ผศ. ดร.ภุชงค์ เสนานุช และ อ.ธนา...

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

146

การพฒนาระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงาน นอกระบบเพอลดความเหลอมล าทางสงคม

Social Welfare Development for the Elderly Informal Workers in order to Reducing Social Disparity

ผศ. ดร.ภชงค เสนานช1 และ อ.ธนาชย สนทรอนนตชย2

Asst. Prof.Puchong Senanuch, Ph.D.3 and Tanachai Suntonanantachai4

บทคดยอ บทความนเปนการศกษาสถานการณความเหลอมล าในการใชระบบสวสดการสงคมของผสงอายเปนแรงงานนอกระบบ ตลอดจนศกษานโยบาย กฎหมาย ระเบยบปฏบตและมาตรการตางๆ ทเกยวของกบการใชระบบสวสดการสงคมของผสงอายเปนแรงงานนอกระบบ อนน าไปสการสรางแบบจ าลองระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบทน าไปสการลดความเหลอมล าทางสงคม เปนการวจยเชงปรมาณและคณภาพ ซงจากการศกษาพบวาความเหลอมล าทพบจะเปนมตทางดานเศรษฐกจ และมตทางดานสวสดการ มากกวามตศกดศรความเปนมนษย ดงนน เปาหมายของการจดระบบสวสดการสงคมของผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบเพอลดความเหลอมล าทางสงคม ผวจยเสนอวาควรมงเนนใหผสงอายมรายได มเงนออม เขาถงบรการดานสขภาพ และไดรบการยอมรบจากคนในสงคม และใหหนสวนทางสงคมในทองถน 4 องคกรหลก เขามามสวนรวมในการจดสวสดการ ไดแก องคกรปกครองสวนทองถน ภาคเอกชนหรอองคกรพฒนาเอกชน ชมชน และครอบครว โดยตองจดใหมระบบการด าเนนงาน 6 ระบบ กลาวคอ ระบบการสงเสรมอาชพ ระบบการสรางหลกประกนทางรายได และระบบ

1 อาจารยประจ าคณะสงคมสงเคราะหศาสตรและสวสดการสงคม มหาวทยาลยหวเฉยวเฉลมพระเกยรต 2 อาจารยประจ าคณะนตศาสตร มหาวทยาลยหวเฉยวเฉลมพระเกยรต 3 Lecture at Faculty of Social Work and Social Welfare, Huachiew Chalermprakiet University, Thailand 4 Lecture at Faculty of Law, Huachiew Chalermprakiet University, Thailand E-mail : psenanuch@yahoo.com

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

147

สขภาพ ระบบแหลงเรยนรและภมปญญาทองถน ระบบการสอสารและสรางการมสวนรวม และระบบงานวจยทองถน เพอใหการด าเนนการบรรลตามเปาหมาย ค าส าคญ : ผสงอายแรงงานนอกระบบ , การลดความเหลอมล าทางสงคม , ระบบ

สวสดการสงคม

ABSTRACT The research aimed to investigate the situation of inequality, policies, laws, regulations and measures in using social welfare system for the elderly informal workers. This leads to create a new model of social welfare system for the elderly informal workers and reducing social disparity. Quantitative and qualitative methods were combined in the research. The study found that social disparity of social welfare system in economics dimension higher than social welfare dimension and dimension of human dignity, respectively. The goal of social welfare provision should focus on the elderly income, savings, access to health services, and recognized by the people in society. Four main local organizations should take part in welfare arrangements, namely local government organizations, private sector or NGO, community and the family. Six systems should be establish in order to in to achieve the goal including, occupational promotion system, Creating secure income system, health system, learning and local wisdom system, communication system and engagement as well as local research systems. Keywords : Elderly Informal Workers, Reducing Social Disparity, Social Welfare

System

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

148

บทน า การศกษาวจยครงน เปนหนงในโครงการในชดโครงการศกษาวจยเกยวกบการสรางระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายเพอลดความเหลอมล าทางสงคม โดยในโครงการวจยนจะเนนศกษาประเดนทเกยวของกบระบบสวสดการสงคมส าหรบแรงงานผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ ซงในปจจบนมจ านวนกวา 3.5 ลานคน (ส านกงานสถตแหงชาต, 2557) ถอเปนกลมผสงอายทยงสามารถท างานได และมแนวโนมวาจะเพมขนเนองจากประเทศไทยก าลงเขาสสงคมผสงอาย อยางไรกตาม จากขอมลการส ารวจของส านกงานสถตแหงชาต ในป พ.ศ.2557 พบวา จ านวนแรงงานนอกระบบ (ซงหมายถงผมงานท าทไมรบความคมครองหรอไมมหลก ประกนทางสงคมจากการท างาน) ยงมจ านวนมากถงรอยละ 57.6 ของผทมงานท า หรอกวา 22.1 ลานคน โดยเฉพาะในกลมของแรงงานนอกระบบทเปนผสงอาย (อายตงแต 60 ขนไป) มจ านวนกวา 3.5 ลานคน หรอคดเปนรอยละ 8.2 ของจ านวนแรงงานนอกระบบทงหมด ทงน จากผลการส ารวจยงพบอกวา แรงงานนอกระบบประสบปญหาตางๆ อนเปนปญหาทสบเนองมาจากการสภาพการท างาน โดยเฉพาะการเขาถงระบบสวสดการตางๆ ทจ าเปนตอการด ารงชวตใหเปนปกตสข ถงแมวาปจจบนภาครฐจะมความพยายามทจะสรางระบบสวสดการหลกใหแกแรงงานนอกระบบ อาท การประกนสงคม หลกประกนสขภาพถวนหนา การจดสวสดการชมชน เปนตน แตชองวางทางนโยบาย กฎหมาย ระเบยบปฏบตและปจจยประการตางๆ กยงสงผลใหแรงงานนอกระบบเหลานยงไมเขาถงสวสดการทรฐจดใหอยางเตมท และยงไมทดเทยมกบแรงงานในระบบ อาท ขาดการบรณาการงานและขาดความตอเนอง ขาดการน านโยบายสการปฏบตอยางแทจรง ขาดแคลนงบประมาณและบคลากร ระบบสวสดการสงคมหลกไมเพยงพอกบความตองการ การบรการเชงสงเคราะหระดบรายบคคลไมสามารถสรางความเขมแขงใหผสงอายพงพาตนเองไดอยางยงยน ผสงอายขาดการรบรและความเขาใจในสทธของตนและการจดบรการทภาคประชาชนไมมสวนรวมท าใหไมไดรบความรวมมอ ในชวงระยะเวลาทผานมาจงมงานวจยจ านวนไมนอยทสะทอนวาระบบสวสดการสงคมทางเลอกมความจ าเปนทตองใชควบคกบระบบสวสดการหลก และมผลการด าเนนงานทประสบความส าเรจมากมาย ซงด าเนนการอยบนพนฐาน

