Atanayi jardě ew pataskhanatunerě / heghinav Mushegh Episkopos.Mushegh, Archbishop, 1869-Postʻon : Tpagrutiwn "Azg"i, 1910.

http://hdl.handle.net/2027/mdp.39015088848893

Public Domainhttp://www.hathitrust.org/access_use#pd

We have determined this work to be in the public domain,meaning that it is not subject to copyright. Users arefree to copy, use, and redistribute the work in part orin whole. It is possible that current copyright holders,heirs or the estate of the authors of individual portionsof the work, such as illustrations or photographs, assertcopyrights over these portions. Depending on the natureof subsequent use that is made, additional rights mayneed to be obtained independently of anything we canaddress.

*** - ոf:ԱՏ::Հա:::::3:-5:::::: : t:Տ: -

-A:::::

ՀՀ-:̀՞ Հ-- :- -----«Ջ:--:ք:X-**՛**:.

--A-- - : - դ . . . . : - .՞:2:::- , * --. . - . : , - *

: A. A , , - *- . *:.«:,- : : : :* . . . . . . :- : - :::::::::--- - ՝ - - -

ՄՈՒՇԵՂ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

- , - ՊՈՍԹՈՆ

Տպագրութիւն «Ազգ»ի

1910

ca»Գտ

ահ33

\ՂtO

Tdayard and 9fefen 9\fardigian

Armenian Reference and Research Librarց

National Association forArmenian Studies and Research

NAASR/ Belmont, Massachusetts

bՏ5l Eւ AԴԴ la oն)

|Վհ+ն

ԵՐկՈՒ Խ()ՍՎՔ-ա-աթո

Հարուածը՝ ծանր , արիւնը՝ յորդ ահոս 9 ե լեռ-Վ

նը՝ քստմնելի ու տառապանքը անհանգուրժելի:— Ահա այն վիճակը, որուն ենթարկուեցաւ Ատանա, իր շրջակայքով, Օսմ Հայրենիքի եղբայրակցութեան շրջանին մէջ :Արիւնոտ համբոյր . . .Կսկիծը քարացուցած է զիա ջ Ո (Ն- արցունքը

ցամքեցուցած՝ կոպերու ս տակ : Ինծի համար տանջանք մըն է նոյն իսկ խորհիլ այդ գազանային եղեռնագործութեան մասին, զոր Մէրսինի օտարհիւ պատոսներէն մին աապ է ս նկարագրեց «Իմ Մն - աժէս շատ վեր պիտի ըլլար նկարագրել ձեզի մերնահանգին մէջ պատահած վերջին դ է պքերը: Պատմութիւնը աւՐեն ա աև գոյներով պիտի արձանագրէզանոնք : Անհաւատալի բարբարոսութեամբ և վայրենու թեամբ տեղի ունեցած այս դ էպքերը մարդկային միտքը պիտի չկրնայ ճշգրտօրէն նկարագրել : Ներոն պիտի նախանձէր, և հռչակաւ որ Թիմուրլէնկ քաջութիւնը պիտի չունենար այս տեսակխժդժութիւններ ի գործ դնել քաղաքակիրթ աշ -խ արհի աչքերուն տակ» : Ու եթէ երբէք ուզուէրայդ համատարած եդեռնը խտացնել քանի մը բառերու մէջ, պ է տ ք պիտի րլլար փոխ առնել Հ .Սէնքիէվիչի ՀՐՈՎ ԵՒ ՍՐՈՎին սա քանի մը տոդերը «Ահաւոր հրդեհը, կոտորածը, վայրագբռնաբարութիւնները , այո ամէնը այն պիսի արագ ութեամբ յաջորդ եր էին մէկմէկու , որ ո՛չ ոքկը հաւատար ահագին աղ է տներուն : Շատերը սարսափէն ապուշ դարձած , շատերը խելքերնին կը

Բ .

թռցնէին . . . ընկերական կամ ընտանեկան բոլորկապերը խզուած էին , հեղինակութիւն չկար ան

ձի զանազան ու թիւնը ջնջու ած էր . . . Կարծես դըժոխքը չար ոգիին շղթաները խորտակած՝ զանիկադրկեր էր տիրելու երկրիս վրայ: Կոտորածը , կո -ղ ո ալ ու տը ֆ բռն աբարութիւ նը } վայրագ ու թ իւնը կըփոխ անակէին աշխատութեան ջ հ ամեստութեան ջ -խղճի, հաւատքի: Հրդեհներու ծուխը արևու լոյ -աը կը խափանէր, գիշերները բոցերու չարագ ու -շ ա կ փայլ մը կը լուսաւ որէր օդ ը Կը ծխայինքաղաքներ, գիւ ղեր և դաշտեր . . . Մարդիկ խօաելու վարժութիւնը կորսնցուցած կը հեծ էին . . .Կե անքը իրեն յարգը կորսնցուցած էր , հազարաւորմարդիկ կորսուած ՝ առանց հեաք մը ձգելու . . . »Եւ խորհի՛լ թէ Ներքին Գործ ոց խորհրդական

Ատիլ պէյ , ջարդի պա հուն սա հեռագիրը կը փութացնէր Կիլիկեան բոլոր պաշտօնէութեանց «Մեծագոյն ուշադրութեամբ հոգ տարուի, որ վնասչհասնի օտար կրօնային հաստատութիւններուն և

հիւ պատոսարաններուն», հեռագիր , որ Հայերը

ջարդ ելու հրաման մըն էր , Համիտեան բնադրոշմով մը խմբագրուած :Եւ խորհի՛լ , թէ Մեծ-Եպ արգ ոս Հիւսէյին Հիլ

մի փաշա , իր պաշտօնական հեռագրով կը փորձէր

հերքել Սէլանիկէն ղրկուած զօրքերու մասնակցու թիւնը այդ Հայասպան կոտորածներուն, ջարդերուն Փ Փ -

Եւ խորհի՛լ, թէ փոխանակ Կիլիկիոյ աղէտքինլուրջ և իրական դ արման մը խորհելու , Սահ մա

նադրական Կառավարութիւնը անորակելի ձեռնարկներ ի գործ կը դն է , բանտարկեալներ է բռնիստորագրութիւններ կորզելով, այդ հրէշային կոտորած ներուն պատասխանատուութիւնը բեռցնե

Գ .

լ ւ արիւն ազ ան դ Հայո: թեան ուսին վրայ . . .Ջարդ էն վերջ, անոր չափ անհանդուրժել ի և

քստմնելի է Ո/ Ս խաղ ցուած շ նական կատակերգութիւնը :

-*

Հասարակութեան միտքերը լու սաբանելու Փ և

ալաաասխանատու ութիւնները ճշդելու համար հարկտեսանք պատրաստել՝ ափ յափոյ՝ ներկայ տեղե-

*

կագիրս, որ իր մէջ կ'ամփոփէ Ատանայի և շրջակայքի կոտորածներուն նախընթաց պարագաներըմինչև Ապրիլ 1/14 թուականը 3 *

Սոյն տողերը կը յանձնենք Հայութեան ուշադ -րութեան և քաղաքակիրթ աշխարհի դատաստանին :

Վշտակիր Առաջնորդ Հայոց ԱտանայիՄՈՒՇԵՂ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

3/16 Մայիս 1909Գահիրէ

Վ վ * : 3Հ*** ֆ

«-7հՅ>ՀՀ ·7հՅ>ՀՀ ·73><~ -7հՅ>>Հ>Հ>Հ>ՓՓՀ>ֆֆՀ>ֆՓՀ>ՓՏՀ>ՓՉ>ՅՀ>Հ

կԱՆԽԱՄՏ ԱԾԻՐ IՒԱo՝ Ո7YՒՐԸ

Հ: :Ատանայի ահռելի ջարդը ջ որ իր քսոմնելի և

վայրագ տեսարաններովը բոլոր նախորդ կոտորած

ները կը գերազանց է Փ անգամ մըն ալ՝ ընդ Հանրա -պ է ս Մարդկութեան Iլ Լ մասնաւորապէս Հայութեան ի/ որտը իաշխշ ցուց բի: րաւ որներու սպաննու -թիւններով և բազմաթիւ քաղաքներու և գիւ լեր ու կործանումով:0ամ . Սահմանադրութեան հռչակումէն վերջ

Թուրքիոյ Մլ Լ մասնաւորապէս Թուրքիոյ Հայութեանբնաջնջումին դժոխային ծրագիրը երկնող և 20-25

տարիներ է ի վեր զ այն կատաղօրէն ի գործ դ նողՍուլթան Համիւոի գահընկէցութիւնը իր արիւ նա

ներկ զոհեր ուն՝ Հայերուն՝ միակ միաիթարու թեանպատճառը ըլլալ սահմանուած էր 3 Հայերու այդերջանկութիւնը անգամ մըն ալ Մլ - աւելի ահռելիօրէն արիւններով պատանքուեցաւ Փ այնպէս որԱտանայի և շրջակայքի և ամբողջ Կիլիկիոյ արիւնազանգ ջարդերուն և զուլումներուն մէջէն Հայութիւնը հազիւ թէ արցունք էն խաւարած աչքովՄյ Ա- նախճիրէն արտաբեկ հեծեծանքով մը կրցաւհանդիսատեսը լմ լ լալ Կարմիր Սուլթանին գ ահընկէցութ եան :Քաան դ ար առաջ Հրէ աստանի թագաւ որ Մ ե ծ ն

Հերովդ է ս միմիայն դ իւային կասկածներու վրայ

յենլով՝ բիւրաւ որ անմեղ ներու արիւնը անիրաւօ

— 2 —

րէն թափել է վերջ, երբ իր հոգեվարքի վայրկեանները մօտ եցած կը զ գ ար , կը պատմուի թ էիր Մարիան է քրոջ նի Ո արիւնոտ խնդիրքը կ'ընէր«Գիտեմ թէ իմ մա հ ա բոլոր Հպատակներու ս կյ Ա-ա

րախու թիւնը պիտի ըլլայ և պիտի չգտնուի աչքմը {} որ դագ աղիա վրայ արցունք թափ է ջ կըխնդրեմ ք ենէ , որ պէս զի ււլալ ստիա մէջ բանտար -կել Tյն նի Հրէից ազգային ժողովի անդամ աւ ագ անին և զանոնք գլխատել 1 Ա71 իմ մահու անս օը ը ,

որպ է սզի գտնուին տո ւներ ջ որոնք իմ մ ե ռ ած օրափոխանակ ուրախանալու արցունք թափեն իրենց

սիրելիներուն վրայ» : Սուլ թ ան Համիտ լռելե այնմիևնոյնը գործադրեց Հայու թե ան արտին աայովՀ արու ած մը , ոյ: աՆ դարմանել ի պիտի ըլլայ , և

թէ իր դաւաճան ծրագիրը Ա/ Ա- անոր գործ ադրութիւնը մասամբ չխափանու էր Ազատարար բանակին Պոլ իս մուտքով, ամբողջ Թուրքիոյ բնակչութիւնն արիւնարբու Բռնապետին և իր շահախնդիր/ - մոլեռանդ կու սա կիցներուն վայրագութեանըմատնուած , զրկուած պիտի մնար եղեռնագործՄղձ աւանջին գ ահընկ էցութեան հանդ իսատեսըլլլալ է : -

