balanmtr.32 9 Nisan 1949da NATO Savunma rgt kurulmutur.33 ABD,
bylece ekonomik destein yansra, askeri anlamda da Avrupann
gvencesi haline gelmitir. ABD anlamaya katlan lkelerin hemen
hepsinde askeri sler kurmu, nkleer silahlar ktaya yaymtr. Vietnam ve
Kore savalarndan sonra yardm paketlerini Pasifike yneltmi, blgesel
rgtlerin ncln yapmtr. Tam bamszln kazanan Tayland, Laos,
Kamboya ve Gney Vietnama askeri ve ekonomik yardmlar arttrmtr. 1
Eyll 1951de Anzus Paktnn,34 8 Eyll 1954de de SEATO veya Manilla
Pakt35 da denilen Gney-Dou Asya Antlama Tekilatnn (South East Asia
Treaty Organization-SEATO), 9 Austos 1954te Balkan ttifaknn, 25 Kasm
1955de Badat Paktnn kurulmasna nclk etmitir. Bylece, Avrupann
Atlantik kylarndan Pasifie kadar uzanan stratejik hat zerinde ittifaklar
zincirini oluturmutur.
Bu srete kkeni 1917 Ekim Devrimine kadar giden Sovyetler Birlii
ve komnizm ideolojisi Bat Blokunun korkusu haline gelmitir/getirilmitir.
32 2 Temmuzda ngiltere, Fransa, Belika, talya, Portekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye,Hollanda, Lksemburg, svire, zlanda, Avusturya, Norve, Danimarka ve sveinkatlmasyla toplanan 16lar konferans Amerikaya sunulmak zere bir Avrupa EkonomikKalknma Program hazrlamtr. 16 Nisan 1948da ktisadi birlii Tekilatn
kurmulardr. lk iki ylda 16lara 6 milyar dolarlk yardm yapan ABDnin ekonomikdestei sonraki yllarda da srmtr.33 ngiltere, Fransa, talya, Belika, Hollanda, Lksemburg, zlanda, Portekiz, Kanada ve
ABDnin katlmyla kurulmutur.34 1 Eyll 1951 tarihinde ABDnin San Fransisco kentinde ABD, Avustralya ve Yeni Zelanda
arasnda imzalanan l gvenlik antlamas ile Anzus Pakt oluturulmutur. Buantlamaya gre, Pasifik blgesinde taraflardan birisi saldrya urarsa bu dier iki tarafada yaplm saylacaktr. ABD, Pakt ilikilerine dayanarak blgede nkleer aratrma vedeneyler yapmaktadr.
35 ABDnin siyasi ve stratejik hat oluturma stratejisi dorultusunda 1949 ylnda NATO,1954 ylnda Balkan ttifak, 1955 ylnda Badat Pakt kurulmutur. Gneydou AsyaAntlamas rgt (SEATO) da bu stratejinin Uzakdou ayan oluturmutur. 1954ylnda ngiltere, Fransa, Avustralya, Yeni Zelanda, Tayland, Filipinler ve ABDnin
katlmyla kurulan SEATO ile Asya-Pasifik blgesinde SSCB ve in Halk Cumhuriyetininevrelenmesi tamamlanmtr.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
30/245
18
Amerikan kart faaliyetleri engellemek amacyla oluturulan bir komisyon,
komnizmle ibirlii iinde olduu phe edilen tm vatandalara, aydnlara,
sendikaclara, aktrlere ve Hollywood senaristlerine kar iddetli bir
kampanya balatmtr.36 Senatr Joseph Mc Carthy, ABD Dileri
Bakanlnda 250 komnistin bulunduu ynndeki aklamasyla psikolojik
harekatn ncln stlenmitir. Senatrn balatt soruturmalar
sonunda birok kii iinden olurken bir ou da toplum dna itilmitir.
