ANALECTA IN AETNAM

13 (cum) ipse suo (tueret Bacchus pede mellaque lenfis rpenderent {alUs et pingui Pallas olivae, I secretos amnis ageret· tumgrati,a ruris: pendendi verbum ne Gum dativo iungatur aut oliva8cribendum aut zeugma statuendum crit huius fere gcneris: cummella foHia pendercnt ct oleae Pallas (inhaereret). ceterumsuspicari lieet unde poeta Baccbum suo pede fluentem adsciverit:dPWVlKW<;; nimirum abut.itul' artificio Maniliano V 238 sqq.: ette Bacche tuas nubentem iU11get ad ~tlmos I disponetve iugis imi­tatus ("onte choreas I "obore vel proprio fidentem in brachia dueet r

teque tibi credel semperque a matre resectum I adiunget calamis .:.•secretos amnis bene Sudbaus interpretatUl' t Wunderströme' coltOv. M. I 110 aHisque. potel'at afferre Quint. I 1,35 interp"eta­tionem linguae secretioris quas Graeci lAwO'O'ac; vocant IX 3, 5secretae (figurae) et extra vulgarem Ub'Um positae Plin. N. H.praef, 17 secrefum materiae. seereti dicuntur amnes utpote quivulgares non sint immo peractis Saturni temporibua incogniti at­que adco inauditi. tum quod legitltr in v. 15 non video curimprobetur: rcvopat animum nostrum ad aurea saeoula prim,memorata: <ca dioo tempora oum gratia ruris sooretos amnisagebat'; sio Lucr. V 908 am'ca turn dwat per tcrras {luminavulgo I (tullJissc ... luv. XIII 40 tune mtm virguncula luno , etprivatus adhuc ldaeis luppiteJ' antris. flumina tum oum vulgofluobant seorota non erant,

58 discordes comitum simul agmine venti,: perraro legitursimttl oum ablativo nominis omiasa praepositiono coniuDetum. eno­tavi Claud. Ruf. n 120 Xerleen toto simul Q1'be secutus .. , ellJercitus.

75 vatibus illgenium est; hine audit nobile earmen: Claud.Prob. ot Olybr. 61 solique 1'i'le1'entur I tJietares aud'ire Prabl , ..igitnr non erat cur looutionem addubitarent.

76 vates I sub terl'is nigros tJiderunt carmine manes: il'l'identurvates divino quasi numine instincti qualem exbibet Claud. R. Pr. I 7

Ana1ecb. in Aetnam 561

iam miki cernuntur. tt'epidis dcluOra tnoveri I sedibus sed inv. 77 viris dootis neo viderunt satis plaeuit neo ablativum ferrevoinernnt, immcrito nisi faHor. quidni vatcs viderint inferoscarmine b. c. canentes (79) eum sublimis Astronomicon poeta pertatum mundum carmine nOll profecto tamquam our1'11 vccfu!l !ledcantans volitarit (Il 765), idem grande 0PU!l inoobaturull divinasartia ct consoia faU sidera carmine deduoturum seae mundopromittat? bnc cadit Tibulliannmillud: car'mine purpureastNisi coma: carm'ina ni sint I el/J humero Felopis non nituisset ebur(I 4, 63). adde Propertium Romana moenia disponere versuCODaturum (IV ], 57). aHnd VOlllit Cland. Stil. TI 171 oumAmpbionem meditantem carmine muros fingeret.

150 nec tamen in rigidos efJJit contenta canales I vis animaeflatnmaeve ... da verbil! exil contenta alitar iudioo atqne editores.neque enim agi vhletur de spiritus intentione: contentum dioitnrquidquid angustia est finibus circum8criptum (eingesobränkt).. hocopinor in animo babuit poeta vim animae flamm8.eve per inter­venia flstulosa terrae non ferri velnt aquam :listulis plumbeis auttubulis fiotilibul,l aut livis per canales structilesduct8.m (Vitr.VIII 6, 1). aqua fistu1is seu canalibus o011tenta certo curau du­citur: anima vel flamma per viscera terrae lmc illuc diseurrentes .ibi exeuut ubi cedunt pl'oxima: eo:it audi JOTas ut 329 (spiritus'Y:­e.'lJilit atq~le f~wens tota vomit/ igneus Aetna. continendi verbumeodern aensu pOlmit Vitr. ViII 6, 9 aqua inmittatur ei in geni­culis aut versuris alligationibus aut pomtere saburm contineaiut'.

162 namque illis quaecumque vacant in hiatibus omnis I etsese intt'oiiu solvunt adituque patenf'i I conceptae languent mres, ..et introitu suspicor idern valel'e quod 167 itz ipso limine. omnesenim vir.es quaecumque illis in hiatibull vacant i. e. vacuae Buntangustiarum vinoulis eti am introitu val in ipllO introitu ll!\tu­la'rum fauoium tenarascunt; quae simulatque vastae profundovoraginis oonceptae Bunt languent i. e. immotae iaoent ut marecaniculae diebus (Man. V 211 languetque suis Neptunus in ttndi,s).languidum fit quidquid solvitur: Ov. Her. XIII 114 lang~lida

laetitia solt'ar ab ipsa mea. adieus oro.teros in spo.tiosum ambi­tum patentes intellego: 181 kino vasfi tertent aditus 195 arcentadit~IS 159 ora I (juod patula in promptu cernis vastosque recessus337 vastosque ,·eoeptus.

