a.s. letsoalo

Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2020.

3 9 t\

1 4 l t 1; t1tW l ~34. /sa A.s. Letsoalo.

n1:a.···-M 14i.L ..;!'lx~ t m~-t.JP ~ /~L'~-,.__ rrt(}... 6'1 Dita'tii!ha Bosologolo. / Ca~~~, .~ ,, I0Jil

X• keletso ya mongwadi wa lekgotla la d1taba tsa batho /

ba baso ke lekile go kgobokanya ka mo ke kgonago go araba

d1potsiao tseo di tewang go yena. Ke nyakis1s1tse d1taba go

bakgekolo le bakgalabje 'me ke lekile go ngwala ditaba lenteu

ka lentau.

TSA SE'l'GUABA SA S1A 'MAMAlJOLQ•

Setshaba •t sa-Meabolo meb1ens l• lehono.

Setshaba se ee agile bohlabela bja RiokWane kgaufai

le motsana wa Matlalwe (Haenertberg). Se buswak ke kgoa1

Ethlone Mankweng II Mamabolo. Yena o amogetse aetawelo pele

gomme setshaba sa gagwe se bontsha tswelo pele e kgolo kudu ka

maatla.

Mo eetsbabeng gonale dikereke tee ka bago 13, le d1kolo

tee ka bago 9. Diphuthego tsc 7 tea Bantu Presb7tarian, e

tee ke ya Five mission. Mabenkele a setshaba ke a mararo. Se

sa hlokwago ke molem·s1 e a rutegilego. Ntlwana ya d1hlare

tea go alara malwetai le yona e gona.

Meloko la Setshaba sa 'Mamabolo.

Bona bang ba ka mosate ba na le diripa tsewe:

1 Ke ba ga-Mankweng, elego bona ba busi ba setsbaba.

2 Ke baga Serlpa, elego bona bakgomana ba bagolo.

.3 Ke bags Tswana, elego bona ba latelago ba ga Seripa.

4 Ke bag a Mokgekolo, elego bona ba ma:telelo.

Batho bao kamoka ba bltswa ka la Mamabolo. Pharologano

e hlolegile ka ba-rakgolo ba bona. Ke bana ba monna Seolwane,

gomme Mankweng le Seripa le Towana ke barwa. Ba ga Mokgekolo

ba bitewa ka mokgekolo makgolo a bona ka moka Mamabuduaa.

Batho bao ka moka ba ana KOLOBE. Dikolobe tee di

t~aditawe ke ba ga Mogaswa. Bona ga go tsebje gore ba

bloleg1le bjang. Le bona ba ana kolobe. Mohlomong ba bitswa

ka ntona e ng~e ya setahaba. Ge re ba reta re rea "Agee ••••

Mohwiti 'a marUlela ntlo bosethe aegolo 1a ntlo ke bj ng."


39 9

4

399 }(3 4/ 6 3

Ba bangwe ba ga Seab1. Le ~ona ke ba bina kolobe.

thomong e be ele aelo ee tee le ba ga Mamabolo. Ga go

gopolwe leina la motho wa pele wa go b1tswa Seab1, feela monna o be a le gona yeo a bego a le moabi wa dinama tea moaate.

Leloko la gagwe ka moka la napa la b1tswa ba ga Seab1 sa Matalana.

D1kolobe tse dingwe ke tea ba ga Led1ga. Ge re blaloaa

ke gore ke ba ga Lesasa la Meotlwa.jMokgalabje rakgolo a bona

o be a thiba tsela ka tshemong 7a gagwe ka legiga (le•asa)

la Mangwetsi.

Ba sa Mablatai le bonake dikolobe. Ana bona ke

dikolobe dife naY Feela go kWala gore rakgolo wa bona o ile a

~a narna ya kolobe gornme a hlatsa la go nyalt'o bwa.

Ka aesotho ke gore o be a lle nama ya mothopho wa gagwe, wo

o lego madi a tee 1·e yena.

Tse dingwe dikolobe ke ba ga sewaa1. Bona ke ba ka

moaate t11t11. Rakgolo wa bona ke ngwana'bo kgosi Sehlomola.

Bakilt bogoei gornme Sehlomola are go bo tsea Seswaa1 a ripa

Serlpa sa setshaba a ya go d&ra eetshabana sa gagwe a nnos1.

Le bjale setshabana aeo se bitewa ga Seawaa1. Ge re ba reta re

re: Seswaal Senakane sa Ka~sikana, Oreng wa tswa dikemola, wa tswa dithuthape mablonc.

bi Ba ga Rakgorwane le bona ke dikolobc ba/tswa ka rakgolo

wa bona. Rak£orwane. Monna yo e be 6le yena sebaka sa ka

moaate. Betho ba be ba tsena mosate ka yena; ba tsena kgorong

1ta yens. Ke gona ba napa ba rmn1tsa Rakgorwane. D1k.olobe tse

ga se tse d1nts1.

l}J:talaled1 SetsbaJ!!ng aa ga Mama bolo.

Ke bo-Letsoalo la Matau. Bona ba phwnilwe ke makgowa

gagabo Boped1 bjalo bja thoko ya T~aneen. Ba :t1hla go

Mamaboloba 1pega bares "Morena re phathekge, rena re phamilwe ""

ke ditahebla." Mamabolo a ba ~etola are "A masweu, letawalo."

Mamohla ono ge re ba reta re re: Agee •••• Letsoalo la Matau

a Monareng" Bona ba bins Nare•Kgomo, ga ba 3e eetsaatsaa.

Dikgomo tee dingwe tse d1 phathekgilwego ke Mamabolo

ke bo-Modiba. Le bona ba patl1we gagabo bona, gomme ba 1pega

go Mamabolo. Aowa dikolobe tsa ba amogela.

Ba ga seblapelo le bona ke be bina kgomo. Ba

"' ralaletse go d1kolobe ka gp phungwa gagabo bona. Leloko le ke


39 9

399

ke batho ba pelo di nolo. Ge lentau la Modimo le d r1hla

setshabeng e bile bona ka ba mathomo go le amogela. Gwa

kolobetswa bo Mokgalabje Joaiae Sehlapelo. }(34/63 Bjale re thoma Ditau. Tsona le rno di tswago ga di tsebje

Re no bona di setae di pbela le dikolobe. Re bwetsa bo Raphela

•a Wotau. Ke tsona ditau tse dikgolo. Lentsu la Modimo le f1-

bl1le aetebabeng ka bona. Kamela Raphela.

Ditawana ke bo Motau le bo Thabana. Bona ga gv seo re

ka se bolelago ka bona. Feela le bona ke bafalaleai mo setsha

beng se ea Dikolobe. Sa bona ke lebwno la dikgorno. Mok.galab.1e

Mamphae Tbabana o be a na le dikgomo tse ka fiblago lekgolo.

Le barwa ba gagwe le lehono ke butho ba leruo la dik6omo ruri.

Maina a bona ke Lesukhu le Masele.

Ditlou ke tsa ka morago. Bona ka bontei ba feta aikgomo

le Dltsu ba hlakanane. Ga go tsebege kukudu ka bona. Ke

batho ba ba phumilwego ke makgowa ga Makgoba. Feels ba bangwe

ba tswa Boroka kua fase. Re hwetsa:-

1. Bo-Makwela a bolema a tlou.

2. Kgahla magonong a mpja lepeka.

3. Kgatle a d1tlou di lla monokane.

4. Makgobathe a Malegoko la ditlou.

s. Thema se ntheme ka eantbago.

6. Mathole le bitsa le ile kae?

7• Lelope la Manakane ( Bona ba tswa Bolobedu)

a. ~akakase se nthoge ke sa re wena.

g. Mailula la Matebele.

10. Maponya a Segoai se teea motho ka diphego.

ll Malablela a Moblotlwane.

12 Hlapa diatla mab1na-go-aolwa.

Dltlou tee ka moka ke batho ba polelo e nyakilego

go swans. seo ke boblatse bja gore ba tswa thoko ya naga e tee.

Ga e se ba ga Thema. Bona ba bolela sekolobeng, ka gobane bona

ba f1hl1le kgale.

Mebleng ya lehono gona le mera~e ye mengwe me

setshabeng e f1bl1lego ka morago-rago. Bona re eitwa

gore re ka re ke bate, le gona ga se ba bantai. Ke bo-3wafo

Kgopa,Magobe, Mathiba le ba-ngwe.


39 9

7

8

399

Ka 4/ 6 3 Setshaba se aengwe le aengwe se na le maina a sona a

magolo. Gants1 maina ao ke a dikgadi tsa ka mosate, bablaban1

ba hlabanetsego sett!&aba sa gabo bona ka maatla le ka

mafolotolo, ditona, bakgomana, goba.batho ba bilego le maemo a

bol~egago mo setshabeng.

Bablabani ba bagolo ke go:-

1. Makbudu a phutha bogale, letaatsa la mokgekolo.

2. M ... Maleaela mokgobokwane wa go 3a legoko, dingwe d1 :f'Ula moh1akola.

s.

~ la mathelta, ngwetsi ya go mo lotsha ba horuotse, 8'd!i'a rnaano a go goma tseing •.

Nes19f ngwatlad1 a bo Malesela le Mosibodi, taoga o taee thoka ya mohlware molla ma~ataa dikgong tsa basad!.

Lesets; phable ya ngwana o reng be go pepula o aa fie.

Makhudu le Maleaala ba lwele ntwa 7a Jeblaba-Makhura.

Taa 70na re tla dikwa ka mor go. Banna ba.babed1 bao e be ele

'/ba etapele ba ma'jira a bags Mamabolo ge ba lwale ba sa Molepo.

Sa re go ba ba gebetl1le ba ga Molepo ba ba fete1sa ele ruri.

Lekau le Les1be bona ba lwele ntwa,7a M1d1b1d1, Mmamabolo

a lwa le Dikgale. Bona le bona e be ele baetapele ba mad1ra.

Ba re go ba ba ba fentse ba ba raka go 7a f1hla Thaba Khw1b1da.

Leactca ke kgoa1 Sehlomola. Erile ka ntwa ya Uaburu

le Kaesemane yena a bitea mad1ra .ba namela tbaba 7a Mahutse,ta

ya ba hula Maburu dithoto ka kua ba rero ke senrakane.

Ba d1s1 ba dikgomo ke bo-Mapatla. Yena o be a aa lwe

le mos1mane ka diatla o be a betja ka patla. Tsbepo-Taepo

yena o be a le mosimane yo mosesane wa lebelo. Diphofa-ra

ntekuma~a-makgalwa, o be a sa k1t1me a re baile. Yena o

bile a gola mme ya ba lesogana la bogale marumong. Bo ~atlala

ke ba go tswalwa ke tlala e kgolo ya Makgekgethwane.

Maina a dik.gadi tsa moss t.e k.e bo:-

1 1. lllotloupi-Sereto sa sag-we k.e "Mogale-Moaad1."

2. Kacnak.gotla- sa gagwe ke "More mad 1"

3· Mam.os1bod1 aa gagwe ke "Marumo"

4. llos1•7la - sa gagwe ke "Morernadi"

s. Uolatela • sa gagwe ke "Kgoopo"

6. Ramagalane - sa gagwa ke "Nap 3ad1"


9

10

399 J(3 4 J 6 3

Maina a mangwe ke bo Magalane, Konkkong, Masopja,

Kakgololo, leper1, Podile, Mapodu le Mohare, Basadi k.e bo

Hlohlonya, kgeke le Mankwane.

Maina a ka moeate a aetswelopele.

1. Ethlone : Yena kgosi.

2. S&nuel : Re~ne•agwe.

3· Charles : Rangwane'age a ga ser1pa.

4· Alex le Caeser. Barwa ba rangwane'age Samuel.

s. Albert : wa-rra wa gagwe wa Ngwana Kalahlela.

l. Leng1ne : Kgaetsedi ya kgos1 T11-t11.

5

2. Alice le EIIU7 : Ba ga Rarnogolo wa gagwe, Nkosllo

3• Annale V1otor1a: Ba·ga rangwane wa gagwe Samnel.

Setlogo sa Baga .Ja,aabolo.

Re sia go bolela maaka gore ba ga Uamabolo ba tswa kae

kae, gornrne ba tllle neng, neng. Feela le ge go sa tseb3e mengwaga

dikgwedi le mabaka, go a tseb3a gore ba 68 Mamabolo ba tswa

Bok,~alaka(Rhodesia) ke Bak.galet.a. Lehono le k.e aetsbaba se segolo

ae tswelopele e makatsago. Sekgowa se tsene ka gae, go nowa

d1kof1 le meaegare. Sekreae ee taena le ka mosete.

Rakgolo wa setsh~a ee sa aikolobe k.e Seolwana sa Mmata-

lad1. Sekgopa banns matolo.

Monna 7eo Seolwana e be ele senatla sa maatla a

makateago, monna wa go ae felele motho pelo le ge go ka reng goba

ga reng, wa boblale b3o ~etiaago bja batho ba ba gagwe ka moka

e a filwego mpho ya temogo e tletcego. Uosad1 wa gagwe ke

llamabudusa, tsatsing le yena e be ele mokgekolo wa rnaatla ruri

a nyakile go feta monna wa gagwe kamaatla.

Ba ga ~amabolo ba rile ge ba phumegile Bokgalaka ba

thoma go tlo mono thoko ya Borwa. Go kgolwa gore ke mebleng

ya bogologolo mola batho-ba-baao ka moka ba tswela kua thoko ya

leboa, ba ntse ba leba thoko ya borwa. Yonna ~eo Seolwana o

aepedisitse setshaba sa gagwe ga botse. Mothopbo wa gagwe ke

"Kolobe." Dikolobe ba :retsa mengwaga le rnengwaganyana ba ntse

ba thela le dinagana ba tla mono thoko ya ~ orwa.


39 9

ll

399 b Ka 4 I 6 3

Mokgalabje yeo a taewa ke pbiri ge ba ~e gona moo :.

lee tong. Moka ge a blokega o be a aetse a na +e barwa ba

Seawaa1(8) Banna ba eetshaba sa gagwe ka botsbepeai ba seke ba

blanogela mobumagadi wa bona, ba mo romarela ba seke ba lapiawa

ke leeto la bona. Feels ba be ba sa tsebe t11-t11 mo ba YHiO

gona, ba be ba nore ba tla bona tno go dulagago ba dula gona.

Taba yela go ya maeto le bana ke moleko. Bans ba Seolwana

ba be ba sale ba banyell7ane kudu lta maatla• Gothwe mo leetong

la bona Moqakolo Mamabudusa o be a rwele ba bane ka seroto,

o tee a mo peputse ka moblana ka thar1, ba bara~o (3) ba eepela I l,

ka nnos1, a tsama a ba katsisa. Go kgolwa gore mogolwane wa bona

ke 7ena k:gosi Maribe. Yens o buaitse setshab'a ge.\ba le Bjatladi.

Ba tl1ba ba aga motse wa Seepe. Le' lehono ge ba gopola

relwana fao ba retana ka gore "Kolobe Mahlate1, Mma Seepe

sa go ''rema••.

Barwa ba Seolwttna le bona eb1le batho ba ebetuego Ol!i&abo \

le papabo. Maat,la a bona gore ke dUtou. Boblale;~bjona aa re \\,

bolele moka re ba ribla ga Secpe e be ele molokonya~a o fokolago I \

ka gobane ba be ba le bana ba monna o tee reela - ~eolwana

le bagabo.

Go tloga fao ba tlile ba aula nokeng ya Le~shi~'e-'-"'• \ i \ '

Felwana fao go be go le botse kudu ka maatla. ide~lilk& 7\ a~a

e nannne le noka ya gona e nale meetse a mabotsana ~· maswr~·

Gona ba tloga le sereto se rego " K.olobe Mahlatsi ~tshi.,W\t

Yma seepe sa go rema."

Moka fao ga se ba dula go diang. Ke ge ba tloga ba

K34/63 399 p.ll ~ 5

(Xo bus!tie kxo~i Maribe pele. Kxo~i Mankweng I

ke moratho wa xaxw~.)

mgrwa wa gagwe uanK.we:ng I a tsea setulo sa bogoai~ \)C.e

~ ba tlo"a lfa ya B;lalladi. Diltolobe taa hwetaa :fa~e la j · ~\ bjatladi la go nona, la mabele ele ruri ka hwetsa e se kgomo e~

J·•_ll

K34/63 399 p.l2 e1

NB. Balobedu, baxa-Kxopa, baxa-Letsoalo, kamoka le merafenyana

e byaloka bo-8ekxop8, ba be ba le sel8 se tee le Dikolobl. Ba

xa-'Mamabolo xe ba ya Byatladi ke xe dith6abana di phatlalala.


399

Ka thoko ya bodikela ba kgogana le Molepo ka kua Molapong. 7 39 9 Ka tboko ya borwa ba goma ka

J<34/63

Ka leboa ba amogana le Dikgale.

dithaba tea Mahufse.

14

Ke se go busa Kgosi Mankweng I. Yena bjaloka ga re setae

re boletse ga go tsebege ga botse gore o tsweta\.e k.ae, teela

ee ae tsebegago ke gore o belegilwe gona ge ba ga Mamabolo ba

le mo leetong la go tla mono borwa. Yena go a kgolwa gore Jte ;p

mongwe wa ba bego ba sepela ka noa1 ge ba le mo leetong.

Ge kgoei Molepo a kwa gore ba ga Mamabolo-a-Selwana

Sekgopa-banna-batolo-le-Mamabudusa- tsatsing ba agile kgafsi

le yena a napa ~ bitaa madira a gagwe go yo hlabana le bona.

Utn yt Se!ababa-Makbura.

