kuzey kafkasya ozerk cumhuriyetleri a rus dis politikasi russian foreign policy in the context of...

8/7/2019 Kuzey Kafkasya Ozerk Cumhuriyetleri a Rus Dis Politikasi Russian Foreign Policy in the Context of North Caucasian…

http://slidepdf.com/reader/full/kuzey-kafkasya-ozerk-cumhuriyetleri-a-rus-dis-politikasi-russian-foreign-policy 1/166

T.C.GAZ ÜNVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜULUSLARARASI LŞKLER ANABLM DALI

KUZEY KAFKASYA ÖZERK CUMHURYETLER

BAĞLAMINDA RUS DIŞ POLTKASI

YÜKSEK LSANS TEZ

HazırlayanAhmet Arkın BÖLÜKBAŞI

Tez DanışmanıDoç. Dr. Mehmet Emin ÇAĞIRAN

Ankara - 2007



Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne

Ahmet Arkın Bölükbaşı’na ait “Kuzey Kafkasya Özerk CumhuriyetleriBağlamında Rus Dış Politikası” adlı çalışma, jürimiz tarafındanUluslararası lişkiler Anabilim Dalında YÜKSEK LSANS TEZ olarak kabuledilmiştir.

(mza)Üye............................................................Doç. Dr. Mehmet Emin ÇAĞIRAN (Danışman)

(mza)

Üye............................................................Prof. Dr. Haydar ÇAKMAK

(mza)Üye............................................................Doç. Dr. Hasan ÜNAL



i

ÇNDEKLER

ÇNDEKLER................................................................................i

KISALTMALAR..............................................................................v

GRŞ.............................................................................................1

BRNC BÖLÜM

RUSYA FEDERASYONU’NUN SYASAL VE DAR SSTEM

I. RUSYA FEDERASYONU’NDA DAR YAPI.............................................6

II. RUSYA FEDERASYONU’NDA SYAS HAYAT.......................................9

A. Yeltsin Dönemi.......................................................................................9

B. Putin Dönemi........................................................................................13

1. Putin’in Reformları............................................................................17

a. Merkezi Otorite..........................................................................18

b. Oligarşi...................................................................................... 23

III. RUSYA FEDERASYONU’NDA FEDERAL YAPI ..................................25

A. Bütçe Federalizmi...............................................................................30

B. Federe Birimlerin Uluslararası ve Dış Ekonomik lişkiler KurmaYetkisi.................................................................................................32

C. Federal Reformlar...............................................................................33

D. Rus Federalizminin Bugünkü Durumu................................................35



ii

KNC BÖLÜM

RUSYA FEDERASYONU DIŞ POLTKASI

I. RUS DIŞ POLTKASI..............................................................................38

A. Dış Politikaya Yön Veren Akımlar......................................................40

1. Atlantikçiler...................................................................................41

2. Avrasyacılar..................................................................................46

II. DIŞ POLTKADA YELTSN VE PUTN DÖNEM...................................51

A. Yeltsin Dönemi Rus Dış Politikası.....................................................51

B. Putin Dönemi Rus Dış Politikası........................................................59

1. Ulusal Güvenlik Doktrini...............................................................61

2. Askeri Doktrin...............................................................................62

3. Dış Politika Doktrini......................................................................62

III. 11 EYLÜL SONRASI RUS DIŞ POLTKASI..........................................65

IV. PUTN’LE KNC DÖNEM.....................................................................69

V. RUS DIŞ POLTKASINDA ENERJ FAKTÖRÜ....................................71

VI. YEN DÜNYA DÜZENNDE RUSYA VE RUS DIŞ POLTKASI............74

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

RUS DIŞ POLTKASINDA KUZEY KAFKASYA

I. KAFKASYA KAVRAMI...........................................................................77

A. Kafkasya’nın Etnik Yapısı.................................................................78



iii

II. KUZEY KAFKASYA...............................................................................80

B. Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi...............................................80

C. Rusya’nın Kuzey Kafkasya Politikası................................................82

D. Rusya Federasyonu ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri..................87

1. Genel Değerlendirme...................................................................87

2. Kuzey Kafkasya’da Etnik Çatışmalar...........................................88

a. Dağıstan....................................................................................89

b. Çeçenistan................................................................................92

c. nguşetya...................................................................................95

d. Kuzey Osetya............................................................................97

e. Kabardey-Balkar.......................................................................98

f. Karaçay-Çerkes.......................................................................100g. Adigey......................................................................................102

III. KUZEY KAFKASYA’DAK SORUNLARIN RUS DIŞ POLTKASINAYANSIMALARI.............................................................................................104

A. Kuzey Kafkasya’daki Sorunların Yakın Çevredeki Etkileri................105

B. Çeçen Sorununun Yansımaları.........................................................110

1. Güney Kafkasya (Transkafkasya) Bölgesi....................................114

a. Gürcistan..................................................................................115

(1). Abhazya Sorunu.................................................................116

(2). Güney Osetya Sorunu........................................................118

(3). Panki Vadisi Sorunu...........................................................119

b. Azerbaycan..............................................................................121



iv

c. Ermenistan...............................................................................123

2. Türkiye.........................................................................................125

3. Batı.............................................................................................127

a. ABD.........................................................................................129

b. Avrupa.....................................................................................131

IV. KAFKASYA’NIN GELECEĞ..............................................................135

SONUÇ......................................................................................137

KAYNAKÇA...............................................................................144

ÖZET.........................................................................................155

ABSTRACT...............................................................................157



v

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

a.g.e. : Adı Geçen Eser

AGK : Avrupa Güvenlik ve şbirliği Konferansı

a.g.m. : Adı Geçen Makale

AGT : Avrupa Güvenlik ve şbirliği Teşkilatı

AK : Avrupa Konseyi

AKKA : Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlaşması

ASEAN : Association of Southeast Asian Nations (GüneydoğuAsya Uluslar Birliği)

BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu

Bkz. : Bakınız

BM : Birleşmiş Milletler

Çev. : Çeviren

Der. : Derleyen

Ed. : Editör

FSB : Federalnaya Sluzhba Bezopasnosti (Federal GüvenlikServisi)

G-7 : Gelişmiş Yedi Ülke ( ABD, Kanada, Almanya, Fransa,talya, ngiltere, Japonya)

Haz. : Hazırlayan

IMF : International Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu)

KGB : Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet

Güvenlik Komitesi)



vi

NATO : North Atlantic Treaty Organization (Kuzey AtlantikAntlaşması Örgütü)

OECD : Organisation for Economic Co-operation andDevelopment (Ekonomik Kalkınma ve şbirliği Örgütü)

PACE : Council of Europe Parliamentary Assembly (AvrupaKonseyi Parlamenterler Meclisi)

RF : Rusya Federasyonu

RSFSC : Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti

SB : Sovyetler Birliği

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

SVR : Sluzhba Vneshney Razvedki (Dış stihbarat Servisi)



GRŞ

II. Dünya Savaşı dünyayı iki kutba bölerek Soğuk Savaş ortamını

doğurdu. Batı Bloku’nun lideri ABD ve Doğu Bloku’nun lideri SSCB arasındaki

bu savaş Doğu Bloku’nun çöküşü ve Sovyetler Birliği’nin dağılması ile sona

erdi. Dünya artık ABD’nin tek başına hakim olduğu tek kutuplu bir dönemi

yaşamaktaydı.

1991 yılında Sovyetler Birliği’nin çöküşü, bu topraklarda on beş bağımsız

devlet ortaya çıkardı. Böylesine büyük bir parçalanma bölgesel etkileri bir

yana uluslararası sistemi de derinden etkileyerek dünyadaki güç dengelerini

değiştirdi. Eski Sovyetler Birliği’nin mirasını devralarak ortaya çıkan Rusya

Federasyonu’nun izleyeceği politikalar, belirsizliğin hakim olduğu uluslararası

ortamda geleceği şekillendirmedeki etkisi bakımından oldukça önemli ve

dikkate değerdi. Ortaya çıkan yeni jeopolitik durumun uluslararası ilişkilerdeki

yansımalarına dair tahminler yapılmaya başlandı.

Sovyetler Birliği’nin yıkılması, mirasçısı olan Rusya Federasyonu’nu

kimlik arayışına yöneltti. Rusya’nın Doğu’ya ve yakın çevresine mi yoksa

Batı’ya mı yöneleceği sorunsalı farklı dönemlerde farklı politikaların

izlenmesine yol açtı. Bu tartışma ülke içinde bulunan iki temel grup arasında

cereyan ediyordu: Batılı değerlerin kabul edilmesi ve Batı’yla bütünleşmeyi

savunan Atlantikçiler ile Rusya’nın Batı’dan uzak kendine özgü bir medeniyeti

ve jeopolitik konumu olduğunu, burdan hareketle yakın çevresinde etkin

olması gerektiğini savunan Avrasyacılar. Bu ortam içerisinde Rusya

Federasyonu yeni siyasi arenada farklı bir dış politika arayışı içine girdi. Geçiş

döneminin getirdiği zorluklarla birlikte, iç ve dış politikada yeni yöntemler

uygulamaya başladı. Zira, Rusya BDT’yi kurarken, yanı başında gelişmiş bir

Avrupa, Soğuk Savaş’tan galip çıkan güçlü bir ABD ve üzerlerindeki Rus

baskısından kurtulmak isteyen bağımsızlığına yeni kavuşmuş Avrasya

cumhuriyetleri vardı. Sınırların küçülmesiyle yaşanan bu siyasi-ekonomik-



2

askeri değişim kimlik sorunu şeklinde ortaya çıktı ve Rusya yeni dünya

sisteminde hesaba alınan bir aktör olmanın yollarını aramaya başladı.

Rusya’da iç ve dış politikada izlenen tutumlar dönemlere ve karar

vericilerin değişimine göre gelişerek şekillendi. Avrasyacılık ve Batıcılık

arasında yaşanan kimlik arayışı, devletin kuruluşunun ilk yıllarında Batı’dan

yana tavır alınması ile bir rotaya girdi. Orta Asya ve Kafkasya’da bulunan eski

Sovyet cumhuriyetleri ile ilişkilerin ihmal edildiği bu dönem 1993’te yakın

çevre stratejisinin benimsenmesiyle sona erdi. Eski Sovyet sahası artık birincil

önemdeydi. Rusya bu bölgede eski hakimiyetini yeniden tesis etmek istiyordu.

Putin’le birlikte Avrasyacı eğilim belirgin hale geldi ancak 11 Eylül terör

saldırıları Rusya’yı özellikle uluslararası güvenlikle ilgili konularda Batı ile

işbirliğine yöneltti. Rus dış politikası yakın çevreyi ihmal etmeden Batı ile

ilişkileri dengeleyen ve çıkarları dikkate alan pragmatik bir niteliğe kavuştu.

Rus dış politikasının şekillenmesinde Kafkasya bölgesinin önemli bir rolü

vardır. Bölgenin jeopolitik konumundan kaynaklanan stratejik önemi dış

politikaya yansımaktadır. Rusya’nın Kafkasya politikaları başta bölge

devletleri (Türkiye, ran, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan) olmak üzere, AB

ve ABD ile ilişkileri de etkilemektedir. Öyle ki, Kafkasya, zengin enerji

kaynakları ve mevcut konumuyla üzerinde nüfuz mücadelesinin sahnelendiği

bir coğrafyadır. Bu konumu itibariyle büyük güçleri kendisine çekmesi ve

Rusya ile karşı karşıya getirmesi kaçınılmazdır. Bölgeyi hayat sahası olarak

gören Rusya askeri ve siyasi anlamda kontrolü elinde tutma gayreti içindedir.Bu değerlendirmeler doğrultusunda; Rusya’nın Kafkasya politikası,1

• Kafkaslar, buna bağlı olarak Avrasya’yı çıkarları doğrultusunda kontrol

etmek ve ABD aleyhinde kullanmak,

• ABD’nin kendine stratejik ortak olarak seçebileceği ülkeler ile işbirliği

yapmasını engellemek,

1 Akif KEMK: “Kafkaslarda Türkiye-ABD şbirliği”, Harp Akademileri Bülteni, Yıl 36, Sayı 196,(Temmuz 2000), 161.



4

dış politikasının ve dış politikasını etkileyen faktörlerin incelenmesi önem

kazanmaktadır. Böylece bu devletin değişen uluslararası sistem içindeki

konumu ve bunun gereği olarak izlediği küresel politikalar daha iyi

anlaşılacaktır.

Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. “Rusya Federasyonu’nun Siyasal ve

dari Sistemi” başlıklı birinci bölümde Rusya’daki siyasi sistemin nasıl işlediği

Rus Anayasası çerçevesinde anlatılmış, yasama ve yürütme organları

hakkında bilgi verilmiştir. Siyasi gelişmeler Yeltsin dönemi ve Putin dönemi

şeklinde özetlendikten sonra, Putin’in iktidara gelmesiyle birlikte siyasi ve

ekonomik istikrarın sağlanması amacıyla yapılan reformlar kısaca

anlatılmıştır. Rusya’daki federal yapı ve federal unsurlarla ilgili bilgiler

verilmiştir. Bu bölüm, Rus dış politikasının daha iyi anlaşılmasını sağlamak

için hazırlanan, Rusya’nın iç siyasi gelişmelerinin ve idari sisteminin kısaca

anlatıldığı bir bölümdür.

kinci bölüm “Rusya Federasyonu Dış Politikası” başlığını taşımaktadır.

Bu bölümde öncelikle Rus dış politikasının resmi çerçevesi Rus Anayasası

dikkate alınarak çizilmiştir. Dış politikanın oluşumunu etkileyen Rus düşüncesi

anlaşılmaya çalışılmış ve dönemler itibariyle Rus dış politikasının

incelenmesine geçilmiştir. Dönemlere göre dış politikanın izlediği seyir ve

genel dış politika eğilimleri sebep ve sonuçlarıyla birlikte ele alınmış ve bu

alandaki resmi belge niteliğindeki doktrinler incelenmiştir. 11 Eylül sonrası

değişen uluslararası sistemin etkisiyle yeni boyutlar kazanan Rus dış politikası farklı yönleriyle irdelenmiş, dış politikaya yön veren akımlar

anlatılmıştır.

“Rus Dış Politikasında Kuzey Kafkasya” adlı üçüncü bölümün başında

Kafkasya bölgesi kavramı açıklanmış, bu bölgede yaşayan etnik unsurlardan

söz edilmiştir. Genel olarak Kafkasya’nın jeopolitiğinden hareketle bölgedeki

durum anlatılarak Rusya’nın Kuzey Kafkasya’ya yönelik politikaları elealınmış, bölgede Rusya’ya bağlı cumhuriyetlerdeki sorunlardan bahsedilerek



5

bunların dış politikaya yansımaları tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede;

Rusya’nın Güney Kafkasya Cumhuriyetleri (Ermenistan, Azerbaycan,

Gürcistan), Türkiye ve Batı (ABD ve Avrupa) ile ilişkilerinde, genelde Kuzey

Kafkasya özelde ise uluslararası bir yönü bulunması nedeniyle Çeçen

sorununun etkileri ve Rus dış politikasındaki yansımaları ele alınmıştır.



I. BÖLÜM

RUSYA FEDERASYONU’NUN SYASAL VE DAR SSTEM

I. Rusya Federasyonu’nda dari Yapı

Rusya Federasyonu başkanlık sistemi ile idare edilmektedir. 1993’te

kabul edilen Anayasa, ülkenin güçlü bir başkanlık altında Federal Cumhuriyet

düzeninde idare edilmesini öngörmektedir. Rusya Federasyonu’nun lideri ve

yöneticisi konumunda olan devlet başkanı dört yıllık bir süre için halk

tarafından seçilir. Aynı kişi üst üste yalnızca iki kez seçilebilir. Devlet başkanı

ülkenin iç ve dış politikasını yürüterek, izlenecek politikaları belirler.

Dokunulmazlığa sahip olan Rusya Federasyonu Devlet Başkanının;

başbakanı atamak, hükümet toplantılarına başkanlık etmek, hükümeti

görevden almak, üst düzey yargı ve denetim kurumlarının yöneticilerini

göreve getirmek ve görevden almak, Duma’yı feshetmek, af ilan etmek gibi

çok önemli yetkileri vardır. Rusya Devlet Başkanı aynı zamanda Rusya

Silahlı Kuvvetleri’nin Başkomutanıdır.1

Rusya Federasyonu’nun temsil ve yasama organı Federal Meclis’tir.

Federal Meclis, Federasyon Konseyi ve Devlet Duması’ndan oluşur. Üst

meclis konumundaki Federasyon Konseyi’nde federal unsurlar temsil edilir.Konseye Rusya Federasyonu’na dahil olan birimlerin her birinden, bir kişi

temsil bir kişi de yürütme organından olmak üzere ikişer temsilci girer. Devlet

Duması dört yılda bir yapılan genel seçimlerle belirlenen 450 milletvekilinden

oluşur. Milletvekilleri belirli bir partiden veya bağımsız olabilir. Aynı kişi aynı

zamanda hem Federasyon Konseyi’nin hem de Devlet Duması’nın üyesi

olamaz. Devlet Duması milletvekili, devlet iktidarının diğer temsil organlarında

1 “Rusya’nın Siyasi Sistemi”, http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi



7

ve yerel özyönetim organlarında milletvekili olamaz. Federal Meclis daimi

olarak çalışan bir organdır. Federasyon Konseyi ve Devlet Duması

birbirlerinden ayrı toplanır. şlev ve yetkileri açısından Devlet Duması yasama

özelliği ağır basan bir meclis, Federasyon Konseyi ise danışma ve temsil

özelliği ağır basan bir senato görünümündedir.2 Ancak son yıllarda öneminin

azaldığı bir gerçektir. Federasyon Konseyi’nde Rusya Federasyonu’na dahil

olan 89 idari birimden ikişer kişi olmak üzere toplam 178 üye bulunur. Son

yıllarda Federasyon Konseyi’nin yetkileri azaltılırken Duma, etkinliğini

artırmaktadır.

Rusya’da yürütme gücü hükümettedir. Rusya hükümeti, başbakan,

başbakan yardımcıları ve federal bakanlardan oluşur. Başbakan, görevine

Devlet Başkanı tarafından Devlet Duması’nın onayıyla atanır. Başbakan

atandıktan sonra en geç bir hafta içinde federal yürütme organlarının yapısı

hakkındaki önerilerini, başbakan yardımcıları ve federal bakanların isimlerini

Devlet Başkanına sunar. Hükümetin, federal bütçenin belirlenmesi, finans,

kredi ve para politikasının uygulanması, sosyal yardım, sağlık, kültür, bilimgibi alanlarda tek bir devlet politikasının yürütülmesi, ülke savunmasının,

devlet güvenliğinin sağlanması için önlemler alması gibi görevleri vardır.

Rusya’da hükümetin, ağırlıklı olarak ekonomik yönetim organı olduğu

söylenebilir. Rusya’da Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Sayıştay gibi

yargı ve yürütme alanında kurulmuş anayasal yüksek devlet kurumları vardır.3

Bu idari yapılanma 12 Aralık 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasası ile

oluşturulmuştur.

Ulusal güvenlik politikalarının saptanmasında önemli bir kurum olan

Güvenlik Konseyi, 1992'de Yeltsin tarafından çıkarılan Güvenlik Yasasıyla

kurulmuştur. Güvenlik Konseyinin iki tür üyesi vardır. Devlet Başkanı,

Başbakan, Konsey Sekreteri, Dışişleri Bakanı, Savunma Bakanı, FSB

(Federal Güvenlik Servisi) Başkanı, Konsey'in sürekli üyeleridirler.

2 Yaşar ONAY: Rusya ve Değişim, (Ankara, Nobel Yayınları, 2002), 203-204.3 “Rusya’nın Siyasi Sistemi”, http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi



8

Federasyon Konseyi Başkanı, Duma Başkanı, Devlet Başkanlığı Ofis

Başkanı, çişleri Bakanı, Adalet Bakanı, sivil savunmadan ve olağanüstü

durumlardan sorumlu Bakan, Genelkurmay Başkanı, Başsavcı, Sınır Koruma

Hizmeti Başkanı, SVR (Dış stihbarat Servisi) Başkanı, Bilimler Akademisi

Başkanı ile Devlet Başkanının yedi idari bölge temsilcileri ve diğer üyeler

gerektiğinde Konsey toplantılarına katılırlar. Devlet Başkanı Güvenlik

Konseyine başkanlık eder ve toplantıya çağırır. Güvenlik Konseyi, milli

güvenlik ve dış politika konularında önerilerde bulunur, milli güvenliği

sağlayan kuvvetlerin ve unsurların faaliyetlerini koordine eder, alınan

kararların uygulanmasını kontrol eder.4

Rusya 17 milyon km² lik bir alan üzerinde yetmişi aşan farklı etnik

grubun yaşadığı ve anayasa ile belirlenen 89 idari birimden oluşan federal bir

devlettir. Bu birimler merkeze bağlı olmakla birlikte kendi yasaları, yasama,

yürütme ve yargı organları vardır. Bunların 21’i cumhuriyet, 2’si özel statü

şehir (Moskova ve St. Petersburg) , 49’u eyalet, 6’sı megabölge, 1’i özerk

bölge ve 10’u özerk yöredir. Ayrıca Putin döneminde getirilen bir uygulama ileülke 7 ayrı federal bölgeye ayrılmış ve başlarına doğrudan devlet başkanına

bağlı birer vali atanmıştır. Güç odaklarını merkeze çekmeye yönelik belirlenen

bu bölgeler Merkez (Moskova ve çevresi), Kuzeybatı (St. Petersburg ve

çevresi), Güney (Kuzey Kafkaslar ile Don/Rostov bölgesi), Volga, Urallar,

Sibirya ve Uzak Doğu olarak adlandırılmıştır.5

4

Osman Metin ÖZTÜRK: Ordu ve Politika, (Ankara, Gündoğan Yayınları, 1993), 252.5 Feryal KALKAVAN: “Rusya Federasyonu'nda Federalizm ve Ünitarizm Tartışmaları”, DeğişenDünyada Rusya ve Ukrayna, Der. Erhan BÜYÜKAKINCI, (Ankara, Phoenix Yayınları, 2004), 11.



9

II. Rusya Federasyonu’nda Siyasi Hayat

A. Yeltsin Dönemi

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Rusya Federasyonu’nun ilk

devlet başkanı olan Boris Yeltsin 1991-1999 yılları arasında iki dönem süreyle

görev yapmıştır.

Bu dönemde Rusya’da meydana gelen siyasi ve iktisadi gelişmelere

yönelik yapılan araştırma ve raporların çoğunda, soğuk savaş döneminin izleri

görülmektedir. Geçmişten miras kalan önyargılı yaklaşım sonucu, Rusların

her yaptığı girişim, eski Rus mparatorluğu’nun yeniden canlandırılmasına

yönelik girişimler olarak kabul görmüştür. Oysa bu girişimlerin tek bir amacı

vardı. ‘’Kötü gidişe son vermek ve uluslararası alanda Rusya’ya saygın bir yer

kazandırmak.’’ Bu döneme damgasını vuran hareket Demokratik Rusya

Hareketi’ydi. Kuruluşu 1988 yılına kadar uzanan ve liderliğini Boris Yeltsin’in

yaptığı Demokratik Rusya Hareketi’nin başlangıçtaki amacı, Komünist

Partisi’nin ve KGB’nin halk arasındaki itibarını düşürmek ve siyasi hayatta

etkinliği azaltmaktı. Bu yıllarda Demokratik Rusya Hareketi’nin hedeflerinden

biri Rus toplumunu ‘’Batı Modeli’’ çerçevesinde siyasi ve kültürel yönlerde

geliştirmek, bunun için ise Batı’nın desteğini kazanmaktı.6

Soğuk savaşın ardından kurulan yeni dünya düzeninde kazananlarla

kaybedenler arasındaki fark gittikçe açılıyordu. Ya yeni düzene ayak

uydurulacak ya da çöküş belirtilerine maruz kalınacaktı. Kaybedenlerarasında yer alan Rusya’nın lideri Yeltsin bu durumla baş etmek için bir

strateji benimsedi: Rusya’nın Batı ile hızlı bir şekilde bütünleşmesi. Bu,

kendilerinin, babalarının ve büyük babalarının içinde yaşadıkları kurumların

yıkılıp dağıldığı 1991 yılının o kargaşası içindeki son haftalarında hemen

hemen tesadüfi olarak benimsenen bir strateji idi. Yeltsin içerde serbest

piyasaya ve demokratikleşmeye, dışarıda ise ABD ile stratejik ortaklığa

6 Fikret . OLGUN: “Rusya’nın Bugünkü Durumu Üzerine”, Yeni Forum, Sayı 303, (Ağustos 1994),23.



10

sarıldı. Yeltsin, oyunun yeni küresel kurallarını esasta kabullendi ve Rusya’yı

bu sistemin içine mümkün olduğu kadar çabuk sokmanın peşine düştü.

Ancak, Batılı politik ve ekonomik danışmanların hızlı tedbirlerine acele içinde

sarılırken Yeltsin ve etrafındakiler, Batılı modellerin Rusya’nın şartlarına

uydurulması ihtiyacına yeterli dikkati göstermede başarılı olamadılar.7

Yeltsin’in bu stratejisi 1990’lar boyunca inatla uygulandı; ulusal ve

bölgesel seviyede seçimler düzenli bir şekilde yapıldı; endüstrinin %70’i

devletten özel teşebbüse devredildi ve Rusya en düşük gümrük vergileriyle

ölçülen dünyanın en açık ekonomilerinden biri oldu. Bununla beraber bustratejinin başarısızlığı ortaya çıkmaya başladı: Milli gelir nüfusun üçte birini

yoksulluğun içine atarak sekiz senede iyice azaldı. Liberaller bile gerekli

reformların sadece yarısının yapılmasının gerektiğine inandı. Bu gerilemeye

rağmen, Yeltsin dümende olduğundan politikada bir değişiklik yapılmadı.8

1993 yılına gelindiğinde halk Devlet Başkanı Yeltsin’e verdikleri desteği

bir miktar çekti. 12 Aralık 1993 tarihinde yeni parlamento (Devlet Duması)

seçimlerinde komünistler iyi oy almıştı. Reformcuların durumu ise parlak

değildi. Diğer taraftan Jirinovski başkanlığındaki aşırı sağcı Liberal Demokrat

Parti %25 oy almıştı. Halk gidişten memnun olmadığını seçim sonuçları ile

ifade etmişti. Seçim, Rusya’nın dış politikası üzerinde etkisini hemen gösterdi.

Hemen hemen bütün politikacılar milliyetçiliğe ve Batıyı eleştirmeye

başladılar. Rusya’nın dış politikası özellikle komşu ülkeler söz konusu

olduğunda daha saldırgan hale geliyordu. Ancak seçim sonuçlarına rağmen

Yeltsin reformlara devam etmekte kararlıydı.9 Bu seçimlerde 12 Aralık 1993

tarihli anayasa da kabul edilmiştir. Yeni anayasa başkana; hükümete iki kez

güvenoyu verilmemesi halinde Devlet Duması’nı feshetme, Devlet

Duması’ndan geçen kanunları kabul etmeme, Parlamentoya başvurmadan

7 Peter RUTLAND: “Putin’in ktidar Yolu”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz. Yılmaz TEZKAN,(stanbul, Ülke Kitapları, 2001), 152-153.8

Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153.9 Abdullah DEMR: Tarihten Günümüze Rus Yayılmacılığı ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler,(stanbul, Ötüken Neşriyat, 1998), 168.



11

resmi kararlar alabilme gibi yetkiler vererek başkanın konumunu

güçlendiriyordu.

Yeltsin ve ekibi reformlar konusunda kararlı bir şekilde hareket

etmelerine rağmen halkın yaşam koşullarında gözle görülür bir düzelmenin

gerçekleştirilememesi, hatta koşulların giderek ağırlaşması, örgütlü suç

odaklarının (Mafya) giderek Rus halkının yaşamına damgasını vurması

reform karşıtı grupların işini kolaylaştırmıştı. ktisadi reformlara verilen öncelik

ve izlenen siyasetler ile halkın tercihleri ayrı çizgilerde gelişmeye başlamış ve

karşılaşılan sorunların çözümünde ortaya çıkan görüş ayrılıkları ülkeyi içsavaşın eşiğine kadar getirmişti.10 Reformlara karşı olan Devlet Başkanı

Yardımcısı Rutskoy ile Parlamento başkanı Hasbulatov ülkedeki

kutuplaşmayı tahrik etmiş, bunun üzerine Parlamento Yeltsin’i görevden

alarak yerine Rutskoy’u atamıştı. Bunun üzerine Yeltsin parlamento binasını

topa tutarak Rutskoy ve Hasbulatov’u tutuklatmıştı. Bu siyasi krizde,

beklenenin aksine ordu Yeltsin’i desteklemişti. 12 Aralık Parlamento

seçimlerinde reform yanlılarının ağır bir yenilgiye uğramasından sonraYeltsin, tamamen Batı yanlısı bir politika izlemenin başarı getirmediğini

anlamış ve bu tarihten sonra doğu ile batı arasında orta yolu benimseyen bir

anlayışa yönelmiştir. Batı yanlısı Atlantikçi grubun temsilcileri tasfiye edilmiş

ve Avrasyacı söylemde bulunanlar önemli görevlere getirilmiştir.

16 Haziran 1996 Başkanlık seçimlerine çok az bir zaman kala, Rus halkı

geleceğe endişeyle bakmaktaydı. Yaşam standartları Sovyetler Birliği’nin

dağılmasından sonra giderek kötüleşmişti. Halk büyük umutlar bağladığı

reformların bekledikleri refahı getiremediğinden şikayetçiydi. Örgütlü suç

(Mafya) oldukça yaygındı. Eski günlere duyulan özlem giderek artıyordu. Bu

gelişmeler başkanlık seçimlerini daha da önemli bir hale getiriyordu. Böyle bir

ortamda gerçekleştirilen seçimlerin ilk turundan, hiçbir adayın %51 oy

alamaması nedeniyle sonuç alınamadı. Yeltsin %35, Zuganov %31.5, Lebed

%14.9, Yavlinski %7.6, Jirinovski %6 oy almıştı. Temmuz ayında yapılan

10 Yaşar ONAY: a.g.e., 110.



12

ikinci tur oylamada Yeltsin bir kez daha başkan seçildi. Ancak başkanlık

Yeltsin’e pek yaramadı ve kısa süre sonra ciddi sağlık sorunlarıyla karşı

karşıya geldi.11

1996 seçimleri, kazanmasına rağmen, Yeltsin’in taraftarlarının azaldığını

göstermekteydi. Yeltsin eski çevresini uzaklaştırarak, yeni oluşan oligarşi

grubunu etrafında topladı. Bazı bölge valileri ile ad hoc anlaşmalar yaparak

başkanlık seçimlerini kazanmıştı. Yeltsin’in 1996 seçim kampanyasını parasal

ve medya güçlerle destekleyerek kazanmasını sağlayan, böylece Yeltsin ve

ailesine yakınlık kuran ve bu suretle Rus yönetimini en tepede etkilemeimkanına kavuşan Oligarklar yedi grup altında toplanabilir. Bunlar Alfa,

nkombank, Logovaz, Menatep, Most, Oneximbank ve Sbs-Agro gruplarıdır.12

1991-1994 iktidarının birinci döneminde: Yeltsin’e güvenen Batı dünyası

parlamento seçimleri öncesinde daha sağ çizgi izleyen Yeltsin karşıtlarının

parlamento içinde bombalanmalarını alkışlamış ve bu yoldan demokrasinin

kurulacağını sanmıştır.13 Yeltsin idaresinin son dönemlerinde, Rusya’nın Batı

ile ilişkilerindeki dengeler oldukça ilginç bir yapı arz etmekteydi. Sık sık

değişen Rus hükümetleri önemli uluslararası kararlarda geleneksel Rus

tavrından farklı olarak etkin olmayan bir görünüm sergilemiş, buna karşılık

Batı, Yeltsin rejimine maddi, manevi destekte bulunarak ülke yöneticilerinin

anti-demokratik faaliyetlerine göz yummuştur.14

Yeltsin yönetiminin ikinci döneminde de ekonomik ve siyasi istikrarsızlık

devam etmiştir. Yeltsin’in ikinci kez seçilmesinde önemli rol oynayan oligarklarsiyasete girmiş, mafyanın ortaya çıkışıyla devlet düzeni bozulmuş, ard arda

gelen ekonomik krizler yaşam standartlarını düşürmüştür. Vaad edilen yaşam

koşullarına ulaşılamaması hatta bu koşulların daha da kötüleşmesi sistem

karşıtlarının sayısını artırmıştır. 1998’deki büyük ekonomik krizle halk tam bir

11 Yaşar ONAY: a.g.e., 114-118.12 Fikret ERTAN: Rusya’nın Dönüşümü, (stanbul, Kızılelma Yayıncılık, 2001), 53.13 Hasan KÖN: “Günümüzde Rus Milliyetçiliği ve Sonuçları”, Avrasya Dosyası, Cilt 1, Sayı 1,

(lkbahar, 1994), 7-8.14 Asem NAUŞABAYEVA: “Yeltsin’den Sonra Putin’le Yeni Rusya”, Stratejik Analiz, Cilt 1, Sayı 1,(Mayıs 2000), 7.



13

yoksulluk ve sefalet içine düşmüş, IMF ile yürütülen çalışmalar nedeniyle dış

yardıma olan bağlılık artmıştır. Günden güne dış borç yükünün artması,

ancak bunun devlet kasası yerine özel kişilere aktarılması, devlet dışında

farklı yapılar olduğunu gösteriyordu.15

Yeltsin, iktidarı döneminde başbakanlık görevinde sık sık değişikliğe

gitmiş, 1998-1999 yılları arasında dört başbakan (Çernomirdin, Kiriyenko,

Primakov, Stepaşin) atamış ve sonunda Putin’i bu göreve getirmiştir. Buradan

yola çıkarak Yeltsin’in başbakanlık koltuğunu, kendisine bir halef bulmak için

kullanmış olduğunu söyleyebiliriz. Yerine geçecek kişi önemliydi çünkü Yeltsinelindeki imkanları ve ayrıcalıkları kaybetmek istemiyor, kendisine bağlı bir

halef istiyordu.

Yeltsin dönemi, yeni kurulmuş ve demokratik yapıya geçmeye karar

vermiş bir devlet olarak Rusya’nın kendini aradığı, ülke içi ayrılıklarla

uğraşıldığı, ekonomik ve siyasi istikrarsızlıkların yaşandığı, uluslararası

alanda da prestij kaybedilen bir dönem olmuştur. Siyasi ve iktisadi alandaki

başarısızlıklar nedeniyle halkın desteğini ve güvenini yitiren Yeltsin 31 Aralık

1999’da devlet başkanlığı görevinden istifa ederek yetkilerini V. Putin’e

devretmiştir.

B. Putin Dönemi

Yeltsin, görevinden ayrılırken yönetimi, halef olarak seçtiği Putin’e

bırakmış, Putin’in vekaleten sürdürdüğü devlet başkanlığı 26 Mart 2000

seçimleriyle halk tarafından onaylanmıştır. Seçimlerin ilk turundan zaferle

çıkan Putin (%52.6 oy ile) Rus devletini toparlamaya yönelik uygulamalarına

başlamıştır.

15 Erhan BÜYÜKAKINCI: “Vladimir Putin Döneminde Rus Dış Politikasına Bakış”, DeğişenDünyada Rusya ve Ukrayna, Der: Erhan BÜYÜKAKINCI, (Ankara, Phoenix Yayınları, 2004), 143.



15

Yeltsin’e zıt bir kişiliğe sahipti. Dürüst, amirlerine sadık, çok konuşmayan,

sakin, kesin kararlar alan, sert şahsiyetli birisi olarak tanımlanan Putin, bu

dönemde Rusya toplumunun içgüdüsel olarak aradığı başkan yapısına

uymaktaydı.18 Her halükarda, Putin’in bütünüyle anayasal kurallar

çerçevesinde seçildiğini, şahıs olarak halkın geniş onayını aldığını ve

seçilmesinin de politik açıdan hiçbir iktidar değişimini ifade etmediğini itiraf

etmek gerekiyor. O daha çok Yeltsin’in, kazanılanı koruyacak ve Rusya’yı

eski büyüklüğüne ulaştıracak olan, seçilmiş bir mirasçısı ve vasisidir.19

Putin’in Yeltsin’in halefi olduğu ilk kez söylendiğinde, Batıda onun daaynı yoldan yürüyeceği hesap ediliyor ve aslında böyle bir tutum batının işine

de geliyordu. Oysa, gerçek böyle gelişmedi. Başkan sıfatıyla Putin tarafından

seçilen ziyaret güzergahının sadece Avrupa turnesinden ibaret olmayıp, Çin,

Kore Halk Demokratik Cumhuriyeti, Hindistan, Moğolistan, Küba gibi ülkeleri

de kapsaması Batılılarda kuşku uyandırdı. Batılı liderlerle yaptığı ilk

görüşmelerde Putin bağımsız olduğunu gösterdi. Ancak bu tutum, kendisini

diğerlerinden üstün gören, karşısındakini savaşa davet eden bir insanıngösterişli tutumu değildi.20

Putin’in karşısında bulunan görev, demokrasinin güçlendirilmesinden çok

Rus devletinin yeniden inşasıydı. Putin’in mücadelesi sadece Sovyetler

Birliği’nin dağılmasını takip eden devlet kurumlarındaki çöküşü durdurmak için

değildi. Putin’in görevi, yeni küresel çevre içinde yeni kurumlar oluşturmaktı.

Sovyet kurumları çökerken, dışarıdaki dünya yerinde durmuyordu.

Küreselleşmenin karmaşık dinamikleri yeryüzündeki bütün devletleri radikal

reformlar yapmaya zorlamıştı. Serbest ticaretin giderek arttığı, uluslararası

sermayenin hızlı bir şekilde akıp durduğu ve bilgi devriminin olduğu bir

dünyada gelişmiş ülkelerin eski refah ve sanayi yönetimi fonksiyonlarını

kısıtlamak ve uluslararası rekabette yer almaya dikkatlerini çevirmekten

18 Asem NAUŞABAYEVA: a.g.m., 169.19 Wolfgang SEIFFERT: Vladimir V. Putin, Ed. Zerrin YILMAZ, (stanbul, Gendaş Yayınları, 2004),

32.20 Yevgeniy PRMAKOV: Kapalı Kutu Rusya: Üst Düzey Siyaset Koridorlarında Bir Yaşam, Çev.Nuri EYÜPOĞLU, (Mataş Matbaası, 2002), 11.



16

başka seçenekleri yoktu. Putin’in, iktidara geldiği ilk aylarda Yeltsin’in

başlattığı ama tamamlayamadığı Rusya’yı modernleştirme görevini

tamamlayacağı düşünülüyordu.21

Putin, reformlardan vazgeçmeden veya tamamen yeni bir istikamete

yönelmeden yapacaklarını Yeltsin siyasetinin mirası üzerine inşa etmekteydi.

Devlet yönetiminin güçlendirilmesi, ülkenin yasal bütünlüğünün sağlanması,

siyasi parti rekabetini getirecek bir sistemin kurulması gibi Yeltsin’in

çözemeden bıraktığı konular üzerine gitti. Endüstrinin özelleştirilmesi ve Batı

ile işbirliği esasına dayalı dış politika gibi Yeltsin’in zamanında köklüdeğişikliğe uğrayan alanlara nispeten dokunmadı. Demokrasi, Pazar

ekonomisi, uluslararası toplulukla ilişkiler gibi temel konularda Putin’in

siyaseti, selefinin güttüğü siyasetin bir devamı niteliğindeydi. Her şeyden öte

Putin’in görevi Rus devletini küresel çevrenin meydan okumalarına karşı hazır

hale getirmekti. Ancak, özellikle valiler ve oligarşi ile mücadele etmek gibi,

Yeltsin modelinden ayrıldığı noktalar da vardı. Yeltsin’in politik tarzı, Sovyet

Komunist Partisi bürokrasisinde geçen yıllarında öğrendiği şekildeformaliteden uzak, “arka oda” usulüne uygundu. Yeltsin’in şekilci kurallara ve

yasalara karşı alerjisi vardı, daha çok kişisel gizli pazarlıkları tercih ederdi. Bu

tarzla cumhuriyetlere ve bölgelere karşı federal politikayı yürüttü ve yine bu

tarzla belirli seçkinlerin eline büyük bir servetin transferi ile sonuçlanan

özelleştirme programı dahil Rusya ekonomisini yönetti. Putin ise aksine

“Kanunun diktatörlüğünü” tesis etmedeki ilgisini göstermek için oyunun

kurallarının temiz ve açık olacağını yüksek sesle dile getirdi. Gayrı resmikişisel ilişkilerden daha resmi kurumsal uygulamalara doğru yönetim

tarzındaki bu değişim Putin başkanlığını en önemli mücadele konusudur.

Başkan seçilmesinden altı ay sonra, Putin’in Rusya’yı yönetmiş olan gayrı

resmi ilişkiler ağını çözmeye doğru bazı kararlı adımlar attığı görüldü.

Bununla birlikte, Putin’in iktidara yükselişi büyük ölçüde bu arka oda

manevralarının bir sonucuydu ve Putin’in kendisi, başkan seçilmeden ve

seçildikten sonra bir süre bu tür özel ilişkilere önem verir gözükmüştü. Ancak

21 Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153.



17

Rus politik tarzının değişmesi kolay olmayacak, resmi düzene geçiş uzun

yıllar alacaktı.22

1. Putin’in Reformları

Rus Milli Güvenlik Servisi FSB’nin başkanı iken, Yeltsin tarafından 16

Ağustos 1999’da başbakanlığa getirilen ve 2000 ile 2004’te üst üste iki defa

devlet başkanlığına seçilen Putin’in temel misyonu, dağılma emareleri veren

devleti yeniden toparlamak, Çeçenistan savaşına radikal bir çözüm bularak iç

çemberdeki ayrılıkçı akımlara kesin bir set çekmek ve dışarıda Rusya’yı

yeniden güçlü bir devlet konumuna yükseltmek idi. Yeltsin’in demokrasiyi

kurmak ve liberal ekonomiyi yerleştirmek adına, Rusya’da sebebiyet verdiği

ekonomik kaos ve sosyal çalkantı ortamında Putin, kendine yakın St.

Petersburg ekibini yanına alarak, “Rusya nasıl kurtulur” sorusuna cevap

bulabilmek doğrultusunda, sistemin temel aksaklıklarının giderilmesiyle işe

başlamıştır.23

Başkan Putin, 2000 yılından itibaren başlattığı reformlar ile ülkenin

Sovyetler Birliği döneminden miras, temel ekonomik ve sosyal sorunlarına

“Rus modeli” yaratmak suretiyle kalıcı çözümler bulmaya öncelik vermektedir.

Temel iç problemlerini çözemeyen bir Rusya’nın, tutarlı ve uzun vadeli bir dış

politika izlemesi de mümkün değildir. Bu bakımdan, devletin önce ekonomiyi

düzeltmesi ve enerji sektörü gelirlerinin, ekonomik dokunun yenilenmesi ilehalkın refahına tahsis edilmesi önem arz etmektedir. Halkın refahının artması

yoluyla, iç barışın tesisi kolaylaşacak ve ülke daha kolay yönetilebilir bir

duruma gelecektir. Ancak, bütün bunların gerçekleşmesinde temel unsur,

yapılan reformların halk tarafından benimsenmesidir.24

22 Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153.23

Fevzi USLUBAŞ: SSCB’den Sonra Sıra Rusya’da Mı? Afganistan, Küresel Terör ve ABDmparatorlukların Bataklığı, (stanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2005), 130.24 Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 108.



18

a. Merkezi Otorite

Rusya son yüzyılda iki kez dağılma sürecinden geçmiştir. Bunlardan ilki

Çarlık Rusya’sının yıkılışı, ikincisi de SSCB’nin çöküşü olmuştur. Bu

parçalanmanın sebebi, etnik ya da azınlık çatışmalarından çok, merkezi

otoritenin zayıflaması olmuştur. Rusya Devleti’nin ilk Başkanı Boris Yeltsin

döneminde merkezi otorite bir kez daha zayıflamış ve Yeltsin, Rusya’ya bağlı

cumhuriyet ve bölgelere adeta, “alabildiğiniz kadar özgürlük havası alın”mesajını göndermişti. Hatta Brezezinsky adlı ABD’li sosyolog, Rusya

topraklarının gelecekte sadece Moskova ile sınırlı kalacağını ileri sürmüştü.

Ancak Putin’in devlet başkanı seçilmesiyle, Rusya’nın merkeziyetçi

sisteminde büyük değişikliklere gidilmiştir. Putin ilk iş olarak daha önce 89

idari birimden oluşan Rusya’yı, yeni bir yapılandırmaya tabi tutarak federe

cumhuriyet ve bölgelerin yetkilerini sınırlandırmış, tıpkı devlet kurumlarında

olduğu gibi gücü tek elde toplamıştır. Putin ekonomi alanında da devletin

kontrolü ele almasını sağlamıştır.25 Putin; oligarşiye, medyaya, cumhuriyetlere

ve bölgelere karşı merkezi devlet gücün yeniden tesis etmeyi taahhüt ederek

iş başına gelmiştir.

Devletin yeniden yapılanması doğrultusunda, Yeltsin döneminin

“Asimetrik Federal”26 sisteminin değiştirilmesine ağırlık verilmiştir. Eski

Başbakan ve Putin’in 2000 yılındaki başkanlık yarışında en büyük rakibi olan

Primakov’un “Rusya’nın birliğini muhafaza etmek için dikey devlet otoritesinin

25 lyas KAMALOV: Putin’in Rusya’sı: KGB’den Devlet Başkanlığına, (stanbul, Kaknüs Yayınları,2004), 117.26 “Asimetriklik” federal devletin, kendi iç yapısı itibariyle federe birimlerinin coğrafî, ekonomik vediğer faktörlere bağlı olarak farklı yetkilerine ve farklı statülerine müsaade edip varlıklarını kabuletmesidir. Rusya Anayasası’nda asimetrik yapıya doğrudan izin veren herhangi bir kural yoktur. Fakatanayasanın bir kısım maddelerini ve pratiği analiz ettiğimizde karşımıza asimetrik bir yapıçıkmaktadır. Örneğin, ”Cumhuriyetlerin kendi anayasa ve yasama faaliyetleri vardır. Kray, oblast,federal şehirler, özerk oblast ve özerk okruglar tüzük (ustav) ve yasama mevzuatına sahiptirler (md.5/2)” maddesiyle cumhuriyetler dışındaki diğer birimler devlet olarak kabul edilmemektedirler. Bunun

bir sonucu olarak cumhuriyetler kendilerine ayrı statü garanti eden asimetrik federasyonunsavunucusu olmuşlardır. Bkz. Bekir DEMR: “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik AyrışmaSüreci”, http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm



19

yeniden tesisi şarttır” görüşü çerçevesinde, muhalefetin de desteğini alan

Putin, Mayıs 2000’de idari reformları başlatmıştır. Önce yerel parlamentoların

çıkarttıkları kanunların, federal mevzuata uygunluğu şartı getirilmiş ve

bölgesel ekonomik farklılıkları azaltmak amacıyla, toplanan vergilerin merkez

tarafından, bölgelerin ihtiyaçlarına göre dağıtılmasını öngören yeni

düzenleme yapılmıştır. Daha sonra, etnik kıstaslara göre oluşturulmuş ve

kendi başlarına otonom hareket etmek alışkanlığını kazanmış olan 89 idari

bölge, kurulan 7 üst bölgeye (Merkez Rusya, Kuzeybatı Rusya, Güney

Rusya, Volga, Urallar, Sibirya ve Uzakdoğu Rusya ) bağlanmış ve buralara,

çoğu asker kökenli, Putin’e sadakati ile tanınan süper valiler atanmıştır. Süper

valilerin denetimine giren 89 bölge valisi, üst meclis görevini yapan

Federasyon Konseyi Üyesi olma hakkını kaybetmiş ve kendilerine istişari

mahiyetteki, Devlet Konseyi’ne üyelik imkanı sağlanmak suretiyle bu valilerin

icraatları kısıtlanmıştır.27

Cumhuriyetler ve bölgeler üzerinde federal otoriteyi kuvvetlendirmek için

kullanılan idari örgütlenmenin en çarpıcı örneği, mevcut askeri bölgelerleörtüşen yedi süper bölgeyi oluşturan bu Başkanlık Kararnamesidir. Bu yeni

süper bölgelere baş yönetici olarak atananların beşinin general olması

hiyerarşik niyeti açıklamaktadır. Bu idari değişikliğin başlıca gayelerinden biri

bölgelerde görev yapan binlerce federal memurun, cumhuriyet başkanları

veya bölge valilerinin eli altında değil federal merkezin kontrolü altında

kalmasının sağlanmasıdır. Merkezi onayı gerektiren bölgesel öneriler şimdi

Moskova’ya gönderilmeden önce süper bölgenin onayından geçecektir. Belkide bu yeniden idari örgütlenmenin en dikkati çeken tarafı (sınırlarının

ekonomik ölçütler yerine askeri bölgelerin sınırlarına göre tespit edilmesinin

dışında) merkezi otorite ile bölgeler arasında herhangi bir müzakere veya

tartışma olmadan gerçekleşmiş olmasıdır. Putin yönetimi tarafından bölgeler

üzerine tek taraflı olarak zorla uygulanmıştır. Ayrıca yedi federal bölgenin tam

yetkili temsilcilerinin seçimi tamamen başkanın tercihi olmaktadır. Putin,

merkezi devlet otoritesinin tesisi için sadece seçilmiş dahi olsa yerel yetkilileri

27 Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 131-132.