223 pigra laboratis respondent praemia curi..q G. haee olimgermanice reddidi: der Lohn fUr die aufgewendete Mübe kommtzwar nicht gleic]J, aber er kommt (Philol. LVI 109). profero

Mus. f. PhlloJ. N. F. LX. 36

562 Hildebrll.ndt

Verg. Eel. I 1, 27 libertas quae sera tamen respexit inertem Prop.III 4, 5 sera sed Ausonii,s veniet provincia virgis Anth. Pal. vn349 01jJE j.1€V, aU' 19avov. loeorum in verbo vis posita: ver­baU forma quo debet sono enuntiata sensus palam fit. qui faci­lius peroipitur ubi verbum praecedit: Ov. M. XIII 402 impositaest sero tandem manus ultima beUo. quae sunt in libris dignalaborantis respondcnt ~Jraemia curis interpolavit nescio quis quigravissimam poetae brevitatem perperam intellegeret.

similem breviloquentiam v. 619 prae se fert hi6 1Jclox nimioproperat sub pondcre pauper quae sie depravaverunt ut minimolIeriberent. sane quidem non possidet homo pauper nisi frivola(luv. III 198), sed in tanto diserimine periculi vel levisaimumpondus nimium eflt. abiectis igitur omnibus rebus quae moraea.liquid inferant pernieitati fuglt salutem petere oportebat.

244 Saturni quae steZla tenaaJ quae Martia pugna..'C. Saturnitardl1m esse sidua veterea oonsentiunt: Oie. N. D. n 20) 52Saturni steUa ... frigi1tta fere annis cursum suum conficit Sen.N. Q. VII 29, 1 ca; omnibus ifer S'U'U1n lentissime efficit Oensor.p. 58, 13 H. per triginta annos signiferum pertransit Claud.Stil. n 438 veZOlv semita Lt~nae I pigraque Sa.tu1'ni, his testi­moniis fretus Sudhaus: der langsam rüokende Stern des Saturn.at Saturni tarditas parum arte pugnacitati Martis oongrnit.ll.Ooedit quod eetera qqM his versibus memC}l'antur hominum ueumimprimis nautltrum speetltnt. nautis Relioe servanda, his LueiferHesperus Bootes (Claud. Bell. Gild. I 501 Stil, I 123 R. Pr, III225), 'his ne eometes quidem nullius momenti quemsignifioaretempestatem et ventornm intempel'antiam atque imbrium Aristo'teles auotor fl1erit (Sen. N. Q. VII 28, 1): non illum navitatuto, I non impune vident populi, sca cr'ine mitlaci! mmtiat autf"atibus ventos aut urbibus hostes (Claud. R. Pr. I 234). versudenique 245 navigationis necessitates diserte indicantur. etiamMa.rtia stella habet aliquam potestatem navigaturis molestamventos denuntians incet·taque fulmina (Luoan. X 206 col1. Plin.N. H. II 139). f'apa..'C est Propertio (V 1, 83: avaprratll<1l16U€JI.A(1), omnino triste sidus nee fausti euiquam ominis: Ov. Ib. 213te fem neo quicquam pZacidum spondentia Martis I sidera presse­runt falciferique senis. Martia stella ut est deo oonseoratapugnaoissimo et ipsa non amat tantum pugnas (6pl1<1uC;; "Ap'f1<;; etstella dieitul') verum etiam eonoitat, pngnas dicohumano generioum ternpesta.tibus subeundas. Dec minus Saturnull impius (Hor.C. Ir 17, 22) tl'wle sidus (Iuv. VI 569) putabatnr: gmvc Saturni

Anll.leota in Aetnll.m 563

sidus in omne caput (Prop. IV 1, 84 0011. Ov. Ib. 213). nll.utiseadem molestias afferebll.t Oum esset frigida stelZa (Verg. G. I 336Lucll.n. X 205 Vitr. IX 1, 16). brnmale sidus ilUs temporibusnavigationem impediebat; tenaa: autem saepiuB ita positnm legiturut desit genetivus: simul audimus quid teneatur. ut pauoaseligam: tenaa: est homo qui nummos tenet lI,rell. eonditos, equussi suam retinet eontumaciam, Ditis regrlum unde negent red irequemqu'll.m, caenum quod corpus illll.psum retentet, gemma quandoceram non remittit, lotos quia prohibetur patria quisquis eavescitur - Saturni denique stella quippe eum naves in portudetinell.t. ut stelle. sie dies Saturni tenaa: fuit Tibullo teste: autego.sum causatus atlJeS aut omina dira I Satu1'nive saet'am metenuisse diem (I 3, 17).

291 quae sunt in libris {orte If,were nee faoile perspieiunturnee metriea.e consuetudini satisfaeinnt. eum in v. 290 auatrimentio fiat S110 iure Birt (Philol. LVII 630) postulat aliquidquod aUlltro respondeat Dovumque subieetum elicit boreae ut haeeeontinuetur oratio: sive intrQrsfUJ agunt nubes et nubilus auster Iseu boreae fleOJet'e caput tergoque feruntur; ad mendum of. 170furtim 0 euri G. aquilones tauta vi montem infestaut (286 sqq.)ut caput eius quasi fleetatur - ne moleste feramus TO um:p,ßOA1KWT€POV TOi) aXtlJtCtTO;; similibus aliorum eommentis monemnr. '.-;'eonsiderll. quaeso quantum ~tiIichoni suo Clandianus imputet(I 126): nivibusque profunilurn I scandebat cristatus Athon late­que corusco I curvatas glacie silvas umbone rttebat; apud eundemR. Pr, II praef, 20 eilJcussit gelidas pronior Ossa nives i. e. ipsemons fleetit caput nt Orphei carmina meHns auriblls exeipiat;Lucan. 1 545 ora feroOJ Siculae laOJavit Muloiber Aetnae I nectulit in caelum flammas sed vertiee prono I ignis in Hesperiumcecidit latus ... iterum pronum montis vertieem patimur. quaerestant verba tergoque feruntur aam ut opinor regionem indieantex qua hiberni flatus adspirant. etenim neseio num ilwgummontis Romania totam montis superficiem ut aequoris fluminillagri signifiell.verit; pluralis numerus exstat apud Liv. XXV 15,12ut ad tm'ga coUis ab equite suo insessi hostern incauturn pertraheret:bio aversa collie (Rüol\!Jeite) intelJego. quod utut est malimtergum interpretari montis latus eeptentrionale quod 6St avereumseu tergum ab austro spectantibus, ita sillgula singulie respon­dent: auster a meridie moutem infestat, aquilones n eontrariaparte adflant qui ineursu vehementissimo eaput montis flexeruntet in septentrionali eius latere {crut/tut' i, c. impetu rapiuntllr

564 Hildebrandt

effuso vel ut ait poeta tU1'bant: caput monti et Verg. A. IV 249tribuit.