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

149

ของการรวมรบผดชอบของทงผสงอาย ครอบครว ภาครฐและภาคประชาชน โดยขบเคลอนผานมาตรการ กฎหมาย นโยบายและยทธศาสตรของรฐ สงผลใหผสงอายมคณภาพชวตทดและพงพาตนเองไดในระยะยาว ดงนน ระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบจงควรเปนระบบทคนหาและท าความเขาใจปญหาและความตองการของผสงอายกลมนอยางลกซง น าปญหาและความตองการทพบมาสะทอนคดและหาทางออกบนกระบวนการเรยนรแบบมสวนรวมของทกภาคสวน น าศกยภาพของผสงอาย ครอบครวและภาคสวนตางๆ ของชมชนมาเปนพลงในการแกไข จดการและสรางทางเลอกใหมทเหมาะสมกบเงอนไขและบรบทของทองถน ใชกลไกการขบเคลอนดวยความเขมแขงของทกฝายในแนวราบมากกวาแนวตง ผสมผสานการสงเสรมการเขาถงระบบสวสดการสงคมหลกควบคกบการพฒนาและเสรมศกยภาพของกลมคนในชมชนใหสามารถสรางระบบสวสดการสงคมทางเลอกเพอผลกดนและชวยเหลอใหผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบไดรบสวสดการสงคมตางๆ ตามทควรจะเปนและพงพาตนเองไดอยางยงยน

วตถประสงคของการวจย 1. เพอวเคราะหสถานการณความเหลอมล าในการใชระบบสวสดการสงคมของผสงอายเปนแรงงานนอกระบบ 2. เพอการวเคราะหนโยบาย กฎหมาย ระเบยบปฏบตและมาตรการตางๆ ทเกยวของกบการใชระบบสวสดการสงคมของผสงอายเปนแรงงานนอกระบบ 3. เพอสรางแบบจ าลองระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบทน าไปสการลดความเหลอมล าทางสงคม

ขอบเขตการศกษา ศกษาเฉพาะผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ คอ บคคลทมอายตงแต 60 ปขนไป มการท างาน มรายได และไมอยในความคมครองตามพระราชบญญตประกนสงคมฉบบปจจบนทอยในระบบสวสดการสงคมหลกและระบบสวสดการทางเลอกสงคมของ

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

150

ประเทศไทยทประสบปญหาความเดอดรอนและไดรบผลกระทบจากการจดสวสดการอนท าใหเกดความเหลอมล าในมตตางๆ ทงมตเศรษฐกจ มตสวสดการสงคม และมตศกดศรความเปนมนษย โดยก าหนดสถานทศกษาใน 4 จงหวด ไดแก ล าปาง ขอนแกน สงขลา และสมทรปราการ เพอคนหาพนทตนแบบของการจดสวสดการใหแกผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ

วธด าเนนการวจย การศกษาวจยครงน ใชระเบยบวธวจยแบบผสานวธทงการวจยเชงปรมาณและการวจยเชงคณภาพ โดยการเกบขอมลจากเอกสาร แบบสอบถาม การสนทนากลมยอย และการสมภาษณเชงลกทงจากผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ และผทเกยวของกบการจดสวสดการสงคมของผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบตามเกณฑการคดเลอกเขาและเกณฑการคดออกทก าหนด โดยมพนทในการศกษา4 จงหวดใน 4 ภาคไดแก ล าปาง ขอนแกน สงขลา และสมทรปราการ กลมตวอยางเชงปรมาณเปนผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ จงหวดละ 100 คนรวม 400 คน กลมตวอยางในการวจยเชงคณภาพทงการสนทนากลมยอยและการสมภาษณเชงลกประกอบดวยผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบและผเกยวของในระดบนโยบายและระดบปฏบตการ

ผลของการวจย ผลการศกษาเชงปรมาณพบวา กลมตวอยางสวนใหญเปนผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบประกอบอาชพอสระทไมมลกจาง และไมเคยอยภายใตการคมครองตามพระราชบญญตประกนสงคม พ.ศ.2533 สวนใหญมรายไดในครอบครวไมเพยงพอ แตไมมหนสนและไมมการกเงนส าหรบในดานสขภาพ พบวามโรคประจ าตว โดยทกคนใชสทธเบกคารกษาพยาบาลทตนเองม และใชสทธหลกประกนสขภาพเปนหลก ดานการท างาน กลมตวอยางสวนใหญประกอบอาชพเกษตรกร/ประมง หรอรบจาง โดยท างานเฉลยสปดาหละ 7 วน เฉลยวนละ8 ชวโมง และไดรบคาตอบแทนเปนรายวน สวนปญหาทกลม