20

görevden alma yetkisini üstlenmekle kalmamış, vali ve başkanları bazı

yetkilere sahip olan Federasyon Konseyi’nden de uzaklaştırmış ve onları yeni

teşkil edilen ve sadece tamamiyle bir danışma organı olan Devlet Konseyi’ne

aktarmıştır. Rusya Devlet Başkanı bu organı aşırı merkezi baskı altında milli

bir mutabakat sağlanması için kullanmayı arzu etmektedir. 22 Kasım 2000

tarihinde yapılan Devlet Konseyi’nin toplantısında yaptığı konuşmada Putin;

“Ortak faaliyetlerimizin en önemli kısmı iktidarın dikey yapısının

güçlendirilmesidir. Bu, federal merkezin kontrolünü gerektirir. Devlet

Konseyi’nin böyle bir kontrol için mükemmel bir vasıta olacağına eminim.”

demiştir.28

Yeni oyunun kurallarını çabuk kavrayan bölgesel elit, merkezle açık bir

cepheleşmeye gitmemiştir. Milli cumhuriyetlere ve diğer bölgelere gözdağı

verildikten sonra, bölgeler ve hatta milli cumhuriyetler kendi mevzuatlarını

federal mevzuata uyduracaklarını açıklamaya başlamıştır. Bölgelerle ilişkiler

açısından Putin’in giriştiği hareket atak olarak nitelendirilse de, 1998 yılından

beri izlenmeye çalışılan bölgesel politikanın bir devamıydı. O zaman daekonomik baskı unsurlarını elinden kaçıran merkez, mahkemeleri, polisi ve

diğer baskı unsurlarını kullanarak bölgeleri etkilemeye çalışıyordu. Putin,

bölgesel liderlerle alakalı birtakım hukuki düzenlemelere gitmesinin yanında,

bölgelerin ekonomik özgürlüklerini kısıtlama girişimlerinde de bulunmaya

başladı.29

Alt yasama organı olan ve 2000 yılından beri Kremlin’i destekleyen,

“Birleşik Rusya Partisi”nin ağırlıkta olduğu 450 üyeli Duma’nın icraatlarına

yönelik, Kremlin’in denetiminin artırılması amacıyla Putin, 12 Eylül 2004’te

yeni bir düzenleme yapılacağını ilan etmiştir. Buna göre, yarısı mahallen ve

diğer yarısı parti listesinden seçilmekte olan Duma milletvekillerinin, bundan

böyle sadece merkezdeki parti listesinden seçilmesi ve mahallen aday

28 Archie BROWN: “Vladimir Putin ve Merkezî Devlet Gücünün Yeniden Tesisi”, Kadim Komşumuz

Yeni Rusya, Haz. Yılmaz TEZKAN, (stanbul, Ülke Kitapları, 2001), 195-196.29 Anar SOMUNCUOĞLU: “Rusya Federasyonu’nda Merkez-Bölge lişkilerinin Ekonomik Boyutu”,Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz: Yılmaz TEZKAN, (stanbul, Ülke Kitapları, 2001), 34.



21

gösterilmemesi suretiyle, “bölgelerden gelebilecek çatlak seslerin”, Duma’da

görev yapmasının engellenmesi ve Duma’nın homojen bir yapıya

kavuşturulması planlanmıştır. Aynı şekilde, mahallen seçilen ve Başkan

tarafından her an görevden alınabilen 89 bölge valisinin, bundan böyle

sadece Başkan tarafından atanması ve bu atamanın mahalli meclisler

tarafından onaylanması öngörülmek suretiyle, “merkez”in otorite ve

denetiminin taşraya taşınması hesaplanmıştır.30

Putin’in mahalli idareleri ve Merkez’deki Yasama Organı’nın tamamen

Kremlin’e bağlanmasını öngören bu yasal düzenlemesi “terörizmle mücadeleiçin şart” gerekçesiyle halka sunulmuştur.31 Ancak, Rusya gibi dünyanın en

büyük ve yaklaşık 70 etnik grubun bir arada yaşadığı bir ülkede, federal bir

sistemde demokrasinin vazgeçilmez unsuru olan mahalli idarelerin Merkez’in

uydusu haline getirilmesi demokrasinin geleceği bakımından sakıncalıdır.

Putin’in 12 Eylül 2004 günü açıkladığı idari reformların gerçekleşmesi

durumunda, yerel yönetimler tamamen Merkez’e bağlı duruma

getirileceğinden ve Federal Meclis üzerinde Kremlin’in denetim imkanlarıartacağından ülke içinden ve Batıdan, bu “kanun diktatörlüğü”ne yönelik

eleştiriler gelmiştir.32 2000 yılında Rusya'nın idari birimlerini yedi federal bölge

altında toplayan ve bunların her birisine bir 'süper vali' atayan Putin, Eylül

2004’teki Beslan okul eyleminden hemen sonra valileri kendisinin atamaya

devam edeceğini açıklamıştır. Karar antidemokratikliği nedeniyle

eleştirilmiştir, ancak Putin'in bakış açısından federasyonun dağılmasına ve

bölgesel ayrılıkçılığa karşı bir önlem niteliğindedir. Ekonomik açıdanbakıldığında ise Putin'in stratejisi karşılıklı faydalar çerçevesinde Moskova ile

bölgeler arasındaki bağları güçlü tutmaktır. Moskova, bu doğrultuda bir

yandan bölgelerde Ural ve Sibirya petrollerini Vladivostok'a bağlayacak boru

30

Financial Times, 13.09.2004 ve 14.09.2004.31 Financial Times, 13.09.2004.32 Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 132.



22

hattı gibi dev projeler başlatırken, diğer yandan özellikle Sibirya ve Uzakdoğu

Rusya'daki bölgelerin valiliğine zengin işadamlarını atamıştır.33

Başkan Putin, Beslan katliamı sonrası küreselleşen ve Rusya’ya da

sıçrayan terörle mücadele edebilmek için mahalli yönetimlerin ve yerel

güvenlik birimlerinin Merkez tarafından denetlenmesinin gerekli olduğunu, 12

Eylül günü 89 bölge valisiyle yaptığı görüşmede açıklamıştır. Bu çerçevede,

sorunlu etnik bölgelerin idaresi, doğrudan Başkanlığa bağlanmış ve güvenlik

FSB’ye devredilmiştir. lk aşamada Çeçenistan-Dağıstan bölgesine “Başkan

Temsilcisi” olarak, istihbarat uzmanı Dimitri Kozak atanmış ve bölgedekigüvenlik sorumluluğu ordudan alınarak FSB’ye verilmiştir. Aynı şekilde,

ülkenin gümrük kapıları ve önemli giriş noktalarındaki denetim yetkisi, FSB ile

Alfa ve Vimpel gibi özel timlere devredilmiştir. Mahalli güvenlik birimlerinin,

organize suç örgütleri veya terörist gruplarla olası organik bağları

çerçevesinde, yetkileri kısıtlanmış ve bu birimler doğrudan FSB’ye

bağlanmıştır.34

Putin’in güçlü devletin tesisi amacıyla başlattığı bu reformlarla yerel

yönetimlerin tamamen dışlanması ve yasama organının iktidarın denetimine

geçmesi halinde, Federal Sistem’in arızaya uğraması ve demokrasinin

doğrudan “merkezde kilitlenmesi” kaçınılmaz gözükmektedir. Böyle bir

gelişmenin ise, Rusya’nın birliği için etnik veya slamcı ayrılıkçı hareketlerden

dahi tehlikeli bir durum yaratacağı muhakkaktır.35 dari alandaki bu reformlar

Avrupa tarafından antidemokratik bulunmakta ve Rusya’nın Avrupa için

partner olma özelliğinin her geçen gün azalmakta olduğu dile getirilmektedir.

Gereğinden fazla “merkezi” bulunan Rus idaresindeki bu uygulamaların

geriye dönüş şeklinde yorumlanması Rusya’da demokrasinin tartışılır

olduğunu göstermektedir.

33 Altay ATLI: “Rusya'nın Alternatif Yatırım Haritası”, Radikal, (23 Aralık 2005),

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=17370434 Financial Times, 05.09.2004, 14.09.2004 ve 30.09.2004.35 Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 137.



23

b. Oligarşi

Oligarşi, sadece belirli bir zümrenin bir ülkeyi yönetmesiyle ortaya çıkan

yönetim biçimidir. Genelde yönetimdeki grup, askeri, siyasi veya maddi olarak

ülkenin önde gelen gruplarından birisidir.

Rus anlayışına göre Oligarşi; sadece zengin olan insan değil, siyasetin

içine giren, yasaları çiğnemek için koşullar hazırlayan, ya da Rus yasama

sisteminin kusurlarından yararlanarak, toplum hesabına akla hayale

sığmayan zenginliklerin yolunu açan iktidarla bütünleşen kişi demektir.Oligarşi klanına ait olanın temel özelliklerinden biri, kamuoyunu yönlendirmek

amacıyla, kitlesel iletişim araçlarını ele geçirmektir.36

Gorbaçov’un SSCB Komünist Partisi Birinci Sekreterliği görevine

seçilmesinin ardından, batmakta olan Sovyet ekonomisinin kurtarılabilmesi

için yürürlüğe soktuğu liberalleşme çalışmaları ve reformlar, hızla

parçalanmaya giden ülkede yeni bir sınıfı ortaya çıkarmıştır. Gorbaçov’un

reformları ile başlatılan liberalleşme çalışmaları sayesinde ilk sermaye

birikimlerini gerçekleştiren bu sınıf, SSCB’nin dağılmasından sonra hayata

geçirilen özelleştirme sayesinde ülkedeki mal varlıklarının büyük bir kısmını

çeşitli yollarla (genelde hukuk dışı) üzerlerine geçirmiştir. Başlangıçta Yeni

Ruslar olarak adlandırılan bu kesimin giderek güçlenmesinden sonra

Rusya’da ve Batı dünyasında SSCB’den kalma politik terminolojilere atıfta

bulunurmuşçasına oligark (oligarşi yöneticisi) olarak adlandırılmaya

başlanmıştır. Bu sınıf Yeltsin döneminde ekonomik gücüne politik güçler dekatarak Kremlin içlerine kadar girmiş ve o dönemde iyice palazlanarak

güçlenmiştir. Ekonomik güçlerini Yeltsin döneminde politik alanda rahatça

kullanarak bakanların ve başbakanların atanmasında kilit roller üstlenen bu

sınıf, Çeçenistan savaşından, ülkenin iç ve dış güvenlik sorunlarına kadar

birçok alanda da söz sahibi olmuştur. Ellerindeki maddi güçle Yeltsin’in ikinci

defa seçilmesinde büyük katkıları olan bu kesim, hasta Yeltsin iktidarının son

36 Yevgeniy PRMAKOV: a.g.e., 3.



25

eleştiriler getirseler de Başkan Putin’i hedef alan eleştirilerden kaçınmakta

veya çok gerekliyse bunu medya yoluyla analistlerine yaptırmaktadır.39

III. Rusya Federasyonu’nda Federal Yapı

1990’larda siyasi dönüşüm geçiren ve demokratikleşen Rusya’nın

totaliter bir devlet yapısından bir federasyona dönüşmesinin en önemli

zorunluluğu, çözümlenmemiş ‘milliyetler meselesi’ olmuştur. Bu meselenin

kökleri ise tarihte yatmaktadır. Sovyet zamanındaki federalizm, milliyetler

meselesinin çözümünde kullanılan araçlardan birisi olmuştur. O yıllarda ilan

edilen federasyon Rusya’nın Rus olmayan halkları için düşünülmüştür. Ancak,

hızla güçlenen Bolşevik idaresi için federasyon kısa zamanda bir araçtan çok,

milliyetler meselesini perdeleyen bir örtü haline gelmiştir.40 SSCB’nin

yıkılmasından sonra oluşan demokratik ortamda idari sistem hukuki açıdan

olduğu gibi pratik açıdan da federal bir sisteme dönüşmek zorundaydı.

Çünkü, Rusya’nın çok geniş topraklara ve çok milliyetli bir nüfusa sahip

olması bu zorunluluğu gerektiriyordu. Bu milletler arasındaki bir kısım

ulusların kendi milli devletlerinin kurulma planlarını yapmakta olması ve

demokratik faaliyetlerin de az da olsa hareketlenmeye başlaması federasyon

sistemine geçişte katalizör etkisi yapmıştır.41

39 Sinan OĞAN: “Rusya'da Oligarşinin Millileştirilmesi Arzuları”,http://tr.rutam.org/content/view/29/26/ 40

Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 22.41 Muhammet KARADAĞ: “Rus Federalizminin Tarihi Gelişimi ve Geleceği”, Rusya StratejikAraştırmaları-1,Ed. hsan Çomak, (stanbul, Tasam Yayınları, 2006), 32.



26

Sovyetler Birliği’nin son yıllarında, bugünkü Rus federalizminin42 kökleri

ve aynı zamanda onun problemlerinin kökleri de atılmıştır. 20. yüzyılın

başında olduğu gibi, merkezi otoritenin zayıfladığı ortamda, Rusya’nın Rus

olmayan halkları harekete geçmiş ve milli kültürlerine dönüş, milli bilinçlenme

hareketleriyle birlikte siyasi talepler de söz konusu olmuştur. Kağıtta

otonomiye sahip olan bu halklar, gerçek otonomi için mücadeleye girişmiştir.

Ancak bu mücadele daha büyük bir oyunda, SSCB ve Rusya Sovyet Federatif

Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC)’nin siyasi elitleri arasındaki oyunda bir koz

olarak kullanılmıştır. Gorbaçov başkanlığındaki SSCB merkez idaresine karşı

iktidar mücadelesine girişen RSFSC başkanı Yeltsin ve ekibi, merkezi

zayıflatmak amacıyla , RSFSC içindeki özerk cumhuriyetlerin yönetimlerinin

egemenlik arayışlarını desteklemişlerdir.43 Başkan Yeltsin’in otonom

cumhuriyetlere yönelik “yutabileceğiniz kadar egemenlik alın” sözleri

cumhuriyetlerin egemenliklerini ilan etmesiyle sonuçlanmıştır. Otonom

cumhuriyetlerin federasyon yapısı içerisinde bu şekilde ayrıcalıklı hale

gelmesi kray44 ve oblastları45 da harekete geçirmiş ve bunların otonom

42 Teorik planda Rusya federalizmi, diğer ülkelerdeki federalizm modellerinden farklılığı yönüyleönemli bir tartışma konusu olmaya devam etmektedir. Federalizm; geleneksel manada birkaçcumhuriyet, eyalet, kanton ve benzeri birimlerin tek bir devlet halinde birle şerek örgütlenmeleriyleoluşturdukları siyasi-idari yapıdır. Örgütlenen devlet şekline de federasyon adı verilmektedir.Federasyonun karakteri, yaratılma tarzına bağlıdır. Anlaşma ya da bir Anayasaya bağlı olarakdevletler birleşebilir. (Anlaşma sadece uzlaşmaya varma süreci değil, aynı zamanda hukuki birbelgedir.) 1922’de RSFSC, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kafkasötesi Cumhuriyeti’nin kurdukları SSCBanlaşmaya bağlı olarak kurulan federasyonlara örnektir. Anlaşma ile kurulan federasyonlar daha çokadem-i merkeziyetçidirler. Bir anayasanın kabulü ile ya da anayasada yapılan değişiklikle federasyon

kurulabilir. Hindistan, Pakistan, Etiyopya ve Belçika (1993’te yapılan değişiklikle) anayasa ilekurulan federasyonlardır. Diğer taraftan bir federasyon bu iki tarzın birleştirilmesiyle, yani “anayasalı-anlaşmalı” olarak da kurulabilir. Yeni bir federasyon kurulurken seçilen model gelecekteki federalilişkileri doğrudan etkilemektedir. 1918-1922 yılları arasında SSCB’nin büyük cumhuriyeti Rusya,uygulamada farklı olsa da biçimsel olarak özerklik temeli üzerine oturtulmuş anayasal federasyonolmuştur. 31 Mart 1992’de imzalanan Federal Anlaşma ve 12 Aralık 1993’te kabul edilen Anayasa ilebirlikte “anayasalı-anlaşmalı federasyona” dönüşmeye başlamıştır.http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm

Rus akademisyenler Rusya’daki federal sistemi açıklamak için federalizmi iki kısmaayırmaktadırlar: Birinci kısım federal devletler adem-i merkezi federasyonlardır; ikinci kısımdakifederal devletler ise merkezci federasyonlardır. Burada bahsedilen merkezi federalizm, üniter devletinbirçok özelliğini kendisinde toplamış bir sistemdir. Şu anki Rus federalizmini bu ikinci kısım sistemiçerisine dahil etmektedirler.43

Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 23.44 Kray: Bölge düzeyinde yönetsel birim. (Eyalet) Oblastlar gibi vali tarafından idare edilir. Kray ileoblast arasında tarihi isimlendirme farkından başka bir fark yoktur.



28

göstermişlerdir.49 Anlaşmada cumhuriyetler “egemen” ve toprak bütünlükleri

garanti edilen öğeler kabul edilirken kray, oblast ve diğer özerk birimlerin

bütünlüklerine aynı önem verilmemiştir. Anlaşmaya göre, kray ve oblastların

kendi topraklarında yasama, yürütme, yargı gibi devlet iktidarını simgeleyen

organları, cumhuriyetlerin devlet organları kadar dikkate alınmamıştır.

Cumhuriyetler uluslararası ve dış ekonomik ilişkilerde özgür iştirakçi olarak

kabul edilirlerken kray, oblast özerk oblast ve özerk okruglar bağımlı

iştirakçiler olarak kalmışlar, yer altı ve yer üstü zenginlikleriyle beraber toprak,

üzerinde yaşayan cumhuriyet halkının öz malı kabul edildiği halde diğerleri bu

ayrıcalıktan mahrum bırakılmışlardır.50

12 Aralık 1993 tarihinde referandum ile kabul edilen Anayasanın 5.

maddesi, idari sistemi şöyle ifade etmektedir:51

Rusya Federasyonu, Rusya Federasyonunun eşit haklara sahip

unsurları olan cumhuriyetler, topraklar, vilayetler, federal şehirler, özerk

vilayetler ve özerk alanlardan oluşur.

Cumhuriyet (devlet) kendi Anayasası ve mevzuatına sahiptir. Toprak,

vilayet, federal şehir, özerk vilayet ve özerk alanlar kendi Tüzüklerine ve

mevzuatına sahiptirler.

Rusya Federasyonunun tüm unsurları, federal devlet hakimiyet

organlarıyla olan karşılıklı ilişkilerinde ve kendi aralarında eşit haklara

sahiptirler.

1993 Anayasası daha önceleri cumhuriyetlerle yapılan federal

anlaşmaların anayasada formüle edilerek güçlendirilmesini sağlamıştır. Bu

Anayasa hukuken yeni federe birimleri de içine alarak simetrik bir federal

49 Fahrettin ÇLOĞLU: Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da Etnik Çatışmalar, (stanbul,Sinatle Yayınları, 1998), 13.50

Bekir DEMR: a.g.m., http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm51 “The Constitution of the Russian Federation”, Chapter 1, http://www.constitution.ru/en/10003000-02.htm



29

yapı52 oluşturmuştur. Ancak kendi içinde çelişkiler de bulunmaktadır.

Anayasa, 1992 Federal Anlaşmayı içermekte, egemen unsurların varlığını

tanımakta ama aynı zamanda federal yasaların, egemen unsurların

yasalarından daha üstün olduğunu söylemektedir. Anayasanın 5. maddesi

bütün federal birimlerin eşit olduğunu söylemekte ama diğer taraftan 3.

maddesi altı tip federal birim teşkil etmektedir; bunlar oblast, kray, cumhuriyet,

otonom oblast, otonom okrug ve federal önemdeki kent.53 Anayasanın 5.

maddesinde yalnızca cumhuriyetler federasyon yapısı içerisinde devlet olarak

tanımlanmakta, oblast ve kraylar ise idari-bölgesel yapılanmalar olarak

nitelendirilmektedir.

Rusya federalizminin hukuki temeli Federasyon Anlaşması ve Anayasa

ile atıldıysa da, 1990’lı yıllarda Rusya’daki federasyon sistemini esas olarak

belirleyen unsurlar federasyon üyeleri ve federal merkez arasında yapılan ikili

anlaşmalar olmuştur. lk anlaşma 1994 yılında Tataristan Cumhuriyeti ile

yapılarak bazı sorunlar çözüme kavuşturulmuştur. Bu anlaşma, Anayasa’daki

“bütün federe birimlerin eşitliği” prensibini gerçekleştirme yerine, RSFC

zamanındaki “asimetrik federalizm” anlayışına dönüşe hizmet etmiştir.54

Tataristan anlaşmasının ardından Moskova, diğer milli cumhuriyetlerle ikili

anlaşma imzalama yoluna gitmiştir. Böylece milli cumhuriyetler lehine federal

sistemde bir çarpıklık doğmuştur. Bu durum hem Rus bölgelerini rahatsız

ediyordu, hem de Rusya’nın kurmaya çalıştığı dengeli federasyon modeline

aykırıydı. Bu yüzden zamanla bu tür anlaşmalar Rus bölgeleriyle de

yapılmaya başlanmıştır. Ancak bu gelişme de, ilk başta oluşmaya başlananfederasyonun dengesizliğini ortadan kaldırmamıştır. Anlaşmaların sonucunda

siyasi ve ekonomik olarak daha güçlü olan Tataristan, Başkurdistan ve Saha

Cumhuriyetleri, diğer cumhuriyet ve bölgelere göre daha avantajlı birer

anlaşma yapmıştır. Genel olarak ise, milli cumhuriyetler bölgelere göre birçok

ayrıcalık elde etmiştir. Ancak bu ikili anlaşmalar da hukuki kargaşayı ortadan

52 1993 Anayasasında simetrik olarak nitelendirilen federal yapı, federal birimler arasında öngörülen

farklılıklar nedeniyle uygulamada asimetrik özellikler göstermektedir.53 Peter RUTLAND: a.g.m., 182.54 Bekir DEMR: a.g.m., http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm



30

kaldırmamıştır. Cumhuriyet anayasalarında Federal Anayasaya aykırı birçok

madde bulunmaktadır.55

A. Bütçe Federalizmi

Rusya’da federasyon üyelerinin eşitsizliğinden kaynaklanan bir bütçe

federalizm dengesizliği söz konusudur. Burada kastedilen, direkt merkez-

bölge mali ilişkileriyle alakalı olarak genellikle bölgelerin bütçeye aktardığı

vergi oranlarının farklı olmasıdır. Bu tür çarpıklığın iki önemli sebebi vardır: 1)

Federasyon üyelerinin ekonomik farklılığı; 2) Bütçeler arası ilişkilerin merkezle

bölgelerin pazarlığı sonucunda oluşması.56

Rusya bütçe sisteminin önündeki başlıca problem bölgelerin ekonomik

yapıları, ekonomik gelişme düzeyi ve mali imkanları açılarından önemli ölçüde

farklı olmalarıdır. Bölgeler arasındaki farklılıklar bölgelerin mali imkanlarına da

yansımaktadır. Rusya’da bazı bölgeler gelirlerinin %60-65’ini federal bütçeye

aktarırken, bazıları ise harcamalarının %85-95’ini federal bütçe fonlarından

karşılamaktadır. Bütçe federalizminin dengesizliğinin diğer sebebine, yani

1990’lı yıllarda bütçeler arası ilişkilerin merkez ve bölgeler arasındaki

pazarlıklarla oluşmasına gelince, doğal olarak böyle bir pazarlık oyununda

bölgelerin pazarlık güçleri önem kazanır. Bölgelerin pazarlık güçleri, bölgenin

ekonomik yapısı, ülke ekonomisi için ekonomik önemi, jeostratejik konumuveya sadece bölge valisinin etkinliği gibi aktörlere göre değişebilir. Ancak

bütün bunlardan öte, Rusya bölgelerinin pazarlık gücünü daha çok etnik

konular belirlemiştir. Ülkede ayrılıkçı hareketlerin ve etnik rahatsızlıkların

çıkmasından çekinen merkezi yönetim, bazı milli cumhuriyetlere ‘Rus

55 Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 24.56 Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 31.



31

bölgeleri’nden daha fazla ayrıcalık tanımıştır. Tehlikeli olmayan milli

cumhuriyetlere de sırf statülerinden dolayı benzer ayrıcalıklar tanınmıştır.57

1993 Anayasasındaki federe birimlerin eşitliğinin bütçe ilişkileri itibariyle

uygulandığını söylemek oldukça zordur. Zira, cumhuriyetler merkezle ikili

anlaşmalar sayesinde toplanan vergilerin oldukça az bir kısmını merkezi

bütçeye ödemektedirler. Bütçe ilişkileri itibariyle federal ilişkilerdeki mevcut

uygulama, RF anayasasının federe birimlerin merkezle olan ilişkilerinde eşitlik

ilkesini getiren 5. maddesine tamamen ters düşmektedir. Milli devlet

formasyonunda olan federe birimler (cumhuriyetler ve otonom okruglar),

federe merkezle olan bütçesel ilişkiler itibariyle, Rus nüfusunun çoğunlukta

yaşadığı oblast ve kraylarla kıyaslandığında oldukça ayrıcalıklı bir konumda

oldukları görülmektedir. Merkez tarafından bütçe yardımlarında da

cumhuriyetlerin yine ilk sırayı alması bütçe ilişkileri açısından asimetrik

yapının bir diğer yanını oluşturmaktadır.58 Bütçe federalizminin milli

cumhuriyetlerin lehine çarpık olmasının birçok objektif sebebi mevcuttur. Milli

cumhuriyetlerin çoğunluğu ülkenin en az gelişmiş kısımlarıdır. Bu durum

özellikle Kuzey Kafkasya cumhuriyetleriyle ilgilidir. Sibirya’da bulunan milli

cumhuriyetler de fakirlikle boğuşmaktadır. Kuzey Kafkasya ve Sibirya milli

cumhuriyetlerinin yerli halkları geleneksel olarak tarımla uğraşmaktadır. Bu

ise doğal olarak ekonomik gelişmişlik düzeyinin diğer bölgelere nazaran daha

düşük olmasının bir sebebidir. Üstelik Kuzey Kafkasya gibi bölgelerde, sosyo-

ekonomik gelişmenin düşük olması etnik ve dini problemleri körükleyici

niteliğe de sahiptir.59

Bu dengesiz bütçe ilişkileri, özellikle merkezi vergilerle besleyen donorist

birimlerin60 sayısının zaman içerisinde azalmasına sebep olmuştur. Zira, etkin

57 Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 32.58 Muhammet KARADAĞ: a.g.m.,36-37.59

Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 33.60 Donorist Birimler: Moskova Şehri, Hantı Mainskiy Özerk Oblastı, Sverdlovsk, Samara, Perm,Nijniy Novgorod, Moskova Oblastları, Yamala-Nenetskiy Özerk Oblastı, Rezan Oblastı



32

ve verimli çalışan birimlerin gelirleri federal merkez tarafından vergiler yoluyla

merkezi bütçeye aktarılmakta, buradan da gelir seviyesinin düşük olduğu

diğer bölgelere transfer edilmektedir. Diğer bir ifadeyle, bir kısım birimler

ürettiğinden az tüketmekte, bir kısmı da ürettiğinden fazla tüketmektedir.

Federal merkez yapmış olduğu bu dengesiz politikanın mevcut olan olumsuz

neticelerini bilmesine rağmen bu politikalarına devam etmektedir. Etmektedir

zira, diğer cumhuriyetlerin de yeni bir Çeçenistan olması durumundan oldukça

çekinilmektedir. Üvey evlat muamelesi gören federe birim idarecileri merkezin

bu gayri adil muamelelerinin düzeltilmesi gerekliliğini, dozu yavaş yavaş

sertleşen oranlarda dile getirmektedirler. Öyle ki bazen bu doz üstü kapalı

tehditler halini bile almaktadır.61

B. Federe Birimlerin Uluslararası ve Dış Ekonomik lişkiler Kurma

Yetkisi

Rusya Federasyonu’nun idari birimlerinin dış ekonomik ilişkiler kurma

yetkisi sorunu tümüyle çözüme kavuşmamıştır. Rusya Federasyonu, federal

devlet temel prensiplerinin oluşturulduğu bir dönemden geçmektedir. Bu

temel prensipler aynı zamanda merkez ile idari birimlerin yetki sınırlarının

çizilmesi süreci içinde oluşmaktadır. Bu süreç çerçevesi içinde idari birimler

dış ekonomik faaliyetlerini gerçekleştirme yönünde aktif bir çaba

sergilemektedir. Bu yeni eğilimlerin Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri’ndeki

gelişimi aynı zamanda onların Türkiye Cumhuriyeti ile kurdukları ekonomikişbirliği çerçevesinde gerçekleşmektedir.62

Kısmen Donorist Birimler: Saint Petersburg, Çelabinsk Oblastı, Krasnoyarsk Krayı, Tomsk,Leningrad, Yaroslav, Belgorod, Novosibirsk, rkutsk, Omsk, Kalujk, Volgagrad, Tversk, UlyanovskOblastları, Krasnodar Krayı, Udmur, Orenburg, Tulsk Oblastları61 Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 39-40.62 S.L.LOGUNOVA: “Türkiye Cumhuriyeti le Ticari-Ekonomik şbirliğinin Gelişiminde Rusya

Federasyonu dari Birimlerinin Rolü: Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri Örneği”, Dünden BugüneTürkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kültürel lişkiler, Der. Gülten KAZGAN, NatalyaULÇENKO, (stanbul, stanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003), 331.



33

dari birimlerin bağımsız dış ekonomik faaliyette bulunma hakkı RF

Anayasasında yer almamaktadır. Formalite açısından bu birimlerin yabancı

devletlerle ekonomik ilişki kurmaya hakkı yoktur. Rusya Federasyonu yasaları

idari birimlerin dış ekonomik ilişkiler kurma hakkını yabancı federal devletlerin

idari birimleriyle ya da onların bazı bölgeleriyle ilişki kurma hakkıyla

sınırlamaktadır. Rus Anayasası dış politika ve uluslararası ilişkiler konusunu

tümüyle Rusya Federasyonu’nun yürütme alanına dahil bir konu olarak

değerlendirmektedir. (71. maddenin K ve L şıkları) Ancak uluslararası ve dış

politik ilişkilerin koordinasyonu, uluslararası anlaşmaların uygulanması Rusya

Federasyonu ile idari birimlerin ortak yetkisine bırakılmaktadır. (72. maddenin

1. bölümünün O şıkkı) Söz konusu maddeye göre, Rusya Federasyonu bir

bütün olarak uluslararası hukuk öznesidir. Rusya Federasyonu idari

birimlerinin uluslararası ve dış ekonomik ilişkilerine gelince, bu ilişkilerin

kurulması yetkisi ile ilgili sorun tümüyle çözülmüş değildir. Federasyonun idari

birimlerinin uluslararası ve dış ekonomik ilişkileri üzerine RF Anayasası’nın

yaklaşımı konusunda resmi bir yorum yapılmamıştır.63

RF Anayasası ile Federasyon Anlaşması arasındaki idari birimlerin

yetkilerine dair söz konusu uyumsuzluk, bağımsız dış ekonomik faaliyet

yürütme ve ayrıca diğer devletlerle gerekli anlaşmaları imzalama hakkı

tanıyan maddelerin Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri’nin (Dağıstan

Cumhuriyeti, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti) anayasalarında yer almasına yol

açmıştır. Yasalardaki bu uyumsuzluk, Rusya idari birimleri ile merkezin

yetkileri arasındaki sınırların çizilmesi konusundaki RF yasalarının dahageliştirilmesi yoluyla çözümlenmelidir.64

63 S.L.LOGUNOVA: a.g.m., 332.64 S.L.LOGUNOVA: a.g.m., 332.



34

C. Federal Reformlar

Yeltsin’in iktidarda olduğu dönem içinde başkanın federal unsurlarla

ilişkileri pazarlıklar üstüne kuruludur.65 Bazı federal unsurlara tanınan

ekonomik, siyasi ayrıcalıklar diğerlerini de harekete geçirmiş ve ülke içinde

gerilimli bir havaya yol açmıştır. Çeçenistan’la süren pazarlıkların

sonuçlanamaması Rusya’nın bu bölgeye müdahale etmesine neden olmuştur.

Yeltsin bu dönemde, bölgelerle Başkanlık arasında iletişimi sağlamak

amacıyla Başkanlık Temsilcileri atamıştır.

2000 seçimleri ile başkanlık görevine gelen V. Putin’in iç politikasının

ana hatları merkezileşme, federal reform, bölgesel güçler ve bir kısım

oligarşinin etkinliğinin kırılması olarak belirlenmiştir. Federal reformun araçları

olarak kullanılan araçlar bilinmektedir: Rusya’nın yedi federal bölgeye

bölünmesi ve bu bölgelere devlet başkanının yetkili temsilcilerinin

atanmasıdır. Bu şekilde, Rusya’da ‘iktidarın dikey’ olarak tanımlanan

merkezileşmenin gerçekleşmesi planlanmıştır.66 Bu sistemin ilk çağrıştırdığı

düşünce özellikle Yeltsin döneminde oluşturulmaya çalışılan demokratik

sisteme karşı bir darbe olduğudur. Zira, bu sistemle birlikte oluşturulan yedi

adet federal bölgenin idarecileri bölge halkı tarafından seçilmemekte, bilakis

başkan tarafından atanmakta ve Rusya Federasyonu Devlet Başkanı

yetkilerini doğrudan kullanmaktadırlar. kinci olarak, bölge valilerinin başkan

tarafından teklif edilmesi ve yerel meclislerde bu adayın oylanması şeklinde

özetlenebilecek bu yeni reform, Beslan’daki trajik hadiseden sonra hemenuygulanmaya başlanmıştır. Bu sistemin uygulamaya başlanmasından sonra

federal birimlerin başında bulunan valiler, bir kısım medya tarafından bölgenin

başı veya yöneticisi olarak lanse edilmekte ve Moskova’nın adamı olarak

65 Yeltsin, kısa vadeli politikalarında yerel liderlerin desteğini almak için, bazı unsurlara ekonomik vesiyasi birtakım imtiyazlar sağlamış, siyasi ve hukuki asimetrinin yanında Rusya Federasyonuekonomik ve sosyal açıdan da asimetrik bir yapıya bürünmüştür. Başkanla unsurlar arasındakipazarlığın temel özelliği; her bir unsurun başkandan kopartabildiği kadar siyasi ve ekonomik imtiyaz

elde etmeye çalışması, ancak pazarlığı da fazla uzatmaması şeklindedir. Bkz. lker Gökhan ŞEN:Rusya Federasyonu Siyasal Sistemi, (Eskişehir, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2004), 154-156.66 Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 34.



35

nitelendirilmektedirler. Putin tarafından yapılan bu iki idari reform, tamamen

ülkenin bölünmez bütünlüğüne yönelik olan saldırıların ve bu husustaki

tehlikelerin bertaraf edilmesi hususunda alınmış önlemlerdir. Fakat bu

reformlar federal sistemdeki problemlerin çözümüne etkide

bulunmamaktadır.67

Duma’nın desteğini arkasına alan V. Putin 2000 yılından itibaren yaptığı

hukuki reform girişimleriyle, geçen on yıl içinde federe birimler lehine gelişen

durumu, Federal Merkez lehine çevirmeye ve federal hiyerarşiyi tekrar kurup

güçlendirmeye başlamıştır. Bu bağlamda, tüm federe birimlerin anayasa,

kanun ve kararnamelerinin Federal Anayasaya ve federal kanunlara uygun

hale getirilmesi kararı alınmıştır.68 Esasta söz konusu olan, Federasyon’un

Cumhuriyetlerinin ve diğer hukuki objelerin Rus anayasasına ve federal güce

bağlılığı ve hukuki birliğidir. Putin bu bağlamda “ülkenin, Rusya’nın bütününün

yönetimi için, eylem yeteneği olan federal bir merkez” istemektedir.69

D. Rus Federalizminin Bugünkü Durumu

Rusya’da geçerli olan federalizm, dünyanın başka hiçbir yerinde bir

araya getirilmesi başarılamayan, etnik (cumhuriyetler ve diğer özerk

oluşumlar) ve idarî-bölgesel taksimat temeline dayalı devlet yapılarını

üzerinde birleştirmektedir . Bu ikili yapı gerçek federalizm ile çelişmektedir.

Sonuçta böyle bir devlet iç yapısı bir yandan federal merkezle cumhuriyetlerarasında, diğer yandan cumhuriyetlerle oblastlar ve kraylar arasında her

zaman ihtilaf doğurmakta veya mevcut ihtilafların yeniden canlanmasına

imkan vermektedir.70 Bir yanda etnik problemlerin hortlatılmaması için

67 Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 41.68 Bekir DEMR: “Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik YapınınFederasyon Millî Güvenliği Üzerindeki Etkisi”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, Ed. hsan Çomak, ,(stanbul, Tasam Yayınları, 2006), 57.69

Wolfgang SEIFFERT: a.g.e., 66.70 Bekir DEMR: “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik Ayrışma Süreci”,http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm



36

cumhuriyetlere ekonomik ve siyasi ayrıcalıklar sağlanmakta, diğer yanda ise

ihmal edilen, Rus milletinin çoğunlukta yaşadığı oblast, kray gibi birimler

küstürülmemeye çalışılmaktadır. Böyle bir politikanın uygulanmasındaki amaç

yeniden bir çözülmenin veya dağılmanın önüne geçmektir. Yeltsin ve Putin’in

federal sistemde uygulamış oldukları sistem adem-i merkezî - merkezî

şeklinde tezat olsa da, amaç yeniden yaşanabilecek olan bir çözülmenin

engellenmesiydi.71 Ancak, federal iktidar temsilci ve ideologları “Rus

federalizmini” ve var olan federal problemleri merkezî iktidarın güçlenmesi

açısından yorumlamaktadır.72

Rusya Federasyonu Anayasasında “Rusya demokratik, federal bir hukuk

devletidir.” dense de, sistem henüz üniter bir devlet yapısı ile federal bir

sistem arasında devamlı bir şekilde git-geller yaşamaktadır. Siyasi ve

akademik çevrelerde federal yapının sağlıklı bir şekilde tamamlanmasının

mümkün olamayacağı tezi savunulmaktadır. Zira, asimetrik federal ilişkiler

(özellikle politik ve ekonomik açıdan) sistemi devamlı bir şekilde

kemirmektedir.73

Anayasa’da 89 federe birimin eşit haklara sahip olduğu prensibi ilan

edildiği halde Rusya’da de facto olarak asimetrik federal yapı hüküm

sürmektedir. Bunun en açık örneği Tataristan ve Çeçenistan’ın “özel

statü”leridir. Rus federalizmi Anayasa ve federal kanunlardan başka Federal

Anlaşma’ya ve federal organlarla federe birimler arasındaki yetki ve

sorumluluklarını belirleyen anlaşmalara dayanmaktadır. Yetki vesorumlulukların belirlenmesi ile ilgili sorunları anayasa ve yasama yolu

dışında anlaşmalar yoluyla çözen Rusya dışında başka ülke yoktur. Rus

federalizmi çoğu defa farklı güçlerin politik hakimiyet mücadelelerinde maşa

görevi görmektedir. Bu nedenle federal ilişkileri düzenleyen kurallar bütçe ve

bir dizi diğer alanlarda daha çok kağıt üzerinde kalmaktadır. Yüzlerce yıl

71 Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 42.72

Bekir DEMR: “Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik YapınınFederasyon Millî Güvenliği Üzerindeki Etkisi”, 60.73 Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 42.



37

üniter devlet olarak yaşamış olan Rusya, devamlı, federalizmi adem-i

merkeziyetçi yönetime dönüştürme denemelerine sahne olmaktadır.74

Bugün, yeni bir yüzyılın başında Federal Rus Devleti ve Rus

Federalizminin devletlilik esasları, özellikle farklı tiplerdeki federe birimlerin

hak ve yükümlülükleri açısından sağlam temellere oturmuş değildir. Bu

manada Rusya Federasyonu’nun devletleşme sürecinin henüz dinamik

olduğunu söylemek mümkündür. Üstelik bir dizi faktörün varlığı (milliyetlere

dayalı ve asimetrik olarak şekillenen federal devlet yapısı, başarısız

ekonomik reformlar ve federe birimler arası büyük ekonomik ve bütçesel

farklılıklar, devletin milliyetlerle ilgili ve bölgesel problemlerin çözümüne

yönelik kapsayıcı ve sistemli yaklaşımının olmaması, Rus olmayan bir kısım

etnik gurup arasında millî bilincin yükselmesi, karar verilen iki Çeçen savaşı,

özellikle etnik temelli federe birimlerde (millî cumhuriyetler ve millî özerk

okruglar) “ayrılıkçı” davranış ve eğilimlerin güçlenmesi gibi) Rusya

Federasyonu’nun bir millî güvenlik sorunu olduğunu göstermektedir. Ancak,

SSCB örneği ile karşılaştırıldığında Rusya Federasyonu’nun federal

bütünlüğünü tehdit eden gerçek bir dağılma/bölünme tehlikesi

görünmemektedir. Bununla birlikte yeni federasyonun millî ve milletler

politikasında kısa zamanda belirli tamamlamalar ve düzeltmeler yapılması bir

zorunluluktur.75 Zaman kaybedilmeden çeşitli alternatifler76 dikkate alınarak,

sistemin hem ‘de jure’ (hukuken), hem de ‘de facto’ (fiilen) olarak

oluşturulması gerekmektedir.77

74 Bekir DEMR: “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik Ayrışma Süreci”,http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm75 Bekir DEMR: “Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik YapınınFederasyon Millî Güvenliği Üzerindeki Etkisi”, 60.76 Birinci alternatif, bütün federe birimlerin idari toprak yapılanması şeklinde reorganize edilmesidir.Bu çözüm önerisi devlet yapısının üniter olarak formüle edilmesini gerekli kılmaktadır. kincialternatif, bütün federe birimlerin bağımsız devlet statüsünde kabul edilmesidir. Bu da konfederatif birdevlet yapısında söz konusu olacaktır. Üçüncü alternatif ise, bütün federe birimlerin eşit haklara sahip

bağımsız federe birimler olarak formülasyonudur. Bu yöntem, mevcut anayasal sistemin korunarakyeniden yapılanması demektir.77 Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 42.



II. BÖLÜM

RUSYA FEDERASYONU DIŞ POLTKASI

I. Rus Dış Politikası

Rusya Federasyonu’nda yürürlükte olan 1993 tarihli Anayasa, Rus dış

politikasının resmi çerçevesini şu hükümlerle çizmektedir:1

71. maddede Rus dış politikası ve uluslararası ilişkilerinin, savaş ve

barışla ilgili uluslararası antlaşmaların ve dış ekonomik ilişkilerin Rusya

Federasyonu’na ait yetkiler olduğu belirtilmiş, 72. maddede Rusya

Federasyonu ve Rusya Federasyonu unsurlarının ortak yetkileri olarak Rusya

Federasyonu unsurlarının uluslararası ve dış ekonomik ilişkilerinin koordine

edileceği, Rusya Federasyonu’nun uluslararası antlaşmalarının yerine

getirileceği belirtilmiştir.

Anayasanın 80. maddesine göre; Rusya Federasyonu Devlet Başkanı,

devletin başıdır. Anayasa ve federal kanunlara göre devletin iç ve dış

politikasının temel yönlerini belirler. Devletin başı olarak Rusya

Federasyonu’nu ülke içinde ve uluslararası ilişkilerde temsil eder.

84. maddeye göre; Rusya Federasyonu Devlet Başkanı, ülkedeki

durumla, devletin iç ve dış politikasının temel yönleriyle ilgili Federal Meclise

yıllık mesaj sunar.

86. maddeye göre; Rusya Federasyonu Devlet Başkanı, Rusya

Federasyonu dış politikasının yönetimini denetler. Müzakereleri yürütür ve

1 The Constitution of the Russian Federation,http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/constit.html



39

Rusya Federasyonu’nun uluslararası antlaşmalarını, onay belgelerini imzalar.

Atanan diplomatik temsilcilerin güven mektuplarını ve belgelerini kabul eder.

114. madde ise hükümet ile ilgilidir; Rusya Federasyonu Hükümeti

federal düzeni yönetir. Ülke savunması, devlet güvenliği, Rusya

Federasyonu’nun dış politikasının yürütülmesi yönünde önlemler alır.

Rusya’nın dış politikasında, tarihten kaynaklanan “imparatorluk” ve

“büyük güç” mentalitesi ile sorunları kuvvetle çözmek gibi alışkanlıkların yanı

sıra, reel politikanın gerektirdiği bazı unsurların dikkatlice harmanlandığı

görülmektedir. SSCB’nin dağılmasından sonra dış çemberini yitiren ve

ekonomik bakımdan zayıflayan Rusya, uluslararası arenada askeri gücünü ve

jeopolitik konumunu ön plana çıkartmak suretiyle, çok boyutlu bir politika

izlemeye başlamıştır. Bu politikanın temel hedefleri, eşit şartlarda Batının

kucağına düşmeden, Avrupa-Atlantik dünyasına yanaşmak ve Rusya’nın

ekonomik ve siyasi güvenliği için SSCB ardılı devletlerde Moskova’nın

nüfuzunu yeniden tesis etmektir. Bu bağlamda, dış politikada daha kuvvetli bir

konuma sahip olabilmek düşüncesiyle temel iç sorunların halledilmesine

öncelik verilmiştir.2

1990 sonrası Rusya’nın dış politikasının önünde “tarihi miras” ile ilgili

önemli bir sorun vardı. SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya

Federasyonu’nun oluşumunun ilk yıllarında eski sistemden gelenlerin,

hangilerinin yeni düzene taşınması, hangilerinin değişmesi gerektiği konusugündemi meşgul etmişti. Geçiş dönemi olan bu yıllarda, ülkenin yeni

yönlerinin belirlenmesi ve yeni durumun anlaşılması için zaman gerekiyordu.

1991 yılından başlayarak siyaset uzmanları Rusya’nın dış politikasını üç

döneme ayırmaktadırlar. Bu dönemlerin birincisi, 1991-1993 yıllarına kadar

hüküm sürmüş, bu dönemde liberal ve Batı yanlısı kişiler hükümette

bulunmuş, devletin politikası tamamıyla Batı’ya endeksli bir şekilde gelişmişti.

2 Fevzi USLUBAŞ: SSCB’den Sonra Sıra Rusya’da Mı? Afganistan, Küresel Terör ve ABDmparatorlukların Bataklığı, (stanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2005), 138.