Հոա մենք նպատակ չունինք աղէտքին ահ աւ որՀամեմատու թիւնները, մոլեռանդ խուժանին կողմէ ի գործ դրուած հ ակամարդկային վայրագութիւնները Փ ոճրին նրբութիւնները , ցաւին ահռե -լիութիւնը , փճաց ու մին , արիւններուն դ ժոխայինտեսարանները պարզել 3 Սահմանադրական Ռէժմիմը օրով գործ ու ա ծ այդ ւՐեծ- եղեռնը ո՛չ միայննախատինքը պիտի մնայ 0ամ . Ազ ատագրո: ած Հայրենիքին , այլ անբուժելի և տևականօրէն կոտտացո լ վէրքը Հայութեան արտին վրայ : ի Ր միակնպատակս է հոս երևան բերել 0ամ. Սահմանադ

— 3 —

րութեան հռչ ակումէն առաջ ու վերջ իսկ գոյութիւն ունեցող և այսպիսի դժոխային կոտորածիմը գործադրութեան համար ցոյց տրու ած մտադ -րութիւնները , ձեռնարկութիւնները, և թուրքմոլեռանդ ու թեան հոգեբանական վիճակը: Այսպիսի վերլուծութիւն մը պիտի նպաստէր պատասխանատու ութեան ճշ դու մին, ինչ որ անհրաժեշտէ Մամուլի և խօսքի ազատութեան այս շրջանինմէջ : Արդարև հիմա կը սիրենք յուսալ , թ է-նոյնիսկ արիւնոտ փորձառութիւններ է և խաբկանքներէ վերջ - հեռի ենք այն բռնապետական շրջաններէն , երբ ամէն իրողութիւն մու թի մէջ կը մընար , ամէն ակնյայտնի ճշմարտութիւն կը խեղաթիւրու էր , և անաչառ քննադատութեան ու իրողութիւններու արդարադատ և անկողմնակալ վերլուծութեան ո՛ և է փորձ կը խափանու էր 3

Այսօրուան հանգամանքներու մէջ՝ ուր կըգտնուի Թուրքիան, պ է աք չէ և ներելի չէ որայսքան ահաւոր չարիքի մը պատճառները, դ-ըրդիչները և դերակա աարները մութ ի մէջ մնան ,

ընդհակառակը անհրաժեշտ է , որ ամբողջ գաւառի մը քաղաքներն ու գիւղերը սուրի, հուրի ևաւերու մի մատնող և 0ամ . Հայրենիքին ճակաաը

արիւնազանգ նախատինքով մը արատաւորող վատերը երևան բերուին , և գտնեն իրենց արժանաւ որ պատիժը : Առանց այս էական պայմանին,

մենք հայերս պէտք չէ յու սանք թէ Սահմանադրական պայքարի այս փառաւ որ յաղթանակէնվերջն ալ , այսպիսի ազգակործան ջարդեր չի պիտի կրկնուին :1894 - 96ին և անկ է վերջ շարունակուող Հայ

կական կոտորածներուն հանդ է պ թուրք կառավա -րութիւնը իր ջանքերը արդարացնող և արու ես

— 4 —

տականօրէն յ երիւրուած իր պատճառաբաթիւննուն էր 3 Այդ պատճառաբանական պատրո: ակը Աl M/Ա7

էր « Հայերուն մէջ յեղափոխական շարժ ու մ` կայ ,անոնք հայկական թա գա որ ու թիւն կ' ու զ են Հիմնել Փ անոնք իրենց շ արժ ու մներով և պահանջներովգրգռութիւն առաջ կը բերեն իսլամ ամբոխինմէջ» : Եւ այս անհիմն պատճառաբանութիւննե -րուն հայկական կոտորածներ կը յաջորդ էին : Զենքլ7 զեր խօսիլ և ցոյց տալ , թէ որքա՞ն խախու ա ջորքա՛ն անտեղի և որքա՛ն անարժէք էին այդ պա ա -րուակները ջ քանի որ այսօր ընդ ուն ու ած և ողջմտօրէն հաստատու ած իրողութիւն մըն է ջ թ է այդ օրինակ շինծու պատրու ակները ո՛չ մէ կ իրաւ ու նքկրնային տալ արդար ասէր կառավարու թ ե ան մը *- որպիսին ըլլալէ շ ատ հեռի էր 0 սմ . կառավարութիւնը ****aնանօրինակ վայրագ ութիւններով և հայաջինջ քաղաք ականու թեամբ սիաթ է մաթիք ջարդեր կազմակերպելու հարստահարուած և իրաւազուրկ ժողովուրդ ներու ծ ոցին մէջ 3 Պէ աք է խոստովանիլ սակայն ջ թ է Հա միտե ան նենգ ամիտ Քըլիքին և ժողովրդեան մէջ գ անու ող նենգ աւ որխուժանամոլներուն համար ֆ այդ յեղափոխականշարժու մները } հարստահարու ած ժողովո: րդի մըիրաւածարաւ պահ անջներուն յո : սա հատական բ,ողոքներուն անընդ միջական և անհրաժեշտ արդիւն -քըն ըլլալով հ անդերձ ջ տակաւին իբրև պ ա տրո : ակգ ործ ած ու եցան՝ այդ միևնոյն քաղաքական եւ կրօ -նական մոլեռանդներ ու ձեռքին մէջ հայերը աւելիև ս ճնշելու և հալածելու 3

-

1908 Յու լիա 11/ 24 է ն ի վեր հայերու ցոյց տլ: -ւ ած անկեղծ վերաբերումը դ է պ ի նոր Սահմա

նւադրական Թուրքիան lւ դ է պ ի 0ամ . Հայրենիքինամբողջականո: թիւնը այնքան ակներև է , որ այ

— 5 —

աօր այդ նախկին պատրուակները եւ շինծու պատճառաբանութիւնները այլևս բացար ձակապէ 1 գոյութիւն չունին և չեն կրնար ալ ունենալ - գոնէՀայերուն համար 3 Սահմանադրական ր է ժիմին

*

Թուրքիոյ մէջ հռչակուելէն յետոյ Հայերը եթ էյանցանք մը ունեցան՝ յաչ ս յետադիմական թուրքտարրին , որ դ ժբաղդաբար ահ աւոր թիւ մը կըկազմէ տ ա կ ա : ին , այն ալ 0 սմ . Սահմանադրականրէժիմին իրենց անկեղծ և բոլոր անու էր փարումնէր : Եթ է Հայերը յանցանք մ"ունեցան իր ե Նց անձին հանդէպ , այն ալ Սահմանադրական ր էժիմինվրայ իրենց չափազանց վստահ ու թիւնն է ր , վըստահութիւն մը, թ է Սահմանադրական րէժիմիտակ այլևս ջարդերն ՄՄ - կողոպու տները անկարելիութիւններ էին 6 Ազատու թեան նախօրերուն Բե -

րայի եկեղեցւոյն մէջ թուրք նահատակներուն Հ ո -

գեհանգիստէն յետոյ Շիշլիի պարտ է զին մէջ կատարուած բանախօսութիւններու պ ա հուն Սելանիկի զինու որականներէն հազարապետ ԱՀ մէտ Պէյխօսելով Ազատ ութ եան հռչակումին մասին ջ կ'աւելցն էր «Բռնապետութիւնը ա, ապալեցաւ , բայց

դեռ ողջ է , հազարա: որ վտանգներով շրջա պատուած է դեռ ազատութիւ նը : Լաւա տեսութիւնըկրնայ մեր - ՛ի իրքը վտանգել } յաջող ելու ա ռաջին

պայմանը յոռետես ըլլալն է» 4 մենք Հայերս տարիներ է ի վեր անհ ունօրէն տառապած և արիւններումէջ թաթխուած } Ազատութեան արշալոյսին այնքան ծարաւի , այդ ցնծութեան օրերուն , շ ատ մի:ա միտ գտնուեցանք մՍ(Լ չի կրցինք վերլուծ ել ո՛չվերոյիշեալ տողերու իմաստը և ո՛չ ալ մեզ շրջա -ալատող սովորամոլ խո ժանին Հ ո գ եբանու թիւնը 3

Եթէ այս չըլլար ալ արագ ան {) եթէ մենք Հայերա -քիչ մը աւելի շրջահայեաց գտնուած ըլլայինք } գո -

— 6 —

նէ հասկնալու չափ այն դաւադրութիւնները րm-

րոնք Սահմանադրական րէժիմի մը քօղքին տակկը սարքու էին ամբողջացնելու համար Համիտեան

Հայաջինջ քաղ աքականութեան ծրագրին մնացորդ

մասերը և եթ է Երկրին վարչութեան ղեկը իր ձեռքլ բռնող 0ամ . Մ՝ . . և Յ . Գօմիթ էն իր գործ ունէութեան առաջին օրերուն իսկ փափսքէր անաչ առ , անկողմնակալ, անխտրական և իր ապէս ժ ողովրդ ասէր ու երկրա սէր տրամադ րո: թեամբ մըգործել կ Հայրենիքին մէջ ու Հայրենիքին համար ,

ես վստահ եմ թէ արտաբեկ ու աղե կտուր Հանդիսա ո եաը պիտի չըլլայինք ա՛յն վայրագութիւններ ւ ն և իւժ դ ժութիւններուն, որոնք Կիլիկեան Հայութիւնը փճացու ցին lւ այնքան վաճառաշահ ՈI -

ծ աղկած կեդրոններ մոխրակոյտի և գերեզմաննոցներու վերած եցին չ

Պէտք է հա Րոզո ւ իլ , թէ Ատանայի և Կիլիկիոյջարդ ին ծրագիրը շատ հին է և պատրաստու ած էդ ժոխային Եըլտըզ էն : Երկար տարիներ է ի վեր Կիլիկի ա իր Զէյթունով արդ էն իսկ իր վրայ հրաւիրած էր թուրք քաղաքականու թեան ո: շադրութիւնը: Այդ ո շադրութիւնը աւելի ևս լարուեցաւ Ատանայի ի ւ ղ ադ զարգացումով: Ներքին գաւառներու հարստահարու ած և աովալլու կ ժ ող ովուրդըիր բնագ աւառին մէջ տիրող սովէն մՄ - արածութ ենէն յու սա հատած Հե տզհետէ դ է պ ի Ատանայիդաշտերը կուգ ար , հոն իր գործաւ որի կեանքովպատ առ մը չոր հաց գտնելու : Թուրք բռնապետութիւնը , որ ամէն միջոց ի գործ դնել որոշած էրզրկանքի և զ ուլու մի մատնուած հայու թեան (Ա7 ա

ջև ապրելո ւ ամէն դիւ րու թիւն փակելու համար,

արգիլեց այդ թշուառ գ աղթականներուն դէպի Աոտանա մու աքը , գաղթականներ որոնց համար կտոր

— 7 —

մը հաց էն զատ քաղաքական ո և է ն զատ ա կ , ո և էծրագիր գոյութիւն չուներ : Այդ արգելքով չիբաւականացաւ կառավարութիւնը մէկ կողմէնՀալէպի մէջ հաստատեց Զինուորական արտակարգհրամանատարութիւ ն մը , որ՝ անկախ տեղական

և կեդրոնական քաղաքային և զինուորական Մարմիններ է , ուղղակի Պալատէն կախում ուն էր , ևմիւս կողմէն դ է պի Ատանայի դաշտը փոխ ադրեց զանազան տեղեր է բերուած իսլամ գաղ թ ականութիւններու ահագին շարք մը :Մեծ ջարդեր ու և Զէյթունի շարժումներու քIքիտ