Ntwa ye e rerilwe ke ba ga Molepo e sale pele, ka gore

Mamabolo o be a be thopetse naga ka thoko ya boblabela.

f t, Ke gona Molepo a ithak1aetaa gore a rake Mamabolo a mo rakele

gagabo. Letshitele. Molepo o be a sa kgwablile ele ruri.

Ga go gopolwe ga botse leina la kgoe1 yeo. Banna ba gagwe le

bona be be ba le ma~olotolo ntweng, ba tbukutbetawe, ba ratagp

lv:a ntwa 7a senna.

Ba swans ba re taba ga e lale serateng. Dikolobe ba

kwa gore Molepo o :tihlile mrne o rata go ba phllllaganya. Yare ka

gore bona ba be ba na le rnasogana mmele- bo-Makhudu-a-pbutbap

bogale le bo-Malesela-makgobokwane-wa-go-ja-legoko, ba re Molepo

re tla blakana. Dira tea kgobangwa, marumo a fokwa, ba tswa

Dikolobe.

Bare ba sa tswa motbo a blaba mokgo/e1 are: 1111--u

Marnabolo le Molepo kgomo tee d1tsbup3a di a·lwa, re tla bona ya

go ~enra nngwe. Ka hwetsa ge ba tloga eka ga ae batho ke d1

tau, ge ba hlakana le motho e ka ba ka dio k:.-:ebeganya ba moja

botala.

Ertle k ge ba lebantse Molapong ba tihla Sehlaba

Makhura bare le ba ga Molepo kokwankal Dikolobe tea ba awura

Masog .. na ba ba swarela faae ba ba geketla e ele ruri. Seripa

sa bona se se pbetsego sa tshaba, sa boela gae, ka hwetsa bana

ba Dikolobe ba sa ba galala.

Ba goma ba boa hae, ba re ba sa phula ka mnoto motho a

hlaba mokgolokwane gape are: agee •••• le a ba bona naa?


39 9

,:r

399

Ke ba ga Mamabolo Seolwana Sekgopa banna marolo le Mamabaduaa

tsatsing.

Mmona-rdira-tsa-boaego, A bloke le go seba wabo.

/(34/63

Ba tsenela moaate ba ba reta, ba ba tlalela• Ya ba

lethabo le legolo, ba tho ka moka ba thakgala.

Le lehono ba ga Molepo ga ba kha so ka polayo yens yela

:f& Sehlaba Makhura. Lehlo:~onyana lonale sale gona, moka se

tswelopele ae e le pipetsal

Bjale d1kolobe di be ai sena selo seo ae ba tswenrago.

Ba be ba dutse ba ile pherere. Ma·)ono(Zulus) a no tswela botswe

lo. Batho bao bogale bja bona e be e le mollo ruri·. Go be go

aena motho e a ka ba emelago. Ba be ba awara dikotse tse dikgolo

maramo a meteng e mekopana e mpa bogale bjo bogolo bja go loutswa

ka gohle. Ka ona ba be ba kgoaa go blaba le go ripa. \

Batho bao ba be ba apara b mad1ts1 mo di:ta·keng le \

manotlong le matsobjana mo dinkeng. Kotho wa gona ge a sepela i\ \'

motho a ka re kgane o a f'ofa. Lebelo la bona go re ·~·· dipekwa.

Ga go motbo a lekilego/gore a ka lwa le bona. Mablo abona

a tuka mello bjalo ka tau, ka nnete ba be ba le tsona d~tau.

ba ga Mamabolo ba lek1le go tela ba tababe~a ~\mats1ng ' ' ;\

a magolo, reela ba ba ba bona gore ga go thuae. '\ ( \

A ~a ·.\ ~\

blahla Mapono. Motho ge a ~ le ngwana wa go lla, b~tho ~?~~\ beba

mo thsaba gomme a utama gagagwe a nnoai. Bosego b th9 L\ \\ (· \ \

I \ ,,

ba tahaba ltamagae ba thabela dithabeng le masoding. ·~,·: \

Rur 1 l.lapono a kile a hlor iea batho. Ka tsats1 ~e \l.engwe

a tswela a re go swara batho a ba gebetla ale rur1. Ko._d1 yo ·\ -~

mongwe m.nago Molobe a tsea mala a batho ba go hWt:i a\ 1tatt~sa , I ·,

ka ona a 1tahela ka mad1 a 1tahlela a peputee ngwa~ k.a \~ \ '\ \

rnohlana gona gare aa batho ba bolailwego. Mapono ge, a .. bAa·· gape I i• \

a no hwetsa elta batho bao ba hwile ka moka. ErUe !lyo mongwe a , I I \

tswela morago a lemoga gore m eadi 7eo o 88 ona. ~. K,, ge a reka \

segagabo: " Banna motho so o sa phela" Ba bang we ~are • A81 1

mo lese monna\ 0 re o tla sala a dirang a nnosi. L•pono lela

la wele ke ge le hlaba mosad1 yola mo legetleng la lerumo.

Uosadi a tsoga a re: Mpolaele ruril " Ke ge ba)b~ngwe ba napile I ;{ ! I

ba mo kgalema go~ne 8 tlogela moaad1 yeo. Mokae~plo yeo a satso

hwa gona bjalo b~alo. Fcela a be a kgekotae ele ruri.


39 9

17"

399 9 Ke ge ba ga Mamabolo ba tahaba ka motse ka moka,

J<34/63 ba yo dole ~elo mo ba rego ke Xgwara. Naga yeo enale

makgwa~a kudu. Mo le ge ba dutse dipelo tea bona d1 be di aawe

ba be ba tela ba gopola.

B3atlad1 bja Mmamorela wa Mablata1,

Bo ena Dikolobe.

Go ja ba be ba ja, go nwa ba nwa, matsi a so lekana le

a b3atlad1 ana ba be ba sa a bone.

Erile ka morago ge go kwala gore mapono ga a sale gona

le gona ga a sa kwala le ka motshetsha ka ge ba ga Mamabolo

ba re masopeng go a boelwa, kgomo tea fula bjang tea kbora,

ma~s1 ya sebe matai gape. Dirokolo tsa tsoaoloawa, nyoba ya sebe

117oba·, lefela ya sebe lefela batho ba thakgala bare phehleble.

Le:tase ke nama ya 14akhu.ra le a rena. Ba ga M.;m<::ibolo ba

tennwe ke leb jatlad1 ba loga ba yo dula ga Rakop1-.. Felwana :ra

e be e se madulo a letlilego. Sekot1 sa moed1. Be ro kgablwa

ke meetse le mahlaka ya noka ya:

Mpbogodiba moletsane,

Noka ya kgahla a Ma1te.

Morogo ona ba be ba sa o lle le ge go le bjalo. I

Etse bjalo babe ba napa ba batamela tholto ya dlk.gale k.a\bo-1\ ~\

hlabela. kgosi D1kgie le yena ge a lemoga taba ye, a kwa gore

Mamabolo o agile ka Rakop1. A bona gorenaga ~a gagwe e hatltsedi-'- \

tse, 8 lernoga gore rna moao o tla napa a batamela a ba ·.a tihl;a

le mo a sa ratego ke ge a 1tuk1aetsa go ja go mo rakela gagabo

B3atlad1.

Ntwa za M1d1b1d1.

Diltgale a itukisa ka sep1r1ng a nyak.a kamoka dilo. ,tea (\

go blabana ntwa, are tu. Mamabo-a-Leteoalo yena a seke ai\

tseba aelo. A nore kg ne ke raolao mo gohle. Feela1mad1ra \

\ : \ ; \ I

a gagwe ona 8 be a no dala a lok1le ka gobane a sa ·.tsebe 1••,

kago go mo blegela ka teats1 le lengwc. Dikgale yena are go

loka a na~a a batamela.

'·~r1le ka teatsi le lengwe ge ba ga Kamabolo

ba sa ja, ba sa nwa, ba bona maa1ra a ga D1kgale a ba

okometee ka :tase. Lelwala le gona mo momohla no go agilego j

bo Baphela-a-Motau le bo Seblapelo-aa-Mosega. Kgoweng ka molao


39 9

18

.399 ID wa aesotho, ga go ag1w1 '·eela rena re malta1iawa ke se se dirwago

ke bat.ho ba lehono. Ana ke seno aekgowa na. ~3 4 Is a Ba-Lekau-La'-Mmateka le bo Leaibe ke ge ba tewa ba

' ~adimegile ba gagotse dltahlego e le rur1, b• ntshitse mar1r1

1 ....

bj.~lolta tau.

ba \ ba.b jang.

Ga g() tseb 3e gore na ba ga Dikgale e be ele batho ~ .

Ga .se ba leka le gore ba ka awarelela bjaloka kaba

sa Kolepo. Ba rile go bona dikolobe d1 batamela ba blanola diaDo I I

tsepu tea tsena :rase. Thaka ya masogana ya ba ralc.a gornme geba

tihla K1d1bid1 ya ba swara.

Ba e go ba ba ba geketlile ba ba ba swara le kaoai ya

bona. Yena a rHpela are "Morena Mamabolo letlalo la motho

ga le bapolwe fase. Ke lahlile nka ee sa boeletaa. Feela yena

ba aeke ba mmolaya ba mo lesa a tlosa.

Bo Lekau le bo Lesibe ba bo7a gae. Go tloga tao

Dikgale ga se a lek.a gore a. k.alwale Mamabolo. t.tomohla wono k.e \

bakgotse ba bagolo. Mamabolo taere mosadi gona, m~ago

Makegeng le Mmago Mankweng II ke go re ke gore ke bo ngwana

Dikgale le Makegeng rangwane wa d1kgoa1 o tse•e ngwana .v1k.gale.

Bjale ge nke ba kgale ba be ba swane le ba lehono, nkabe

re le botsa gore ba tlogile neng ka ga Rakop1. Peela ba tlogile

~a namela mmoto ba tlo dula Ka~arane. Mob& be ba itbekgile ka

thaba ~a Hw1t1 ba tela ba e rata bare:

Namela thaba ya Hw1t1 o bone,

t.a kwa Lehw1t1 le duma, .,

Thaba ya Kgala a tsogetswe.

Naga e be e aa letse. Banna ba taws maaolo ba yo tsoma

diphoofolo ka kua ntle ga thaba :(a Mah (rae. Ba boye ba

rwaleletse alnama t•a d1phoo~olo-d1pela-d1phut1-d1hlolo-mebutla

le diphootolwana tse d1ng~e tsa naga. Ka hwetsa ka gabo

Lodi ebile e se mekgopa e ele kots1. Bo-:Aogori basogi ba managa

ba sa blokwe mor1 ting.

Mo Kafarane ba ga Kamabolo ba be ba blabilwe ke

phero. Mmoto woo ga o f111 kudu selemo. .. .. Feela marega a

gona a tonJa go ~Jtaa tekanyo. Ke ge bale ~ao ge p~•

ph1r1 e ba tseela kgos1 Mankneng I. Ba mo tiblile gona kamo

baeego ke Monyakgeng lehono ba ga Kamabolo Seolwana sa

Umatalad1 ba sa bolokela Segwet3ane.


39 9

20

21

~99

Kgos1 Mankweng I o latetswe bogosing k8 morwa wa gagwe

~silo. Ke ge ba tloga ba yo aula Sebokhung. KgoDi

Nkoa1lo o bile kgoa1 ya mahltse kuou. Ge go busa yena ga se

ga ka ga kWala mabothata a dintwa goba mabloko a malwetsi.

Go be go le mothakgalo rcela.

/}

Masogana ba napa ba gape d1kgomo ba di ise kua thabeng

ya ga Ngwana kgos1. Ba rekge ba boya gae, wa hwetsa d1kgomo d1

a1o gatalala ka lebelo d1 siena. Ge batbo ba bolela ka mekato

ya d1kgomo bara gons rnohla go le bjalo.

Magomo Kamoka a be a siwa ke pholo ya moaate e khulong

leina la yona bare ke Umap1ts1, ere ge e fihla gae ba thoma go ret a

e/t bare:-

Ymap1ts1 a bo Lekometsa,

Tsutsumetsa ya go hlaba.

Naka e beblilwe ke mong a yona,

Mmago Maaimetsa

Mmap1ts1 ba reng bare ge o tloga

Ba go awara ka ~1\shela,

Bare k.gane o ka ae tloge.

Esere go tloga ke go tehela

Rka ke leapara tshimamo ya mothoo

Ge dingaka di bona di a sega

Di re na nka o k1t1ma o se na motho,

0 phar1bla o le tee ba go sega,

Kgo•1 ~os1lo o hlokeg11e gona ge ba le moo. 0

bolokilwe go gabo. Sereto aa gagwe se sa gopolwa.

Kgosi Nkosllo-la-Mamobloume,

Se bolaya motho ke a tahoaa

Ke blaba ka mabola a mahwibldu.

0 rile go hlaga kgosi Sehlomola, moratho wa aaswe a

taea setulo sa bogos1. Ba ga Mamabolo ke gc ba tloga ba TO

dula ga Lethapha meetse.

Lentsg la Mod~o le tsena aetshabenc1

Lent u la Modimo le tsene setshabeng aa ga Mamabolo ba

clutse Sebokhung, ba buswa lte kgosi Nkosilo.,


23

399

39 9 Masogana a ile a tloga go yo aomela dithun~a kua borwa, ba

bangwe ba bonae beae bo Kamela Raphela lebo Mamadimo Mamabolo

1\3 4 J 6 3 llasogana ao a bo1le a awere d1lo tee CJ8d1, sethunya le pa1t11 ya

lentaa la Modimo.

Kamela Baphela a tsena eekolobeng le tsona tseo tee ped1.

Ba ga Mamabolo ba tloga ba amogela sethunra, ~eela puku 7ona

ba e gana rur1-rur1 ba re "Raphela, le no hwetsa dilo tsa makgowa

la s1 aubathela le sa tsebe mokgwa wa teona." Morwa Rapbela .

7ena ga a ka a lapa go bolela lenten phatlalataaas.

Batho ba bangwe ba ya go tbeeletsa magang a puk.tl ya gagwe

'll- ye ntshwa. Mo bathong bao ga tla/le bo 8ehlapelo. Bona ba ya

ba napa ba 7a ba taena Jlegopolong gomne ka morago ge barut1 ba

t1hl1le ba ba ba kolobetswa. Bao ke bo Mokgalab~ Joa1as

Seblapelo.

Kamela ka nos1 o theile pbuthego ya Donhill, MoDJWaneng

gornme Seblapelo a thea ya Thune, Sehloka. Ba ga Seolwana ge ba

bona taeo ba taka bogale. Ba rata go raka Rar)hala le' .. eblapbela

aetshabeng. Feela ga go tsebje aelo se se t1m1lego bogale bjoo.

llarnad1rno Mamabolo le yena a re k.e :t1bl1De. Aowa dinatla

teeo tsa goeletsa lentsa mapatlelong gomrne d1phuthego tsa gola

ka mokgwa o makatsago. Feels be ka bogosing bona ba aeke ba le

amogela bare: "Go kolobetswa, batho ba leswa mab~oko a batho ba

hwilego."

Ke ge go tihla mornt1 wa Lethosa, leina la gagwe ba re

ke Mphsmba. Yena ka 'sebo 7& gagwe ya eo•a.6 boruti a roba

dipelo tea batho ba bantA! a dala donhill, MaDJWaneng,

gomme ga ba ga blomiw~ aekolo gona. Ba tho ba 1tbnta go bala

le go ngwala. Morut1 yena a fela a sepela le ma:ra e a A;1k.Qlogortg

a hloma diphutbego kua le kua.

Ka morago ga gagwe go tlile Morut1 Casa. Le yena a

tswa Thoeeng. Le yena ~ lekile ka maatla go tswetsa mosomo wa

Modimo pele. Orile go tloga tla morat1 Mdolo, le yens a le

lethoaa. Oo tlogeng ga gag·. e gwa tla Moruti F1noa a tswa

tboseng le yena. Le hono sebakeng sa gag\l.e ke Murut1

w. Letswalo. Yena ke tD6tho wa se gageso. Le yena o sa swere

tsela 7ona yela ya go phulwa ke K•aela Raphela.

Sehlapelo yena orile go tloga a ya Bjatladi, a thea phuthego gona

Xa mababeng a ~ruti Mphamba sekolo le sons sa blong~a gomme


399 39 9 moruti a romela barut1s1 ba tswang gagabo, Thoaeng. Ke bo 13

24

/(3 4 J 6 3 Skueana le bo Rltoko. Ka mDrago a (seblapelo tloga a 70 thea

phuthego ga Rak.op1 go tloga ~ao a thea Phuthego ka gae ga Makwela

Ma:farane le leb.ono le ge ltereke e ag1lwe go sa bolelwa

kereke 7a ga Makwela.

D1phuthego tseo ka moka e be ele tsa kereke ya."Fr••

Church of Scotland" Ka morago lebarut1 ba d1kereke tee dingv~

ba thomile diphuthego tsa bona. Morut1 Knothe a thea phuthego

ya kereke ya "Berlin" motseng wa Mphome. Ba "AnglicaD" le bona

ba thea dlphgthego Tahware, serope le Spitzkop. Ba "Five Mission

le ba "Zion" ba thea taa bona tbabakgone. Ba Bongeegatlonal"

ba thea phutbego 7a bona DonhUl.

Momohla wono setsbaba ka moka se amogetae Sekreste.

Eaita le bona ba ma moaate ba tsene dikerekeng ba kolobeuitswe

Makegeng Samuel Mamabolo rangwane wa dikgoe1 o kolobed1tswe ke T

Morut1 P1nca kerekeng ya Thane ka ngwana wa 1930. Mohamagaaiw

wa kgosi ga a blokwe kerekeng ka mehla.