40

kincisi, 1993-1999 yılları arasında gerçekleşmiş ve ekonomik reformların

başarısızlıkla sonuçlanmasına bağlı olarak Batıcı yaklaşımdan vazgeçilmiş,

yakın çevre ile daha çok ilgilenilmiştir. Üçüncü dönem 1999 senesinde

Putin’in devlet yönetimine gelmesiyle başlayan, iç ve dış politikalarda yapılan

reformlar ve Putin’in şahsiyetine bağlı olarak Rusya Federasyonu’nun

imajının düzelmeye başladığı dönemdir. 11 Eylül 2001 olaylarıyla birlikte,

2001 yılından başlayarak yeni bir dönemin başladığı da söylenebilir.3

Ülkenin dış politika öncelikleri, siyasi partiler arasında, her zaman

tartışma konusu yapılmış ve genelde Batı yanlısı, Asya’ya açılmayı terciheden Avrasyacı ve bunları meczeden pragmatist görüşler, tarihten miras

kalan Slav ve Ortodoks dünyasının liderliği gibi geleneksel mülahazalarla

birleştirilerek, takip edilecek rotaya ilişkin yol haritaları ortaya konmuştur.

Genelde yöntemler ve yol haritaları farklı olmakla birlikte tüm siyasi parti ve

grupların, çağın gerçeklerine uygun bir “Büyük Rusya”nın uluslararası

ilişkilerde hakim bir aktör olarak ortaya çıkmasını arzuladığı görülmektedir.4

A. Dış Politikaya Yön Veren Akımlar

Rusya Federasyonu’nda dış politika, ulusal kimlik ve siyasi yapılanma

konularındaki tartışmalar kabaca radikal reformcular, ılımlı milliyetçiler ve aşırı

milliyetçi anti-reformcular diye adlandırılabilen üç grup arasında cereyan

etmektedir.5 Bu grupların her birinin kendi dünya görüşlerine uygun düşen birdış politika yönelimi ve bu doğrultuda “iç”i inşaya esas alınan bir ulusal kimlik

tanımları vardır. Daha çok alt gruplara bölünebilecek bir sınıflama yapmak

yerine, öngördükleri politika ve pratikteki çalışmalarını göz önüne alarak bu

grupları Batı kimliğini ön plana çıkaran Reformistler/Atlantikçiler ile Doğu

3 Assem NAUSHABAYEVA: Değişen Uluslararası Dengeler Bağlamında Rusya Federasyonu’nunDış Politikası, Doktora Tezi, (Ankara, 2005), 275.4 Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 138.

5 Galina STAROVOTOVA: “A Democratic House of Cards, Transitions”, Cilt 5, Sayı 6, 1998, 35-36’dan naklen Zeynep DAĞI, Ulusal Kimlik Bağlamında Rus Milliyetçiliği ve Rus Dış Politikası,Doktora Tezi, (Ankara, 2001), 133.



41

kimliğini ön plana çıkaran Avrasyacılar diye ikiye ayırmak mümkündür.

Reformist Atlantikçiler ve Avrasyacılar, dağılma sonrası RF’de sadece dış

politika yönelimlerini etkilemekle kalmamış, dış politikanın “iç”i dizayn eden

etkisinden dolayı ulusal kimlik tartışmalarının yönünü de belirlemiştir.

Reformistler Batılı değerlere ve Batı’ya yönelimi temsil ederken, Avrasyacılar

Doğu’ya, Rus ve Sovyet değerlerinin bir senteziyle ulusal kimlik tartışmalarına

yaklaşmışlardır. Bu bağlamda, Reformistler Batı modeline uygun, sivil,

demokratik, çoğulcu bir siyasal modelle uyumlaştırılabilecek bir ulusal kimliği

savunurlarken, Avrasyacılar emperyal bir kimliğin devamı olarak daha

merkezci, kollektivist, misyoner ve otoriteryen eğilimlerden beslenen bir

emperyal Rus kimliğine yaslanmaktadırlar.6 Günümüzdeki temel dış politik

tartışma Atlantikçiler ve Avrasyacılar arasında yaşanmaktadır.

1. Atlantikçiler

Atlantikçiler ve Avrasyacıların Batı’ya, Rus tarihine, Rus medeniyetine,

jeopolitiğine ve emperyal mirasa bakışı, tehdit algılamaları tamamen

birbirinden farklıdır. Bu farklılığın uzantısı olarak iki grubun dış politika

yaklaşımları temelden birbirine zıttır. Atlantikçiler, Rusya’nın kaderinin

Avrupa’nın parçası olmak olduğunu savunurlar. Bu görüşe göre: Rusya,

demografik merkezinin Avrupa’da olması ve kültürünün Bizans’tan gelmesi

nedeniyle hem coğrafi hem de kültürel olarak Avrupa’nın parçasıdır. Bu

nedenle Rusya genişleyen Avrupa ile daha yakın bağlar kurmalıdır. Bu,Rusya’ya federatif yapıda da olsa milli devlet temelinde daha istikrarlı bir

demokrasi sağlayacaktır. Bu arada diğer BDT üyesi ülkelerle de ekonomik

işbirliği devam edecektir. Atlantikçilerin stratejik hedefini Batı tipi demokrasi

6 Zbigniew BRZEZINSKI: The Grand Chessboard: American Primacy and Its GeostrategicImperatives, (New York, Basic Books, 1997), 109-111.



42

oluşturmaktadır.7 Rusya’nın, Hıristiyan medeniyetinden türediğini ileri sürerler.

Neticede onlara göre, Rusya bir Avrupa ülkesidir.

Batıcılar, gerek Çarlık Rusyası döneminde, gerekse de Sovyetler Birliği

zamanında halk, siyasal elitler ve aydınlar arasında köklü bir geleneğe

dönüşmemiş, Rus kimliği ve yönelişi konusunda radikal bir seçim olarak

kalmıştır. Aslında önceleri Gorbaçov’un Glastnost ve Perestroyka

politikalarının yarattığı Batı’ya yeni bakış biçimi liberal Batıcıların gelişmesine

zemin hazırlamıştır ve SB’nin dağılması sonrası Batıcı/Atlantikçiler özellikle

dış politika yönetiminde egemen olmuşlardır. Ancak bu süreç 1993

sonrasında önemli ölçüde tıkanmıştır ve Avrasyacı görüşler egemenliği ele

geçirmişlerdir.8 Ancak Rusya’nın kültürel bakımdan Doğu’ya mı yoksa Batı’ya

mı ait olduğu sorusu etrafında tartışmalar devam etmiştir. Bu soruya

Atlantikçilerin cevabı Batı’dır. Atlantikçiler, Rusya’nın Batı kültürünün önemli

bir parçası olduğu kanısındadırlar; Rus edebiyatı ve müziği olmaksızın Batı

medeniyeti ve kültürünün eksik kalacağını vurgulamaktadırlar. Benzer bir

kültürel paylaşımı Doğu toplumlarına ilişkin söylemek imkansızdır. Rusya

Federasyonu’nda tarihsel arka planı zayıf olan reformist/liberal hareket, Rus

siyasi yaşamında özellikle Batılı değerleri savunmaya çalışmaktadır;

demokratik ve pazar ekonomisine dayanan bir model öngörmektedir.9

Atlantikçilerin temel dış politika yönelimi, Rusya’nın Batı ile ekonomik

entegrasyonunun tamamlanması ve medeni dünyada ‘normal’ bir ülke olarak

Rusya’nın yerini alması biçimindedir. Rusya’yı ‘normal’leştirmenin yoluAtlantikçilere göre ülkenin uluslararası sistemden siyasi ve ekonomik alanda

izolasyonunu engellemekten geçer. Atlantikçiler Batı’yı değil, Doğu’yu tehdit

olarak algılamakta, uzun dönemde Rusya’ya yönelik tehdidin istikrarsız bir

7 Zbigniev BRZEZENSK ve Paige SULLVAN (Ed.): Russia and the CIS: Documents, Data andAnalysis, M.E.Sharpe, (New York, CSIS, 1997), 3’ten naklen Fırat PURTAŞ, Rusya FederasyonuEkseninde Bağımsız Devletler Topluluğu, (stanbul, Platin Yayınları, 2005), 160.8 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: Rusya Ülke Analizi, (stanbul, TM Yayınları, 2005), 11.

9 Vera TOLZ: “Forging the Nation: National Identity and Nation Building in Post-CommunistRussia”, Europe-Asia Studies, Cilt 50, Sayı 6, 1998, 1004-1012’den naklen Zeynep DAĞI, UlusalKimlik Bağlamında Rus Milliyetçiliği ve Rus Dış Politikası, Doktora Tezi, (Ankara, 2001), 135.



46

çerçevede; Kaliningrad17’ın geleceği, uzun vadeli enerji projeleri, AB

genişleme süreci, ileri teknoloji yenileme projeleri, ortak bir ekonomik bölgenin

şekillendirilmesi gibi konularda Batı Avrupa ile işbirliği yapılmasını

desteklemektedir.18

2. Avrasyacılar

90’lı yılların başından itibaren strateji uzmanları arasında popüler olan

Avrasyacılık, bağımsızlığın ilk yıllarında Atlantikçi dış politikanın yürürlükte

olması nedeniyle ön planda olmazken, 90’lı yılların ikinci yarısından itibaren,

sadece Jirinovsky gibi aşırı tiplerin savunduğu bir görüş olmaktan çıkmış,

resmi politika niteliğini kazanmıştır. Bunun nedenlerini anlamak için

Avrasyacılık akımının temel felsefesini anlamak gerekmektedir. Avrasyacılara

göre, Rusya jeopolitik ve kültürel açıdan ne Avrupalı, ne Asyalıdır, kendine

özgü farklı bir Avrasyalı kimliği vardır. Bu kimlik, Rusya’nın Orta Avrupa’yla

Pasifik Okyanusu arasındaki kara kütlesi üzerindeki benzersiz kontrolünün

mirasıdır; Moskova’nın dört yüzyıl boyunca süren doğu yayılmasıyla

oluşturduğu yayılmacı devletin mirasıdır. Bu yayılma Rusya’ya büyük bir Rus

olmayan ve Avrupalı olmayan nüfusu asimile etmiş, böylece de tek bir

Avrasyalı siyasal ve kültürel kişilik yaratmıştır.19

Avrasyacılık konsepti genel anlamıyla Sovyetler Birliği'nin dağılmasından

sonra meydana gelen statükonun devamını sağlamak, bu statükonun

değiştirilmesine yönelik düzenlemeleri önlemek, kendi lehine yeni

17 Kaliningrad (eski Königsberg), Rusya Federasyonu’nun, Rusya ile sınırı olmayan, Litvanya ilePolonya arasında Baltık Denizi kıyısında bir toprağıdır. Nüfusunun yüzde 80’i Almandır. 1990sonrasında SSCB’nin dağılmasına rağmen Kaliningrad özerk (oblast) bir bölge olarak RusyaFederasyonu’na bağlı kalmıştır.

Kaliningrad, SSCB sonrasında coğrafi olarak Rusya’dan ayrılmasına rağmen Rusya’ya bağlıdır.Fakat Rusya ile karadan bağlantısı yoktur. Bölge jeopolitik ve ticari önemi dolayısıyla başlı başına biröneme haizdir. Rusya’nın Baltık Filosu burada bulunmaktadır. Bölge yoğun askeri nüfuslubölgelerden biridir. Bunun yanında AB’nin doğuya genişleme sürecinde Rusya ile AB arasındaki enönemli sorunlardan biri olarak kendiliğinden ortaya çıkmıştır. Sorunun gündeme gelmesi iseAvrupa’nın genişleme stratejilerinden dolayıdır.

18 Ömer Göksel ŞYAR: a.g.e., 13.19 Zbigniew BRZEZINSKI: Büyük Satranç Tahtası: Amerika'nın Önceliği ve Bunun JeostratejikGerekleri, Çev. Ertuğrul DKBAŞ, Ergun KOCABIYIK, (stanbul, Sabah Kitapları, 1998), 100.



47

düzenlemeler yaparak belirli bir zaman süreci içinde yeniden yapılanmasını

tamamlamak, demokratik, millî ve modern bir devlet kimliği kazanmak,

müteakiben oluşturduğu BDT üzerinde artan gücünü tekrar kullanmak, Orta

Doğu'da kaybettiği etkinliği tekrar kazanmak için stratejik girişimlerde

bulunmak, Avrupa'da genişleyen iş birliği imkanlarından yararlanmak,

Avrasya bölgesinde mevcut potansiyel patlama noktalarını çıkarları

doğrultusunda kontrol etmek ve ABD aleyhinde kullanmak, ABD'nin kendisine

stratejik partner olarak seçebileceği ülkeler üzerindeki çıkarlarını tehlikeye

düşürecek gelişmeleri engellemek ve sonuçta kaybettiği değerleri belirli bir

zaman sonra tekrar kazanmak ve eskisine nazaran daha büyük bir siyasi,

ekonomik ve askerî güce sahip olarak ABD'nin karşısında yerini almak olarak

tanımlayabiliriz. Bunun için Rusya, Çin'in önderliğinde oluşturulan Şangay

beşlisine katılmış, Almanya ve ran'la olan ilişkilerini de arttırmıştır.20 Batıcılar,

mevcut durumun kabul edilerek ABD ve Batı ile ilişkilere ağırlık verilmesini,

Avrasyacılar ise, Rusya’nın ‘Yakın Çevresi’ndeki etkinliğini tekrar kurması ve

kendi önceliğini yeniden tesis etmesini savunmaktadırlar. Dugin’e göre;

“Rusya’nın jeopolitik ve jeostratejik egemenliği için gereken, sadece

kaybedilen ‘yakın çevre’nin yeniden kazanılması ve Doğu Avrupa ülkeleri ile

müttefiklik ilişkilerinin yeniden tesis edilmesi değil, aynı zamanda kıtasal Batı

(öncelikle, Amerika güdümlü NATO’nun Atlantikçi himayeciliğinden

kurtulmaya meyleden Fransız-Alman Bloku) ve kıtasal Doğu (ran, Hindistan

ve Japonya) devletlerinin Avrasya stratejik blokuna dahil edilmesidir.”21

Avrasyacılık hareketi içinde çok farklı alt gruplaşmalar meydanagelmiştir. Hareketin içinde jeopolitikçiler, monarşistler, Rus Ortodoks kilisesi,

aşırı milliyetçiler, Stalinciler gibi alt gruplaşmalar mevcuttur.22 Geniş bir

koalisyonun olması nedeniyle birçok konuda fikir ayrılıkları bulunan bu

gruplar; Rusya’nın ‘özel’liği, Batı’nın ‘öteki’liği, Rusya’nın emperyal vizyonu ve

20 Ekrem ÜNKARACALAR: “21. Yüzyılda Rusya ve Dış politikası”, (3 Temmuz 2006),http://www.haberrus.com/?pid=3349&Keyword=ekrem

21 Aleksandr DUGN: Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım, Çev. Vügar MANOV, (stanbul, KüreYayınları, 2003), 10.22 Zeynep DAĞI: a.g.e., 158.



48

kimliği, jeopolitik ‘merkezliliği’ ve tehdit algılamaları konusunda benzer

görüşleri paylaşmaktadırlar.23

Avrasyacılık Rus fikir tarihinde Batıcılık ve Slav milliyetçiliğinden

farklılıklar göstermektedir. Avrasyacılar asıl karşıtları olarak Batıcıları

görmekte ve Rusların, Doğu ve Batı medeniyetlerinden farklı olarak

kendilerine has özellikleri olan bir millet olduğunu savunmaktadır.24 dealist bir

tutumdan yana olan Avrasyacılar, konu Batı ile ilişkiler olduğunda ilişkilerin

‘dostluk’ değil, ‘çıkar’ prensibine göre düzenlenmesini savunmaktadırlar.

Gorbaçov’un yaptığı şekilde Batılılaştırma girişimi pek çok komünist ve

milliyetçi için Rus kültürel ve tarihsel mirasına ihanet olarak

değerlendirilmektedir.25

Ruslar, Avrasyacılığı olumlu sonuçlanamayan Batı ile entegrasyon

maceralarına bir alternatif olarak görmektedirler. Ayrıca, Avrasyacılık bir tür

Mesihlik misyonu da taşıyor ki, bu Rus mparatorluğu’nun genişlemeye

başladığından bu yana fethettiği yerlere medeniyet götürme iddiası ile de

uyuşmaktadır.26 Avrasyacılar, Ortodoksluk ve jeopolitik konumundan dolayı

Rusya’nın özgün bir uygarlık olduğuna inanırlar. Anglo-Sakson medeniyetinin

aksine dayanışmacı ve toplumcudurlar. Onlara göre devlet toplumsal yaşamın

temel dayanağıdır. Atlantikçilerin aksine Avrasyacılar Rus dış politikasının

kurtuluşçu/mesihçi bir yön taşıması gerektiği kanısındadırlar. Rus dış

politikasının arkasında fırsatçı bir pragmatizm değil, ‘Rus ruhunun

derinliklerini’ yansıtan bir idealizm olmalıdır.27

Batı’ya katılımı Rusya’nın ruhani varlığının inkarı olarak değerlendiren

Avrasyacılar, Rusya’nın organik bir toplum yaratma çabalarının sürekli olarak

23 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 12.24 Christian F. WEHRSCHUTZ: “Rus Fikriyatının Parçası Olarak Avrasyacılık”, MenfaatlerÇatışması Ortasında Türkiye, Haz. Yılmaz TEZKAN, (Ankara, Ülke Kitapları, 2000), 89.25 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 13.

26 hsan ÇOMAK: “Rusya, Putin ve Avrasyacılık”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, Ed. hsanÇOMAK, (stanbul, Tasam Yayınları, 2006), 98.27 Sergei STANKEVCH: “Russia in Search of Itself”, The National Interest, (Summer 1992), 47.



49

dış güçler (Batı) ya da dış güçlerin içerideki işbirlikçileri (Batıcılar/Atlantikçiler)

tarafından engellenmeye çalışıldığını öne sürmekte, böylece ‘Rus’luğun, bir

kültür, medeniyet ve kimlik olarak dış tehditlere maruz kaldığı endişesini ifade

etmektedirler. Sürekli bir tehdit ile karşı karşıya olma durumu da, kaçınılmaz

olarak ‘ayakta kalmak’ güdüsünü öne çıkarmakta ve bu da Rus emperyal

milliyetçiliğini kamçılamaktadır.28

Avrasyacılar, Rus ulusal çıkarlarının korunabilmesinin, uluslararası

sistemde Rusya’nın konumunun yeniden tanımlanmasına ve SSCB’nin

dağılması sonucu sarsılan siyasal ve askeri gücün restore edilmesine bağlı

olduğunu öne sürmektedirler. Esas olan etik değil, güçtür ve güç jeopolitik

bakışı gerektirir. Dolayısıyla Avrasyacıların bakış açısında Rusya’nın

jeopolitik gerçekliğine sıkça vurgu yapılmaktadır. Avrasyacılar, Rusya’nın

büyük bir güç olarak, yakın çevresindeki nüfuzunun ekonomik, siyasi ve

askeri alanda devam ettirilmesi gerektiğini savunmaktadırlar. Rusya’nın eski

Sovyet toprakları üzerinde doğal bir nüfuzu vardır ve bu sürmelidir; aksi halde

Rusya’nın işi zorlaşacaktır. Avrasyacılara göre Rusya, uluslararası konjonktür

çerçevesinde bölgesel çıkarlarını maksimize edebilmek için gerektiğinde Çin,

Hindistan, ran gibi ülkelerle stratejik işbirliğine yönelebilmelidir. Ayrıca slam

olgusuna da Batılılardan farklı olarak ‘çevrelenmesi gereken bir düşman’

olarak bakmamaktadırlar. Gerek RF gerekse eski Sovyet cumhuriyetlerindeki

Müslüman toplumları ‘emperyal bir bütünün’ parçası olarak nitelemek

suretiyle dışlayıcı olmayan bir tutum almaktadırlar.29

Rusya’nın içinde ve dışında yaşanan ekonomik ve siyasi gelişmeler

Avrasyacılar diye adlandırılan grubun güçlenmesine neden olmuştur.

Avrasyacı grubun milliyetçi söylemi 1993’ten itibaren Rus siyasi yaşamında

etkin olmaya başlamıştır. Bu kriz ortamı, Batı’ya açık, demokratik bir pazar

ekonomisi olma hedefini ve söylemini etkisiz kılmış; ayakta kalma sorunu

28 Renee de NEVERS: “Russia’s Strategic Renovation”, Adelphi Paper, 289, (London, TheInternational Institute for Strategic Studies, 1994), 5-6.29 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 13.



50

öncelik kazanmıştır. 1991-1993 yılları arasındaki geçiş sürecinde kimlik krizi

tahrik edilerek ‘emperyal ulusal kimlik’in canlanmasının zemini oluşmuştur.30

Rusya’da 1998’deki finansal kriz, Batı ile ekonomik entegrasyondan yana

olanların konumlarını iyice sarsmıştır. Yeltsin’in gücünün son dönemde iyice

azalması ve iktidarı, süresi dolmadan Putin’e devretmesi, Putin’in Batı ile

ilişkilerde mesafeli tutumu, Batıcı Atlantikçilerin yönetim içindeki etkinliklerini

tamamen tüketmiştir. Dışişleri ve savunma elitleri arasında 1990’ların

başındaki görüntünün aksine, Avrasyacılar egemen bir görüntü sergilemeye

başlamışlardır. Ancak Rusya’yı Batıya entegre etmek isteyen siyasal

hareketlerin hala mevcut olduğu söylenebilir.31

1991-1996 yılları arası Rus dış Politikası incelendiğinde Batı ile Doğu ya

da Avrupa ile Asya arasında bir salınımın varlığı dikkat çekecektir. Bu salınımı

bir bakıma Rusya’nın tarihten bugüne taşıdığı daha genel bir siyasal kültürün,

bir siyasal kimlik sorununun tezahürü olarak değerlendirmek de mümkündür.

Gerek Çarlık Rusya’sında, gerekse Bolşevik Rusya’sında Rus kültürünün

Asyalı veya Avrupalı kökenlerinin vurgulanması entelektüel yaşamda iki ayrı

gelenek olarak hep varlığını sürdürmüştür. Batıcılık ve Slavcılık akımlarında

ifadesini bulan bu kültürel gerilim, Avrasyacılık ideolojisine de temellik

etmiştir. Bu düşünsel arka plan, Rus kültürünün ayrılmaz bir unsuru olarak,

Rus politik elitinin dünya görüşünü derinlemesine etkilemiştir. Bu kimlik

sorunu dış politikaya tercüme edildiğinde, Avrupa’dan Asya’ya uzanan geniş

bir coğrafya üzerinde Rusların hakim olduğu devletlerin doğudan ve batıdan

sürekli bir tehdit unsuru hissetmelerine neden olmuş ve coğrafyanın dayattığıbu sorunların ancak doğuya ve batıya doğru sürekli genişleyen bir nüfuz alanı

yaratarak aşılabileceği düşüncesinin hakim olduğu bir politik refleks

yaratmıştır. Bu politik refleks, izlerini bugün de sürdürmektedir.32

30 Renee de NEVERS: a.g.e., 6.

31 Zeynep DAĞI: a.g.e., 157.32 Nadir ÖZBEK: “Rus Dış Politikasında Yeni Yönelimler ve Türk Cumhuriyetleri”, AvrasyaDosyası, Cilt 3, Sayı 4, (Kış 1996), 9.



51

Putin döneminde Avrasyacılık giderek güçlenmiştir. Bunun en iyi

örnekleri, Putin’in doğu ülkelerine yaptığı ziyaretlerde görülebilir. Özellikle, Çin

ile karşılıklı işbirliğinin artırılmasına yönelik adımlar, Hindistan, Türkiye ve

diğer ülkelerle iyi ilişkiler kurulması dikkat çekicidir. Rusya Federasyonu,

büyük hedefleri olan fakat, bu hedeflere ulaşmada ekonomik gücü henüz

yetersiz kalan bir ülkedir. Bu durum, onu çok boyutlu bir dış politika izlemeye

itmektedir. Avrasyacılığın Rusya’daki başarısı, Rusya’nın ekonomik ve politik

düzlemlerdeki dönüşümlerine bağlı olduğu kadar Fransa, Almanya, Japonya,

ran ve Türkiye gibi Avrasyacılığın Atlantik karşısında destekleyicisi

konumunda olabileceği düşünülen ülkelerin Avrasyacılık konusundaki

yaklaşımlarına ve Atlantik karşısındaki tutumlarına bağlıdır.33

II. Dış Politikada Yeltsin ve Putin Dönemi

1991 sonrası Rusya’yı dış politika açısından kabaca iki döneme ayırmak

mümkündür: Yeltsin dönemi Rus dış politikası ve Putin dönemi Rus dış

politikası...

A. Yeltsin Dönemi Rus Dış Politikası

Soğuk Savaş döneminin, temelde ABD ile rekabete dayalı dış politikanın

sona ermesinden sonra yeni bir oluşum içine giren Rus dış politikası çok

yönlü olarak gelişmiştir. Bağımsızlıkla birlikte hızlanan ekonomik ve siyasi

dönüşüm süreci dış politika alanında da kendini göstermiştir.

Yeltsin tarafından Dışişleri bakanlığına getirilen Kozirev, dış politikanın

temel ilkesini Batı’yla entegrasyon ve tüm yönleriyle ortaklık olarak ilan etmiş,

yeni dış politikayı eskisinden ayıran en temel unsurun ideolojiden arındırılmış

33 Utku YAPICI: “Avrasyacılık-Atlantikçilik kileminde Rus Dış Politikası: Putin Çok BoyutluUygulamalara Yöneliyor”, Cumhuriyet Strateji, Sayı 16, (18 Ekim 2004), 9.



52

olması olduğunu açıklamıştır. Kozirev’e göre eski rejim sosyalist ve kapitalist

olarak dünyayı iki kampa bölmeye devam ediyor ve hala komünist toplumun

kurulmasına inanıyordu. Bu nedenle de çatışma ve mücadele kaynağı idi.

Bundan sonra çatışmalardan uzak, dış dünya ile uyumlu bir dış politika

prensibi benimsenmeliydi.34 Rusya, kaynak yetersizliği dolayısıyla, SSCB’den

arta kalan global aktivitelerini iyice azaltmalı ve bazı üniversal iddialarından

tamamen vazgeçmeliydi. Bu amaçla, Rusya’nın dış politika ve ulusal güvenlik

yaklaşımlarında radikal değişiklikler yapılmalıydı. Her şeyden önce, SSCB’nin

“ideolojik Mesihçiliği”nden vazgeçilmeliydi. Ancak bu şekilde demokratik

reformların gerçekleşmesi sağlanabilir ve Rusya’nın ulusal uyanışı mümkün

olabilirdi.35

Rusya Federasyonu’nun dış politikasında, Batıcı kadroların belirleyici

olduğu 1991-93 devresinde Moskova, NATO’nun doğuya doğru genişlemesi

sürecine karşı koymaktan kaçınmıştır. Zira, Batıcılar Rusya’nın da NATO’ya

üye olabileceğini düşünmekteydiler. Onların gözünde, NATO ittifakı Avrupa ve

Atlantik ötesi güvenliğinin sağlanması için önemli bir araçtır. NATO ve AGK,Vanceuver’dan Vladivostok’a kadar olan bölgede uluslararası istikrarı garanti

edecek yeni bir Avro-Atlantik topluluğu oluşturmak üzere bütünleşmeliydiler.36

Rusya’nın, Batı ile bütünleşerek yeni dünya düzeni içinde yerini

alabileceği fikrinin ağır bastığı bu dönemde eski birlik cumhuriyetleriyle ilişkiler

geri planda kalmıştır. Ancak Rusya Federasyonu'nun bağımsızlığının ilk

yıllarında Batı yanlısı nitelik taşıyan Rus dış politikası, 1993 yılının

ortalarından itibaren giderek artan bir şekilde sertlik kazanarak eski Sovyet

sahasına odaklanmıştır. Rusya, benimsediği “yakın çevre” stratejisi

doğrultusunda eski Sovyet topraklarını kendi sorumluluk sahası olarak ilan

ederek, Batı'yı da bunu tanımaya davet etmiştir. Rusya'nın “Monroe doktrini”

olarak adlandırılan bu çağrıya, Batı doksanlı yılların ortalarına kadar

34 Fırat PURTAŞ: Rusya Federasyonu Ekseninde Bağımsız Devletler Topluluğu, (stanbul, Platin

Yayınları, 2005), 136.35 Ömer Göksel ŞYAR: a.g.e., 11.36 Ömer Göksel ŞYAR: a.g.e., 11.



53

Rusya'nın “yakın çevredeki” operasyonları ve askeri müdahalelerine sessiz

kalarak üstü örtülü bir şekilde olumlu yanıt vermiştir.37 1993’te Kozirev’in

etkinliğiyle kabul edilen Dış Politika Konsepti, bazı bölgesel öncelikler

getiriyordu. Bu çerçevede, eski birlik cumhuriyetleriyle olan ekonomik ve

askeri bağlar güçlendirilmeli, BDT’nin dış sınırları korunmalı ve hukuki

dayanakları oluşturulmalı, eski Sovyet cumhuriyetlerinde yaşayan Rusların

hakları korunmalıydı. Burada hedeflenen, BDT ülkelerinin Sovyetler Birliği’nin

dağılmasından yararlanmak isteyen güçlerin kontrolüne geçmesini

engellemekti. Güvenliğin sağlanması, ekonomik ve stratejik çıkarların

korunması amacıyla SSCB ardılı ülkeler yeniden Rusya’nın nüfuz bölgesine

dahil edilmeliydi.

1993 yılından itibaren Rus dış politikasının yeni eğilimi iyice netlik

kazanmıştır. Eski Sovyet sahasında hamiliğini vurgulayan bu yeni yaklaşım,

Batı ile işbirliğini tamamıyla terk etmeden geleneksel ulusal çıkarlar

doğrultusunda artan bir şekilde Rusya’nın BTD’ye yönelmesini öngörüyordu.

Eski Sovyet sahası hayati çıkarlar bölgesi ilan ediliyor ve BDT’ningüçlendirilmesi Rus dış politika öncelikleri arasında ilk sıraya yerleştiriliyordu.

Dünya kamuoyu ise, eski Sovyet topraklarında Moskova’nın “özel rolü ve

sorumluluğu”nu tanımaya davet ediliyordu.38 Rusya’nın dış politikadaki yeni

yaklaşımını, yakın çevre politikası ve hedeflerini Nisan 1993’te yayınlanan Dış

politika Konsepti ile Kasım 1993’teki Savunma Doktrini açıkça ortaya

koymuştur.

RF’nin yeni dönemde değişen dış politika yönelimlerini ve güvenlik

algılamalarını yansıtan ve formüle eden Dış Politika Konsepti, uluslararası

sistemle entegre olmuş bir Rusya’nın hem demokratik bir ülke olacağını hem

de ulusal güvenliğini etkin bir şekilde sağlayacağını vurgulamaktadır.

Konsept, uluslararası alanda büyük güç olan Rusya’nın global ve bölgesel

güvenliğin sağlanmasında sorumluluklar üstlenmesini önermektedir. Ayrıca

37

Fırat PURTAŞ: “Hazar Bölgesi'nde Rekabetin Yeni Boyutu: Silahlanma Yarışı”, (1 Ekim 2004),http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=3238 Fırat PURTAŞ: a.g.e., s.141



54

sorunların çözümünde güç kullanmak yerine siyasi ve diplomatik yöntemlerin

kullanılmasını öngören Konsept, iki kutuplu uluslararası sistemden çok

kutupluluğa yönelmenin ülkeler arasında işbirliğini arttıracağını, böylesi bir

uluslararası ortamda makul savunma politikalarının ve silahsızlanmanın

işlerlik kazanabileceğini belirtmektedir. Dış Politika Konsepti her ne kadar

Reformist ve Avrasyacıların uzlaştığı bir metin olsa da, uluslararası politikaya

bakışta ve tehdit algılamalarında reformist görüşlerin ağır bastığı

anlaşılmaktadır. Rusya’nın süper güç statüsünü kaybettiği kabul edilmesine

rağmen, Rusya hala global çıkarları olan bölgesel büyük bir güç olarak

tanımlanmaktadır. Batı ülkeleriyle yakınlaşmanın ve ekonomik, siyasi

işbirliğinin önemine değinildikten sonra, bölgesel dış politika önceliklerine yer

verilmekte ve bu doğrultuda özellikle ‘yakın çevre’de ekonomik, siyasi ve

askeri alanlarda Rusya’nın daha aktif bir rol üstlenmesi gerektiği

vurgulanmaktadır.39 Yeni Rusya’nın ‘Near Abroad’ diye adlandırılan yakın

çevre politikasının ana hedefi Rusya’daki çözülmeyi durdurmak ve gidişi geri

çevirmekti.40

1993 Savunma Doktrini, savunma alanındaki işbirliğinde, önceliği BDT

ülkelerine ve BDT içindeki kollektif savunma mekanizmalarına vermiştir. BDT

ülkelerinde mevcut olan veya bu ülkelerin karşılaşmasının muhtemel olduğu

yerel silahlı çatışmaların, RF için en önemli tehdit niteliği taşıdığı belirtilmiştir.

Bu ifadeler, RF’nin yakın çevresine yöneldiğini, burayı kendi ulusal güvenlik

sahası olarak değerlendirdiğini ortaya koymaktadır.41 Öte yandan, Doktrinde,

eski Sovyetler Birliği topraklarını tek bir stratejik alan olarak muhafaza etme,RF sınırlarını ileriden savunma ve yakın çevre bölgelerine gerektiğinde askeri

müdahalede bulunma politikaları için kendi içerisinde hukuki bir dayanak

oluşturulma çabaları da görülmektedir. Doktrinin diğer bir özelliği de, açıkça

belirtilmemiş olmasına karşılık, Türkiye'nin gerek Kafkasya ülkeleri, gerekse

39 Zeynep DAĞI: “Rusya’nın Güvenlik Politikası ve Türkiye”, Uluslararası Güvenlik Sorunları veTürkiye, Ed. Refet YNANÇ, Hakan TAŞDEMR, (Ankara, Seçkin Yayınları, 2002), 178-180.40 Mediha AKARSLAN: Değişen Dünya Dengeleri: Rusya Federasyonu Yakın Çevre Politikası ve

Türk Cumhuriyetleri, (stanbul, Ezgi Kitabevi Yayınları, 1994), 149.41 Osman Metin ÖZTÜRK: Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, (Ankara, ASAM Yayınları, 2001),36.



55

Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile olan ilişkilerinin, Rusya'nın çıkarlarıyla

çatışmasından dolayı hedef olarak alınmış olmasıdır. Doktrinde, Türkiye'yi bu

bölgelerden uzak tutucu bir dizi önlemlerin geliştirildiği görülmektedir.42

Doktrin Rusya’nın ulusal güvenliği açısından, yakın çevrede ‘özel sorumluluk’

üstlenmesine vurgu yapmış ve Rus azınlığın haklarını garanti altına almayı

taahhüt ederek, bölgede yapacağı olası müdahaleleri meşrulaştırmaya ve

böylece siyasi/askeri nüfuzunu pekiştirmeye çalışmıştır. Yakın çevrede

yaşayan Rus azınlığın haklarıyla ilgili yapılan bu geniş yorum, gerçekte

Mesihçi Rus kimliği ve kültürünün, askeri doktrin ve uygulamalarına

yansıtılmasından başka bir şey değildir.43

Rusya’nın dünya politikasına büyük bir güç olarak eşit haklarla aktif bir

şekilde katılması gerektiğinin vurgulandığı her iki belgede de yakın çevreyle

ilgili aynı ifadeler yer almaktaydı. Bu belgelerde özet olarak, “Rusya’nın büyük

bir güç olarak kendisi için hayati öneme haiz olan yakın çevredeki milli

çıkarlarını koruma hakkı bulunduğu” ilan ediliyordu. BDT coğrafyasında süren

çatışmalara dikkat çekilerek BDT’nin dış sınırlarının korunması, yeni bağımsızcumhuriyetlerdeki Rus askeri varlığının sürdürülmesi, Rusya dışında kalan

soydaşların haklarının savunulması bu belgelerde milli çıkarlar olarak

sıralanıyordu. Eski Sovyet sahasının bütünlüğünün korunması Rusya’nın dış

politika öncelikleri sıralamasında en başta geliyordu. Bu şekilde Rusya’nın

BDT ülkelerini kendi etki sahasında tutma isteği resmen açıklanıyordu.44 Bu

çerçevede yakın çevredeki askeri üslerin korunması için girişimler başlatılmış;

diğer cumhuriyetlerdeki Rus azınlığın haklarıyla ilgili çıkışlar yapılmış;Azerbaycan, Gürcistan ve Moldova’ya baskı ve müdahaleler olmuş; BDT’nin

hukuki yapısı ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Bosna-Hersek sorunu,

NATO’nun genişlemesi ve Rusya’nın Batı karşıtı ülkelere silah satışı gibi

konularda Batı ile Rusya arasında ciddi ihtilaflar yaşanmakla birlikte, Rusya

bu dönemde bir yandan Batı ile işbirliğini de sürdürmüştür. 1994 yılı

42 Yaşar ONAY: “Türkiye-Rusya lişkilerinde NATO Gölgesi”,

http://www.tusiad.org/yayin/gorus/32/html/sec9.html43 Zeynep DAĞI: a.g.m., 182.44 Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., 36.



56

içerisinde; Haziran’da NATO ile “Barış çin Ortaklık” Anlaşması, Temmuz’da

AB ile Ekonomik şbirliği Anlaşması, Eylül’de ise ABD ile işbirliği anlaşması

olmak üzere üç önemli ortaklık anlaşması imzalanmıştır. Ayrıca, Temmuz

1994’teki G-7 zirvesinde Rusya Federasyonu görüşmelere davet edilmiştir.45

1993-94 yıllarından itibaren Rus dış politikası üç sac ayağı üzerinde

şekillenmiştir: a) BDT’yi bir yandan siyasi ve askeri bir ittifaka zorlarken, diğer

yandan da AB benzeri bir yapıya büründürmek, b) Batı ile ilişkileri

dengelemek üzere Çin’le yakınlaşmak, c) Orta Doğu’da etkin bir politika

izlemek üzere ABD ile sorunlu ülkelerle ilişkileri geliştirmek.46 1993 yılıylabaşlayan Rus dış politikasında görülen değişimin nedenleri; Batı’nın

eylemlerinden güvenilir bir ortak olmadığının görülmesi, NATO’nun

genişlemesinin Rusya’nın güvenliği açısından tehdit niteliğinde

yorumlanması, Batı’dan gelen ekonomik yardımların istenen düzeyde

olmaması, Batı’nın Rusya’nın yakın çevresine ilişkin uygulamalarına destek

vermemesi olarak sayılabilir.

NATO’nun genişlemesi, NATO’nun Yugoslavya’ya müdahalesi ve Çeçen

Savaşı Rusya’nın Batı ile ilişkilerinin bozulmasında ve güvenlik

politikalarındaki yönelimin değişmesinde önemli rol oynamıştır. Rusya’nın

yeni dönemde, Batı ile ilişkilerini iyileştirmesine rağmen, NATO’nun Rusya

sınırlarına doğru genişlemesi, Rus kamuoyunda Batı sorunsalının yeniden

alevlenmesine ve Rusya’nın yeniden Batı tarafından ’çevrelendiği’ tezinin

açığa çıkmasına yol açmıştır. Bu durum, NATO genişlemesini ulusal

güvenliğe tehdit olarak algılayan Batı karşıtı milliyetçi güçlerin iç ve dış

politikadaki etkinliğini artırmanın yanı sıra, Rusya’da askeri reformların

ertelenmesine, Batı’ya baştan beri karşı olan askeri bürokrasinin

söylemlerinin güçlenmesine neden olmuştur.47 Birçok Rus demokratı da

NATO’nun genişlemesinin Rusya’nın Avrupa dışında bırakılması, siyasal

olarak aforoz edilmesi ve Avrupa uygarlığının kurumsal çerçevesi içindeki

45

Fırat PURTAŞ: a.g.e., 146.46 Nadir ÖZBEK: a.g.m., 9.47 Zeynep DAĞI: a.g.m., 185.



57

üyeliğe layık görülmemesi anlamına geleceğinden korkuyorlardı. NATO’nun

genişlemesi Rusya’yı soyutlamak, onu dünyada yalnız ve çeşitli

düşmanlarının saldırısına açık bir halde bırakmak şeklindeki uzun geçmişli

Batı politikasının zirvesi olarak gösteriliyordu.48 Ayrıca NATO’nun Kosova

nedeniyle Yugoslavya’ya karşı müdahalede bulunması, Rus güvenlik ve dış

politikası açısından önemli bir başka dönüm noktasıdır. Moskova, Kosova

örneğinde olduğu gibi, bir ülkenin iç çatışmasına müdahalenin

kolaylaştırılmasına karşı çıkmış, bu modelin Çeçenistan nedeniyle kendi

topraklarında yinelenmesinden endişe duymuştur. NATO’nun genişlemesi

Rusya’nın Batı tarafından dışardan ‘çevrelendiğini’ öne çıkarırken, Çeçenlerin

merkeze direnişi ve Çeçen Savaşı da federal yapıdaki iç sınırları ve iç

tehditleri sorgulanır duruma getirmiştir. Bu bağlamda, Rusya’nın güvenliğine

yönelik tehdit algılaması hem iç hem dış düşmanı kapsar hale gelmiştir.49

Yeltsin iktidarının 1996-99 yılları arasındaki döneminde, Ortadoğu ve Çin

işlerinden sorumlu eski istihbarat şefi Yevgeni Primakov’un 1996 Ocak ayında

Batı yanlısı ve yumuşak dış politika yürütmekle Duma tarafından eleştirilenKozirev’in yerine Dışişleri Bakanlığı’na atanması, Rus dış politikasındaki

dönüşün önemli bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir. 1996 yılında

Yevgeni Primakov'un Dışişleri Bakanlığına gelişiyle başlatılan bu yeni

dönemde Rus dış politikası Amerikan hegemonyasına başkaldıran, idealize

ettiği çok taraflı bir dünya düzeni içinde Avrasya süper gücü olma hedefi

doğrultusunda gelişmiştir.50 Bu dönemde dış politikaya egemen olan

Primakov Doktrini,

özünde Rusya’nın sadece bir gücün kontrolü altındaki tekkutuplu uluslararası düzenine karşı önleyici rolü üzerine kurulmuştur.

Primakov’un çeşitli konuşma, mülakat, makale ve basın konferanslarında

Soğuk Savaş sonrası dönemi dünyasını ABD, Rusya (BDT ülkeleriyle birlikte),

Avrupa Birliği, Çin, Japonya, ASEAN ve Latin Amerika olarak sınıflandırmıştır.

Primakov’un dünya görüşü içinde fiili egemen rolüne rağmen ABD tek süper

güç olarak kabul edilmemektedir. Primakov’un çok kutuplu sistem modelinde

48

Zbigniew BRZEZINSKI, a.g.e., 94.49 Zeynep DAĞI: a.g.m., 186.50 Fırat PURTAŞ: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=32



58

ABD’nin uluslararası gücünü sulandırma çabası vardır. Model Rusya-Çin

stratejik işbirliğine ran’ın da ortak alınarak karşı kutup oluşturmayı

öngörmektedir. Primakov bu işbirliğinin Körfezde ve Tayvan boğazında

ABD’ye meydan okuyabileceğini savunmuştur. Orta Asya ve Kafkasya’nın

Rusya’nın etki alanında kalmasını isteyen Primakov, BDT ülkelerinin

Rusya’ya entegre olmasını, Beyaz Rusya ile ittifakı desteklemiş ve Rusya’nın

eski Sovyet mekanında güç kullanmasını savunmuştur.51

Primakov’un dışişleri bakanlığı döneminde Rusya, çok kutuplu dünya

düzeninde Avrasya kutbu olarak sesini yükseltmiş ve Washington’danuzaklaşmıştır. Primakov döneminde Rus dış politikası ülkenin Batı dünyasına

hızla entegre olmasını hedefleyen ‘liberal enternasyonalist’ karakterini geride

bırakarak, dünya siyasetinde önemli bir konum kazanmayı hedefleyen ve milli

çıkara dayalı bir yapı kazanmıştır. Bu dönemde ABD ve Batılı güçler ‘yakın

çevre’de etkinliklerini giderek hissettirmeye başlamışlardır. Buna tepki olarak

Primakov, ABD’yi dengeleyici adımlar atmıştır. Dönemin başlıca dış politika

gelişmeleri şunlar olmuştur: Rusya-ran yakınlaşması; Çin, Kazakistan,Kırgızistan ve Tacikistan’ın dahil olduğu Şangay Beşlisi’nin kurulması;

Rusya’nın G-7’ye dahil olması; Almanya ve Fransa ile başlatılan Avrupa

troyka oluşturma girişimidir.Tüm bu girişimler Rusya’nın ısrar ettiği çok

kutuplu ve adil uluslararası sistemde Avrasya kutbu olarak konumunu

sağlamlaştırmaya yönelik adımlardı.52

Primakov, 'Atlantikçiler' olarak adlandırılan grubun Rusya'nın yüzünü

Batıya dönmesi, AB ve NATO ile sıkı işbirliğine gitmesi yönündeki stratejilerini

terk ederek, önceliği Orta Asya'ya veren ve Çin ile işbirliğini öngören

'Avrasyacı' görüşü Moskova'nın genel politikası olarak yürürlüğe koymuştur.

Moskova'nın bugünkü dış politikasına damgasını vuran da temelini bu

görüşten alan, Yeltsin tarafından imzalanmasının ardından Vladimir Putin'in

kesin olarak yöneldiği 'yakın çevre doktrini'dir. Doktrin ile Rusya, eski birlik

51

Nazım CAFERSOY: “Rusya’da (Yeni) Avrasyacılık Akımı”, (28 Aralık 2005),http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=4452 Fırat PURTAŞ: a.g.e., 171-172.



59

üyelerini bir araya toplamak ve enerji kaynakları üzerinde kontrolü sağlamayı

temel hedef olarak görüyordu. Bunun dışında Rusya özellikle Hazar Enerji

kaynaklarının uluslararası pazarlara kuzeyden, kendi petrol şirketleri kanalıyla

gitmesini ve Gazprom'un dünya enerji sektörünü elinde tutmasını istiyordu.

Primakov'un jeopolitik koordine sisteminin dikey hattı Rusya - ran -

Hindistan'dan geçerken, yatay hattı ise Japonya, Güney Kore, Çin, Rusya -

muhtemelen Ukrayna- Batı ülkelerini kapsıyordu. Sistemin merkezinde oturan

Rusya, en önemli enerji hatlarını elinde tutarak hem BDT ülkelerini kendisine

bağlıyor, hem Uzakoğu'dan Batı'ya ve güneyden kuzeye mal ve hizmet

transferinden yararlanmayı öngörüyordu.53

1996’da dışişleri bakanı, 1998’de de başbakan olan Primakov, görevinin

sona erdiği 1999 ortalarına kadar dış politikada belirleyici olmuştur.

Primakov’un dış politikası hem Batı’da hem de ülke içinde Avrasyacı olarak

değerlendirilmiştir. Gözü kapalı Batıcılığı eleştirerek, Rusya’nın örtüşen

çıkarlarına yönelik ilişkiler kurması gerektiğini savunmuş ve BDT’ye özel bir

önem vermiştir. Batı ile ilişkilerin pragmatik bir nitelik kazanması, bu döneminsonunda Rusya’nın, NATO ve ABD’den tehdit algılamaya başlamasına neden

olmuştur.

B. Putin Dönemi Rus Dış Politikası

Ağustos 1999’da başbakanlığa getirilmesinin ardından, 31 Aralık

1999’da Yeltsin’in devlet başkanlığı koltuğunu kendisine devretmesiyle

Rusya’da yeni bir dönem başlamış oldu: Putin dönemi.