տեն , Ատ անայի ազատումը կա՛մ այն է , որ պարզվրիպ ու մ մըն էր , և կամ քաղաքական երկի: ղիմը արդիւնքը , հ աւան օրէն իր ծովամերձ դիրքինպատճառաւ : Բայց ծրագիրը ծրագ իր ըլլալէն չիդադրեց աւ բնաւ : Չ եմ գիտեր, թէ 1896 — 1904 շ ըրջանին մէջ ինչ յարաբերութիւններ կատարու եց ան՝ Ատանայի արիւնոտ ճակատագրին վերաբերմամբ՝ Եըլտըզի և Ա տան այի Կո : սակալ ու թեան միջև : Գի ոենք միայն թ է կառավարութիւնը այդմիջոցին բռնի գրաւած է Տարսոնի Հայերու ն պա -րը սպապատ գերեզմանը , (*) զիրենք զրկելու համ ար երևակայական ապստամբութեան ջ մը պահուն , հիւրընկալ բերդ է մը : Բայց եթէ այդ ութտարիներու յարաբերութ ե անց էջերը ան ծանօթ կըifնան մեզի, գոնէ մեր պաշ տօնավարութեան չորստարիներու ընթացքին մէջ քիչ ու շատ կրցինքտեղեկանալ՝ ուղղակի թ է անուղղակի միջոցներով՝այն մտադրութիւններուն , որոնք կը տածու էինշարու նա կ Ատանայի և շրջակայքին ն կատմամբ ֆ

(*) Կ'ըսուի թէ այդ գերեզմանը Սարդանաբաղինը եղ ած ըլլայ

— 8 -Հալ էպի իրարու յաջորդող Ֆէվգէլատէ Գօմանտանները ջ նախ Ալի փաշա , ու յետոյ Ֆէրիք Պէքիրփաշա ջ իբրև հաւատարիմ ծառաները Եըլտըզի Դահիճին, Զէյթունէն աւելի զբաղ եց ան Ատանայով ևիր շրջակայքով, քանի որ Ատանայի մէջ կ'ամփոփու էր ամենաստուար հայութիւնը, իր տնտեսականև հողագործական բարգաւաճ կեանքով, և քանիոր Ատանայի տրուելիք հարուած ը Կիլիկիոյ արտինտրուած մահացու հարուածը պիտի ըլլար : Եըլտըզի և Ֆէվգ էլատէ Գօմանտան ութեան միջև կազմակերպ ու ած արիւնոտ ծրագիրը արդ էն իսկ իրամբողջ ահաւորութեա մբ պիտի գործադրուէր Ատ ան այի վրայ ի մանաւ անդ 906—907ին ջ եթէ Ատա -նայի նախորդ կու սակալ Պահրի փաշային երկրա -սէր և հայա ս էր քաղաքականութիւ նը թեթև տկարացում՝ մը ցոյց տար : Այդ օրերուն Ատանայի և

շրջակայքին նկատմամբ չարամիտ զրտարտութիւ ններ կը շատնային :

-

Նախ Փ ժ-ու ռնալ մը կը տրո : էր Պալատ ջ ըսելովթ է Ատանայի Առաջնորդը կ'աշխատի Անատօլուիներքին գաւառներ էն հայերը դ էպի Ատանա փոխադրել Գ քաղաքական որոշ նպատակներով ջ ՀոնՀայութիւնը շատցնելով ապ ստամբութիւն մը ( ա

- ռաջ բերելու համար 3 Ամբաստանութիւ նը նոյնութեամբ Պալատի կողմէն կը հաղորդու ի Ատանայիկու սակ ալին ջ անկ է կարև որ բացատրու թիւններստանալէ վերջ , պարտ ու պատշաճը տնօրինելուհամար 3 Պահրի փաշա կը սրտնեղի այդ տեսակ չարա միտ տեղեկութիւններ է ջ և ինձմէ լսած բացատր ու թիւններուն վաւոա հ ջ անմիջապէս կը հեռագ ( ,

ր է Պալատ, կը հերքէ եղած տեղեկատըւ ի Ա ա

թեան վստահելի ու թիւնը ջ եը Հաստատ է Ատանայիբնիկ ՄI - դ աղթական հայ ի 7արրին հ (քի Լատարմու Աֆ

** — 9 —

թի: նը : Կուսակալին կոդ մէ տրուած այա Հաւաստիքր զինաթափ չըներ Աաանայի հայու թեան բընա նջու մը ուր տող խմբակր Փ կ'աշրւատուի անոնցկող մ է ն հայկական ապստամբութեան : մր շինծ ու »և արուեստական պ ատրու ակին ներքև ամբողջ Կիլիկիան ի - մասնաւորապէս Աաանան Հայու արիւնով ողողել 3 Այս դ ժոխային գործ g ( ն է ու թիւ նր -

ւելի սուր կերպարանք մը կ'առնու այնպիսի ժ-ա -

մանակ մը ջ երբ Կիլիկիոյ մէջ հազիւ քանի մը հատ

մատի վրայ համրուած յեղափոխականներ կային ջ

առանց յեղ ափոխական կազմակերպութեան ջ և որոնք արդ էն իսկ անգործութ եան դատապարտը -ւած ըլլալով, չէին կրնար Մ և է պատրու ակ տալՀայութեան թշնամիներուն ձեռք : Հայերուն կողմէ ի գործ դրուած խոհականութիւնն ալ տակաւին անզ օր մնաց Երլաըզի հա: ատարիմներուն կող -մէն եղած հետապնդումը կասեցնելու համար :Հալէպի Ֆէվքէլա տէ Գօմանտան Պէքիր փաշա

ամ էն շաբաթ իր հեռագիրներով Եըլոը զի զեկոյցներ կ'ուտար ջ թ է Չոք-Մարզու անի հ . յերը աււլը ա -տամբութիւն պիտի Հան են ջ և ահա այս նպատակովիրենց պարտէզներուն շուրջ պարիսպ-պատ եր կըկառուցանեն : Միևնոյն օրէն Հաճընէն կարգ մըզինուորականներ 0 Գայմագ ամի օգնականը և ու -

րիշ քաղաքային պաշտօնեաներ մինչև Պալատ կըհասցնէին լու ր մը , թէ Հաճնոյ մէջ յեղափո 4մց *

կաններ ապաստանած են , քաղաքային ապստամբական շարժու մի մը սկսելու համար : Մի և նոյն Օ ա

րերուն Մէր սինէն Թահրիրաթ միւ տի: րիւ Ֆանիէֆ որ կանխաւ արիւնոտ մասնակցութիւնը ու նե -

ցած էր Մարաշի և Զէյթունի շրջակայ Հայ գիւդերու ջարդերուն, և որ մինչ և վերջը հովանա : որուած մնաց Համիտի Սէ ճճատ է ճի Պաչը էն ջ թ է ՛ Կո ւ

— 10 —

սակալին ուղ զ ա կի , և թ է իր պաշտպանին միջոցաւԵրլտըզին տեղեկութիւններ կ'ուաար թէ Մ էրաինի մէջ Զէլվէ եաններու այգին յեղափո աականներու ժողո վատեղի և թ աքստոց եղած է , թէ յեղափոխականներ ջ Եւրոպացիներ է Հ ո վանա : որուածՄէր աինի օթ ելներու ն մէջ գ աղ տնի գ ու մարումներկ'ընէին ա ն ի ծ ե ա լ ն պ ա տ ա կ ն ե ր ու համար :Միևնոյն օրերուն նահանգին Ա . Գօմիա էր Քեա

գիմ պէյ , Քէքլ իք եան Արթինի մեզաակցութեամբ,կը ծրագրեն, հայերու տ ունէն ռումբեր գտնելուդ աւադր ու թ իւ ն մը *աա անշուշտ իրենց կող մանէդրուել է յետոյ գտնելու պայմանաւ *uau-** և աաանկով

Աոանայի Հայութիւնը իբրև ապստամբ և իբրևանիշխանական ներկայացնել 3 Եւ ասոնց ամ է նուն

իբրև լրացուցիչ մաս ջ Կիպրոսի մէջ գործող Եըլտը զի գաղտնի գործակալը ամ էն օր իր քաշ ած հ եռագիրներով կ' ու զէր հաւատացնել Եըլ տը զի ջ թէամէն օր գունդագունդ յեղափոխականներ կը վազեն դ է պի Ատանա , մասնաւորապ է ս վարձու ածնաւ ակներով: Մինչդ եռ այդ փա աուստի ճամբովԱտ անա մտնողները ոչ թ է յ եղ ա փոխականներ , այլՀայրենակարօտ եւ որդ եկարօտ գ աւառացի հայերէին, որոնց առջև երկրին դռները փակած էր Համի տեան բռնակալութիւնը , և որոնցմէ շատ երձերբակալուելով ե ա կը դարձու էին :Կարմիր Սուլթանը , արդէն իսկ իր ծրագիր

ները գ գ ու ո դ ս տորնաքարշ հաճոյակատարներէ ձուլուած և Հե ազ հետ է ստացած այս տեղ ե կութիւնները կրնար իր Վամբիրեան նպատակներուն ի նըպաստ գործած ել : Ու աաի իր ամբողջ կա տա դու -թիւնը կը թափէ Ատանայի նախկին ԿուսակալՊահրի փաշայի վրայ, զինքը մեղադրելով իր ան

շըրջահայեցութեան համար, և յանդիմանելով ԱԱ աթ

— 11 —

նոր ա ալ ի կ ա ր ո ւ թ ի Լ ն լա 3 Չէի գիտեր, թէ ինչ-

անցուդարձեր տեղի թ Լնեցած էին այդ երկու օրու ան մէջ, միայն որոշ կը տեանէի , թ է Կուսակալը ընկճուած և հոգեկան անձկութեան մը աակէր , ու երբ առանձին մնացինք բացաւ իր սիրտը, ևայս բառերով խօսեցաւ ինձ հետ :- «Երէկի տղաք ինձմ է առաջ անցան րիւթպէյով և պատիւներով ջ իսկ ես 30 տարիներէ ի վերմնացի իմ դիրքիս և րիւթա էիս մէջ, միմիայն Հայերուն բարեկամ ըլլալու ս համար : Ա Մ բարեկամու թիւնը, որ իմ յետադիմութեանս պատճառնեղաւ , հիմա ալ իմ դիրք ս անձա կը վտանգ է , ուՀայերը ապերախտութեամբ կը փոխարինեն իրենցըրած բարիքներս» : Պահրի փաշա այս ըսելով իմառջևս կը նետէ այս խնդրոյն վերաբերեալ Եըլտըզէն քաշուած հեռագիրներ ու ծրար մը :Ամբաստանութիւնները ատայօդ էին , բայց մի

ևնոյն ժամանակ ծանրակշիռ : Ազգ ին գլխէն հեռացընելու համար ծրագրուած վերահաս փորձութիւնը, բոլոր ուժովս կը մաքառիմ այդ սխալ տեղեկատու ութ եանց դ էմ , և ապահովիչ բացատրութիւններ տալէ յետոյ կաւելցնեմ,- «Որպէսզի ձեզ համոզեմ որ տրուած տեղեկութիւնները աուտ են բացարձակապէս և զ ը ր -պարտութիւններ 0 ես անձնապէս կ'երաշ խաւորեմնահանգիս մէջ գտնուած հայերու օրինաց հակա

ռակ շարժման մէջ չի գտնուիլը: Եթէ հակառակերաշխաւ որութեանս ո և է անախորժ դէպք պ ա -տահի, և եթէ այդ պարագային նախ զիա , և յետոյ Ատանայի անդ որրութիւնը ինձմ է առաջ երաշ -խաւորող Կաթողիկիկոսը սպաննել չիտաս վատ մընես իմ աչքիս» ֆ

-

Պահրի փաշա ը խկորհի պահ մը, և ինք որ ա

— 12 —

միա մը առաջ այս օրինակ Հեռագիրներու տուած

իր պատասխաններէն մէկով Հալէպի Պէքիր փաշանզ ա ռ ա մա ծ , ու Կիպրոսի գործակալը խ ա ր դ ա խանու անած էր . կարծ ես զսպանակէ մը մղուած ,

կանչելով իր քարտուղարը գրի առնել կ'ուտայ այնհ ամբաւ աւոր հեռագիրը`, զոր Եըլտըզ ու ղղեց , ևոր վալիներու տարեգրութեանց մէջ եվ ական դ է ալՔ լ պիտի մնայ : Ահ ա այդ հ ամբաւաւոր Հ եռագ րինգրեթէ տառական ամփոփումը :— «Ատանայի նահանգին հայերուն վերագըր

ուածները զրպարտու թիւններ են միայն անոնցՀաւատարմութեան մասին բացարձակ վստահ ու -թիւն ունի մ և արդ է ն այդ հաւատարմութիւնըերաշխաւորուած է Սիսի կաթողիկոսին և Ատանայի Հայոց Առաջնորդին կողմէն : Եթ է հակառակայդ եկաշխաւորութեան, Բարձրագոյն կամաց հակառակ դ է պք մը պատահի նահանգիս մէջ, նախԿաթողիկոսն Սցն- Առաջնորդը պիտի սալան նեմ՝ 1 Ն.