nsanlarn komnistlik sulamasyla bask ve kovuturmaya uramas siyasal
literatre McCarthycilik olarak gemitir. Psikoloik harekatn dnemin
stratejisi olduunu savunan Baskn Oran, 1947 ylnda Senatr Arthur
Vanderbergin, Souk Sava balatabilmek iin nce Amerikan halknn
dnn patlatlmas gerekir szlerine dikkat ekmektedir. Oran, Senatr
McCarthynin bu stratejinin uygulayc ksmn stlendiini belirtmektedir.37
Dou Blokunda ise Moskova nclnde Dou Blokuna ye
lkelerde politik, ekonomik ve ynetimsel yaplarn Sovyetletirilmesi,
ideolojik balant ve askeri ibirlii gelimeleri yaanmtr. ABDninekonomik destek cazibesinin ve yksek yaam kalitesinin Dou lkelerini de
etkileyebilecei endieleri tayan Moskova, kapitalist bir klelik sistemi
oluturmak amacyla ekonomik yardmlarn yapldn ne srerek Dou
Avrupa lkelerine kendi sosyalist ekonomi modelini empoze etmitir. Sovyet
ynetim modelinin bir biimi olan, Halk demokrasileri sre iinde btn
Dou Avrupaya yerlemeye balamtr. 1947 Eyll aynda, ABDnin askeri,
ekonomik ve siyasi giriimlerine kar
mcadele etmek amac
ylaKominternin38 devam Kominform (Communist Information Bureau)
kurulmutur. Nisan 1956 tarihinde, talyan ve Fransz komnist partilerinin bu
konuda baarsz olmalar ve uluslararas gerilimlerin azalmas gibi
36 Flavio, 20. Yzyln, ss. 238-239.37 Baskn Oran, Neo-Souk Savata d koparmak. http://www.ba.metu.edu.tr/~adil
/baskin/79)neo-soguk.rtf.; Flavio, 20. Yzyln, ss. 238-239.38
(Enternasyonaller). Sosyalist ve komnist partilerin uluslararas alanda biraraya gelmekzere oluturduklar rgtlenmeler. Konuyla ilgili olarak baknz. Faruk, Uluslararas,ss. 280-281-282-283., Fahir, 20. Yzyl , ss. 436-437.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
31/245
19
nedenlerle bro kapanmtr. ABDnin 1947 tarihli Marshall Planna karlk
Molotof Plan adn verdikleri ikili ticaret sistemi oluturulmutur. Sisteme,
Amerika Dileri Bakan George Marshalln ismine karlk Sovyet Dileri
Bakan Molotovun ad verilmitir. ye lkeleler arasnda zellikle ekonomik
ibirliini gerekletirmek amacyla SSCB, Bulgaristan, ekoslovakya,
Macaristan, Polonya ve Romanyann katlmyla Ocak 1949da Comecon
kurulmutur. Arnavutluk, ubat 1949da katld Comecondan 1961
sonunda ekilirken, Dou Almanya 1950de, Moolistan 1962de, Kba
1972de ve Vietnam da 1978de ye olmutur. 14 Mays 1955de de
Almanyann NATOya katlmasnn ardndan Arnavutluk, Bulgaristan, Dou
Almanya, Polonya, Romanya ve ekoslovakyann katlmyla Varova
Gvenlik Pakt kurulmutur. Bu sre Dou Blokunda da antidemokratik
uygulamalara sahne olmutur.
Bu dneme damgasn vuran kii; daha nce de, 1934-1938 arasndaSSCBde kltr politikalarnn belirlenmesinde ve Sovyet Yurtseverlii veRus milliyetilii fikirlerinin ilenmesinde nemli roller stlenmi olanPolitbro yesi A.A. Jdanovdur.39 1946-1950 arasnda yrtlen
kampanya kltr, sanat ve bilimin her alann denetlemeyi amalayan birmdahaleydi. Parti, edebiyat, felsefe, mzik, biyoloji, filoloji, ve psikolojidahil her konuda resmi dorular ilan ederken, bu alanlarda otorite kabuledilen ve en st dzeylere ulam olan pek ok insan konumunuyitirmekte, tutuklanmakta ya da lme yollanmaktayd.40
Souk Sava dneminin en belirgin unsuru Hiroima ve Nagasakide
yaplan g gsterisinin ardndan atom bombas ile silahlar olmutur.
Sovyetler Birlii Austos 1949 tarihinde ilk atom bombas denemesini
39 Andrey Aleksandrovi Jdanov, Jdanovculuk diye kendi adyla da tanmlanan grlerinive politikasn sosyalist gereklie dayandrm ve Batda ba gsteren sanat akmlarnyozlama diye nitelendirmitir. Devrimden sonra parti iinde nemli grevlerde bulunanve Stalinin sa kolu haline gelen Jdanov, sanatta, kltrde ve edebiyatta mutlaka partiyebaml olunmasn isteyen, bunun dndaki yaptlarn yaymlanmasna izin vermeyen,byle yaptlar olan yazar ve sanatlar sulayan Jdanovun dnceleri parti iinderesmi gr olarak kabul edilmitir. Stalinin de destekledii bu politika her alandadargrll, banazla krklemi, sanatn zgrce gelimesini engellemi vesanatlarn saldrya uramasna neden olmutur. Konuyla ilgili olarak baknz.
Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, cilt. 3., stanbul: letiim Yaynlar,1988, s. 1001.
40 Sosyalizm, cilt. 3, s. 998.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
32/245
20
yaparak Amerikan tekelini ortadan kaldrmtr. Bunun zerine ABD daha
gl olan hidrojen bombas yapma yoluna gitmitir. Bylece konvansiyonel
ve nkleer alanlarda pahal bir silahlanma yar balamtr. Sonraki 10 yl
boyunca ABD ve SSCB arasnda yaanan rekabet, ok byk ykm gcne
sahip nkleer silahlar olan iki sper g ortaya karmtr.
ki kutup arasnda ideolojik, siyasi, ekonomik, askeri ve psikolojik
baskdan oluan Souk Sava rzgarlarnn estii/estirildii bu konjonktrde
ABD, Souk Sava ncesinde petrol irketlerinin gelmesiyle ilgilenmeye
balad, Ortadouda da etkin olmaya balamtr. ABDnin blgedeki askeri
ve ekonomik varln merulatrmasnda da, komnizm tehdidi nemli bir
rol oynamtr.