Putin dönemi Rus dış politikası üç aşamada ele alınabilir. Buna göre

önceleri ulusçu harekete önem verilmiş, daha sonra devlet başkanı olmasıyla

birlikte tamamen Avrasyacı yaklaşım benimsenmiş ve devletin

merkezileştirilmesine hız verilmiştir. Son olarak 11 Eylül sonrasında da Batılı

53 Mirza ÇETNKAYA, Müslim YAGBEKOV: “Eski Süpergücün Yeni Düşleri”, Aksiyon, Sayı 316,(23 Aralık 2000), http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=13557



60

ülkelerle işbirliği hızlandırılmış ve Avrasyacı söylem kısmen yumuşatılmış,

araya Atlantikçi paradigmadan da tozlar serpiştirilmiştir.54

Putin, başlangıçta iç güvenlik harekatı içerisinde Çeçenistan’a karşı

uyguladığı sert ve tavizsiz politika ile ulusal çıkarların korunmasını ön planda

tutmuştur. Moskova’nın merkezi otoritesinin yeniden güçlendirilerek,

periferinin bağımsız politikalar üretmesinin etkisiz hale getirilmesini amaç

edinmiştir. Bu siyasal amaç doğrultusunda, asli sonuç olarak iç cephenin

dağılma tehdidinin marjinalize edilerek, dış dünyaya karşı daha bağımsız

politikaların üretilebilmesini hedeflemiştir.55 Hemen her alanda Rusya Putin’lebirlikte bir merkezileşme sürecine tanık olmuştur. Devletin sermaye ile ilişkileri

yeniden devlet lehine düzenlemeye tâbi tutulurken aynı zamanda federatif

düzeyde de bir merkezileşmeye gidilmiş, otonom cumhuriyetlerin yetkileri

azaltılmıştır. Putin başkan olduktan hemen sonra iç politika alanında her tür

muhalefete karşı sert bir politika izleyeceğini ve dış politikada da savunmacı

bir pozisyondan daha agresif bir pozisyona kayacağına dair bütün işaretleri

vermiştir.56

Rusya’da güçlü devlet ve Rusya’nın yeniden eski gücünü kazanması

gerektiğine dair söylemlerle iktidara gelen Putin, Ocak 2000’de ulusal

güvenlik doktrini, Nisan 2000’de askeri doktrin ve Temmuz 2000’de yeni dış

politika doktrinini kabul ederek yeni yönetiminin temel politikalarının esaslarını

ortaya koymuştur.

1. Ulusal Güvenlik Doktrini

54 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 16.55

Mesut Hakkı CAŞIN: Rus mparatorluk Stratejisi, (Ankara, ASAM Yayınları, 2002), 326.56 Evren BALTA: “Çöküşten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya Üçgeni”, Birikim, Sayı 186,http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2844



61

10 Ocak 2000 tarihinde yürürlüğe giren Ulusal Güvenlik Doktrini57 dört

bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde dünya toplumu içinde Rusya’nın yeri,

ikinci bölümde Rusya’nın milli menfaatleri, üçüncü bölümde Rusya’nın milli

güvenliğine yönelik tehditler, son bölümde de milli güvenliğin sağlanması

üzerinde durulmaktadır.

Doktrinde, Rusya’nın çok kutuplu bir dünya ideolojisinin geliştirilmesini

kolaylaştırılacağı; karmaşık uluslararası duruma ve iç sorunlarına rağmen,

hatırı sayılır ekonomik, teknolojik, askeri potansiyeli ve Avrasya kıtasındaki

eşsiz konumu itibariyle dünya işlerinde objektif olarak rol oynamaya devamedeceği belirtilmektedir. Uluslararası toplumu ilgilendiren konularda Rusya’nın

görmezden gelinmesi eleştirilmekte ve BDT’ye özel önem verildiğini belirten

ifadeler kullanılmaktadır.

Bireyin, toplumun ve devletin çıkarlarının birlikte gözetileceğinin

öngörülmesi, Rusya’daki ideolojik değişimin somut bir ifadesidir. Demokrasi,

insan hakları, hukuka bağlılık, serbest piyasa ekonomisi, yabancı sermaye,

yerel yönetimler konularında içerdiği kimi ifadeler nedeniyle oldukça liberal bir

yaklaşımın ürünü olduğu izlenimini veren doktrinin, aynı zamanda hemen

hemen bu alanların hepsinde merkezi idarenin güçlendirilmesi gerektiği tezini

işlemesi, ortaya karma bir model; sosyal güvenlik yanı ihmal edilmemiş bir

model çıkarmaktadır. Bu, Rusya’nın içinde bulunduğu ve yaşadığı değişim

sürecine uygun bir model olarak gözükmektedir.58

2. Askeri Doktrin

57

Bkz. “Rusya Federasyonu’nun Milli Güvenlik Konsepti”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz.Yılmaz TEZKAN, (stanbul, Ülke Kitapları, 2001), 212-223.58 Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., 27.



62

21 Nisan 2000 tarihinde benimsenen Askeri Doktrin, 1993 askeri

doktrininin yerini almıştır. Her iki doktrin de benzer özellikler taşımaktadır.

1993 doktrini ile yürürlükteki doktrin karşılaştırıldığında iki husus dikkati

çekmektedir. lki, askeri yapılanmanın sivil otoriteye bağlı olduğunun

öngörülmesi, diğeri de stratejik nükleer silahların daha çok öne çıkarılmış

olmasıdır. Doktrinde hem Batı’ya yöneliş hem de eski günlerin özlemi vardır.

Ancak, 1993 doktrini ile karşılaştırıldığında , RF’nin dış politikasının biraz

daha netleşmiş ve buna paralel olarak dış politika araçlarının öne çıkarılmış

olduğu görülmektedir. Bütün bunlara bakarak, doktrinin şekillenmesinde

Devlet Başkanı Putin’in kişiliğinin etkisi olduğunu belirtmek mümkündür.59

Doktrinde, stratejik çıkarları açısından BDT bölgesini ulusal güvenlik

sahası olarak değerlendiren RF, çıkarlarını tehdit altında hissettiği her

durumda, bölgeye askeri müdahalede bulunma hakkını da ilan etmektedir.

RF, dış güçleri ’ulusal güvenlik sahası’ olarak nitelediği yakın çevreden uzak

tutabilmek için, nükleer güce başvuran ilk taraf olmamak taahhüdünden

vazgeçerek caydırıcı bir politikayı amaçlamıştır. Dolayısıyla, yeni askeridoktrin sayesinde Rusya hem bölgede varlığını kurumsallaştırmakta hem de

başka ülkelerin bölgede nüfuz kurmasına engel olmaya çalışmaktadır. RF

bunlara ek olarak tıpkı Sovyet döneminde olduğu gibi ihtiyaç duyduğu ‘dış

sınır’lara BDT aracılığıyla tekrar kavuşmaktadır.60

3. Dış Politika Doktrini

2000 yılında açıklanan yeni “Dış Politika” kavramı ile Rusya, 21.

yüzyıldaki dış politika önceliklerini saptamayı amaçlamıştır. Böylece

Rusya’nın eski dönemlerde olduğu gibi bir ‘Süper Güç’ olmasa da ‘Büyük’ ve

‘Etkili’ bir devlet olması gerektiği vurgulanmıştır. Moskova’nın, uluslararası

sistemin ABD ekseninde tek kutupluluğa doğru gitmesinin kendi ulusal

59 Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., 49.60 Zeynep DAĞI: a.g.m., 191-192.



63

çıkarlarına bir tehdit olacağını düşünerek61 hareket ettiği görülmektedir. Çok

kutuplu sistem yaklaşımı içerisinde aktif bir dış politika izlenmesi ve bu

noktada Batılı kurumlarla nitelikli ilişkilerin geliştirilmesi esas alınmıştır.

Bununla beraber, Avrasyacı yaklaşımın bir uzantısı olarak, büyük güç

söylemini benimseyen ya da bölgelerinde güç odağı durumundaki devletlerle

(ABD, AB, Çin, Hindistan, v.s.) ikili düzeyde özel ilişkilerin geliştirilmesine

önem verilmiştir.62

Doktrinde ekonomik çıkar ve araçların dış politikada temel öncelikler ve

araçlar olacağı açıkça ifade edilmiştir. Enerji politikaları ile boru hatlarıstratejilerinin merkezi karar alma organlarınca belirlenmesi, söz konusu

sektörün dış politika aracına dönüştürülmesinden önce gerçekleştirilmesi için

gerekli hale gelmiştir. Nitekim Putin döneminde Gazprom’un ekonomik aktör

olarak özerkliği sınırlandırılmış ve dış politikadaki etkinliği azaltılmıştır.63 Yeni

Rus güvenlik ve dış politika doktrinleri ile resmen öne çıkarılan ekonomik

çıkarların, Rus dış politikasına yansıtılması çerçevesinde, enerji faktörünün

avantajlı ve etkin bir duruma getirilmesi Rus dış politikasında yeni birdönemin başladığını göstermektedir. Bunun anlamı, Rusya’nın dış

politikasında enerji faktörünün en etkin araç olarak önümüze çıkmasıdır.

Dünya enerji rezervleri ve ihracat payı bakımından çok önemli güç

konumunda bulunan Rus enerji sektörünün etkinliğinin Rus dış politika

uygulamalarına başarıyla yansıtıldığı görülmüştür. Türkmenistan’la doğal gaz

anlaşması, Rusya’nın Hazar bölgesinde aktifleşme söylem ve politikaları,

Türkiye ile Mavi Akım projesindeki işbirliği, Avrupa ile ilişkilerde enerjifaktörünün öneminin artması, hep bu çerçevede değerlendirilebilir.64

Çok kutuplu bir dünyanın savunulduğu doktrinde Rusya, gerçek

potansiyele sahip bir Avrasya gücü olarak tanımlanmakta ve jeopolitik önemi

61 Zeynep DAĞI: a.g.m., 281.62 Erhan BÜYÜKAKINCI: “Vladimir Putin Dönemi Rus Dış Politikasına Bakış: Söylemler, Arayışlarve Fırsatlar”, Değişen Dünyada Rusya ve Ukrayna, Der. Erhan BÜYÜKAKINCI, (Ankara, PhoenixYayınevi, 2004), 160.63

Erhan BÜYÜKAKINCI: a.g.m., 161.64 Nazım CAFERSOY: “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik Araç Değişimi”, (2 Ocak2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709



64

vurgulanmaktadır. Dış politikada güvenlik, askeri ve ekonomik faktörlerin

önemi üzerinde durulmakta ve ülke dışında bulunan Rus haklarına ilişkin

koruyucu tutum görülmektedir. BDT ile ilişkiler bölgesel öncelikler

kapsamında ele alınmakta, Rusya Federasyonu’nun eski Sovyet bölgesinde

etkin olması gerektiği belirtilmektedir. NATO konusunda ise, genişlemeden

duyulan rahatsızlık vurgulanmaktadır.

Doktrin, ABD ve AB ile ilişkilere önem vermektedir. Ancak ABD’nin öne

çıkmasından, BM Güvenlik Konseyi’nin onayı olmadan girişilen

operasyonlardan duyulan rahatsızlık da vurgulanmaktadır. Çok kutuplu dünyasisteminden yana olunması, bu rahatsızlıktan ileri gelmektedir. BM’nin

yeniden yapılandırılması konusundaki ifadeler ile, BM Güvenlik Konseyi’ne

veto hakkına sahip yeni üyelerin alınması yolundaki ifadeler de buna işaret

etmektedir.65

Dış politika kavramı ve askeri doktrin Rusya’nın yakın çevrede nüfuz

arayışının stratejik dayanakları niteliğindedir. Bu iki kavramda yeni döneme

ilişkin Rusya’nın ‘grand stratejisini’ görmek mümkündür. Buna göre Rusya,

hem Batı ile büyük güç statüsünü kaybetmeden pragmatik ve eşit bir ilişki

istemekte, hem de Avrasya’da ayrıcalıklı bir rol hedeflemektedir. Sonuç

olarak, dış /bölgesel/güvenlik politikaları ile Rus ulusal kimliği ve milliyetçiliğini

şekillendiren askeri doktrin ve dış politika kavramları reformist ve Avrasyacılar

arasında özellikle yakın çevrede uygulanacak politikalar açısından bir

uzlaşıya varıldığını göstermesi açısından önemlidir.66

III. 11 Eylül Sonrası Rus Dış Politikası

11 Eylül hadiseleri ve arkasından yaşanan gelişmeler Rusya

Federasyonu’nun dış politika ve güvenlik doktrinlerinde geleneksel çizginin

sınırlarını oldukça zorlayacak nitelikte değişikliklere yol açmıştır. Artık,

Rusya’nın uluslararası bir güç olmadığının, en azından uluslararası bir güç

65 Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., 33.66Zeynep DAĞI: a.g.m., 192.



65

olmanın ekonomik altyapısını karşılamaktan uzak olduğunun farkına varan

Putin, Rusya’yı global arenadan çekerek, bölgesel ve/fakat enerji eksenli etkin

bir güç haline dönüştürme yolunda çalışmalara başlamıştır. Bu çerçevede

Moskova, ABD ile yakınlaşarak genelde Batı dünyası ile bütünleşme

politikaları takip etmeye başlamıştır. Politik olduğu kadar ekonomik

gerekçelere de dayanan bu kararla Rusya, en azından bir süreliğine küresel

iddialarından vazgeçtiğini ortaya koymuştur.67 Rusya, küresel politikalardan

vazgeçtikten sonra ilk iş olarak yakın çevresine yönelmiştir. Bu çerçevede

Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri ile ilişkilerini ekonomik ve askerî bazda

geliştirmeye başlamıştır. Dünyada çok kutuplu bir yapı oluşturmak amacıyla

AB, AGT, Avrupa Konseyi gibi örgütlerle ve başta Almanya olmak üzere

Avrupa ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır.

Rusya’da 11 Eylül’e ilişkin olarak iki görüş belirmiştir. Resmi görüşe göre

11 Eylül, geçmişteki zorlukları ve çatışmaları geride bırakıp Batı’ya tam

entegrasyon için benzersiz bir fırsattı. Bunun aksini savunanlar ise, ABD’nin

Rusya’nın dominant olduğu eski Sovyet sahasına yerleşerek burada varlığınıgüçlendirmeye başladığından hareketle, 11 Eylül’ün Rus dış politikası

çıkarları açısından faydadan çok zarar getirdiğini savunmuştur.68 Putin, halkı

karşı olmasına rağmen ABD ile ters düşmeme, Orta Asya ülkeleri üzerinde

etkisini sürdürme, BDT sınırlarını daha iyi kontrol etme, Çeçenistan sorunu

dolayısıyla maruz kalınan iç ve dış baskıyı azaltma,NATO ile yeni

perspektifler oluşturma gibi nedenlerle ABD’yle yardıma ve işbirliğine

gitmiştir.69

11 Eylül’den sonra küresel düzeyde dış politikasında en radikal değişimi

yaşayan ülkelerden biri olan Rusya’da Başkan Putin, iç politikada önemli

riskler alarak terörizme karşı savaşta ABD’ye tam destek sağlamış ve Batı ile

67 Sinan OĞAN: “2004 Yılı Türk Dış Politikasında Rusya-Ukrayna Bölgesi ve 2005 YılıBeklentileri”, (1 Aralık 2004), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=24 68 Bobo LO: Vladimir Putin and the Evolution of Russian Foreign Policy, (London, The Royal

Institute of International Affairs, Blackwell Publishing, 2003), 115-116.69 Fatma TAŞDEMR: “Taliban Bağlamında Bölgesel ve Küresel Güvenlik Sorunları ÜzerineDeğerlendirme”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye, a.g.e., 294.



66

Avrasyacılık arasında bir eksene oturtulmaya çalışılan Rusya’nın yönü, 11

Eylül’den sonra Batı ile bütünleşmeye ve bu anlamda ABD ile müttefikliğe

doğru çevrilmiştir. ABD ile hızlı başlayan balayı bu ülkenin Orta Asya’da birbiri

ardına askerî üsler edinmesiyle neticelenmiştir. Ancak bir taraftan Rusya

içerisinde yükselen Batı karşıtı söylem ve diğer yandan da ABD’den umulanın

bulunamaması, Moskova’da ABD’ye verilen desteğin sorgulanmasına ve

Kremlin’in dış politika alternatiflerini açık tutmasına sebep olmuştur.70

NATO ve Rusya 11 Eylül’den sonra aralarındaki geniş işbirliğine yeni bir

hız ve yön kazandırmak için bazı adımlar atmışlardır. NATO-RusyaKonseyi’nin kurulması bu adımlardan biridir. Terörizme karşı birlikte hareket

etme prensibiyle görülen bu yakınlaşma Rusya’nın NATO’ya girme ihtimalini

gündeme getirmiştir.71 11 Eylül’den’den sonra NATO Müttefikleri ve Rusya,

ortak tehditlerle karşı karşıya olduklarını ve artık NATO’nun genişlemesi gibi

konularda tartışmaya devam edemeyeceklerini anlamışlardır.72 Yeni

uluslararası düzende,terör karşıtı bloklaşma çabalarından uzaklaşacak bir

Rusya’nın tek başına kalabilme riski, Putin’i aktif bir politika izlemeyeyöneltmiştir. Ancak bu olumlu hava, Rusya’nın NATO’nun genişlemesi ile ilgili

görüşlerinden vazgeçtiği anlamına gelmemektedir.

11 Eylül saldırılarının ardından ABD ve müttefiklerinin 'uluslararası

terörizme' karşı açtığı savaş ve yeni tehdit algılamalarının şekillenmesi

dünyanın Çeçenistan'da yaşanan savaşa bakışı üzerinde de etkili olmuştur.

Bu çerçevede Çeçenistan Savaşı'nın uluslararası terörizm kapsamında mı,

yoksa bağımsızlık mücadelesi olarak mı değerlendirilmesi gerektiği tartışması

Vladimir Putin'in başarılı propaganda savaşı sayesinde dondurulmuştur.73

Putin, 11 Eylül’den sonraki televizyon konuşmasında "Çeçenistan'daki

70 Sinan OĞAN: “Mücadelenin Yeni Rekabet Alanı: Karadeniz”, (16 Mayıs 2006),http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-71 Bkz. Zaman Gazetesi, “Rusya NATO’da...Tekrar Düşünün!”,http://arsiv.zaman.com.tr/2001/12/04/strateji/strateji.htm72 Lord ROBERTSON: “NATO’nun Dönüşümü”,

http://hq.nato.int/docu/review/2003/issue1/turkish/art1.html73 Gökçen EKC: “Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun Çeçenistan PolitikasınaYansımaları”, Stratejik Analiz, (Aralık 2002), http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf



67

olayların uluslararası terörizmle mücadelenin dışında olduğu düşünülemez"

diyerek bu cumhuriyete yönelik operasyonlarına meşruiyet zemini bulmaya

çalışmıştır.74 11 Eylül sonrası süreçte, Çeçen sorununun toplum ve devlet

içindeki algılamalarında eski önemini yitirmesiyle birlikte, Rusya’daki ulusçu

söylemlerin ağırlıklarının azalması gündemdedir. Bu açıdan bakıldığında,

devletin ve toplumun genel ilgilerinin yeniden dış dünyaya yöneltilmesi söz

konusu olacaktır. Çeçen sorunu merkezi devletin yeniden oluşturulması için

en önemli argüman olarak gündemde tutulmaya çalışılsa da, ekonomik

reformların sürdürülebilmesi için dış etkenlerin katkısının sürmesi şarttır.75

ki bloklu yapının yıkılması ile 11 Eylül arasında geçen zaman zarfında

ABD’nin Rusya Federasyonu ile ilişkileri; Kafkasya ve Orta Asya’da birlikte

davranma, Avrupa ve Balkanlar’da Rusya’nın ABD’siz davranmasına engel

olma ve Ortadoğu’da ABD’nin birincil güç olmasını kabul etme çizgilerinde

geliştirilmiştir. 11 Eylül’ün hemen sonrasında Afganistan’a yapılan müttefikler

müdahalesi sırasında, Rusya Federasyonu-ABD ilişkilerinde henüz açığa

çıkmamış bazı paradoksal durumlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Afganistan’ayapılan müdâhalenin “terörizmle mücadele” -özellikle radikal slâmi terörle

mücadele- konsepti çerçevesinde Rusya Federasyonu ile ABD’nin

politikalarında önemli bir örtüşme sağlanmıştır. Ancak, mücadelenin yöntem

ve taktikleri konusunda aralarında görüş ayrılıkları doğmaya başlamış, ABD,

Afganistan müdahalesinin meşruiyetinin sağlanması sırasında yanına aldığı

Rusya’ya, Afganistan’ın yeniden yapılandırılmasında aynı oranda yer

vermemiş ve dolayısıyla dünya politikalarında Rusya ile birlikte davranmamaolasılığını açığa çıkarmıştır. ABD’nin Orta Asya, Kafkasya ve Balkanlar’da

askerî bakımlardan kalıcı pozisyonunu sürdüreceğinin ve Rusya

Federasyonu’nun da bu bölgelerde kendisinden bağımsız bir güç olmasına

yanaşmayacağının açıklık kazanması, Rusya Federasyonu’nu AB’nin özellikle

ABD’ye karşı temkinli davranan iki çekirdek ülkesi durumundaki Fransa ve

74

Fehim TAŞTEKN: “Savaş Yorgunu Bir Ülke”, (Ekim 2001),http://www.kafkas.org.tr/ajans/Savas_yorgunu_Cecenya.htm75 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 17.



68

Almanya ile yakınlaşmaya itmiştir.76 Irak harekatı konusunda da Rusya

başlangıçta ABD’yi desteklemiş ancak savaştan sonra Irak’ta yeni düzeni

kuran ABD olduğu için bundan rahatsızlık duymuş, ABD’nin Irak harekatından

sonra Orta Asya ve Kafkasya’ya kalıcı bir şekilde yerleşmesinden endişe

etmiştir.77

Bugün Rusya, terörizmle mücadele edilmesi gerektiğini savunmakta

ancak bunun ABD’nin yaptığı gibi tek taraflı olarak yapılmaması gerektiğine

inanmaktadır. Uluslararası güvenliğin giderek tehdit altında bulunmasından ve

istikrarın yok olmasından endişelenmekte, bunun engellenmesi içinuluslararası terörizmi ve kitle imha silahlarını önleyecek uluslararası bir birlik

oluşturulması gerektiğine inanmaktadır. Bunun da ancak uluslararası arenada

kabul gören bir çözümle ve uluslararası hukukun kurallarına göre yapılması

gerektiğini savunmaktadır. Rusya’ya göre küreselleşen dünyada tek taraflı

tutumlar sorunları çözmek yerine daha da derinleştirecektir.78

Putin yönetimin 1999’dan 11 Eylül’e kadarki dönemdeki dış politikasında

Avrasyacı yaklaşımın ciddi bir ağırlık noktası olduğu görülmektedir. Ancak, 11

Eylül’den sonra ABD ile işbirliği sürecine giren Putin yönetimin bu retoriği

önemli ölçüde geri plana ittiği veya en azından sık sık kullanmamaya dikkat

ettiği görülmüştür. Fakat, özellikle son birkaç yıldır Rusya-ABD ilişkilerinde

“zorunlu balayının” sona erdiği yönünde işaretler görülmektedir. Bu gelişmeye

paralel olarak, Putin yönetimin de Avrasyacılığın temel söylemlerinden olan

çok kutuplu dünya, ABD hegemonyasına karşıtlık benzeri unsurlara sıkça yer

verdiği görülmektedir.79 Öyle görünüyor ki, siyasi güçlerin merkezi eğilimlere

çekilmesinin sağlanması ve Atlantikçilik-Avrasyacılık sentezinin Rus dış

76 Beril DEDEOĞLU: “Çatışma-Uzlaşma kilemi Çerçevesinde Rusya Federasyonu - AmerikaBirleşik Devletleri lişkileri”, 2023, Yıl 3, Sayı 33, (15 Ocak 2004),http://www.2023.gen.tr/ocak2004/3beril.htm77 lyas KAMALOV: Putin’in Rusya’sı: KGB’den Devlet Başkanlığına, (stanbul, Kaknüs Yayınları,2004), 146.78 Rouben AZZAN: “A Marriage of Convenience: Russia and U.S. Foreign Policy”, Asian Affairs,

30, 2, (Summer 2003), 157.79 Nazım CAFERSOY: “Rusya’da (Yeni) Avrasyacılık Akımı”, (28 Aralık 2005),http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=44



69

politikasının temellerine uyarlanması, Putin döneminin en belirgin özellikleri

olacaktır.

IV. Putin’le kinci Dönem

14 Mart 2004 tarihinde yapılan Başkanlık Seçiminde Putin ikinci kez

%71,1 oy oranı80 ile dört yıllık süre için Rusya Federasyonu devlet başkanı

seçilmiştir.

Seçimlerden önceki yıl, ekonomi ve dış politikada Putin’in zaferler elde

ettiği bir yıl olarak tarihe geçtmiştir. Petrol fiyatları çok yüksek olduğu için

petrol ülkeye para kazandırmış, bunun sonucunda da ekonomide Putin’in

devlet başkanı olduğu 1999 yılından itibaren gözlemlenen canlılık devam

etmiştir.81 11 Eylül terör saldırıları ve takip eden Afganistan ve Irak işgalleri

sırasında petrol piyasalarında görülen dalgalanmaları Rusya'yı yeniden

ekonomik ve siyasi bir güç haline getirmiştir. Petrol fiyatlarındaki artış Rusya'nın keyfini artırıyor, Amerikalıları ise rahatsız ediyordu. Doktorasını

enerji endeksli dış politika üzerine yapan Başkan Putin, Rusya'yı yeniden bir

süper güç yapacak politikaları keşfetmişti: Petrol vanalarını elinde tutmak.

Tabii bunun için önce oligarklardan kurtulması gerekiyordu. Moskova kısa

zamanda petrol şirketlerini devlet kontrolüne almayı başardı. Yeni

merkezileşme hamlesini enerji bağlantılı diğer dev şirketler izledi. Putin'in

2004 yılında büyük halk desteğiyle ikinci kez devlet başkanı seçilmesimerkeziyetçi politikalar için ekstra bir destek sağladı.82

Putin’in ikinci başkanlık döneminde hem AB’nin hem de NATO’nun

tarihindeki en büyük genişlemesi gerçekleşmiştir. Aralarında Estonya,

Letonya, Litvanya’nın da bulunduğu yedi ülke NATO’ya üye olmuştur. Putin,

80 “Putin kinci Kez R.F. Devlet Başkanı”, http://www.rusyaofisi.com/secim2004.htm81

lyas KAMALOV: a.g.e., 143.82 Faruk AKKAN: “Yeni Süper Enerjik Güç”, Aksiyon, Sayı 588, (13 Mart 2006),http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23561



70

bu genişlemenin yeni güvenlik tehditlerine cevap vermediğini söyleyerek

genişlemeye sıcak bakmadığını ifade etmiş, AB’nin genişlemesinden sonra

ise AB ile Rusya arasındaki işbirliğinin geliştirileceği açıklanmıştır. Bu olaylar

karşısında Rusya’nın sergilediği tutum Rus dış politikasında on yılı aşkındır

devam eden Avrupa merkezli, Batıcı pragmatik yaklaşımı ortaya koymaktadır.

Bu yaklaşım içerisinde eski Sovyet coğrafyası münhasır bir yere sahiptir ve

önceliğini her zaman korumaktadır.83

Bu dönemde meydana gelen en önemli olaylardan biri Eylül 2004’te

Kuzey Osetya’nın Beslan kasabasında yaşanan okul baskınıdır. ŞamilBasayev liderliğindeki gruplar tarafından gerçekleştirilen bu terör eylemi Rus

güvenlik güçleri tarafından kanlı bir şekilde neticelenmiştir. Dünyaya

uluslararası terörizm kapsamında lanse edilen Beslan katliamının ardından

Rusya, 11 Eylül sonrası ‘terörizmle savaş’ bağlamında Bush’un ortaya

koyduğu önleyici saldırı doktrinini sahiplenmiştir. Putin’in bu olayı,

Kafkasya’da denetimi ele almak için bir fırsat olarak değerlendirdiği

söylenebilir. Zira Putin, Beslan’daki olayların ardından merkeziyetçiliğigüçlendirici planlarını devreye sokmaya başlamıştır. Beslan trajedisi aynı

zamanda bir çok komplo teorisini de gündeme getirmiştir. Zira, bu terör

eyleminin ardında çok sayıda ucu açık soru bulunmaktadır.84 “Beslan aslında

Rusya’nın, Gürcistan’ın ya da ABD’nin komplosuydu” (bunlardan birinin ya da

birkaçının) ya da “bu devletlerin herhangi birinin işbirliği ile gerçekleşti”

şeklinde yorumlar yapılmaktadır.

Rusya çok yönlü dış politika stratejisinin gereği olarak, ABD ile ilişkilerini

geliştirme yolunda ilerlerken, Şangay şbirliği Örgütü gibi kurumlar aracılığıyla

da, ABD’nin bölgede daha fazla yayılmasının gerekçelerini ortadan

kaldırmaya çalışmaktadır. Kuzey Osetya’nın Beslan kentinde yaşanan terör

83

Fırat PURTAŞ: a.g.e., 185.84 Bkz. Fikret ERTAN: “Beslan Soruları”, Zaman, (3 Eylül 2005), http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/yazar.do?yazino=207075



71

eylemi sonrasında RF de tıpkı ABD gibi petrol coğrafyasına ve kalpgaha85

daha fazla hakim olabilmenin avantajını yakalamıştır.86

V. Rus Dış Politikasında Enerji Faktörü

Rusya, enerji kaynakları bakımından dünyanın en önemli ülkelerinden

biridir.87 SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya, artık uluslararası bir süper

güç olmadığından hareketle yeni politikalar benimsemiş ve sahip olduğu

zengin enerji kaynakları sayesinde bölgesel bir enerji süper gücü olma

yolunda bir politika benimsemiştir. Dünyanın en önemli enerji rezervlerinden

birine sahip Rusya’nın dış politikasında enerji unsurunu çok etkin stratejik

araç olarak öne çıkarma yolunda hareket ettiğini söylemek mümkündür. Putin

liderliğindeki Rusya, petrol ve doğalgazı etkin bir şekilde dış politika silahı

olarak kullanmaktadır. ran'dan Filistin'e, Kafkaslar’dan Ukrayna'ya kadar pek

85 ngiliz Jeopolitik Ekolü’nün temsilcisi Sir Halford Mackinder (1861-1947), dünya coğrafyasınapolitik ve özellikle dünya hakimiyeti açısından değerlendirme çalışmasına girmiş ve bu çalışmaları ile“Kara Hakimiyet Teorisi”ni geliştirmiştir. Mackinder, yeryüzünde bir tek büyük kara parçasınınolduğunu kabul eder. Bu, “Dünya Adası-World Island” adını verdiği Avrupa-Asya-Afrika kıtalarıdır.Rusya’nın bulunduğu orta bölge “Heartland-Kalpgah”tır. Mackinder, teknolojideki ve ulaştırmaimkanlarındaki gelişmeler nedeni ile mücadelelerin denizlerde değil, kıtalarda olacağını söylemiş;Rusya coğrafyasını ve bu coğrafya içinde yer alan ve 'dünyanın en büyük doğal kalesi' olaraktanımladığı Kalpgah'ı öne çıkararak, Doğu Avrupa'ya hükmedenin Kalpgah'a, Kalpgah'a hükmedenin,Dünya Adası'na, Dünya Adası'na hükmedenin ise dünyaya egemen olacağını iddia etmiştir. Halfrod J.Mackinder'in jeopolitik konsepti öncelikle Kalpgah'a, yani Avrasya'nın merkezi 'konumu'na egemenolmaya dayandırılmıştır.

Kalpgah'ın 'konumu'na dayanarak ve Kalpgah'a hükmederek Avrasya ve dünya egemenliğiniamaçlayan jeopolitik konsept günümüzde, 'Avrasyacı' görüş olarak kabul edilmekte ve genelde'Atlantikçi' jeopolitiği karşılamak ve dengelemek amacı ile gündemde tutulmaktadır.86 A.Serdar ERDURMAZ: “ABD’nin Kafkaslar’daki Hedefleri”, Cumhuriyet Strateji, Yıl 1, Sayı 46,(16 Mayıs 2005), 19.

87 Rezervleri bakımından Rusya, dünya doğal gaz rezervlerinin %32,9’na (en büyük), petrolrezervlerinin % 4,7’sine, kömürün %15,9’na, hidroenerji kaynaklarının %6,1’ne ve özel enerjikaynaklarının (odun, hayvan kalıkları, bataklık kömürü) %7,1’ne sahiptir. Üretimi itibariyleRusya’nın dünyadaki payı, doğal gazda %23,7, petrolde %8,8 ve kömürde %5,4’dür. DünyaBankası’nın verilerine göre Rusya’nın 1998 yılında dünya ihracatındaki yeri petrolde %7, doğalgazda %56 ve kömürde %2,1 oranında olmuştur. Rusya, dünyanın en büyük enerji üreticilerinden biriolmanın yanısıra, dünya enerji tüketiminde %7’lik paya sahiptir. Rusya’nın ihracat gelirlerinde %45ve devlet bütçesi gelirlerinde % 39’luk bir paya sahip olan enerji sektörü en önemli ekonomik güç

olarak öne çıkmaktadır. Bkz. “Russian Federation Energy and Envirorment Review” ,

The WorldBank Sector Report, (Haziran 2000), www.worldbank.org.ru/eng/statistics/research.htm



72

çok bölgede Batılı ülkelerin politikalarına ayak direyen Rusya yeni bir enerji

süper gücü olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun anlamı, Rusya’nın dış

politikasında enerji faktörünün en etkin araç olarak önümüze çıkmasıdır.

Rusya, Avrasya'da yeniden yükselişe geçen bir güç olma özelliğini giderek

geliştirirken, küresel enerji dengeleri içindeki rolünü de artırmaktadır.

Rusya kendisini en büyük enerji ülkesi olarak tanıtmaktadır, petrol ve

doğalgaz üretimi bakımından sırayla dünyanın ikinci ve birinci konumunda

olduğunu iddia etmektedir. Rusya geleceğe yönelik, enerjiye dayanarak belli

ülkeler ve bölgeler üzerinde etki yaratabilmenin zeminini hazırlamayaçalışmaktadır. Sovyetler dönemindeki askerî süper güç yıkılmıştır, Başkan

Putin’in stratejisi ise enerji süper gücü yaratmaya çalışmaktır. Rusya’nın

küresel çapta enerji vasıtasıyla siyasî etki yaratmaya çalıştığı aşikardır.88

ABD Başkanı George Bush’un 1992’de dile getirdiği yeni dünya

düzeninde rekabet, ekonomik çıkarların başat unsura dönüşmesi anlayışına

dayanmaktadır. Son on yılda, özellikle Batı devletleri tarafından meşru bir

rekabet anlayışı olarak öne çıkarılan ekonomik çıkarlar mevcut uluslararası

ilişkiler sistematiğinde meşru mücadele aracı olarak görülmektedir. Yeni Rus

ulusal güvenlik ve dış politika doktrinleri de, bu ekonomik çıkar rekabetini

temel alarak, jeostratejiden jeoekonomiye doğru değişimi benimsemiştir.89 Bu

çerçevede Rusya, öncelikli olarak eski SSCB bölgesinde etkin olma ve bölge

ülkelerini enerji açısından kendisine bağımlı kılmak istemektedir. Böylece

bölgede ABD denetiminin yeterince gelişmesi engellenmiş olacak, elindeki

enerji kozu sayesinde Rusya, Ortadoğu ve Kafkasya bölgesinde çıkarlarını

koruyabilecektir. Nitekim Rusya bunu uygulamış ve 2005 yılı sonunda

Ukrayna’ya verdiği gazı keserek bir bakıma ‘turuncu devrim’i90

88 Erkin EKREM: “Rusya-Ukrayna Doğalgaz Krizi ve Çin”,http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=723&kat=2989 Nazım CAFERSOY: “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik Araç Değişimi”,http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=70990 Gürcistan’da “Kadife Devrim” olarak adlandırılan rejim değişikliğinin birinci yıldönümünde, bu

defa Batı ile Rusya arasında önemli bir tampon bölge olan Ukrayna’da tartışmalı bir seçim sonucundahalk ayaklanmaları gündeme gelmiştir. Bu halk hareketi sonucunda Ukrayna’da devrimgerçekleştirilmiş ve ülkede Batı yanlısı Viktor Yuşenko iktidara getirilmiştir. Yuşenko ve



74

avantajlı ve etkin bir duruma getirilmesi Rus dış politikasında yeni bir

dönemin başladığını göstermektedir.93

VI. Yeni Dünya Düzeninde Rusya ve Rus Dış Politikası

Putin yönetimindeki Rusya Federasyonu’nun dış politikası pragmatik

kararlarla yürütülmektedir. Rusya Federasyonu dış politikada çok taraflı,

dengeli siyaset sürdürme taraftarıdır. Dış politikadaki öncelik BDT ülkelerine

verilmekte, Batı yönündeki öncelik Avrupa devletlerine, özellikle Almanya ve

Fransa’ya verilmektedir. Dünyada büyük güç olan ABD’nin de önemli bir

devlet olduğu kabul edilmektedir. Batı’ya karşı bir denge oluşturmak amacıyla

ran, Çin ve Hindistan ile ilişkilere de önem verilmektedir. Putin’in ardından

Rus dış politikasının yönünün ne olacağı merak konusudur. kinci dönem

görev süresi 2008 Mart ayında dolacak olan Putin, ‘anayasa engeli’94

nedeniyle adaylığının söz konusu olmadığını açıklamıştır. Bu açıklama,

Putin’in halefinin kim olacağı tartışmalarını başlatmıştır.

Rusya dış politikada önceliği, ‘arka bahçesi’ olarak gördüğü BDT

ülkelerine vermekte ve bunu doktrin ve belgelerde dile getirmektedir. Son

yıllarda Gürcistan’da ve Ukrayna’da meydana gelen politik gelişmeler ve

“renkli devrimler” Rusya’yı, eski-Sovyet coğrafyasında yürüttüğü politikalarını

ciddi bir şekilde gözden geçirmeye itmiştir. Gürcistan’da Batı yanlısı

Saakaşvili yönetiminin iktidara gelmesi neticesinde, Rusya’nın bütünçabalarına rağmen Ukrayna’da “turuncu devrim” sonrası Moskova karşıtı

Yushenko’nun iktidara gelmesi sonucunda Rusya stratejik olarak iki önemli

bölgede yenilgiye uğramıştır. Güney Kafkasya’da da Rusya’nın stratejik

müttefiki olan Ermenistan’da Batı yanlısı güçler günden güne

güçlenmektedirler. Bu gelişmeler Moskova’da ciddi tartışmalara neden olmuş

93 Nazım CAFERSOY: “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik Araç Değişimi”, (2 Ocak

2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=70994 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasası’nın 81. maddesi aynı kişinin üst üste iki dönemden fazladevlet başkanlığı yapamayacağını söyler.



76

Eylem Planı” imzalamıştır.97 Bu çerçevede, Avrasya bölgesinde karşılıklı

işbirliği ve görüş alışverişinde bulunulacağı belirtilmiş ve ekonomik ilişkilerin

artırılması konusunda hemfikir olunmuştur. Bu belge iki taraf arasında

karşılıklı güvenin artırılması bakımından da önemlidir. lişkilerin boyutu

rekabetten ziyade işbirliğine kaymış durumdadır. Rusya Türkiye’yi bölgesel bir

güç olarak değerlendirmekte ve karşılıklı ziyaretler yoluyla ilişkilerde

güçlenme görülmektedir.

Rusya Federasyonu, dış politikasında çok yönlü prensibi uygulayarak,

dünya düzeninin tek kutuplu şekil almasına karşı çıkmaktadır. Bununla birlikteküreselleşmenin de kaçınılmaz olduğunu kabul ederek, oluşacak çok kutuplu

ya da çok merkezli uluslararası sistemin uygulanmasına katkıda bulunmayı

planlamaktadır. Oluşacak bu yeni dünya düzeninde Rusya, eskisi gibi olmasa

da önemli güç merkezi halini almasını hedeflemektedir. Bunun için geleceğe

yönelik politikalarında ülkenin iç düzenini geliştirerek, dış politikada başta

ekonomik çıkara önem vererek, Rusya’nın ulusal menfaatleri gereğince

politikalar yürüteceği anlaşılmaktadır.

97

Ömer KOCAMAN: “Rusya’nın Ermenistan Politikasında Değişim Sinyalleri: Tek BoyutluSiyasetten Çok Boyutlu siyasete Mi?”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. hsan ÇOMAK, (stanbul,Tasam Yayınları, 2006), 249.



III. BÖLÜM

RUS DIŞ POLTKASINDA KUZEY KAFKASYA

I. Kafkasya Kavramı

Kafkasya bölgesi; Rusya Federasyonu’nun hakimiyetinde olan Kuzey

Kafkasya ile, üç bağımsız cumhuriyetin yer aldığı Transkafkasya1 (Güney

Kafkasya)’dan oluşur. Kuzey Kafkasya; doğuda Hazar Denizi, batıda

Karadeniz ve Azak Denizi, kuzeyde Maniç Nehri ve bataklıkları, güneydoğuda

ise Samur Nehrinin Hazara döküldüğü yerden, ngur Nehrinin Karadeniz’e

döküldüğü noktaya kadar uzandığı kabul edilen hat ile çevrili coğrafi bölgeye

denir.2 Arapların ‘Mavera-i Kafkasya’, Avrupalıların ‘Transkafkasya’ ve

Rusların ‘Zakafkasya’ olarak bahsettikleri Kafkasya, Büyük Kafkas

Sıradağlarının güneyinde yer alan tarihi bir bölgedir. Siyasi ve coğrafi

bakımdan genel olarak, ‘Sirkafkasiyon (Circarucasie)’ ve ‘Transkafkasya

(Transcaucasie)’ şeklinde ikiye ayrılan Kafkasya bölgesinin doğusu Asya,

Batısı ise Avrupa kıtaları içinde ele alınmaktadır.3

Genel olarak Kafkasya bölgesini, Kuzey ve Güney Kafkasya olarak ikiye

ayırma eğilimi vardır.4 Transkafkasya (Kafkasya ötesi) olarak adlandırılan

1

Ruslar bu bölgeye Kafkasya Ötesi anlamında Zakavkaz demektedirler. Bu kavram, bölgeye yönelikRusya merkezli bakış açısı ile bakıldığı izlenimi vermektedir.2 Ali ÇUREY: “Bilinen Dünyanın Bilinmeyen Ülkesi: Kuzey Kafkasya ve Çerkesler (1)”, KafkasyaYazıları Dergisi, Yıl 2, Sayı 5, (Sonbahar, 1998), 57.3 B.Zakir AVŞAR: “Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Türkiye”, Yeni Türkiye,Yıl 3, Sayı 16, TürkDünyası Özel Sayısı II, (Temmuz-Ağustos 1997), 1875.4 Doç.Dr.Ufuk TAVKUL, Kafkasya’nın, “Kafkas Halkları” adı verilen Adige, Abhaz-Abazin,Kabardey, Karaçay-Malkar, Oset, Çeçen-nguş ve Dağıstan halklarının yaşadığı etnik ve kültürelcoğrafyanın adı olduğunu söyler. Kafkas halkları yüzyıllar boyunca aynı coğrafyada benzer tarihî,etnik ve sosyo-kültürel şartlar altında birbirlerinden etkilenmişler ve birbirleriyle karışarak akrabatopluluklar haline gelirken ortak bir Kafkas kültürü etrafında birleşmişlerdir. Bu bakımdan, Kafkasyahalkları toplumsal yapı ve kültür açısından Kafkas Ötesi milletlerinden oldukça farklı özelliklertaşımaktadırlar. Tavkul’a göre; tarihî, etnik ve sosyo-kültürel sınırlar açısından ele aldığımızda bu

bölgeyi Kuzey Kafkasya-Güney Kafkasya biçiminde değil, Kafkasya - Kafkas Ötesi biçimindetanımlamak ve değerlendirmek doğru olacaktır. Bkz. Ufuk TAVKUL: “Kafkasya’nın CoğrafiKonumu ve Stratejik Önemi”,



78

Güney Kafkasya ülkeleri Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’dan

oluşmaktadır. Kuzey Kafkasya, Kafkasya dağlarının kuzeyinde bulunur ve

büyük kısmı Rusya Federasyonu sınırları içindedir. Burada Rusya’ya bağlı

yedi cumhuriyet bulunmaktadır. Bunlar Adıgey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-

Balkar, Kuzey Osetya, nguşya, Çeçenistan ve Dağıstan’dır. Abhazya ve

Güney Osetya fiziki olarak Kuzey Kafkasya’da yer alırlar, ancak siyasi olarak

Gürcistan’a bağlıdırlar.

23 Haziran 2000 tarihli yasayla Rusya Federasyonu yedi bölgeye

ayrılmış ve Kuzey Kafkasya Federe bölgesinin adı Güney Bölgesi olarak

değiştirilmiştir. Söz konusu idari değişiklik öncesi, Rusya Federasyonu’nun

idari yapısında, Kuzey Kafkasya’nın kuzey sınırını Rostov vilayetinin

kuzeyinden geçen Don nehri oluştururken, söz konusu bölgeye eski idari

birimler yanında Kalmukya Cumhuriyeti ve Volgagrad Vilayeti bağlanmıştır.

Böylece, ‘Kuzey Kafkasya’ terimi ortadan kaldırılıp, ‘Güney Rusya’ terimi

benimsenerek bölgenin adı Ruslaştırılmış ve bölgenin coğrafi alanı Rusya

Federasyonu’nun içine doğru büyütülerek Rus nüfusun yerel halklara oranı

artırılmıştır.5

A. Kafkasya’nın Etnik Yapısı

Kafkasya coğrafyasına hakim olan dağlık yapı, tarih boyunca bölgenin

siyasi ve etnik yapısının şekillenmesinde çok önemli rol oynamıştır. Etnik yapıitibariyle, dünyanın en karmaşık bölgesi olan Kafkasya, bu durumunu

coğrafyasının, geçit vermez dağlarından ve onların aralarında yer alan, derin

vadilerden oluşmasına borçludur. Arazinin dağlık olması sebebiyle, tam

egemenlik kurulamayan bu bölge, tarih boyunca sürekli olarak, doğudan

batıya doğru göç eden pek çok etnik grubun sığınma yeri olmuştur. Dağların

http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0090_kafkasyanin_cografi_konumu_ve.htm5

Hasan KANBOLAT: “Gürcistan – Ukrayna – Karadeniz Üçgeni Arasında Kuzeybatı Kafkasya,Kabardey – Balkar’dan Sonra Sıra Karaçay-Çerkes’te mi?”, Stratejik Analiz, Cilt 6, Sayı 70, (Şubat2006), 90.



79

ulaşımı engellemesi, bu farklı etnik grupların kaynaşmasına ve/veya birbirleri

üzerinde tahakküm kurarak zayıf unsurların asimile edilmesine mani

olmuştur.6

Karşılaştırma yapmak gerekirse Kafkasya’nın etnik karışıklığı ilk bakışta

Balkanlara ve Afganistan’a benzemektedir. Ancak gerçekte Kafkasya bu

bölgelerden son derece karmaşık bir etnik ve sosyal yapıya sahiptir. Halkları

ve dilleri sınıflandırmak için kullanılan kriterlere göre Kafkasya’da her biri farklı

dil ya da diyalekte sahip elli kadar etnik grup gösterilebilir. (Azeriler,

Ermeniler, Gürcüler, Çeçenler yerli milletlerdir.) Ayrıca Kuzey Kafkasya’da

eski zamanlardan beri yaşayan bir düzine kadar etnik grup vardır. Bu etnik

gruba Abhazlar ve çeşitli Çerkes alt grupları, Çeçenlerin kuzenleri olan

nguşlar ve Avarlar, Lezgiler ve Dağıstan’daki diğer gruplar dahildir.7 Kuzey

Kafkasya’daki etnik gruplar; Türk, ran dilli ve bero-Kafkas (Yafet) gruplarıdır.

Türkler; Kumuk, Karaçay, Balkar (Malkar), ve Nogaylar’dan oluşur. ran dilli

halklar ise Ossetin ile Tatarlar’dan oluşur. En büyük ve en karmaşık grubu ise

bero-Kafkas (Yafet) ailesi teşkil eder.Bunlar Gürcüler’in dahil olduğu Güney

(Hartvel-Kartvel), Kuzey-Batı (Abhaz-Adige) ve Kuzey-Doğu (Çeçen-

Dağıstan) gruplarıdır.8 Kuzey Kafkasya’nın en kalabalık grupları; Çeçenler,

Türkler ve Çerkezler’dir.9 Bu grupların hepsi Kafkasya’nın etnik karışımını

oluşturur.