յե տոյ անձնասպան պիտի ըլլամ» :Այս դ է պքերը տեղի կ'ունենային 907 Մայիսին,

Այդ թուականէն վերջ Հայերուն համար նիւթ ու ածզրպարտու թիւնները իրենց թափը կը կոր անցնեն ,և թէպէտ քիչ վերջը Կաթողիկոսը Հաճնոյ մէջԳայմագա մին և իր փոխանորդին կողմէն, մեր Մէրաինի փոխանորդ Շահ է վարդա ալ տ , Կէ օզն է ի մէջՀազարապետ էն անարգանք կ'ընդ ունէին , թէպ է տես Օգոստ . 27ին Հաքիմին ներկայութեանը յարձակում մը կը կրէի Պահրի փաշայի կողմէն, թէ -պէտ Մէրսին, Կ է օզնէ , Հաճըն, Չոք-Մարզու անևլն ծպտեալ ոստիկաններ և լրտեսներ կը ղր կըւ էին, թէպէտ Սեպտ. 2ի գիշ երր Սիհանի և Ճիհանի գետաբերանը զօրք կը ղրկու էր առատ ռազմամըթերքով, իբր թէ ցամաք ելլելիք յեղափոխական

— 13 —

հրոսախումբերու ջ դէմ պատերազմելու նպատակաւ , այսո : հանդերձ պէտք է խոստովանիլ, թէՊահրի փաշայի վերոյիշեալ հեռագիրը հին ռէժիմիօրով և երկար ատենի համար ջ արդ էն իսկ ապահոված էր Ատանայի և շրջակայքի հայութ ե ան կեանքը :Հոս անցողակի կերպով մատնանշել հարկ կը

համար ենք թէ Ատանայի և շրջակայքին մէջ, Թուրքբնակչու թիւնը միշտ խեթիւ նայած է Հայ տարրին հանդ է պ } առաջնորդ ու ա ծ քաղաքներու և գիւղերու թուրք մեծ ամեծ ներէն , և իրենց ընչաքաղ -ցութ եան ծարաւ էն : Երկար տարիներ է ի վեր կառավարու թիւնը ինքնին նշանակութիւ ն մը չէ կյ - ա

նեցած և այդ երևելիները իրենց ձեռք գործիքշինած են կաշառակեր և ապիկար պաշտօնէութիւնը , ծառայեցնելու համար կառավարու թիւ նն ու

ստրուկ ժողովուրդն իրենց անձնական շահերուն 3Ամէն քաղաք և գիւղ իր բռնապետը , իր աղ ան ի7 - անի, որոնց վրայ կը ծանրանայ բոլոր պատասխանատըւութիւնը Թ դ ողութիւններու և մարդ ասպանութիւններու , քանի որ անոնք ամենա վատ ամբոխապ ե տները եղած են միշտ , իրենց կեանքի օրերունմէջ: Ատոնք ցարդ գործնականապ է ս ցոյց տ ու ած

են, զանազան առիթ ներու և պարագաներու մէջ,Հայերու տնտեսային և ընկերային զարգացումինհանդ է պ կարելի եղած բոլոր դ ժուարութիւն ներըն ու խոչնդոտները , ըլլան պաշտօնական թ էանպաշտօն 3 Մասնաւորապ է ս Ատանայի համար խօսելով , ըսենք թէ քաղաքին թուրք երևելիներէնՊաղտատի զատէ Ապաիւ լգ ատիր և իր համախոհ -ները , շա ա, կանուխէն նկատելով , թ է ԱոանայիՀայութիւնը հրապարակի վրայ առ և տրական ձեռնարկի մէջ գերակշռութիւն մը ձեռք բերելէ յե

— 14 —

տոյ , հոզագործական ասպարէ զ ի մէջ ալ զ արգանալու և յառաջդիմելու ամ է ն յարմարո : թ իւն և

ընդունակութիւն ունի, իրենց մէջ կը կազմեն ի ըմբակցութիւն մը {) նպատակ ունենալով ստեղծել իրենց համար նիւթական բացառիկ դիրքեր ջ ինչ միջոցաւ և գինով ալ որ ըլլայ : Եւ արդ էն Ատանայիմէջ ու շրջակայքը չի կայ թուրք հարու ստ մը ,թուրք երևելի մը և թուրք է շ ր ա ֆ մը , որ իրհ արստութիւնը, իր հողային ստացուածքը ապօրէնմիջոցներով, յափշտակութեամբ և նոյն իսկ ոճիրներով ձեռք բերած չըյ լայ :Ատանայի ոճրագործ խմբակին առաջին և կա

րև որ գործը կըլլայ բոլոր պաշտօնի կոչուող Կու -սակալները և պաշ տօնէութիւնը իրենց ազդեցութեան տակ առնուլ , հասնելու համաը բուն նպատակին , որ է Հայութ ե ան տնտեսական զարգ ացու -իմն խոչընդոտ հանդիսանալ, մէկ խօսքով փճացնել Հայութիւնը, Ատանայի նահանգին մէջ : Նախկը սկսին Քրիստոնեայ ագարակներու մօտ թուրքեր սպաննել տալ, ու իբր ոճրագործ - Ա ը լ քյ յվկաներով -դ ատապարտել աալու ձեռնարկել Հարուստ ագարա կատէրեր , և այսպէ սով անոնց փըճացումին պատճառ ըլլալ :Այս միևնոյն աև խմբա կը 95— 96ի ջարդերու

ընծայած առիթ էն օգուտ քադելու Հա մար կըպատրաստուին Ատանայի մէջ ալ ջարդ կազմակերպել : Զինո: որական Հրամանատարը կ'ընդ դ իման այ , թուրք խուժանին յարձակումը կը վանէիր ձեռքին տակ գտնուած 15() զօրքով , և իբրևքաւութեան նոխազ , կը բանտարկուի միայն Կ. Կէ օվտ էրէլեան 0 Ապտիւլ Գաոիրի ամենամեծ հակառակորդը : -

Ընդ հանուր ջարդերու աև օր երէն քանի մը լԱն ա

— 15 —

միս վերջ Պահրի փաշա Ատանայի Կուսակալ կըկարգուի : Իր պաշտօնավարութեան առաջին օրէնսկսեալ Հայութեան հանդ է պ իր բարեացակամու -թիւնը ց յց կուտայ զանազան առիթներու մէջ :Պահրի փաշա իր ոսոիկանի սուր թափանցող ութեամբ զ գալով թ է Ս. պտիւլ Գատիրեան խմբակըվտանգ մըն է նահանգ ին համար, կը յաջողի իր ա ա է ով մը Ապտիւլ Գաոիրն ու համախոհներնաքսորել զանազան հեռաւ որ վայրեր : Թէպէտ քանի մը ամիս վերջ պալատական պաշտպանութեանի - կաշառքի շնորհիւ աքսորականները կը յաջողինվերադառնալ () բայց ալ անոնք ժամանակի մը Հա

մար ուժասպառ եղած էին անոնք աւելի ևս շատցուցին հայերուն դէմ իրենց ունեցած խուլ հակառակութիւնը տեսնելով մանաւանդ , թէ Պահրիփաշա գոհացում կուտայ Հայ Առաջնորդարանի բոլոր դիմումներուն, թէ իր բարեացակամութեանշնորհիւ Հայ ազգային կեանքը կը շինուի և այդիսկ բարեացակամու թ եամբ հայերու իրաւունքնեթը կը պաշտպանուին, իրենց lւ իրենց արբանեակներու աալօրէն ոտնձգութիւններուն դ էմ :ի մ և Պահրի փաշայի միջև գոյութիւն ունեցող

բարեկամու թի: նը lւ այդ բարեկամութեան շնորհիւ կառավարական շրջանակներու մէջ մեր Առաջ- -

նորդարանին ձեռք բերած հեղինակու թի: 1 ը պատճառ եղ աւ որ Պահրի փաշայի դ էմ նիւթ ու ած ամբաստանութիւ ններուն իմ անու նա ալ կցու էր շարունակ : Այդ «Մուխաիրի սատըգ » ոտորագրու -թեա /բ ւորուած զր պարտագրեր է ն մէկուն մէջ մերՄայր-Եկեղեցւոյ նորաշէն ՛լ անգ ակատունը՝ որ միմիայն Պահրի փաշայի բարեացակամ թոյլաըւութե ամբ շինուած էր՝ կը ներկայացու ի իբրև աշտարակ մը , ուրկէ կարելի պիտի ըլլար իբր թէ Ատա

— 16 —

նայի Թո : թք հաստատութիւնները ռմբակոծել ջհայկա կան ենթադրակա ն ի/ )ալ ի մի ցմբ Մ թ եան մըմիջոցին 3 Սուլթ անի կառավարու թիւնը այնքանկարևորութիւն կու տայ այդ ամբաստանագրին 9 որ

երբ Պահրի փ աշայի մասին եղած գ անգաաներըքննելու պաշ ա օն ունեցող Յանձնախումբ մը կըղրկուի Պոլա էն 906ին ջ մեր եկեղեցւոյ զանգակաի/ / / Cնն ալ կու գ այ քննել, անշուշտ տարբեր ալ նն 7 -

րու ն ցկի մը ներքև 3 Հակ առա կ իրենց չարամիաջանք երու ն ջ սակայն ) այդ ոճրագ ործ խմբակը երբտ ե սաւ ) թէ Պահրի փաշայի օրով բացարձակապէսանհնարութեան պիտի բաղխի իր հայատ եաց նպատակներ ուն գործ ադրութիւնը ջ քծնու մի և ատոր -նութեան դիմա կին տակ , պահել ջանացին իրենցհայատեաց նպատակները լ, անոնց գործ ադ րութ ե անհնարաւորութիւնը վերապահելով յարմարագոյնառիթ ի և իրենց ձեռքին , կամքին խաղալ իք կու -սակալի մը գալուստին :

>k

:%:

>k:

Բռնապետական րէժիմի տապալումով Սահմա

նադրութեան հռչ ա կու ած պա Հուն արձակու րդ ովՊոլիս երթալու պահո ի 7 Գոնեայ կը գտնու էի 3 ԵւԹու րքիոյ այդ երջան կաբեր օրերու 1

,

գրեթ է երեքուկ է ս ամիս (Յու լիա 7 |20 «աauauա16/29 Հոկտեմբեր)բաց ա կայ մնացի պաշտօնատեղի է ս 3 Այդ բացակայութեանս միջոցին Ատանայի մէջ և շ ու րջը տեղի