1.1. Truman ve BOP
II. Dnya Sava srasnda, Suudi Arabistann savunmasnn ABD
savunmas iin hayati nemde olduunu41 belirterek bu lkeye Amerikan
yardm balatan Demokrat Bakan Franklin Delano Roosewelt (1933-
1945)den sonra gelen ABDnin 33. Bakan Demokrat Harry Truman
dneminde, BOPun ilk somut halkalar atlmtr. II. Dnya Savandan
sonra SSCBnin Trkiyeden Kars-Ardahan ile Boazlar zerinde hak iddia
etmesi ve randan askeri glerini ekmemesi gerekelerine dayanarak
Truman dnyay ikiye blen demir perdenin iaretlerini vermitir.
II. Dnya Sava srasnda Trkiye ile SSCB arasnda, Boazlar
zerinden balayan gerginlik uluslararas boyuta tanm, Souk Sava
balatan nedenler arasnda yer almtr. ki lke arasnda 1921 Moskova
Antlamas ile balayan, 1925 antlamas ile yenilenen (Daha sonra bu
antlama 1929da iki yl, 30 Ekim 1931de 5 yl ve 7 Kasm 1935te imzalanan
protokolle 10 yl uzatlmtr) ilikiler 1939 ylnda Trkiyenin ngiltere ve
41 kr Sina Grel, Ortadou Petrolnn Uluslararas Politikadaki Yeri, Ankara:A..S.B.F. Yaynlar, 1979, ss.62.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
33/245
21
Fransa ile yaknlamas, SSCBnin de Almanya ile Saldrmazlk Antlamas
imzalamasyla bozulmaya balamtr. SSCBnin bir sre sonra savaa
girdii Almanyaya kar Trkiyeden, savaa girmesi ynnde destek
istemesi ikili ilikileri bozan ayr bir faktr olmutur. Trkiye, savaa
girmeme konusundaki tavrn deitirmedii gibi Almanya ile ilikilerini iyi bir
ekilde srdrmeye zen gstermitir. 1943 yl ortalarndan balayarak,
Trkiye bu tutumunu deitirmeye balam Almanyaya yapt krom
ihracatn durdurmu, Boazlardan geen sivil Alman gemilerine denetim
uygulamaya balamtr. Bu giriimleri, Trkiyenin SSCB ile ilikilerini
dzeltmek istemesinin gstergeleri olarak nitelendiren Snmezolu,
Trkiyenin tavr deiikliinin, Sovyetler Birliinin bir nota ile Ankara
Antlamasn yenilemeyeceini bildirmesine engel olmadna dikkat
ekmektedir.42
Bu gelimeler yaanrken Yaltada Bykler arasnda yaplan 10
ubat 1945 tarihli toplantda, sava srasnda Naziler tarafndan kullanlan
Boazlar konusu da ele alnmtr. SSCB, 1923 Lausanneden beri gvenlikgerekesiyle Boazlarn darya kapatlmes talebini yinelemitir.43
Antlamann yapld dnemde Batllar ile Sovyetlerin ilikilerinin iyi
olmadn ve Montreuxun artk tarihe karm Milletler Cemiyetine bal bir
antlama olduunu ve Trkiyenin Boazlar kapatma hakknn geni
kapsaml olduunu ileri sren Stalin, antlamann yenilenmesini istemitir.
Stalinin grlerini Roosevelt, mantkl olarak nitelendirmitir.44 Sonu
olarak ABD, ngiltere ve SSCB yeni bir dzenleme yap
lmas
konusundaprensip kararna varmlardr. Yaltadan bir ay sonra 19 Mart 1945te SSCB
Dileri Bakan Vyacheslav Molotov, 7 Kasm 1945te sresi bitecek, Trk-
Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasn uzatmaya niyetlerinin
42 Faruk Snmezolu, II. Dnya Savandan Gnmze Trk D Politikas, stanbul: DerYaynlar, 388, 2006, s. 117.
43 SSCB 1923 Lousanne, 1936 Montreux ve devamnda yapt ortak savunma nerisinde,1939 Saracolu Misyonu srasnda ve sava sonrasna ynelik toplantlarda gvenlik
gerekesiyle Boazlarn darya kstlanmas dile getirdii grlerini Yaltada dadilendirmitir.
44 Baskn, Trk , ss. 502.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
34/245
22
olmadn Trkiyenin Moskova Bykelisi Selim Sarpere szl olarak
iletmitir. Molotov, makamna ararak grt Sarpere 2. Dnya Sava
srasnda ortaya kan deiimlere dikkat ekerek yeni koullara uygun yeni
bir antlama iin Trkiyeye grmeye hazr olduklarn da bildirmitir.45 4
Nisan 1945te Trk hkmeti her iki tarafn lehine olan yeni bir antlamann
imzalanmas teklifini gtrmtr46 Bykeliler dzeyinde srdrlen
grmelerden sonra 7 Haziran 1945te Sarperle Molotov biraraya
gelmilerdir. Molotov yeni bir paktn imzalanmasndan nce iki taraf
arasndaki baz sorunlarn giderilmesi gerektiini sylemi ve bunlar yine
szl olarak, Trk-Sovyet snrnda Sovyetler Birlii lehine dzenlemeler
yaplmas, stanbul ve anakkale Boazlarnn ortaklaa savunulmas iin,
Sovyetlere Boazlarda deniz ve hava ss verilmesi, Montreuxun
Szlemesinde deiiklikler yaplmas eklinde sralamtr. Grmeyi
yapan Sarper Ankaradan ald talimatla bu talepleri reddetmitir.47 18
Haziranda Molotov Sarperi bir kez daha kabul ederek, isteklerini yinelemesi
zerine iki lke arasndaki dostluk antlamas rafa kaldrlmtr.