Etnik bilinç bütün Kafkasya’da çok güçlüdür ve her etnik grubun kendi

anadiline bağlılık oranının yüksekliği ortak bir özelliktir.10 Kuzey Kafkasyahalklarında , aşırı bir mensubiyet (aidiyet) duygusu ve ırkçılık vardır. Hiçbir

6 Savaş YANAR: Türk-Rus lişkilerinde Gizli Güç Kafkasya, (stanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,2002), 28.7 Paul B. HENZE: “Kafkasya’da Çatışma: Geçmiş, Sorunlar ve Gelecek çin Öngörüler”,http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=28 Nadir DEVLET: “Kuzey Kafkasya’nın Dünü Bugünü”, Yeni Türkiye, Yıl 3, Sayı 16, Türk Dünyası

Özel Sayısı II, (Temmuz-Ağustos 1997), 1926.9 Hakan KANTARCI: Kıskaçtaki Bölge Kafkasya, (stanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006), 39.10 Paul B. HENZE: a.g.m., http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2



80

dağlı, etnik kimliğinin yanı sıra ikinci bir değer ölçüsünü kabul etmez.11 Kuzey

Kafkasya halklarını pek çok ortak değer birleştirir. Onların boy ve sop

yapısına dayanan özerkliği ile ortak yaşamı, Sovyet sistemi tarafından hiçbir

zaman parçalanamamıştır.12 Sovyet sistemi istemeyerek etnik bilinci teşvik

etmiştir. Sistemin çöküşü bu bilinci daha da artırmıştır. Ne olacaklarını

bilmeyen etnik gruplar ve onların liderleri, gelecekleri konusundaki

hassasiyetleri dolayısıyla etnik dayanışma yoluna dönerek, güvensizliklerini

gidermeye çalışmışlardır.13

Etnik mozaiğinin çeşitliliği, kültürel ve sosyal yönden son derece önemli

bir zenginlik oluşturmakla birlikte, bu farklılık tarih boyunca, bölge içi ve dışı

güçlerin iktidarı ele geçirmek için istismar ettikleri bölgenin bir zaafı özelliğini

de almıştır.14 Farklı kökenden gelen bu grupların bölgede iç içe yaşaması

aralarında etnik çatışmaların çıkmasına da yol açmaktadır. Bu durum, genel

olarak Kafkasya coğrafyasını istikrarsız ve dolayısıyla müdahaleye açık bir

konuma getirmektedir.

II. Kuzey Kafkasya

A. Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi

Jeopolitik yönden Kafkasya’nın coğrafi konumu, Avrupa, Asya ve Afrika

kıtalarının arasına girmiş olan ve beş bin kilometre uzunluğunda bulunanAkdeniz-Ege Denizi-Boğazlar ve Marmara Denizi-Karadeniz-Azak Denizi gibi

birbirlerine bağlı iç denizlerin vücuda getirdikleri bir su koridorunun ucunda,

aynı zamanda Hazar Denizi vasıtasıyla da doğuya ve Orta Asya’ya bağlanmış

11 Ali Faik DEMR: Türk Dış Politikası Perspektifinden Transkafkasya, (stanbul, Bağlam Yayıncılık,2003), 97.12 Christian NEEF: Kafkasya: Rusya’nın Kanayan Yarası, Çev. Özalp GÖNERALP, ( stanbul,

Yenihayat Yayınları, 2004), 23.13 Paul B. HENZE: a.g.m., http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=214 Ali Faik DEMR: a.g.e., 70.



81

bir vaziyettedir.15 Bu durumda Kafkasya, kuzey-güney, doğu-batı yollarının

birleştiği bir bölge özelliği kazanmaktadır. Kafkasya’nın bu coğrafi konumu

etnolojik oluşumlara ve gelişmelere, tarihin akışına çok etkili olmuştur. Bu

nedenle Kafkasya önemini her devirde korumuştur.16 Kafkasya bir bütün

olarak ele alındığında, dünyada çok az bölgede bulunan doğal zenginliklere

sahiptir. Hem kendisi münhasıran zengin bir petrol havzasıdır hem de Basra

Körfezini kontrol eden stratejik bir konuma sahiptir.17 Kafkasya’nın tarihî

coğrafyası ve jeopolitik önemi, bölgenin stratejik önemini artırmaktadır.

Kafkasya’nın bu önemi, tarihte icra ettiği önemle paralellik arz eder. Geçmişte

yaşanan olaylar veya Kafkasların çevresindeki güç merkezlerinin, birbirlerine

karşı takip ettikleri politikalar bugün için de aynen geçerlidir.18

Kafkasya Rusya için Avrupa ile Orta Asya arasında bir geçiş köprüsü

olmasının yanı sıra, Karadeniz ve Hazar denizine kıyısının olması sebebiyle

Rusya’nın Karadeniz – Boğazlar - Akdeniz yolu ile Süveyş Kanalına

inebilmesine imkân sağlaması yönünden de, Rusya’nın stratejik menfaatleri

açısından son derece önemli bir jeopolitik bölgedir. Rusya’nın hâlihazırda

Karadeniz kıyısında küçük bir çıkış noktasının bulunması sebebiyle,

Kafkasya’da etnik Rus nüfusunun çoğunlukta olduğu Krasnodar, Rostov ve

Stavropol bölgelerinde istikrarlı yapının korunması Rusya’nın menfaatleri

açısından önem taşımaktadır. Kafkaslar’da meydana gelebilecek büyük bir

etnik çatışma ve savaş halinde Rusya’nın Karadeniz’e çıkış noktasını

kaybetmesi durumunda, Karadeniz – Boğazlar – Akdeniz - Süveyş kanalı yolu

ile sıcak denizlere çıkma imkanı ortadan kalkacak ve Rusya dünyapazarlarına ürün ihracında büyük zararlara ve kayıplara uğrayacaktır.

Karadeniz ve Kafkasların özel jeostratejik konumu sebebiyle Rusya’nın

Kafkasya’yı ve dolayısıyla Karadeniz’e çıkış noktasını elinde bulundurması

15 Ufuk TAVKUL: “Tarihi ve Etnik yapısıyla Kafkasya”, Yeni Türkiye Dergisi, Yıl 3, Sayı 16,(Temmuz-Ağustos 1997), 1898.16 Hakan KANTARCI: a.g.e., 61.17 Sönmez CAN: “Jeopolitik Açıdan Kafkasya”, Avrasya Dosyası, Rusya-Kafkasya Özel, Cilt 3, Sayı

4, (Kış 1996), 209.18 Osman Metin ÖZTÜRK: Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, (Ankara, ASAM Yayınları, 2001), 7-8.



82

ona büyük kolaylık ve imkan yaratmaktadır.19 Rusya, Karadeniz’e Türkiye’ye,

ran’a ve bu bölgeler üzerinden Ortadoğu ve Akdeniz’e açılması için stratejik

ve jeopolitik açıdan çok önemli gördüğü, bundan da öte, ekonomik açıdan

yaşamsal çıkar alanı ilan ettiği Kafkasya bölgesinde kontrolünü ve nüfuzunu

artırma çabası içindedir. 20

Kafkasya’nın giriş kapısı durumunda olan Kuzey Kafkasya, bölgenin

kontrolünü sağlayabilecek, asıl stratejik öneme haiz olan kritik arazi kesimi

özeliğini taşır. Kuzey Kafkasya’yı elinde bulunduran güç, Transkafkasya

üzerinde kontrol sağlamak için büyük avantaj sağlar. Rusya da bu bağlamda,

Kuzey Kafkasya’yı elinde bulundurma gayreti içerisindedir. Hazar Denizi’nden

Karadeniz’e kadar uzanan Kuzey Kafkasya, bu mücadelenin jeostratejik

hedefi olagelmiştir.21 Kuzey Kafkasya’nın etnik mozaiği ve nispeten küçük

alanda farklı etnik grupların ve dil ailelerin komşuluğu Kuzey Kafkasya’nın

önemini artıran bir unsurdur. Rusya’nın güney hatlarında yer alan Kuzey

Kafkasya ülkenin Hazar ve Kara Deniz’e çıkışını sağlamaktadır.22 Kuzey

Kafkasya’nın Batı ve Doğu Avrupa ülkeleri için günümüz jeopolitik önemi

enerji güzergahlarına bağlıdır.23

B. Rusya’nın Kuzey Kafkasya Politikası

Kafkasya üzerinden Türkiye ve ran'a, buradan Ortadoğu ve Akdeniz'e

uzanan Rusya, 1991'deki kayıplarına yenilerini eklemek istememektedir.Çeçenistan'ı kaybetmemek için bütün insan hakları ve uluslararası

19 Ufuk TAVKUL: Etnik Çatışmaların Gölgesinde Kafkasya, (stanbul, Ötüken Yayınları, 2002), 17-18.20 Yelda DEMRAĞ: “Kafkasya’da Türk ve Rus Politikası”, Stratejik Analiz, Cilt 4, Sayı 40, (Ağustos2003), 79-80.21 Sönmez CAN: a.g.m., 209.22 Aydın BRAHMOV, Mustafa MUTLUER: “Kafkasya’da Desintegrasyondan Bütünleşmeye DoğruGelişmeler ve Türkiye’nin Rolü”,http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0086_kafkasyada_desintegrasyondan_butunlesmeye_d

ogru.htm23 Alexandre TOUMARKNE: “Geçmişte ve Günümüzde Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi”,2023, Sayı 31, (Kasım 2003), 40.



83

anlaşmaları hiçe sayarak verdiği savaş ortadadır. Rusya, Estonya-Letonya-

Litvanya ile batıya olan deniz bağlantısını, Ukrayna-Moldova ve Gürcistan ile

Karadeniz'e olan bağlantısının önemli bir kısmını 1990 sonrası dağılma

sürecinde kaybetmiştir. Rusya, Putin ile birlikte yeni kayıplar yaşamak değil

kaybettiklerini geri alma arayışını sürdürmektedir. Bu arayış Rusya açısından

Kuzey Kafkasya'yı sürekli göz önünde tutma zorunluluğunu beraberinde

getirmektedir.24 Ancak bir gerçek vardır ki, Putin ile başlayan yeni bir

“Sovyetleşme” dönemi yaşanmaktadır. Yani, tüm otoritenin merkezde

toplandığı, federal cumhuriyetlerin nispi bağımsızlıklarının giderek

sınırlandırıldığı bir yönetim biçimi, adım adım uygulanmakta ve bunun için her

fırsat değerlendirilmektedir.25 Dikkat edilmesi gereken husus, Kuzey

Kafkasya’nın Rusya ülke toprakları içinde yer alması ve dolayısıyla sözü

edilen bölgenin onun güvenliği için hayati olduğu gerçeğidir.26

Rusya Federasyonu Kuzey Kafkasya’yı Rusya’nın stratejik çıkarları

açısından birinci derecede öncelikli stratejik bölge olarak nitelendirmektedir.

Kafkasya’yı Rusya’nın arka bahçesi olarak mütalaa ederek bölgedeki nüfuz

ve etkinliğini artırmaya çalıştığını her fırsatta ifade etmektedir.27 Rusya’nın

Kuzey Kafkas bölgesi, Rusya’nın Avrupa kısmındaki Müslüman cumhuriyetler

ve hatta Ukrayna (Kırım-Tatar) gibi ülkelere etkisi büyüktür.28 Aşırı dinci

akımların tehlikeli şekilde bölgede yayılması Rusya’nın işini zorlaştırmaktadır.

Rusya her zaman yumuşak karnı olarak gördüğü Kafkasya’yı kontrol

altında tutabilmek için, her türlü fırsatı kullanmıştır. Rusya Federasyonumerkezinin eskiye özenle, güçlü bir merkezi yönetim oluşturmak adına,

Moskova’nın çıkarlarını hep ön planda tuttuğu bir sır değildir. Kuzey

24 Fehim TAŞTEKN: “Kafkasya’nın Zor Ekonomi-Politiği”, Kafkas Vakfı Bülten Dergisi,http://www.kafkas.org.tr/hakkinda/bulten/bulten_8_kafkasyanin_zor_ekonomi_politigi_.htm25 Kafkas Dernekleri Federasyonu, “Nalçik Olayları ve Düşündürdükleri”, (Kasım 2005),http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm26 Ömer Göksel ŞYAR: Bölgesel ve Global Güvenlik Çıkarları Bağlamında Sovyet-Rus Dış Politikaları ve Karabağ Sorunu, (stanbul, Alfa Yayınları, 2004), 71.27

Savaş YANAR: a.g.e., 73.28 Y.Mihayloviç LUZHKOV: Tarihin Tekrarı: 21. Yüzyılın Toplumu ve Rusya'nın Geleceği,(stanbul, Bilimsel Yayıncılık, 2003), 174.



84

Kafkasya’ya bakışı ise, tümüyle güvenlik ve kontrolü ön planda tutar şekilde

gelişmiştir. Bölgenin ekonomik gelişimini sağlayacak politikaları üretmek

yerine, oluşumunu körükledikleri başarısız yönetimlere destek vermek,

bölgedeki yerli halkların her türlü gelişimini engellemek ve bu uygulamalara

karşı çıkanlara ön yargılı yaklaşmak gibi politikalar uygulamışlardır.

Çeçenistan’daki uygulamalarında uluslararası savaş kurallarını ihlal ederken,

her fırsatta insan haklarını çiğnemekten kaçınmamışlardır.29 Rusya, Kafkasya

bölgesinde; bölge kaynakları üzerindeki tekelini kaybetmemek için siyasi,

askeri, diplomatik her türlü aracı kullanmaktadır. Bu düşünce çerçevesinde

oluşturulan yakın çevre politikasının uygulanışına da bakılacak olursa bunu

açık bir şekilde görürüz. Bu çerçevede Rusya; bölge devletlerini BDT çatısı

altında toplamak, iç işlerine müdahale ederek istikrarsızlığı artırmak, askeri

işbirliği yaparak Rus askerlerini bölgeye yerleştirmek, etnik çatışmaları

körüklemek ve Kuzey Kafkasya’da Vahhabilerle geleneksel slamcıları

çatıştırmak şeklinde politikalar izlemektedir.30

Kuzey Kafkasya, Hazar havzasını, dolayısıyla Orta Asya’yı Karadeniz’e,

oradan da Avrupa’ya bağlayan transit yolların üzerinde bulunmaktadır. Bu

nedenle askeri harekat açısından son derece önemli bir bölgedir.31 Artık

Rusya, Güney Kafkasya’da istediği kadar silah ve asker biriktirememekte,

silah ve askerleri Kuzey Kafkasya’da yığınak yapmaktadır. Kuzey Kafkasya

yerel gerginliğini bahane ederek Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler

Antlaşması’nın (AKKA) silah limitlerine uymamakta ve bu limitleri

aşmaktadır.32 AKKA gereği yapması gereken kuvvet indirimlerini ve birliklerinigeri çekme işlemlerini türlü bahaneler uydurmak suretiyle geçiştirmeye

çalışmakta, bölgedeki askeri varlığını devam ettirmenin yollarını

aramaktadır.33 Bu durum Türkiye ve birçok Batı ülkesi tarafından güvenlik,

29 Kafkas Dernekleri Federasyonu, Nalçik Olayları ve Düşündürdükleri, (Kasım 2005),http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm30 Yelda DEMRAĞ: a.g.m., 80.31 Coşkun ŞAHNOĞLU: “Türkiye ve Rusya Federasyonu Açısından Kafkasya ve Orta Asya’nın

Önemi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 85, (Şubat 2004), 119.32 Alexandre TOUMARKNE: a.g.m., 40.33 Coşkun ŞAHNOĞLU: a.g.m., 119.



85

istikrar ve barış açısından bir tehlike olarak görülmektedir. Bu askeri yığınağın

asıl amacı Kuzey Kafkasya’yı kontrol etmek ve yeni bir sınır çizmektir.34

Kafkasya'nın geleceği uzun süreli bir belirsizliğe mahkûm görünmektedir.

Kuzey Kafkasya ise, Rus gücünün kuzeye hapsedilmesinde bir bariyer olarak

kullanılmakta, cahil bıraktırılan Çeçen halkı bölgenin silahlı gücü olarak

Ruslarla savaşırken, güney Kafkasya'da srail35 ve ABD36 etkisinin

yayılmasını kolaylaştırmaktadır. Batılı bilim adamları Kuzey Kafkasya’yı bir

bariyer olarak tanımlarken, Çeçenleri de bu engelin askerleri olarak

göstermektedirler. Yüz yılı aşkın bir süredir devam eden bu durumun

günümüzde de süreceği anlaşılmaktadır. Hazar bölgesinin yeni bir çekişme

alanı olarak öne geçmesiyle çatışmaların daha da süreceği ve diğer bölgelere

de yayılacağı söylenebilir.37

Rusya Federasyonu Kafkaslarda, özellikle Kuzey Kafkaslarda etnik

çatışmaların çıkmasını önlemek için gereken tedbirleri alırken,

Transkafkasya’da etnik çatışmaları körüklemekte, en azından kontrollü

tahrikler yapmaktadır. Cumhuriyetlerin içinde ve kendi aralarında sorun

çıkması, sonra bu sorunların merkezi yönetim tarafından çözülmesi,

cumhuriyetlerin yöneticilerine yetki ve sorumluluk paylaşımına ilişkin yeni

34 Alexandre TOUMARKNE: a.g.m., 40.35 Prof. Dr. Anıl Çeçen’e göre; “Kafkasya'nın geleceği Ortadoğu'ya doğru kayarken, KuzeyKafkasya'nın konumu değişmektedir. Hâlen devam eden Çeçen Savaşı’nın sürmesinde sraillobilerinin desteği artık açığa çıkmıştır. Büyük srail projesinin, Ortadoğu sonrasındaki ana hedefi

Kafkasya’yı ele geçirmektir. Geleceğin petrol ve doğal kaynaklar bölgesi olarak öne çıkmakta olanHazar havzasının yeniden Ruslar’a bırakılması ya da Avrupa ile Asya'nın büyük ülkesi olan Çin'inkontrolü altına geçmesini önlemek için kesinlikle Kafkasya'nın Büyük Ortadoğu bölgesinin içinealınması gerekmektedir. srail Büyük Ortadoğu yapılanmasının sınırları içerisinde Kafkasya'yı dadenetimi altına alacaktır. Çeçen savaşı ile Rusları Kafkasya'nın kuzeyinde oyalayan srail lobileriRuslar’ın yeniden Gürcistan üzerinden Güney Kafkasya'ya dönmelerini engellemektedirler. Budurumda Kafkasya Kuzey ve Güney olarak yeniden ikiye bölünmekte ve gelecekte Kafkasya'nınbölgesel bir bütünlüğe kavuşmasına izin verilmemektedir.” Bkz. Anıl ÇEÇEN: “Büyük Ortadoğu veKafkasya”, 2023, Sayı 31, (Kasım 2003), 36-37.36 Amerika’nın Kuzey Kafkasya’ya nasıl baktığını, ona ne kadar önem verdiğini belirlemek güçtür.Amerika Hem Bakü-Ceyhan’dan geçen Doğu-Batı enerji güzergahını desteklemekte hem deRusya’nın enerji hatlarının güvenliğinin sağlanmasının da önemli olduğunu açıklamaktadır. “KuzeyKafkasya’da demokratikleşme bir ön şarttır ve kendi politikasının bir unsurudur” demektedir. Bkz.

Alexandre TOUMARKNE: “Geçmişte ve Günümüzde Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi”, 2023,Sayı 31, (Kasım 2003), 40.37 Anıl ÇEÇEN: “Büyük Ortadoğu ve Kafkasya”, 2023, Sayı 31, (Kasım 2003), 37.



86

önerilerde bulunması, Moskova ile cumhuriyetler arasındaki ilişkilerin genel

seyrini belirlemektedir. RF geçmişte olduğu gibi bugün de kendisine bağlı

etnik gruplara destek vermek suretiyle, bağımsızlık için ayaklanabileceğini

düşündüğü toplulukları kontrol altına almaya çalışmaktadır.38 Rusya’nın

Transkafkasya’da körüklediği ve desteklediği etnik ayrımcılık silahı, yakın bir

gelecekte ABD ve diğer güç merkezleri tarafından Kuzey Kafkasya başta

olmak üzere, RF’nin diğer bölgelerindeki özerk cumhuriyet ve özerk

bölgelerde de kendisine karşı uygulanacaktır.39

Rusya’nın Kuzey Kafkasya politikasına karşı radikal bir görüş Orta Asya

ve Kafkasya uzmanı Boris Sokolov’a aittir. Boris Sokolov’a göre;40 SSCB’nin

yıkılmasıyla jeopolitik durum tamamen değişmiştir. Kafkasya Ötesi

cumhuriyetler bağımsızlıklarını kazanmıştır. Ermenistan dışında Gürcistan ve

Azerbaycan ile ilişkiler soğuktur. Kafkasya Ötesi, Türkiye’ye karşı mücadele

ve Karadeniz ile sıcak denizlere inmedeki köprü görevini çoktan yitirmiştir.

Bunun en belirgin göstergesi, Türkiye’nin artık Rusya’nın potansiyel düşmanı

olmaktan çıkmasıdır. Dolayısıyla günümüzde Kuzey Kafkasya bölgesi

Rusya’nın Kafkasya Ötesi’ne ulaşması bağlamında stratejik önemini

kaybetmiştir. Ekonomik açıdan da söz konusu cumhuriyetlerin büyük değer

arz etmediğini belirten Sokolov’a göre, bölge açısından en kötüsü neredeyse

Kuzey Kafkasya’nın bütün dağlık bölgelerinin bir iç savaş halinde olması ve

bölgenin Rusya içinde kalmasının ancak yüz binlerce askerî ve polis

güçlerinin bulunması sayesinde mümkün olmasıdır. Bu nedenlerle Kuzey

Kafkasya Cumhuriyetleri’nin Rusya Federasyonu içinde kalmalarının rasyonelbir nedeni yoktur. Sokolov, Rusya’ya yönelen Kuzey Osetya ve Adigey

Cumhuriyeti dışında kalan cumhuriyetlere bağımsızlıkları verilerek

Moskova’nın omuzlarından bu ağır yükün atılması gerektiğini savunmakta,

bugün olmasa bile uzak bir gelecekte Rusya’nın kaçınılmaz olarak Kuzey

Kafkasya Cumhuriyetleri’nden çekileceğini iddia etmektedir.

38 Hakan KANTARCI: a.g.e., 187.39

Hakan KANTARCI: a.g.e., 189.40 Boris SOKOLOV: “Kafkasları Düşmana Verecekler”, Çev. lyas KAMALOV, Stratejik Analiz, Cilt7, Sayı 74, (Haziran 2006), 69-71.



87

C. Rusya Federasyonu ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri

1. Genel Değerlendirme

Kuzey Kafkasya’daki ülkelerin kaderi haline gelen az gelişmişliğin yanı

sıra, kötü yönetimlerin, yolsuzlukların, baskıların halkı bezdirmesi ve çaresiz

bırakması, bu çaresizliğin de insanları yeni maddi ve manevi arayışlara

yöneltmesi kaçınılmazdır. Kafkasya’da ve diğer Müslüman toplulukların

yaşadığı ülkelerde, daha çok slam’a yöneliş vardır. Ancak bu alanda etkinlik,

siyasal slam çizgisinde ve fundamantalist eğilimli gruplarda olmaktadır. Geri

kalmış ve bunalımlı toplumlarda var olan fakirlik ve etnik farklılıklarla

harmanlanan dini eğitimler, ortaya fanatik islamcı-milliyetçi oluşumları

çıkarmaktadır. Şu anda Kuzey Kafkasya, merkezden baskıya tabi yönetimler,

ideolojik boşluk, slamiyet’in canlanması, fundamantalizmin egemenliği, çok

yoğun işsizlik, kargaşa, etnik milliyetçiliğin yarattığı gerilimler ve terörizm gibi

olumsuz etkilere açık bir ortamda varlığını sürdürmektedir.41

Kuzey Kafkasya’da dört ana sunsurun etkileşimi görülmektedir. Bunlar:

Milliyetçilik ve aşiret hisleri, toprak talepleri, slam ve Rus karşıtı eğilimlerdir.42

Kuzey Kafkasya’daki Müslüman Türk kökenliler tamamen kuşatılmış

durumdadır ve ekonomik bakımdan daha da fakirleşmeye mahkum

edilmişlerdir.43 Bu bölgedeki halkın çoğunluğu Müslümandır. Kuzey

Kafkasya’da milliyetçilikten doğan ayrılıkçı eğilimler vardır. Bunlar henüzlokalizedir. Ancak ileride bir bloklaşma ile sonuçlanabilecektir. Bu da RF’nin

çıkarlarını ve hatta toprak bütünlüğünü tehdit edecektir. Ancak özerk

41 Kafkas Dernekleri Federasyonu, Nalçik Olayları ve Düşündürdükleri, (Kasım 2005),http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm42

Georgiy CANGAVA: “Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanır Mı?”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,Sayı 60, (Ocak 2002), 105.43 Hakan KANTARCI: a.g.e., 193.



88

bölgelerin, her birisinde bulunan ‘Rus azınlık’44 daima hesaba katılması

gereken bir unsur olacaktır.45

2. Kuzey Kafkasya’da Etnik Çatışmalar

Kafkasya’daki etnik çatışmaların en büyük sebebi Çarlık Rusyasının

Kafkasya’da uyguladığı ‘böl ve yönet’ politikasının Sovyetler Birliği tarafından

da aynı şekilde uygulanmasıdır. 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra Kafkas

halklarını suni bir şekilde bölen ve aralarına sınırlar koyan Sovyet hükümetiKafkas halkları arasındaki etnik çatışmaların baş provokatörüdür. Bugün de

Rusya Federasyonu’nun aynı politikayı izleme yolunda olduğu

gözlenmektedir. Sovyetlerin dağılmasıyla ortaya çıkan özgürlük ortamı ve

genel asayişsizlik de Kafkas halkları arasındaki milliyetçi hareketleri

güçlendirmiş ve etnik çatışmaların kızışmasına sebep olmuştur.46 Komünist

dönemde, özellikle Stalin döneminde izlenen maksatlı iskan politikaları ve

oluşturulan suni cumhuriyetlerde öyle nüfus kombinezonları oluşturulmuştur

ki, Kafkasya adeta bir “etnik mayın tarlası” haline getirilmiştir.47

RF’nin eski SSCB toprakları üzerindeki Rus nüfuzunu devam

ettirebilmesi kendi siyasi birliğinin geleceği üzerinde de belirleyici bir etken

olacaktır. Kuzey Kafkasya’da Özerk Rus Cumhuriyetleri arasında gelişen

sorunlar ve gittikçe artan radikal slamî akımlar bu bölgeyi milli menfaatleri ve

siyasal istikrarı bakımından RF için BDT ülkelerinden daha önemli hale

getirmiştir. Bölgede sadece Çeçenistan anlaşmazlığı değil, Karaçay-Çerkezistan, Kabardey-Balkar, Kuzey Osetya, nguşya ve diğer yerlerde de

44 Rusya, Kuzey Kafkasya’daki Rus nüfusunu, kendi ekonomik ve siyasi menfaatlerine uygun olduğuiçin korumaktadır. Bir bakıma neredeyse ekonomik ve siyasi haklarını yitiren göçmenler, Rus tutucubloğunun itici güçleri haline getirilmektedir. Öte yandan, Rusya’nın maddi yardım yapamamasına vemevcut ekonomik bağlantılarını geliştirememesine rağmen buralarda geleceğe yönelik olarak kendihaklarını koruyacak topluluklara sahip olmasının önemli bir anlamı vardır. Bkz. Georgiy CANGAVA:“Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanır Mı?”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 60, (Ocak 2002), 106.45 Hakan KANTARCI: a.g.e., 188.46

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 60-61.47 Akuşba EROL: “Kafkasya’da Etnik Sorunlar”,http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html



89

birçok anlaşmazlık konuları mevcuttur.48 Doğudan batıya doğru sıralarsak

Dağıstan, Çeçenistan, nguşetya, Kuzey Osetya, Kabardey-Balkar, Karaçay-

Çerkes, Adıgey’de yaşanan etnik problemler şöyle özetlenebilir:

a. Dağıstan

Etnik yapı açısından Kafkasya’nın en karmaşık bölgesi olan Dağıstan’da

değişik dil ve lehçelerde konuşan otuzdan fazla etnik grup yaşamaktadır.

Sovyetler Birliği döneminde bu etnik grupların sayısı konuştukları lehçelerin

birleştirilmesiyle ona indirilmiştir. Dağıstan’daki bu on etnik grubun genel

nüfusa oranları şu şekildedir: Avar %27.2, Dargı %15.6, Kumuk %12.9, Lezgi

%11.3, Lak %5.1, Tabarasan %4.3, Nogay % 1.6, Rutul %0.8, Agul %0.8,

Tsahur %0.3.49

Dağıstan’da etnik gruplar arasındaki çatışmalar, Kuzey Kafkasya’nın

diğer bölgelerine göre uzun süredir azalmış olsa da, bu çoketnili Müslümancumhuriyette yaygın şiddet potansiyeli vardır. Toprağın sınırlı, doğum

oranının yüksek olması da yerli etnik gruplar arasındaki ilişkileri

karmaşıklaştırmaktadır.50 Doğalgaz zengini Dağıstan'da patlak vermiş bir

etnik olay yoktur ama bu potansiyel hep mevcuttur. Toprak zenginliğinin ve

siyasi gücün paylaşımı, Lezgi, Kumuk, Dargi, Nogay ve Tabasaran'lar

arasında etnik sürtüşmeleri kışkırtmaktadır. Bu gruplar Avar yoğunluğa karşı

çıkıp 'siyasi otonomi' istemektedirler. Hepsi kendi milli politikasını savunmaktave bu grupların tamamı tepeden tırnağa silahlanmış durumdadır.51

Dağıstan’ın Rusya’nın en yoksul bölgelerinden olması da bölgede gerilimi

artıran bir başka nedendir. Özellikle son yıllarda Dağıstan’da şiddetin arttığı

görülmektedir. Bunun tek bir sebebi de yoktur şüphesiz. Bölge uzmanları

48 Coşkun ŞAHNOĞLU: a.g.m., 117.49 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 149.50

Fahrettin ÇLOĞLU: Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da Etnik Çatışmalar, (stanbul,Sinatle Yayınları, 1998), 72.51 Akuşba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html



90

etnik sürtüşmelerden mafya hesaplaşmalarına, komşu Çeçenistan’dan

kaynaklanan silahlı grupların eylemlerinden bunlarla işbirliği yapan yerli

grupların saldırılarına, siyasi ve ekonomik çıkar kavgalarından yönetimin

yanlışlarına kadar birçok sebebi şiddetin artmasına bağlamaktadır.52

Dağıstan halkları Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte etnik çatışma

tehlikesinin içine girmiştir. Etnik gruplar arasındaki gerilimin sebebi ise

Sovyetler Birliği döneminde Moskova’nın Dağıstan’da uyguladığı yanlış göç

ve toprak politikasıdır.53 Sistemli bir şekilde devam ettirilen göç hareketleri

neticesinde Dağıstan’ın başkenti Mohaçkala’da Avarların ve Dargılarınçoğunlukta olması cumhuriyetin politik ve ekonomik yönetiminin de bu

halkların mensuplarının ellerinde toplanmasına yol açmıştır. Dargı ve

Avarların Kumuk arazilerini işgal etmeleri Kumuklarla Avarlar arasında etnik

çatışma tehlikesine yol açmıştır. Bu olay aynı zamanda Avarlar ile Dargıların

etno-politik birliğinin oluşmasını sağlamıştır. Laklar da bu etno-politik birliğe

girmişlerdir. Böylece Avar, Dargı ve Lakların toplumsal ekonomik çıkarlarının

birleşmesi ve cumhuriyetin iktidar mekanizmasının bu üç etnik grubun elindetoplanması bu etno-politik birliğin Dağıstan’da egemen bir tabaka

oluşturmasını sağlamıştır. Avar-Dargı-Lak halklarının oluşturduğu etno-politik

birlik Lezgileri de sosyo-ekonomik baskı altına almıştır. Lezgilerle Avar-Dargı-

Lak halkları arasında etnik çatışma tehlikesi vardır.54

Dağıstan’da ortaya çıkan en ciddi etnik çatışmalardan biri Lezgilerle

ilişkilidir. Lezgiler, Azerbaycan’da bulunan Lezgilerle birleşme isteğindedirler.

Lezgi milli hareketinin örgütü Sadval55, Dağıstan ve Azerbaycan’daki Lezgi

52 Fikret ERTAN: “Dağıstan’da Neler Oluyor?”, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=128953 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 150.54 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 152.55 Sadval, bağımsız bir “Lezgizistan Devleti” kurulması amacıyla, 1990 yılında RusyaFederasyonu’nun desteğiyle Dağıstan’da kurulmuştur. Örgüt, Azerbaycan’ın kuzeyindeki Kusar,Kuba, Haçmaz, Gebele ve diğer kuzey illerinde yaşayan Lezgi etnik grubu menşeili olup, bugünekadar Azerbaycan’da, Ermeniler dışında terör saldırısı düzenleyen tek örgüt olma özelliğinitaşımaktadır. Kuruluşundan bugüne Ermenistan tarafından desteklenen örgüt, tek hedefinin, Kuba,Kusar ve Haçmaz illerinin Azerbaycan’dan silah gücü ile koparılması ve Dağıstan’da yaşayan

Lezgilerle birleştirilmesi olduğunu açıklamaktadır. Bkz. Sabahattin TALU: “Gizli ServislerinLezgizistan Faaliyetleri”, Global Yorum, (17 Ekim 2006),http://www.usakgundem.com/haber.php?id=8113



91

topraklarını birleştirerek Büyük Lezgi devletini kurma amacındadır.56

Azerbaycan’da yaşayan Lezgilerin de Dağıstan’da yaşayan Lezgilerle

birleşme çabası içinde örgütlendikleri dikkati çekmektedir. Azerbaycan’daki

Lezgilerin ayrılıkçı hareketleri Rusya tarafından kullanılmakta ve

desteklenmektedir. Zira Ruslar Lezgiler vasıtasıyla Azerbaycan üzerindeki

baskısını artırmaktadır.57

Dağıstan’ın etnik mozaiği, bu cumhuriyetteki ayrılık hareketlerine özel

şeklini vermiştir. Ayrılıkçı ve bölücü olarak adlandırılan hareketler slamî-

siyasi ekstremizm- Vahhabizm şeklinde ortaya çıkmışlardır.58 Vahhabilerhareketi 80’li ve 90’lı yılların eşiğinde yoğunlaşmaya başlamıştır. Vahhabilerin

toplam sayısının az olmasına rağmen, onların ülkedeki siyasal proseslere

gösterdikleri etkiler önemli boyut kazanmaktadır. Birincisi onlar iyi derecede

silahlanmış bulunuyorlar ki, bu da dağ halk nüfusunu kendi güvenlikleri için

silahlanmaya teşvik ediyor. kincisi, Vahhabilerin geleneksel slami ruhaniliğe

yönelttiği eleştiriler bu dini gruplar arasındaki şiddetli düşmanlığı körüklemekle

kalmıyor, daha da tehlikelisi geleneksel slam taraftarlarını daha radikal halegetiriyor.59 Dağıstan’da dini motivasyonlardan hareket ederek ideolojik tabanı

Vahhabilik olan bir mücadele başlatılmaya çalışılmaktadır. Uzun süreden beri

Dağıstan’da faaliyet gösteren Vahhabiler toplum içinde belli ölçüde kök

salmayı başarmışlardır. Şimdi ise silahlı mücadele vererek bağımsız bir şeriat

devleti kurmak istemektedirler. Dağıstan’da geleneksel olarak hakim olan

sünni tarikat yapılanmaları ise bu mücadelenin tamamen dışında ve karşıdır.

Dağıstan’da mücadele Vahhabi guruplarla, Dağıstan’ın yerel/Dağıstanlıidaresi arasında gerçekleşmektedir. Yani bir iç savaş durumu söz

konusudur.60

56 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 159.57 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 162-63.58 Bekir DEMR: a.g.m., 65.59 V.A. TIŞKOV, E.I.FILIPPOVA: Eski Sovyet Ülkelerinde Etnik lişkiler ve Sorunlar, (Ankara,

ASAM Yayınları, 2001), 14.60 hsan ÇOMAK: “Dağıstan: Kafkasya’da Yeni Bir Filistin Mi Doğuyor?” , (27 Eylül 2005),http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=512&kat=8



92

Dağıstan yönetilmesi çok zor bir bölgedir ve Rusya da bu işte bugün çok

zorlanmaktadır, bölgede huzuru, güvenliği ve istikrarı sağlamak için büyük

çabalar sarf etmektedir. Bu çabaların içinde en başta askerî yollara

başvurmayı planlamaktadır. Nitekim, bu çerçevede Rusya, Dağıstan’ın Botlik

bölgesinde yakın zamanda özel bir dağ komando tugayı kurup burada

konuşlandırmak için hazırlık yaparken, aynı tip bir tugayı da Karaçay-Çerkes

bölgesi için düşünmektedir. Rusya ayrıca Dağıstan’daki FSB varlığını da

takviye ederken bölgeye takviye askerî birlikler de sevk etmektedir. Rusya

esasen çoktandır Dağıstan’daki karışıklık ve bununla ilgili gelişmelerden derin

endişe duymaktadır. Bu endişe zaten Başkan Putin’in Güney Federal Bölgesi

Yetkili Temsilcisi Dimitri Kozak’ın basına da yansıyan gizli raporunda açıkça

dile getirilmektedir. Bu raporun bir yerinde Kozak, ‘Olaylar kontrol dışına

çıkabilir ve Dağıstan parçalanma tehdidi ile karşı karşıya kalabilir’

denmektedir.61 Raporda, dini grupların yerel idareler düzeyinde etkilerinin

artmasının, 'şeriat bölgelerinin' oluşmasına sebep olabileceği de

kaydedilmektedir.62 Moskova Dağıstan’ın ikinci bir Çeçenistan olmasından

endişe etmektedir. Bu anlamda Avar, Dargi ve Lakları potansiyel tehlike

olarak gören Moskova, ülkede yaşayan diğer etniklerle bunlar arasında ciddi

bir rekabet yaratarak hiçbir zaman Moskova ile uğraşacak vakitleri olmasını

istemeyecektir.63

b. Çeçenistan

Çeçenistan’a baktığımızda burada karşımıza kozların açıktan açığa

paylaşıldığı “sıcak” bir bölge çıkmaktadır. Çeçen problemi, Rusya’daki diğer

anlaşmazlıklardan farklı olarak etnik, siyasî ve ekonomik karşıtlıkların ve

çıkarların birbirleriyle ne kadar yakın ve sıkı ilişkide olduklarını göstermiştir.

Ayrıca Rusya’nın temel değişim sürecindeki farklı yönlerde dalgalanmalar,

61 Fikret ERTAN: “Dağıstan’da Neler Oluyor?”, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=128962

“Olaylar Kontrol Edilemez Boyutta”, Tercüman, (11 Temmuz 2005).63 Cem KUMUK: Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor: Neredesin Prometeus?, (stanbul, AlfaYayınları, 2004), 301.



93

milliyetler arası ilişkiler, federalizmin gelişmesi ve ekonomik reform

politikalarındaki tutarsızlık en açık biçimde Çeçenistan sorununda ortaya

çıkmışlardır. Esasında Çeçenistan’ın bağımsızlık idealinin aktüellik

kazanması ve bu hedefe ulaşma yolunda bütün katmanlarıyla birlikte Çeçen

toplumunun mobilizasyonu için gerekli olan ortamı Federal Merkez kendi

eylemleriyle hazırlamıştır.64

SSCB’nin dağılmasından sonra RF’nin girdiği demokrasi, serbest pazar

ekonomisi ve ulusal devlet yapısına geçiş sürecinde Kafkasya bölgesindeki

eski SSCB ülkeleri ve özerk yönetimler RF’nin egemenliğinden kurtulmak içinzaman zaman çatışmalara yol açan girişimlerde bulunmuşlardır. Rusya,

1991’de bağımsızlığını ilan eden Çeçenistan’a askeri harekatı 1994’te

başlatmıştır. Ticaret, tarım, doğal kaynaklar, turizm, askeri konularda RF

açısından büyük önem taşıyan Kuzey Kafkasya’da bulunan Çeçenistan’ın

stratejik konumu müdahale kararının alınmasında etkili olmuştur. Bunun

yanında Rusya, Çeçenistan’daki bu bağımsızlık girişiminin diğer bölgelere

sıçramasını engelleyerek bu kötü örneği silme amacıyla hareket etmiştir.65

1996 yılına kadar süren ve I. Çeçen Savaşı olarak adlandırılan çatışmalar

Hasavyurt Antlaşması’nın imzalanması ile sona ermiştir. Çeçenlerin önemli

kazanımlar elde ettiği bu antlaşma ile Ruslar bölgeden çekilmiştir.

RF’de meydana gelen bombalamalardan ve işlenen suçlardan sorumlu

tutulan Çeçen lider Basayev’in RF’ye karşı direnişi Dağıstan’a taşıma

girişimleri üzerine, RF 1999 sonbaharında Çeçenistan’a ikinci bir askeri

müdahalede bulunmuştur.66 Rusya, Şamil Basayev’in Dağıstan’a saldırısı

karşısında meşru müdafaa hakkını kullandığını iddia etmek ve Rusya

Federasyonu’nda ardı ardına patlayan bombalardan ‘uluslararası terörizmin

destekleyicisi’ olarak gördüğü Çeçenistan’ı sorumlu tutmak suretiyle bu savaş

ilanını uluslararası kamuoyunda haklılaştırmaya çalışmıştır. Kuzey

64 Bekir DEMR: a.g.m., 53.65

Hasan KANBOLAT: “Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası ve Çeçenistan Savaşı”, AvrasyaDosyası, Cilt 6, Sayı 4, (Kış 2001), 169.66 Hakan KANTARCI: a.g.e., 80.



94

Kafkasya’da askeri operasyonlar başladıktan sonra siyasi arenaya çıkan,

başkan vekili ve Yeltsin’in halefi Vladimir Putin, “yeniden büyük güçlü Rusya”

sloganı ile ifade ettiği güç politikasının ilk sinyallerini Çeçenistan operasyonu

ile vermiş, bu kararlı tutumuyla kamuoyunu etkileyerek 26 Mart 2000’de

yapılan başkanlık seçimlerinden galip çıkmıştır.67 Putin’in, ikinci Çeçenistan

savaşını Kuzey Kafkasya'ya çekidüzen vermek için sopa olarak kullandığını

söylemek mümkündür.

RF gerek I. Çeçenistan Savaşı gerekse II. Çeçenistan Savaşı'nda

doğabilecek tepkileri önlemek amacıyla propaganda kampanyalarını,'Çeçenlerin haydut ve El-Kaide bağlantılı radikal slamcı teröristler olduğu'

üzerine kurmuş ve bağımsızlık taleplerini geri planda tutmayı başarmıştır. Bu

propaganda savaşı, Putin iktidarı döneminde çok daha yoğun ve başarılı

şekilde yürütülmüştür. Örneğin Putin, Rus-Çeçen Savaşı'nın amacını

'Çeçenistan Cumhuriyeti'nde anayasal düzenin yeniden tesisi' olarak

gösterirken, Çeçenistan'da yürüttüğü savaşı da 'anti-terörist operasyon' olarak

adlandırmıştır. Rusya Federasyonu'nun Çeçenlere karşı yürüttüğüpropaganda savaşının bu denli başarılı olmasının en önemli nedenlerinden

birisi ABD'de yaşanan 11 Eylül saldırıları ve arkasından gelen 'uluslararası

terörizme karşı global savaş' olmuştur. Saldırının yaşanmasının ardından

ABD'ye ilk destek Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin'den

gelmiş ve Çeçenistan sorununu gündeme getirerek 'Rusya terörizmin ne

anlama geldiğini çok iyi bilmektedir.' açıklamasını yapmıştır. Putin, Çeçenlerin

bağımsızlık taleplerini dikkate almadan Çeçenistan'ı da 'uluslararası terörizmekarşı savaş' kapsamı dahiline almak istemektedir.68

3 Eylül 2004 tarihinde Kuzey Osetya’da meydana gelen kanlı Beslan

okul baskını olayı, Rusya için 3 Eylül tarihinin, ABD’nin 11 Eylül sonrasında

yaşadığı gibi yeni bir dönemin başlangıcı olacak gibi gözükmektedir.

67 Zeynep ÖZBEK: “90’larda Çeçen Bağımsızlık Mücadelesi”,

http://cecenistan.ihh.org.tr/varolus/bagimsizlik/index.html68 Gökçen EKC: “Kafkasya Üzerinde Dönen Küresel Politikalar ve Çeçen Eyleminin Yansımaları”,2023, Sayı 20, (15 Aralık 2002), 67-68.



95

Bölgedeki Çeçen-Rus mücadelesi 450 yıldır sürüyor olsa da, yakın dönem

itibariyle 1991 yılında başlayan çatışmalar oldukça kanlı geçmiştir. Rus

ordusunun ağır silahlarla giriştiği güç mücadelesi karşılığında Çeçenler bazı

radikal grupların da yardımıyla Rusya’ya yönelik eylemlerde bulunmuşlardır.

Bu saldırıları, uluslararası kamuoyuna terörizm olarak kabul ettirmeye çalışan

Rusya için Beslan baskını iyi bir argüman olmuştur. Putin, şimdiye kadar

BM’de Çeçenlerle ilgili herhangi bir karar alınması aşamasında engelleme

politikası uygularken, birden Beslan olayıyla ilgili olarak BM’den karar

çıkartılması için girişimde bulunmuştur. Bu girişim, Rusya’nın Çeçen

terörünün uluslararası terörizm kapsamında değerlendirilmesi için arkasına

BM’nin desteğini alarak, daha baskıcı politikalar uygulamak için dayanak

oluşturmaya çalıştığı yolunda yorumlara neden olmaktadır.69 Derin bir arka

plana sahip olan Rus-Çeçen mücadelesi Rusya Federasyonu'nun gerek iç

siyaseti gerekse dış siyasetinin ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirilebilir.

Öyle ki Çeçenistan sorunu Rus devlet adamları tarafından gerektiğinde bir

amaç gerektiğinde ise bir araç olarak kullanılmaktadır.70

Çeçenistan'ın kuzey sınırları boyunda, Stavropol Kray'da yaşayan

Kozaklar'la Çeçenler'in arası soğuktur. Kuvvetli bir ihtimal olmasa da,

kışkırtmalarla çatışmaya dönebilecek bir potansiyel vardır. Ayrıca, Çeçen

nüfusun yoğunlukta olduğu Dağıstan'ın Hasavyurt kasabası da, bölgedeki

Çeçenlerin kasabanın kendi topraklarına dahil olması gerektiğini iddia

etmeleri sebebiyle potansiyel bir problem durumundadır.71

c. nguşetya

Yaklaşık 300 binlik nüfusunun yanı sıra neredeyse bir o kadar da Çeçen

mülteciyi barındıran nguşetya Cumhuriyeti’ndeki en önemli sorun Prigorodni

bölgesi ile ilgili nguş-Oset anlaşmazlığıdır.