ի Ը նեց ած կարգ մը դ էպքեր կու զենք մէջ բերել

Հ ո ս ջ իրենց յատկանշական հանգ ամանքին համար 3

Ազատութ ե ան ըմբռնո : մը կարգ մը չարաշա -

Հու թիւններու ն և անձնական քինախնդ րո: թիւններու միջոց գործածելով ջ ոմանք կը ձեռնարկենՊահրի փաշայի վտարման : Այս գործին գլուխ կը

— 17 —

կանգնի Իթթիհատի ինքնակոչ նախագահ 1, հ աան

Ֆի քրի, իր հա Րաիւոհներով, հակառակ որ ինք երկար տարիներ է ի վեր Պահրի վի աշայի հայրական

Հոգածութիւնն ՄիԱ- բարիքները վայելած էր : Այդմիևնոյն խմբակը արդ է ն իսկ կարգ մը անձնական

նկատումներով լեց ու ած ինծի դէմ, ձեռքը ալատրուակ բռնելով Եանեայի Գօմիթ էի մասնա ճիւ ղ է ն՝Սահմանադրութեան հռչակումը շնորհաւորող՝ իմհասցէիս քաշ ու ած հ եռագիր մը, կարգ մը վայրահաչո: թիւններով կուզ է զիա վարկաբեկել իմ ժ ողովուրդիա առջ և Յ -

Կարգ մը ցած ոգի արարածներ իրենց նկա -

րագրի և բարոյականի ղտեղու թի: նները ծ ած

կելու համար կը կազմեն «Իթ թ ի հատ Թէրագ գ ը»իԱտանայի մասնաճիւղը: Այդ կազ մակերալու թ ե անկը մասնակցին բաւականաչափ պարկեշտ հայեր {)

միմիայն ց ո յց ա, աւ ա ծ ըլլալու համար թ է իրենքանկեղծ օրէն բարեկամ են Սահմանադ րա կան Թուրքիոյ , և փ ափաք ող Հայ և Թուրք - եղբայրակցութ ե ան ֆ Միևնոյն ժ-ւսմանակ մէջտեղ կ'ելլէ Ապաի: լԳատիր իր խմբ ա կով և Հեռի Սահմանադրականցոյցեր է ի - երևումներէ, իր շուրջ կը Հաւ աք է Աաանայի ամ են էն ոճրագործ և բարոյական երաշխաւորութենէ զու ր կ ու ամեն տեսակ աղ տոտու -թեանց իրենց մասնակցութեամրը ծանօթ Ի տ -լ ի ալ ցիներ , և Ս իAն լ ճ ի ներ կոչուած ատահակներ ջաօֆթաներ lւն որոնց հա մար Սահ մանադրու թ ի : 7 ըաղ էտ մըն էր , և կը կազ մ է «Զրաաթ Գլիւպի»անուան ներքև տեսակ մը Կու սակցու թիւ ն } որհ ա կառակ իր անունին , Երկրին կործանումը նիւթող դաւաճան լեդրոնը պիտի ըլլար քանի մը ՔAնա

միս յետոյ 3

Պահրի փաշայի մեկնումէն առաջ արդէն իսկ

— 18 —

փախու / ) /// կու տայ ոստիկան-զօրաց հրամանատա--

րը , որ Պալատան Բ. Քարտու դար Իզզ էթի ազ գ ականն էր իսկ Պահրի փաշայի մեկն ու մէն յետոյԿուսակալութեան ալ աշ տ օնը փոխանորդ աբար վա -

րող Միրլիվա Ալի փաշայի օրով և նորակազմ Մ ևՅ , Գօմիթ էի ազ դեցութ ե ան տ ակ պաշտօն է կը հեռացուին կարգ մը պաշտօնե աներ } Կեդրոնը lւ շըրջակայքը , որոնց մէջ կը գտնո ին Փօլ ի ս Մի: աիլ իՔեազիմ Պէյ lւ Գօմիաէր Զօր Ալի 3

-

Թուրք ժողովուրդին մէջ տեղի ունեցող աոյնփոփոխու թի: ններուն և կազմակերպո: թի: ններունզուգահեռաբար հայկական շրջանակին մէջ ալ կըկատարուին կարգ մը կազմակերպութիւններ , նըպա ա ա կ ունենալով միմիայն ժողովրդ եան ինքնագիտակցութիւնը արթնցնել , զգացնել Սահման ադրութեան բարիքները , ժողովրդին ներշ 1չել հաւաք ա բար և զանազան ազգ ա բնակու թիւնն երհետ համերաշխաբար զարգ անալու պէտքին կար եւ որութիւնը և ի հարկին Թաւրք ողջամիտ և Սահ -

մանադրասէր տարրին հետ ձեռք ձեռքի ա ուածպաշտպանելու Սահմանադրական Հայրենիքը ո և է

յետադի Րական շարժումի դէմ ներշնչու ելով Մայրաքաղաքին մէջ Հայ և Թուրք Կուսակցութեանցմիջև կազմու ած համերաշխութենէն: Մեր բացակայութեան միջոցին Ատանայի և շրջակայքին մէջկազմուած այս օրինակ մարմիններ է ն երկու քը , Հընշակեան և Դաշնակցական Գլիւպները, արդ էն իսկշարունակութիւնն են Մ և Յ . Գօմիթ էի հետ համերաշ խած կազմակերպ ու թե անց , որոնց գոյութիւնը սահմանադրական ր է ժ իմի մը օրով և 0սմ .Ընդ հ 4» Եղբայրակցութ ե ան ծ ոցին մէջ քաղաքականո և ից է անպատեհ ու թիւն չէր կրնար ներշնչել ,հակառակ Համիտեան շրջանին հալած ու ած ըլլալ

— 19 —

նուն : Որովհետև հակառակ այս կազմակերպու -թիւններուն կրած «Յեղափոխական» անունին , անոնք դ ադ րած էին յեղափոխական ** դաւադրականնպատակներ ունենալէ , նոյն իսկ իրենց պաշտօնական յայտարարութիւններով , և քաղաքականաալ է սիբրև ա զ ա տ ա կ ա ն և ընկերվարական տեսակ է տով

իբրև Ը ն կ ե ր վ ա ր ա կ ա ն ներ կ'ուզէին գործ ել :Ասոնցմէ դուրս կազմու ած էր «Հայկական համազգային լսարան - ընթերցա տուն»ի կազմակերպ ութ իւնը , որուն միակ ու միակ նպատակը եղածէ ընթ երցասիրու թիւ նը տարածել ժողովուրդ ե ան

զանազան խաւերուն մէջ, հեռի քաղաքական ո և

է ծրագր է 3 Այսօրինակ ընթերցարանական Հ ա ստատութի: ններ սկաան գ ոյո : թիւն ունենալ նաև Հայուրիշ յարան ու անու թիւնն երու և Յ այն հասարակութեան մէջ :Բայց սահմանադրական ր է ժիմին ժողովուրդ -

եան մտքին մէջ արթնց ու ցած անխառն ուրախութիւնը հազիւ մէկ ու կէս ամիս կը տև է: Եւ կ'ս կըաի խուլ կերալով ծայր տալ մ է կ կող մ'է ն Հակասահմանադրական շարժու մը , և միւ ս կող մէ ն Հայերու Հանդ էպ ջարդի ապառնալիքը :Բոլոր Թուրք մեծամեծները, որոնց ապօրէն շա

հ երը կը վտանգ ու է ին Սահմանադրութ ե ան բերած

արդարութ ե ան ջ սկզբունքներով, և որոնց դ է մմերթ խուլ և մերթ յայանի հ ալած անք մը Հանուած էր Թուրք, Հայ և Յոյն տարրերէ կազմուածՄ. Յ. Գօմիթ էի կողմէն, կը սկսին մու թի մէջհամախմբու իլ եւ զինել իրենց ձեռքին տակ գ ըտնո ա ծ ոճրագործ ատահակները : Թուրք զինավաճառները շարու նակ և մեծ աքանակ զ է նք կը փոիւադ ր էին: Ատանայի մէջ և շրջակայքը ոչ մէջ Հայզինավաճառ գոյութիւն չունէր : Երկիրը անիշխա

— 20 --

նական վիճակի կը մատնուի բոլորովին Յ Կառավարութիւնը անուանական բան մըն է ջ մ: - բնաւ Հեղինակու թիւն չունի ժողովրդական շարժումին վըրայ : Ատանայի Հայ ժողովուրդը առևտուրի և հողագործո թե ան խաղաղ կեանքին վարժուած մինև այն աա են , ՄՍ - ի բնէ անվ արժ զէնքի

և ինքնա-`

պաշտպանութեան ոգորումի կեանքին , շա՛տ քիչկարևորո : թիւն կո : տայ իրեն շուրջ տեղ ի ունեցողթ ու թք խուժանական զինու մին } և իրեն հասցէիննետուած ջարդ ի սպառնալիքներուն 3 Այդ ոււլ առ -նալիքը՝ սակայն՝ հետզհետէ տարած ուն Հանգամանք մը կ'առնու Թ ուրքիոյ մէջ : Սահմանադրասէր Գօմիթ էն մինչև արեան վերջին կաթիլը թափելով Սահմանադրութիւնը պահելու յորդ որ կըկարդ այ ժողովուրդին ամբողջ Թուրքիոյ օլ ագ .րու թիւնը վտանգը կը մատնանշ է , և Հայ թ երթեր ջարդի ապառնալիքին առջև սահմանադրասէրՀայ ժողովու րդին ան ձնա պաշտպանութեան կենսական պէտքը կը մատնանշեն : Այս տե սա կ ա հաւոր վայրկեանի մը մէջ Սահմանադրութեանպաշտպանութ եանը համար , զոհող ու թենէ ընկըրկիլը անորակելի վատութիւն մր պիտի ըլլար Հայտարրին համար, քանի որ իր ճակատագիրը , իր

պարկեշտ և առաքինի քաղաքացիի ճակատագիրը,

և իր վաղուան ապահովութիւնը Սահմանադրութեան հետ կապուած էր : Սահմանադրու թ եանպահպանումին համար զոհաբերուիլ գիտնալ, կընշանակէր ինքնապաշտպանութեան պատրա սա ու իլՍահմանադրութիւնը փրկել , իր անձը փրկել կը:նշանակ էր : Այդ գիտակցութեան առջև անտարբեր

գտնուիլ դ ժխե մ բաղդին հարուած ը փու թացնելկը նշանակէր հետևաբար հայերն ալ տա, կա ւ զէնքի գնումներ ընել կը սկսին : Հայրենիք, Սահմա

— 21 —

նադրու թիւն ջ անձ ջ պատիւ նուիրական բաներ են Փ

անձնաալ աշտպանութեան գործը նուիրական է (Ա ա

նոնց չա 3 Հայերը իրենց դ է մ` եղած ջարդ ի ըա

պառնալիքին և թուրքերու պատրաստ ութի: նն ե -

րուն սկսած է ին կամաց կամաց կարևորութիւնտալ , որով հետև Սահմանադրութեան Հռչակու մինօրը Ատանայի Ինճիրլիք գիւղի մէջ հայերու վրայթուրքերու կողմէն գործ ու ած արի ւ նոտ յարձակում մը հ ետզհետէ հ այերուն ել գ ալ կու տար թուրքմեծամեծներուն և խուժանին վայրագ և հակասահմանադրական հոգ եբանութիւնը ն Թուրքեր ջորոնք մինչև այն ատեն ստրուկ Հայեր միայն գ լտ ած էին իրենց դ է մ , կը արտնեղին անոնց զինուե -լու հակումը տեսնելով, և կալ գ մը տարաձայնու ա