Bu grmeden bir ay sonra Temmuz ve Austos aylarnda
Postdamda biraraya gelen Stalin, Churchill ve Truman Boazlar konusunu
ele almlardr. Stalin, Boazlarn denetiminde dorudan ve fiilen yer almak
istediini, Truman byklerin garantisi altnda oluturulacak yeni bir sistem
ile bu su yollarndan geiin tamamen ve tm taraflara ilikin olarak
serbestletirilmesi gerektiini belirtirken, toprak verme sorununun ise
Trklerle Ruslar aras
nda zlmesi gereken bir konu olduunu belirtmitir.48
ngiltere ise SSCBnin mttefeklerinden habersiz olarak Trkiyeden
Montreux deiikliini talep etmesini eletirmitir. Bu toplantda, ABD, SSCB
ve ngiltere grlerini Trkiyeye ayr ayr bildirme karar almlardr. ABD,
konuya ilikin grn 2 Kasm, ngiltere ise 21 Kasm 1945te Trkiyeye
45 Ayn Tarihi, No: 136, (Mart 1945), ss 152, Faruk, II. Dnya , ss. 118; Oral, Siyasi ,ss.216; Baskn, Trk, cilt.I., ss. 501.
46
Ayn Tarihi, No: 137 (Nisan 1945), ss. 63, Faruk, II. Dnya , ss.118.47 Oral, Siyasi , s. 215-216; Faruk, II. Dnya , s.118.48 Baskn, Trk , ss .523.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
35/245
23
iletmitir. Her iki lke de Trkiyenin gvenlii ve egemenlii ile atmamas
kaydyla Boazlarn kural olarak ak olmas gerektiini bildirmilerdir.
Snmezolu, sava sonrasnda SSCBnin Boazlara ynelik ilgisinin
Trkiyenin egemenliine ynelik bir tehdit olmakla beraber kendi asndan
gvenlik sorunu olarak alglanmas gerektiini savunmaktadr. Szmezolu,
bu dnemlerde Sovyetler Birliinin Boazlarn ak olmasn ve Akdenize
kmay deil, Boazlarn Karadenize sahildar olmayan lkelerin sava
gemilerine kapal olmasn istediine iaret ederek, Bir baka deyile ABD
ve ngiltere gibi lkelerin donanmalarnn Karadenize gemesinin
nlenmesini istemektedir demektedir.49 Eren Tellal da SSCBnin asl sorunu
Boazlarda gvenliin salanmasyd derken, SSCBnin yumuak karn
olarak nitelendirdii stratejik geit Boazlarn, Almanlarn yapt gibi Batllar
tarafndan da kullanlmasndan korktuunu belirtmektedir. Tellal, taktik hata
olarak nitelendirdii SSCBnin toprak taleplerinin, gerek isteini geri planda
braktna da dikkat ekmektedir. Nitekim, Sarper de Ankaraya gnderdii
raporunda bu durumu dile getirmektedir: Sovyetler grmeleri
kesmeyeceklerdir dncesindeyim. Arazi konusunda srar etmeyecekler.
Bunu pazarlk konusu olarak ileri srdler.50
Trkiye ve SSCB arasnda balayan gerginlik, ABD ve ngilterenin
Boazlarla ilgili notalarnn Trkiyeye iletilmesinden sonra, 4 Aralk 1945te
stanbulda yaanan olaylarla giderek trmanmtr. Aralarnda niversiteli
rencilerin de bulunduu gstericiler, Tan, Yeni Dnya ve Grler adl
gazete ve dergilerin solcu yay
nlar
n
protesto etmek iin Beyaz
tdanTaksime kadar olan alanda gsteri dzenlemilerdir. Babialiye kadar gelen
bu renciler Solcu Tan Matbaasn, ABC ile bir Sovyet vatandana ait
Berrak Kitabevlerini tahrip etmilerdir. Daha sonra, Yeni Dnya ve La Turque
gazeteleri ile Grler Dergisinin idarehane ve tesislerine de zarar
vermilerdir. Skynetim Komutan Korgeneral Asm Tnaztepe bir teblii
yaymlayarak su ileyenler hakknda soruturma aldn bildirmitir.