'l'lala za Matts:~}tgetbwane.

setehaba ea ga Mamabolo ae ile sa n7ak'o tetewa ke tlala

7e kgolo ge ba t dutae ga Letbephameetse. Dira di

blapa-blapiaa eetsbaba, bolwetai le b~ona bo tsentsha tse7a

ka gae, ~eela tlala e sehlogo e bonteha motho tsa bosiwana,

gomme e lesa motbo le marapoga a bana. Ke tsona tseo d1 bonwego

ke setehaba se sa D1kolobe. Motseng derero tsa tswalelwa

ba~ o ba palakana.

Tlala yeo e ile ye tsena ka mokgw o makateang. Pula

e be ele ebele enele ka tshwanelo. Batho ba lemile gabotae, go

bile go ee selo ae balaetaego. Batho ba be ba bolaile mabele

ele rur1. Tea wona re tla se le botse le ya kae.

Oe ~e le botsa gore thekiao e a phumale hwetaa eka re

bolela diaele. Mauba a no re tswelelel Batho bao e be ele

barek1s1 bo makgone. Ba be ba rekisa matsoku a go tlola,

magogo a go ala, d1nt1 tsa go logwa le tsa lebabi, d1tbbe tsag

go ailela godimo, dlpato tea go fola, mabele le tsago

bata dintlo, dinama tea dipela.tsa go butswa le tea go ae butawe

le d1lwana lwana.


39 9

399 lA.

~34/63 Batho ba ile ge ba \la leaa go reka dinama Mmago S1lwarie

a reka pela, a e apea, orile ge a re ke fetola nama ke tshela

letsaai a hwetsa pele ... e phela ka pitseng ke ge a tsea pela yela

ka pitsa, a lahla kakua m.okgotheng. G9 tloga tao ga go yo a

rekilego nama Maabeng.

Ngwaga o rile ge o 7a pele batho ba hwetsagore Maaba a

ba pbumile ele rur1 batho ba setse ba hloka le mabejana a go

tlatea sefago. Mauba le wona a bona gore ga go sana aelo, a tho

ma go se sa tla. Feela mabele masemong lekgaba o a bona. Ntsho

ntsho ruri. Molta 7e tahehlana tlala yare ke tsene le tla

ntil'ang.

Setahaba sa Mamabolo a Seolwana sa Mmatalad1.

Sekgopa banna m~tolo,

Le M'mamabudusa tsataing,

Kolobe mablats1 letsh1tele,;

Mma-seepe aa go rema

Bana ba bo7a go Bja\ladi bo ana Dikolobe

Ba Mmamorela wa mablatsi,

Bana ba tswago Letshitele.

Ba lekile ka maatla go lwa le tlala,eo, reela tlala e be e sa

romeletae tlalana, e be e tl1le ka nnosi ka nama. Tlala yeo

e ba lea1tse le tsa go se lewe, ....

Ge d1kgos1 le etshaba kamoka ba sa gakanegile d1tsebe """'

d1 eme le hlogo, ke ge monna wa lekgowa a tswela botswelo a rwele

mabele a mahwibidu kakolo1. Leins la gagwe ga le sa tseb~a,

f'eela baga Mam.abolobabe ba mm1tsa "MAKG~GE'l'HWANE" Le lehono

tlala yona 7ela ba e bitaa "tlala ya Makgek.gethwane" ka

gobane phologonyana e bileg~ gona ke ka lebaka la gag~e.

Le ge go le bjalo o be a tlura geel Le yenao be a bone

gore batho ba gakanegile. Le kokoko la mab~le le bitaa ponao

e kwibidu (£a) Feela ba bego ba na le tsona ba dio a baka.

Moka ga ae thuse selo. Batho ba ka mosate bona ba pbologa.

Batho ba thoma go ja matswa a go kgokela dikgomo, d1tha

r1 tea go pepUla bana le masoto a ditsiba le a sega, go bjalo

J..7 . rur1. Batho ba ~atho ba theletea pelo.j Le gopola gore motbo

a ka napa a phela oa go sehla mokgopa a metsa maref Ba swana

bare:"Tlala e ntsbitse noga moleteng"


39 9

399

K3 4/6 3 Ga th0111a tea 111aaetla pelo b3alo. Batbo ba rekiaa 15 bana. Mokgekolo a nape a reke sepbathana aa mabejana ka mor1kb1-

bla wa raoaimane. Momohla wono motho ga a rekwe. salca 7a

mabele yona e rekwa ka pad1 teela. Ngwana o be a no re, "Ke

tla Do bona ge bo sele ke as dula le batawad1 ba ta•. Kgos1 le yena a re k.a ~~ ts1elega a tsea banna a ra

romela rmnasong Polokwane. Batho ba urnaso ka go k.gaoga pelo ba:ra

banna bale ba tho magobe. Ba bangwe ba re go ja ba pba:faga, e

sere ba bangwe ba re go ja ba tlala dimpa ba hwa. Batbo. ba

ba ba s1 tega b jaloka dikgomo. Tlala, A all Esi ta motho a blwa

letaats1 a aeae a ngwatba a napa a aitwe ke go ema rase.

Le se tlala e be e teene mabele maaemong e be e setae

ele mohlagolo. Motho o be a re ge a 7a maeemong go

blagola, a teee pitsa le mollo gore a blwe a hlahola a apeile

morogo. A leme a khatea a ja ona.

liable a batswa a tlala 7a f'eta. Dit.aba 'sa ge batbo

ba thoma go 3a bogobe ga d1 tela. Monna yo mong. e rena a t&hla

Matlalwe, Haenertsburg a hwetea mapbodisa a apea bogobe, yenaa

re go bona bogobe a wa tase, a hwa. /.Go ltgolwa gore .monna yeo o

be a se fed1tae eebaka se setelele a ea bone bogobe. Gape o be

a sena "shep . .) ya gore bogobe bo be bo sale gona mo letaaeng.

Yo mongwe yena are mobla a tbomago go bwetsa seaola bo

sa/gobe a manolla makoko a labla are"Bogobe obe o lablile,

bjale le nna ke aa go lahla. " Motho a ka re ke bosilo esere

ka nnete bogobe ba be bo lahlile batho. ba

Tlala ye ngi:we e ltile ya/gona ka ngwaga wa 1930·

Moka yona batho ba kgonne go e tenfl7&• Batho ba thua1 tewe ke

go reka maap1 mabenkeleng. Ka baka leo ba e bitsa "Tlala 78

pamp1r1.•

Tlala -za llaJ.tgeqethwaDe e ri.le go ~eta ba ga llarnabolo

ba tloga ba yo aula MakgWad1beng. Le lehono ba sale gona.

Felwana ~ao go botse kudu. Ba 1tbekg11e ka thabana ba dutse

magareng a d1nok.a tee pedi, llodutewe le Selema.

Rtwa 7a Maburu le Kaesemane ya 1899-1902 e th01na ke ge

ge ba/lle ba dutae gona f'a.. Kgosi Mankw~ng II o belegetswe

gona. Ntwa yeo bakgalabje ba e anesa ka mokgwa wo ba e bonego.

l~ go bolelwa bo Be1r1 lebo D1bete/(Geneaal Biard and Joubert)


39 9

Ba r e Beir1 o be a aepela le letobeD7ana mo t6 gohle mo a yago. Ga go tsebege taba 7eo ge e le tbereso. Moso-

ngwe ba be ba bona lerole la d1pere. K 3 4 j 6 3 Banna ba tswa le yena kgoa1 Sehlomola k.a noel ba ya

hula Mabur·u a bego a hlomile madulwana kakua Senyakane.

Ba bo78 ba rwele dikobo tea diphusuau ba gapa dinku le ka

dipod1. Go kgolwa gore go be go na le bo-radipolase gona ka

kua. Ge ba f1bla B~atlad1 ba hwetsa D1kolobe tse ding~e tseo

ai boetsego gona. Ba ntsbetaa batho ka mosate d1pud1 tse d1nts1

Ka ntwa ye kgolo 7a 1914--1918 banna ba bants1 ba ae"shaba

ba ile be romelwa Pora go thuaa gona. Tea 'ona le lehono d1 sa

laod18Wa ke ~oeomo o mogolo woo ba 0 d1r1lego gona. Re ka se

o laodiae f'a.

Kgosi Seblomola o pedisane le setshaba sa gagwe botse.

A blokege ~ ngwan~ wa 1925. Ba mmolokile so b! gabo,

K34/63 399 p. 29 g 4

~~ax§ le mosadi wa xaxwf '(

ba bolokilwe x8na.

Tubuk1 ga ae 1ti1ke a bolaya.

Ba maswena ke ba lokela dingalo.

30 Ke ra bo•Mmapitsa a Tebomele

Musl ke tlou Seblomola,

'N7ane ke Kgwadi morwa U.atshoka,

Ke yena tsebago ai:teko tsa naga.

Kgosi e bitsa babedi ka araba,

Yare, Thate, wee!

Ka8ea Tbobela Morena!

Ya re Gase go biletse go 3a dijo,

Ke re tseisa dira le molapo,

Kgageng la magil.a a madibeng,

Kgageng la magala a eerokolong,

Goban~·mphago wa dira ke meetse,

Gore e a nago le patae a tsame a fola.

Mokgwatho wo diphatsa,

Mphenye wa hlogo kgolo


39 9 Kgomara 7a bo Mokata, 1\34/63 Tboka ya lefetsa basad1 ba ga Kgwadl,

0 ka re o bolaya batbo Wtl kgetha,

\.a ee tetse bana le bo mm.abo,

Ngwana wa kgosi ke wa ngaka,

3 / Ngwana wakgos1 ge a tla buaa •

A rake a blake pele.

Xka te leapara tsh1msao ya motho,

Oc din~aka d1 mrnona di a sega,

Bo-blowana 7a mmea-gobe ba re,

"Na nka o nnosi le batho ba go thua1tee'"

"Wa re maloba o lle taa ga Lekgothwana,"

"Ware maabane o lle tsa ga Serebane sa ra wa kgorao

Noga 7& tbaba ya ga Serala Mokopa,

Mokopa wa m.orwedi wa Selemela aa Rangwak.o,

Mokopa baaa blogo Mamangwane,

Mokopa leDO~a le a~a Batladl,

Lankga-pela mad1tela.

Boped1 ga ra se nqe ke a :rona,

Thab~ 7e telele o file magaawa a Letswalo,

Go la S.hla~ane ke a bela Kalemela,

La kotokoto o le file Tswinyane ·a Molapo,

0 le file Tawinyane ya 00kgalaka.

Bol wete1 ba seaynese, Re actee re blaloaitse kamo tlala ya Makgek;ethwane

e 1lego ya tahenya setahaba sa ga Mamabolo. D1ntwa le tona

ba ai lwele. Aowa tahenyagalelo e ~ile gona, ~eela ga ee

7a ba mahlolc.o a go iea kae. Bolwetsi bo 1le bja tswela gomme

bja fetsa aetsbaba ae kadu ka maatla.

(1

Go rile ka ngwaga wa 1914, banna ba tsewe ba iswa ntweng

Fora. Matelelong a ~wqa wa 1918 ntwa ya :fela ·, gomme ba boya gae.

Go bile bjalo eka ba tlile le bolwe si mathomong a ngwaga wa 1919

batho ba awarwa ke bolwetsi-tsoko. Tea b~ona re tla di

kwa.


89 9

399

Motho o be a no belaela kaa

(a) Kad11tsane le mobl~kgamelo, 3 4/6 3

(b) Mablo a ed1sa megokgo (d1keled1)

(o) fahw~ila le mphikela dinkong,

(d) Oo etb1mula ~rl7d'"' 0'1:1. (e) Hlogo ye remago k.a mokgwa o maltatsago.

( :t) Go swarwa ke mogau

(g) GO se ~ake go ~a selo.

(h) D1tho ka moks le mokokotlo di ba bohloko.

I .t \ a-. LtL. L.- ..._ .&- ..._._- -- ._- ..a.. ---•

K34/63 399 P• 33 ~ 2

(1) Leleme le galoga mmala.

Taona tseo ge di B\ere motbo kamoka ga a teoge f'sae.

Feels taba ya go makatsa bolwetsi b3oo bo be bo bbo swara

motho ka: , go phakisa. Gape bo phetha mosomo wa b jona kapela

pela. Ge bo ka ewara motho a blwa matsatsi a marago ke moka

o phololile. Feela motho wa bjona o be a sa phele phele

ruri. Bolwets1 bjo ba sa bo bolela ka gore ke bolwetsi b3a

Sephaneae. Bo-radipolaae ba bo bitsa .. Drie Daa". Bja tse sekolobeng gone ge go buea kgosi Sehlomola,

aeo se ilego aa lemogwa ka ga bjona ke gore bo be rata metae

ya kgale ya go kgobakana. Batho ba ba bego ba dutse merakeng

(metse e mefaa) bona ba phologa ka go nyane. Ba ga Seblapelo

1$

ke ge ba sa t oma go aula ka ga Rakopi. Aowa bona ba no bwa lehu

la batho.

Ba tsena dikolobe bja d1 gagatla, bja tsena D1tau

bo-Raphela, boMotau, le go bo Tbabana, b~a di gatakela tase,bt

tseDa D1tlou bo-KgSle, bo Makgobathe-a-Malegoko, bo-Makwela-go

lema-a-tlou, bo-Maponya-a-segodi, tsona bja d1 phaatlaganra, b~a

tsena dikgorno bo-Letswalo, laMatau, bo-Modiba, bja di fetaa ruri.

?J·J.t Bja ya le/meloko ka meloko bjalo bja phumaganya setshaba difero

tee dingwe tea tswalelelwa ruri.

Xc ge ~uago mongwadi yo a soma •atlalwe (Haenertablora

ga Komosasa Nthapeleng. Mokgekolo a kwa gore o a lwala gommea

' ya a go mo hlola. Ge a fibla a botsa Nthapeleng gore o tlile

go naona.


39 9

399 J<34/ 63 A bwetaa be mo swaretae rase ele ruri. Makgowa a aa mo eme

k&~o go 7ago phefo. Maphodisa a botsa mokgekolo gore motho 70

ba mo file ltudu,dihla.rt gom~ue di mo tlad1tse ·d1mpa.

Motaakolo are go Ntbapeleng ngwana yo waka ke tloaa

nae. Nthapeleng are Ga o bona go~e motho yo o aa lwala

kudu nat 0 tla re go hwa ~seleng wa rengM Yokgek:olo ta go tlala

pelo are Modimo o gone le gona mo a ka ao t hwa. Nthapeleng

are, Aretse, o ka no dira seo o bonago o ka kgona.

Ge bs mo file dijwana a lle, mokgelDlo a tloga nae.

Ge ba le tseleng a thoma go go~a. Mokgekolo wa batbo a no ya

a mo blolela, gomme a mo etetsa gabotse. Aowa, ba ba ba f1hla

ga rangwane wa sagwe. Lota Mamabolo.

'31' Ba re go :fi~a be muo r1tela bogobe bjajmotepa a ltgopholo

bjo a. Mantseboya a etisa a teere magung nabo. Yanapa ya ba

ge a phologile. '.l'satsi le lengwe le leng·Le mantseboya le goaaaa

ba ga Nthapeleng ba mo romela ma~e1 le marotho. Aowa a

fola a boela moeomong wa gegwo. Dingaka d1 be di le gona, :reela

ga ai a ka tea thuaa selo. Go tlog1le go hwa teona pele. Batbo

ba go blokega bonts1 b3a bona bo be bo ea bolelwe. Lapeng le

tee so ba go bolokwa batho ba ba bedi.ba bararo. Setahaba

sa fela e le ruri. Bolwetsi bjo bo kalo ga ae bja ka b3a ba

bona• eb1le bja mathomo le mafelelo.

K~oe1 Beblomola orile go blokega gwa aala go DYakega kgo

s1 7a go tsea talo sa gagwe. Sako la hlolta tbobela k.e

mo3ano. Yorwa wa gagwe MaDkweng II o be a a~le aekolong le gona

o be a aa gola. Rangw~ne wa gagwe Samuel Makereng o bile a mo

swanetne bogoa1 go tihla nako yo gagwe ge e ~1hl1le ya gore

a ka busa setehaba. Kgosi Etblone ~ankWeng Mamabolo o beilwe

bogosi ka 1931.

Mokete wa ge a bewa bogosi ga se wa ka wa bonwa

setsbabeng kamoka. Dilo tae kgo~o tee bilego gona se d1.

Dlabile dikgomo tae tharo le dipud1 le dinku le diltgogo,

tse d1nte1 go na le dijo tea sekgo wa tsa mehuta huta

mabjalwa ele a mante1. Dintona p raoka d1 bo rv,cle.

J~ {b) Banaba dikolo ba be ba apere go swana ka molta.

(o) Dikopo tsa dinaka ai le tharo.


39 9

399

1 Sa Masione.

2. Sa Mmasealama.

3, Le ea go tswa fswane (Pretoria.) d

()I) Dinaka tea sesotho di le pedia-

1 Ba gae (ga Mamabolo).

2 Le ba ga Mohlorwa • • (~) Ge b1d1tawe le bahlompheg1 ba bantai:-

1 Komosaaa ya Polokwane (Pietersbarg)

2 Baruti ba dikereke ka moka (Makgowa le Basotho)

3 Magos1 a ditshaba tee kclaufs1 kamoka.

4 Bo-rad1poiasa ba kgautsi kamoka.

(f) Maphodisa a kgotso a le mane (4).

(g) Merero kamoka ya d1rwa lepatlelong.

w.-. ... oo Mokete woo o bile botse kudu. Ge bstho ba mo

rete ba fela bare:

Mank.weng ka mohla wa go :rela.

Ntso ke gorogile,

Kgomo tea bo~Moribe le Maeilo.

Ksoro za ksale l! Maftrane le Mekg!a ya rona.