69

Hakan KANTARCI: a.g.e., 80.70 Gökçen EKC: a.g.m., 68.71 Akuşba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html



96

Osetler ile nguşlar arasındaki toprak anlaşmazlığının nedeni, 1944’de

Çeçenler ve nguşlar’ın Kazakistan’a sürülmelerinin ardından Çeçen-nguş

topraklarının Kuzey Osetya, Dağıstan ve Gürcistan arasında

paylaştırılmasına dayanmaktadır. Toprak anlaşmazlığının esas nedeni ise

Prigorodni (Rusça banliyö demektir) bölgesidir. 1944’de Kuzey Osetya’ya

bırakılan bölge, 1957’den sonra da nguşlar’a geri verilmemiştir. Buna rağmen

önemli bir nguş nüfus Prigorodni’ye yerleşmiştir. 1992’de nguşlar’ın

Çeçenler’den ayrılmasının ardından tarihi topraklarının üçte birini oluşturan bu

topraklar daha da önemli hale gelmiş ve bir mücadele başlamıştır. Kuzey

Kafkasya’nın nüfus yoğunluğu en fazla olduğu Prigorodni, nguşlar için

cumhuriyetlerinin ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmiştir. Böylece 1992’de

silahlı çatışma başgöstermiş, 30.000 ile 60.000 arasında nguş bölgeyi

terketmek zorunda kalmıştır. Sovyet döneminin bürokratları olan Alexandre

Dzassokhov’un K.Osetya’da ve Murat Ziazikov’un nguşetya’da iktidara

gelmeleri ilişkilerin yoluna girmesine ve birçok nguş’un Prigorodni’ye

dönmelerine olanak sağlamıştır. ki taraf arasındaki problem Prigorodni’nin

statüsü konusunda da sürmektedir. Oset Yönetimi, Prigorodni’nin federal

yönetime devredilmesi tartışmaları karşısında böyle bir gelişme halinde Kuzey

Osetya’nın Rusya Federasyonu’ndan ayrılacağını bildirmiştir. Ne yazık ki bu

kırılgan ortam 2004’deki Beslan olaylarıyla (Beslan saldırısında nguş

militanlar ağırlıklıydı) yeniden gerilmiş ve Rusya’nın kontrolünde iki ülke

arasındaki sınır kapatılmıştır.72

nguşetya'da durum özellikle 2004'ün başından beri oldukça problemlidir.şsizlik, yolsuzluk ve Moskova'nın sertlik politikasının yanı sıra, Prigorodni

bölgesinden gelen ve görünüşe bakılırsa geri dönüşlerine izin verilmeyecek

olan göçmenlerin durumu da Moskova'ya karşı olumsuz görüşleri

güçlendirmiş durumdadır. nguşetya'da politik cinayetler, gerilla saldırıları ve

ufak çaplı bombalı eylemler 2005 yılı boyunca da devam etmiştir. Bu bölgede

asıl endişe verici durum Beslan olaylarından sonra Prigorodni problemi

72 Bkz. V.A. TIŞKOV, E.I.FILIPPOVA: a.g.e., 45-56.



97

yüzünden sorunlu olan Oset-nguş ilişkilerinin daha da gerginleşmiş olması ve

patlamaya hazır bir görüntü çizmesidir.73

d. Kuzey Osetya

Günümüzde Osetler ikiye bölünmüş durumdadır. Büyük Kafkas

Dağlarının kuzeyindeki Osetler RF’ye bağlı Kuzey Osetya Cumhuriyeti’nde,

diğerleri de Gürcistan’a bağlı Güney Osetya özerk bölgesinde

bulunmaktadırlar.

Kuzey Osetya Kafkasya’dan Kafkas Ötesine giden yolda stratejik bir

öneme sahiptir ve daima Rusya’nın bölgedeki güvenilir kalesi olmuştur.

Geçmişte Osetler komşu Kafkas halklarından çok Rus yönetimine yatkın

olduklarını kanıtlamışlardır.74 Osetler çoğunluk itibariyle Ortodoks

Hıristiyandır. Bu yüzden tarih boyunca Ruslarla hep sıcak ilişki içinde

olmuşlardır.

Rusya Kafkasya halklarının arasını bozmak ve kışkırtmak amacıyla bazı

sosyal ve dinî farklılıkları gündeme getirecek ve eski müttefiki Osetleri

bölgesel kışkırtma mekanizması olarak kullanabilecektir. Günümüzde Kuzey

Osetya Rusya Federasyonu’nun en sadık cumhuriyetlerinden biri olarak Rus

ordusu için bölgede kalkan görevi yapmaktadır.75 Rusya, kuzey ve güney

Osetya'nın birleşmesini desteklemektedir. Çeçenistan'a yapılan harekatta,

Ruslar'ın en önemli üslerinden birisi Kuzey Osetya'daydı. Kuzey Osetya'nın

dini yapısı da (Halkının % 70'i Ortodoks Hıristiyan) önemli bir nokta olarak

dikkat çekmektedir.

Osetlerin nguşlar ile Prigorodni anlaşmazlığı olduğunu belirtmiştik.

Bunun yanı sıra Güney Osetlerin Kuzey Osetya ile birleşme çabaları vardır.

73 Selim PERÇNEL: “Kuzey Kafkasya’da Terör ve Savaş: Çeçenistan Savaşı Yayılıyor Mu?”,

http://www.kafkasyaforumu.org/martnisan_cecenistan2.htm74 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 91.75 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 92.



98

Bu durum Gürcistan’ı rahatsız etmektedir. Güney Osetya’nın Gürcistan’a

karşı verdiği bağımsızlık mücadelesi umutsuzlaşmaya başladıkça Güney’de

yaşayan Osetler Kuzey’deki akrabalarının yanına geçmeye çalışmaktadır. Bu

durum, ekonomik anlamda bunalmış olan Kuzey Osetya için olumsuz

sonuçlar doğurmaktadır. Güney Osetleri için Rusya Federasyonu’na katılmak

şu anda yaşamda kalmanın tek yolu gibi görünmektedir. Bir tarafta sırtını

Amerikan desteğine yaslayan Gürcistan, diğer tarafta dış dünyaya açılan tek

kapı ve etnik akrabaları ile tek yolu Rusya... Güney Osetya egemen güçlerin

arasında oynanan oyunun en talihsiz figüranlarından birisidir. Uluslararası

hukuk ve güç kavgasında Rusya’nın veya Amerika’nın üstünlüğü Güney’de

yaşayan Osetlerin geleceğinin göstergesi olacaktır.76

2004 yılında kanlı bir şekilde biten okul baskını Kuzey Osetya’nın Beslan

kasabasında gerçekleşmiştir. Bu olayın ardından Rusya, Kafkasya

bölgesindeki hareketlerini meşrulaştırma amacıyla olayı uluslararası terörizm

kapsamına almak için adımlar atmış, kamuoyu desteğini almaya çalışmıştır.

e. Kabardey-Balkar

Kuzey Kafkasya’daki birçok cumhuriyette görülen sorun burada da

yaşanmaktadır. Ülkede %45’lik çoğunluğa sahip Kabardeyler ile %10’luk bir

nüfusa sahip Balkarlar arasında ülkeyi, iktidarı ve yaşamı paylaşmakta önemli

sorunlar görülmektedir.

Kabardey-Balkar tüm Kafkasya'da olduğu gibi her an bir etnik çatışmayı

alevleyebilecek mayınlarla doludur. Bu mayınlar 'böl-parçala-yönet ve zamanı

gelince birbirine kırdır'ın ruhuna uygun olarak Sovyet liderleri tarafından

ustalıkla döşenmiştir. Batı ve Osmanlı literatürüne 'Çerkesler' diye giren

Adıgeler, en az 5-7 bin yıllık vatanlarında Bolşevik ihtilali sonrası kurulan üç

cumhuriyete yani Adıgey, Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes'e pay

76 Cem KUMUK: a.g.e., 295-297.



99

edilmiştir. Şimdi Kabardeyler, yüzde 45'lik nüfuslarıyla Kabardey-Balkar'ın

egemen etnik öğesidirler ve Çerkeslerin çoğunlukta olduğu tek cumhuriyet

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’dir. Kabardey-Balkar'da 900 binlik nüfusun

yüzde 30'unu oluşturan 'etkisiz' element Ruslar bir yana asıl etnik kırılma

noktasında yüzde 10'la Balkarlar vardır.77

Balkarlar da tıpkı Çeçen ve nguşlar gibi 1944 yılında Sibirya'ya

sürülmüş, 1957 yılında da geri dönmüşlerdir. Geri döndüklerinde eski

topraklarının tamamını alamadıklarını ve Kabardeylerce siyasi ve kültürel

baskı altında tutulduklarını iddia eden Balkarlar, kurdukları Töre adlı teşkilatla(Bu teşkilat 1996 yılında Kabardey yönetimi tarafından kapatılmıştır.)

'haklarını' alma mücadelesine girişmişlerdir.78 Sovyetler Birliği’nin yıkılışından

sonra her iki halk devletsel bağımsızlık ve cumhuriyetin bölünmesinde ısrar

etmişlerdir. Ancak sınır belirlenmesi ile ilgili görüşlerde birbirlerinden çok

uzaklaşmaktadırlar. Her iki halk da dış desteği birbirine taban tabana zıt iki

yönden aramaktadır: Kabardeyler, Kafkas Dağlı Halklar Konfederasyonu’na

angaje olmuşlar ve Gürcistan’a karşı Abhazya’nın tarafında savaşmışlardır;buna karşın Balkarlar Türk nüfuzunun taahhüdünden bahsetmektedir.79

Ancak Cumhuriyetin ikiye bölünmesi fiilen mümkün görünmemektedir.

Bugün Kabardey-Balkar Cumhuriyetinde eşit statüye sahip oldukları

iddia edilen Kabardey ve Balkar (Malkar) halkları arasında tam bir eşitsizlik

söz konusudur. Cumhuriyetin yüzde 45’ini oluşturan Kabardeyler meclisin

yüzde 70’ine sahiptirler ve kendi halklarının lehindeki her türlü karar ve

kanunu kolayca çıkartmaktadırlar. Cumhuriyetteki önemli kurumlar ve üst

düzey görevler Kabardeylerin elindedir.80 Balkarlar iktidardan dışlanmış

olmaktan ve fırsatlardan eşit derecede yararlanamamaktan şikayetçidirler.

Yoksulluğun yanı sıra işsizlik de Balkarlar arasında oldukça yaygındır.

77 Fehim TAŞTEKN: “Kafkasya’nın Yeni Alev Topu Kabardey-Balkar”, Radikal, (24 Ekim 2005),http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=16788378

Akuşba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html79 Christian NEEF: a.g.e., 39.80 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 182.



100

Balkarlılar, Kabardeyden Karadeniz’e kadar Çerkes (Adige) devleti

kurma ideali peşinde olan Kabardeylerin diğer Çerkeslerle siyasi, kültürel ve

etnik birlik kurmaları karşısında Karaçaylılar ile siyasi ve etnik birliği oluşturma

çalışmalarına girmişlerdir. Bu arada Kabardeylerin baskısı karşısında

Çeçenlerin desteğini yanlarında bulmuşlardır. Bölgelerinin doğusundaki bazı

toprakların Osetler tarafından işgal edilmesi üzerine Osetlerle çatışan

Balkarlıların yardımına nguşların koşması Karaçay-Balkarlılar ile Çeçen-

nguşlar arasındaki dayanışmayı güçlendirmiştir. Kabardey-Balkar

Cumhuriyetinde yaşamakta olan iki bin civarındaki Ahıska Türkü de

Kabardeylerin ağır siyasi, ekonomik ve etnik baskısı altında yaşamaktadır.

Bugün Ahıska Türkleri zaten çaresiz durumda olan Balkar Türklerinin

himayesine sığınmışlardır. Kabardey-Balkar Cumhuriyetindeki etnik ve siyasi

gerilimin yakın gelecekte çözüme kavuşması zor görünmektedir.81

f. Karaçay-Çerkes

Karaçay Çerkesya’da nüfusun yüzde 42’sini Ruslar, yüzde 31’ini

Karaçaylar ve yüzde 9’unu Çerkesler oluşturmaktadır.82 Kalan kısımda da

Abhaz ve Nogay gruplar yaşamaktadır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde

etnik ayrımcılık, Kafkasya'daki diğer cumhuriyetlere nazaran azdır ve diğer

bölgelere göre sükunetini korumaktadır.

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde keyfi olarak parçalanmış halklarmodelinin tekrarlandığı görülür. Karaçaylar Balkarların akrabasıdır ama buna

karşın Kabardeylerle akraba olan Çerkeslerle birlikte yaşamaktadırlar.83

Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyetlerinin kurulması sırasında

Sovyetler ‘böl ve yönet’ politikasını uygulamaya dikkat etmiştir. Dil, tarih,

kültür ve etnik köken açısından aynı halk olan Karaçay-Balkarlılar suni bir

biçimde ikiye parçalanmıştır. Sovyetler aynı şekilde kendilerine Adige adını

81

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 183.82 Fahrettin ÇLOĞLU: a.g.e., 88.83 Christian NEEF: a.g.e., 42.



101

veren Çerkes halkını da üç ayrı özerk cumhuriyet ve bölgeye ayırarak

(Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Adigey) onların da ileride birleşme

tehlikesini önlemeyi planlamıştır. Böylece Çerkeslerin iki kabilesi olan

Kabardey ve Besleneyler Karaçay-Çerkes idaresine, Karaçaylıların bir

parçası olan Balkarlılar da Kabardeylerin büyük kısmı ile birleştirilerek kurulan

Kabardey-Balkar idaresine bağlanmıştır.84

Sovyet sonrası dönemde burada karışıklıklar baş göstermiştir.

Karaçaylar’ın ayrı bir devlet kurma girişimleri karşısında Çerkesler de

girişimlerde bulunmuşlar ve 1991’de Dünya Çerkes Birliği adlı örgütükurmuşlardır. Bu örgütün amacı, Adige, Karaçay-Çerkes ve Kabardin-Balkar

Cumhuriyetleri’nde yaşayan Çerkesleri tek bir bayrak altında toplayarak Adige

Devleti’ni kurmaktır. Bu gelişmeler etnik gerilimi artırmış ancak 1992’deki

Parlamento seçimlerinin ardından ortam yatışmıştır. kinci gerginlik 1999’daki

Karaçay Vladimir Semionov ile Çerkes Stanislav Derev arasındaki başkanlık

seçimleri sırasında ortaya çıkmıştır. Semionov’un kazanması üzerine ciddi

gerginlikler görülmüştür. Yeltsin, yaşanan olaylar üzerine 23 Mayıs 1999’daülkenin statüsünü değiştirerek doğrudan başkanlık kontrolü altına almıştır.

Daha sonra Başbakan Putin devreye girmiş ve Moskova’nın girişimleriyle her

halkın 3 temsilcisinin bulunacağı 15 kişilik bir Danışma Konseyi

oluşturulmuştur. Bu konseyin çalışmaları ile ülkede istikrar sağlanabilmiş ve

Aralık 2000’de Parlamento seçimleri gerçekleştirilmiştir. 73 milletvekilinin 31’i

Karaçay, 25’i Rus ve 7’si Çerkes’dir. 2003’de yapılan başkanlık seçimlerini

Karaçay Mustafa Bardyev kazanmıştır.85

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Rusya’dan ayrılması fikri geniş

toplumsal tabanı olan bir fikir değildir. Rus dilli nüfusun nispi çoğunluğu ve

84 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 171.85 Ali Faik DEMR: “Sorunlar Dağı Kafkasya Kesişmesinde Çatışmalar ve Türkiye’nin GüvenliğiAçısından Önemi”,

http://209.85.135.104/search?q=cache:SP5qpbLgyCUJ:www.harpak.tsk.mil.tr/duyurular/SEMPOZYUM_MART_2006/01_ALI_FAIK_DEMIR.doc+sorunlar+da%C4%9F%C4%B1+kafkasya&hl=tr&ct=clnk&cd=6



102

etnik mozaik yapısı bu cumhuriyette ciddi ayrılıkçı eğilimlerin ortaya

çıkmasına engel olmaktadır.86

g. Adigey

Rusya Federasyonu’na bağlı Krasnodar eyaleti içinde yer alan Adige

Cumhuriyeti, Slav kökenli nüfusun çoğunlukta olduğu bir Kafkas

cumhuriyetidir. ( %68 Rus, %23 Adige) Adige Cumhuriyetinde politik ve idari

mevkiler Adigelerin hakimiyetinde olmakla birlikte etno-politik durum87 kararlı

bir yapı göstermektedir.88

19. yüzyılda Çarlık Rusyası ile yaşanılan savaş sonrası nüfusunun

yüzde 95’ini soykırım ve zorunlu göçten oluşan etnik temizlik ile kaybeden

Adigeler, küçük cumhuriyetlerinin yeni bir çatışma karşısında tamamen

silinebileceğinin farkındadır. Bu nedenle Adigey yönetimi, Rusya’nın federatif

yapısını savunarak bağımsızlığını güçlendirmek çabasındadır. Adigeaydınları, Adigey’in yaklaşık 1/3’ünü oluşturan Adige halkının geleceği için

tartışılmaz koşul olarak belirttikleri eşit temsil sisteminin yeterli olamayacağını

görmektedirler. Bu nedenle Adigey hükümeti, Adigey dışındaki Adigelerin

ülkeye yerleşebilmeleri için yasal düzenlemeleri ve örgütlenmeleri

gerçekleştirmektedir.89 ‘Büyük Çerkezistan’ devletini kurma ideali peşinde

olan Adige teşkilatları Karaçay-Çerkes ve Kabardey-Balkar cumhuriyetlerinde

yaşamakta olan Adigeler (Çerkesler) ile birlikte Abhazları da kapsayan ‘BüyükÇerkezistan’ devletinin hayali peşindedirler. Adigeler bu devletin sınırları içine

Karadeniz kıyısında yaşamakta olan Şapsığları ve Kuzey Osetya’ya bağlı

86 Bekir DEMR: a.g.m., 65.87 Adige Cumhuriyet’inde temel seçimli ve atamalı görev yerlerini titüler etnik grubun üyeleri(Adigeler) işgal etmektedir. Yüksek devlet görev yerlerine gelme gibi bir kısım münferit hallerde iseetnik eşitlik ve kota (kontenjan) prensipleri geçerlidir. Bkz. Bekir DEMR: “Rusya FederasyonuCumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapının Federasyon Millî Güvenliği ÜzerindekiEtkisi”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, Ed. hsan ÇOMAK, 8stanbul, Tasam Yayınları, 20069, 65.88

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 184.89 Hasan KANBOLAT: “Rusya’da Federatif Yapıya Getirilen Kısıtlamalara Geçiş SancılarındaAdigey Cumhuriyeti Örneği”, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı 15, (Temmuz 2001), 52.



103

Mozdok şehrindeki Hıristiyan Kabardeyleri de dahil ederek Kabardey’den

Karadeniz’e kadar olan bölgede ‘Büyük Adigey(Çerkezistan)’ devletini

oluşturma çabasındadırlar. Adigeler bu stratejilerinin önünde bir engel olarak

duran demografik sorunları, ülkeye diasporada yaşamakta olan Adigeleri

getirip yerleştirerek ve nüfus dengesini kendi taraflarına çevirerek aşmayı

düşünmektedirler.90

Adigey Cumhuriyeti’nin ortadan kaldırılmasına yönelik girişimler son

yıllarda daha sık gündeme gelmektedir. Kremlin yönetimi Adigey’i tasfiye

ederek uzun dönemde bölgede başağrısı yaratabilecek muhtemel bir “Adigesorunu”nu da kontrol altına almaya çalışmaktadır. Nitekim, Putin’in Rusya

Federasyonu içindeki bölgelerin sayısını azaltma politikası, Kuzeybatı

Kafkasya’da bulunan Krasnodar Eyaleti’ne kadar ulaşmıştır. Krasnodar eyalet

yöneticileri Adigey Cumhuriyeti ile birleşme konusunu tartışmaya başlamıştır.

Bu tartışmalarla birlikte, devlet başkanlığı seçimleri sırasında yaşananların da

etkisiyle siz konusu durum Adigey’de mitinglere, etnik ve siyasi gerilime

neden olmuştur.91

Adigey Cumhuriyeti Kafkasya’da yaşanan çatışmaların dışında

kalabilmiş bir istikrar bölgesidir. Ancak, Adige-Slav geriliminin tırmanabileceği

noktalar ve Putin yönetiminin Kuzeybatı Kafkasya’da bulunan Adigey

Cumhuriyeti’nin ortadan kaldırılmasına yönelik girişimleri Kuzeydoğu’dan,

(Dağıstan, Çeçenistan, nguşetya, Kuzey Osetya) sonra Kuzeybatı

Kafkasya’da da (Adigey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar) siyasi tansiyonun

yükselmesine yol açmaktadır. Adigey’in mevcut siyasi statüsünün korunup

korunmayacağı, Kuzeybatı Kafkasya’da istikrarın geleceğini belirleyecektir.

Adigey’in Adige kimliği çerçevesinde devlet yapısını oluşturmasına Slav

90

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 185-188.91 Hasan KANBOLAT: “21 Mayıs 1864 Anılırken Adigey Cumhuriyeti Tarihe Mi Karışıyor?”,Stratejik Analiz, Cilt 7, Sayı 73, (Mayıs 2006), 13.



104

kökenli örgütlerin gösterdiği tepkilere Moskova’nın desteğinin ne düzeyde

olacağı istikrarın geleceği için kilit noktadır.92

III. Kuzey Kafkasya’daki Sorunların Rus Dış Politikasına

Yansımaları

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, bölgenin uluslararası rekabet

ve etki alanına açılması, bölge sorunlarına da uluslararası bir boyutkazandırmıştır. Avrasya coğrafyasında sorunların “uluslararasılaştırılması”

nüfuz arayışlarını teşvik etmekte, Rusya’nın bölgedeki inisiyatif alanını

daraltmaktadır. Dağılma sonrası ortaya çıkan etnik, dinsel veya sınır kökenli

çatışmalarda (Dağlık Karabağ, Çeçenistan, Abhaz sorunlarında olduğu gibi)

uzlaşıya varabilmek ve Rusya’ya karşı bir denge sağlayabilmek için, bölge

ülkeleri AGT’in ve NATO’nun arabuluculuğunu istemişlerdir. Bu dönemde

NATO ve AB’nin genişlemesiyle Avrupa güvenliğinin ve gündeminin birparçası olan bölge sorunlarının hızla uluslararası bir boyut kazanması

Rusya’nın tepkisine neden olmuştur.93 Bu durum, Rus dış politikasının,

sorunların seyrine göre etkilenmesini beraberinde getirmiştir.

Kuzey Kafkasya ve Transkafkasya’daki sorunlar birbiriyle

ilişkilendirildiğinde bunların birbirini etkilediği ve sebep-sonuç ilişkisi etrafında

cereyan ettiği görülür. Yaşanan problemlerin Rusya Federasyonu’nun dış politikasını ve uluslararası ilişkilerini etkilemesi kaçınılmazdır. Dolayısıyla

Rusya Federasyonu’nun kendi egemenlik alanında bulunan ancak birçok

sorunu barındıran Kuzey Kafkasya’daki gelişmeler öncelikli olarak bölge

ülkelerini, özellikle de Transkafkasya adı verilen bölgede bulunan

Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ı etkilemektedir. Bölgesel

çatışmalardan kaynaklı, Rusya’nın Türkiye’ye yönelik dış politikasında da

92

Hasan KANBOLAT: a.g.m., 13.93 Stephen BLANK: “Kafkasya Güvenliğinde Yeni Eğilimler”, Avrasya Etüdleri, TKA, (lkbahar,1998), 8.



105

değişimler görülmüştür. Bölgedeki etnik çatışmalar Batılı ülkelerin buraya

müdahalesini kolaylaştırmakta, Rusya ile Batı’nın karşı karşıya gelmesine

neden olmaktadır.

Bugün, Kuzey Kafkasya Rusya’nın egemenlik sahası içinde

bulunmaktadır. Bu nedenle bu bölgede yaşanan problemlerin, Rusya’nın iç

güvenlik meselesi olarak görülmesi gerektiği düşünülebilir. Ancak, bölgenin

en ciddi sorunu olarak kabul edebileceğimiz Çeçen sorunu, Rus dış

politikasını önemli derecede etkilemiş, Rus askerî gücünün, merkezi oluşturan

güçlü devletler ve bölge ülkeleri tarafından algılanışını değiştirmiş, bölgesel

ve küresel dış politikada atılacak adımları belirlemede etkili olmuştur. Batı ve

‘yakın çevre’ ülkeleri de buna karşılık olarak Kafkasya’ya yönelik

politikalarında değişikliğe gitmişlerdir. Özellikle Çeçen sorununun uluslararası

hale gelmesi ve Rus dış politikasını yönlendirmedeki etkisi nedeniyle bu

çalışmada bu konu üzerinde daha fazla durulacaktır. Zira, Çeçen sorunu

Rusya’nın Güney Kafkasya ülkeleri ve Türkiye ile ilişkilerinin yanı sıra Batı ile

ilişkilerini de etkileyerek izlenecek dış politikayı şekillendirmiştir.

A. Kuzey Kafkasya’daki Sorunların Yakın Çevredeki Etkileri

Coğrafi açıdan bakıldığında Kuzey Kafkasya, Transkafkasya’ya açılan

bir kapı niteliğindedir. Kafkaslar’ın dağlık coğrafi yapısı, bölgede çok az

alternatif yolun ve ulaşım ağının bulunmasına imkan sağlamaktadır. Kafkassıradağları Kuzey Kafkasya ile Transkafkasya’yı, dolayısıyla Rusya

Federasyonu ile Gürcistan ve Azerbaycan’ı birbirinden ayırırken, birbiriyle

ilişkili bölgeler arasında direkt ulaşıma imkan vermemektedir. Örneğin

birbirine komşu olan Gürcistan’a bağlı Abhazya Özerk Cumhuriyeti ile Rusya

Federasyonu’na bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti arasında doğrudan

ulaşım sağlayacak bir karayolu bulunmamaktadır. Kuzey Kafkasya’dan

Transkafkasya’ya sıradağların üzerinden aşarak geçebilen iki karayolundanbiri, Kuzey Osetya’dan Güney Osetya’ya ulaşımı sağlayan Daryal geçididir.



106

Bu yol Rusya Federasyonu’ndan Gürcistan’ın başkenti Tiflis’e ulaşımı

sağlamaktadır. Dağıstan’dan Azerbaycan’a ulaşımı sağlayan Derbend geçidi

ile de Rusya ve Kafkasya’dan Azerbaycan’ın başkenti Bakü’ye ulaşmak

mümkündür.94 Dolayısıyla, bu durum “Kuzey Kafkasya’yı elinde bulunduran

gücün, Güney Kafkasya üzerinde kontrol sağlamak için büyük avantaj

sağlayacağı95” görüşünü coğrafi açıdan da anlamlı hale getirmektedir.

Sovyetler Birliği’nden kopan cumhuriyetlerden oluşan yakın çevre,

değişik ülke gruplarından oluşmaktadır. Batı, Orta Asya, Kafkasya olarak üçe

ayrılabilen yakın çevrede Rusya’nın dış politikalarında da farklılıklar

görülmektedir. Rusya’nın yakın çevresinin batısında yer alan eski Sovyet

cumhuriyetlerine kıyasla güneyde yer alan Kafkasya ve Orta Asya’ya askerî-

siyasi nüfuz kurma çabalarının yoğunlaştığı söylenebilir. Bunda, bu bölgenin

doğal kaynaklar açısından Rus ekonomisi için inkar edilemez öneminin yanı

sıra RF’nin söz konusu bölgede daha rahat hareket edebilmesinin de önemli

payı bulunmaktadır. Batı’nın ve ABD’nin özellikle Ukrayna, Moldova ve Baltık

devletlerine verdiği destek, onları Rusya karşısında daha güçlü yapmakta,

Rusya da bu ülkelerle ilişkilerinde Batı’yı hesaba katmak zorunda

kalmaktadır.96

Rusya 1991-1993 yılları arasında Atlantikçi görüşlerin etkisiyle yüzünü

Batı’ya dönmüştü. Ancak bu politikanın, ülkede siyasi ve ekonomik istikrar

yerine sorunlara yol açması bölgeye yönelik politikanın değiştirilmesine neden

olmuştur. Rusya kendi sorunlarıyla uğraşırken ABD, Türkiye ve ran gibiülkelerin bölgeye ilgisi de bunda etkili olmuştur. Avrasyacı kadroların da öne

çıkmasıyla yakın çevre politikası benimsenmiştir.

94 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 18.95 Sönmez CAN: a.g.m., 209.96 Sergei KURTUNOV: “Russia’s Way: Natinal Identity and Foreign Policy”, International Affairs

Cilt 44, Sayı 4, (Moskova, 1998), 141’den naklen Zeynep DAĞI, “Rusya’nın Güvenlik Politikası veTürkiye”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Ed. Refet YNANÇ, Hakan TAŞDEMR,(Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2002), 194.



107

1993 yılından itibaren belirgin biçimde ortaya konan yeni dış politika,

‘Yakın Çevre’ doktrini ile kendini SSCB’nin tek yetkili varisi sayan Rusya’nın;

Gürcistan, Azerbaycan ve Çeçenistan’a müdahale ederek bu hakkını pratiğe

dökme gayretine girmesine sebep olmuştur. Bir bütün olarak ele alındığında

1993 tarihli belge, yine aynı tarihli ‘Yakın Çevre Doktrini’, 10 Ocak 2000

tarihinde kabul edilen Rusya Federasyonu’nun Ulusal Güvenlik Doktrini ve 21

Nisan 2000 tarihli Yeni Askerî Doktrini, geleneksel Rus dış politikasının

çağdaş koşullara uygun biçimde biçimlendirilmesinin sonucu ortaya

çıkmıştır.97 Yakın çevre RF’nin kendini güvende hissedebileceği ikinci bir sınır

vazifesi görmektedir. Ancak , bölgedeki etnik ve dinsel kökenli gerginliklerin

ve sınır çatışmalarının federasyona sıçrama olasılığı RF’de dağılma

korkusunu artırmaktadır. Dağılma korkusu, Rusya’nın iç ve dış politikasını

radikalize eden bir faktör olarak karşımıza çıkmakta ve dış tehdit olgusuyla

birleştiğinde daha da yoğunlaşmaktadır. Yakın çevrenin sınırlarını kendi

savunma stratejisi için veri alan Rusya, bölgede yaşayan Rus azınlığın

haklarını korumak ve radikal slamın yayılmasını önlemek gibi dış politika

öncelikleri ve söylemiyle yakın çevre üzerindeki denetimini mümkün

kılmaktadır. Dolayısıyla, Rusya bu yöntemlerle bölgede askeri ve siyasi

nüfuzunu tesis edip özel sorumluluklar üstlenerek dağılma psikozunu aşmayı

ve emperyal ulusal kimliğini pekiştirmeyi hedeflemektedir.98

RF’nin Kafkasya politikası, Rus dış politika doktrinlerindeki temel

değişmelerden büyük oranda etkilenerek oluşmuştur. RF’nin 1994’ten itibaren

Kafkasya politikasında büyük ölçüde sertleşme olmuştur. Bu sertleşme veaktif dış politika arayışları aslında, Rus dış politikasının geleneksel ana

hedefleri olan; sıcak denizlere inmek, Ortodoks halkın birliği ve Rus

milliyetçiliği, ekonomik çıkarlar, petrol boru hatları, Hazar Denizi’nin statüsü

de dikkate alınarak yeniden üretilmesiydi.99

97 Yelda DEMRAĞ: a.g.m., 77.98 Zeynep DAĞI: “Rusya’nın Güvenlik Politikası ve Türkiye”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve

Türkiye, Ed. Refet YNANÇ, Hakan TAŞDEMR, (Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2002), 194.99 Ali Faik DEMR, Türk Dış Politikası Perspektifinden Transkafkasya, (stanbul, Bağlam Yayıncılık,2003), 91.



108

Rusya yönünden Transkafkasya’yı önemli kılan hususlardan biri güney

yönünden güvenliğinin sağlanmasıdır. Rusya, kendine tarih boyunca rakip

olan ve tehdit oluşturan ran ve Türkiye ile arasında Transkafkasya’yı, tampon

bir bölge (güvenlik koridoru) olarak görmektedir. RF’nin, Transkafkasya’daki

çatışmaların kendi topraklarına sıçrayıp bütünlüğünü tehdit etmesi için yeterli

nedenler vardır. Bu bölgedeki sorunlu alanlardan ikisi RF ile sınırdaştır.

Güney Osetya ve Abhazya, Gürcistan’a bağlı özerk bölge ve cumhuriyet

olmalarına rağmen RF’ye dahil olmak istemektedirler. Ayrıca, Kuzey Kafkasya

halkları bu sorunlu bölgeler ile iç içedir. Nitekim, Çeçenistan Federasyon

Antlaşmasını imzalamayarak bağımsızlığını ilan etmiştir. RF,

Transkafkasya’da oluşan bu sorunlar yumağının kuzeyi etkilemesi gibi

istenmeyen bir durumun, zincirleme reaksiyon ile tüm bölgeyi sarmasından

endişelenmektedir. RF, Transkafkasya’da sınırlar ve sorunlar açısından

statükonun devamından yana bir politika izlemektedir. Yani bir anlamda,

istikrarlı istikrarsızlığı100 korumak istemektedir.101

Çeçenistan’da veya genel olarak Kuzey Kafkasya’da varlığını

sürdürebilmek için, Transkafkasya ülkelerini sıkıca kontrol altına almak gereği

yüzyıllardır Rus politikalarının temel önceliklerinden birini oluşturmuştur.

Ancak, Azerbaycan ve Gürcistan Rus etkisine girmekten kaçındıkça, Rusya

da bölgedeki bu merkezkaç devletleri kendisine bağlayabilmek için pek çok

meşru ve gayrı meşru yollara girişmiştir. Bütün bunlara ilaveten, Kuzey

Kafkasya’ya silahlı güçlerini yerleştirerek bölgedeki bağımsızlık hareketlerinibastırmak ve böylece Transkafkasya’nın kuzeyinde kendisine karşı bir

100 Rus strateji uzmanı Vadim Simburski Kafkasya ile ilgili tezlerinde bölgedeki ‘istikrarlıistikrarsızlığın’ korunması gerektiğini söylemektedir. Ona göre; "Rusya'nın çıkarlarına direkt tehlikeoluşturan tek bölge Kafkasya'dır. Kafkasya'da milli devlet olarak kalmak isteyen 'Azerbaycan' ve'Gürcistan' gibi küçük imparatorlukların olması Rusya'nın çıkarlarına uygundur. Söz konusu bölgede,Rusya'nın çıkarlarının korunması için çalışacak inkılapçı güçler mevcuttur. Bunun için bölgedeki'stikrarlı stikrarsızlık' korunmalıdır. Zaten, böyle bir durum yıllardan beri oluşmakta, Türkiye veran'ın serbest hareketine engel olmaktadır.”, Bkz. “Ermenilerin Azerbaycan’da Bkz. “Ermenilerin

Azerbaycan’da Yaptığı Katliamlar”,http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/katliamlar/azerbaycan.html101 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 192.



109

güvenlik kuşağının ortaya çıkmasını engellemeyi amaçlamıştır.102 1992’den

itibaren Güney Kafkasya’daki yeni devletlerden, Almanya’dan, Baltıklar’dan

ve Orta Asya’dan geri çekilen birliklerin silah, teçhizat ve personeli Kuzey

Kafkasya’ya yerleştirilmiştir. Bölgede konuşlu birliklerin eski nesil silah ve

teçhizatı Rusya’nın kuvvet indirimleri safhasında Avrupa’dan çekilen daha

modern silah ve teçhizatla değiştirilmiştir. Kuzey Kafkasya’da yeniden

yapılanma faaliyetlerine paralel olarak Güney Kafkasya’da konuşlu kuvvet

grubu bölgede kalmaya devam etmektedir. Rusya Federasyonu “güney

sınırlarımız boyunca Ermeni-Azeri, Gürcü-Oset, Gürcü-Abhaz gibi bölgesel

çatışmalar Rusya Federasyonu’nun güvenliğini tehdit etmektedir. RF

topraklarında Çeçen, nguş, Osetler ayrılıkçı eylemleriyle mevcut tehdidi

tırmandırmaktadırlar; Kafkaslar bölgesindeki çatışmalar, bölücülük,

köktendincilik ve iç karışıklıklar RF topraklarına sıçrayabilir; Kuzey

Kafkasya’da devam eden iç ve dış karışıklıkları önlemek ve ayrıca

köktendinciliğin yarattığı tehdide karşı koymak için, RF bölgede önemli

oranda askeri varlığa ihtiyaç duymaktadır.” bahaneleriyle AKKA’nın

değiştirilmesini veya tavanlarının kaldırılmasını talep etmekte, tavanların

şimdiki durumda kalması halinde ise AKKA’ya uymayacağını açıkça ifade

etmektedir.103

Dolayısıyla, Rusya stratejik açıdan bölgedeki geleneksel hareket

tarzlarından birini tekrarlamaktadır. Buna göre, Rusya Kuzey Kafkasya’da

güçlü olabilmek için, destek ve dayanak noktası olarak Transkafkasya’da

sağlam temeller bulmak durumundadır. O halde Kafkasya’yı güney ve kuzeyolarak değil de, genel bir bütün ya da bir birim olarak ele almak; bunun

yanında Kafkasya’yı BDT içinde entegre bir bölge olarak değerlendirmek

Rusya’nın çıkarlarına uygun olacaktır. Bu da en azından Rusya’nın gözünde

Transkafkasya’nın Kuzey Kafkasya’ya bağlı olma durumunu sembolize

102 Haleddin BRAHML: Değişen Avrasya’da Kafkasya, (Ankara, ASAM Yayınları, 2001), 64.103 Savaş YANAR: a.g.e., 73.



110

edecektir. Bu durum esasında üstü örtülü olarak Transkafkasya’nın bir Rus

nüfuz alanı olduğunun altının çizilmesi anlamına gelmektedir.104

B. Çeçen Sorununun Yansımaları

1991 yılında bağımsızlık ilanında bulunan Çeçenlere karşı askeri harekat

1994’te başlamıştır. Kanlı çatışmaların ardından 1996 yılında Hasavyurt

Antlaşması imzalanmış ve Çeçenler önemli kazanımlar elde etmişlerdir.

Ancak Çeçen lider Basayev’in Rusya’ya karşı direnişinin devam etmesi,

Rusya’da meydana gelen bombalama ve suçlardan Çeçenlerin sorumlu

tutulması ve direnişin Dağıstan’a sıçrama endişeleri gibi sebeplerle 1999’da

Çeçenistan’a ikinci harekat başlamıştır. Putin’in iktidara gelişiyle, yeniden

dağılmanın önüne geçmek amacıyla merkezi otoritenin güçlendirilmesi çabası

içine girilmiştir. Putin, Çeçenistan’a karşı sert ve tavizsiz bir politika

uygulamış, ulusal çıkarların korunmasını ön planda tutmuştur. Bu suretle ülke

içinde siyasal, askerî ve ekonomik gücü kontrol edebilmeyi hedefleyen Putin,

geri plandaki Tataristan ve Başkurdistan gibi özerk bölgelerin bağımsızlık

arayışlarının da ciddi anlamda caydırılmasını hedeflemiştir.

Rusya Federasyonu’nun birliğini korumada kilit bölge Çeçenistan,

Dağıstan ve nguşetya’dır. Bu kesimde radikal slamın galip gelmesi veya

Moskova’nın zafiyet göstermesi halinde, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ve

Gürcistan’a bağlı Abhazya’nın da burada ortaya çıkabilecek slami antiteyekatılması, daha sonra da Tataristan, Başkurdistan ve Kırım’ın ivmesi yükselen

bu slami dalgadan etkilenmesi muhtemeldir. Uluslararası terörizm ve El

Kaide ile Çeçenistan’daki slami faaliyetler irtibatlandırılmakla birlikte, Batı’nın

Çeçenistan meselesinde Moskova’nın yanında yer almadığı, bu nedenle de

Beslan katliamı sonrası Putin’in ABD’yi ‘bölgedeki cihadi gruplara ve

104 Ömer Göksel ŞYAR: a.g.e., 548.



111

terörizme destek vermekle’ suçlayacak kadar eleştirilerini tırmandırdığı

görülmektedir.105

Çeçenistan ve Dağıstan bağımsız hale gelirlerse stratejik dağlık

konumları sayesinde, Rusya’nın Transkafkasya’daki olaylara karışmasını

engeller ve Rusya’nın bölgedeki gücünü azaltırlar. Çünkü Kuzey Kafkasya her

zaman için Rusya’nın en önem verdiği bölge olmuştur ve Rusya’nın ihtişamı

Kafkaslar’ın yıkıntıları üzerinde kurulmuştur.106 Eğer Kafkaslar’ı ve Orta

Asya’yı kontrolü altına almak istiyorsa, Rusya’nın mutlaka Çeçenistan

üzerinde jeopolitik egemenlik kurması gerekmektedir. Rusya’nın Çeçenistan

üzerindeki egemenliğini kaybetmesi, Kafkaslar’daki, özellikle de çoğunluğun

Müslüman olduğu bölgelerdeki milliyetçi güçlere çok büyük cesaret verecektir.

Kuzey Kafkasya’daki Dağıstan, nguşya, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes,

Adigey ve Azerbaycan cumhuriyetlerinin nüfusunun büyük kısmı

Müslümandır. Eğer bu cumhuriyetler bir Kuzey Kafkasya kanadı

oluştururlarsa, Hristiyan cumhuriyetler olan Ermenistan ve Gürcistan’ı

Rusya’dan ayıracak bir Müslüman kuşak meydana getirirler. Böylesi bir

gelişme Ermenistan ve Gürcistan’ı sadece Kuzey Kafkas komşularına değil,

batılarındaki ve güneylerindeki büyük Müslüman devletler olan Türkiye ve

ran’a da bağımlı kılar.107

Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan üzerinde belirli bir kontrol tesis

ettikten sonra, öteden beri kendisi için sorun olan Kuzey Kafkasya ve

Çeçenistan üzerinde kontrol kurma çabalarına ağırlık veren RF, bugirişimlerini uluslararası kamuoyuna “bölgedeki milliyetçi ve dinî radikalizmi

kontrol etme ve bölgede istikrarı sağlama çabaları” olarak açıklamıştır.108

105 Fevzi USLUBAŞ: SSCB’den Sonra Sıra Rusya’da Mı? Afganistan, Küresel Terör ve ABD,mparatorlukların Bataklığı, (stanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2005), 161.106 Marie Bennigsen BROXUP: “The Case for Chechen Independence”, Contrasts and Solutions in theCaucasus, Ed. Ole HORS, Sefa Martin YÜRÜKEL, (Aarhus, Aarhus University Press, 1998), 397.107 Robert OLSON: Türkiye’nin Suriye, srail ve Rusya ile lişkileri: 1979-2001, Çev. Süleyman

ELK, (Ankara, Orient Yayınları, 2005), 108.108 Anna MATVEEVA: The North Caucasus, Russia’s Fragile Borderland, (Londra, The RoyalInstitute of International Affairs, 1999), 82.



112

Gerçekte kendisi tarafından desteklenen Kafkasya’daki dondurulmuş

istikrarsızlıktan yararlanan RF’nin “Yakın Çevrede Barış ve stikrar Oluşturma”

çabaları yönünde bölgedeki müdahaleleri, Rusya ile bazı alanlarda çıkar

ilişkileri bulunan Batılı ülkeler tarafından da anlayış ve destek ile

karşılanmıştır. Başta ABD olmak üzere, Batılı ülkelerin bu tavırlarından güç ve

cesaret alan RF, bölgede de facto olarak elde ettiği avantajlarını uluslararası

alanda yasallaştırma yoluna gitmiştir.109 Çeçenistan’a müdahalesini haklı

göstermek adına Avrupa’ya, “ biz sizin, uyanan slam fundamentalizmine

karşı güvenceniz ve tehlikeyi göğüsleyecek tampon bölgesiyiz, o halde

yanımızda ve arkamızda olmalısınız” diyerek, Batının korkulu rüyası olan

slam tezini işlemeyi bilmiştir.110

Çeçenistan’da sürdürülen savaş sırasında ordunun sivil hedefleri

bombalanması, Grozni gibi önemli kent merkezlerinin havadan yoğun

bombardımana tutularak yüzlerce sivilin ölümüne sebebiyet verilmesi, savaşta

esirlere Cenevre Sözleşmesi111’nin hükümlerinin uygulanmaması ve Gizli

Polis’in sivil halk üzerindeki baskısı gibi nedenlerle Moskova; Avrupa Konseyi,

Avrupa Parlamentosu, BM nsan Hakları Kuruluşu gibi uluslararası teşkilatlar

tarafından eleştirilmektedir. Avrupalı liderler ise bu konuda ‘real politik’in bir

gereği olarak genelde susmayı veya genelde Washington’un yaptığı gibi

konunun Rusya’nın bir iç meselesi olduğunu belirtmek suretiyle, Moskova’yı

rahatsız edebilecek davranış ve eleştirilerden kaçınmaktadırlar.112 Putin’in

kararlı tutumu ile, özellikle AB, Avrupa Konseyi ve ikili ölçekte Batı tepkileri

sonuçsuz kalmış, RF birlikleri sivillere karşı geniş çaplı insan haklarıihlallerine de sebep olarak Çeçenistan üzerinde hakimiyet kurmayı kısmen de

olsa başarmışlardır. Çeçen direnişçilerin faaliyetleri bölgenin kırsal kesiminde

sürmekte, zaman zaman Rus şehirlerinde de terör eylemleri biçiminde kendini

göstermektedir. Ancak müdahaleleri meşrulaştırmak ve uluslararası arenada

109 B.Zakir AVŞAR: a.g.m., 1884.110 Sönmez CAN: a.g.m., 210.111 12 Ağustos 1949 tarihli Cenevre Sözleşmesi savaş zamanında sivillerin korunmasına dair hükümler

içermektedir. Sözleşmenin ek protokolünde açık biçimde ''siviller saldırıların ya da misillemelerinhedefi olamaz'' denmektedir.112 Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 172.



114

durumundan faydalanarak ve bunu teşvik ederek sorunu kendi arzuladığı

şekilde bir çözüme ulaştırma çabası içinde olmuştur.116

1. Güney Kafkasya (Transkafkasya) Bölgesi

Orta Asya'daki geri çekilişin aksine, Rusya'nın Kafkasya'daki hızlı

Amerikan hamlelerinin ilk şokunu atlatması uzun sürmemiştir. Bunda Rusya

Federasyonu'nun güvenlik algılamasında Kafkasya'nın Orta Asya'ya göre,

başta Çeçenistan sorunu olmak üzere, daha öncelikli bir yere sahip olmasının

payı büyüktür. Hem 'yakın çevre'sindeki otoritesini yeniden tesis etmek, hem

kendisi için stratejik ve ekonomik önemi büyük olan bir bölgede kontrolü tam

olarak kaybetmemek isteği ve hem de Kuzey Kafkasya'da güvenlik ve

istikrarın korunması için Güney Kafkasya'nın öneminin bir kez daha ortaya

çıkması; içeriğinde değişmeler olsa dahi, Rusya Federasyonu'nu, ABD'nin dış

politikada dikkatini Irak'a yoğunlaştırması fırsatından da istifade ederek,

Güney Kafkasya'da politik ataklar yapmaya sevk etmiştir.117

Rusya açısından Kuzey Kafkasya ve Transkafkasya’daki Rus kontrolüne

dayalı istikrar ve güvenlik, birbiriyle sıkı sıkıya bağlantılı gibi gözükmektedir.

Rusya için bu iki bölge arasında nasıl bir öncelik-sonralık ilişkisinin olduğunu

tespit etmek pek kolay değildir. Ancak, SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya

Çeçenlerin bağımsızlık isteklerini göz ardı ederek, bir müddet tüm enerjisini

Transkafkasya’da kontrolü yeniden kurma yönünde harcamıştır.118

Güney Kafkasya’daki Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ın

bağımsızlığı ve gelecekteki güvenliği Kuzey Kafkasya ile politik olduğu kadar

ekonomik yönden de sıkı sıkıya bağlıdır. Bu devletlerden biri bağımsızlığını

116 Ariel COHEN: “Avrasya Boru Hatları Stratejisi”, Avrasya Etüdleri, (lkbahar 1996), 2.117

Mahmut Niyazi SEZGN: “Kafkasya’da Büyük Rekabet”, Radikal, (8 Ekim 2002),http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571118 Ömer Göksel ŞYAR: a.g.e., 72.



115

kaybederse diğerleri de bundan etkilenecektir.119 Rusya, Azerbaycan ve

Gürcistan ile ilişkilerinde Çeçen direnişçileri destekledikleri iddiasıyla bu

ülkelerdeki etnik ve siyasi sorunları körükleyerek bölgesel hakimiyetini

sürdürmek istemektedir. Ermenistan ile de yakın ilişki içindedir. Rusya kendi

egemenlik alanında bulunan Kuzey Kafkasya bölgesinde ayrılıkçı hareketleri

bastırma politikası izlerken, Transkafkasya’da tam tersi bir yaklaşımla hareket

etmektedir. Uluslararası terörizme karşı savaştığını söyleyerek Çeçenler

vasıtasıyla bölge ülkelerine baskı yapmaktadır.

Sovyetler Birliği’nin dağılışı ve BDT’nin kuruluşundan beri, Azerbaycan

ve Gürcistan Rus otoritelerinin gözünde iki merkezkaç ülke durumundadır.