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

151

ตวอยางตวใหญประสบหรอเคยประสบจากงานทท า ไดแก คาตอบแทนต า ปญหางานหนก และงานขาดชวงทท าใหขาดรายได ดานการรบรสทธและบรการของผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบจากการศกษาเชงปรมาณพบวา สวนใหญผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบรบรถงสทธและบรการทตนควรไดรบ โดยประเดนของสทธและบรการทกลมตวอยางทกจงหวดรบรมากทสด คอ สทธการไดรบเบยยงชพผสงอาย (เฉลยรอยละ 100) ซงสอดคลองกบผลการศกษาของ อไรวรรณ รงไหรญ (2559,130) ทพบวาผสงอายรบรเรองเบยยงชพมากทสด เนองจากเปนสทธทไดมการด าเนนการอยางตอเนองมากกวาสทธดานอนๆ มเผยแพรการประชาสมพนธอยางทวถง รองลงมาคอ สทธการตรวจรกษา/การตรวจคดกรองสขภาพเบองตน โดยไมเสยคาใชจาย (เฉลยรอยละ 99.75) และล าดบถดมาคอ สทธการใชชองทางพเศษส าหรบผสงอาย ในการเขารบบรการในสถานพยาบาลของรฐบาล สทธไดรบการดแล/ชวยเหลอจากสมาชกในครอบครว แมเมอไดรบความยากล าบาก และสทธการไดรบความสะดวก/ปลอดภยในการใชทางลาด บนได ราวจบ หองน าสาธารณะ และขอความบนปายสญลกษณทเหมาะสมกบผสงอายซงมระดบการรบรเทากน (เฉลยรอยละ 99.00) สวนสทธและบรการทกลมตวอยางทกจงหวดรบรนอยทสด คอ สทธไดรบการชวยเหลอดานกฎหมายเมอมคดความ เชน ทนายอาสา ใหค าปรกษา (เฉลยรอยละ 8) ในขณะทการศกษาของ อไรวรรณ รงไหรญ (2559,130) พบวาสทธทผสงรบรนอยทสดไดแกการไดรบการจดการดานทพกอาศย อาหารและเครองนงหมตามความจ าเปนอยางทวถง ดานการเขาถง/การไดรบ และความตองการสวสดการสงคมของผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ จากการศกษาเชงปรมาณ พบวาสทธและบรการทกลมตวอยางผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบเขาถงมากทสดในสามอนดบแรก ไดแก สทธการตรวจรกษา/การตรวจคดกรองสขภาพเบองตน โดยไมเสยคาใชจาย สทธการไดรบเบยยงชพผสงอาย และสทธการใชชองทางพเศษส าหรบผสงอาย สวนสทธและบรการทผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบเขาถงนอยทสด ไดแกสทธไดรบการชวยเหลอดานกฎหมายเมอมคดความ เชน ทนายอาสา ใหค าปรกษาในขณะทสทธและบรการทกลมตวอยางผสงอายท

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

152

เปนแรงงานนอกระบบเขาไมถง และไมตองการมากทสดเปนอนดบหนง ไดแก สทธการอาศยในสถานสงเคราะหหรอศนยบรการของรฐ เชน บานพกคนชรา สวนอนดบทสองและสามมความแตกตางกนในแตละจงหวด สวนสทธและบรการทผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบเขาไมถง แตตองการมากทสดเปนอนดบหนง ไดแก สทธรบการชวยเหลอดานการเงนหรอสงของจากรฐไมเกนครงละ 3,000 บาทตอครอบครว และชวยตดตอกนไดไมเกน 3 ครงตอครอบครว เฉพาะผมรายไดนอยสวนอนดบทสองและสามมความแตกตางกนในแตละจงหวด อยางไรกตาม ศศพฒน ยอดเพชร (2550) อธบายวาผสงอายทไมสามารถเขาถงสทธ/ไดรบบรการ สวนหนงเนองมากจากไมมความรเกยวกบสทธ ซงเปนปญหาส าคญในการเขาถงสทธตามพรบ.ผสงอาย ผลการศกษาเชงคณภาพพบวา พนทการศกษายงพบปญหาสถานการณความเหลอมล าในการจดสวสดการสงคมใหแกผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบท โดยพบมตทางเศรษฐกจมากทสด รองลงมาคอมตสวสดการสงคม และมตศกดศรความเปนมนษยตามล าดบ โดยพบสถานการณและปญหาอปสรรคในการด าเนนงานเพอลดความเหลอมล าทางสงคมหลายประการ ไดแก ความซ าซอนของอ านาจหนาทตามกฎหมายระหวางพฒนาสงคมและความมนคงของมนษยจงหวด (พมจ.) กบองคกรปกครองสวนทองถน(อปท.) ทไมชดเจน และเกดปญหาความซ าซอนเมอมการตความทางกฎหมาย และถกตรวจสอบโดยส านกงานการตรวจเงนแผนดน (สตง.) การออกไปท างานตางถนของคนวยหนมสาวท าใหผสงอายตองเลยงหลานอยบาน จงขาดระบบการดแลโดยครอบครวเงนสงเคราะหครอบครวและเงนซอมแซมบานผสงอายยงไมเพยงพอผสงอายยงรอรบสวสดการจากภาครฐเปนหลกหรอเงนจากลกหลาน ตลอดจนผสงอายตองออกจากระบบประกนสงคม แตกไมสามารถเขาสกองทนการออมแหงชาตได ทงน แตละพนทการศกษาในระดบทองถนกมกลไกในการด าเนนงานดานสวสดการผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบทแตกตางกน ไดแก จงหวดล าปาง ใชกลไกเทศบาลรวมกบกลมอาชพและกลมจตอาสาตางๆ ในชมชนภายใตแนวคด “เกาะคาโมเดล” จงหวดขอนแกน ใชกลไกเครอขายศนยพฒนาคณภาพชวตและสงเสรมอาชพผสงอาย 23 องคกร จงหวดสงขลา ใชกลไกของสาขาสมาคมสภารวมกบชมรมผสงอายและเทศบาล และจงหวดสมทรปราการ ใชกลไก