328 donec confiuvio veluti siponihus actus I e.vUit: Sen.N. Q. II 16 in modum si1Jhonis Col. Irr 10 veluti per siphonemIX 14 quasi pm' siphonem Plin. N. H. Ir 166 siphonttm mocloXXXII 12 veluti siphonibus; improprie luv. VI 310 effigiemquedeac longis siphonibus implent 1. haee comparatio a Ctesibioamachina (VitI'. X 7; cf. Isid. Orig. XX 6, 9) petita scriptoribusargenteae quae dicitul' aetatis videtur arrisisse. meminimusAugustum incendiis exstinguendis euram impendisse: Strab. p. 235npo~ IlEv Ta~ EllnpiJ(J'El~ (JuvTaEw;; (J'TpCmWTlKOV EK TWV unE'AEU8EplWTWV 1'0 ß0118fj(J'OV .•• quod illi siphone eomparatoluculentum reddunt id Ovidio belliea maehina conficitur M. XIV183 veluU tormcnti viribus acta . .. sama cf. Aetn. 555.

360 ille <impetus ignis I et montis partes atra subveetat arena:montis partes saxasunt: Sen. Phoim. 71 IÜc rapam torrens cadit Ipar­tesque lapsi montis emesas rotat Sil. IX 466 pa1·tem Ivicini montis •..iacit Anth. Lat. II 1 e. 279, 12 B. haut partem emiguam montisde saxo meta1lis avuIso. haee fragmina ex ipsis montis visee­ribus egeruntur: Aetn. 200 volvuntur ab irno I fundamenta Verg.A. III 575 intc1"dum scopulos a1!Olsaque viscera montis I erigiteruclans liquefactaquc salm 2 S1tb al/ras I cum gernitu glomer-atfundoque emaestuat imo ad quae Servius: < viscera montis' id est'partes'. Lucan. VI 294 cum tota catlenlaS I egerit ... AetnaVal. Fl. Ir 30 t1"umille (Typhoeus) eiectat adesi I fundamentaiugi Claud. R. Pr. I 171 quae tanta cavemas I vis glomerat? neealiud speotant Sen. Epp. 79, 2 montem qui devoretur cotidiePetr. 122, 135 Aetna voratu,t' I ignibus insolUis PacialJ. Paraen.c. 11 (Aetna ct Vesuvius) dissilitmt devorantur Claud. R. Pr.I 165 <damnisque suis incenclia nutrit Cassiod. Val'. IV <50, (i

mons . . . qui erogationibus tantis expenditur. bine eum demontis partibus sive saxis funditus eieetatis eonveniat superest

1 Patrioius martyr (Aet. primor. mal'tyr. ed. Ruinal't cd. Il p. 555)apud proeonsuJem talia locutus perhibetur: quae supra terram est aquacoacta in unurn ctppellationem marium, quae <vero infra abyss01'umsuscepit; ea; quibus ad generis humani usus in tC1'ram velut siphonesquidam emittuntur et scaturiunti suppedita<t testimonium Humboldt,K. IV 326, 45.

2 hune loeum imitatus, Silo XIV 63 liquefacta . . . saxa quaelegebat in suam rem ita eonvertit ut liquefactis saxa cewemis effingeret.haee est aXXoiwO'I<;.

Analeeta in Aetnam 565

ut arenae na.turll.m explieemus. COJlsta.t a.renas nihil esse nisisaXerllm contusorum atque dilapsorum minu tissima.s reUquias(cf. Neumayr, Erilgesch. I 170). nihil igitur differt a montispartibus arena vel ut idem aliis verbis illustrem arenarum nimbi(199) siout saxa partes montia stmt funditus exhaustae. soluta.oratione Uceat ambiguum sermonis dilueidum reddere: 'eum atraarena subveotatur montis partes subvectantur' vel 'montis partesin 1 atra arena subvectantur' vel 'atra arena subvectata montispartes subvectant.ur': Stücke des Berges werden als Bohwal'zerSand ausgeworfen. similis videtur ablativus in v. 591 cxtinctos­que suo Phrllyas Hectore i. e. Phrygas extinotos Reotore 'suoextinoto vel Phrygas in Reotere suo extinctos. quem ablativuminstrumenti nomines ~n ut barbare loquar ooinoidentiae parumrefert; Don semel eoilem usus est Propertius exemplis simillimisdiffioilioribus tamen quorum ambiguitas augeatur admisso zeugmatisartifioio: III 19, 21 tuqueo Minoa venmulata 8cyUafigura,-1 tonilenspurpurea regna paterna coma: Soylla cum purpuream patris comamtondet regnum paternum delet: I 13, 17 et cupere optatis animamaeponet'e verbis h. e. animam deponere optata verba dicentem iTI 8, 37 ut postquam sera aaptitia est radilita poena i. e. oum captivareddita est sera poena est soluta.

alitet· se habere puto 112 setJ nympha perenni I edit httmum .•limo furtimque obstantia rnoUjt. poetae si simpliciter loquilibuisset nec nymphalll ille n'e limum praedioare debebat l'eren~

n6m. poterat erosionem quae perennat ubicumque nympha subterds latet: Tib. I 4, 18 tanga dies molli sa.va peredit aquaStat. Th. VII 811 e.'lIeitit sau putr'e solum carpsitque terendo Iunda latens. seneus ablativi liquet: solum aquis exesum inlimum putreseit. est profecto liberius dicendi genus quod intel·legatui' expeditius quam certum in grammaticesordinem ad­gregetur.