թիւններ կը սկ սին շրջան ընել ժողովրդական խաւ երուն մէջ: Այդ տարաձայնութիւններու | բր ևպատասխան Աւ ստրիական ապրանքներ ու դ է մ ը լ -լալիք պօյքօթի միթ ինկին մէջ Կէօվտէր էլեան (ն (Աք

բառերով կը խօսի ժողովուրդին Փա-=- «Ժողովրդ եանմէջ շրջան ընող տարաձայնութեան մը Հա մա ձայնիբր թէ Ապտիւլ Գ ստիր էֆ . թուրքերը և ե ա հայերը կը զինենք ջ այս տարաձայնութիւնը fի 1 / / է 9մի Հաւ աւտ աք» 3 Կ է օվտէր էլեանի մասին խօսուած ըհիմնովին ի/ // - 17 մըն էր ստո: գի: ջ որով հետ և լ7ց և

ից է հեղինակութիւն կամ ազդ եցութիւն չուն էր և

չէր կրնար ունենալ մեր ժող ով ու րդ ին վրա յ Ապ/// ուլ Գատիրի պ արագ ան դժբաղդաբար ահա : որճշմարտու թիւն մըն էր {) քանի որ ինք և իր հացՐախոհները պէտք եղած նի ւ թ ական ու ժ լ, և անձ

նական ահագին ազդեցութիւնը ուն էին խուժանինվր այ 3 Կը մօտենան պայրամի օրերը {) Հայ ժ յ:դովուրդը նահանգին մէկ ծ այր էն միւ աը ջարդ ի ը ա -ալ առնալիքին տակ սահմռկած Գ ի զ ուր /// եղական

— 22 —

կառավարութիւններու դիմում կընէ իրենց սարա ափը թարգմանող նա Րակներ կը հասցնեն Առաջնորդ արան : Համիտիյէի դաշտին մէջ Քէօր Գու յուկոչուած տեղ էն Չօգ Մարզուանցիներուն ամ -

բողջ նախիրը կը քշու ի կը տարուի 3 0ճագլըի մէջԿէօվճեաններու ջրաղաց գործարանը հրացանի կը

բռնուի թու րքերու կող մէն : Եւ ուրիշ օր մը , Քից - տ

շար և քիւրա ցեղերու կողմէն 0ճագլըն կը պ աշ արու ի , թալլելու նպատակաւ , և Օճագ լրցիները ՉօքՄարզու ան կը փախչին: Կիլիկիոյ Կաթողիկոսին կողմէն ջարդի սպառնալիքներուն գոյութ | ւ ը ցուցնողև ան Րիջական օգնութեան պ է տքը զգացնող Հե -

ռագիրներ կը տրուին Պոլիս և գաւառին կեդրոնը :

Այդ սարսափի ճգ նաժամերու ն մ է ջ է , որ Ատ ա -նա կը հ ա անի Կուսակալ Ճէ վատ պ էյ 3 Նոր Կուսա

կալին Ատանա հասնելիք օրը Ապտիւլ Գա տիրիարբանեակներէն Իտլիպցիներ ԱԱ Ամ յայտարարութիւ նը

կ'ընեն շուկայի և հրապարակներու վրայ «կանանց

շուկայ ելլել և առև տուր ընելը Շէրիաթը Մու համմէտիյէի հակառակ ըլլալուն, Իսլամ և Քրիստոնեայ խանութպաններուն կը յանձնարարենք ջ թուրքկիները իրենց խանութները չընդո: նիլ 9 հակառակպարագային քաշ կռտելով դուրս պիտի հ անենք» 3

Նոյն օրլ: կը հասնի Կուսակալը : Ապտի լ Գատիրիկարգադրութեամբ և ոճրագործ Արապ Մա հմուտըբանտ էն արձակել աալու պե տրուակին տակ , նոյն

գիշ եր ցոյց մը կը կազմակերպուի, ուղղակի ն պատակ ունենալով Վալին Ապտիւ լ Գատիրի անմիջական ազդ եցութեանը ենթարկել ն վայրկեան մը f ա

ռաջ ի գործ դնել Հայերուն և Սահմանադրո: թեանդ է մ իրենց անու ցած արիւնոտ նպատակը : Կու սա

կալ Ճ է վատ պ էյ այդ ցոյցի պահուն կտրուկ և կորովի ընթացք մը ցոյց կու տայ , զինու որական

լ/ - ա

— 23 —*

ժին հրամայելով ցրուել խա ժամուժը, բայց միւսօր , հակառակ գոյութիւն ունեցո լ սպառնալիքինև հակառակ հայերու սարսափին , վատութիւնըկ'ունենայ հեռագրով մերժելու Կիլիկիոյ Վեհ Կաթողիկոսին կողմէն ցոյց տրուած խուժանական հոգեկան վիճակը, և երկրի հայերուն տագնապալիցկացութիւնը , հակառակ որ ինքն ալ զինուոր Մ. Լ ա

զած է ր Շամէն :Պայրամին Ե րդ օրը Եշ երեկոյին Ատանա կը

հասնէի երեք Ո - կէս ամ աու երկար բացակայութենէ մը յետոյ : Եւ հասած երեկոյիս իսկ Կարսէն ,Պաղջէ էն , Նաճառլըէն, Շէյխ Մուրատ էն եկածփ այեկներ և նամակներ կը գան է ի Առաջնորդարան Փ

որոնք ջարդի սպառնալիք էն ազատելու համար մերօժանդակութեան կը դիմէին: Միևնոյն երեկոյինԿարսի մէջ գտնուած Լատին կրօնաւորներ իրենցյուսահատ կացու թիւնը պարզող նամակ մը կըՀաացնեն Մէրսինի իրենց Հիւպատոսարանին : Խըն.

դիրը ծանրակշիռ էր , գիշ երանց Կուսակալին կըղրկեմ մեր փոխանորդը , խնդրելով որ կառավարութիւնը պաշտպան է այդ անզէն ժողովու լ դըթուրք խուժանին մոլեռանդ ութ եան դ է մ : ՈրովՀետև մինչև այդ պահը Պոլիսէն Հրաման տրուածէր ո և իցէ շփոթութեան տեղի տու ողները հրաց անի բռնել Փ Կու սակալը անմիջապ է ս կտրուկ հրամաններ կու տայ և առժամաբար ջարդի ծրագիրըկը մնայ իր սաղմնային վիճակին մէջ:Երբ այդ տագնապալ ից օրերուն Ատանայի մէջ

Ապտիւլ Գատիրի և իր համախոհներու դ րդ ումովսա աթճի Մուհ էտտին և իր գազանաբարոյ ընկերները շուկային մէջ կը պօռային «Կեավուրլար սիզիգըրաճալըզ» , անդին Հաճնոյ նախորդ Միւֆթիիտղան Քէօր Ահմէտ թուրք գիւղացիներու նամակ

— 24 —

ներ կը ղրկէ հրահանգելով զիրենք ջարդել շրջակայ հայ գիւ ղերը, և պայրամի օրը գ ա լ Հաճըն ևկոտորած ը ա կաիլ : Այդ նամակներէն մին կը բըռնուի Հաճնոյ գ այմ ագ ամ Արաբ-0րթ ոտոքս Ապտիւ լՀալիմ պ էյի աջ ալրջութեան շնորհիւ : Խնդիրը Սիաի և Ատանայի իշխանութեանց կը յանձնու ի, ըսպա սելով որ Հայրենիքի այսպիսի վատթ ար թշնամի մը խատիւ պատժոյ ենթարկուի : Կառավարութիւնը թոյլ կը մնայ, Մ և Յ. Գօմիթէն անուղղակի միջոցներով կը պաշտպան է ոճրագործը ջ

Քէօր Ահ մէտ քանի մը օր բանտարկուելէ վերջ,

առանց օրինական դատապարտութեան կ'արձակու իբանտէն իր նամակներուն թելադրութ եան տակա պաննու ած երկու Հաճընցիներու ոճրագործները

չեն ձերբակալուիր, և ասոնց ամենուն իբրև արդիւնք քանի մը ամիս վերջը պաշ տօնանկ կըլլայՀաճնոյ Գայմագամը, ի պատիժ իր արդարասիրութ եան: Միևնոյն օրերուն անդին Պաղ չէի մ է ջ Միւֆթի Իսմայիլ է ֆ իր եղբայրը Եու սուֆ և իր գաղափարակիցը Կիւ վէլի օլլու Ալի միևնոյն բառերով կը սպառնան հայերուն, (*) ու հոս ալ Առաջնորդարանի կողմէն եղ ա ծ դիմումներուն վրայ ջարդի սպառնալիքին գործ ադրութիւնը կը խափանուի :Ատանա վերադարձիս երբ այդ կոտորածի ըս

պառնալիքները ահ աւ որ համեմատութիւններ լիԱյա

(*) Այս պարագաները ընդարձակօրէն պ ա տ -մուած են , մեր Յունու ար 1 () թուականով թ ուրքերէն տեղեկագրին մէջ , որո : ն օրինակները ղ ըր -կու ած են ժամանա, կին Մեծ Եպարքոսին ջ Երեսփ *

Ժողովոյ Նա աագահին ջ Արդարութ եան և ՆերքինԳործ ոց Նախարարներուն ֆ ինչպ է ա նաև ԿիլիկիոյԿաթ լ71ղիկոսին և Պոլսոյ Ազգ Պատրիարքարանին 3

— 25 —

ռած էին |} ամենէն ցաւ ալի և ամենէն MAԱՄ- ելի ւոագ -նա պեցուցիչ պ արագ ան ) որ աչքիա զ արկաւ ի ՔԱՄէր 9թէ սահմանադրական , ազատ և իբր թէ արդարրէ ժիմի մը օրո վ Ատանայի նման կարևոր նահան

գի մը կու սակալ ու թեան պաշտօնը յանձնու ած էր

Ե ր լ տ ը զ ի պ ա լ ա ա ին է ն թրիկ ն եր ո վ ևհ ա յ ա ջի ն ջ Մ - ե ր կ ր ա կ ո ր ծ ա ն ք ա ղ աք ա կ ա ն ո ւ թ ի ւ ն ո վ ը խ մ ո ր ո ւ ա ծ ՃԷՎԱՏՊԷՅի մը նահանգին հրամանատարութիւնը յանձն ա ւ ած է ր եր է կի Ե ը լ տ ը զ ի դ ժ ո խ այ ինծ- ր ա գ ի ր ն եր ո ւ ն գ ո ր ծ- ի ք և Մարաշի 95—96ի ջարդ ը կազմակերպող Ֆէրիք Մու աթ աֆաՐէմզի փաշայի, որ կարծ ես Ատանա կը դրկու էրԶէյթունի մէջ իր կրած պարտո: թեան վրէժը լուծելու , և Ոստիկան-Զօրաց հրամանատարութիւնըյանձնուած էր Ահ մէտ պէյ անունով , իր պաշ տօնին գիտակցութիւնը չունեցող, անու ս, մոլեռանդև բռնապետութեան բոլոր գարշ ութիւններով ա

պականուած մէկու մը : Ահա այն երրորդ ութ ի ւ -ը , որ իր ստորադաս պաշտօն է ութեան հ ե տ հո -

վանաւորու ած , դիւրացուցած և մասնակցած է

Նահանգին Կեդրոնին մէջ սկսած և միևնոյն պաՀուն ճիւղաւորուած Ատանայի մեծ ջարդին :

3k

2%:

%:

Աա ա նա վեր ադ արձիս նկատելով թուրք մոլեռանդ ու թեան գրգ ռումը ե

ւ

մի: 11 կո ղ մէն Հայ ժ n -

դով ու րդին ի արսափին ծանրո: թիւնը , մյ ւ- խորապ է ս

համոզու ած ըլլալով , թէ Երկրին խաղաղ զարգացումը Սահմանադրութենէն կախումն Ո 1 նի և ՍաՀմանադրութեան ււլահպանութիւնը տարբեր ազգաբնակութիւ ններու համերաշխութ ենէն ջ 908 Հոկտ25 թու ականաւ կոնդ ա կ մը // ղղեցի ժողովուրդիա