Rusya bu iki ülkede de etkinlik kurmakta zorlanmaktadır. Azerbaycan ve

Gürcistan’ın temel dış politik yönelimleri ise tepkisel bir şekilde tamamen

Batıya doğru olmuştur. Öte yandan, Ermenistan bu iki ülkeden farklı olarak

bağımsızlıktan hemen sonra, Rusya’ya yönelmek zorunda kalmıştır. Burada,

Ermenilerin Ruslarla tarihi müttefik olduklarını da hatırlatmakta yarar vardır.120

a. Gürcistan

Kafkaslar’ın üç bağımsız devletinden biri olan Gürcistan; hem

Karadeniz’e, hem Türkiye’ye, hem Rusya’ya ve hem de Azerbaycan ile

Ermenistan’a sınırları bulunan bir ülke sıfatıyla Orta Asya ve Avrupa arasında

tam anlamı ile bir kapı/köprü özeliği taşımaktadır. RF’nin de bu durumunfarkında olmasından dolayı bölgedeki askeri varlığını türlü bahaneler ile

sürdürmeye çalıştığı görülmektedir. BDT vasıtasıyla ‘Yakın Çevre Doktrini’ni

uygulamaya çalışması, Kafkasya’yı arka bahçesi olarak görmesi,

Gürcistan’daki askeri üslerini kapatmamakta direnmesi, Ermenistan ile

ilişkilerini çok sıkı tutması ve bu bölgede askeri güç bulundurması bu

yaklaşımını açıkça ortaya koymaktadır. Rusya’nın bu politikalarının temel

119 Savaş YANAR: a.g.e., 26.120 Ömer Göksel ŞYAR: a.g.e., 80-81.



116

amacı Kafkasya ve Orta Asya kapılarını Türkiye’ye kapatmak, kendi etkisini

ve kontrolünü sürdürmektir.121 Bütün Kuzey Kafkasya’yı ve doğal olarak

Çeçenistan’ı dünyaya bağlayan kapı Gürcistan’dır. Rusya Çeçen direnişini

Gürcistan boyutunda da çevrelemek ve yok etmek istemektedir. Bütün bu

sebeplerden ötürü Rusya, Gürcistan’ı kontrol altında tutmak istemektedir. Bu

maksatla Gürcistan’da mevcut problemleri körüklemekte, ABD-AB-Türkiye

cenahına karşı RF-Ermenistan birliği ile cevap vermeye çalışmaktadır.122

RF başlangıçta BDT’ye katılmakta isteksiz olan Gürcistan’da Abaza,

Acara, Ermeni ve Lezgi gibi etnik sorunları istismar ederek siyasi ve ekonomik

baskı uygulamış, Gürcistan’ı birliğe katılmaya mahkum etmiştir. Gürcistan’da

bulunan Güney Osetya aslında Kuzey Kafkasya’nın bir parçasıdır ancak

bölünmüş durumdadır. Abhazya ve Panki vadisi sorunu da Rusya-Gürcistan

ilişkilerinde Kuzey Kafkasya bağlantılı sorunlardır. Gürcistan, izlediği Batı

yanlısı dış politika gereği NATO ve AB üyeliği için çalışmaktadır. Bu

çerçevede, toprak bütünlüğünü sağlamak için Abhazya, Acaristan ve Güney

Osetya sorunlarını çözüme kavuşturmak amacıyla ülkesinden Rus

askerlerinin çıkmasını ve askeri üslerin boşaltılmasını istemektedir. (Abhazya

ve Güney Osetya bölgesinde Rus Barış Gücü, Acaristan ve Cevahiti’de Rus

üsleri bulunmaktadır.) Bu durum Rus-Gürcü ilişkilerinde gerginliklere yol

açmakta, ABD’nin de bölgeye girişi için bir fırsat yaratmaktadır.

(1). Abhazya Sorunu

Abhazya sorununun temelinde, Gürcistan sınırları içinde bulunan ve

coğrafi olarak Kuzey Kafkasya’nın bir parçası olan, Abhazya Özerk

Cumhuriyeti’nin bağımsız bir devlet olma isteği bulunmaktadır.123

121 Coşkun ŞAHNOĞLU: a.g.m., 121.122 Mehmet Ali BOLAT: “Gürcistan Raporu”,

http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabspos=5&vjob=vsub,253123 Okan MERT: Türkiye’nin Kafkasya Politikası ve Gürcistan, (stanbul, IQ Kültür-Sanat Yayıncılık,2004), 51-52.



117

Sovyetler Birliği devrinde Karadeniz kıyısında Gürcistan’a bağlı özerk bir

cumhuriyet olan Abhazya, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından

Gürcistan’dan tek yanlı bağımsızlık ilan etmiştir. Bunun üzerine, Gürcü

kuvvetlerinin Abhazya’nın başkenti Sohum’a girmesi ve buna Abhaz

kuvvetlerinin cevap vermesiyle patlak veren Gürcistan-Abhazya ihtilafı

topyekûn savaşa dönüşmüştür. Bu savaş bir yıldan fazla sürerek 30 Eylül

1993 tarihinde Gürcü kuvvetleri ile Gürcü nüfusunun Abhazya’yı terk

etmesiyle sonuçlanmıştır. Savaşta iki taraftan yaklaşık yedi bin kişi hayatını

kaybetmiş, iki yüz elli bin Abhazyalı Gürcü yerinden edilmiş kişi haline

gelmiştir. 1992-93 savaşı, Abhazya açısından sadece büyük bir sosyal ve

ekonomik yıkımı getirmekle kalmamış, Gürcistan ile yeniden bir araya gelme

seçeneğini de büyük ölçüde ortadan kaldırmış görünmektedir.124 Çatışmalar

sırasında Kuzey Kafkasya’nın özerk cumhuriyetlerinin Abhazlar lehine RF’ye

baskıda bulunması, RF’nin konuya müdahalesine Gürcistan ile ilişkilerin

gerginleşmesine neden olmuştur.125

Abhaz-Gürcü sorunu günümüzde de devam etmektedir. Abhazların

bağımsızlık talepleri, federasyon ya da konfederasyon istekleri Gürcistan

tarafından kabul edilmemektedir. Bunun dışında Abhaz-Gürcü savaşı

sırasında Abhazya’dan göç eden Gürcülerin geri dönüşüne ilişkin sorunlar da

vardır.

Önceleri, Gürcistan üzerindeki nüfuzunu devam ettirmek istemesinedeniyle Abhaz yönetimini destekleyen RF, muhtemel bir bağımsızlığın

emsal teşkil edebileceği endişesiyle son zamanlarda, Gürcistan sınırlarının

içinde yer alacak bir çözümün daha uygun olacağını dile getirmektedir. Bu

bağlamda RF Devlet Başkanı Putin, Abhazya’daki sorunu Gürcistan’ın bir iç

sorunu gördüklerini, Gürcistan’ın toprak bütünlüğünden yana olduklarını,

124

Hasan KANBOLAT: “Abhazya Nereye Gidiyor?”, (27 Eylül 2006),http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1158&kat1=42&kat2=125 Okan MERT: a.g.e., 53.



118

RF’nin başka bir ülkenin topraklarında çatışmaya girmeye niyeti olmadığını,

Abhazya’daki RF birliklerinin çekileceğini, sadece sınır birliklerinin takviye

edileceğini beyan etmektedir.126

(2). Güney Osetya Sorunu

Osetya, coğrafi olarak Kafkas sıradağları tarafından ve siyasi olarak da

bu bölgeyi ele geçiren Rus çarlarının, ülkenin güneyini Gürcistan'ın

yönetimine sokmalarından beri bölünmüş bir ülkedir. Sovyetler Birliği

dağıldıktan sonra Kuzey Osetya, Rusya Federasyonu'nu oluşturan

cumhuriyetlerden biri olurken, Güney Osetya, Gürcistan'ın bir parçası olarak

kalmıştır.127 Güney Osetya’nın Gürcistan’dan ayrılarak Kuzey Osetya ile

birleşme isteği, Rusya’nın da bu anlaşmazlıkta Osetlerin yanında yer alması

Gürcistan ile gerginliklerin yaşanmasına neden olmuştur. Oset-Gürcü

anlaşmazlığı halen çözüm beklemektedir. Rusya da bu sorunu Gürcistan

üzerinde denetim kurmak için kullanmaktadır.

Güney Osetya ile Gürcistan arasındaki gerginlik, 1989’da Güney

Osetya’nın Sovyet Rusya içinde Kuzey Osetya ile birleşme isteği nedeniyle

başlamıştır. Gürcistan’ın 1990 yılında bağımsızlığını ilan etmesiyle Güney

Osetya’nın özerkliği kaldırılarak Tiflis’e bağlanmış, bunun üzerine çatışmalar

başlamıştır. Rusya’nın desteğiyle Osetler lehine sonuçlanan çatışmalar birçok

Oset ve Gürcünün mülteci durumuna düşmesine sebebiyet vermiştir. Ancakbu çatışmalar herhangi bir çözüm getirmemiştir.

Bugün, Güney Osetya Tiflis’in fiilî egemenlik alanı dışında yaşamını

devam ettirmektedir. Fiilî durum Güney Osetya’nın genel olarak RF, özel

olarak ise Kuzey Osetya ile entegrasyonuna olanak tanımaktadır ki, bu da

126

Savaş YANAR: a.g.e., 85.127 “Güney Osetya Anlaşmazlığı”,http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html#02



119

Oset milliyetçiliğinin en temel hedefidir. Güney Osetya’nın Gürcistan dahilinde

herhangi bir perspektifine inanmayan Güney Osetya yönetimi, Kuzey Osetya

ile fiilî birleşmişliği hukukileştirmeye çalışmaktadır. Fakat bu konudaki nihaî

söz sahibi RF, Osetya’nın bu arzusuna sıcak bakmamaktadır. Her şeyden

önce Güney Osetya’nın ilhak edilmesi, uluslararası sisteme bir meydan

okuma anlamına gelir ki, RF bunu yapacak güç, imkan ve kabiliyetten

yoksundur. Öte yandan, iki Osetya’nın birleşmesi durumunda, Rusya’nın

kontrol etmekte zorlandığı Kuzey Kafkasya’da ortaya daha büyük ve güçlü bir

Osetya çıkabilecek ve ileride bağımsızlık arayışına girebilecektir ki, bu da RF

açısından istenen durum değildir. Ayrıca birleşme durumunda RF, Gürcistan’a

karşı kullanmakta olduğu önemli bir aracı da kaybetmiş olacaktır.128 Gürcistan

ise Osetya’nın bağımsızlığını kazanması veya Rusya’ya bağlanması

durumunda başta Acar ve Abhazlar olmak üzere ülkedeki diğer etnik

azınlıkların da ayaklanacağından endişe etmektedir. Benzer bir endişe

yaşayan Rusya için Güney Osetya’da yaşanacak bir nüfuz kaybı kısa

zamanda toprak kaybına dönüşebilir. Dahası ABD’nin Karadeniz Havzası’nda

güç depoladığının farkında olan Rusya yeni bir çevreleme politikasının

kurbanı olmak istememektedir.129

(3). Panki Vadisi Sorunu

Amerikan askeri varlığının Orta Asya'da ilk kez 'yakın çevre'sine

yerleşmesine direnemeyen Moskova, Kafkasya'da da geri adım atmış veböylece 11 Eylül sonrasında Kafkasya, ABD ve Rusya arasında zımnen

Kuzey ve Güney Kafkasya olmak üzere iki etki alanına bölünmüştür. Kuzey

Kafkasya, Rus hâkimiyet alanında bırakılırken (ki Kuzey Kafkasya'yı oluşturan

yedi cumhuriyet zaten Rusya Federasyonu içerisinde yer almaktadır), Güney

Kafkasya'ya Amerikan askeri varlığı yerleşmeye başlamıştır. Gürcistan'ın

128 Kamil AĞACAN: “Saakaşvili'nin Güney Osetya Operasyonu: Bir Hipotezin Testi”, (16 Ocak

2005), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=33&kat=6129 Faruk AKKAN: “Osetya Üzerinden Nüfuz Savaşı”, Aksiyon, Sayı 587, (06.03.2006),http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23504



120

kuzeydoğusunda, Çeçenistan sınırında yer alan Panki Vadisi'nde Kaide

militanlarının bulunduğu iddiasına dayanarak (bugüne kadar bu iddiayı

destekleyen bir kanıta rastlanmamıştır) 200 Amerikan askeri eğitmeni

Gürcistan'a gelmiş ve Gürcü ordusunu eğitmeye başlamıştır.130

Panki Vadisi Gürcü-Çeçen sınırında 65 km. uzunluğa sahip ve Tiflis’in

190 km. Kuzey Doğu’sundadır. Vadide 8-12 bin Çeçen mülteci yaşamaktadır.

Rusya, gerek 1. Çeçen savaşında (1994-96), gerekse 2. Çeçen savaşında

(1999-...) bu vadide Çeçen direnişçilerin bulunduğunu iddia ederek vadiye

müdahale etmek istemiştir. Gürcistan buna izin vermezken Rusya, 2000-2002

yılları arasında vadiyi belli aralıklarla bombalamış ve Rus-Gürcü gerginliğinin

artışına sebep olmuştur.131 Gürcistan, özellikle kinci Çeçenistan Savaşı’ndan

sonra Rusya’nın askeri ve siyasi baskılarına maruz kalmıştır. Çeçen

militanların Gürcistan’ın Panki Vadisinde toplandıklarını ve Rusya’ya karşı

düzenlenen askeri operasyonların buradan yönetildiğini iddia eden Rusya,

Panki Vadisine askeri operasyon düzenlemek için Gürcistan’ı ikna etmeye

çalışmış ancak başarılı olamadıktan sonra Gürcistan sınırlarında denetimi

arttırmış ve Gürcistan vatandaşlarına vize uygulamasını getirmiştir. Özellikle

Panki Vadisi sorunu gündeme taşındığı zaman ABD, bu konuda Gürcistan’ı

siyasi ve askeri açıdan desteklemiş, Rusya’yı ciddi bir şekilde uyarmıştır.132

RF’yi Gürcistan konusunda asıl rahatsız eden Panki Vadisi'nde barındığı

iddia edilen Çeçenler değil, Gürcistan'ın Rusya Federasyonu'nu

bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne karşı bir tehdit olarak algılaması ve butehdidi bertaraf etmek için olabildiğince Rus nüfuz alanından uzaklaşmaya

çalışması; Türkiye, ABD, Avrupa devletleri ile yakın ilişkiler geliştirmesi ve

NATO'ya üyeliği hedeflemesidir. Ancak Rusya Federasyonu var olan

Çeçenistan sorununu Gürcistan üzerinde bir baskı unsuru olarak

130 Mahmut Niyazi SEZGN: a.g.m., http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571131 Mehmet Ali BOLAT: a.g.m.,

http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabspos=5&vjob=vsub,253132 “ABD’nin Kafkasya’daki Güncel Varlığı ve Türk-Amerikan lişkilerine Yansıması”,http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file=article&sid=6



121

kullanabilmektedir. Rusya ve Gürcistan arasında ABD'nin de müdahil olduğu

krizde amaç Panki Vadisi'nde var olduğu iddia edilen Çeçenler değildir.

Çeçenistan sorunu RF'nin Gürcistan konusunda rahatsızlığını dile getirmek

için bir araç olarak kullanılmaktadır.133

b. Azerbaycan

Rusya’nın Azerbaycan’a yönelik dış politikası yakın çevre stratejisi

bağlamında değerlendirilmelidir. Buna göre, Azerbaycan Rusya’nın hakim

konumda olmak istediği Transkafkasya ülkelerinden biridir, önemli petrol

rezervlerine sahiptir. Ermenistan’la Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ

sorununda Rusya’nın taraf olması, ilişkileri etkilemektedir. Çeçen sorunu da

ilişkilerde rol oynamış bir argümandır.

Birinci Rus-Çeçen savaşı (1994-1996) boyunca Rusya Çeçenlerin

Azerbaycan tarafından desteklendiğini iddia etmiş; Azerbaycan ise bunu

reddetmiştir. lişkilerde Çeçenistan boyutunun veya bütünlükle Kuzey

Kafkasya boyutunun yeniden gündeme gelmesi, Ağustos 1999’daki Dağıstan

olaylarının ve ardından, Rusya’nın uluslararası terörizmle mücadele

gerekçesini kullanarak Çeçenistan’a saldırmasıyla başlamıştır. Bu dönemde

Rusya bir yandan Azerbaycan’dan uluslararası terörizmle mücadelede destek

isterken, öte yandan Azerbaycan’ı Çeçenlere destek verdiği gerekçesiyle

suçlamıştır. Azerbaycan’ın Dağıstan’da savaşan Vahhabilere silah sattığı daiddia edilmiş, sınır kontrolleri artırılmıştır. Kuzey Kafkasya’daki bu gelişmeler

Rusya’da yaşayan Azerilere baskı yapılmasına neden olmuştur.

Azerbaycan’ın Çeçenlere yardım ettiği ve yardım koridoru rolü oynadığı

yönündeki açıklamalar 2000 yılında gerginliği tırmandırmıştır. Rusların

Çeçenistan’daki askeri başarıları, Azerbaycan’ın yardım iddialarını kesin bir

dille reddetmesi ve BDT çerçevesinde ilişkileri geliştirme girişimleri sonucu

133 Gökçen EKC: “Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun Çeçenistan PolitikasınaYansımaları”, Stratejik Analiz, (Aralık 2002), http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf



122

Kuzey Kafkasya olayları nedeniyle iki ülke arasında artan gerginlik azalmaya

başlamıştır.134

Dağıstan’da bulunan Lezgilerin Azerbaycan’daki Lezgilerle birleşerek

Büyük Lezgi devleti kurma amaçları da Rus-Azeri ilişkilerini etkileyen bir

konudur. Bu amaçla Sadval örgütü kurulmuştur. Azerbaycan’daki Lezgilerin

birleşmeye yönelik hareketleri Rusya tarafından Azerbaycan’a karşı

kullanılmıştır. Ermenistan da Karabağ dışında ikinci bir cephe açma amacıyla

Azerbaycan’daki Lezgileri kışkırtıcı faaliyetlerde bulunmuştur.

Rusya-Azerbaycan ilişkilerinde temel sorunlardan biri de Dağlık Karabağ

sorunudur. Ermenilerin çoğunlukta olduğu bu bölge 1998 yılında Ermenistan’a

bağlanmak istemiş ancak Azerbaycan’ın bunu reddetmesiyle çatışmalar

başlamıştır. 1991’de Azerbaycan’ın Karabağ’ın özerklik statüsünü feshedip

doğrudan merkeze bağlaması üzerine bölgede yaşayan Ermeniler

bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bu gelişmeler Azeri-Ermeni savaşını

başlatmış ve Ermeniler Azeri topraklarının bir kısmını ve Dağlık Karabağ

bölgesini işgal etmişlerdir. Savaş sırasında Ermeniler Rusya ve ran’ın

desteğini almışlardır. Günümüzde, Azeri topraklarının yüzde yirmisi

Ermenistan işgali altında bulunmaktadır. Türkiye’nin de içinde yer aldığı

Avrupa Güvenlik ve şbirliği Teşkilatı (AGT) Minsk Grubu çözüm arayışlarına

devam etmektedir.

Rusya’nın Dağlık Karabağ uyuşmazlığında daha çok Ermeni tarafınıdesteklemesinin ardındaki önemli bir sebep de Çeçenistan sorunuydu. Zira,

Moskova gerek Çeçenistan’da hakim olabilmek gerekse Transkafkasya’da

daha da güçlenebilmek için Ermenistan gibi güvenilir bir müttefiki sıkı bir

şekilde etkisi altına almaya çalışmalıydı. Rusya benzer bir amacı Azerbaycan

ve Gürcistan’a karşı da gütmüştür.135 Eğer Dağlık Karabağ sorunu

134

Nazım CAFERSOY: Eyalet-Merkez Düzeyinden Eşit Statüye : Azerbaycan-Rusya lişkileri (1991-2000), (Ankara, ASAM Yayınları, 2000), 36-42.135 Ömer Göksel ŞYAR: a.g.e., 548.



123

çözümlenirse Rusya’nın Transkafkasya’da ve dolayısıyla Kuzey Kafkasya’da

etkinlik sağlayabilme ve bunu devam ettirebilme şansı iyice azalacaktır. Bu

durumda, Rusya’nın Kafkasya’daki ‘donmuş istikrarsızlıklardan’ fayda

sağlayabildiği iddia edilebilir.136 Aksi halde, Rusya’nın en başta

Ermenistan’daki askeri varlığının gerekçesi büyük ölçüde ortadan kalkmış

olacaktır. Dikkat edilirse; Rusya Ermenistan’daki askeri varlığına dayanarak

Cevahetya (Cevahati) aracılığıyla Gürcistan’ı, Dağlık Karabağ ile Nahçıvan

aracılığıyla da Azerbaycan’ı kontrol edebilme imkanına sahiptir.137 Dağlık

Karabağ sorununun çözümü için Ermenistan’a baskıda bulunabilecek tek ülke

Rusya’dır. Rusya’nın bunu yapmaması ve sorunun çözümünde ABD’nin

devreye girmesi Rusya’nın bölgedeki etkisini sınırlandırıcı bir faktördür.138

c. Ermenistan

Güney Kafkasya Cumhuriyetleri içinde Rusya’nın stratejik ortağı

konumunda olan Ermenistan, konumundan dolayı Rusya için önemlidir.

Kuzey-güney ekseninde Rusya ile ran bağlantısını sağlarken, doğu-batı

ekseninde de enerji kaynaklarının aktarımında bir geçiş bölgesi niteliğindedir.

Güney Kafkasya bölgesinde etkinliğini kaybetme kaygısı taşıyan RF, bunu

önleyebilmek için en sadık müttefiki olan Ermenistan’a ekonomik ve siyasi

destek vermektedir. Azerbaycan ve Gürcistan’ın Batı’ya yönelişi nedeniyle,

bölgede Rus hegemonyasının devamını sağlamakta araç olabilecek tek ülke

Ermenistan’dır. Bu ülkede bulunan askeri varlığı, RF’nin Azerbaycan veGürcistan üzerinde baskı yapmasını sağlamakta ve Güney Kafkasya’daki

etkinliğini sürdürmesine yardımcı olmaktadır.

136 Blanka HANCILOVA: “Prospects and Perils of an Armenian-Azerbaijani Settlement”, TheAnalyst, (23 Mayıs 2001), http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=104137 Haleddin BRAHML: a.g.e., 66.138 Kamer KASIM: “Rusya-Ermenistan lişkileri: Bölgesel Hegemon Güç ile Stratejik Ortağı

Arasındaki lişki”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. hsan ÇOMAK, (stanbul, Tasam Yayınları,2006), 237.



124

11 Eylül terör eylemleri ve onu izleyen gelişmeler tüm uluslararası

sistemi olduğu gibi Rusya’nın politikalarını da etkilemiştir. 11 Eylül sonrası

gelişmeler bir yandan Rusya’nın Kuzey Kafkasya’da Çeçenistan’da daha

rahat hareket etmesini sağlarken, Güney Kafkasya Cumhuriyetleri üzerinde

etkisinin azalmasına neden olmuştur. Ancak, Ermenistan üzerindeki Rusya

etkisi ise, hem askeri hem politik, hem de ekonomik alanda devam

etmektedir. Ermenistan’da Rusya’yı ülkenin hamisi ve güvenliğinin garantisi

olarak gören çevrelerin varlığı, Rusya’nın bu ülkeye etkisini kolaylaştırırken,

Rusya’da da tarihsel olarak Ermenistan’ı müttefik gören bakış açısı, belki

Rusya’nın çıkarına da aykırı olacak şekilde Kafkasya’da Ermenistan lehine bir

politika izlenmesine neden olmaktadır. Ancak, Kafkasya’daki genel

istikrarsızlık ve etnik temelli çatışmalar, hem Rusya’nın bölgeye yönelik

politikasını etkilemiş ve aynı zamanda Rusya için bir araç olmuş, hem de

Rusya-Ermenistan ilişkilerini etkilemiştir.139 Ermenistan ve Rusya’nın çeşitli

vesilelerle dile getirdikleri stratejik işbirliği Ermenistan’dan daha çok Rusya’nın

çıkarlarına hizmet etmektedir. Rusya, Ermenistan’ı bölgedeki askeri üssü,

Azerbaycan ve Gürcistan’a baskı aracı olarak kullanmaktadır.140

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, bağımsızlığını ilan eden

cumhuriyetler dışında kalan diğer özerk bölgelerde hakimiyetini devam

ettirme ve toprak bütünlüğünü koruma politikası izleyen Rusya’nın,

Kafkasya’da bağımsız ülkelerin toprak bütünlüklerini tehlikeye sokucu bir

politika izlemesi çelişkilidir. Rusya bu çelişkiyi Azerbaycan’ın toprak

bütünlüğünü tehdit eden Dağlık Karabağ çatışmasında Ermeni Kuvvetleredestek vererek de sergilemiştir.141 Dağlık Karabağ sorununun çözümünde

Rusya kilit rol oynamaktadır. Sorunun çözülmesi Kafkasya’daki istikrar

açısından önemlidir. Bölgede şu an Ermenistan-Rusya-ran ve Türkiye-

Azerbaycan kutuplaşması sürmektedir. Rusya’nın stratejik ortaklık

çerçevesinde desteğini alan Ermenistan’ın komşu ülkelerle ilişkileri de

139 Kamer KASIM: a.g.m., 234.140

Hatem CABBARLI: Bağımsızlık Sonrası Ermenistan - Rusya lişkileri, (Ankara, ASAM Yayınları,2004), 35.141 Kamer KASIM: a.g.m., 236.



125

yayılmacı niteliktedir. Azerbaycan ile Karabağ sorunu dışında, Gürcistan ile

Cevaheti bölgesinde yaşayan Ermenilerin ayrılıkçı eğilimleriyle ilgili sorunlar

mevcuttur. Ayrıca Türk-Ermeni ilişkileri de Ermenistan’ın toprak talepleri ve

soykırım iddiaları nedeniyle kopuktur.

Azerbaycan ve Gürcistan’ın, Rus hakimiyetinden kurtulup Batı ile

bütünleşme amacı doğrultusunda hareket ettiği düşünülürse önümüzdeki

dönemde Rus-Ermeni ortaklığının devam edeceği söylenebilir. Rusya yine bu

ortaklığı kullanarak bölgedeki etkinliğini sürdürme çabası içinde olacaktır.

Ancak, burada ABD’nin bölgeye girmesiyle Rusya’nın hareketlerini

kısıtlaması söz konusu olabilir. ABD için Güney Kafkasya ülkelerinin

bağımsızlığı önemlidir. Rusya Kuzey Kafkasya’nın güvenliği gerekçesiyle

Güney Kafkasya’ya hakim olmak isterken bunu Ermenistan üzerinden

yapmaya devam edecektir.

2. Türkiye

Türkiye, Transkafkasya ülkeleri ile siyasi ilişkilerini geliştirmeye gayret

ederken, Kuzey Kafkasya’da daha çok Rusya’yı karşısına almak istemeyen

bir politika takip etmiştir. Resmi ağızlardan, Kuzey Kafkasya’daki bağımsızlık

hareketlerine destek vermemekte ve bunları Rusya’nın iç sorunu şeklinde

ifade etmektedir.142

Türk-Rus ilişkilerinde Rusya’yı en çok rahatsız eden öğe, Türkiye’nin,

kendi nüfuz alanında ABD’nin çıkarlarına hizmet ediyor olma kuşkusudur.143

Kuzey Kafkasya ile ilgili olarak Türk-Rus ilişkilerinin tansiyonunu zaman

zaman artırıcı sorun Çeçen sorunu olmuştur. Özellikle, 1994–1996

dönemindeki ilk savaş sırasında bu tansiyon önemli ölçüde artmıştır.

142 Savaş YANAR: a.g.e., 206.143

Gülten KAZGAN: “Batı ile lişkilerin Gölgesinde Türkiye-Rusya lişkileri”, Dünden BugüneTürkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kültürel lişkiler, Der. Gülten KAZGAN, NatalyaULÇENKO, (stanbul, stanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003), 177.



126

Türkiye’nin resmi Çeçen politikası sorunun Rusya’nın toprak bütünlüğü içinde

barışçıl vasıtalarla çözülmesi olmuştur. Ancak zaman zaman Türkiye’de

bulunan Çeçen asıllı diasporanın örgütsel ve bireysel faaliyetleri ilişkilerin

tansiyonunu artırmıştır.144 Dağıstan, Çeçenistan ve Osetya gibi daha küçük

özerk cumhuriyetler üzerinde, Rusya’nın insan hakları ihlallerine varan

egemenlik politikaları, Türkiye’de rahatsızlık yaratmış, özellikle bu coğrafyanın

Türkiye’deki diasporası, Rusya’nın Kuzey Kafkasya politikalarını gündeme

getirmiştir. 1990’ların özgür ortamının etkisiyle Türkiye’de, birçok Kafkas

diaspora toplum dernekleri sivil inisiyatiflerini güçlendirmiş ve Rusya

aleyhinde söylemler geliştirmiştir. Bu oluşumlar devlet ve sivil toplum

seviyesinde lobi faaliyetleri yapmışlardır.145 Ancak Türkiye, Rusya’nın

tepkisini çekmemek için resmi olarak, Rusya Federasyonu’nun toprak

bütünlüğünden yana olduğunu, Çeçen sorununu Rusya’nın iç sorunu olarak

gördüğünü ve barışçı yollardan çözülmesini istediğini açıklamıştır. Buna

karşın resmi olmasa da Türk halkının Çeçenlerden yana olması ve Çeçenlere

verilen zımni destek Rusya’da rahatsızlık yaratmıştır. Rusya’nın da Türkiye’ye

karşı PKK kartını kullanması nedeniyle 1990’lı yıllar boyunca ilişkilerde gergin

dönemler yaşanmıştır.

1999’da başlayan ve zaman zaman süren sıcak çatışmalar sırasında

ise Çeçen sorununun ilişkilerin tansiyonunu fazla etkilemediğini söylemek

mümkündür. Bunda Türkiye yönetiminin ülke içindeki Çeçen diasporasının

faaliyetlerini önemli ölçüde kısıtlayıcı önlemler almasının yanı sıra, Rusya ile

terörizmle işbirliği sürecini sık sık yenileyici söylem ve eylemlerdebulunmasının da rolü vardır.146 Tarihî, kültürel ve dinî bağlara rağmen

Türkiye, Çeçenistan’ı daha çok Rusya’nın bir iç meselesi olarak görmüş ve

Çeçen milliyetçiliğini körükleme yolları aramamıştır. Her ne kadar bir kısım

gayri resmi gruplar Çeçen direnişçilere para ve yardım göndermişse de, 2001

yılında Çeçen sempatizanlarının stanbul Swisshotel’de ele geçirilmesinden

144 Nazım CAFERSOY: “Türkiye-Rusya lişkileri ve Separatizm Faktörü”, (13 Şubat 2006),

http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1145 “Rusya Türkiye’yi Yanında stiyor”, (18 Ocak 2005), http://www.ntvmsnbc.com/news/305647.asp146 Nazım CAFERSOY: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1



127

beri, Türkiye Çeçen militan grupların faaliyetlerini engellemek için sıkı

önlemler almaktadır. Türkiye’nin Çeçenistan konusunda kendini

dizginlemesinin sebeplerinden biri, şüphesiz Moskova’nın Kürt meselesini

istismar etmesi endişesidir.147

Çeçenistan konusu bugün Türk-Rus ilişkileri içerisinde mutlaka

aşılması gereken bir ‘psikolojik bariyer’ konumundadır. Başkan Putin’in belki

de başarısız olduğu tek konu olan Çeçenistan, Rusya ve Kremlin ekibi için

büyük önem arz etmektedir. Bu sebeple, dolaylı veya dolaysız bu konu ile

ilgisi olduğu düşünülen bütün ülkeler Rusya için doğal bir tehdit algılaması

içerisine girmektedir. Ancak 11 Eylül ile birlikte Türk-Rus ilişkilerinde

Çeçenistan sorununda bir yakınlaşma sağlanmıştır.148 16 Kasım 2001

tarihinde ABD’de Türkiye ve Rusya Dışişleri Bakanları “Avrasya’da şbirliği

Eylem Planı” çerçevesinde terörizmle ortak mücadele kararı almışlardır. Bu

karar ile bölgeye yardım yapan kuruluşların faaliyetleri kısıtlanmıştır. Erdoğan

hükümeti Batı ile paralel olarak Rusya ile de ilişkileri geliştirmeye yönelmiştir.

Bu sürecin devamı olarak Putin Türkiye’ye resmi ziyarette bulunmuş, ziyaret

öncesi Türk polisi Çeçenleri gözaltına almış ve ziyaret sonucu iki ülke arası

ilişkiler “Çok Boyutlu Stratejik Ortaklık” seviyesine çıkarılmıştır.149

3. Batı

ABD ve Avrupa’nın Rusya’nın Kuzey Kafkasya bölgesindekikarışıklıklara nasıl yaklaştığı ve buna bağlı olarak da Rusya’nın Batı ile

ilişkilerindeki Kuzey Kafkasya faktörü özellikle Çeçenistan sorununda kendini

göstermektedir. Batılı devletler, Çeçenistan’daki çatışmalarda sivil halkın

zarar görmesi, insan hakları ihlallerinin yapılması gibi sebeplerle zaman

147 F.Stephen LARRABEE, Ian O.LESSER: Türk Dış Politikası Belirsizlik Döneminde, Çev. MustafaYILDIRIM, (stanbul, Ötüken Neşriyat, 2004), 149.148 Sinan OĞAN: “11 Eylül Sonrası Türk Dış Politikasında Rusya”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,

Ed. hsan ÇOMAK, (stanbul, Tasam Yayınları, 2006), 196-198.149 Mehmet Ali BOLAT: “Türkiye’nin Çeçenistan Politikası”,http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/turkiye/index.html



128

zaman Rusya’ya yönelik eleştiriler getirmişseler de bunlar daha ileri bir boyuta

taşınamamıştır. Rusya ise bu eleştirilerden dolayı Batılı devletleri iç işlerine

karışmakla suçlamıştır. Zira, Çeçenistan sorunu Rusya’nın bir iç meselesidir.

Rusya’da başlangıçta Batı eğilimli bir dış politika izlenmiştir. NATO’nun

genişlemesi, NATO’nun Yugoslavya’ya müdahalesi ve Çeçen Savaşı gibi

sebepler Rusya’nın Batı ile ilişkilerinin bozulmasında ve güvenlik

politikalarındaki yönelimin değişmesinde etkili olmuştur. NATO’nun Kosova

nedeniyle Yugoslavya’ya karşı müdahalede bulunması, Rus güvenlik ve dış

politikası açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Moskova, Kosova örneğinde

olduğu gibi, bir ülkenin iç çatışmasına müdahalenin kolaylaştırılmasına karşı

çıkmış, bu modelin Çeçenistan nedeniyle kendi topraklarında

yinelenmesinden endişe duymuştur.150 2001 yılına kadar Batının Çeçenistan

konusunda Rusya’ya yönelik eleştirileri sürmüş ancak bunlar sözde kalmış,

herhangi bir girişimde bulunulmamıştır. Çeçen yönetiminin uluslararası dikkat

ve destek çekme çabası içine girmesine rağmen, Batılı güçler Çeçenistan’a

açık destek vermemiş ve insani müdahalede bulunmamıştır. Bunun ana

sebebi ise, Rusya’nın askerî, özellikle nükleer gücüdür.151

Rusya, Kuzey Kafkasya’da dağlık bölge üzerindeki egemenliğini her ne

pahasına olursa olsun elinde tutmaya çalışmaktadır. Bunun için

Çeçenistan’da binlerce askerinin ölümünü göze almış ve en sıkışık günlerinde

milyarlarca doları harcamıştır. Kuzey Kafkasya’daki hâkimiyet Güney

Kafkasya, Türkistan ve Orta Doğu’daki Rus nüfuzunun teminatı olduğu gibi,Rusya Federasyonu’nu dağılmaktan koruyan kale-zırh durumundadır. Bu

politika, Rusya’nın değişmeyen bundan sonra da değişmesi beklenmeyen

stratejilerindendir. AB ve ABD açısından, Kuzey Kafkasya’nın Ruslara

bırakılması bir zorunluluktur. Dağılan bir RF’nin, her hâlükârda bu ülkelerin

çıkarlarını da tehdit edeceği kabul edilir. Sınır ötesinde yani Azerbaycan,

150

Zeynep DAĞI: a.g.m., 185.151 Hakan TAŞDEMR: “Kafkasya’daki Güvenlik Sorunları”, Uluslararası Güvenlik Sorunları veTürkiye, Ed. Refet YNANÇ, Hakan TAŞDEMR, (Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2002), 236.



129

Gürcistan ve Ermenistan’da Rusya’nın kontrollü varlığı hiç olmamasından

daha iyidir. Çünkü böyle bir Rus nüfuzu, Gürcistan ve Azerbaycan’ın daha

fazla ABD ve AB’ye yaklaşmasını sağlamaktadır.152

a. ABD

ABD yönetimi, Rus-Çeçen çatışmasının tam bir savaşa dönüştüğü Aralık

1994’ten beri Rusya’nın dehşet verici insan hakları sicilinin bütünüyle farkında

olmasına rağmen, bu krizi sorgulama adına çok az şey yapmıştır. Rusya’nın

Çeçenistan’a yönelik acımasız saldırılarını kınamada isteksiz davranmış,

Rusya’nın parçalanmasının ulusal güvenliğini tehlikeye soktuğunu düşünmüş

ve bağımsız bir Çeçen ulus devletinin kurulmasını dış politika çıkarlarına

uygun bulmamıştır. ABD dış politika yapımcılarına göre Çeçenistan’ın

bağımsızlığı, Rusya’daki diğer etnik azınlıkların da bağımsızlıklarını talep

etmelerine yol açacak bir domino etkisi oluşturacaktır. Bu ise halihazırda

etnik, dini ve politik bakımdan hassas olan bölgede istikrarı tehlikeye

atacaktır.153 2001 yılına gelinceye kadar ABD, Çeçenistan konusunda

Rusya’ya karşı etkili olabilecek bir tavır takınmayı reddetmiştir. ABD’ye göre,

Çeçen bağımsızlık hareketi ‘yasal değildi’ ve bu yüzden Rusya kendi toprak

bütünlüğünü korumak mecburiyetindeydi. ABD her ne kadar Rusya’nın toprak

bütünlüğünü sağlama çabalarını desteklese de, Rusya’yı insan haklarını ihlal

ettiğinden dolayı kınamayı da ihmal etmemiştir. Endişeler özellikle Rus

ordusunun yaptıklarıyla ilgiliydi. ABD, Rusya’yı uluslararası hukuku, HelsinkiNihai Senedi, Avrupa Konseyi ve Avrupa Güvenlik ve şbirliği Teşkilatı’na

(AGT) ait çeşitli sözleşmeleri ihlal etmesi nedeniyle defalarca uyarmış ancak,

ABD’nin Çeçenistan’daki kötü muamelelerine yönelik olarak Rusya’yı

uyarması mevcut durumu pek değiştirmemiştir. ABD, Rusya’nın Çeçenlere

yönelik kötü muamelelerini azaltmak için kayda değer bir adım atmamıştır.

152 Alaeddin YALÇINKAYA: “Kafkasya’da Değişmeyen Stratejiler”, (10 Ocak 2007),

http://www.tasam.org/index.php?altid=1539153 Aziza KHATOON: “ABD Dış Politikasında Çeçenistan”,http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/index.html



130

Genel olarak, bu dönemde, ABD politikalarının Rusya’nın Çeçenlere karşı

aşırı ayrımcı ve kışkırtıcı muamelesi üzerinde çok önemli bir etkisi olmamıştır.

ABD, çatışma boyunca Rusya ile olan çift taraflı görüşmelerine devam

etmiştir. Rusya, ne iktisadi ve siyasi yaptırımlara uğramış ne de BM, AGT ve

AK (Avrupa Konseyi) gibi uluslararası aktörler tarafından sıkı takip altına

alınmıştır. Avrupa’nın yanı sıra ABD de, Rusya’nın Çeçenistan’daki ihlallerine

tatmin edici bir karşılık verememiştir.154

ABD’nin 11 Eylül’ü, uluslararası terörizm tehdidine karşı Putin ve Bush

hükümetleri arasında yeni bir yakınlaşmanın zeminini hazırlamıştır. ABD tek

taraflı güç kullanarak müdahale stratejisini kendi ülkesinin yaşadığı acı

üzerinde meşrûlaştırmıştır. Dünyada “terörizme” karşı tek taraflı güç kullanımı

meşrûlaşırken, Rusya da Çeçen sorununu dünya kamuoyuna bir “terör”

sorunu şeklinde göstermeyi başarmış ve dünyanın diğer devletlerinden

Çeçenistan’da uyguladığı politikalara karşı “onay” almıştır.155 Çeçenistan ve

ayrılıkçı terör konusunda Batı’dan ve ABD’den şimdiye kadar destek

bulamayan Rusya, 11 Eylül terör saldırılarının ardından istediği konjonktürü

yakalamıştır. Bu anlamda, slami teröre karşı işbirliği Rusya ve ABD’nin

çıkarlarını uyumlaştırmış, Rusya Çeçenistan sorununda ve yakın çevresinde

istediği özgür manevra gücüne kavuşmuştur.156 Kasım 2003’te Moskova’da

gerçekleşen tiyatro baskını, terörizmin dünya gündemini işgal ettiği bir

dönemde gerçekleştiğinden, bu olay bütün dünya tarafından bir terörist

faaliyeti olarak kabul edilmiş ve dünyanın dört bir köşesinden Moskova’ya

destek yağmıştır. Uzun süreden beri, Çeçenistan konusunun bir iç meseleolduğunu ileri süren Rusya, böylece Batıyı da arkasına almıştır. 11 Eylül

olaylarından sonra Batı, Çeçenistan meselesinin Rusya’nın iç sorunu

olduğunu ve Çeçenler’in yaptıkları eylemlerin terör eylemi olarak

görülebileceğini kabul etmiştir. Ancak ABD, Afganistan ve Irak

154 “Clinton Yönetiminin Çeçenistan Politikası”,http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/clinton.html 155

Evren BALTA: “Çöküşten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya Üçgeni”, Birikim, Sayı 186,http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2844156 Hakan TAŞDEMR: a.g.m., 206.



131

harekatlarından sonra, belki de bu harekatlarda Rusya’nın tam desteğini

alamadığı için tutumunu bir kere daha değiştirmiştir. Nitekim 2004 yılının

Ocak ayında Moskova’yı ziyaret eden ABD Dışişleri Bakanı Powell, içinde

Çeçenistan konusunun da bulunduğu, Rusya’ya yönelik ağır eleştiriler dile

getirmiştir.157 Yine de ABD’nin bu konudaki tavrında bir değişiklik olmamıştır.

Çeçen eylemlerin El Kaide ile ilişkilendirilmesi çerçevesinde slami terörün

karşısında yer alan bir duruş sergileyen ABD, Çeçenistan’daki soruna

Rusya’nın iç meselesi olarak bakmış ve teröre karşı işbirliği anlayışıyla

hareket ederek Rusya’nın bu konudaki insan hakları ihlallerine karşı sessiz

kalmıştır.

b. Avrupa

Kafkasya’nın güvenlik sorunları sadece bölgedeki ülkelerin gündemini

işgal etmemekte, son yıllarda bölgede cereyan eden olaylar ve gelişmeler

AGT’in ve dolayısıyla da Avrupa’nın ilgisini ve müdahalesini beraberinde

getirmektedir.158 Bölgede demokrasiyi savunan Avrupa, var olan etnik-politik

ve sosyal sorunların barışçı yollardan çözülmesini istemektedir. Avrupa’nın en

büyük komşusu Rusya’nın istikrarlı yapısı Avrupa güvenliğine de yardımcı

olacaktır. Rusya'nın kuzeyindeki Kafkasya, Roland Goetz'in belirttiği gibi

Rusya ile aralarındaki bağlar açısından ve AB'nin sorunsuz bölgeler

oluşturma çabaları açısından da önem verilen bir bölgedir. Goetz bölge

hakkında , "Avrupa’daki en istikrarsız ve tehlikeli bölge" açıklamasınıyapmıştır. Burada bahsedilen sadece Çeçenistan değil tüm Kuzey

Kafkasya'dır.159

Avrupa Birliği, sosyal güvenlik, uyuşturucu ticareti, terörizm ve benzeri

157 lyas KAMALOV: Putin’in Rusyası: KGB’den Devlet Başkanlığına, , (stanbul, Kaknüs Yayınları,2004), 122.158

Savaş YANAR: a.g.e., 242.159 Sergei MARKEDONOV: “Possible New Directions in the North Caucasus”, (27 Aralık 2006),http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp



132

yerel problemleri Rusya ile ortaklaşa çözmek istemektedir. Ancak, bu çabalar

henüz kayda değer bir gelişme göstermemiştir. Rus-Çeçen savaşının

başladığı 1994 yılından bugüne kadar Avrupa, konuyla ilgili sert çıkışlardan

kaçınmış, eleştirilerini fazla ileri gitmeden belirtmiş ve genel olarak suskun bir

politika izlemiştir. Bunun altında Rusya’yı darıltmama amacı vardır. Avrupa

Konseyi, AGT, BM gibi uluslararası örgütler de insan hakları ihlallerine karşı

tepkisiz bir tavır sergilemişler, gösterilen tepkiler ise zayıf ve etkisiz girişimler

olarak kalmıştır. Çeçenistan’da bir hukuk devleti bulunamayışının demokratik

bir toplum oluşmasına engel olduğu, korku, fakirlik, organize suçlar ve

savaştan çıkar elde eden kişilerin bulunduğu bir toplumda demokratik

kurumların sağlam olamayacağından hareketle bölgeye birtakım yardımlarda

bulunulmuştur. Avrupa’nın bölgeye yönelik etkisi ekonomik ve sosyal

yardımlar yapmaktan öteye gidememiştir. AB için asıl önemli olan Avrupa’ya

ulaşan enerji hatlarının güvenliğidir. Bu güvenliği tehdit eden unsurlar ise

etnik çatışmalar ve ülkeler arasındaki rekabettir. AB’nin bölgedeki

çatışmalarla ilgilenmesi ve bunların çözümünü istemesi bu kaygıdan ileri

gelmektedir.

Çeçenistan konusundaki AB politikası, "halkın desteklediği, Rusya'nın

toprak bütünlüğüne saygı duyan siyasal bir çözüm" formülüyle

açıklanmaktadır. Fakat Avrupa hükümetlerinin Çeçenistan'da siyasal çözümü

destekledikleri konusunda ciddi şüpheler vardır.160 Siyasal çözüm isteği

zaman zaman Rusya-Avrupa ilişkilerini gerginleştirse de Avrupa’nın bu

konuda etkin bir tavır ortaya koyamayışı Rusya’nın hareketlerinde önemli birdeğişikliğe yol açmamış, Rusya Çeçenistan konusunda belirlediği politikayı

izlemeye devam etmiştir.

2004 yılının Aralık ayında Rusya Devlet Başkanı Putin, Almanya’yı

ziyaretinde Alman Başbakanı Gerhard Schröder ile görüşmüş, bu görüşmenin

en dikkat çekici sayılabilecek boyutunu ise Çeçenistan konusunda yapılan

160 “HRW: Çeçenistan'daki Kayıplar nsanlık Suçu”, http://www.bianet.org/2005/03/22/56950.htm



133

açıklamalar oluşturmuştur. ki liderin ortak basın toplantısında Schröder,

Kuzey Kafkasya’da durumun ikili görüşmelerde gündeme geldiğini, konunun

Rusya-AB diyalogu bakımından önemli olduğunu, siyasal çözümün yanı sıra

bölgenin sosyo ekonomik gelişiminin de zaruri olduğunu vurgulamış ve

sorunun çözümüne Almanya ve AB’nin yardımcı olabileceğini belirtmiştir.

Buna karşılık Putin de, Çeçenistan’da savaşın üç sene önce sona erdiğini,

fakat bunun orada sorunların bulunmadığı anlamına gelmediğini belirtmiştir.