383 magnis operata rapinis I flamma micat latosque ruense:rundat in agras: fervidum amnem ex oraterihue undantemGraeci pU(lK(l2 vooabaut; Latini quibus taBs appellatio deessetpatrii sel'monis egestati subvenire varie laborabaut. qui oumlapidem molarem ceteramque materiem igne fluere crederent

1 da hoc pl'aepositionis uau cf. Beiträge zur Erkl. des Ged. Aetnll.p. 7,13.

2 Lavastrom, cf. Griech. Stud. f. H. Lipsius p. 52 sqq. ubi voca­buH fluaE usum enarrayi.

MG Hildebrandt

(Aetn. 513) non rara (tumen et quae sunt similis notionis seriptareperiuntur; Äetn. 484 liquor ille magis fervere magisque I (tu­minis in speciem mitis . , . 498 (turn'ina consistunt ",tpis 513 fa­villae I (tumina proprietate simul concrescere 494ingeminant (tuctt!SApul. De mundo 34 (tamlyt(u'um (tuenta ... quasi duo (tumina ...Äetn. 490, sohtmque Iipsum adiutat opes facilesque sibi induit amnisClaud. R. Pr. I 172 qttO fon te ruit Vulcanius amnis? 1 sieGraeei poetae rroTaJ,1Ouc; rrupoc;, 'AlpaiO'Tolo KPOUVOU~ finxerunt;e scriptoribus stoieus ille qui libellum rrepl KOO'~lOU eomposuitXE11,UlppOU blK'1V deferri puaKa dixit (400 a 31 sqq.). h;>elatine reddidit Apul. l. 1. quondam effusis cmteribus divino in­cenclio per clec1ivia tOr1'ent'is vice (tammamm (tumina cucurrerunt.Apuleium August. Civ. Dei IV 2 exseripsit, hune sequitur verbispaulum immlltatis Orosius V 6 qui (ignes) torrenfum modo perprona praecipites 13 torrentibus igneis superfusis lateque circlt1ll­(tuentibus. sed multo prius Lucanus eodelll vocabllIo rivumigneum descripserat audacius ille quidem ut poeta: torrens incampos de(tuit Aetna (VI 294); hune respicieus Silo XIV 62:(tammarum exundat torrens.

aHa comparatione Verg. G. I 471 quotiens Oyclopum effer­veTe in agros I vidimus unclantem ruptis fornacibus Aetnam I (tam­marumque globos 1iquefactaque vo1vere saxa (ad quae Servius:'unclantem' autem undae modo (tammas vomenfem) Lucan. V 99ceu Sicu1us flammis urguentibus Aetnam I undat ape.'C Stat. Th.IrI 596 exundant apices Sil. XIV 62 flammarum exundat torrensAetn. 384 (tamma micat latosqtte ruens eJiundat in agt'OS 486<liquor) pronis 2 dimittit collibus undas 494 (amnis) stantibusincrepat 'undis 608 evecta in longttm lapidis fervoribus tmcla.

Graecis Vulcanius amnis non puaE tantum audiebat sell etlpAoE vel lpAO'fEc;: Pind. P. I 43 lpOivlO'O'a KUAtvbo~eva lpAoECon. Narr. 43 01 TE Ahvn~ ToD rrupoc; KpaT11PE~ aveßAuO'llvrrOTE rrOTa~oO b\K'1V lpAO"fa KaTa T~~ xwpac; . . • Kal TOU~ IJEvaAAOU~ ~ lpAoE E1TlKaTaAaßoDO'a ElpeElpEV, at!TOU~ OE rrEplEO'Xi0'8'1 TO rrOp Kat wO'rrEp V~(jO<;; €V Tfj lpXO"f1 rriic; 0 rrEplaUTOU<;; XWPOlj; €"feVETO (rrepl €O'XiO'e'1 Sudhaus) De mundo 400a 31

1 de f1uviis pulvereis quos Cassiod. Val'. IV 50,5 commemoratcf. Humboldt, K. I 150: eine durch Reibung zu Staub zerfallene Lava.

2 pntnis C. primis ideo displicet quod inaequalia sunt non cultasolum inferioris regionis (493. G!.1 sq.) sed etiam desertae vasta, totaomnino montis superficies. cf. Sen. Beu. VI 37, 1 ut Aetna inmensamigniunz Vbnl ••• pmecipitet Oros. V G (ignes) pel' prona pmeeipites.