— 26 —

շեշտելուվ Համերաշ խո: թեան պէտքը և ցոյց տա -լով ա՛յն միջոցները ջ որոնցմով կարելի ալիտի ըլլալոնպա ստաուորուիլ Սահմանադրու թենէն: Հոս կըդնենք այդ կոնդակին կարևորագոյն Հատու ածը :«Նախկին բռնապետական րէժիմին յաջորդող

լի ի ազատութիւնը ջ մասամբ կու գայ զ ոհացումտալ մեր Հայու և Օսմանցիի փափաքին : Բայց ինքա

զատու թիւնը ինքնին նշանակութիւն պիտի չունենար , եթէ արդարու թ իւնը ե ընկերական հաւասարութիւնը չի գան չամբողջացնեն ա՛յն քաղաքական երրորդ ու թիւնը , որ պե աու թիւններու և ազ -գերու ճակատագիրը

-պիտի փայլեցնէ քաղաքա: -

կրթութ եան և յառաջդիմութեան հորիզոններու ն

վրայ : Ազատութիւնը առաջին պտուղն է բռնապե .տութեան ջնջու մին : Պէտք է պահպանել, աընուցանել, մեծ ցնել զանիկա , որովՀ ե տև այդ ազատու թ են էն պիտի ծնին մեզի գոհացու մ` տալու կոչուած արդ արու թիւնը և ազ գ երու հաւասարու -թիւնը 3 Չի շփանանք մանուկ ազատու թենէն ջ չիզ եղծ անենք անով , այլ ջանանք լրջօր էն նպա ստաւորուիլ անկ է մտաւորաալ է ս և տնտեսապէս զարգանալու համար 3 0սմանցի ժողովու լ" Դ ներու , ընդ -հանրապէս , ՈՄ[- հայերուն համար մասնաւորապ է սազատութիւնը նպատակ մը չէ , այլ միջոց մը (Aն ա

ւ ելի բարձր նպատակներու հասնելու համար : Սրդարութիւնը և ընկերական հաւասարութիւնը այդբարձր նպատակները կազմող տարրերն են : Եւ որ :

չափ ա, աեն անոնք մեռած տառեր մնան, ու անիրաւու թիւնը , աչառութիւնն ի/ Ա ցեղային խտրու -թիւնը տիրեն կառավարական ու ժողովրդ ականշրջանակներու մէջ, մենք պէտք է գիտնանք , թէտակաւին հասած չենք մեր նպատակին :- Այսօրուան -Օսմ. Սահմանադրութիւնը անկա

— 27 —

րող է գոհացում տալ 0ամ . Հայրենիքի տարբերազգաբնակութիւններուն : Բայց յոյս ունինք, թէկազմուելիք Երեսփ Ժողովը , իրապէս հայրենասիրակ ան զգացումներ է դրդուա ծ , փրկելու Համար0ամ . Հայրենիքը ապագայի անորոշութիւններէն ջ

պիտի ջ անայ մեզի տալ նոր և լիակատար Սա Հ մա -

նադրութիւն մը , ուրկէ ամէն ազգ ու աւՐէ ն ժ-ոA

ղովուրդ հաւասարապ է ս պիտի կրնայ օգ ոուիլ,և անկաշկանդ զարգանալ 0ամ. Պետութ եան ու Հայրենիքին փառքին համար: Հայ ժողովուրդը ի բնէուշի մ , և աւելի ընդ ունակ քաղաքակրթութեանբարիքներու , յոյա ունինք , թ է իր ցեղին պ աս: -

մական յատկութիւնները երևան պիտի կրնայ բերել , և գործնականապ է ս ցոյց տալ , թ է ինք ո՛չ միայն նահատակուիլ գիտ է , և անձնազոհուիլ ար դարութեան դատին համար, այլ և գիտէ ազատու -թիւնը պարկեշտ օր էն և ու ղղամ տօրէն գործ ածել և անոր իրապէս արժանի ըլլալ : Այս պարագան ազգի մը ապագային համար ամենակենսական

խնդիր մըն է :Քանի որ ազատութեան հռչակու մով այլ ևս

0սմանցի բոլոր ազգերու շահերը նոյնացած են , և

այդ ազատութիւնը պահպանել նուիրական պարտքերնիա է, կը յան ձնարարեմ, որ՝ -1.— Տեղւոյդ Թուրք ժողովուրդներու Հան

դ է ալ բարեացակամ տրամադրու թիւ ններ ունենաք :Իրաւ է թ է անոնք ասկ է առաջ մեզի շատ ու շատզրկումներ ըրին , բայց անոնք պատասխանատու

չէին իրենց ըրած ներուն : Եըլտըզի արիւնարբուխմբակը եղած է այդ կատարու ած բոլոր ոճրագ ործութիւ ններուն հեղինակը : Մէկ կողմ թող ու նքվրէ ժխնդրութեան զգացումները, որովհետև եթէբռնապետութեան արգասիքը վրէ ժխնդ րութեան

— 28 —

զգացումն եղ աւ ջ ազատութեան պ տ ու դը սէրն է 9և իբրև բարեկամ և իբրև մ է կ Հայրենիքի զ աւ ակ

ապրինք թուրքերուն Հետ , որչափ ատ են սահմա

նադ-րասէր ըլլան անոնք : Եւ սիրով և համերաշխութեամբ ինքզինքնիս նուիրենք մեր երկրին ջմեր 0 սմ * Հայրենիքին յառաջդիմութեանը 32 — Պղ տոր ջու րի մէջ ձու կ որսալու տրամա

դիր վատ մարդ եր պիտի գտնուին շարունակ մերշուրջը, որոնք պիտի ջանան ահ ու սարսափի մէջպահել ժողովու րդ ը , և խռովել ազատութ ե անպարգ ևած Երկրին խաղաղութիւնն ին Լ անդ որրու -թիւնը : Ես վստահ ե մ , թէ քանի որ Երկրին արդի ազատական վարչութիւնը և բանակը բարե կամեն ազատու թեան , այդ վատ և շահախնդիր մարդիկ պիտի չի յաջողին բնաւ իրենց չար մտադրութիւններուն մէջ: Անոնց ականջ մի՛ դն էք , և արթուն մնալով ձեր և երկրին շահերուն պաշտ պանութեանը հ ա մար ջ ձեր գործ ովը ալարապեցէք : Ամեն պարագայի մէջ օժանդակեցէք տեղական կառավարութեան, երկրին անդորրութիւնը պահպանելու համար : Եւ գործնապէս ցոյց տու էք , թ է0ամ . Ազատ Հայրենիքին Հանդ է պ մեր տած ած յարգ անքը և թուրք Հայրենակիցներ ու հանդ է պ մերբարեացակամութիւնները անկեղծ են և աևական :

Յ - Եթ է երբէք անհատական կամ հաւաքական զրկումներու և անիրաւ ու թ եան հանդիպիք ջհամարձակ և աներկիւ ղ դ իմեցէք տեղական կառավարութեան , և երբ ձեր դիմումները ապարդիւն կամ անլսելի մնան , դիմեցէք ուղղակի Առաջնորդարանիա , ար միշտ պատրաստ եղած է,ինչ պ է ս բռնա պետութեան 9 նոյնպէս ազատութեանօրերուն մէջ, ձեր ցաւերովը հետաքրքրուիլ և

պաշտպանել ձեր իրաւունքները : Միայն թ է ան

— 29 —

Հրաժեշտ է , որ թէ՛ Կառավարութեան և թէ՛ Առաջնորդ արանա ըլլալիք դիմումներուն մէջ ո՛չ չափազանցու թիւն և ո՛չ ալ լի քI սխալ զ տնուին 3

Պէտք է խնդիրները ներկայացուին իրենց իսկականութեանը և պարզութեանը մէջ 34 Փա- Մեր ժողովուրդն ալ իր մէջ ունի տգէտ

ներ ջ պէտք է անմիջապէ 1 տեղական լսարաններկազմակերպել , արանց և կանանց համար , նոյն իսկ

գիշերային վարժարաններ՝ շո: կացիներու համար Փ

և ոչ միայն անոնց պարզ ել մեր արդ ի վիճակը,

անկ է ծնելիք օգու տները և մեր ազգային կեանքը ,

մեր Հա, ութիւնը , այլ և շարունակ վառ պահել Հայո: թեան ազգային զգացումը մեր ժողովուրդինարտին և հոգիին մէջ - Եւ եթէ այդ լսարաններունԹուրք հայրենակիցներ ալ գան ունկնդրել , զ ա -նոնք ալ հրաւիրեց էք :5.— Ոյժ ի Ո, - էք ձեր վարժարաններու 0 աակ է

վերջ ապագ ան արժանիք ունեցողինն է : Եւ դ ըպրոցներն են որ այդ արժանիքը պիտի շինեն մարդուն մէջ: Մինչև ցարդ մեր վարժարանները ճընշու մի ենթակայ էին , և Թուրքիոյ բոլոր վարժարաններուն պ է ս ջ պարզապ է ս ցոյցի նուիրուած էին 3

Պէտք է հիմա Հիմնական կրթութեան ձեռնարկել ,և պատրաստել ներքին մարդը

{, զօրաւոր ջ տոկուն ,

գիտակից lւ իր երկրին լեզո: ն և օրէնքները գիտցո լ մարդը 3Եւ այս ամէնը ընելով է , որ մենք ոշ միայն

գնահատած պիտի ըլ լանք մեր այս օրուան ազատութիւնը , այլ Լւ փո : թացո: ցած պիտի ըլլանքարդ արո : թեան և հաւ ասարա: թե ան յաղթանակինմ ե ծ և փ առաւ որ օրը :»(*)

(*) Սոյն կոնդակը թ ու րքեր է նի թարգ մանուելով կարդացու եցաւ մեր թեմի բոլոր եկեղ ե

— 30 կ —

Եւ երբ մեր այս կոնդակը թեմին բոլոր եկեղեցիներուն մէջ կը կարդացու էր, նոյն պահունժողովուրդ եան մոլեռանդութիւնը գրգռող և ջարդին իրականութիւնր փութացնող «Արաբ Մօլլա»

անունին տակ ծ պտուած հ օճա մը վիլայէթին շըրջանը կըն էր և Սիսի, Կարսի ու զանազան տեղերու

մզկիթներուն մէջ իր ամբոխավար քարոզները սա

բառերով կը վերջացնէր. «Կեավուրլար երլանտըրլար, սօգ արլար, օնլարըն պաշ ընը է զմէ տիքճէ պիզ

միւսլիմանլար րահաթ օլամայըզ»: Այս լուրր պաշտօնապէս հաղորդ ուած ըլլալով Առաջնորդարանիս ,

անմիջապէս Կ .ւսակալին կեր թամ, կո բողոքեմ այդխայտառակ իւռովարարին դ էմ, և կը պահանջեմ ,

որ անմիջապէս հեռագրով հրաման տրուի ձերբա

կալելու այդ կեղծ կրօնաւորը և երկրէն դուրս

հանելու: Ճէվատ պէյ աղուէսի ծիծաղով մը կըն

դունի առաջարկու թիւնս կը խոստանայ հեռագ ը.