Kgale motse wa Mafarane o be o nale kgoro ye kgolo ya

dibeso tse tharo sa banna sa maeogana le sa baeiman7ana. Mo

kgorong go be go dulwa ka molao. Mos1mane yo m,.,ngwe le yo monwe

a na le madulo a gagwe. Masogana le ona bjalo. Banns le bona

ba buawa ke molao woo. Ge motho yo mongwe a be a ae gona kgorong

go be go tsebega kapela gore ke mang, le gona mabaka a nyak1s1wa

gore ke ka baka lang ge a se gona.

Kgoro e be e nule masoro a mante1. Mohlomong lebaka

ebe ele gor~ ge manaba a tewetse batho ba kgone go tshaba goba

ao tswa kapela. Masoro ao kamoka a be analo maina, lesoro laDl

kolobe, la Ditau, la Dlkgomo, la Dikwena, la D1phut1 le a mangwe

bj~lo bjalo. 8o be go se monna e a ka gakwago ke lesoro la

gabo.

llo kgorong go be go na le molao wo rego bnna le

masogana le basimane ba dule gona ka mehla, gosaaa le manteeboya.

Mosimane o be a sa dumelelwe go aula ka gae ka gore e ka ba mokgatho. Ka gee go dula baoaoi le bancnyana. Moaegare mogongwe

banna ba ya go tsoma basimane bona ba 7a go disa dikgomo.


.399

D1non7ana tseo ba di bola7ago di f1Wa banna kgorong.

/(3 4 I 6 3 Taba ye e kilego 78 blaga sons ;tO ~Ol"Ong ae :-

3 ~ · Mosimane o mongwe wa go hlaka tsebe ,-a go kwa,le blogo ya go

anagana .ditsba, o be a le gone. Yena a bolela kgorong gore

o bone lefs1ka la mebala~bala. Banns bs. motse ka go n,aka

go bona lefs1ka leo ba tloga ka letsatsi le lengwe go yo

:t/

le bona. Ge ba ~ihle ba hwetsa ele p1tli 7& naga, e bile e

bod1le. Ge ba mmote1ea gore o e bone neng, a be botae gore k8

sebakanyana. Banna ba mo la;va gore ge a hwe4l1tse selo se hwile

o ewanetae go ae khUpetsa ka masaaa gomme a yo bitea banna.

Ka tsatsi le lengwe Pakwe- ke leina la gawe a hwetsa

motehara, nonyane o hwile, lte ge a o p1petaa ka maeasa gornne a

bontsa banna gk kgorong manteeboya. Ka m so ba tloga ba lok11e

go bona le go bua aelo ae hw1lego. Papago Pakwe a swere selepe

a bile a ba snaleaeaa sa mollo, Ge ba ~iblile ba kbapolotse go•

mme ba hwed1tse nonyana ba mo lay-a gore ge se selo se aegolo o

awanetse go ae k.gokela thekeng gom.ne a se fe monna 70 raonngwe

keorong.

Ka l'tsate1 le len~ gape Pa.-e a hwetsa mmdtla o bwile

go yena mrnutla e be e se aelo ae aegolo. Ke gona Pakwe

a tsea mmutla wola, a o kgokela ka lent! tbekeng. Bannaba makala

ge ba bona motho a/tl1ea mmutla kgorong a o kgoketee tbekeng.

Ke gona ba mo lays gape gore ka gae o 1ewa diphoorolo tse

bjalo ka mebntla, diblolo dipela, le t3e bjalo kamoka. Ka

kgorong go tl11swa dinonyaba tea go lewa ka moka kantle ga

kgw ale le kgaka le kbakhu. Aowa go tloga rao Pakwe a

kw1s1aa mole woo ga botee.

Dijo tea banna d1 be di tl1swa kgorong. Baet1 le

bona ba be ba tlisetawa d13o ka kgorong. Banna le masogana

ba seba ka dinama tea d1phootolo tee di bolailwego mosegare ma

eolong goba mad1song. Bas1rnane bona ba eeba k.a mafs1 a dlk.gomo.

Metbobe le d1ltgataele tea ditswetse d1 ritwa kgorong gornme

d1 lewa ke bona •olao wo wa d1do o be o kgwahlUe rur1 .rur1.

Mosimane ge a rile go bolaya nonyana a e ja• o be a dirile molto

gom:te o be a inamiawa ke banna kgorong.

Menyana e megolo ya sctshaba e be e lewa gona. Ge go

swanetse go hlabja kgomo goba pud1 e be e tliewa gona go

blabelwa gona.


399

39 9 DiDa,na ka •noka d1 apewa gona. Mab3alwa a tliswa gona mola

di~o ka moka d1 budule. Gomme a nowa ke batho ba b~golo J<3 4 I 6 3

:reels. Basimane ge ba boile mad1song ba ja :aagobe a .seba ka

aingatha le mahwele (maswele) Dinama tea banna ke blogo,

~0 kgoto lejnsaati. Maawato a tlwa motswaledi wa kgoro. Molao o

le wona o be o sa phoswe ke motho le ka mohla o tee.

Dikgong tea go gotsa mollo kgorong ai be d1 rwalelwa

ke basimane maa1song. Mosimane yo mongwe le 70 mongwe ge a boya

mac11aong o be a ewanetse go tswela a rweletse dikgong tsa ltgoro.

Mosad1 le yena ge atawa kgonyeng o be a swanetse go

bea k.otana godimo, yeo a tlago teta a e labla ltgorong ge a

reta a e lahla banna ba mo reta ka mothopho wa gabo, kgomo,

taa, kolobe, goba eng.

Mo kgorong banna ba anegela bastmane ditaba tsa go tsoma

d1phoofolo tsa naga. Ba e ka letaats1 le lengwe banna ba k1le

ba yo \soma tau. Monna yo mongwe are ke Sefako a be a le gona

7ena o be a tela a bolela gore o bogale kadu.

Tau ba hwetsa e patlame. Bare le ge ba thomago e

batamela le go d1katsa 8efako a tsenwa ke bofewega a

lebelela morago gomme a kotetse sets1ba gabotse ke ge a ta

keletso are :- Banna, ge Dkabc re tseba yo atlago bolawa ke

tan ye, re ka be ,. re a tshabe e sale bjale. Bjale ka gore

l{j ga re mo tsebe, are tababeng lea molta. Ke ge b~bao ba gomela

morago kamolta.

D1tabana tsa maeolo ke tea ntsi, banna ba bola1lego

ditau, dinkwe, d1pbukubje le tse ding we. Le lehono re hwetsa

diema tsa go blaga go tsomeng ga d1pboofolo. Tse d1ngwe

aeai.

1. Ge o ka gopola tshukudu o namela seblare.

2. Phut1 go rakwa e ta'"elego segotleng sa yona.

3• Noga ga e latelelwe moleteng.

4• Phiri 7a sela moedi e f~toga mp3ana.

5• Tsbiwana ga e rweswe blogo ya tlou.

6. Mar1r1 a tau a kgalcala, a rnotho a 1ta teng.

7• Bana ba t~Wale ba tsebana ka melodi.

a. Ngwana wa tad1 o tsebja ka mereto.

9. Tehwene taa khora dis boelela.

10. Phoofolo 7a mereba ga e na letlalo.


399

39 9 Kgorong e be ele gona mo batbo ba 1phs1nago ka bose

b~a aesotbo le mekgwa ya sona. Binaka d1 letawa gona, meropa

Y34j63· Al ka maina a 7ona e letswa gona. Ge go b1nwa dinaka o hwetsa banna

le baeadi ba phepela• makgarebe a letea mc~opa, masogana a

f'otela godimo le tase. Molokwane ke moleod1 wa koaa. Gornme o

b1ntsha batho ba gagwe ka mokgWa wo Dago lemolao wa wona. aa ·

Go yo .;kwe~o molao, se~ep1 goba kgat1 ae ~ kgala.

Baalmane ba anegelwa ditaba taakgale tsa d1ntwa tea

marumo. Banna le dinatla~e le be le kwa bare dl lwele dintwa

tse kgolo §& ba retwa ka hlompho le ka thoriso •. Mo kgorong

basimane ba raloka d1papad1 tea go ruta go hlabana ntwa. Ba

rutwa go betas le go phema marumo. Ditaba t.at.1 llapono d1 anegwa

ka go tlala.

Ge baead1 ba tlile go gokola mollo ba be ba kwatama ka

aikhuru. Ba blakantsha diatla ba 1names1tse blogo ba sa bolele

selo. B3alo banna ba ba dumetse ka go bolela sereto ea gabo bona

Tlou, tau,kolobe le bjalo bjalo ka gore ba tle ba kgone go bafa

mollo. Go dira b3alo e be ele hlopho ye kgolo go k.goro le go

banDa ba 7ona. Go ne go ae mosadi e a sa ratego t.aba yeo.

Gona mo ~orong mosimane o be a 1thuta go-itshwara

aetbo. Melao le mekgwa ye mebotse 7a aetehaba kamoka.

!tl'Ilediso 7a bona ele ye e kgabliaago. ae 70 m.ongwe wa bona a f1•

hla kgorong o be a swanetse go dula gase ka go kotama a 1t1e

<11etla, a lothse k.a gore •Mol't:Da" gobM "Thobela" gomme banna

ba mo ~etole ka go bolela sereto sa gabo, bare "Kgomo" "Tlou"

"Tua" Kolobe" Pb1r1" llonareng" Mokwena" tee dingwe ka go bina

pboofolo 7s gagwe.

Mo kgorong yeo go be go rutwa die~ tea batho kgale.

Diema ke d1lo gabo d1 ka tee makatsago mo polelong ye nngwe

le ye nngwe. Basw.ana bares Khuda ga e lable legap1 la yona.

Ka go r3alo motho a ka hwetaa eka ba ra khudu 7& naga, esere

ba ra motho. Motho yo mongwe le yo mongwe o a taeba gore kbodu

e keke ya labla legap1 la yona, teela taba yeo ka seema e na

le kgopolo ye nngwe. Dlema di dirwa lta dllo tea blago kamoka.

Yo kgoro~; diema 1ta moka di tutwa basimane le dlhlaloso t..;a teona ·~

• Ba:fela bare Ngwana e a se nago tatawe • rnelao o tsea banneng.

Kgorong m.osimane e be ele ngwana wa monna 70 mongwc le

70 mongwe. 0 be a rongwa ke banna k.a go rata, le gona o be a-~


399

399

Ge a rongwa ke 1110nna o be a swanei'!J awanela go gana go rongwa.

go k1t~a a swere thoka. Gape o be a swanetse go kwa taelo e~

le efe 7a monna, papago~nang goba mang.

J<34/63 Pitso goba kgobakano efe le efe ya setahaba e be e

hlakana gona. Melao 7a g~ busa setsha~a e be e lokiewa

gona. Ke banna. Melato le dipelaelo ka moka di rerwa gona.

Ge banna ba rer1le kgoa1 a ablola ka polelo 7a bona.

Motho ge a b~~ a na le molato goba taba 7eo a beso;

a r~ta ge e e rerwa ke banna o be a nyaka mmaditsela.

Yens o awanet e go 1sa molato go kgoa1 a kgopele motseta yo

mongwe wa mosate gore a mo fihlise go yena. Ge ba ~ibla go

kgoo1 ba res Thobelel Sepheng~pheng o re banna ge ba ke ba mo

rerela taba se. Kgos1 yena ge a d1 kwele o ba araba ka gore,

"Aowa, e a kwala. Rtlang neng•neng le dihlatse kam~.:;ka, re tla

le boletsa banna" Ke molts molato o tl1le go rer,.a k.e banna.

Kgoro yeo e be e bloutphega kudu lta maatla. Batho kamoka

ba be ba e ssiya. Masogana a be a e :reels ka mebla. l{~e :felo

mo go tbabisago. Mo go se nago d1tsh1la. Moblologad1 o be a

sa tsene ka yona e ae se a hlapa diatla a sale kantle.

Mohu le yena o be a aa ntshwe ka yona ge a yo bolokwa. Melao

7eo e be e sa phoswe, ka gobane go e pbosa ke go tlontlolla

kgoro.

Ke tsona tseo tsa kgoro ya Mafarane ya kgale. Lebono

taba tse ga ai sale gone. Kgoro e gona feela ga se kgoro

ya go dirang. Batho ka moka ba amogetse aetawlopele gomme ba

1tulela ka magae, kgorong go kgobokanwa ga tee ka eebaka se

regong, le gon go hlakanwa ge go na le melato goba morero o

awaneteego go begelwa le go rerwa ke banna.

Feela taba ye 7a kgoro le ge e se sale gona kere• sekolo

lekgotla di tsere seba sa yona. Batho ba kglle ba bo ba bloka

tseo gomme kgoro ele gona mo batho ba 1thutago ba bilego ba rera

go melato ya bona.

HLOi£~00 LE SETLOGO TSA QRA~ LE M~CLOKO·

Taba ye.e tseb3ago ke gore batho-ba-baeo ka moka ba

tawa leboa. Ba tl1le mono mehleng ya kgale-kgale.

B3ale ae se makateago ke ge Batho ba ba nale merage le meloko

ye makaakaa kganthe ba tswa e le aelo se teel Tea bona sed1.


398

399

Bare mebleng yona yela 7a bogologolo batho ba tw1le kua thokong

7a leboa, ba tla ba ntse ba leb1le thoko ya mono borwa. Ba tla

ba thsela noka ye kgolo ya Odi. (Limpopo); gomme ba rile go tahe

la noka yeo gwa hlaga meferetere magareng ga bona. Ta ba ye

e aupa gore ba be ba sale selo ae tee.

Batho ba ba be ba nale d1kgos1 tse pedi tee phelago go

tee, gomrne yo mongwe le yo raongwt:: wo bona a rata ge a Ita ba

yena kgos1 e kgolo 7& setshaba k.a mota. Bjalo pabpang 7& tboma

gona moo.

Yo mongwe 81'8 1 Are lwe rena ba babedi gomme e a :renyago

a be kgos1 e a ren1wago a be moblanka. Feela yo mong~e a gana

k.eletao yeo, a re Ao~a, are kgaogane, 70 mongwe a lebe Bod1kela

70 mongwe a lebe boblabela.

Bjalo gwa thoma bathata b~a go r1paganya batho d1r1pa

tee ped1, moka ge ba kwane ba D7aka maano gomme ba a gumana.

Yo a lebago bodikela a tsea batho kamoka ba ba kgonago modumo

wa"r r r rM gawne e a lebago boblabela a taea batbo kamoka bao

ba sa kgonego modumo woo

Ge re lebelela re bwetaa eka taba yeo ke ther~eo, ka go

bane batho kanoka bao ba pbelago ku thoko ya bohla~a b3a nags

ye - Maawazl, mapono le mathoaa ka mehuta yo wona, ga ba na modano

wa •rrr" mo polelong ya bona • Batho karrtok.a bao ba pbelago ka

bodikela ba nawo.

Taba ye nngwe 7e botse ae. Go thwe ba ga Mamabolo

ba tswetse ditahabana tse d1n8a1. Ba rile ge ba tloga

Letehitela ba eya Bja,ladl, d1r1pana tee dints1 tea pba,loga

aetshabeng. Se aengwe sa d1r1pa tseo ke Balobedu ba ga Mod3ad~1

47 Barile go goma/ba loka f'ase kua tboko ya Lewatle la boblabela.

Fela ba theogile ba taama ba age le dinagana tee dingwe go ya

thokong ya gona.

Ba bitsa ka kgoai ya bona Modjadj1 feela baaa bina

bo kolobe. Dikgosi tea setshaba taa pele ke bo Phetole,

seale, Mohale, le Moltoto. Bona ba be ba le banns ka moka.

Ba busetsego ka morago ga bona e be ele baaadi ba bitswa ka

le1na la Modjadji. Mo baaad1ng bao e a tsebjago kudu ke Masala-

nabo.

Yena o buaetse setshaba ka bosoro bjo bogolo.


39 9

49

.399 J\34/63 A bola7a batho bao a bego a kgolwa gore ke baloi. A tshaba

makgowa kudu ka maatla. Batho ba be ba mmoifa kudu. Dilo tsa

gagwe ka moka di be di dirwa ka sephiring gomme batbo ba gagwe

bakgolwa gore ga a phele gape ba mmolela ka d1taba tee d1nts1.

Setahaba sa ga Sekgopo le sona se pbatlog1le Dikolobeng

Ba tlogile mathomong bale Balobedu. Ba hudugile Bolobedu mehle

ng ya ae go buse kgos1 Seale. Moetapele wa bona ele koma.

Ba kudugetse Marotheng, nageng ya Mauba a ga Sekhukbuni. Koma

o blokegela gona gomme morwa wa gagwe Sephomola a ba moetapela

wa setshaba.

Ke ge tloga moo ba ~eta ga Mpbahlele ba yo dula phukub~

kgauts1 le Polokwane. Gona ba b••'sa ba ga Leaabane. Ba ba

laletaa ntweng ba ba fenya, ba ba raka • Sephomola a napa a

ba kgosi ye kgolo. Orile go hwa orwa wa gagwe Mmamakobe a ba

kgos1 .. ka morago gwa basa Sekgoai, ka moraso Motahead1. Le

bono go bu&a Motaorwane Sekgopo. Sereto sa bona ke se.

Sekgopo sa bo Matadi a Mobale.

Sekgopa o kgopamlle,

Molesa a M~ere,

Sekgopa lenaka a Ramaropen1.

Ke maputla a bo-Matsata1 a Mohale.

M~tla e putlela meblatlereng,

Agelang morwa Mobale soa1ne, Makhwibidung •• bata tea go lomal

Thobela le petanya maru,

Pula o nasa ka lerata.

Phiri tshaba meso morwa Mantopele,

Molo1 ga a bonwe ka ma~hlo.