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

153

ของเทศบาลรวมกบชมรมผสงอาย โดยพบเงอนไขความส าเรจของการลดความเหลอมล าส งคมใหกบผสงอายท เปนแรงงานนอกระบบสวนใหญขนอยกบวสยทศนและความสามารถของผน า ทศนคตของคนในชมชนในการเปนจตอาสาและการมสวนรวมในการแกไขปญหาของชมชน การมฐานขอมลและนโยบายการด าเนนงาน ตลอดจนการสนบสนนจากหนวยงานราชการ ภาคเอกชน และภาคเครอขายทเกยวของ ผลการวเคราะหวเคราะหนโยบาย กฎหมาย ระเบยบปฏบตและมาตรการตางๆ ทเกยวของกบ การจดสวสดการสงคมใหแกผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบพบวา นโยบาย กฎหมาย และแผนงานทเกยวของจะเนนใหการคมครองดแลแรงงานนอกระบบทไมไดอยในวยผสงอายเปนสวนใหญ ในขณะทแนวคดการจางงานผสงอายจะใหความคมครองแรงงานทมนายจางมากกวาแรงงานนอกระบบ การสนบสนนดานอาชพใหกบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบจงเปนลกษณะการฝกอบรม การสงเสรมอาชพ และการใหกยมเงนเพอประกอบอาชพเปนหลก ในขณะทประเทศญปนซงทเขาสสงคมผสงอายเตมตว รฐบาลไดมการพฒนามาตรการสงเสรมการประกอบอาชพและการจางงานผสงอายมาอยางตอเนองทส าคญ ไดแก 1) สงเสรมการท างานของผสงอายเพอมงสรางสงคมทพลเมองสามารถท างานไดตลอดชพ (สรางโอกาสในการท างานหลงอาย 65 ป เชน เพมจ านวนสถานทๆ ผสงอายสามารถท างานไดโดยไมม เ งอนไขเรองอาย สรางสภาพแวดลอมทเออตอการพฒาผลตภาพของผสงอาย 2) ใหความชวยเหลอในการหางานใหมของผสงอายอยางเพยงพอและแขงขน และ 3) สงเสรมใหมการจางงานจนถงอาย 65ป ภายในบรษทหรอเครอบรษท (กองพฒนาการจางงาน กรมสงเสรมความมนคงทางอาชพ, 2559) ผลการวเคราะหเพอสรางแบบจ าลองระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบทน าไปสการลดความเหลอมล าทางสงคม พบวา การจดระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบเพอลดความเหลอมล าทางสงคม ตองมเปาหมายส าคญในการมงใหผสงอายมรายได มเงนออม เขาถงบรการดานสขภาพ และไดรบการยอมรบจากสงคม โดยใหหนสวนทางสงคม 4 องคกร ไดแก องคกรปกครองสวนทองถน ภาคเอกชนหรอองคกรพฒนาเอกชน ชมชน และครอบครว เปนกลไกส าคญ

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

154

ทจะประสานความรวมมอกนในการจดสวสดการ ภายใตการด าเนนงานในระบบ 6 ระบบ กลาวคอ ระบบสขภาพ ระบบสงเสรมอาชพ และระบบการสรางหลกประกนทางรายได ซงรบผดชอบโดยภาครฐสวนกลาง ในขณะทระดบทองถนตองจดใหมการด าเนนงาน 3 ระบบ ไดแก ระบบแหลงเรยนรและภมปญญาทองถน ระบบการสอสารและสรางการมสวนรวม และระบบงานวจยทองถน โดยภาครฐตองมปจจยตางๆ ทสงเสรมและสนบสนนการจดสวสดการ ทงในแงของฐานขอมล กฎหมาย นโยบายและแผนงาน งบประมาณและทรพยากร

ภาพแสดง : แบบจ าลองระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ ทน าไปสการลดความเหลอมล าทางสงคม

บทสรปและขอเสนอแนะ

จากผลการศกษาเชงปรมาณและเชงคณภาพขางตน เมอวเคราะหความเหลอมล าในผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ พบวาความเหลอมล าทพบจะเปนมตทางดานเศรษฐกจ (การมงานท าการมรายไดการออม) และมตทางดานสวสดการ (การเขาถง/ไดรบสทธการเขาถง/ไดรบสวสดการการไดรบบรการสวสดการสงคม) มากกวามตศกดศรความเปนมนษย (การยอมรบการไมถกกดกนการไมถกเลอกปฏบตจากการเขาถง/ไดรบและใชประโยชนจากบรการสวสดการสงคม) ดงนน ทศทางในการจดสวสดการกระแส

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

155

หลก และสวสดการทางเลอกควรเนนใหผสงอายทสามารถท างานได และมความตองการในการประกอบอาชพ สามารถมงานท าและมรายได มงเนนใหเกดการออมเพอใชจายในอนาคต ตลอดจนในแงของการจดสวสดการภายใต 4 แนวคดหลก อนไดแก คอ 1) แนวคดการบรการสงคม 2) แนวคดการประกนสงคม 3) แนวคดการชวยเหลอทางสงคมและ 4) แนวคดการสนบสนนหนสวนทางสงคม ยงพบปญหาชองวางทกอใหเกดความเหลอมล าในการจดสวสดการ โดยเฉพาะการใชบรการสงคมทางดานสขภาพทผสงอายตองรบบรการจากภาครฐ การตองออกจากระบบประกนสงคมดวยขอจ ากดดานอาย การชวยเหลอทางสงคมในดานการสงเคราะหครอบครว และการซอมแซมทอยอาศ ยทยงมผสงอายบางสวนทเขาไมถง ผวจยมขอเสนอแนะตอการพฒนาการจดระบบสวสดการใหกบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ โดยมขอเสนอแนะทงในระดบพนท ขอเสนอแนะระดบนโยบาย มาตรการ และกฎหมาย และขอเสนอแนะตอกลไกแบบจ าลองระบบจดสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ ดงน (1) ขอเสนอแนะระดบพนท (1.1) ผวจยเหนวาสงทจะมาเตมเตมชองวางความเหลอมล าของการจดสวสดการใหกบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบคอ การสนบสนนใหหนสวนทางสงคมเขามามสวนรวมในการจดสวสดการในชมชน มากกวาการพงพงจากภาครฐ เชน การสงเสรมการรวมกลมประกอบอาชพและหาตลาดเพอสรางรายได การสรางระบบการดแลดานสขภาพโดยเนนการปองกนควบคไปกบการรกษาพยาบาล การสงเสรมใหเกดระบบการออมในชมชน การสรางสภาพแวดลอมในชมชนใหเหมาะสมกบผสงอาย เปนตน โดยมภาคเครอขายทงภาครฐ ภาคเอกชน และภาคประชาชนมารบทราบปญหาในชมชนภายใตขอมลชดเดยวกน เพอรวมกนหาแนวทางในการแกไขปญหาตอไปในชมชน (1.2) องคกรปกครองสวนทองถนควรสงเสรมอาชพใหกบผสงอายทงในลกษณะของรวมกลมกน และรายบคคล โดยตองค านงถงความตองการของผสงอาย ภมปญญาและบรบทของแตละพนท ดงเชน ภาคใต ผสงอายบางพนทประกอบอาชพหลกคอการ