Analeeta in Aetnam 567

<pAD'fE<;; • • .' EK TfI<;; aVUßAUGaO"ll1 KUI b:<puO'l1craO"at Kae6.1T€pTWV EV AiTvt;} KpaT~pUJV avappaT€VTUlV Kai avd T~V Tilv <pEpO­/-l€vUJv XEl/-l<XPPou MKllV Aelian. apo Stob. Flor. 69, 38 TOU<;;€aUTWV 1TaT€pa<;; apa/-lEVOt blll f.I.€Gll<;; Til<; <pAO'(O<; EKO''uGUVPaus. X 28, 4 KaTllAa!lßaVEt cr<pii<;; TO ltDp E1TE.t'fO/-lEVOV Tf,j<pAO'fl ••• neque vero oonstabat usus: Stmboni eerte pUUKE<;; et<pADrE<; discernuntur p. 274 ToD 1TUPO<;; ••• TOTE MEV puaKa<;;aVU1T€f.l.1TOVTO<;; TOTE bE lpADru<;; KUI AlrVU\; • • • eral1t praetereaqui flammeam esse proluvionem Aetnaeam prorsus negarent:Mir. ause. c. 38 TOV b' EV TlJ Ahvt;} pUUKU OUTE. <pAO'fwbl1 <paO"lvOUTE auv€Xil • • • Aetnae poetam a contraria parte stare verbadeclarant ipsius 499 ßammea massi.s I ßaluitur facies. Latinißamma vel flammis interdum flammarum fluenta signifioarivoluerunt; sed in hac potissimum quaestione oavendum est nenimis premantur verba poetarum qui coneessa frni libertate quamscientia rerum dnei nonnumquam maluerint. missis igitur qui deflammis Vesevis Aetnaeisve in caelum elatis similisque notaeportentis verba faoiunt ut Verg. A. III 574 Pan. Mess. 196Ov. M. V 353 Tr. V 2,75 P. n 10,23 Ib. 596 Sen. H. O. 1361Phoen.314 Luoan. I 546 X 447 Petr. 122, 135 Val. Fl. IV 508Stat. Th. V 50 XII 275 A. I 490 Silo XIV 64. 67 Claud. R.Pr. I 170 3liis oautius a soriptoribus initium :liet. ac oertum..;:quidem testimonium Livianum illud fragmentum praestat a Servioad G. I 4:71 oitatum: tanta.liamma . . • eal Aetna monte deflumit2tt non tantum vioinae ~,rbes, sed etitum Regina civitas afflaretur.haeo dubium non est quin ad ignium illam effuaionem pertineantquacum simul oineres egeri lateque per aera differri solent(Si!. XVII 594), idem profluvium ex Veauvio ruptum respioitVitr. II 6, 2 inde evomuisse circa agros flammam: ne hoc quidemambiguum fiuminis ferventis indioium. de piis fratribus Sen.Ben. III 37,2 discessisse creclitum est ignes et utrimque flammarecedente Umitem adapertt,m pe,' quem transcurrerent iuvenesClaud. C, m. 17, 3iusta quibus rapidac cessit reverentia flammae47 '/ton potuit pietas flamma cessante probari. ex Aetna huooadunt 383 magnis opel'ata rapinis I (lamina mioat latosque rUMS

ealundat in «gros 460 (sallIum> . . . certaque venturae pl'aemittitpignol'a flammae. OOIlSUltO praetermisi Lucr. VI 680 nunc tarneniUa modis qttihus irritata repenie I flamma foras vastis Aetnaefm'nacibus efflet I ealpediam: sane quidem i11a ßamma potest intel­legi puaE Ö EV LtK€A(lf de quo singulari libello Theophraatua

(l.aert.Diog. V2,49); sed hand soio an poeta ratiollem potius

5G8 Hildebrandt

universam incendiorum in animo hahuerit quam expediturum sesepromiserit vv. 639 sqq.: rat-io quae sit per fauces tnontis utAetnae I expirent ignes. v. 699 de singulis eiectamentis loquitur:wtollere flammam I satraque subiectare et arenae tollere nimbos;in bis {lamma fortasse designat ignes quales Aetn. 360 memo­rantur (cf. infra). eruptionis calamitatrs indicantur vv. 641 sqq.neque enim mediocri clade coorta I flammea tempestas Siculumdominata per ag1'os I finitimis ad se COnt>ertit gm:fibus ora. hispraccipue puctE respicitur quam volucrem cladem Apuleius I. Lperbihet (Claud. C. m. 17, 48 ingenti elade). plurali sie utitur Verg.G. 1471 quotiens Cyclopum eRervere in agros I vidimus undantemruptis fornacious Aetnam Iflammarumque globos liqne factaque volve1'esaxa: {lammal'um globos condonabimus sad volvere fluminiaest quod et ipsum volvitur: Pind. P. I 43 <poivl(jO'ct KUAlvbollEva<pME Aatn. 493 u/pote inaequalis volvens perpascitur agl'os colI. 200Sen. Pboen. 315 igneos volvens glooos Stat. Silv. IV 4, 79 v.infra. Aetn. 524 (lapis molaris) seu forte madentes I effluit inflammas (cf. Beiträge ... p. 3) 635 eruouet'e pios iuvenes at­tingere flammae I et guaeC'tl,mgue fet'unt illi vestigia eedunt: {lamlnasdici fluminis cirpa vicos oppidi discurrentis patet colI. Con. Narr. 43aUToul; be 1TEPl €OXt0'911 TO 1TOp Lyo. Leoor. 98 p. 160 AEYtTCHyap Ktll<XlV TOV T01TOV EKElVov 1TEplPpEOO'CU TO 1TOp Paus. X 28,4.blX~ O'XIO'a~val AET€T{X1 TOV pUaKct Philostr. Apoll. V 17 xwpo<;b' €U(iEßWV 1T€p\ 0\)<;; TO 1TOp lppull De mundo 400a 31 Apul.1. 1. 34 Sol. p. 50, 16 M. it./,venes duo sublatos lJarentes evwenmtinter {lammas illaesi ignibus.

puaE Gl'aecis et flumen igneull1 ax montill villcerihus ef­fuaum denotabat et maasam fervidaul ex qua flumen iIlud cODcresoit(Lava, cf. Roth, Veauv p. 46. 50): Diod. V 6 Kai 1ToAXoO KaTaT~V xwpav PUctKO<; EKxv9EVTO<;;. hoo voillit opinor Lucan. V 99Siculus {lammis urguentibuB Aetnam I un(tat apw: reapse mallllisllurllum evecturis urguentur montis viscera douee nimia surgentis(magmatis' pressura viets. dillsiliunt exitumque pl'aebent undisexaastuantibus. perinde ac nos Lucanum Bambus interpratatusest in Aetna dialogo (Aetna reo. Gorallus 1703 p. 216): qttic­fluid in Aetnae matris tttero coaleseit, nunquam 1 emU w crateresuperiore, qt~od vel eo inscendere gravis mate,"ia non queat, vel

inferius aUa spiramenta sunt, non fit opus. Despumantflammis urgentibus ignei t'ivi p-igro fluu;u totas delambentes plagas,at in initure.scunt.