49 Faruk, Trk , ss. 121.50 Baskn, Trk , ss. 502-507.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
36/245
24
Sovyet hkmeti 8 Aralkta bir nota ile protesto ederken, olaylarda Trk
polisinin de ibirlii yaptn belirterek sorumluluun Trk hkmetine ait
olduunu bildirmitir.51
Trk siyasi tarihine, Tan Matbaas olarak geen bu olaylardan sonra
Moskova ve Tiflis kaynakl yayn organlarnda, Grcistan Bilimler
Akademesinden iki Grc profesrn, Trkiyeden toprak talebi ieren
makaleleri yaynlanmtr. 14 Aralk 1945te Tifliste yaynlanan Komnist
gazetesinde, 20 Aralkta Pravda ve zvestiyada yaynlanan ve Trkiyeden
meru isteklerimiz baln tayan bu makalelerde, Ardahandan balayp
Artvin, Oltu, Tortum, spir, Bayburt, Gmhane, Giresun ve Trabzona kadar
uzanan corafyann ait olduu iddia edilen Grcistana verilmesi gerektii
savunulmaktadr.52 Faruk Snmezolu, dnemin Sovyetler Birliinde
merkezi Sovyet ynetiminin, hatta dorudan Stalinin onay olmadan bu
trden aklamalarn yaplabilmesinin mmkn olmayacana dikkat
ekmektedir.53 Eren Keskin, SSCBnin amacna ulamak iin iddete
bavurmadan bask ve tehdit yntemlerini kullandn belirtirken 19 Aralk1945te Stalinin ngiliz Babakan Ernest Bevine, 1947 banda da ABDnin
Moskova Bykelisi Smithe Trkiyeye saldrlmayacana ilikin garanti
verildiine iaret etmektedir.54 Bu gelimeler yaanrken stanbul Milletvekili
Kazm Karabekir, 20 Aralk 1945te Mecliste yapt konumada,
Milletimizin hakikaten boazdr dedii Boazlara mdahale edilmesine izin
verilmeyeceini belirtirken, Fakat u da bilinmelidir ki, Kars yaylas da
belkemiimizdir. K
rd
r
rsak yine mahvoluruz demitir. ki lke aras
ndakamuoyuna da yansyan gerginlik giderek ykselirken Trkiye, Aralk aynda
Montreux Szlemesinin ABDnin de bir taraf olarak katlaca uluslararas
bir toplantda ele alnmasn kabul ettiini aklamtr. Trkiyenin bu
51 Konuyla ilgili olarak bkz. Fahir, 20. Yzyl , ss. 427; Radikal, Demokrasinin , ss. 27;Baskn, Trk , ss. 503.
52
Fahir, 21. Yzyl , ss. 427; Faruk, Trk , ss. 121; Baskn, Trk , ss. 504.53 Faruk, Trk , ss. 121.54 Baskn, Trk, ss.507.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
37/245
25
aklamasndan sonra 1946 ylnn Ocak aynda Truman, Dileri Bakan
James Byrnes iin hazrlad muhtrada Sovyetlere yle seslenmitir:
Sovyetler Birliinin Trkiyeyi istila ederek Boazlar blgesini elegeirmek istediine artk phem kalmad. Eer bu gidie demirden biryumruk uzatp dur demezsek, yeni bir sava kacaktr. SovyetlerBirlii yalnz bir szden anlyor: Ka tmeniniz var?55
Bunun ardndan SSCB, Postdam Konferans kararlarna gre
Boazlar zerindeki grlerini bir nota ile 8 Austos 1946da aklamtr.
Notada 1936 Montr Boazlar Szlemesinin II. Dnya Sava yllarndaki
uygulama srasnda Trkiye tarafndan ar bir biimde ihlal edildiini ve
kendisinin de bundan zarar grdn, blgeye asker kaydrmak durumunda
kaldn ne srmektedir. Trkiyenin Boazlar zerindeki yetkilerini
kulland iddialarna da, Alman Seefalke sahil koruma gemisinin 9 Temmuz
1941de, talyan Tarvisio yardmc harp gemisinin 1 Austos 1941de, Ems
tipi 8 ve Kriegstransport tipi 5 yardmc sava gemisinin 1 Austos 1944 yl
Mays ve Haziran aylarnda Boazlardan geii gsterilmitir. Bu grlerin
ardndan taleplerini yle sralamlardr:
1. Boazlar, her zaman tm devletlerin ticaret gemilerine ak
olmaldr. 2. Kyda devletlerin sava gemilerine her zaman serbest
olmaldr. 3. zel durumlar hari kyda olmayan devletlerin sava
gemilerine kapal olmaldr. 4. Boazlarn rejimi ancak Trkiye ve dier
kyda devletler tarafndan belirlenebilir.5. Boazlarn savunulmasn Trkiye
ve SSCB ortaklaa salamal
d
r.