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

156

กรดยางพาราตลอดทงป การสงเสรมอาชพจงเปนไปไดยากหรอมความแตกตางจากจงหวดในภาคเหนอหรอภาคตะวนออกเฉยงเหนอทท าไรหรอท านาตามฤดกาล เปนตน ทงน ควรเนนการสงเสรมในการจดหาทรพยากรตางๆ ในประกอบอาชพ ไมวาจะในแงของวตถดบ วสดอปกรณหรอเครองมอตางๆ ในพนท เนนการหาองคความรในการประกอบอาชพ โดยการจดหาวทยากรทมความรความเชยวชาญในอาชพทตองการสงเสรม ซงอาจจะเปนคนในพนทหรอตางพนท ตลอดจนตองสงเสรมใหมตลาดหรอจดหาตลาดในการจ าหนายสนคาตางๆ ของผสงอาย เพอกอใหเกดรายไดทผสงอายจะสามารถน าไปตอยอดกระบวนการผลตและพฒนาผลตภณฑไดอยางตอเนอง (1.3) องคกรปกครองสวนทองถนควรเปนหนวยประสานกบหนวยงานภาครฐตางๆ ทเกยวของกบการสงเสรมอาชพใหแกผสงอาย เพอใหการด าเนนงานเปนไปอยางมระบบ มความตอเนองในพนท และเกดการบรณาการกนระหวางหนวยงานครอบคลมตงแตตนน า กลางน า และปลายน า ทงกระบวนการจดหาวตถดบ การสงเสรมการผลตและใหบรการ การออกแบบผลตภณฑ การเพมมลคาของผลตภณฑ การจดหาชองทางการตลาด การบรหารจดการดานตางๆ ตลอดจนการใหค าปรกษาและการแกไขปญหา (1.4) องคกรปกครองสวนทองถนควรด าเนนการหรอประสานหนวยงานทเกยวในการดแลภาวะสขภาพของผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ ซงอาจประสบปญหาดานสขภาพหรออนตรายจากการท างาน เชน การใชสายตาเพงในการท างานมากเกนไป การนงท างานจนเกดปญหาตอสขภาพหลงหรอเขา การท างานโดยใชทาทางซ าๆ เปนเวลานานๆ การประสบอบตเหตจากการท างานอนเนองมาจากการจดพนทการท างานทไมเหมาะสมตอผสงอาย (1.5) องคกรปกครองสวนทองถนควรหาชองทางหรอประชาสมพนธ เพอใหผสงอายทขาดแคลนหรอมเงนทนในการประกอบอาชพไมเพยงพอ เขาถงแหลงเงนทนหมนเวยนเพอการประกอบอาชพ เชน กองทนผสงอาย กองทนเงนกจากธนาคาร สนเชอประชารฐเพอประชาชน เปนตน โดยเฉพาะเงนลงทนในการจดซอวตถดบ และเงนทตองใชในการรบผลตภณฑจากกลมสมาชกไดอยางตอเนอง นอกจากนน อาจจะตองหาภาคเครอขายในพนทโดยเฉพาะภาคเอกชนทใหใชการสนบสนนเงนทนหรอทรพยากรตางๆ

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

157

ในการประกอบอาชพ เนองจากขอจ ากดของงบประมาณภาครฐทไมเพยงพอ รวมถงตองสรางกลไกและองคความรใหผสงอายสามารถบรหารจดการเงนทนและรายไดของตนเองภายในกลม (1.6) องคกรปกครองสวนทองถนควรสงเสรมใหผสงอายมการออมเงน ทงในลกษณะของการออมสวนบคคล หรอการออมเปนกลม เพอใหผสงอายมหลกประกนในทางรายไดของตนเองเพอใชจายในชวตประจ าวน การปองกนดแลรกษาสขภาพ และการประกอบอาชพ (1.7) อาชพของผสงอายในบางพนทเปนอาชพทมาจากภมปญญาทองถน เชน การทอผาลายทองถน การจกสานโดยใชวตถดบจากทองถน เปนตน ดงนน องคกรปกครองสวนทองถนหรอชมชนจงควรถอดบทเรยน เกบรวบรวมและถายทอดองคความรในอาชพนนสคนรนใหมหรอผทสนใจ เพอใหอาชพนนคงอยสบไป ตลอดจนพฒนาใหกลมอาชพทมาจากภมปญญาทองถนนนเปนแหลงเรยนรส าคญทสามารถสรางองคความร และสรางรายไดใหแกผสงอายได (2) ขอเสนอแนะระดบนโยบาย มาตรการ และกฎหมาย (2.1) แนวคดในโลกปจจบนมองวาบคคลทอยในวยผสงอายตอนตน โดยเฉพาะชวงอายตงแต 60-65 ป ยงเปนบคคลทมประสบการณและความรความสามารถในการท างานได ดงนน ภาครฐจงควรมกฎหมาย มาตรการ หรอนโยบายทสงเสรมใหคนทยงมศกยภาพนน สามารถท างานหรอประกอบอาชพตอไปไดหากมศกยภาพ ความพรอมและความตองการ โดยอาจพจารณาปรบเกณฑการเกษยณอายราชการ หรอขอความรวมมอภาคเอกชนในการขยายการเกษยณอายงานเพมขน รวมถงการสงเสรมใหมการจางงานผสงอายทเหมาะสมสอดคลองกบทกษะและสมรรถนะทางรางกายแกผสงอายเพมขน เพอท าใหผสงอายกลมนมรายได และลดการใชสวสดการจากภาครฐ อยางไรกตาม กรณผสงอายทไมตองการท างานในระบบของรฐหรอเอกชน แตตองการประกอบอาชพอสระอนเขาขายการเปนแรงงานนอกระบบนน ภาครฐกควรตองมนโยบาย กฎหมาย หรอสงเสรมอาชพและคมครองผสงอายในกลมนควบคกนไปดวย โดย