Setshaba ae sengwe se ae tswelego D1kolobeng ke sa ga

Letawalo. Le bona ba phatlogile. Bona re sa D7&k1a1aa

bona. Feela magos1 a bona ao a tsebegago ke go:

Thatbana le bo Makaipea lehono go busa Molalatlad1.

Le bona matho ong ba be ba bina kolobe ba fetoga ba

bina kgomo, aereto sa bona ae re:

Ke rena bo-Letswalo,

Letswalo la Yatau a Monareng,


39 9

Re dikgomo banareng,

bunareng ba Semenyane. )(3 4 J 6 3 Ba ngwe ke b~ ga D1kgale le bona ba phatlogile

Dikolobcng. Ba rile go huduga ba 1p1tsa Bakon1. Bona bjalo ba

bina phut1. Ba tl1le ba aula Uphome. Tee dints! taa go phela

ga bona ga d1 sa bonwa le go tseb3a. Magos1 a bona ao a

taebebegago ke bo Xgobod1, Xokona le Lekota e a tsebjago a tne

bjago ka la Marema. Bjale ba dutse tgaufa1 le ba ga Mmamabolo.

Ba ga Kgopa le bona ba blolegile D1kolobeng. Bjale ba

datse mepho.rogoblong ya dithaba tsa +llahutswe.- serala le

Lenakeng. Bona le bona ke setsbabaaaeo ae 1puaago kanosl

Mi1na a ka bogoaing a tsebegago ke a bo Katupu le go Ngwana

lloJterwa.

Sereto sa bo gaKgopa sere:

Reba ga Kgopa,

Ba ga Madilaa Serala,

Serala se:reesa hlo:ra 1

Mothape mofeega nama.

K34/63 399 p.50 2

Ba ga-Makgoba le bona ba tlogile "Dikolobeng".

Ba fetoga mo3no gomme ba bina "Tlou". Ga go tsebje

~sa bona gabotse, f3la ba ile ba phungwa ke Makgowa

mehleng ya kgale. Batho ba bona ba bantsi ba boetse go

ba ga Mmamabolo. Masaledi a bona a soma boroko, ke

batho bao ba buswago ke bo-radipolase. Ser3to sa bona sese:

~akgoba a Sefara,

Sefara sa molapong."

Ms. No. 399 p.50 by A.S.Letsoalo No. K34/63

for Kruger, L.S., Makgoba thesis

54Z22.

Bekolobe. Lebono ba dutae Moletsi go batho ba kgoai

Kgabo. Ga go tsebje kadu ka ga bona. oa be nene, ge go kgonega


39 9

re tla ba nyak1s1sa. Sereto sa bona se re:

~aDamela kobo a Letlotsa,

A bo-Mos~a le Mosibudi. /\34/63

Basega le bona ba tlogile kgale kgale pele pele.

Taba ye e sups gore me•a~ yeno kemoka e tlogile ele

aetshaba se tee. Re sitws go laodisa tsa bona ka go tlala.

Re tla no ba nyakisiea ge baka se dumelela. Bona ba dutse

kgautsi le ba ga Mmamabolo, ka leboa. Sereto sa bona eere:

Ke Baeega ba Mmaphaka le Sekgale,

Ke ba ga Sebala Mab1tla a bangwe,

Thaka di bala mero~ana,

Ke batbo ba boyago kgotsutswe.

Bao ba bad1lwego ke ditshaba tse di ipuaago lehono.

Gona le meloko ele yona e tawetawego ke b ga Mamabolo

Resetse re boleletse ka bo s8 ab1, Mogaswa lediga le ba bangwo.

Re ile ra hwetsa e ka ba ga Thema, D1tlou le Ditau ga Rapbela

te baralaled1 setshabeng. Aowa, le bona ke Dikolobe tse di ~~o

g1lego. Moka bangwe bona ke bafalaled1 setshabeng.

5~. T11XO XA BATHO BA BASO.

Batho ba baeo baonts1 ba phela k.a go lerna. Terno ya bona

e rapana kudu le ya Sekgowa. Bona ba ~ela ba re: Mabele ga a

epelwe molete, go l~na ga go t rutwe. Makgowa a nyatea mokgwa

wa bona wa go lerna. Feela bona beng ba hwetsa o lokile gape go

na le mekgwa le melao ye e basago temo ye bo .18 kaoma.

Ngwaga wa bona o thoma ka kgwed1 :ra Naka, Lebolo. Naka

:rona ke naled1. Mohla e thoma go dula e gadbna ga tee ~eels,

oka ka morago e bonale e le naledi :ra go panyapan7a• e nape e "' tla godimo bjalo ka ngwed1 e dula ka borwa e bwa ka leboa.

Ke yona nako yeo batho ba thomago go 1tuk1setaa go lema

ka :rona. Wamelo ya yona ere: Motbo ya a bonago naka pele ga

batho kamoka o tla bolaya mabele goba a ba le mablatae aelemong

eeo ka moka. Banna ba lala, mogongwe ba tsogela dithabeng go

yo e leta le go e lebelela. Bare go e bona ba hlabe mokgoai

bare, Nake wee.

Ka molao wa eesotho sa Mrnaltgenthe ka letsatsi le latelago

la naka aingaka tea dihloko di tsogela nokcng go hlatewa

dibla re tea bona.


s~ 3 9 9 ::>

.399 /\3 4/ 6 3 Ba :fible ba nyake :relo mo meetse a gona a tbotset!.o ga botsej

ba lokela dihlako tsa bona gona. Ka go teeba mebala 7a tsona

ba lemoga gore selemo seo se tla ba se sebjang, sa kgora,

tlala, goba mad1mabe.

Ge dihlako d1 ba supa gore selemo ee tla ba mpe,

dingaka di fa kgos1 sehlare seo ba se bitaago Sethokgolo

sons se tla sireletsa mahlomoleng, ao kamoka. Ka tsela 7&

dingaka kgoei e bitea basimane ba go se 1tsh1la:ratse ka

29

bohlola. Bona ba :r1wa sehlare seo ba tsame ba se bea le mellwane

ya nags ka moka. Ditbb& tseo k~aka di dir~a go thekga sele~.

Bjale go bitswa banenyana ba ae sego ba 1ntsh1lafatea

ka boblola gore ba ye kga meetse a noka ye kgolo ka dikgapa.

Meets1 ao a tshelwa d1p1tseng tee dikgolo tea me:roko ya moaate

ge go fetile matsatai a mararo basimane bona bale ba a bitewa

go tla ·go betha mphok.o. Ba kga dithupa tse ditelele gorane ge

ba lailwe ba di tlopunYa ka gare ga meetse a mphoko ba tloge

nat so.

Ke gona ba kit~e bs betha pele ga melomo ya di~tlo Mo

tea nags kamok.a./ Ba hwetsago dithaka tea bo~ ba a di

betha gomme ba ba kgokgotse ba tloge nabo. Ge ba hwetaa boup1

bogobe goba nama le dijo tee dingwe d1 a bethwa. Dijo tseo

54. kamoka di bitswa tsefs11afatsego, ga di sa lewa, di beelwa go

tla go lewa ka bona ge ba boya mphokong. Mantseboya batho ba

tima mello ka moka meteeng. Oe baeimane ba boya mphokong ba

tahekga mollo mofaa, batho ba tsee wena.

Bjale selemo se a thoma matsema a tswa. Dingaka ka

moka di bitawa mosate go laola letsema le go nyakisisa gore

ngwaga o tla ba le mabele, na? Ge go na le selo ba se

gononago kgos1 e :rewa diblare tse dingwe o di apara molaleng

tee Cling-"e di :f'1wa mantona le bakgomana gore le borw ba dire

bjalo. Seblare se ae b1tswago "Pheko" sona ae fiwa batho

tore ba se hlaltan~re le d•peu tea bona. ··e yona nako yeo batho

bao ba somisago bolo1 ba kgotlaganyago taa bona dihlare gor~

ba thome le leteema botse.

Tshemo ya mathomo ke ya mosate. Yona e bitswa "Letaweta"

Tshemo yeo e lengwa ke setshaba kamoka, gape go blagola le go

buna. Ge batho ba tloga tshemong yeo mongwe le rnongwe o lebag>


39 9

56

399. 30 go ya gagwe. ll.atsate1:ng a lehono so4gJJa6ia d1pholo. Mo.la

e lengwe o hwetsa ele aehei-hei go bile go sa kbonege aelo.

Motho a ka botsiaa gore na batho ba tseba bjang ge eeleme

ae f1hl1le le ge ele sebeka sa go ntsha matsema.

1. Ba bala.ka d1kgwed1.

2· Ba bona ka dihlare gt: d1 thoma go hloga.

3· Nonyana ye ba rego lte Inhlamudupi e thoma go lla.

4. D1naled1 tea go bonala selemo feel a d1 thoma go taga(Selemela)

5· Letsatsi ba le taeba madulo a lona selemo le marega.

6. Digwegwe le tsona di tho'1a go lla selemo.

Pula le yona ke aelo se ae teebegago kudu go Batho

Ba baeo. Ba seba pula le maru a yona ka mehutana ya 7ona.

Gona le pula ya sefako, ya go na ka mafaikana. Yona dingaka di

kgona go e raka. Pula ya go ae khule kapela e bitswa "Pula

7a medup1." Ge pula ya serako e ka phosa ya na, batho ba raaa

d1ngaka ba re: " E nele le ile kae!"

Pula ya pele e bitswa •Tsbeola" Ke yonu ya go ntsha

letsema. Ya ka morago e no bitswa pula reela' Ya go na ge

batho ba ~etsa go iila mabele e bitswa •sekgogola-mooko.• E

atiaa go ba pula e kgolo kudu ka maatla. Gane ye nngwe e na

mola batho ba dutse gae (madula gae) Yona e bitewa (Podiaa

kgWabla." Pharo le yona e thewa Maina. "Hlakola ke ya mola

dihlare ka moka d1 hloblora matlakala tsona "Mmalebwa-phefo•

ke ya mola marega a felelela. Dikgwedl tea taona d1 taere maina

ao le tsona. B3ale ge go fetile nako ya go lema go thoma ya

go hlagola. Batho ba lobe mabjelwa a go rapa mataema. Batho

ba bangwe ba tl~e ka go rapiwa, ba bangw ba tle Ita go tla

go tala, go kgopela, nako ya ge e~eta go thomega nako ya lebla

bula.

"90 LOMA NGWAGi~

Batho ba baao ba ratile kudu melao ya go basa temo.

J4ek.gwa le mesomo ka mok~:t e na le rnelao ye e t11lego; Re bona

ae se dirwago ge go ntehwa letsema, re bile re tla bona seo

ae dirwago ge go up1wa dinontana. Bjale o re boneng aeo ae di

rwago ge go longwa ngwaga o mo~aa.

Ka kgwed1 ya legobje ke nako ya ge dibjalo tse.dintsi

tsa masemo di ka thongwa go lewa. Tseo ke d1nawa , mafela,


3{ Ka 4 J 6 3 marotse, magapu, rnaraka, mehletlwa, d1tloo le tse dingwe. Go

399

3 9 9 lewa ga tsona go na le molao wo o tiilego, wo o rego: "Ga go

57

58

motho e a tawanetsego go lorna ngwaga wo rnotsa pele ga ge ltgoei

a a·e se a dira ditshwanelo tea gagwe.''

Nako yeo ge e f1hl1le ~osi o bitaa dingaka tsa aethaaba .

kamoka gore d1 tle di laole, "Molomo" Ding~ka ge di laotae di

~a kgos1 aehlare se 1tsego. Sehlare seo molao wa sona ke gore

batho kamoka ge ba thoma go apea pitsa ya "ngwa8a wo mo~sa"

Ba se apeele nawo.

Ka letsatsi le latelago leo kgos1 e b1tsa bakgomana bona

le mantona kamoka a setshaba sa gagwe. Ba tho ka moka le

bona ba tsebiswa gore "maontona a go rera lerotse". Ge ba sa

1le mosate basaa1 kamoka ba ya maeemong go nyaka dijo ka mebuta

ya tsona. Goat:1e manthapama ge maatona a boya a ba fa seblare c::eo

go apea naso.

Tsatsi le latelago leo banns ba iaa lerotse bl:idina\.)ng.

Badimong ke mo go epetswego batho ba moaate ba kgale ba re ba

sale ka kgorong ba tlise lerotse pele ga banna ba le ntsh1

phaphi ye e swanetsego go yo f1wa badilno. Masogana a gapa di

kgomo go ya gona mo.

Ge banna ba sa 1le go reteletaa bad~o, bona ba

kit 1m1eetaa oikgorno sethoktJweng. Itgorno yeo e di siago ka lebelo

e a retwa ka dereto tse d1nts1 tee botae. Dikgomo le tsona go

be go bile go bonagala eka di a tseba. Di be di thoma go lla

le go potla d1 sale ka aakeng ka lona letsats1 leo. Le go

sina di be di siana ka ma~olofolo.

Ge go phethilwe bad~nong batho ba thoma go boya ba

ya gae.. Le gona mo dikgomo di a k1t1m1awa. Batho ba go laps

ba eta ba ewa melele. Ge ba batamela gae ba a emelana gore

ba fihle gae, bjalo ka mola ba tloga.

"Ae lebetse go bolela gore ba be ba tsea phapho ya le

rotae le bjalwa b~a maphoruma, bjalwa bja go se blotliwe. Ate

ka tsenattseo batho ba bego ba retelela badimo gore ba fe se

tshaba dijo tee d1nts1."

Ba8ad1 le bona babe ba tseba nako ya banna ya go boys

gae, gomme babe ba tloga yo ba hlakanetaa tadeng. Ge ba ba

blakanetsa mosad1 yo mongwc le yo monbwe o a tlala, o tsea

patla ya monna wa gagwe , batho kamoka ba thotna go opela ba eya


39 9

59

60

399

gae • ,.tosadi yo a sa hlakaneteego monna wa gagwe o ya go bethwa

mantaeboya ge ba fibl1le. {34/63 Ge ba sa ile go salwa go hlabja dlkgomo, dinkn le

dipudi. Mab~alwa a blotl1wa, dikgomo go gangwa d1 gam1wa

mafs1 a 1swa ka kgorong. Dijo kamoka di loki&wa. Ge banna

ba fihlile di~o tala ka moka di is~a ka kgorong go h 3elwa

lfona. Mafsi a nowa ke basimane, bjalwa ke batho ba bagolo.

Go bale mothakgalo wo m>go~o. Wa go 3a• Nwa, go opela le go

bina. Batho ba dnla ka meloko ya bona. Kgosi 7ena o dula ka

gare ga bagabo ba mosate, ge a potla ba mo dametsa ka go mo

reta ka dereto tea bogolo, bohlale• rnaatla le bogale.

Ke tsona tseo tsa go loma ngwaga wo mofse. Kgwea1 ya

Semphe-ke-kgotshe ke gare ga lehlabula. Bjalo ka ga leina

la yona le e blalosa. 0 hwetsa bana ba bess matela a tloge a

site go a ja.· Ge a sale gosasa o bwetsa motho o mongwe le yo

mongwe a e3a letela, photla ya d~oo, marotse goba se:o ae aengwe

aa leblabalat

Momohla wono b8tho ga ba sa isa lerotse badimong, ba no

lorna ngwaga o mofsa gona k.amo gae. Le mokete ga o sa dirwa.

Fcela re ka no re mekete ya Matswalo a Morena le Nob1jara

ke taonameo di emetsego mokete wa go loma ngwaga.

Leblabulea ge le :fetile batho ba tho~na go letela nak.a

ya ngwaga wo latelago. Motho a lta rnakala gore batho ba tseba

letsats1 la yona bjang. Feela ba e tseba gabotse, ba bile ba

1tukisetsa go dnla ga yona ka nako e dula mathomong a marega.

Mobla e dulago dibjalo 1• dimela tee dintsi d1

thoma go garitswa ke sobane, ai thoma go oma. Batho ba thoma

go buna dinawa. Ge go ~ela dinawa go thongwa leotaa, e

napile ge go buna go thomile.

Kgwedi ya hlakola dihlare ge e dula batho ba be ba

setse ba •• feditse go buna. Bjale basad! ba lokisa mabele ya

bona. Ba dira mabjalwa gomme ba a isa mosate go leboga puno

le kamo kgosi e phedisanego le setshaba sa gagwe ngwaga ka moka.

Mabjalw~ ao a bitawa "Masohlo."

B3ale go :rihla nako ya madula gae,nako ya ge batho ba

se aa soma aelo masemong. Mabjalwa a go legogana a dirwa, go

a nrwalwa, go 8 nrwwadiswa, go ripiwa mateema a go tshela


39 9

399

merole masemong, go sogwa mekgopa 7a go d1ra d1thar1 taa go

pepla bana, mese dithetho ts~ go apara, dikobo taa bosego le

33

J\3 4 J 6 3 <Silo tse dingwe. 1\.e nakoya go lora dirotwana go betla maho le

mat'ehlo, go ruJ.a tshipa go loga magogo, ditheb(.· le maseka lte

nako ya go d1ra d1lo tsa mehutana-hutana.

62

Selemo ae ~•• aefsa ae tihla gape gomme batho ba thoma

ka bofsa. Xe tsona ditaba tsa temo ya segageso. Bjale dilo

h( le mekgwa ya mebotse ye e napa e re t1melelaJka baka la setswelo

pele. D1kgwed1 di balwa ka Sekgowa, ke bo~anabare le bo

setlemere. Batbo ba gakilwe le ke matsatsi a naka, bad~o gab&

sa d flwa selo sa ngwaga wo mofaa, e bile na ge re sa tseba le

gore re phela bjang.

M~;LAO XA Gu BA LF. !(ASEMO.

Kgale batho ba be ba na le mehuta ye meb~di ya masemo.