1 hio error eet; cf. Sartorius-Lasaulx, Aetna I 235. 239. 259 sq.

Analeeta. in Aetnam 569t

1tUP interdull1 Graeeill ID!lllSall illas effluRs indicat: Pind. P.I 40 TaC;; tpeuTOVnll tlEV a1tAatOu 1tup6C;; lllVOTaTal EK flUXWV 1ta"faiAesen. Prom. 367 ~VeEV EKpU"ftlO'OVTal 1tOTE. I 1tOTUfl01 1tUpo<;; .••Tnue. III 116 eppul1 • . . (, pua~ TOU 1tUPOC;; €.K T~C;; AiTvl1C;;Lyc. Leoer. 98 p. 160 AETETlXl "fap KUKAtp TOV T01tOV b:Elvov1teplppeuO'u TO 1tUP eon. Narr. 43 aUTou<;; b~ 1tEPI EO'X10'9T) TO1tUP Paus. X 28, 4 l}ViKU E1tEPPEI Tfj KaTavQ 1tUP TCl EK TTl<;;AtTVT)<;; • • • (Juv M. aUTolij; TOU<;; "fOVEa<;; TO niip • . • 1tapEEijÄ­eEV Philostr. ApolI. V 17 xwpo<;; Ö' EU(JEßWV 1tEpl oDij; TO 1tOpEPPUl1 Aelian. apo Stob. Flor. 69, 38 TO Tap TOI 1tÜp" .• l)l€(JTT)Hermog. De inv. 2, 2 p. 191, 20 Sp. fj AttVT), Kal UJC;; 1tUPOIj;€XEI PUllKllC;; Marm. Par. 1. 67 Kal TCl 1tOp EPPYll Kaov EV :rIKEAi~

1t€pl TTjV A'hvllv Sehol. Aeseh. Prom. 372 1tOTllI.lOUC;; b~ 1tUpo<;;TOU<;; •.. PUllKU<;; CVT)(JI • , • Lemm. eod. Palat. (cf.. Werusdorf,.PLM. IV 372)bllx TOO 1tUpo<;; OUÖEv ETEpOV ~ TOU<;; EauTwv"fovea<;; ßa(Jt(I(Juvtec;; €(JWOUV. Red de Graecorum lUJU haee llatlluperque: Latini non aliter ignem vel ignes dixerunt eum mo­.larem exeoetum et effusis orateribus profluentem significare voIue­runt: Val. Max. V" ext. 4 ~lat1'em et matl'em h~lmeris per mediosignes Aetnae portat'unt Hygin. Fab. 254 Damon mafrem suam ea: ignerapuit, Philltias patt"em nota rerum eonfusione Solin. p. 50, 16 Miuvenes duo . .• illaesi ignibus Oros. Il 18 ea:aest~tantibus Aetnac':".mantis ignibus favillisque calidis Sil. XIV 65 adsidue subnaseenspro{tuat ignis Aetn. 622 cu~antis vorat ignis 638 fert~tr I iUeper obliquos ignis fmterque triumphans (fert1w conL Buecheler,Rh. M. LIV 6) 641 circa geminos avidus sibi temperat ignis.neque minus eonstat ignibus irriguis (28) aut c~trvis seu torUs •..ignibus (488) fluvium Aetnaeuro dellcribi. bio illic residet sCl'l1puluseuro Vulcanius ignis Iatiore sententia possit 8.Oeipi velut Oie. N. D.II 38, 1 eruptione Aetnaem'um ignium lustin. IV 1 identidem Aetn. 1ruptigue cams forna.cibus ignes 448 posceret ignes. in vv. 203.360. 464 ignes qui dicuntur nisi fa110r vapores sunt igneosplendore eoIIueentes (Sudhaus recte: Feuergarben, Feuer­erscheinungen; de re oontroversa cf. Humboldt, K. I 150. IV 406BUlJsen, Poggend. Ann. LXXX 249. 253). huc fortasse pertinentLucr. VI 699 eo:tollere {tammam lustin. 1. 1. nune {tamnw.s, nunevaporem, nUlle fumum e1·uctet. A.etn. 93 novos . .. ignes delapidis molaris eopiis subnaseentibus et in dies inexbaustis inter­pretor coll. Olaud. R. Pr. I 156 ineien.austum ... 81tlphur.

incendii vooabulo taro eruptio designatuf quam eruptionissingula phaenomena: lustin. IV 1 Aetnae montis . . . durat in-