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

158

กระทรวงแรงงานควรเปนเจาภาพหลกในการด าเนนภารกจน เนองจากทผานมากระทรวงแรงงานมนโยบายการบรหารจดการแรงงานนอกระบบอยแลว เพยงแตไมไดเนนแรงงานนอกระบบทเปนผสงอาย ในขณะทนโยบายการจางงานผสงอาย กจะเนนในกลมแรงงานในระบบมากกวา จงควรขยายขอบเขตภารกจการท างานใหครอบคลมถงผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบเพมมากขน และตองสอสารไปถงหนวยงานระดบจงหวดและระดบทองถน เพอใหเกดการขบเคลอนไปในทศทางเดยวกน ในขณะทกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ซงอยในฐานะผรบผดชอบภารกจดานผสงอายกตองขบเคลอนงานดานการสงเสรมอาชพและสรางรายไดใหแกผสงอายไปควบคกน โดยประสานผานองคกรปกครองสวนทองถน และกลไกเครอขายผสงอายตามบรบทในแตละพนท (2.2) การสงเสรมเงนกยมเพอการประกอบอาชพผานกองทนผสงอายตองมการประชาสมพนธใหทวถงในระดบทองถน เพอใหผสงอายไดรบทราบถงสทธทตนพงม และควรปรบปรงระเบยบและขนตอนตางๆ ในการขอกยมเงนเพอใหผสงอายสามารถเขาถงและเขาใจไดโดยงาย ตลอดจนการพจารณาอนมตใหผสงอายกยมนนควรตองประเมนศกยภาพ ความพรอมและความเหมาะสมของผสงอายทขอกยมเงน เพอไมกอใหเกดการสรางภาระหนใหแกผสงอาย และใหมการน าเงนทกยมไปใชเพอการประกอบอาชพอยางแทจรงตามวตถประสงค (2.3) ภาครฐควรมแนวทางในการบรณาการหนวยงานทเกยวของกบการสงเสรมอาชพใหด าเนนการไปในทศทางเดยวกน และไมใหเกดความซ าซอน เนองจากมหลายหนวยงานทเขาไปสงเสรมอาชพในทองถนซงมาจากหลากหลายกรม หรอกระทรวง เชน กระทรวงแรงงาน กระทรวงศกษาธการ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย เปนตน ท าใหขาดความเปนเอกภาพและการสนบสนนอยางตอเนอง โดยเฉพาะแนวทางการสงเสรมอาชพใหแกผสงอายควรตองค านงถงวย ความถนด และความตองการของผสงอายซงมความแตกตางจากการสงเสรมอาชพของแรงงานวยอนตลอดจนอาจมการจดฝกอบรม หรอเพมพนความรในทกษะทางอาชพใหมๆ ทสอดคลอง

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

159

กบทองถนใหแกผสงอายหรอผทก าลงเขาสวยสงอาย เพอเพมชองทางและหารายไดในรปแบบตางๆ (2.4) สงเสรมสถาบนการศกษาในพนทตางๆ ใหท างานรวมกบองคกรปกครองสวนทองถนและชมชนในพนท เพอน าความรทางวชาการ การวจย หรอเทคโนโลยตางๆ มาใชประโยชนในการสนบสนนและแกไขปญหาดานการประกอบอาชพของผสงอาย ตลอดจนสงเสรมการวจยทองถนเพอเสรมสรางใหเกดการขบเคลอนการจดสวสดการของผสงอายในพนทโดยอาศยหนสวนทางสงคมเปนหลก (2.5) หนวยงานในระดบจงหวดทด าเนนงานทเกยวของกบการจดสวสดการใหกบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ เชน แรงงานจงหวด พฒนาสงคมและความมนคงของมนษย สาธารณสขจงหวด พฒนาชมชน เปนตน ควรตองมประสานงานและบรณาการการท างานรวมกน ทงในแงของขอมล ทรพยากร และบคลากรทตองท างานในพนท ตลอดจนการประสานการท างานกบองคกรปกครองสวนทองถนอยางตอเนอง เพอไมใหเกดการท างานแยกสวน และท าใหนโยบายจากสวนกลางสามารถน าไปใชปฏบตในทองถนไดอยางแทจรง และมประสทธภาพ (2.6) ผวจยกเหนดวยทการจดสวสดการใหแกผสงอายในปจจบนราชการสวนกลาง และราชการในระดบทองทไดถายโอนภารกจและอ านาจหนาทในการจดสวสดการสงคมใหแกผสงอายมาสองคกรปกครองสวนทองถนเพมมากขน เนองจากองคกรปกครองสวนทองถนจะมความใกลชดและรบฟงความตองการของผสงอายในพนทโดยตรง อยางไรกตาม องคกรปกครองสวนทองถนในแตละพนทมหลายระดบ และมความเขมแขงหรองบประมาณทมความแตกตางกน ดงนน การถายโอนภารกจใดควรตองค านงถงความพรอมขององคกรปกครองสวนทองถนแตละแหงดวย (2.7) ภาครฐควรสงเสรมใหเกดการสรางและสานความสมพนธกบภาคเครอขายการท างานดานผสงอายทเปนผแรงงานนอกระบบในระดบจงหวด และระดบทองถนเพมมากขน โดยเฉพาะภาคธรกจเอกชน กลมองคกรพฒนาเอกชน (NGO) หรอกระทงผน าหรอกลมทไมเปนทางการ เชน กลมจตอาสา กลมเยาวชนกลมสตร กลมผสงอาย เปนตน