Putin, bölgede yeterince sorunlarının olduğunu ve Rusya’nın bu konuları

partneri AB ile görüşmeye ve çözüm için işbirliğine istekli olduklarını

açıklamıştır. Tarafların yaptığı açıklamalar her iki ülkenin Çeçenistan

konusundaki resmi politikalarının bir anlamda dışına çıktığı anlamına

gelmektedir. Çeçenistan sorununda Almanya’nın bugüne kadarki resmi

politikası, konuyu Rusya’nın iç işi olarak görmek ve üçüncü bir ülke olarak

müdahale etmemek biçiminde formüle edilmiştir. Almanya, Rusya’yı

gücendirmemek için Çeçenistan konusunu fazla gündeme getirmemiş,

Schröder ise bu bölgedeki gelişmelerin kapalı kapılar ardından

görüşülmesinden yana tavır koymuştur. lk kez Çeçenistan konusu kamuoyu

önünde açıkça dile getirilmekte ve hatta Rusya’ya işbirliği önerilmektedir.161

Putin-Schröder görüşmesi sonrası yapılan Çeçenistan konulu

açıklamalardan hareketle bazı çıkarımlar yapmak mümkündür. lk olarak,

daha önce Çeçenistan konusunun yabancı bir devletle hiçbir biçimde

müzakere edilmesine yanaşmayan Putin yönetimi bu konuda yumuşamış

gözükmektedir. Rusya konunun Almanya ve AB ile görüşülmesine razıolduğunu açıklamaktadır. kinci olarak, konunun ikili diyaloglarda ele

alınışında tarafların sosyo ekonomik alanda işbirliği yapmaya hazır olduğu

şimdiden söylenebilir. Putin’in açıklamalarına bakıldığında, Rusya’nın

sorunun siyasal boyutunun diyaloga dahil olmasına açıkça karşı çıkmadığını,

hatta “bölgedeki bütün sorunları diyalog konusu yapmaya açık olduğu”

demeciyle siyasi boyutlu diyaloga rıza gösterdiğini bile söylemek mümkündür.

161 Nazım CAFERSOY: “Rusya, AB ile Çeçenistan’ı Görüşmeye Hazır”, (27 Aralık 2004),http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8



134

Sonuç olarak, Çeçenistan konusunda Putin ve Schröder’in karşılıklı

açıklamalar ve Rusya-AB arasında bu konuda geliştirilecek diyalog, sorunun

çözümü açısından önemli bir açılım olabilir.162

Son dönemlerde uluslararası örgütler çerçevesinde Avrupa’nın konuya

yaklaşımına bakılırsa, Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi (PACE)'nin

Çeçenistan’a yaptığı son ziyarette (Aralık 2006) Avrupa'nın Kuzey Kafkasya

ve özellikle Çeçenistan konusundaki görüşlerinin önemli ölçüde değiştiği

belirtilmiştir. Bugün artık kimse "Çeçen kurtuluş savaşçıları" gibi romantik

ifadeler kullanmamaktadır ve kimse Rusya'nın Çeçenistan' daki egemenliğine

karşı gelmemektedir. Çeçenistan'daki PACE komisyonunun başkanı Andreas

Gross, "bölgede olumlu değişiklikler olmaktadır. Gelişimi ve güvenliğin

arttığını görebiliyoruz." demiştir. Gross ayrıca bölgedeki barış girişimlerinin

sadece ekonomik yapılanmayla sınırlı kalmaması gerektiğini ve Moskova,

Berlin ya da Grozni’deki otoritelerin eleştirilerinin masaya konmasının daha

olumlu olacağını belirtmiştir. Avrupa'nın Kuzey Kafkasya hakkındaki bugünkü

görüşleri 1990’ların ortalarında oluşan görüşlerle birleştirilmiştir. 1990’larda

olduğu gibi hala militanlarla görüşmelerin yapılmasını istemektedirler. Ancak

bu, Rusya için Çeçenistan'ın politik, kurumsal ve yönetimsel yasama

yeteneğini yasal olarak tanımak anlamına gelecektir ki Rusya’nın böyle bir

tutum izleyeceği şu anda mümkün görünmemektedir.163

Hem ABD hem de AB ülkelerinin Çeçenistan politikasını belirleyen

unsurlar arasında ekonomik çıkarlar öncelikli bir yere sahiptir. ABD ve Avrupahükümetlerinin ortak savunma, güvenlik ve enerji gibi konularda Rusya ile

olan siyasi ve ekonomik ilişkileri, onları Rusya ile insan hakları konusunda

karşı karşıya kalmaktan her zaman alıkoymuştur.

162 Nazım CAFERSOY: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8163 Sergei MARKEDONOV: a.g.m., http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp



135

IV. Kafkasya’nın Geleceği

Enerji zenginliği ve Batı’ya enerjilerin nakledilmesindeki jeopolitik

öneminin yanı sıra etnik çatışma bölgeleri istikrarsız yapısıyla Kafkasya,

bölge dışı güçleri kendisine çekmekte ve yeni bir rekabet alanı olarak

karşımıza çıkmaktadır. AB’nin ve ABD’nin Kafkasya’ya ilgisi artarak devam

edecektir. Önümüzdeki dönemde bölgede özellikle Rus-Amerikan rekabetinin

artacağı söylenebilir.

ABD'nin bölgeye olan ilgisi 11 Eylül sonrasında terörle mücadele

kapsamında yeni bir şekil ve yön almıştır. 2002'de açıklanan Ulusal Güvenlik

Stratejisi'nde Karadeniz ve Hazar bölgeleri sadece petrol rezervleriyle değil;

Hindistan, Pakistan ve Güney Doğu Asya pazarlarına açılmak için de önemli

olarak kabul edilmiştir. Afganistan'dan Gürcistan'a kadar bulunan ABD askeri

mevcudiyeti bölgedeki ABD etkisini arttırmaktadır. ABD'nin temel amacının

bölgedeki güç dengesini kendi lehine çevirmek ve Rusya'nın bölgedeki siyasi,

ekonomik ve askeri etkisini azaltmaktır. Diğer önemli amaç SSCB'nin

dağılması sonrası ortaya çıkan devletleri Euro-Atlantik bloğuna bağlamaktır.

Bunun sonucunda ABD'nin ve müttefiklerinin baskın jeopolitik güç olarak

bölgede ortaya çıkması bölgedeki güç dengelerini değiştirmektedir.164

ABD son dönemlerde Karadeniz’i bölgede etkin olma amacıyla

kullanmak istemektedir. Türkiye ve Rusya bunu istememelerine rağmenBulgaristan, Romanya, Gürcistan, Ukrayna gibi ülkeler buna sıcak

bakmaktadır. Rusya açısından; ABD Karadeniz vasıtasıyla Rusya

Federasyonu'nun "yumuşak karnı" Kuzey Kafkasya'yı kolaylıkla kontrol

edebilir, bu bölgelerde birtakım provokasyonlara girişebilir. ABD'nin bölgeye

gelişi Ukrayna, Gürcistan ve Moldova gibi ülkelere kendine "güven ve

164 Sinan OĞAN: “Mücadelenin Yeni Rekabet Alanı: Karadeniz”, (16 Mayıs 2006),http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-



SONUÇ

Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra onun mirasçısı Rusya Federasyonu

uluslararası arenaya çıkmıştır. Ancak Soğuk Savaşın kaybeden tarafı olan

Ruslar, ABD etkisine giren bir dünya ile karşılaşmışlardır. Yeni kurulan bu

devletin nasıl bir dış politika izleyeceği tartışılırken Rusya, kendi iç

sorunlarıyla uğraşmış ve dış politikası belirsiz bir dönem geçirmiştir. Eski

siyasi ve askeri gücünün elinde olmadığının farkındalığı ile hareket etmiş ve

bu sorunları Batı ile bütünleşerek aşabileceği düşüncesiyle Batıcı bir dış

politika anlayışı içine girmiştir. Batıcı/Atlantikçi kadronun yönetimde egemen

olduğu bu dönemde demokrasi, serbest piyasa ekonomisi, dışa açılma gibi

Batı kaynaklı değerler benimsenmiş ancak Sovyet modelinden yeni çıkmış bir

devlet olarak Rusya Federasyonu’nun bunları sindirmesi ve uygulaması

mümkün olmamış, istenen düzelme sağlanamamıştır.

1993’ten itibaren Rus dış politikası, eski Sovyet bölgesini yakın çevresi

ilan ederek önceliğin buraya verilmesi tezini temel alan Dış Politika Konsepti

çerçevesinde biçimlenmiştir. BDT ülkeleri ile ilişkilerin geliştirilmesi, yakın

çevredeki Rus azınlığın haklarının korunması konuları 1993 Savunma

Doktrini’nde de öncelikler olarak sıralanmıştır. Bütün bunlar Rusya’nın yakın

çevresinde yeniden nüfuz sahibi olma çabalarıydı. ‘Arka bahçe’ mantığı ve

‘Rus mparatorluğu’ düşüncesi bu bölgedeki egemenliğin yeniden kurulmasını

gerekli kılıyordu.

Avrasyacı görüşün etkisinde gelişen Rus dış politikası Putin döneminde

de bu niteliğini sürdürdü. Batı ile ilişkileri bozmadan BDT’ye ağırlık veren

pragmatik dış politika anlayışı, 11 Eylül 2001’deki terör saldırılarından sonra

Batı ile teröre karşı sıkı işbirliği gereğini beraberinde getirdi. Rusya bu ortamın

etkisiyle Çeçen sorununu uluslararası terörizm şeklinde yansıtarak Batı’dan

destek aldı ve Çeçenistan’da daha serbest hareket etmeye başladı.

Çeçenistan aracılığıyla bölge ülkelerine baskı yapan, Türkiye’ye karşı PKK



138

kozunu gösteren Rusya, 11 Eylül’den sonra terörizme karşı işbirliği

çerçevesinde ABD ile ittifak içinde olduğu için, ABD’nin bölgeye girişine ve

yerleşmesine ses çıkaramadı. Rusya’nın Kafkasya’daki ve Orta Asya’daki

kontrolünü zayıflatan bu durum önümüzdeki dönemde bu bölgenin, iki güç

arasında rekabete ve nüfuz mücadelesine sahne olacağını göstermektedir.

Rusya’nın Kafkasya’nın tamamına hakim olabilmesi için Kuzey

Kafkasya’da fiilî olarak var olması gerekmektedir. Bu bölgede etkinliğini

sağlayamazsa yeni bir dağılma tehdidiyle yüz yüze gelebilir. Etno-politik

sorunlardan kaynaklanan çatışma potansiyeli ve istikrarsızlığın sürmesi

Rusya’nın yakın çevresindeki mevcudiyetini tehlikeye düşürecektir. Bölgedeki

sorunları dış politika aracı olarak kullanan Rusya, Batılı güçlerin bölgeye

girişiyle bu sorunların kendisine karşı kullanılabileceğini göz önüne almalıdır.

Rusya’nın Kafkasya’daki konumu ve bu bölgede hakimiyetinin devam

etmesi son derece önemlidir. Genel bir eğilimle Kafkasya bölgesi kuzey ve

güney olarak ikiye bölünerek incelenir. Kafkas sıradağlarının kuzeyinde yer

alan kısım, Kuzey Kafkasya, Rusya Federasyonu’na bağlı yedi cumhuriyetten

oluşan bir bölgedir. Güney kısımda ise bağımsız Azerbaycan, Gürcistan ve

Ermenistan bulunmaktadır. Bu iki bölge arasında kesin bir çizgi koymak

mümkün değildir çünkü her iki kısımda yaşanan sorunlar da birbiriyle

bağlantılıdır. Bölünmüşlüğün getirdiği bu durum Sovyet dönemi politikalarının

bir sonucudur ve halen çözüm bekleyen sorunlar mevcuttur. Jeopolitik açıdan

Rusya’nın Kafkasya’ya giriş kapısı durumunda olan Kuzey Kafkasya’da eliningüçlü olması Transkafkasya’daki kontrolüne büyük avantaj sağlar.

Bugün Rusya Federasyonu sınırları içerisinde yer alan Kuzey

Kafkasya, farklı etnik kökenden gelen insanların bir arada yaşamak zorunda

bırakıldığı ve sürekli çatışma potansiyeli barındıran bir bölgedir. Sosyal ve

ekonomik olanakların kısıtlı olması da bu çatışma potansiyelini tetikleyici bir

durumdur. Rusya’nın ‘böl ve yönet’ politikalarının doğurduğu bu sonuçRusya’nın güvenliğini de önemli ölçüde etkilemektedir. Bölgedeki çatışmalar



139

ülkedeki istikrarı bozabilir ve yeni bir dağılma sürecine yol açabilir. Bu açıdan

Rusya’nın bu bölgedeki ayrılıkçı hareketleri baskı altında tutmak istemesi

anlaşılabilir. Rusya’nın bölgeye yönelik politikasını büyük ölçüde güvenlik

sorunları belirlemektedir. Arka bahçesi olarak gördüğü ülkeler üzerindeki

kontrolünü devam ettirme düşüncesiyle askeri açıdan bölgeyi kullanmaktadır.

Dağılma sonrası bağımsızlığını alan ülkelerden çekilen askeri varlığı Kuzey

Kafkasya’ya aktarılmıştır. AKKA çerçevesinde oluşturulan tavanlar

konusunda bölge ülkeleriyle karşı karşıya gelmesine rağmen, Kuzey

Kafkasya’daki güvenliği sağlama bahanelerini ileri sürmüştür. Rusya’nın asıl

amacı Kuzey Kafkasya vasıtasıyla tüm Kafkasya’yı kontrol edebilmektir.

Bunu yapabilmek için de öncelikle bu bölgedeki bağımsızlık hareketlerini

bastırarak istikrarı sağlaması gerekmektedir. Bu sayede, Rus dış politikasının

temel düşüncesi olan yakın çevrede hakim olma arzusunu gerçekleştirme

imkanına kavuşacaktır.

Rusya’nın Kafkasya politikasını oluştururken kuzey ve güneyi bir arada

değerlendirdiğini ve bölgeyi bir bütün olarak gördüğünü söylemek

mümkündür. Rusya açısından Güney Kafkasya’daki etkinliği, Kuzey Kafkasya

'daki güvenliğini sağlamaktadır. Sağlanan güvenlik Rusya'ya enerji

kaynaklarında ve nakil yollarındaki avantajının sürmesi anlamına gelmektedir.

Kuzey Kafkasya’daki etnik çatışmalarda ayrılıkçı gruplara baskı uygulayan

Rusya, konu Gürcistan ve Azerbaycan olduğunda bu ülkelerdeki etnik

çatışmaları, müdahale ve baskı aracı olarak kullanmaktadır.

Kuzey Kafkasya’daki etnik sorunlar özetle şöyle sıralanabilir: Dağıstan,

çok sayıda etnik unsuru barındırdığı için kendi içinde çatışma potansiyeli hep

vardır. Fakirlik, işsizlik gibi sebeplerle gruplaşmalar meydana gelmektedir.

Dağıstan’da bulunan Lezgilerin, Azerbaycan’da yaşayan Lezgilerle birleşme

amacı vardır. Rusya bazı dönemlerde Lezgileri kullanarak Azerbaycan’a

baskı yapmıştır. Dağıstan’da Vahhabilik hareketi de giderek güç

kazanmaktadır. Bu cumhuriyette sünni yönetimle Vahhabiler arasında bir iççatışma yaşanmaktadır. Radikal slamın bölgede yerleşmesi Moskova



140

tarafından da istenmeyen bir durumdur.

Kuzey Kafkasya’da var olan sorunlar içinde en dikkati çeken

Çeçenistan’daki sorundur. Rusya için Çeçenistan stratejik açıdan önemlidir.

Petrol rezervleri ve enerji transferindeki konumu nedeniyle elde tutulması

Rusya için hayati önemdedir. Burada Rusya’ya karşı alınacak bir zafer hem

diğer etnik unsurlara olumsuz örnek olması hem de Rusya’nın yakın

çevredeki etkinliğini azaltması nedeniyle istenmeyen bir durumdur. Bu

nedenle Rusya’nın Çeçen sorununda ve genel olarak Kuzey Kafkasya’da

sorunları askeri ve siyasi yollarla bastıran, kendi egemenliğinden taviz

vermeyen bir politikası vardır.

nguşetya’nın en önemli sorunu Kuzey Osetler ile arasındaki Prigorodni

anlaşmazlığıdır. Bu toprakların aidiyeti iki taraf arasında çatışmalara yol

açmış ancak tam olarak çözülememiştir. Buna bir de göçmen sorunu

eklenmiştir. Beslan olaylarından sonra nguş-Oset ilişkileri gerginleşmiştir.

Kuzey Osetya Cumhuriyeti Rusya’ya yakınlığı ile bilinmektedir. Osetler

kuzey ve güney Osetleri olarak bölünmüş durumdadırlar. Gürcistan’ın Güney

Osetya özerk bölgesinde yaşayan Osetler Kuzey Osetya ile birleşip RF’ye

katılmak istemektedirler. Bu durum Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü tehdit

etmekte, Osetlere destek vermesi nedeniyle Rusya ile gergin ilişkilere yol

açmakta ve Gürcistan’ı Batıya yaklaştırmaktadır.

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nde yönetim ve devletin işleyişi konusunda

Kabardeyler ve Balkarlar arasında anlaşmazlık vardır. % 45 nüfus oranıyla

devlet yönetiminde söz sahibi olan Kabardeyler, farklı etnik kökenlerden

gelmeleri nedeniyle Balkarların tepkisini çekmektedir. Kabardeylerin diğer

Çerkeslerle birleşerek büyük Çerkes devleti kurma amaçları, Balkarları aynı

etnik kökenden geldikleri Karaçaylar ile bir olma arzusuna itmektedir.

Rusların çoğunlukta olduğu Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde,



141

Karaçaylar ve diğer Çerkeslerle birleşmek isteyen Çerkesler arasında

gerginlikler yaşanmıştır. Karaçaylar ile Balkarlar aynı etnik kökenden

gelmelerine rağmen Sovyet politikaları gereği bölünmüşlerdir.

Adigeler büyük Çerkes(Adige) devleti kurma idealini, Kabardeyler ve

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde yaşayan Çerkesler ile birleşerek

gerçekleştirmek istemektedirler. Bunun yanı sıra diğer cumhuriyetlerle

kıyaslandığında etnik çatışma açısından sakin bir bölge olduğu söylenebilir.

Kuzey Kafkasya bölgesindeki bu sorunların Rusya Federasyonu sınırları

içinde cereyan etmesi bunu Rusya’nın bir iç sorunu olarak görmemiz gerektiği

anlamına gelmemelidir. Zira, bölgede Rus dış politikasını etkileyen gelişmeler

olmakta, Rusya da bunları kullanarak dış politikasına yön vermektedir. En

başta Çeçen sorunu tüm dünyanın dikkatle izlediği bir meseledir. Rusya bu

sorunu yakın çevrede hakim olma amacına yönelik olarak kullanmıştır. Dış

politikasında Çeçen sorununu bir araç haline dönüştürmüş, bölge ülkelerine

karşı bunu kullanmak suretiyle baskıcı bir tutum izlemiştir. 2000 yılında

yayınlanan yeni Dış Politika Konsepti’nde dış politika önceliklerinde ilk sırayı

yakın çevrenin alması ve BDT ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesi gerektiğinin

belirtilmesi Rusya’nın bu amaçlarla hareket ettiğini göstermektedir. Bu

çerçevede, özellikle Azerbaycan ve Gürcistan Çeçenlere yardım etmekle

suçlanmış, ülkelerindeki etnik-siyasi sorunlar körüklenmiştir. Türkiye’nin

bölgesel güç olmasına yönelik olarak da Çeçen sorununa ılımlı yaklaşımı

gerekçesiyle PKK’ya destek niteliğinde girişimlerde bulunulmuştur. Rusya, busayede bütün olarak Kafkasya ve Avrasya bölgesinde kontrol sahibi bir güç

olmaya çalışmıştır. Dış politikasındaki temel amacı gerçekleştirmeye yönelik

bu eylemleri, Rusya’da imparatorluk düşüncesinin kaybolmadığı fikrini

destekler niteliktedir.

Çeçenistan’da sert ve tavizsiz bir politika izlenmesi tüm dikkatleri

Rusya’ya çevirmiş, Batının Çeçenistan’da insan hakları ihlalleri yapıldığıyönündeki eleştirileri Rusya-Batı ilişkilerini gerginleştirmiştir. Rusya ise bunun



142

kendi iç sorunu olduğunu belirterek bu konudan asla taviz vermeyeceğini

göstermiş, eleştirilere karşı duyarsız davranmıştır. Batılı devletlerin ve

uluslararası örgütlerin bu yöndeki eleştirileri herhangi bir ciddi yaptırıma

dönüşmemiş, bölgeye ilgileri insani yardımla sınırlı kalmıştır. Rusya ile

ilişkilerini bozmak istemeyen Batı (özellikle ABD) 11 Eylül’den sonra

uluslararası terörizmde işbirliği çerçevesinde Rusya’nın Çeçenistan’da

uyguladığı politikayı desteklemiştir. Çeçenistan’daki durumu bu kapsamda

tutmaya çalışan Putin hareket serbestliği elde etmiştir. Rusya, bugün

Çeçenistan’da sorunun çözüldüğü izlenimi yaratmak istemektedir ancak bu

konuda izlenen sansür politikası gerçeği yansıtmamaktadır.

Transkafkasya’da Rusya’nın hakim olabilmesi, burada büyük ölçüde

Kuzey Kafkasya ile bağlantılı olan sorunların gelişimine bağlıdır. Gürcistan’da

Güney Osetya, Abhazya; Azerbaycan’da Dağlık Karabağ sorunlarında

Rusya’nın tavrı bunları çözmek yerine, işine geldiği durumlarda bu devletler

aleyhine kullanmaktır. Ancak, Rusya’nın izlediği politika bu devletleri

Rusya’dan uzaklaştırarak Batı’ya yaklaştırmaktadır. Özellikle 11 Eylül

sonrasında bölgedeki faaliyetlerini artıran ABD, bölge ülkeleri üzerindeki

etkisini artırmaktadır. Bu etkiyi son yıllarda bölgede yaşanan devrimlerde

görmek mümkündür. Bölgedeki RF-Ermenistan-ran ve Gürcistan-

Azerbaycan-Türkiye ittifakı devam edecek gibi görünmektedir. Son yıllarda

ABD’nin Kafkasya’ya yerleşme çalışmaları, bu bloklaşmada RF’nin karşısında

yeni bir güç olacağını göstermektedir.

Yakın çevre kavramının içinde yer alan Kafkasya bölgesi Rusya

Federasyonu’nun dış politika öncelikleri arasında ilk sırayı almaktadır.

Kafkasya’nın kuzey ve güneyini birlikte değerlendiren Rusya, iç içe geçmiş

sorunlar karşısında farklı politikalar izlemektedir. çerde istikrarı sağlama

amacıyla insan haklarını görmezden gelen baskıcı politikalar izlerken, sınırları

dışında kışkırtıcı hareketlerde bulunmaktadır. Bölgedeki sorunların

uluslararası niteliği ve bölgenin uluslararası etki ve müdahalelere açık olmasıRusya’nın işini zorlaştırmakta ve sadece bölge ülkeleriyle değil, ABD ve



143

Avrupa ile de karşı karşıya getirmektedir. Zengin enerji kaynaklarına sahip

Kafkasya’ya yönelik Batı’nın bu ilgisi önümüzdeki dönemde de devam

edecektir. Pragmatik bir dış politika izleyen, Avrasyacı niteliği ağır bassa da

Batı ile ilişkilerini bozmamaya çalışan Rusya’nın mücadele alanı genişleyecek

ve dış politikası bölgesel gelişmelerin seyrine göre şekillenecektir. Çok

kutuplu dünyaya giden bir ortamda Rusya, yeni dünyanın Avrasya lideri olma

hedefiyle hareket edecek ve Kuzey Kafkasya’sında istikrarlı ortamı

sağlayarak yakın çevresinde ve genel olarak dış politikasında kararlı adımlar

atma yönünde politikalar izleyecektir.



144

KAYNAKÇA

AĞACAN, Kamil, “Saakaşvili'nin Güney Osetya Operasyonu: Bir HipotezinTesti”, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=33&kat=6, 16 Ocak 2005.

AKARSLAN, Mediha, Değişen Dünya Dengeleri: Rusya Federasyonu YakınÇevre Politikası ve Türk Cumhuriyetleri, stanbul, Ezgi Kitabevi Yayınları,1994.

AKKAN, Faruk, “Osetya Üzerinden Nüfuz Savaşı”, Aksiyon, Sayı 587,http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23504, 06.03.2006.

AKKAN, Faruk, “Yeni Süper Enerjik Güç”, Aksiyon, Sayı 588,http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23561, 13 Mart 2006.

ALPAY, Yalın, Y. M. ÖZTÜRK, Rusya Ülke Analizi, stanbul, TM Yayınları,2005.

ATLI, Altay, “Rusya'nın Alternatif Yatırım Haritası”, Radikal, (23 Aralık 2005),http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=173704

AVŞAR, B.Zakir, “Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Türkiye”, Yeni Türkiye,Yıl3, Sayı 16, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Temmuz-Ağustos 1997.

AZZAN, Rouben, “A Marriage of Convenience: Russia and U.S. ForeignPolicy”, Asian Affairs, 30, 2, Summer 2003.

BALTA, Evren, “Çöküşten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya Üçgeni”, Birikim,Sayı 186,http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2844

BLANK, Stephen, “Kafkasya Güvenliğinde Yeni Eğilimler”, Avrasya Etüdleri,TKA, lkbahar, 1998.

BOLAT, Mehmet Ali, “Gürcistan Raporu”,http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabspos=5&vjob=vsub,253

BOLAT, Mehmet Ali, “Türkiye’nin Çeçenistan Politikası”,http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/turkiye/index.html

BROWN, Archie, “Vladimir Putin ve Merkezî Devlet Gücünün YenidenTesisi”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz: Yılmaz TEZKAN, stanbul, ÜlkeKitapları, 2001.



145

BROXUP, Marie Bennigsen, “The Case for Chechen Independence”,Contrasts and Solutions in the Caucasus, Ed. Ole HORS, Sefa Martin

YÜRÜKEL, Aarhus, Aarhus University Press, 1998.

BRZEZENSK, Zbigniev ve P. SULLVAN (Ed.), Russia and the CIS:Documents, Data and Analysis, M.E.Sharpe, New York, CSIS, 1997.

BRZEZINSKI, Zbigniew, Büyük Satranç Tahtası: Amerika'nın Önceliği veBunun Jeostratejik Gerekleri, Çev. Ertuğrul DKBAŞ, Ergun KOCABIYIK,stanbul, Sabah Kitapları, 1998.

BRZEZINSKI, Zbigniew, The Grand Chessboard: American Primacy and ItsGeostrategic Imperatives, New York, Basic Books, 1997.

BÜYÜKAKINCI, Erhan, “Vladimir Putin Döneminde Rus Dış PolitikasınaBakış: Söylemler, Arayışlar ve Fırsatlar”, Değişen Dünyada Rusya veUkrayna, Der: Erhan BÜYÜKAKINCI, Ankara, Phoenix Yayınları, 2004.

CABBARLI, Hatem, Bağımsızlık Sonrası Ermenistan - Rusya lişkileri,Ankara, ASAM Yayınları, 2004.

CAFERSOY, Nazım, Eyalet-Merkez Düzeyinden Eşit Statüye : Azerbaycan-Rusya lişkileri (1991-2000), Ankara, ASAM Yayınları, 2000.

CAFERSOY, Nazım, “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik AraçDeğişimi”, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709, 2 Ocak2006.

CAFERSOY, Nazım, “Rusya’da (Yeni) Avrasyacılık Akımı”,http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=44, 28 Aralık 2005.

CAFERSOY, Nazım, “Rusya, AB ile Çeçenistan’ı Görüşmeye Hazır”,http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8, 27 Aralık 2004.

CAFERSOY, Nazım, “Türkiye-Rusya lişkileri ve Separatizm Faktörü”,http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1, 13 Şubat 2006.

CAN, Sönmez, “Jeopolitik Açıdan Kafkasya”, Avrasya Dosyası, Rusya-Kafkasya Özel, Cilt 3, Sayı 4, Kış 1996.

CANGAVA, Georgiy, “Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanır Mı?”, Belgelerle TürkTarihi Dergisi, Sayı 60, Ocak 2002.

CAŞIN, Mesut Hakkı, Rus mparatorluk Stratejisi, Ankara, ASAM Yayınları,2002.



146

COHEN, Ariel, “Avrasya Boru Hatları Stratejisi”, Avrasya Etüdleri, lkbahar1996.

ÇEÇEN, Anıl, “Büyük Ortadoğu ve Kafkasya”, 2023, Sayı 31, Kasım 2003.

ÇETNKAYA, Mirza, M. YAGBEKOV, “Eski Süpergücün Yeni Düşleri”,Aksiyon, Sayı 316, (23 Aralık 2000),http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=13557

ÇLOĞLU, Fahrettin, Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da EtnikÇatışmalar, stanbul, Sinatle Yayınları, 1998.

ÇOMAK, hsan, “Dağıstan: Kafkasya’da Yeni Bir Filistin Mi Doğuyor?”,

http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=512&kat=8, (27 Eylül 2005).

ÇOMAK, hsan, “Rusya, Putin ve Avrasyacılık”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, Ed. hsan Çomak, stanbul, Tasam Yayınları, 2006.

ÇUREY, Ali, “Bilinen Dünyanın Bilinmeyen Ülkesi: Kuzey Kafkasya veÇerkesler (1)”, Kafkasya Yazıları Dergisi, Yıl 2, Sayı 5, Sonbahar, 1998.

DAĞI, Zeynep, Ulusal Kimlik Bağlamında Rus Milliyetçiliği ve Rus Dış Politikası, Doktora Tezi, Ankara, 2001.

DAĞI, Zeynep, Kimlik, Milliyetçilik ve Dış Politika: Rusya’nın Dönüşümü,stanbul, Boyut yayıncılık, 2002.

DAĞI, Zeynep, “Rusya’nın Güvenlik Politikası ve Türkiye”, UluslararasıGüvenlik Sorunları ve Türkiye, Ed. Refet YNANÇ, Hakan TAŞDEMR,Ankara, Seçkin Yayınları, 2002.

DEDEOĞLU, Beril, “Çatışma-Uzlaşma kilemi Çerçevesinde RusyaFederasyonu - Amerika Birleşik Devletleri lişkileri”, Yıl 3, Sayı 33, 15 Ocak2004.

DEMR, Abdullah, Tarihten Günümüze Rus Yayılmacılığı ve Yeni KurulanCumhuriyetler, stanbul, Ötüken Neşriyat, 1998.

DEMR, Ali Faik, “Sorunlar Dağı Kafkasya Kesişmesinde Çatışmalar veTürkiye’nin Güvenliği Açısından Önemi”,http://www.birlesikkafkasya.com/portal/modules.php?name=Forums&file=viewtopic&p=2394

DEMR, Ali Faik, Türk Dış Politikası Perspektifinden Transkafkasya, stanbul,Bağlam Yayıncılık, 2003.



147

DEMR, Bekir, “Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik veEtnik Yapının Federasyon Millî Güvenliği Üzerindeki Etkisi”, Rusya Stratejik

Araştırmaları-1, Ed. hsan Çomak, , stanbul, Tasam Yayınları, 2006.

DEMR, Bekir, “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik Ayrışma Süreci”,http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm

DEMRAĞ, Yelda, “Kafkasya’da Türk ve Rus Politikası”, Stratejik Analiz, Cilt4, Sayı 40, Ağustos 2003.

DEVLET, Nadir, “Kuzey Kafkasya’nın Dünü Bugünü”, Yeni Türkiye, Yıl 3,Sayı 16, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Temmuz-Ağustos 1997.

DUGN, Aleksandr, Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım, Çev. VügarMANOV, stanbul, Küre Yayınları, 2003.

EKC, Gökçen, “Kafkasya Üzerinde Dönen Küresel Politikalar ve ÇeçenEyleminin Yansımaları”, 2023, Sayı 20, 15 Aralık 2002.

EKC, Gökçen, “Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun ÇeçenistanPolitikasına Yansımaları”, Stratejik Analiz,http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf, Aralık 2002.

EKREM, Erkin, “Rusya-Ukrayna Doğalgaz Krizi ve Çin”,http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=723&kat=29

ERDURMAZ, A.Serdar, “ABD’nin Kafkaslar’daki Hedefleri”, CumhuriyetStrateji, Yıl 1, Sayı 46, 16 Mayıs 2005.

EROL, Akuşba, “Kafkasya’da Etnik Sorunlar”,http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html

ERTAN, Fikret, “Beslan Soruları”, Zaman, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/yazar.do?yazino=207075, 3 Eylül 2005.

ERTAN, Fikret, “Dağıstan’da Neler Oluyor?”,http://www.usakgundem.com/haber.php?id=1289

ERTAN, Fikret, Rusya’nın Dönüşümü, stanbul, Kızılelma Yayıncılık, 2001.

Financial Times, 13.09.2004 ve 14.09.2004.

Financial Times, 05.09.2004 ve 30.09.2004.

HANCILOVA, Blanka, “Prospects and Perils of an Armenian - Azerbaijani

Settlement”, The Analyst,http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=104, 23 Mayıs 2001.



148

HENZE, Paul B., “Kafkasya’da Çatışma: Geçmiş, Sorunlar ve Gelecek çin

Öngörüler”, http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2

http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file=article&sid=6

http://www.bianet.org/2005/03/22/56950.htm

http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/clinton.html

http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm

http://www.constitution.ru/en/10003000-02.htm

http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/constit.html

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/katliamlar/azerbaycan.html

http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html#02

http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=387

http://www.ntvmsnbc.com/news/305647.asp

http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi

http://www.rusyaofisi.com/secim2004.htm

BRAHML, Haleddin, Değişen Avrasya’da Kafkasya, Ankara, ASAMYayınları, 2001.

BRAHMOV, Aydın, M. MUTLUER, “Kafkasya’da Desintegrasyondan

Bütünleşmeye Doğru Gelişmeler ve Türkiye’nin Rolü”,http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0086_kafkasyada_desintegrasyondan_butunlesmeye_dogru.htm

ŞYAR, Ömer Göksel, Bölgesel ve Global Güvenlik Çıkarları BağlamındaSovyet-Rus Dış Politikaları ve Karabağ Sorunu, stanbul, Alfa Yayınları,2004.

KALKAVAN, Feryal, “Rusya Federasyonu'nda Federalizm ve ÜnitarizmTartışmaları”, Değişen Dünyada Rusya ve Ukrayna, Der. ErhanBÜYÜKAKINCI, Ankara, Phoenix Yayınları, 2004.



149

KAMALOV, lyas, Putin’in Rusya’sı: KGB’den Devlet Başkanlığına, stanbul,Kaknüs Yayınları, 2004.

KANBOLAT, Hasan, “21 Mayıs 1864 Anılırken Adigey Cumhuriyeti Tarihe MiKarışıyor?”, Stratejik Analiz, Cilt 7, Sayı 73, Mayıs 2006.

KANBOLAT, Hasan, “Abhazya Nereye Gidiyor?”,http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1158&kat1=42&kat2=, 27 Eylül2006.

KANBOLAT, Hasan, “Gürcistan – Ukrayna – Karadeniz Üçgeni ArasındaKuzeybatı Kafkasya, Kabardey – Balkar’dan Sonra Sıra Karaçay-Çerkes’temi?”, Stratejik Analiz, Cilt 6, Sayı 70,Şubat 2006.

KANBOLAT, Hasan, “Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası veÇeçenistan Savaşı”, Avrasya Dosyası, Cilt 6, Sayı 4, Kış 2001.

KANBOLAT, Hasan, “Rusya’da Federatif Yapıya Getirilen KısıtlamalaraGeçiş Sancılarında Adigey Cumhuriyeti Örneği”, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı15, Temmuz 2001.

KANTARCI, Hakan, Kıskaçtaki Bölge Kafkasya, stanbul, IQ Kültür SanatYayıncılık, 2006.

KARADAĞ, Muhammet, “Rus Federalizminin Tarihi Gelişimi ve Geleceği”,Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. hsan Çomak, stanbul, Tasam Yayınları,2006.

KASIM, Kamer, “Rusya-Ermenistan lişkileri: Bölgesel Hegemon Güç ileStratejik Ortağı Arasındaki lişki”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. hsanÇOMAK, stanbul, Tasam Yayınları, 2006.

KAZGAN Gülten, “Batı ile lişkilerin Gölgesinde Türkiye-Rusya lişkileri”,Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kültürel lişkiler, Der.

Gülten KAZGAN, Natalya ULÇENKO, stanbul, stanbul Bilgi ÜniversitesiYayınları, 2003.

KAZGAN Gülten, N. ULÇENKO (Der.), Dünden Bugüne Türkiye ve RusyaPolitik, Ekonomik ve Kültürel lişkiler, stanbul, stanbul Bilgi ÜniversitesiYayınları, 2003.

KHATOON, Aziza, “ABD Dış Politikasında Çeçenistan”,http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/index.html

KOCAMAN, Ömer, “Rusya’nın Ermenistan Politikası: Tek Boyutlu Siyasetten

Çok Boyutlu Siyasete Doğru”,http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=7&yazi=797, 18Şubat 2006.



150

KOCAMAN, Ömer, “Rusya’nın Ermenistan Politikasında Değişim Sinyalleri:

Tek Boyutlu Siyasetten Çok Boyutlu siyasete Mi?”, Rusya StratejikAraştırmaları-1,Ed. hsan ÇOMAK, stanbul, Tasam Yayınları, 2006.

KÖN, Hasan, “Günümüzde Rus Milliyetçiliği ve Sonuçları”, Avrasya Dosyası,Cilt 1, Sayı 1, lkbahar, 1994.

KUMUK, Cem, Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor: Neredesin Prometeus?,stanbul, Alfa Yayınları, 2004.

KURTUNOV, Sergei, “Russia’s Way: Natinal Identity and Foreign Policy”,International Affairs Cilt 44, Sayı 4, Moskova, 1998.

LARRABEE F.Stephen , I.O. LESSER, Türk Dış Politikası BelirsizlikDöneminde, Çev. Mustafa YILDIRIM, stanbul, Ötüken Neşriyat, 2004.

LO, Bobo, Vladimir Putin and the Evolution of Russian Foreign Policy,London, The Royal Institute of International Affairs, Blackwell Publishing,2003.

LOGUNOVA, S.L.,” Türkiye Cumhuriyeti le Ticari-Ekonomik şbirliğininGelişiminde Rusya Federasyonu dari Birimlerinin Rolü: Kuzey KafkasyaCumhuriyetleri Örneği”, Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya: Politik, Ekonomikve Kültürel lişkiler, Der. Gülten KAZGAN, Natalya ULÇENKO, stanbul,stanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.

LUZHKOV, Y.Mihayloviç, Tarihin Tekrarı: 21. Yüzyılın Toplumu ve Rusya'nınGeleceği, stanbul, Bilimsel Yayıncılık, 2003.

MARKEDONOV, Sergei, “Possible New Directions in the North Caucasus”,http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp, 27 Aralık 2006.

MERT, Okan, Türkiye’nin Kafkasya Politikası ve Gürcistan, stanbul, IQ

Kültür-Sanat Yayıncılık, 2004.NAUSHABAYEVA, Assem, Değişen Uluslararası Dengeler BağlamındaRusya Federasyonu’nun Dış Politikası, Doktora Tezi, Ankara, 2005.

NAUŞABAYEVA, Asem, “Yeltsin’den Sonra Putin’le Yeni Rusya”, StratejikAnaliz, Cilt 1, Sayı 1, Mayıs 2000.

NEEF, Christian, Kafkasya: Rusya’nın Kanayan Yarası, Çev. ÖzalpGÖNERALP, stanbul, Yenihayat Yayınları, 2004.

NEVERS, Renee de, “Russia’s Strategic Renovation”, Adelphi Paper, 289,London, The International Institute for Strategic Studies, 1994.



152

PRIZEL, Ilya, National Identity and Foreign Policy, New York, CambridgeUniversity Pres, 1998.

PRMAKOV, Yevgeniy, Kapalı Kutu Rusya: Üst Düzey Siyaset KoridorlarındaBir Yaşam, Çev. Nuri EYÜPOĞLU, Mataş Matbaası, 2002.

PURTAŞ, Fırat, “Hazar Bölgesi'nde Rekabetin Yeni Boyutu: SilahlanmaYarışı”, 1 Ekim 2004, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=32

PURTAŞ, Fırat, Rusya Federasyonu Ekseninde Bağımsız DevletlerTopluluğu, stanbul, Platin Yayınları, 2005.

RADUGN, A.A., Politologiya, Moskova, 2003.

ROBERTSON, Lord, “NATO’nun Dönüşümü”,http://hq.nato.int/docu/review/2003/issue1/turkish/art1.html

RUTLAND, Peter, “Putin’in ktidar Yolu”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz.Yılmaz TEZKAN, stanbul, Ülke Kitapları, 2001.

SEIFFERT, Wolfgang, Vladimir V. Putin, Ed. Zerrin YILMAZ, stanbul,Gendaş Yayınları, 2004.

SEZGN, Mahmut Niyazi, “Kafkasya’da Büyük Rekabet”, Radikal,http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571, 8 Ekim 2002.

SOKOLOV, Boris, “Kafkasları Düşmana Verecekler”, Çev. lyas KAMALOV,Stratejik Analiz, Cilt 7, Sayı 74, Haziran 2006.

SOMUNCUOĞLU, Anar, “Rusya Federasyonu’nda Merkez-Bölge lişkilerininEkonomik Boyutu”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz. Yılmaz TEZKAN,stanbul, Ülke Kitapları, 2001.

STANKEVCH, Sergei, “Russia in Search of Itself”, The National Interest,

Summer 1992.STAROVOTOVA, Galina ,“A Democratic House of Cards, Transitions”, Cilt5, Sayı 6, 1998, 35-36.

ŞAHNOĞLU, Coşkun, “Türkiye ve Rusya Federasyonu Açısından Kafkasyave Orta Asya’nın Önemi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 85, Şubat2004.

ŞEN, lker Gökhan, Rusya Federasyonu Siyasal Sistemi, Eskişehir, T.C.Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2004.



155

ÖZET

Rusya Federasyonu’nun dış politikası, hem ülke içi belirsizlikler hem de

uluslararası ortamdaki değişmenin etkisiyle farklı eğilimler göstermiştir. ki

kutba dayalı sistemin sona ermesi ve tek süper güç olarak ABD’nin ortaya

çıkması ile şekillenen dünyada Sovyetler Birliği’nin varisi olarak kurulan

Rusya Federasyonu, kurulduğu ilk yıllarda siyasi belirsizlikler ve ekonomik

zorluklar yaşamıştır. ktidarda bulunan kadroların da etkisiyle Batı’ya yönelen

dış politika anlayışı ülkedeki durumu değiştirmemiştir. Yakın Çevre Doktriniile birlikte terk edilen Atlantikçi görüş, yerini Avrasyacı dış politikaya

bırakmıştır. Eski Sovyet toprakları üzerindeki nüfuzun devamı arzusu ve bu

bölgenin hayat sahası olarak kabul edilmesi, Rusya’nın bu bölgede daha

etkin hareket etmesini beraberinde getirmiştir.

Putin’in iktidara gelişiyle ülke içinde gerçekleştirilmeye çalışılan

merkezileşme ve yakın çevrede kontrolün elde tutulması, Rusya’nın ayakta

kalması ve eski gücüne kavuşması açısından önemlidir. Ulusal güvenliğin

sağlanmasında da yakın çevrenin önemi büyüktür. Özellikle Kafkasya

bölgesi, Rusya Federasyonu’nun kendisine yönelebilecek tehditlere karşı

kontrol altında tutmak istediği bir tampon bölgedir.

Kafkasya’nın kuzey ve güneyindeki sorunlarda Rusya’nın yaklaşımı

kendi toprakları içinde kalan Kuzey Kafkasya’da ayrılıkçılara karşı ödünsüz,

sert bir tutum; sınırları dışındakilere karşı ise ilgili devletler aleyhinde

kullanabileceği kozlar olarak ortaya çıkmıştır. Çeçen sorununda izlediği sert

politikalar nedeniyle bölge ülkeleriyle ve Batı ile sorunlar yaşansa da

Rusya’ya karşı somut bir adım atılamamıştır. Rusya’nın Kafkasya’nın

bağımsız ülkelerindeki sorunlarda izlediği tahrik edici politikalar bölgede

denetimin elinde olması amacına yöneliktir. Dış politika önceliklerinde ilk

sırada yakın çevrenin yer alması, konumu ve barındırdığı sorunlar itibariyle

Kafkasya bölgesini Rusya Federasyonu’nun dış politikasında öne



156

çıkarmaktadır. Enerjinin dış politikada belirleyici olmaya başladığı bu

dönemde Kafkasya’nın önemi daha da artmaktadır. Ancak, 11 Eylül’den

sonra terörizmi gerekçe göstererek Çeçenistan’da daha rahat hareket

etmeye başlayan Rusya, aynı sebeplerle ABD’nin bölgeye girişine engel

olamamıştır. ABD’nin bölge ülkelerine yakınlığı, elde ettiği üsler Rusya

aleyhine gelişmelerdir ve önümüzdeki dönemde Kafkasya ve Karadeniz, iki

devlet arasında önemli bir çekişme alanı olacaktır.

Dış politikasında Batı ile ilişkileri bozmadan Asya’da da birtakım ittifaklar

içinde yer alan Rusya, Avrasya adı verilen zengin coğrafyada bölgesel bir

güç olma yolunda hareket etmektedir. Dünya siyasetinde çok kutuplu sistemi

savunmakta ve bu sistem içinde yerini almak istemektedir. zlediği çok yönlü

dış politika Rusya’ya bu amacında yardımcı olacaktır. Geniş topraklarıyla,

nüfusuyla, zengin enerji kaynaklarıyla, nükleer gücüyle gözardı edilemeyecek

bir güç olan Rusya Federasyonu, bu niteliğiyle daha sağlam temeller

oluşturarak gücünü pekiştirecektir.



157

ABSTRACT

By the influence of both domestic uncertainties and changes in

international stage, foreign policy of Russian Federation has shown different

inclinations. Russian Federation which is the natural inheritor of Soviet

Unions has survived political uncertainties and economical difficulties in its

first years as the world reshaped by the end of two-pole global political

system and USA appearing to be sole super power. The foreign policy

approaches leaning towards West with the influence of the governing forces

in charge has not helped as well. Near abroad doctrine which is abandonedwith Atlantic thinking has been replaced with Euroasian foreign policy. Having

the desire of ruling in the old Soviet soils and accepting those regions as

living areas have endep up Russia to be effective in its moves in those

regions.

Attempts of implementation of controlling peripheral regions and

centralization as Putin starts governing the country has been important forRussia's standing on its own and recovering to its old days' power. Peripheral

regions have been crucial on establishing national security as well. Especially

Caucasian region has been a buffer by means of which Russian Federation

controls the threats headed for itself.

The approach of Russia in dealing with the problems in North and South

of Caucasian region has appeared as handling the cases without toleranceoccuring in its soils in Northern Caucasia and using the cases as trumps

against the interested countries occuring beyond its boundaries. As Russia

has problems with countries in region and Western countries due to harsh

policies pursued in Chechnya problem, nothing effective could be done

against it. The agitative policies pursued in the indepedendent countries of

Caucasian has been due to the purpose of holding control the region. As

Peripheral regions being in high priority in its foreign policies, Caucasian



158

region in Russian foreign policies has the highest priority regarding to its

geographical position and problems it contains. As the energy starts to have

bigger impact on describing foreign policy, importance of Caucasian region

becomes more important. However, after 9/11, Russia using terrorism as a

justification to freely move in Chechnya could not prevent USA to enter the

region for the very same reasons. USA having close relations with countries

in region and establishing military bases have been the development against

Russia and in the coming future Caucasian and Black Sea will be an

important contention region between two states.

In its foreign policy, Russia taking place in several alliances in Asia,

without destroying relations with Western Countries, proceeds to be a

regional power in a rich geograpy called Euroasia. It advocates multi polar

system in world policy and claims to be in that system. multi aspect foreign

policy followed by Russia will help in this objective Russian Federation which