570 Hildebrandt

cendium velt,ti ipsis uudis alatul' incendium Serv, ad Verg,A. IH 571 causa huius incendii ... vomit ineendia h. (I., utCiceroni! verbia utal', ignea ex Aetnae vertice crumpunt, Stat.Silv. II 6, 61 si veT. fumatate 1'uina I ructassent dUes Vesuinaincendia Locroe Aetn. 189. 212, 220. 386. 401. 417. 556. 568.semel incendium idem est quod nos inde a temporibus HispanorumllavigatOl'lllll vulcani nomina deolarare consuevimus (Humboldt,K. IV 479): Aetn. 441 pa1'S tamen incendi maior refrimit: dergrössere Theil des Feuerherdes ist erkaltet. alibi massae fer­ventes intelleguntur: 202 nune fusea pallent incendia mi/eta1'uma 467 nam subito etfervent OllCrosa incendia raptis. aliterBeBe res habet oum volvendi verbum adiungitur vel oognominatum:2 et quae tam fortes volvant incendia causae Stat. Silv. IV 4, 79Vesuius ... aem1,la. Tri,nacriis volvens itwendia flammi.s Sen. Ben.III 37,2 cum Aetna . .. etfudisset incendium SoHn. 1.1. Oatinensis . ..regio . . . in quam se eum Aetnae incendia protulissent. . .Aetn. 624 nullis parsu1'a incendia pascunt in quibus progrediendivim inesse comparatio demonstrat a gregibus per pasllua dispa­lantibus sumpta (of. 493) 627 cum 'tam vicinis streperef&t inccl1diateetis i. Ej. fiammarum undae oum ad vioinas iam insulas pro­cessissent, his testimoniis rivus Vuloanius b puaE TOU rrupoc;perspioue notatur neo minus certa praebent indicia Claud. C. m.17, 9 nonne vides ut saeva senex inceladia monstret Aetn. 638dexlra saeva tenet laevaque incendia t id est Pietas ooel'oet ignesprohibetque ab iuvenum itinere' Buecheler 1. 1.

474 haud alitcr quam cum laeto devwta tropaeo I pl'onaiacet campis ae-ies cl castra sub ipsa: cur laeta victorw. devictadioitur acies? soIet esse victoria laeta scilioet viotoribus, fiendadeviotis. poeta nonne disertis vel'bis affirmat quae sllpervaoaneaet inutilia videantur? dissentientibus editoribus hano ego oe1'­

tamillis imaginem oogitatione ftnxi: legio aliqua. in oastris oppu­gnatur. haeo aoie pro oa8t1'i8 inst1'ucta retundere impetum frnstraoonititur. sternitur atque prona iacet in oampis et sub ipsaoast1'a oum viotore8 exsultent triumpho tropaeumque. atruant.quam tropaei mentionem non sine oausa faotam puto. meminitenim poeta oolles illos innumeros lapidum egestorum oongeriesubIatos in altitndinem non medioerem quos acoolae 'filios Aetnae'vooitant. tali8 illstar tl'opaei supereminet campos eieotamentistamquam strage completos, abIativum lacto tropaeo si vis in­strumentalem acoipere nOll obloquol'; seu liberiori absoIutorum~l'e~i mavis adscribere per me lioet nat: ineonditum dixerim ut

Aua.lecta in Aetuam ! 571!

poeta. planetas in Y. 234. simile prellsRe et obllcnrae brevitatisexemplum ex Astronomicis afferre licet I 28 quis foret humanoconatus pectore tantum I invitis ut dis cuperet deus ipse videri?col1. 717 inquiruntque saat'as httmano peetore causas: grammaticeid genus ablativnm instrumenti vioem obtinere dooet sed plusvoluit poeta: tu eum sis humano pectol'e, angusto nimirum at­que debiU praedituB tantum conaris r vel ut idem aliter ex­pediam: <io taotis humani peetoris angustiis tRntum 00nari81'sie Claud. Manl. Theod. 81 partut'it inwumeros angt'Sto pectoremundos. quantum uno oasu comprehendi pOllsit idem Mani·lius qui dicitur Inoulento nobis exemplo mODstrat I 513 sae­cuZa dinumerare piget quotiensque recurre'flS I lustrarit mwndumvetrio sol igneus m'be: vario orbe si inteHegas quasi ait dictumm"be variante g~ammaticae fortasse satisfeoeris, poetae non item;qui quid in mente habuerit leetis demnm eis pereipitur qnaesubseqnuntur: omnia mortaU mutantur lege creata I nee se cogno·seunt terrae vertentibus annis I et mutant variam faciem pet· saeettlagentes . . . consideres insuper V 615 solvitque haerentem vmelisde "upe puellam I desponsam, pugna nupturam dote mariti:Andromeda ita nnptnra fuit nt pugna pro dote marito obtingeretvel ita. nnptura ut maritus in pugna dotem acciperet vel ut maritopugna dos esset. haec exempla non eam ob cansam profero quoir-;;.plane esse eiusdem generis a)que Aetnae locnm existimem; sedlongns fui in rebus subtiliofibu8 ut ignotum poetam non singu'lari Hcentia demonstrarem evagari 1.

476itum Bi quis lapidum SU11~mo pertabuit igni ... poetaquid dicturus fuerit ex eis colligendum ast quae contraponuntur.lapis igitur malaris ubi deciduis obrutus saxis velut in fornacetorretur insito humore exuitur (479 sqq.). congeries enhn iUacaduois saxis sublata fornaols vice fungitur. hino sequitnr ut inv: 476 describendum fuerit quomodo lapis ille molaris sesehabeat ubi nuna saxorum egtlstornm congerie tactus patenti caeloignescat. quod ut dilucidum fieret ablativum summo • . " ignipositum suspioor. ignis antem per enaHagen 2 summus dicitur ut-

1 ne hoc quidem indignum memoratu videtur ablativi oausalisqui saepe reperitur in Aetna (of. Beiträge. . p. 6) lioentioris audaciaenullum exstare dooumentum. non aUBUS est poeta qualia Maniliu8 utIII 10 lacerum (ratrern stupra h. e. fratrem laceratum ne Medea ince­stae cupidinill poemloS lueret.

2 huic figurae quantumvis poeta studeat (cf. Beiträge ... p. 1 sqq.)