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

160

เนองจากภาคเหลานจะเปนแรงขบเคลอนทเขาถงและเขาใจบรบทของพนท ตลอดจนสามารถระดมทรพยากรในพนทเพอมาเตมเตมชองวางในการจดสวสดการ (2.8) ภาครฐควรสงเสรมใหภาคเอกชนทประกอบธรกจการใหประกนสขภาพ ประกนอบตเหต และประกนชวต ออกแบบประกนทรองรบตอกลมผสงอายหรอเตรยมความพรอมกอนเขาสวยผสงอายเพมมากขน เพอใหผ สงอายมแนวทางในการสรางหลกประกนในดานสขภาพเพมขน อนจะชวยลดภาระการจดสวสดการของรฐ (2.9) ภาครฐตองปรบเปลยนการท างานดานการจดสวสดการผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ จากแนวคดในเชงลกษณะการสงเคราะห ไปเปนการสงเสรมในเชงการเพมศกยภาพใหกบผสงอายในทองถน ตองท าใหผสงอายเขามามสวนรวมในการแกไขปญหาและพฒนาพนทดวยศกยภาพของตนเอง ปรบเปลยนทศนคตใหชมชนยอมรบในศกยภาพของผสงอายและไมเลอกปฏบตตอผสงอาย สงเสรมใหเกดหนสวนทางสงคมในการชวยเหลอเกอกลกนและสรางจตอาสาใหเกดขนในพนท โดยทกภาคสวนก าหนดเปาหมายในการพฒนาพนทรวมกน (2.10) เนองดวยจ านวนผสงอายในประเทศไทยทจะมจ านวนเพมขน อนสงผลใหภาครฐมภาระคาใชจายในการจดสวสดการใหกบผสงอายเพมขน ดงนน ภาครฐจ าเปนทจะตองหารายไดเพอน าไปใชในการจดสวสดการใหกบผสงอายในอนาคต ซงผวจยเหนวาการสรางระบบการออมระยะยาวแบบบงคบส าหรบทกคนเพอการใชชวตในวยสงอายแบบพงพาตนเอง เปนสงจ าเปนอนเปนการสรางหลกประกนทางรายไดใหแกผสงอายในอนาคตใหเพยงพอกบคาครองชพทจะเกดขน โดยภาครฐตองสรางความตระหนกใหแกประชาชนในประเดนปญหาน นอกจากนนแลวยงอาจตองพจารณาการเพมการเกบภาษไมวาจะเปนภาษในสวนกลาง หรอสวนทองถนเพอน ามาสนบสนนการจดสวสดการใหแกผสงอายใหเพยงพอในอนาคต (2.11) ควรทบทวนระเบยบ กฎหมายและมาตรการตางๆ ทเกยวของกบการจดสวสดการสงคมใหกบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ เชน (2.11.1) ปญหาอ านาจหนาทของหนวยงานทเกยวของในระดบทองท เชน พฒนาสงคมและความมนคงของมนษยจงหวด แรงงานจงหวด สาธารณสขจงหวด

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

161

เปนตน กบอ านาจหนาทขององคกรปกครองสวนทองถนทไมชดเจน และเกดปญหาความซ าซอนเมอมการตความทางกฎหมาย และถกตรวจสอบโดยส านกงานการตรวจเงนแผนดน (สตง.) อนสงผลใหการด าเนนภารกจการจดสวสดการใหแกผสงอายเกดการหยดชะงก และไมเปนไปอยางตอเนอง (2.11.2) ควรจะมกฎหมายในการสงเสรมหรอจงใจใหภาคเอกชน หรอกลมองคกรตางๆ ทสนใจในการสนบสนนการจดสวสดการสงคมใหกบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ โดยเฉพาะการสรางอาชพและรายได เขามามสวนรวมในการแบงเบาภาระการจดสวสดการโดยรฐเพมมากขน เชน การลดภาษใหกบบรษทเอกชนทรบผสงอายเขาท างานหรอการรบผลตภณฑของผสงอายไปจ าหนาย การลดภาษใหกบกลมอาชพผสงอาย เปนตน (2.11.3) ควรมกฎหมายในการใหสทธประโยชนแกผสงอายทมฐานะและไมตองการรบเบยยงชพ สามารถทจะคนเบยยงชพท ตนมสทธรบได โดยอาจจะเปลยนเปนสทธประโยชนในดานการน าไปลดหยอนภาษ หรอการไดรบบรการหรอสวสดการอนๆ ทดแทน เพอลดภาระคาใชจายเบยยงชพของรฐลง (3) ขอเสนอแนะตอแบบจ าลองระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ เนองจากกลไกการจดสวสดการสงคมใหกบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบในพนททท าการการศกษาในแตละจงหวดนน มความแตกตางกนตามบรบทแตละพนท อนเนองมาจากสภาพเศรษฐกจ สงคม การเมอง วฒนธรรมและวถชวตความเปนอยในแตละพนทมความแตกตางกนออกไปดงนน การน ากลไกการจดสวสดการสงคมจากพนทใดพนทหนงไปใชกบอกพนทหนงจงอาจประสบความส าเรจมากนอยตางกนอยางไรกตาม จากขอมลทไดจากการทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ การวเคราะหความตองการและชองวางของการจดระบบสวสดการสงคมทท าใหเกดความเหลอมล าทางสงคม การส ารวจประสบการณการจดสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบในพนททท าการศกษา และการแลกเปลยนเรยนรการจดสวสดการสงคมส าหรบผสงอายในพนทอน