Dirokolo gobs mehlaka ke maGengwana a manyane ao a lengwago

mabopong a dinoka. Onti ba be ba tboma go a k.:;aphela pele ga

ge go tshwa matsema. D1jo tsa lehlabula ka moka di kgiwa gona.

Masemo a mang~e ke a d1thetho kua mebotong. ona ke maae

mo a magolo. Batho ba t ripa diblare go dira ona. Gants!

batho ba a lerna k.a matserna. Sebjalo ee bitawago mohletlwa

sona se leng~a ke baaad1 gona kua mebotong. Re tla le botsa

taa aona ka morago.

Batho ba be ba lama kgole ka gobane ba ne ba ruile d1rao

tee d1nts1 kudu. Batho ba ga Mamabolo ge ba datse Ma~arane ba

be ba lema go tloga ka Moraretsana go fihla aokeng ya Leblaba.

Masemo a mangwe a be a le dimaele tse sapago go tloga gae.

Ba be ba lema kgole kudu is maatla.

Motho yo mongwe le yo mongwe o be a lema ka go rata.

Naga e be e sa ika<lUe go :fihla kgole. Lebono masemo a laolwa

ke dikgosi, ke bona ba kgethelago batho masemo. Ge motbo a.

tlhoka tshemo o nyaka motaeta a mo 1sa go kgos1 a fibla re

•Morena ke hlolr.a bolerno" Kgos1 yena a rome banna ba gagwe are:

"Sepelang le Je go mo laetsa molala wa moketekete ka kae kae,

Ga a o leme, ke gore o na le mo a lemago.

K.gos1 o ta motho tsherno ge a e ~opela :teela. Monna

ge a yo kgopela tsbemo o ya a swere aelo. Pudi 60ba nke.

Mosad1 yena o rwala bjalwa ka legapa. Ga go kgarebt goba


3lf· ,{~ 4) ~~ba ngwana e a ka kgopelago tshemo batswad1 ba gagwe ba le gona. 89 Q

Ge motbo a na le basadi ba bants1 o no ~iwa masemo a go ba le

kana kamok.a.

Tahemo ga e rekiewe. Ge motho a ka e rekiaa kgosi o

mo direla molato. Banns ba tla mo ahlola ka gore1 Mabu ga a

rekiswe•• Ga go ile go rekiaa mabu, e no ba lent au la go gana.

Ge tshemo ya motho e le kgole ltudu a ka no rekanya le ya

mongwe a e ratago. Ka sesotho lefa kamoka ke la morwa monyane

ka lapeng. Ge mokgJlabje a hlokeg1le morwa yeo o tsea maaemo

a tatagwe. Feela batho ba tela ba re "llotho ga a je lefa a le

tee. Ngwathela monageno. Ke gone le bagolwane ba fiwa

a mangwe rnaset~o. Ge tshemo ele tee ba e ngwathagana.

Kgale le lehono go be be go aena papatso ya t1B1ao

7& naga. Ge motho a amogilwe goba a ripetswe tshemo a kabega

ba mosate. Ngwana Ratladi le Phohlo Raphela ba kile ba baka

tshemo ka ga Rakop1. Raphela o be a f1lwe tshemo ke maselele,

bjale yena are ge a lema a tehelela ka go ya Ngvrana-Ratlaai.

Ba moaate ba tlile ba e pharola, ba busetsa mellwane rnadulong

a yona.

Tsbemo ke ya mong wa yona le ge a se se a e lema. ~ela

ge e ka lala mengwaga 7a meraro ba moeate ba e fa mongwe.

Ba tho ba baso le bona ba kgona go l~getha dipeu tsa

bona. :·:fabele go kgthwa a di tbopo tee dikgolo. Dikgokgo~o di

(ditapola) ba kgetha tee disesanc moka dipeu k~1oka/a

kgetholagangwe.

Ba di boloka ka metsega goba ka disego. Ge ba feaitse

go e k~etha ba gotsa mollo wo mogolo ka dikgong tae aekgopha.

Molora wa aona o blakantahwa le peu gore e se lewe ke sefes1.

Batho ba bang~.e ba tshela dipeu tea bona ka melemo gore

ba bola7e mabele. Ka baka la go dumela melemong yeo mabele

ba a bolaya e rur1. Bjale go na le batho ba go se e tsebe ga

botse. Mabele a bona ge motho a lle a tlala dimr)a la go lwala.

A batho ba go e kgona ona ga a na molato.

Batbo bao ba re ge go ntshwa mataema ba tsee leaapelo

b a thsela meetse le melemo yeo ka gare. K8 moka ba tsea dipea

tsa mehuta-huta ba di hlakanya ka gare ga leaapelo leo.


65

f34/63 '}; 9 9

66

399

Dipeu tseo di lala di le bjalo. Gosasa ba eyo lema ba di ntsha

na yo di bjala. Ba kgolwa gore rnelemo yeo e tla th1bela le

pbefo go tsokotsa mabele. Ka nnete mabele a bona a tla

bona ruri.

Melemo ye mebjalo ba e fiwa ke dingaka. Ba bangwe ke

dilo taa bo rakgolo wa bona, ba di tseba. Tbeko ya yona ga e

teebege. Moka re kgolwa gore ke ye kgolo kudu ka maatla.

Modiro ka moka wago alara peu o dirwa ka sephiring.

00 GAQA.

Ga go motho e a dumelelwago go gasa pell :rase pele ga ge ltgosi a

ae se a ntsha mataema ka moltgwa wa mulao. liok.a le ga go le b~a

lo, mabele a mangwe batho ba no a kgopela go a gasa. Kabele a

bitswago "Makgaga" wona a tloga a ganega ele ruri.

Go gasa peu go ile ka mebata 7& tsona. :Uebele, dinawa

le ditlbod1 di gaawa pele motbo a sale a leraa ka morago.

Ditloo, dithotse le mebletlwa di hlabakwa mola go ·l~nilwe. Go

saaa ba gaaa ka d1atla, go hlabaka ditloo le mabele peu e khupja

ka ganong.

Motho yo mongwe lc yo mongwe o lema tshemo ya gsgwe ka

nasi, ge ae se ge a rapile letaema la go blwa lemo lem1sa.

Batho be :tetsa go gogola le go lema ka matsema. Tshemo ya letswet~:

ke yona e lengwago ka aetsbaba kamoka.

Letsemeng go a rapiwa, reela ba bangwe ba no tla go ba

tala. Gantsi motho o rapa baagiaane. Moputao wa/tho bao

ka moka ke •ijo tseo ba di jago gobs d1 nwago. Ge batho ba l~ma

"bobele" ba lem1sana ka go letelelana.

Letsema le a ratega ka baka la gore:

(a) Go a nwiwa gobs go a lewa.

(b) Goa opel we.

(o) Goa tlalwa go e phepelwa,

(d) Go a binwa.

(e) Go hlabja mekgoa1.

(~) Go a thakgalwa, :reels mogongwe dintwa di ba gona.

gQ HLAGOL1A. 1

Batho ba kgale ba be ba hlagola babedi. La moa


39 9

68

399 1<34/63 La matbomo ba blagola ka megoma ya diatla; la bobedi ba tumula

lta aiatla, bare "Re hlegola mmoi" Banna le bassdi ele bona . bahlagoa1. Motho wa sebodu ba ~nona gona maaemong.

Tsbemo 7a letsweta e hlagolwa ke bassd1.. Ge ba teditse

go e lema ba a kgobakana go tshelwa moerero. Mathari a mafsa

ao a aa thomago go ya letsweteng ba agelwa lesaka gomme ba

tlala ka o tee ka o tee. Oe ba reletse ba thoma go bethana

ka thupa.

Mosadi 70 a sa yego letsweteng o a loba rur1.

Ge ba boya ba mo tseela dib~ana le d1p1tsa moka, tsona d1 1swa

moaate mo a tlogo di lopolola ka pud1 tsona, goba nku. Basadi

ba awele ba mo epela le ka lapa le ~a dintlong Ka megoma.

Moue ga ae molao ke awele le mahura feela.

DILO TS£t. GO SIT l§A TEMO,

Temo ga e kgo:1ege naktle go pula. Yona ge e se gona d1

bjalo kamoka d1 thoma go omelela ka baka la go bloka monola.

Batbo bona ba dio gakanega.

B3ale ka sesotho ge pala e ~okega, banna ba naga kamoka

ba kgobakana go e rera. · Ge ba rer1le ba retsa ka go ntsha kgomo

ya pbolo le dinku tse diso d1 ae kae go ya lobja pula ka taona

moaate.

Kgos1 yena o araba banna ka.go re: "Re tla le yela go

bo•Lebepe" Yena o tla roma banenyana ba go s1lafale gore

ba yo kga meetee ka dik~apana. Ge ba boya ba tsama ba opela

koaa ye e rego:-

E-e-mogoga, goga o tle n&yo.

Meetse ao a tahelwa _dipitseng tsa mosate ka

aenkpukhung. Tee d1 tshwelweagQ ka gare gs wona di tsebja ke

bona magoai teela. Aowa, pula 1 nape e ne. Motbo a ka

makala taba ye rur1.

Taba ye nngwe yeo le yona e tshwe~ago temo ke ya seboko~

Seboko se se bitawago "Mogogela" se ripa dimela tsa mabcle ka

tase gamma a bwe. Se se bitswago "Kogokong" aona se ja d1thoro

tea makgaga le tsa leotsa ka kgwed1 7& Pbato le Lebobje.

Sona se gakantsha batho ka gob&ne motho ga akgone go

se raka le go se bolaye. Oe go se se gwa g hwetswa mokb~•

wa go se thibela, tshenyagalelo e ba e kgolo kudu mabeleng.


.89 9

69

70

399

Ka mokgWa wa aesotho ngaka ya aona e bitswa go tlo seJ7 ••upa". Yena o fa kgosi aehlare gore a bitse masos;ana a mofsa

setshabeng, a ba ~ sehlare aeo. Bona ba kitima le t~~o kamoka

ba tsama ba gotsa mollo mellwaneng ya masemo. Sehlare seo

se tshelwa molieng BOre ee thunyetee temo ka moka.

Batho bu iletawa go ya masemong mateate1 a mabedi ka

letaat 1 la boraro ge ba eya masemong ba hwetsa eeboko se se

sale gona.

Dinonyana le tsona d1 aitisa temo kudu ka matla.

Go aenya ga tsona go luomola ·motho pelo. Mo go bago le diblare

mabele a lewa ke dithaga. Maba le dihlakong. Feels toeo di

kaone go borarane.

Bora1ane ke dinonyana tee dl sikago ka sehlopba se

eegolo. Ge bo aetse bo tlile rur1rur1, o ka bona mor1t1 wa bjona

gore ke moriti wa leru.

Bjona ga bo je maf'ela. Ll&dipa ge a eettle a 0ar1d1iawe

ke sobane ga bo a je go awane le a madula. Lcotaa lona ge be

ka dula gabedi ba tlo&s ka go rata, motbo a ka se bune selo.

Ge bo tlile batho ba taogela masemong go bo z-aka. Ba

aga "D1thala"(d1tlwana) gona kua temong. Ba blwa ba blaba

mekgoai ba re 1 Agee, nonyana weaaat Bangwe ba let sa makantile

c11:retp1. Ba kgokelela dilebelebe mo gohle gore di tsewa ke phero

dinonyana di hwetee eka ke motho gom.,ne d1 tehabe.

Dingaka tea tsona d1 gone. Ba di apa di nape di se dire

aelo temong. Batho ba no di bona d1 tswela d1 fetela pele.

Bonyana e upiwa ka banenyana. Bona ba :riwa seblare sa go upa Ga

ba teame ba se fisa mellwaneng ya maseno./ Be ye gae ka letsatei

lapele, ba lala blageng. Ge bo sele ba taogela nokeng go hlapa

mebele ya bona b~ kgonc e ya gae.

Matsatsi a mabed1 ao batho ga ba ya masemong ka la borraro

ba ka 7& 1 ~eela motho a se ke a ja selo goba a dula ~aae ka tehemo

ng. Go tlola molao wo ke go upalla gore dinonyan~ di ~

mabele gape.

Tale le yona e na le gosenya go gogolo. Yo aa e ~a

matlakala a mabele go tee le dithoro. Ge e hwed1tse mabele a

sale lekgabs le le~ea e a 3a matlakala le hlaka go fibla

ka serithe. 0 hwetaa tshemo ele ye khwibidu. Ge e fihlile le

hlabula e kgetha mafela le dithoro tea makgaga.


399

71

72

399 JS J(a 4 16 3 Gona le mehuta 7e mebea1 ya ta1e. Maphate le segongwane.

~aphate a feta segon wane ka bogolo, reela wona a a rakega sona

ga se rakege gomme se sen7a go feta. Mapbate wona le bosego ka

Dg-.ed1 a a tota.

Ge tsie e ka tewela batho ba hlaba mekgos1 1 ~ bares

"Belebele tsieng" batho ka moka ba napa ba pbalalele

temong go ya go e ralta. Ba thoma go letea d14,rekgwere le

ka melodi. Yona ga ba age dithala kagobane atisa go feta kapela.

Ba gotaa mello ya go thunya moai gore tsie e tshabe wona.

Ge e fihlile marega batbo ba dio ema ba e hlallelat ba

e lota mo e 7ogo lala gona. Ge e letse k~aufs1 batho ba

tloga bosego go yo e gola. Segongwane aona ba se gola go fihl

ela ka noka ya dijo tsa gosasa. Ts1e yeo e d1rwa seaebo se segolo.

Podile le yona e tshwenya batho kudu, Yona ga e je

mabele sa yona kL magape marotee le mahl1kihl1. Ka sebopcgo

e swane le qaekgopolodila. Ge motho a ka e k.goma e thollla go

nk.ga.

E dula mo gou~o ga tsona gomme d1 thome go bodise dipho

tla. Batbo bares "Podile e aonyeaitse magapu" Ka balta la yona

go bothata go bjala magapa le mahl1k1hl1 sa Mamabolo. Dibjalo

tse ped1 tseo di napa di temelela.

Dingaka di kgona go upa podile.

Magotlo le wona a senyetsa batho mabele.

(a) Dirokolong go ja mapokgo. Ma~otlo a go feta a mebuta.

(b) Maaemong ago ba le merako go ja mapala goba mabete ke magotlo a masehlana.

(c) (c) Legoleng go ja dinala. Magotlo a magolo a mahw1b1an • •

(d) D1tad1-mohlaka di ja nageng ya lebjatladi ke magotlo a methalo e meaebla kamo mohlana.

(e) Semphalana ae sepela le taidi-mohlaka. Ke legotlo le lenyane kudu le lehwiB1tswana.

(f) Legotlo la ka gae le swana le malala

(g) Segabo ke legotlo la moaoai. Ke le leso la mosela wa lesasa.

Magotlo ga a letege. A no senya feela. Bas1mane

be a bolaya \c.a megwanye.

(u) Dikgwale le dikgak.a di lta ~a mabele, mebletlwa le ditapola.

(b) Dihlong di je marotse.

(c) Dinoko di .,a matela le marotse.


39 8

13

74

399

(d) D1tsh•ene di ltga msfei'a le rnarotse le d1nyoba. (le dikgabo) J<3 4 / 6 3

(e) Mebutla le d1phut1 di ja dinawa le ditloo.

Diphoofolo le dinonyana tse di bad1lwego d1 sitisa

temo kuau ka maatla. Batbo ba kgona go di leta moaegare

feela, empa tsona di ~a bosego. Dikgwale d1 ja masegax·e.

Go di leta batho ba kgoka d1mp3a taa go lala d1 goba

bosego. Gape ba di tbea ka moutlo le difu. Ba gotsa mello ya

go lela e tuka boeego gore diphoofolo d1 no bwetsa eka go na le

motho.

Pula 7e kgolo-kgolo le yona e latsa batho le tlala. Taba

ya pele e ba thibelela ka gae ba eitwe go lema le go blagola.

Tab ya bobed1 d1bjalo le tsona ai nyaka botlto bja letaats1.

Moblwaremm,pe ke selwana aeo se swanago le mmamokgadi.

Le ona o 3a dithoro tea makgaga. Batbo ba aitwa go o leta.

Motbo o no re ge a sepela ka *ehemong a swere thatana, a tsame

a o rwanya ka yona mo a o hwetsago.

Feela go senya ga wona ga se go golo.

Mahodu le wona a utswa dibjalo masemong. Batho ba a ba

lalela. Ge motho a mo swer,e a k.a dira ka yena ka mo a ratago.

Ge a bethilwe molato o fedile. Ge o rat~ gore a lefiawe o ka

mo bole,aa banna.

Setopa ke bolo1 bja go otla lehodu. Ge motho a

utswetswa mabele a ka bitsa ngaka ya tla ya lokisa ~elo mo a

atswitswego gona.

Gants! ba topa motbo moniwana. Wona o thorn~ go thnnya

le go ruruga le go bola. Bobloko bja monwana wo bo d1r1aa motbo

taba tea masetlapelo.

(a) •etho o thoma go khupa ka ganong.

(b) Qe mollo o le kgaufsi o a tsen,e le ka gare.

(c) Ge a bona go sa tbuee a o tsenye le ka meetaing.

(a) A dire tse tsohle ka wona.

Ge ba se se ba mo nyakela ngaka ya go mo topolla o

tla nu ba bjalo go fihla ge monwana o boaile o senyegile kamoka.