56
SSCBnin notasn nce 19 Austosta ABD, 21 Austosta ngiltere
yantlamtr. Her iki lke Boazlar rejiminin yalnzca Karadenize kyda
devletlerce dzenlenmesi nerisine kar karak Boazlarn savunmasnn
sorumluluunun Trkiyeye ait olduunu bildirmilerdir. 22 Austos 1946da
55
Mehmet, Olaylarla , ss.201.56 Ayn Tarihi, No: 153 (Austos 1946), ss. 72-74; Faruk, Trk , ss. 122; Fahir, 20.Yzyl, ss.428: Baskn, Trk , ss. 525.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
38/245
26
da Trk hkmeti verdii kar notada, Sefalkenin Montrde yazlartlara
uymayan, iinde cankurtaran simidi ile sandal dnda birey bulunmayan 37
tonluk bir motor olduunu, Tarvisionun Boazlardan ticaret gemisi olarak
getiini SSCBnin uyars zerine, harp gemisinden ticaret gemisine
dnen Tarvisionun yeniden geiine izin verilmediini belirtmitir. Ems ve
Kriegstransport tipi gemilerin de Montrde yer alan tanmlamalardan
hibirine girmediini bildirirken de ngilterenin bu gemilerin askeri amal
kullanld ynnde bilgi vermesinin ardndan geilerine izin verilmediini
belirtmitir. Snmezolu, sava sresince SSCBnin konuyla ilgili olarak
Trkiyeye resmi bir bavurusu olmadn belirtirken sorunun Montrde yer
alan teknik dzenlemelerden kaynaklandna iaret etmektedir.57 Trkiyenin
kar notasna SSCB 24 Eyll 1946da yeni bir notayla karlk vermitir. Trk
hkmeti 18 Ekimde verdii ikinci cevapta 22 Austostaki grlerini
iletmitir. Her iki lke arasnda karlkl notalar srerken Amerika ve ngiltere
9 Ekimde SSCBye verdikleri notayla Postdam kararlarna gre taraflarn
Trk hkmetine ancak birer nota vererek grlerini bildirebileceklerini
iletmi ve Boazlarn savunulmasnn tek sorumlusu olarak Trkiyenin
kalmas gerektii grn yinelemilerdir. Sonu olarak SSCBnin 7
Austos 1946 tarihli notasnda yeni Boazlar rejimi iin ortaya koyduu be
temel grten, ABDnin 2 Kasm 1945 tarihli notasnda da yer alan ilk ,
Trkiye tarafndan da kabul edilmitir. ABD ve ngiltere de bunu
desteklemitir. SSCB ikinci notann reddinden sonra konuyu rafa kaldrm
Stalinin lmnden sonra 1953 ylnda da btn taleplerinden vazgetiklerini
aklamlardr.
Boazlar zerindeki egemenlik mcadeleleri srerken 2. Dnya
Sava srasnda, Almanyann 22 Haziran 1941de SSCBye saldrmas
zerine, SSCB ve ngilterenin, aralarndaki yardm kordonunu oluturma
gerekesiyle igal ettikleri ran, 2 Eyll 1945te sona eren sava ertesinde
balayan Souk Savan nedenleri arasnda yer almtr. Her iki mttefik
57 Faruk, Trk , ss. 123.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
39/245
27
savatan 6 ay sonra ekilme konusunda anlamalar dorultusunda ngiltere,
petrol blgeleri dndaki yerlerden ekilmi SSCB ise kuzey randaki
birliklerini ekmemitir. Armaolu, bunun nedenini, Sovyetlerin Basra
Krfezine inmek amacyla ran topraklar zerindeki kontroln kaybetmeme
amacna balamaktadr.58 2 Mart 1946 tarihinde SSCB birliklerinin
topraklarnda bulunduu ran, Bask ile petrol ayrcalklar elde etmeye
almak, Azerbaycan blgesinde zerklik hareketlerini desteklemek ve
anlamalara aykr olarak igal sresini uzatmak iddialaryla BM Gvenlik
Konseyine bavurmutur. rann BMye bavurusundan 3 gn sonra 5 Mart
1946da eski ngiltere Babakan Winston Churchill ABDnin Missouri
Eyaletindeki Fulton kasabasnda halka hitaben yapt konumada
Avrupann ortasna demir bir perde indiini tm dnyaya ilan etmitir.
Baltkta Stettinden Adriyatikte Triesteye kadar Avrupaya bir demirperde
indi diyen Churchill, bu szleriyle byyen Sovyet tehdidine kar btn hr
dnyay uyarmak istediini de zellikle belirtmitir. Uyank olun zaman ksa
olabilir diyen Churchill, Belki de u anda, Avrupay blen demirperdenin
arkasnda Sovyetler, komnist diktatrl yayma hazrl iindedir diye
eklemitir.59 Churchill bu uyary yaparken, 2 Martta Trkiye ile 10 milyon
dolarlk yardm antlamas60 yapan ABD, Washingtonda len Trk
Bykelisi Mnir Ertegnn naan, donanmasnn en byk zrhllarndan
Missouri ile stanbula gndermek zere yola kartmtr. Mehmet Gnlbol,
uluslararas nezaket olarak da nitelendirilebilecek bu davrann dnemin
koullar iinde ele alndnda Sovyetler Birliine kar yaplm bir gsteri
olduuna dikkat ekmektedir.61 Missouri gemisinin stanbul limanna ulat
5 Nisan 1946da Bakan Truman da, Ordu Gn nedeniyle ikagoda
yapt konumada Amerikan d politikasnda evrensellii ieren yeni bir
dnemin baladn ilan etmitir. Truman, politika deiikliine gitmelerinin
gerekesini, Gl bir devlet olmak Birleik Amerikaya sorumluluklar
58 Fahir, 20. Yzyl , ss. 425.59
Radikal, Demokrasinin 50 Yl 1945-1995, stanbul: Aydn Kitaplar, ss. 31.60 Radikal, Demokrasinin , ss. 30.61 Mehmet, Olaylarla, , ss.201-202.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
40/245
28
yklemektedir. Bu sorumluluklardan kamak milletleraras gvenlie byk
bir ihanet olacaktr eklinde aklamtr. Bakan Truman Ortadou
blgesinin nemini ise u szlerle dile getirmitir:
Gzlerimizi Yakn ve Orta Douya evirdiimizde vahim meseleler arzeden bir blge ile karlayoruz. Bu blgede geni doal kaynaklarbulunmaktadr. En ilek kara, hava, deniz yollar buradan gemektedir.Bu bakmdan blgenin byk iktisadi ve stratejik nemi vardr. Fakat bublgedeki lkelerin hi biri ne yalnz, ne de beraberce kendilerineyneltilecek bir saldrya kar koyabilecek kadar gldr. Byle oluncada Yakn ve Orta Dounun bu blgenin dndaki byk devletlerarasnda nemli bir rekabet alan olacan ve bu rekabetin birdenbirebir atmaya yol aabileceini kestirmek g deildir.62
rann kuzeyinden ekilmeyen SSCBye ve Ortadounun nemine
ynelik mesajlarn dile getirildii bir konjonktrde, rann bavuruda
bulunduu ABD ve ngilterenin de aralarnda bulunduu BM Gvenlik
Konseyiden, taraflar, sorunu kendi aralarnda zsn karar kmtr.