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

162

ภายใตชดโครงการ น ามาซงการออกแบบแบบจ าลองระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบได ดงน (3.1) ผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบถอเปนศนยกลางของการจดระบบสวสดการสงคม โดยมเปาหมายของการจดระบบสวสดการคอ ตองใหผสงอายมรายได มเงนออม เขาถงบรการดานสขภาพ และไดรบการยอมรบจากคนในสงคม ซงจะเปนการลดความเหลอมล าทงมตเศรษฐกจ มตสวสดการสงคม และมตศกดศรความเปนมนษย (3.2) แบบจ าลองระบบสวสดการสงคมส าหรบผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบในพนทควรเนนใหหนสวนทางสงคมในทองถนเปนผด าเนนการรวมกน อนไดแก องคกรปกครองสวนทองถน ภาคเอกชน องคกรพฒนาเอกชน (NGO) ชมชน (ชมรมผสงอาย และกลมจตอาสาตางๆ) และครอบครว โดยในทองถนควรจดใหมระบบการด าเนนงาน 3 ระบบ ไดแก ระบบแหลงเรยนรและภมปญญาทองถน ระบบการสอสารและสรางการมสวนรวม และระบบงานวจยทองถน (3.3) หนวยงานของรฐสวนกลางตองวางแนวทางและด าเนนการจดสวสดการทเออตอผสงอายทเปนแรงงานนอกระบบ โดยครอบคลมระบบการสงเสรมอาชพ ระบบการสรางหลกประกนทางรายได และระบบสขภาพ เพอสงตอการด าเนนการไปยงหนวยงานของรฐสวนภมภาคระดบจงหวด และลงสระดบทองถนตอไป โดยใชแนวคดทางสวสดการสงคมผสมผสาน ทงการบรการทางสงคม การประกนทางสงคม และการชวยเหลอทางสงคม นอกจากนนแลว ภาครฐตองมปจจยตางๆ ทสงเสรมและสนบสนนการจดสวสดการ ไดแก ฐานขอมล กฎหมาย นโยบายและแผนงาน งบประมาณและทรพยากร

เอกสารอางอง ภาษาไทย กระทรวงแรงงาน. (2555) แผนปฏบตการสงเสรม คมครองและพฒนาแรงงานนอกระบบ

พ.ศ.2555-2559. พมพครงท 1 โดยกลมงานเศรษฐกจแรงงานมหภาค ส านกงานเศรษฐกจการแรงงาน ส านกงานปลดกระทรวงแรงงาน กระทรวงแรงงาน.

Journal of Social Work Vol. 26 No.1

163

กองพฒนาการจางงาน กรมสงเสรมความมนคงทางอาชพ (2559) สภาวการณปจจบนของการจางงานผสงอายและมาตรการของรฐ. เอกสารประกอบการประชมระหวางไทย-ญปน เรอง การจางงานส าหรบผสงอาย จดโดยสถานทตญปน องคการความรวมมอระหวางประเทศแหงญปน(JICA) และกระทรวงแรงงาน วนท 16 กนยายน 2559 ณ หองประชมกระทรวงแรงงาน

ตะวน วรรณรตน. (2557) การศกษาแรงงานนอกระบบในประเทศไทย. บทความวจยในวารสารมหาวทยาลยศลปากร ปท 34(3) หนา 119-150.

ธนวฒน รนวงศ. (2552) สภาพการท างานของแรงงานนอกระบบในประเทศไทย. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต วทยาลยประชากรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ธนต โสรตน. นโยบายและมาตรการลดความเหลอมล าทางเศรษฐกจและสงคม. www.tanitsorat.com/file/นโยบายและมาตรการลดความเหลอมล าทาง.ppt เขาถงขอมลเมอวนท 1 กนยายน 2558

ธระ สนเดชารกษ และคณะ. (2555) ความพรอมของแรงงานนอกระบบกบการเปนสงคมผสงอายในประเทศไทย. สถาบนวจยและใหค าปรกษาแหงมหาวทยาลย ธรรมศาสตร.

นฤมล นราทร. แรงงานนอกระบบ การคมครองทางสงคมและนยตอการพฒนา. http://seminar.qlf.or.th/File/DownloadFile/733 เขาถงขอมลเมอวนท 1 กนยายน 2559

มงคล เทยนประเทองชย. (2550) สทธการเขาถงสวสดการของแรงงานนอกระบบตามกฎหมายประกน สงคม.http://www.rsu.ac.th/rri/researchreadarticle.php? status=2&lang=&id=60&idyear=2550 เขาถงขอมลเมอวนท 1 กนยายน 2559

ศศพฒน ยอดเพชร (2550) ศนยเอนกประสงคส าหรบผสงอายในชมชน : กลไกการด าเนนงานเพอความยงยน. กรงเทพฯ : มสเตอรกอปป

วารสารสงคมสงเคราะหศาสตร ปท 26 ฉบบท 1 มกราคม – มถนายน 2561

164

ศภเจตน จนทรสาสน. (2552) ความเหลอมล าทางรายไดของแรงงานในประเทศไทย. วทยาลยประชากรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

สมชย จตสชน. (2553) การลดความเหลอมล าและสรางโอกาสทางเศรษฐกจ. สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย

ส านกงานสถตแหงชาต. (2557) สรปผลทส าคญการส ารวจแรงงานนอกระบบ พ.ศ.2557. จดพมพโดยกลมสถตแรงงาน ส านกสถตเศรษฐกจและสงคม ส านกงานสถตแหงชาต

อารดา นนทขวาง. (2554) มตทางกฎหมายเกยวกบหลกประกนสขภาพส าหรบแรงงานนอกระบบ. วทยานพนธนตศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยเชยงใหม.

อไรวรรณ รงไหรญ (2599) ทศนคตของผสงอายทมตอสทธผสงอายตามพระราชบญญตผสงอาย พ.ศ. 2546 ในการรวมกจกรรม ณ สวนสาธารณะของกรงเทพมหานคร, วารสปญญาภวฒน ปท8 ฉบบท 1 (มกราคม-เมษายน 2559)