Ke tsona tseo dilo tse di kego di t&bwenJe temo ya

Bathp•Ba-Baso. Bjalo ka ge e le bathe ba go pbtla ka go lema

tseo ge d1 blag1le d1 napa di ba tGentahe tlala. Uoka ka gore

le bona ke batho ba kgonago anagana, aitaba, ba no nyaka maano


75

39 Q

.399

som:ae ba be ba bona ba kgona go di lwantsba. K3 4/ 6 3 IIBJALO T:jE Dl LEMIWAOO LJi DIJQ TSff: :pi plRWAGO KA TSQNA,

Batho ba geeo ba phela ka go lema. Bjale re tla laoaiaa

tea dimela tsa bona ka mo go kgonegago. Le tla hwetsa gore di . ngwe dibjalo di napa di timetswa ke setswelopele le go lapa ga

mobu.

I(OD1PA·

Madipa ke sebjalo se segolo eetehabeng. K&ale bogobe

go be go tsebega b ja ona feel a. Lebo no mabele a ga a sa b jal \'.a

ka go ata.

Wona ke mabele a nyakilego go swane le makgaga.

Ka rnrnala le ka bogol • Phapano g{Jre ga ona ke gore modipa lte

mabele a lebjatladi, makgaga ke a legola.

Re sitwa go hlalosa gore a hlagile kae, neng, bjang.

Re no kwetsa ba kgale be phela ka wona. Sereto sa wona se re;

Madipa mankgwetelele,

Mahw1b1du nkago mabu,

Maoipasala mouwe,

Mabele a rnogwaka,

Re yo ~· thsweu tehweu,

Tshweu makgaga a geso.

Bgale go be go se na dikomelelo tee swanago le tea lebono

Ga go kgonege go hlalosa gore a kgona go gokgotlelela komelelo

e kaakang. Dinonyana di a rata kudu. A bjBlwa ka go goes ka

aeatla gomme batho ba lema ka morago. Mod1ro wa bobedi k•

wa go hlagola.

Go buns ~ona batho ba tsea me~aka ba teams ba kgaola

41hlogo fela. Tsona di kgobakangwa seboeng. Ge d1 omele ba

di tola ka dipato, ba neetsa ka leeelo·go kgetha mooko go dith-

oro.

Kadipa ga a na seakolo. Go lewa ga wona ke mola a rotswe.

B8 aadi ba a tsea ba a ena ka meets1ng. Ge a kolobile ba a nola

7 b ba a bipega ka d1p1 taa gore mel e. jOe a metse go lekana ba a

enega letaatsing gore a ome. Ke moka ba a sila ba dira mmela

(moblaba) ka ona be omela bjalwa.

Sejo ee sengwe sa ~ona ke bogobe. B~tho ba aila

madipa ka lwala gomme ba dira boupi ba apea meetse ka pitsa


399

.399 /{3 4 Is 3 Mola meets1 a bela ba tahela boup1 ba tehla go ~ihla ge bogobe

bo thom~ go·kgakgatha. B ~ale ba bo khurumela. Ka moraclO babo

thepela ba bo loisa, ba bust~ ba bo khurumela gore bo sutee. ae

bo sutsitse ba bo :retola·gomme ba bo blatlola ba bo sola ka leho.

Mongwe le mongwe wa·ka lapeng o selelwa mogopong wa gagwe.

Mahlaka a wona a a lewa. A bitawa "Dikote".

Batho ba a j~ bjalo ka nyoba. ka

~eu 7a ~una e ratwa ke sefesi kudu. Batho ba phel~go

e tshela molo•a•

Madipa ge a bunwe a tahelwa ka disegong a epelwa ka le

••••-a sakeng go tohabisn ae~eai. Uabele ao ge a epolotswe a

nkga ka gonyane. Batho be a bitsa ~monyakalalu" Ge ele we

kgale kudu motho a ka ee kgone go ja bo6obe bja wona, bo nkga

k.udu ka maatla.

DINAWA.

Dinawa le tsona ke sebjalo sa setbaba sa kgale.

Ga go tsebje blago ya tsona. !ehono batbo ba bjala mehuta 7e

mentsi ya tsona. Dingwe ke tea Sekgowa. Tea sesotho ti1-t11

di bitswa "motlowane"

Le tsona batho ba no ai bjala be tla ba d1 blagola.

Gants! di atiswa go bjalwa go tee le madipa. Dinawa di butswa

pele ga mabele. Batho ba thoma go di ja ge n6waga wo moras o~

longwa.

Di ratwa ke diphoofolo tee bjalo ka mebutla le

d1phut1. Pen ya tsona e tohelwa molora go thibela sefes1.

Tbeko ya tsona e feta 7a mabele.

DIJO TSA TSON;k SEDI.

(l) Lehlabula ba di apea le makgata. se~o seo se bitswa

(2) Morogo wa tsona o bitswa monawa. Lehlabula ba o

apea ba o ltgotla ba o enega letsatain_~ ba dira mokhusa.

(3) Ba di apea gotee le mabele ba dira sejo ae bitswago

dikgobe.

NYOBA.

Le yona ga go tsebje ·e tsene eetshabjeng neng, kae, bjang.

E bjalWd ga tee le mabele a mangwe yona ke sebjalo se swanago

lehlakanoka. Go mela le go gola e swana le madipa.


39 9

399 ga J<3 4 J 6 3 /.;IJ

Batho ba bangwe/ba kgone go e hlaoia ge o metse rare

ga mad1pa. Ge e tborna go tswala e bitswa ny"oba ya "Segono" goba

"Mpana".

Peu ya 7on~ e a rolwa ka d1pato bjalo ka madipa, Ja tsbe

lwa melora goree ae tehlwe •

.,oba ga e lewe bogobe. Yona ke aejo sa lehlabula.

Batho ba ebola makgata kameeno, ba sotla leblaka la yona;

ba metsa meets! ba etshwa aisotlo.

Ge batho ba rata go e bolokela marega ba e kga leblabula

ba e epela. Marega bl e epolla ba e ja.

Sekwakwakwa ke bokgalw~ b~o bo tsenago nyoba gomme ya

bola. seboko le sona ae Q e ~odisa.

Sereto ea yona bare:

Motale wa Mm~lebeko,

Thaga masenya di agela.

JW<OTSE,

Le wona ga go taebje blolego ya wona. Lebono batho ba

bj la mehuta ye mentsi ya wona.

1. Lefodi ke lerotse le lebw1b1du ka gare. Le bose kudu.

2. Kgwarapana e na le aekgero.

3• Moteamo ke o mosweu ka gare. Wona ga o lewe. 0 b~alelwa d1kolobe.

4• Setlotse se swane le kgwarapana. Se e ~eta ka bogolo.

5· Maraka a na le makgwakgwa. Umala ke wo moao.

6. Sego gs se lewe. Se re go butawa batho ba ae kga ba se phula ba ntsha dithotse tsa eona. Ba aira dikgapa, digo, le d1~ago ka sona.

7• Magapu a lews botala. F~ela wona ke eebjulo s~ Sekgowa. A na le meetse ka gare. Batho ba a ph~~a gomme ba a ja.

a. Mahl1kihl1 a swana le magapa feels wona a apiwa a tshelwa masolo. 8ejo aeo se bitewa kgoda.

D~~o ISA M6~0TS~ 11 s,Di· (a} Ba a pea bs a ja.

(b) Ba a apea ba a rita ba dira "tbophi"

( o) Baa ape a be tshela bup1 goba masolo ba dlra (kgodu)

Marotse a bjalwa le dibjalo t e dingwe. Pea ya wona

e b1tswa dithotee. Ge go sena sesebo batho ba gadika dithose

b& tehela letswaai ba seba ka tsona.

Morogo wa ditaotse o a lewa. o bitswa ''mphaphi" le ka

wona batho ba dira mokhusa.


39 9

~~

399

Peu ya dithdae ga e ntshetawe diatleng, e a ila.

DIHLODl•

Dihlodi le tsona ke sebjalo se acgolo sa kgale mo

sethsabeng. Tsona di awana le dierekiae. Batho ba alisa go di

bjela gotee le mabele.

Dl butswa ka pele. Go feta ~so di somiewa ~o ewana le

di nawa ka gobane le go sw~na di a swana.

Mphogo ke eebjalo sa kgale-kgale sa setsbaba. Lehvno

ga o sa bjalwa kudu. Viona o swana le bjang. Dihlogo tsa wona

d1 ewana le peu ya mohlwa. Moka tsona ke tse dik.golonyana.

Wona gs o na seakolo. Ge o budule batho ba o ktiaola bao ~ola

bjalo ka madipa. Ga o lewe bogobe. Ba o aila ba omela metogo

7a bana, mapoto goba bjalwa k.a m·aela wa bona.

Peu ya wona e bolokwa go awana le ya madipa. Tbeko ya

mphogo e ~etaya mabele.

D!KGOiGOKQO (DITAPOLA)

Ditepola d1 bjalwa kuou setshabeng. Go tloga kgale

batho ba be ba di bjala. ;.tohuta o bjalwago lehono wa sekgowa.

'!,I Wona o taene setohabeng ka taokgalabje/papago Molak., .atha

Mamabolo.

Yena o thom~le go di bjala ge ba uutse d Sebokhung. 0

be a lemile serokolw~na sa gagwe. 0 be a fela u opela banna ka

koea ge ba ethv~ moruba are:

Na re a lema,

Renabaleml ba ditapola,

Le tla tlog~ le re ba a ja.

Le ge o k.a apa.l'a borokgo

0 ka se ke wa ba lekgowa.

Mohuta wa ditapola taa sesotho o napile o bweletse.

Tsona ke tse dikhwibidu tsa meleketla. Di na le mablwana a

mantai go tats tsa Sekgowa. Motho a ka di epa a tloga a d1 bea

letaatsing di ba botlanyetlanye bj&lo ka rekere.

Taona 1a di nyake rnabu a go kgobelelwa gotee. Di nyaka

to lemelwa kua mathoko. Go bea ga tsona di a naba. Ge batbo

ba d1 epa ba lerna kua kgole le les1te, k.e gona :f'ao di beago gona.

Ge di beile gabotse motho a ka tlatsa lekokoko kti lesite le tee


I)

39 9 Ga di goboge. ~4

G€ motho a ka d1 bjala o tla no di epa llle118Waga

399 ,1\a 4 I 6 a

y~ mentsi. Tsona ke sejo sa Db~aga ka moka. Batho ba d1

~~ betla ba di apea ba/di nroka ba ja. Lebono ka gore batho ba di

ra seltgowa ba di apea gotee le dinuwa tsa lehlabula.

Sejv ea ditapola se bose feela ge motho e

phBka di ka mo beta. Sa· bobedi di a kona. Oe o di llo d1

go roba meretlo ye kamolta.

Peu ya tsona ga e tahwenye. l~otho o no di epa a di

bea mo a ratago. Ge sebaku ·sa go lema ee fihla1aona d1 thoma

go mela. Motho o lema pela ke moka o tsama a di blabaka ka

godimo ga boleme. Ge bo lema ka dipholo gona btt d1 bjala

sekgowa.

DIPOT.;)TA QQBA MERFJ>A.

Lebono be ga Uamabolo ba bjala dipotata kgale ba be ba

sa di bjele ba re ke dilo tea Boped1. Teona di nyak1le go swana

le ditapola

Go bjala ga tsona batho ba no ripa melebo ba e s~ega

ya mela. Ga ai hlagol~e ke. gore ke dilo tse di pipetaago felo

kamoka mo d1 bjetsego.

Tsona di bose kudu. Batho ba bdngwe ba no di phura

botala feela d1 bolaiaa kateng. Ge d1 apeilwe <11 bose go

tetiea feela ge motho a di lle kudu di tlatea

dimpa le go hwa.

Leatsa ka elona le taebjago gore le fihlilo neng,

eetshabeng, batho ba ile go tloga Bjatladi ba le tsea go ba

ga-Dikgale. Le lona le bea dithoro tea lon& ka dihloro.

Mok.a dithoro tea lona di :tetwa ke tsa madipa~

Le buiswa pele ga madipa. Batho ba r 1pa dihlogo tea

lona gomme ba di fola go no awena le medipa.

Ga le le'Yt·e bogobe. Be tho ba le 801118 go swana le madipa

gomme ba omela bjalwa ka bupi bja lona. Bjalwa bja lona bo bo

gale kudu. Bo bela kapela le ka bogale bo feta bja madipa.

Peu e lotwa go ewana le ya madipa. D1nonyana d1 rata

leotsa kudu.

MOJIL:r;TL WA •

Mohletlwa ke semela eeo batho ba naga tse di .tsi ba sa se

taebego. Batho le ge ba ae b~ala sa ba &a teeba le gore ae tswa


85

39 9

399

kae, neng, bjang. Feela batho ba o rata kudu ka maatla.

/{3 4 / 6 3 Wona k.e seb jalo sa leb jatlad1. Legoleng ga o dire selo.

Ba-ga-Manabolo ba tloga gayo o bjala Bat1ad1. Gape o nyaka

lehw1t1 mo go se sego ga ka ga lengwe. Ge go lengwa wona motho

S), o rema f'elo go tee,jgobedi goba gararo.

Bare go lema ba phuphutha cnakokota ba kgona ba o hlabalta

ka godimo ga boleme. Ge o metse lakgaba la wona le fibla motho

dikhurung. Go bea ga wona o nyakile go swane le ditapola. Feela

peu ya wona e kgobokana kgaufs1 tase. Ke ka baka leo ba lema

go iaa taae ~aae.

0 thoma go lewa gt;; go longwa ngwaga o mofsa.

f.lathomong ge motho a o hlatswitse o hloga rrlttkgata bjalo lta

ditapolo tae difwwa. 0 hwetsa o le o moswue-awue. Batho

ba o apea ba e nyoka ba dira sejo ae bitswago "Tshima" Yona go

no re ke bogobe feela e bose kudu.

Ga o setae :JO gar1c1itswe ke sobane ga o sa tloga k le

ge o luataweitswe. Batho ba o apea le makgata ba dira ecjo ae

bitswa "leebole'• Lona le bose kudu ge le lewa molatsa.

Mohletlwa o no lewa le botala. Batho ba naga tse dingwe

o a ba palela. ltotho ge a o 1le rneno a gagwe a ba a maso. Ge

• ka 3a se sengwe a hlatswega a buaa a ba a maswue-aweu.

Peu ya wona ke wona ka nosi. Ba o isea ba o robakanra

ba o hlabaka.

:dAFELb• Mafela ke mabele ao le wona aetahaba ae thomilego kgale

go a bjala. ~~el& ga go tsebege gore neng, kae, bjang. Lehono

ba bjala le ttmmeui" mu!'t:la a sekt;ow& ·a go butaw~ k.af'ela. Batho

ba re go a bjala ba tloga a a hla~ola.

Seakolo sa rnafelake sa lehlabula. BatLo ba a apea

goba ba a besa ba a ja. Oe ba rata go bolokela matela a

martga btt a apea lehlabrzla ba tl enega ba a lesa a om1le.

Marega bs a apea gape.

Ka kgorong a beswa. Marega ba a gadika ka aethsekgetee

ke goba ka leretha. ~..,.., Dithoro tsa go thuthupa tsa palega

di bitaWQ "matshaa" Oc~c seo sa go gadika tlaf'ela se bltswa

"aethuthupe".

Ge a bunwe batho ba a fola ka dipatld goba ba a kgo

kgoaa ba diatla goba ka mattka. Meblose e a besiwa.


39 9

/<34/6J

87

399 46 Batho ba a blobola ka lehudu ba ntsha meroko. Ba tloga ba a

ena ka metai a go tutela go senene. Be tloga a nola ba a

lad1sa ka leselo. Gosasa ba a aetla ba dira bup1 bja go apea

=eottos= bogobe.

Mogongwe ba re go blobola ba seke ba a ena, ba a paea

go tee le d1nawa goba d1hlod1 go:nte ba dira sejo se see

bitswago "Dikgobe."

Batho ba ens mmela wa rna:rela. :\1mela wa ona o bi tswa

"Makgere" Bjala bja makgere ga bo na phihlo le gona bo a kona

DITLOO.

D1tloo ke aebjalo sa mathok.a f'eela batho bf:t ga

:damabolo le bona ba a d1 bjala. Teona d1 na le mehllta ye rued

mebedi, ditloomake le d1tloo rnarapo.

Ditloomake di lew-a le botala. Gape batllo ba adi setla

ba d1 tshela k.a molthuaeng. Ditloomarapo ga di kwe botala.

~ Di a apea di noa1 goba di hlaksntshwa le mafela ago hlobolwa

go a ira d ii<.gobe.

Ditloo di bjalwa ka go hlabaka ka tebemong ya madipa,

mat'c-la goba leotea. Go hlagola ga tsona batho ba di k8obelele

rnob•l gore di bee ga botse. B. tho ge ba di hlagole bar ba

"Tahela ditloo".

ue lewa ga tsona di thomiwa go apewa le makgata di sese

tsa oma. Se~o eeo se bitswa "Photla" Ditloomak.e a di na

photla. Go di buna ba di epa bare "Re bupula ditloo''•

Ba tloga ba d1 fola ka dipatla ba d1 neetaa ka leselo

go ~getha d1tloo go ~kgata.

tsa go

1.

2.

3,

4·

5· 6.

1· a.

MERvQO-,

Betho ba geso ba ratilo rnorogo k.'Jdu. Dilo tse dingwe

saba ga ba di l1e go swana le merogo. ~Aaina a yona s1a.

Mpokopoko: ~ona o mela ka borageng bja noka.

Mutsi: Wona o swand le mpokopoko.

Jiltswe. Wona o mela maeemonga go bale morole.

Thepe: Wona o mel a masemong.

Mos!tsir ~ona o mala masemong.

Le.!?oto: Wona le tnale maaopeng.

Lek.geokgoea. Lona lc melarnasernong.

Lehl~nye: Lona le raela maaemong.


89 9

88

399

Mphapbi: Wona ke morogo wa dithose. ~34/ 63 Manawa: Viana ke morogo wa dinawa tsa seaotho.