Bunun ardndan ran ve SSCB 4 Nisan 1946da bir antlama yapmtr.
Antlamaya gre SSCB, kuzey randan askerlerini geri ekmeyi, ran da
kuzey ran petrollerini Sovyetlerle birlikte iletip yzde 51 hissesini Sovyetlerevermeyi kabul etmitir. 6 Mays 1946da da SSCB askerlerini kuzey randan
ekmitir ancak kamuoyundan ykselen tepkiler anlamann ran Meclisinde
onaylanmasn engellemitir. Armaolu, zellikle ngilterenin kkrtmasyla
gney randaki kabilelerin hkmete kar cephe aldklarna iaret
etmektedir.
Bu gelimeler yaanrken Bakan Truman, 12 Mart 1947de
kongrede yapt, Truman Doktrini olarak anlan konumasnda
Yunanistan ve Trkiyeye yardm talebinde bulunmutur. Ordu Gn
nedeniyle ikagoda yapt konumann bir benzerini burada da dile getiren
Truman, Byk bir devlet olan ABD sorumluluklarndan kaamaz demitir.63
Trkiye ve Yunanistana yardm talebini ekledikten sonra, ran ile SSCB
62
Mehmet, Olaylarla, , ss.202-203.63 Nasuh Uslu, Trk Amerikan likileri, Ankara, 21. yzyl yaynlar, 2000, ss. 97-98;Mehmet, Olaylarla, , ss. 211-219.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
41/245
29
arasnda imzalanan anlamann Mecliste kabul edilmemesinin beklenmedik
gelimelere yol amas halinde rann toprak btnln koruyacan ilan
etmitir.64 ran Meclisi 22 Ekim 1947de anlamay ittifakla reddetmi,
beklenmedik gelimeler de yaanmam ve ran sorunu kapanmtr.
Armaolu, beklenmedik gelimeler yaanmamasn Sovyetlerin, Amerika ile
bir atmay gze alamamasna balamaktadr.65
Oral Sander, Truman Doktrini ile yeryznn ikiye ayrldn,
Sovyet-Amerikan mcadelesinin ilan edildiini ve Souk Savan ilk
admlarnn oluturulduunu belirtmektedir. Sander, doktrinle Dou Avrupa
ve Balkanlardaki blnmenin de ok daha kesin izgilerle ortaya
konulduuna da iaret etmektedir.66 Fahir Armaolu, komnizm tehlikesinin
ABDyi uluslararas sistemin iine srklediini ve mevcut global yap iinde
sorumluluklar almaya zorladn savunurken, Truman Doktrininin bu
stratejinin balang noktasn oluturduunu belirtmektedir.67
Truman Doktriniyle d politikasnda yeni bir dnemi balatan ABD
ayn yl komnizm tehdidine dayanarak Merkezi Haberalma Tekilatnn
kurulmasn onaylanmtr. Bunun ardndan 14 Mays 1948de Tel-Avivde
toplanan Yahudi Milli Konseyi, yaynlad bir bildiri ile srail Devletinin
kurulduunu ilan etmitir. Bunun hemen ardndan ABD, ertesi gn de SSCB
srail Devletini tandn ilan etmitir. Bu gelimelerle birlikte Marshall
Plannn da uygulamaya konulmasnn ardndan George F. Kenan68,
dorudan g kavramlaryla hareket edileceini ilan etmitir.
64 Ayn Tarihi, Eyll 1947, No. 166. ss. 190., Fahir, 20. Yzyl ss. 426;65 Fahir. 20. Yzyl , ss.426.66 Oral, Siyasi, ss. 220.67 Fahir, 20. Yzyl, ss. 441.68 Souk Sava dnemi stratejistinden biridir. Dierleri ise Paul H. Nitze ve Andrew J.