572 Hildebrandt

pote qui lapides cousuumt summos b. e. patentes ad caelum CUDla.liis lapidibus non obruti supra cetel'OS iaceaut. ooustat eas!!-nimas quas ora crateruDl continent summas causas vocari (158)oppositis eis quae penitus vel in profunde conerescant (283);quae vires Qum fancibns vagentur summis ipsae summae suut.item Man. IV 162 cancer ad ardentem fulgens in cardine metamiqua Pltoebus Bummi.'1 retlOcatuB curribus am,bit: stemmus propriointellectu nardo; quem lJum Phoebi OUffUS evtlOtus sit ipsesummus diei potest.

489 t1iUa tenet frustra moles audi proßuentes rt,ptis crater'ibus(LavamaAsen): sie Birt J. L p. 635 emendari inssit quae tra­duntur nulla tImet frustra maleR. quam coniecturam admodum miMplacere fateor col1. Oros. Ir J8 gmvissimo matu tert'ac cancussaSicilia, insupel' exaestuantwus Aefnae monUs ·ignibus {cwillisqt(,6calklis, cum detrimento plurima agror~lm villarumque vastaia est.

552 ca/nilenti p1'essaque agedum fornace caerce: sie versuslegitur ab editOl'ibus qui subiectum audiri volunt lapidem mo­larem. at fama,'r; feminini generis esse solet. novimus farnacemaerariam et calcariam quam etia,m omisso nomine caloariamalJrariamtle dicebant; Fomacem deam factam Ovidius testatur(Fast. II 525), aocedit quod caerceri aptius dicitur ignis quamlapis; ignis enim natura vagus, lapis non item, pressoqueauetoritate caret idonea eum C pressasq; exbibeat; quo restitutovefSUS efficitur hic: candenti pressosgue agedum famaJ:e coercequem sie interpretor: 'coerce ignes (e v. 551) oandenti fornaoeet eos quidem pressos i. e. fornace ita clausa ut ignibus eva­gaudi nulla potestas relinqnatur'. qui sequitnr versieulus adlapidem molarem }'espicit: neo suffeln pofest neo saevum duralin ltastem.

alio sensu 447 pt'essave canali dictum reor. premitur quodad imum deducitlll', ut pt'emebant patzicem ludi spectatores cumgladiatorem ad supplioillm deposcerent, ut pt'emere curSllm fOllsamsuloum alia dioebant; adrle Lucau. V 86 quod numen ab aetherepressum I dignatur caecas inclusum habitare cavernas? Col. nut alivae premCenÜt1' et ius Buperemineat. hine pt'esswm intellegoeanalem qni deductus ad ima terrae val per terrae profundum

auuaeia tamen Manilio cedit. non sibi permisit quod iIle V 553 etcl'uee virgin6(J, maritul'(J, puetla pepelldit: Andromeda imusti iussu Ham­moms virgo moritura erat; quod lle fieret Persei virtus interoessitvirgineum eius pudorem (5M) etiam Ov. M, IV 680 sqq, laudat.

Analecla in Aetnl1.m 573

aotus ventis inter Aetuam Lipll.l'aaque oommeandi faeultatempraebeat.

617 calligit ille arma et stulta cervice reponit, I defectumrapfis iUum sua carmi11a tardant: arma non esse beHielt. seddomestioa, ootidianae vitae supelleotilem apparatumque, omnesdeniqne res ad vitam fugitivo sustentandam idoneas mihi quidemliquere fateor: arripiunt Ö Tl Tl~ ßOUAOlTO ~mKOUPTJl.1a TijC;;<PUTfj~ ut ait Conon 1. 1. - de v. 618 in dubio res relinquitur.poetam cogHant versioulos suos anxia oura oonquirentem quodab ingenio huius looi non unam ob oausam alienum iudioo.carmina eum Munrone dioo magioa vel inoantamenta sanotasnaturae leges invertere valentia qualia sagae dllclamitabant(Hol'. Ep. 17,4. Ov. Am; III 7, 29). de Medea Ov. Her. VI83 sqq, 87 nec ((wie meritisve placet sed carmma 7100U , • '.

illa ref7'enat aquas Obliquaque (lumina sistit M. vn 199 cumVQlui dI'ls mÜ'o,ntibus amnes I in fontes redlere SUQS. eadem quae(Val Fl. VI 443) mutat agt'OS fluviumque ~lias simulatqJle peropaoa Bileotia coepit ire cum • , . suis averU collibus amnesmiramur (VII 391). Megaera Rufinum in cladem generia humaniBtimulatura pari facultate gloriatur: versaque non pnmo curvaviflumina lapsu I in fantes reditura SUDS (Claud. Ruf. I lo9), dllsagae suae virihus Tib" I 2, 44 fluminis haec rapidi carmine ..,vet,tit iter. Eriohtho quae supe}ns carmine fiectere possit (Luoan.VI 527) dubium non eBt quin fluvios in eaput vertere dil)ieeritut 'l'hessala (ib, (73). iam cum amnis ille fervidus in nrbemdefiueret quid mirum Bi quis huno quoque cantato carmit1,e(Ov. M, XIV 369) sistere eonatus ait? eodem fortasse quo Circeritu tel" noviens carmen magico demurmurat are {ibo 58} deoeptu8ille quidem spe eum immiuente perioulo satiuB Bit in fugam Bedare quam vana superlltitione tardari. eeterum obBerveB prono·mitiis similitudinem in eis verbis quibuB Circe fidere 8e suisartibus profitetur (ib, 357): neo me mea carmina jallunt. huncCatinensem oivem 8ua profeeto fefellere, nam Aetnaea siBtereftuenta nulla hominum evaluit unquam superstitio: 8uffioit Pietas(640) cuius numine teneri voluerem oladem et a fratrum itinereprobiberi Buecbeler nos docuit.

Lipsiae. R. Hil de b ra nd t.