11. Doloba : Bjona ke hlo.rogo wa waloba a dithotse.

Merogo ye ya g.lu, ll ga e kgewe pele ga ge go longwa

ngwaga o mofsa.

12. Monyak.u : \\'ona ke mo.rogo wa aasernong.

13. Led11tsane : Lona le mela temong.

16

17

IB

! Sethok.hu: (

Thaolobotlaa~

14. Fore

Kgobabe: Yona ke merogo ya masodi (mats!) e a mela ya tloga ya na~ela diblare tse uingWe.

Segaja : Sona se no mela le kua lefokeng.

19 Phe:fo l Yona le wona ke cnorogo wa waaoai.

20 Bolotswe. Bjona bo mela magobong a ao dula a thapile.

DIEliX.•"IA J>SA NAQ4.

1. D1tlorof~ie: Taona di mela kgoleng. Mohlare ke Motlorot8-1e

2. Dithokolo teona ge di budnle ke tee dieo. Mohlare ke Mor.okolo.

3• Makokono: .L!ohlare ke rnokokono. Ge a budule ke a ~.;.ahwibidu. ·

4. Dikgwet,ie: Molilare ke mogwete. Tsona di topelwa fase.

5. Mahlono: Mohlare ke mohlono. Le wona a topiwa fase.

6. Dikurno: Mohlare ke moumo. ftona o rnela d1 thabeng.

1· Kago: Mohlre ke mogo. A swans le mago a Sekgowa.

8. .Mahlatawa. Mohlare ke .MohlataYia. 0 mela dit ~labeng.

9· Mabilo : ~ohlare ke mobilo.

10. Matahid1: Mohlare ke cnotehld i wona ~ baba kudu • • 11. Manote rnohlare ke monote. ~:!mala k.e o mohwibidu.

12. Dik.galo; Yohlare ke mok.gala. ·0 na le meotlwa ya go kgwesti•

13

16.

Dirapje. I

Mohlare ke morapje.

Dikgapa : Wohlare ke mokgapa.

Dithe~lwa: rinhla.t•e ke moretlwa. Ona le ditbupa tse di botse.

D1tshakutshakhU: Mohlare ke motshalthutshakhu.

17. D1natlou: Mohlare ke Monatlou. Tsona d1 ~awana le taa 16.

18 D1opo-op3ane: Mohlai•e ke moopoopjane.

19. Bokokotwane: Mohlare ke mokokotwane. Sw&nu le mosunkwane


399

90

A(3 4/ 6 3 Dienpwa tee k~nok~ ke tea lehlabula.

399

Ga d1 iletawe . motho. Yo a sa di jego ke yo a sa di ratcgo. Tumelelo

ya kgosi ga e gona .• Ga go dijo tae kaone mo dieeyweng tse

kamolta. Ga se tse dints! ·kttdu. Di tloro:re ie ke tsona d1

atilego go :f'eta.

Baaadi ba tseba merogo go feta bsnna.

MAPS I.

Batbo ba geso ba ratile itudu ·rnaf'ei. Kgale ba be ba

pbela ka wona le bogobe fcela. Batho ba ja mafsi a dikgomo

le a dipudi, a dinku le a ditonki ba dira dihlare tsa go

alata malwetsi ka wona.

4f5

Kgomo ge e tawetse e thorniwa go gangwa ka lona leteats1

leo. Mat'si a pele a bi'tswa "matawagodimo" Kgatsele goba

"Mothobe" k.e mafsi a kgom.o ge a sare go ututetawa a a kgahla.

Mafai ao kamoka a gamelwa kgoron~. Gona a ritwa ka

seketla sa pit sa gore a kgahle. ~Jon~ a lew& k.e badisa kamoka fttlo

go tee.

Ge mafa1 a se sale mothobe ba thoma go gama ba a

iaa ka gae. Mosadi yena o thekga motcega wo wo ba thaelago ma

fsi a kgomo yeo ka go wona. Batho ba ka gee ga ba a je. Ge

motaega wo o tletse mosadi o a isa ka kgorong go lewa ke badisa

tlafs1 a ka morugo a ka lewa ka gae. Mosad1 o tsea

motsega a o pbala lesobana k.a :rase. A tloga a be eel wana se

kago leselena. Ka fase ga motsega wo bea o m0ngwe motsega wa

go se phuu!we.

Batho ba g~na ba tshela mafai ka piteeng. G~saea ge ba

ga mlle fJ mang·;;e ba t shela ale a mea bane a tlogo a k.gahl1le

ka motsegeng wola wa losobana ka fase • .:.takgahla ao a tla ml

nega metsi a bitswago hlowa. Wona a tothela ka motsegeng wola

wa ka faae wa go se phulege.

Ka matsatsi ae ba tso gama ba no diru bjalo go fihla ge

motsega o tletse makgahle a go hlok& blowa. Ao a b!tswego

tteithatha taa makgahla" ma:t·s1 a lottva ka ntlong.

Basim~ne aa re go g&ma matsi a go iewa kagae ba tloga

ba sala ba ganua dikgomo l& bobedi ma:f's1 ao a b1tswa "Lesokotsott

Wona ba seba k& wona o le lebeae. Ga a iswe ka gae.


93

39 9 399 K3 4! 6 3 41

liowa batho ba apea oogobe ka yona. Ba kgopha ka yona

goba ba e phurna kakua mokgotheng. Bogobe b ja yona beDxltswa

"semphsi".bo bodila ..

Mafsi a makgahla a lewa k.e batho k.a rn(>ka ba ka gae.

Ge a le mantsi bathe ba bangv;e ba ka tla go & somela. Oape

ma:tsi a ka lewa ka mabaka mabaka karnoka a letsatsi, ke sejo

ae segolo.

l~ama e lew a k.a r,m.abak.a a manta 1.

(1) Dinama tsa d1p~oofolo tea hluga.

( 2) !Sotho o no bolaya aelo a:ee11 u~ona ba bolawa ke tohego ...

(3) Ge go na le molato batho ba hlabelwa selwana.

(4) M0

tho o no bolaya selo gore a .r•e a .rekisa a no ba a e ja.

(5) Ka menyanya go hlabja dilwana.

(6) Batho ba ~a nama ya dlrtJiwa tsa go hwa.

Nama e apeiwa ya tshelwa letswaai. Gape e lta tahelwa

letswnai ya besiwa. Melao ya yona ere: -

(l) Sebete sa kgomo se beaiwa ke babui ba yona kgorong.

(2) Nama re tima mmea1, mong wa mphaka re ja naye.

3• Maawafo ke a motswaled1 wa kgoro.

9~ (4) Hlogo, kgoto le ngaati ke dinama tea btinna.

( 5) Dingatha le mahweele \te d1narna tea baJisa.

(6) Dibera ke dinamana tea seripana se oetho oe sengwe sa. ka teng. Tsona d1 apewa ke banna ka kgorong gant s1 ba dire tsa pudi goba nku.

Uotho ge a bolaile selo o abcla meloko ye gagwe ditho.

Batho ba hwetsa aikabelo tea bona ka go ya ka matawalo a bona.

Mongwe o lebana le leoto, mongwe letsogo bjalo bjalo.

DINKOKO.

(l) D1ntlhwa; Go na le dintlhwa toe diso. Tacna ba re ge

motho a ka di epa a d1ja o tla hwa. Tsa d1pholwana ke

tse kwibidu tse dinyane. Batho ba di nyaka me di tswago

bu u1 leta ba swara e tee ka e tee, ba di r 1pa dihlogwana

tee. 1'aona ba di hloba mafofa ba dl gadika ba tebela

letswa41 gom .Jt: ba seba ka tE.;ona. Le1na la teona ke

aintlhw&-mak.hura. D1 na le makhllra.

(2) JJintlhwa tsa boped4. Tsontl lc.e tse dit3hehlanyana. Batho

ba di beela mOtGega mo di tswago gOrt ae nako ya tsona ya go


399

94

95

399 f3 4/6 3 ~~tho ba tl~ tlosa pitsa yeo e fihla d1 t&ene ka pitseng yeo.

mola e tletse, ba di g~dika gore di hwe, b~ tloga ba di enega8)

re d i ome. Ge d 1 oro.Ue oi feferl\ ka le ~elo go t loa a u1a.fofai

ba tloga ba di lota ka meteega. B& tla dlka ba di gadika ba tshe

la letawaa1 ba eeba ka teona.

(3) D1ntlhwa-r~v~d1; Tson~ ke dintlhw~ tse di tawago manthapsma

mola letaatsi le aobetsi taona di emelwa mo di tswago gona

gomme batho ba di olela gona. ,

Di a gadikwa tsa tahelwa letswaai tsa lewa. Ge ele tae

dints! batho ba di aoma go swana le a1ntlhwa tsa boped1.

(4) Madikatcebe~a ms~aenvmene: -~~one. a swana le dintlbwangwed1,

feela wona a tcwa mola pula e ena. Ge pula a ka khul~ le wona

a a koma.

Mcaomo w, wona kamoka o no swans le wa d1ntlhwangwea1.

( 5) leie. Go na le rnehuta ya e ments1 ya ditaie. Mehuta ya

go phela ka dihlopha tse dikgolo e mebedi feela. Maina atsona

kc Map hate le Gegong-.-.ane.

Yona ge e letse kgauf~i batho ba tloga boaego goba e

sale gosasa Lo yo e gols. Ba e tl~tsa disaka. ue bu ~ihla ide

ba e epea ba e eneia• Ge e ontile ba tla dika ba gauika ba seba.

Tsie e boa€ :feels ge motho a seba ka yona o no ja a sa

khore kapela.

6. Dipudirooletsane. Teona ·ke aibokWana taa maboyanyana.

Di aepela ka go salana morago ka methalad1 e men~si e metelele.

Batho ba di gaoika ba tshela letawaai gomme ba seba ka tsona. ga

Taona 1a di boae, ebile batho bantai/ba di rate.

( 7) r.satomola ~ V~na ke diboko tee dikgolo tse ditala, a atisa

go hwetswa mohlareng a mere. Le wona -batho ba a tsea ba a

gadika ba t ihela letswaai ba seba.

Ga a lewe ke batho ba bdntsi.

TIDF:LO XA BATll(J B.j, lliSU.

Gona le dilo tseo bathe ba kgolwago gore ge ui dirwa a1

tlisa selo se sengwe , rno.hla.tse, kotsi, 1e~1u goba se b seng\i8•

Tsona segi;

(l) Ge motho a thebethwa ke leihlo la uugele k.a. gooimo go supa

gore o tla amugela sel~.

(2) ge a hlohlona ke seatla o tla ~ogela tshelete.


399

(3) Ge a hlohlonwa ke leoto o tla ser)ela ktldu. ~3 4 J 6 3 S / (4) Ge a thebethwa ke leihlo la mmagoja ka godimo o tla bona

mong.

(5) Ge le mothebetha ka fase o tla k.wa lehu.

(6) Ge leobu,hlame goba kgatwane e ka mo tabola tsela kapele ke gore o tle kwa lehu.

(7) Ge a ·thebethwa ke leihlo la nngv~ele ka rase ke go aa taba ya rnahlomola.

(8) Ue motho a keta aiketo lchlabula o bitsa aefeko.

(9) Ge a lora a eja nama go bolcla lehu.

(10) Ge motho a epa aeblare th&beng lehlabula o baka magadima.

(ll) Ge motho ~ e mofsa a jela ka pitseng o tla nyala ka mobl& wa pula.

(12) Ge dik.gogwana eli e1·11a go bolela moeng.

(13) Ge nalsai e kgolo ya moaela e bonalae fofa go bolela le hu la kgo si mo iJODi;We.

C/b (14) Ge ngwedi o k.a dula k.l go seka:na o tsholla bolwetsi.

(15) Ge motho a hloUwc k.e musi wa mollo, o ratwa k.e malome wa gagwe.

(16) Ge mpja e hlaba rnoau e bolela lehu.

( 17) Ge motho a lora ma:t's1, go bolela lehtl

(18) Ge ~otho a ka bona naka pale o tla bolaya mabele.

(l) Ge motho a ka bontaha motswala wu g&gYre tshehla monwana e tla fola.

(20 Ua a topela mer1r1 o topela batao ba gabo, ba tla fela tsh-emong ka moka o uptlllotoe go1e <.11 3e 1uabele.

(21) Gc a ka e bontsha ruotho o sele, le yena e tla mo tswa.

(22) Ge motho yo mogolo a ewa o tla kwa kotsi.

( 23) Ge ns/tho e ka bon\va ke motho wa seotswa ga e f'ole k.apela.

(~~) Ge motho a lora bjala go bolela lehu.

( 25) Ge a k~atha lehw1 ti lGh.labula o bi tea se:rako.

( 26) ae a tahela mafa1. sebeaong ltgomo e palega matewela.

( 27) oe ruotho a kgck.gesa lwala mosegar•c lehlabula o b1 tee magadirna.

29 Ge mollo o 1putsetaa ka noai o baka bolwetsi.

{30) Ge u1otho a dula god1mo ga leratetso o tawa lentshwe.

(31) Ge m0tho a besa lefela le letala a le ~a katneko a busa a le beaa gapa o baka gore magotlo a je mabelc.

(}0 ILA.

Gona le dilo toe alng-,·e ts~ batho ba rego die lla go

direga. Selo ee sebjdlo ge se direga ke gore se a hlola-ee bole

la taba ye e sa kago e dirag~la.


39 9

399

'1' aona sea 1:-

(1) P1tsa ga e hlatlolwe e eeati ya fehlwa.

( 2) Motho yo mofsa ge a :t'eele boe'··go.

(3) Pitsa ga e talwe boaego.

{4) Miriri ga e topelwe.

( 5) Le~eelo ga le emiawe ke ·thi to.

(6) I.~et'eelo ga le rwalwe hlogong•

(7) r.tonna ga a bcthwe lta lef•eelo.

( 8) Serapa ga ae gat we ka dinao.

( 9) Serape ga se eupje ka monwana.

(10) r~osao1 aa a namela ntlo.

(11) Upja ga e namele ntlo.

(12) ':Ka tseleng ga go dulllie lta marazo.

{l3) Ka sebeaong ga g dulwe.

(14) Kgoweng ga go agiwe

(15) Sefer&ng ga go emiwi.

J(a 4 I 6 3

(16) Pele ga molom o o tewaletawego ga go dul•e•

(17) Malopo ga e bethwe ka thupa e t8la.

(18) Ugwana ga a teene ka leeelong.

(19) Motho wa lehu ga a rwale eelo hlogong.

(20) Monna ga a gate mo ba ee kgophago.

(21) Ma:fela a ma:fswa ga a lewe rnoome.

(22) Boloko ga bo toeiwa ka eakeng dikgomo di ts•ele.

(23t Leratetao ga le ntshiwe ka aebesong le letee.

(24) Ngata ya go bofYa ga e teene ka mothupeng.

( 25) Motho ga a je mothopho wa gag·we.

(26) Bjala ga bo huauwe ka nteogohlo.

(27) Mogopo ga o ribegwe ong wa wona a sa pela.

(28) Mogopo ga o rwalwe hlogong.

(29) Motho ga a rwale megono • •

(30) ~.to tho ga a awarelele lehlaa. a sa lle.

(31) M~utla ga o beaiwe ka gae.

(32) Bogobe bja mokgonyana ga go lewe.

(33) Bogobe bja ratswala ga go lewe.

(34) Thari ya ngwana ga e tabogwe.

(..35) Lef'ohlo ga le bethe u1otho.

(J5} Lefehlo ga le huauwc bjala.

52


399

IOO

399

(36) I,~hlo ga le ecnisv.'e ko pi tse;ng.

(37) Legonye ga la bethe 6otho. X34/63

39 ~e8o~·=~a=a• ~gonyeng g3 go boeldlwe.

(40) r .. ego,ye ga le be awe ka lc.ut ung.

(41) .Mohlologadi ga a apare r~aseka matsogong.

(4~) Lerumo ga leometoe mfJtho

(43) Motho ga a tshelwe ka dijo.

(44) Ngwaga wo mofsa ga o lewe go sese gwa longwa.

(45) Mahone ga a thm~aswe ale mabedi.

(46) Ka mosate ga go rn1w1 kt:;;ol·o.

(47) M~semont'ong g~ go iwe go nu le'brJ.

(h8) .Masemong ga go 1we ill\..1hla ba upa.

(49) lfarna ge. e k.gakgamotawe ka diatla.

(50) Nwna ya phar~la ga e ~ lewe ke baaadi

{51) Dithotse ga d1 ntzhetswe ~1atleng.

(52) Mokgnyana gs a dmneditswe ka seatla.

(53) Kgopa ga E· fale bose go.

(54) Xa mo;;ate ge go bopje letStJpa.

(55) Lesclo ga le rwalwe hlogon~.

(56) ~phokong ga go reng~e.

(57) Modutu ga o beaiwe mollong.

(58) Bolepu ga bo besiwe ~ollong.

ba ba:fsa.

(59) Motho e mo:f'aa go a toene ka tae.'!J.ong y~ letao·ko.

(60) Motho ge a bolawa ke mahla aa a ~e mor~leng.

(61) Dikgone tsa tlad1 ga d1 or~~.

(62) Mohu ga n ntah1we ka lesoro la kgoro.

(63) Sediba sa go bewa ga ac nwti~e ka molomo.

(64) Seoiba sa go tbewa ga ee nw1we ka diatla.

(65) Maphoruma (lejapela) ga o bonve ka mahlo.

(66) Mok~wakgwa (lejapel~) ga o bonwe ka tnahlo.

(67) Thupa (7) e a ila.

(68) Tbaga ga e eenye e sa agels.

(69) Dithuthupe ga di gc:&diklre ka leretha ka sethupeng.

(70) Monna ga a je lehung a sena paki.

a.s. letsoalo

Documents