Goodpasterdir. Moskovadaki A.B.D. bykeliliinin yksek dereceli memurlarndan biriolan George Kennan 1946da Dileri Bakanlna gnderdii uzun bir telgrafta yeni
yaklam aklamtr. Yapt zmlemeyi, lkeye geri dndkten sonra nl ForeignAffairs dergisinde X imzasyla yaynlanan bir makalesinde daha da geniletmitir.Yaylmc bir politika izlemekle sulad SSCBnin ABD ile hibir zaman kalc bir
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
42/245
30
ABD, dnya zenginliinin yzde 50sine sahiptir ama dnya nfusununda sadece yzde 6.3ne. Bu durumda, kskanlk ve hn hedefiolmaktan kurtulamayz. nmzdeki dnemde asl grevimiz, ulusalgvenliimize kesin zararlar vermeksizin bu eitsizlik durumunusrdrmemizi salayacak iliki biimlerini oluturmaktr. Bunu yapmakiin, btn duygusallklar ve bo hayalleri bir tarafa brakmalyz ve heryerde dikkatimiz acil ulusal hedeflerimiz zerinde odaklanmaldr.Demokratikleme, yaam standartlarn ykseltme ve insan haklar gibisoyut ve gereki olmayan hedefler zerinde konumay brakmalyz.Dorudan g kavramlaryla hareket etmek zorunda kalacamz gnlerok uzak deildir.69
Bakan Trumann blgede Sovyet yaylmasn nleme gerekesine
dayanarak, teorik erevesini George F. Kennann izdii evreleme
(containment) d politika stratejisini balatmasyla Ortadou Blgesinde
ngilterenin yerini ABD politikas almtr. ABD evreleme stratejisi
dorultusunda blgede gerek tarihi gerek siyasi olarak SSCBye yaknlk
duymayan lkelerle ittifaklar kurmutur. Oral Sander, zellikle Ortadou
blgesinin kuzeyinde oluturulan askeri bir paktn, SSCB-ABD atmasn
nleme, SSCBnin Akdenize hakim olmasn engelleme, 1948 ylnda ilk
ABDnin tand srail devletinin varln srdrmesini salama, blgedeki
kaynaklardan zellikle petroln Batya gei yollarn korumak gibi Amerikan
menfaatlerini koruyacana iaret etmekte ve u grleri dile getirmektedir:
Yine Amerikan kaynaklarndan anlaldna gre, Ortadou petrolnnkontrol btn Avrupann kontrol demektir. Her ne kadar bir savadurumunda ABD Ortadou petrol kaynaklarna baml saylmasa da,petroln Avrupal mttefiklerine akmas, ABDnin temel gvenlii iindesaylmaktayd.70
1.2. Eisonhowern BOP lan
Demokrat Trumandan sonra, Cumhuriyeti Dwight David Eisonhower
doktriniyle ABD Ortadouyu sahiplenmi, ngiliz egemenliine son vermi ve
gerekirse blgeye mdahale edebileceini ilan etmitir. Bu dnemde de
uzlamaya gitmeyeceini ileri sren Kennan Rusyann salam ve uyank bir biimdeevrelenmesi yoluyla durdurulmas nerisini getirmitir.
69 Rahul Mahajan, The New Crusade: Americas War on Terrorism, Monthly Review Press,
New York, 2002, s. 102.70 Oral Sander, Trk Amerikan likileri 1947-1964, Ankara: ASBF Yaynlar No. 427,1979, ss. 126-127.
-
8/7/2019 Abd Nin Buyuk Ortadogu Politikasi Ve Kuresel Yansimalari Usa s Great Middle East Policy and Its Global Repercussions
43/245
31
Bakan Truman dneminde balatlan askeri ve ekonomik yardmlar ile
mttefiklerden oluan zincirin geniletilmesi stratejilerine devam edilmitir.
Atlantikten Ortadouya uzanan evreleme zincirindeki Yugoslavya boluu
Eisonhower dneminde tamamlanmtr. Yugoslavya lideri Mareal Jozip
Broz Titonun71 (1892-1980) SSCBden farkl politika izledii ve bu nedenle
de Kominformdan dland gergin dnemde ABDnin teviki, Trkiye ve
Yunanistann nclnde 28 ubat 1953te Balkan Pakt kurulmutur.
Stalinin 1953 yl Mart aynda lmesiyle SSCB d politikasnda balayan
yumuama sreci Balkan Paktna da yansmtr. 1955 ylnda Stalinin
yerine gelen Komnist Parti Birinci Sekreteri Nikita Kruevin (1894-1971) ilk
gezisini Yugoslavyaya yapmasnn ardndan SSCB ile Titonun arasnn
dzelmesi ve Yunanistan-Trkiye ilikilerinin Kbrs nedeniyle bozulmasyla
fiilen dalan Balkan Pakt ilemez hale gelmitir. Ancak, 1953te Balkan
Pakt72 ile bir ayan Balkanlara basan ABD ran ile de Ortadouya adm
atmtr. ran petrol endstrisini milliletiren Dr. Muhammed Musaddka 19
Austos 1953te yaplan darbenin ardndan ABD, Ortadouya ekonomik ve
siyasi olarak girmitir. Dr. Musaddkn bir darbeyle drlmesi ran
kaplarn ABDye amtr. ran petrol yataklarnda iletim hakkna sahip olan
Anglo-ranian Oil Company ile ran arasnda Temmuz 1949da karn
paylalmasna ilikin yeni bir anlama imzalanmt. Ancak Mecliste gl
destee sahip ulusal cephe lideri Musaddkn giriimiyle bu anlama
Mecliste reddedilmitir. 1951 ylnda babakan olan Musaddkn ran petrol
endstrisini milliletirilmesi zerine petrol rezervlerinin byk bir ksmn
elinde bulunduran ngiltere, uluslararas bir kampanya balatmtr. ubat
1953te ah tahtndan feragat ettiren Musaddk lkenin tek egemeni olmu
ancak en nemli destekisi Ayetullah Kaani, Tudehin etkinliini arttrdn