րել և Նահանգիս կեդրոնը բերել տալ խռովարարքարոզիչը: Երկու օր վերջը մարդասպան Կուսա

կալը մեզ կը հաղորդ է, թէ նոյն Քարոզիչը հրապարակաւ զղջում յայտած է Սսոյ մէջ, և թ է հիմակ անեյրևոյթ եղած է անիկա : Կը զարմանտյի

տրուած բացատրութիւններուն վրայ , որովհետև

վստահ էի, թէ անբարեխիղճ Կառավարութիւնը

ցիներուն մէջ, և որուն հայերէն բնագիրը հրա -

տարակուեցաւ «Ազգ»ի 82 թիւին մէջ:

— 31 կ —

թոյլ տուած էր, որ ամբոխավար կրօնաւորը շըրջէր նահանգին մէջ , և այս անգամ գաղտնօրէն յուզէր արդէն իսկ Սահմանադրութեան հռչակուած

օրէն ի վեր հայերուն դէմ գրգռուող չարաշահմոլեռանդութիւնը : Մեր այս համոզ ու մն իր հաստատութիւնը գ աաւ թեմական այցելու թե անս միջոցին կ ատարած քննո: թիւններէս : Որովհետև մին

չև Ճէպէլր Պէրէքէթի յետին գիւղերը այցելած էրայդ ծա տեալ Մօլլան , և Շէրիաթը Ահմէտիյէյի

մոլեռանդօրէն խեղաթիւրուած սկզբունքներըքարոզած գիւղ ացի ժողովուրդներուն ինչպէս

պատմեցին մեզի այն ատեն Խառնըի (Պաղչէ-Գազա) ազգայինները :

Որովհետև հակառակ մեր յորդորներուն և մեր

պաշտօնական դիմումներուն ջարդի սպառնալիքը

Դամոկլեան Սուրի պէս լեռան Հայ ժողովրդեան

գլխուն վրայ կախուած ըլլալը մեզի կը հաղորդ է -

ին ղրկուած մասնաւ որ պատգամաւորներ, Նոյմ.2-3ին ստիպուեցայ թեմական այցելութիւն մըկատարել Ճէպէլը Պէրէքէթի մեր Հայ ժողովուրդին , կացու թիւնը մօաէն քննելու և դ արման մը

խորհելու համար : Բոլոր գ / ւղերը մի առ մի քըննեցինք , եղած սպառնալիքներու բնոյթ ր վերլու -

ծեցինք և երբ մեր քննութիւններու հետևանքովհամոզուեցանք, թէ տեղական աղ աներու և շաՀախնդիր ու մոլեռանդ կրօնաւորներու առաջնոր

դ ու թեամբ հակասահմանադրական խուլ դաւա

— 32 կ —

դրութիւն մը կը պատրաստուի, որուն առաջինզոհերը հայերը պիտի ըլլային, կը յորդորենք ժողովուրդը , որպէս զի Երկրին և Սահմանադրու

թեան հանդէպ իրենց քաղաքացիի պարտականու

թիւնը ի հարկին կարենալ կաաարելու համար ամէն մարդ իր կարողութեան չափով քիչ շատ զինուի: Այդ պատրաստութիւնը միևնոյն ժամանականձնապաշտպանութեան միջոց մը պիտի ըլլար իրենց , ո և իցէ դժբաղդ յարձակու մի մր դէմ,մինչև որ սահմանադրասէր կառավարութիւնը՝

եթէ գոյութիւն ունենար, զիրենք պաշտպանելուգար : Այս ճամբորդութիւնս որ ամսոյ մը չափ

տևեց ինծի առիթ տուաւ նաև տեսակցելու Ճէպէլը Պէր էքէթի Միւթ էսարըֆ Ասաֆ Էսատ էֆ -իհետ , և մօտէն դիտելու անոր գործելակերպը :

Դժբաղ դաբար տեսա յ, թէ ամբողջ Սանճագին մէջհազիւ գայմագամ մը կար, որ իրապէ ա սահմա

նադրական րէժիմի յարմար վարմունք մը ունե,

ցած էր մինչև այն ատեն, իսկ մնացեալները , Միւթէ սարը ֆէն սկսեալ մինչև յետին պաշտօնեայնփոխանակ տարբեր ազգաբնակութեանց միջև փա

փաքուած համերաշխութիւնը ստեղծել ու պահել

ջանալու, Թուրք մոլեռանդութիւնը կը գրգռեն,

Հայ ժողովուրդին դէմ : Ատանա վերադարձիս Ճէ -պէլի ժողովուրդին կացութիւնը, ինչպէս նաև

Միւթ է սարըֆին և Գայմագամներուն հակասահ -

մանադրական ընթացքը պարզեցինք Կուսակալին ,

— 33 կ —

որ մեզ մտիկ ըրաւ իր կեղծաւ որ բարեմտո: թեան

դիմակին տակ ծ ած կու ած չարամտութ եամբը 8

Այս բերանացի դիմու մով չի բա- ւ ականանալով,

պատրաստեցինք մեր գ րաւ որ եեղ եկագիրը , (*) և

զայն ներկայացու ցինք իր ուշ ադրութեան : Կու -

սակալ Ճէ վատ պէյ իր պաշտօնի անցած օրէն իսկ ,

չր գիտենք ի՞նչ ուժեր է թ ելադ րուած շարու նա կխու լ հակառակու թիւն մը ցոյց տուած էր մեր ազգային-յարար երական գործ երուն հանդ է պ } ամէն

անգ ամ որ առիթը ներկայացած էր Իր այդ հ ա -

կառակութիւնը , ինչպէս նաև իր չարամտութիւ նն

Մ/ Լ բացարձակ ապիկարութիւնը մեզի իրաւ ու ք

(*) Միևնոյն ձևով պիտի պատրաստէինք նաև

մեր թեմի միւս Սանճաքներու տեղեկագրերն ալ ,

եթ է տեսնէինք թ է կառավարութիւնը բարեացակամութիւնը պիտի ունենար լրջօրէն նկատողու -

թե ան առնուլ մեր առաջին տեղեկագիրը :

ԴԻՏՈՂՈՒԹԻՒՆ Փ աաաաՏպարանական սխալի մը

պատճառաւ այա չորս էջերը մոռցու ած են ֆօռմային Հեա Ո///պուելու ջ ուստի անջատաբար տպե

լով զայն կը միացնենք : 30 կ (կրկին) 31 կ 32 կ33 կ էջերը՝ Յ0 ջ 31 ևն ծ էջերէն առաջ կարդ աց

ու ելու են : (Ծ Փ ՀՐԱՏ .)

— 30 —

տուին օգտակար արդ իւնք մը չսպասելու իրմէնմեր տու ա ծ ր ափօրին վերաբերմամբ ջ ու ստի 1909

Յունուար 10 թուականով Կուսակալութեան տըրու ա ծ ր ափօրին օրինակները հարկ տեսանք միևնոյն ժ-ա Րան սկ ուղարկել Մ՝ ե ծ Եպարգոսին ջ Երեսփ Փ

Ժողովի Նախագահին {) Արդ արութեան և ՆերքինԳործոց Նախարարներուն ջ ինչպ է ս նա և Պոլսոյ մերԱզգ . Պա որիարքարանին ջ նոյնպէս բոլոր Պոլսական Հայ և Թո րք թերթերուն Յ Մեր այդ տեղեկագրով Ճէպ էլի սանճագին իւրաքանչիւր գազանառանձինն ուսումնա սիրու ած է ջ հ ոն ցոյց տր ու ածեն հ այերուն հանդ է պ կատարու ած զրկանքները,ըլլան ււլաշ ո օ ն ա կան թէ անհատական խողովակներէ բղխած , ց **յց տրու ած են իւրաքանչիւր գիւղիև գազայի մէջ բոլոր ա՛յն բռնապետները, որոնքնոյն իսկ սահմանադ րական րէ ժիմի օրով ժողովուրդը իբրև ստր ու կ գործածելու մտադրու թիւնը ունին () ներկայացու ած են՝ իրենց անո: ններովբոլոր այն մոլեռանդ հ ա կ ա սահ մանադ րականները }որոնք իրենց շահերուն Համար հայերուն հանդ է պկոտորած սարքելու մտադրութենէն չէին հրաժարած , և ի վերջոյ իւնդ րած է ինք ջ որպ է ազի մաանա

ւ որ Յանձնաժողովի մը միջոցաւ անգամ մըն ալքննու էին մեր ներկայացու ցած խնդիրները , և

հայրենիքին անդ որր ու թե ան Ո - ապահովութ ե անըհամար մեր ներկայացուցած թելադ րո : թիւ ններըուշադրութեան առնուէին ։ ՝ Ոճրագործ Կուսակալըփոխանակ մեր տեղ ե կագիրը ուղղամտօրէն ն կատողութեան առնելու 0 անգ ամ մըն ալ իր չար ամտութի նր երևան բերաւ և փո աանակ պահան.ջուած Յանձնաժողովին յանձնելու՝ մեր ներկայաց ու ցած իւնդ իրներ ուն քննութիւնը , ժոդովրդեանդահիճները դատաւոր կարգ եց }- այսինքն մեր կող

— 31 —

մ է ամբաստանուածներուն յանձնեց մեր տեղեկագիրը ջ ոչ թէ իրող ութ իւ նները Մց1 ղղամտօրէնպարզ ելու ջ այլ ոճրագործ ներուն իրենց ոճիրը քա -նի մը բառո վ հերքել տալու նպատակաւ 3 Այս պարագան առիթ եղաւ որ Կուսակալ էն երես առած

զեղծ պաշտօնէութիւնը աւելի խեթիւ նայի զինքըԱռաջնորդ արանիս բողոք ող Հայ ժողովուրդին , և

անգամ մըևս ամրապնդ ուի իր Հայաջինջ նպա

տակներ ուն մէջ: Բայց Կուսակալը ասով չի բա--

ւականացաւ Փ ան կարգ մը նպատակաւ որ աու տերու վրայ Հիմնուած իմ մասի ս գաղտնի և դիտ ու -մնաւոր ամբաստանութիւններ գրեց Ներքին Գործոց Նախարարութեան , որոնց արձագանգը Արդ Փ

ևԿրօնական Նախարարէն հասած ըլլալով ԿիլիկիոյՎեհ Փ Կաթողիկոսին } միևնոյն ճամբով պէտք եղած

բացատրական պատասխանը տու ինք մեր կողմէն 3

Կուսակալը և Ճէպէլի Միւ թ էաարըֆը այաչափովչի գոՀացան: Ճէպէլի գիւղերուն մէջ գոյութիւնունեցող և մեր տեղ ե կագրով մատնանշուած յոռո« -

թիւններն փոխանակ դարմանելու ջ Հետզհետէբազմապատկեցին իրենց ապօրինութիւնները } կարծ ե ս խաղ ալու համար Հայ իսաղաղաս էր ժողովուրդին համբերութեան Հետ 3 Բայց մեր ժողովուրդըիր կրած այդ բոլոր զրկանքներուն հանդէպ , պաշ

տօնական և օրինաւոր բողոքի դիմու մներով միայնբաւականացաւ , այքեր վստահութեամբ , թէ ուշ կամ՝կանու խ պիտի լաու էին իր պ արկեշտ քաղաքացիի

օրինաւոր բողոքները 3 Ճ է պէլի Միւթ է սարըֆը ՔԱԱտ

սով ալ չբաւականանալով «Հուգուգ ը Ումումիյ է»ի մէջ ամբողջու թեա մբ հրատարակու ած մերտեղեկագրին ի պատասխան ջ Ատանայի մէջ Աալտիւ լԳատիրեան խմբակին հովանաւ որու թե ամբ հրատարակ ու ած «Րէհ պէրի Իթիտալ» թերթի 3րդ թիւին

— 32 —

- մէջ հրատարակեց յօդ ուած մը , գրական պոռնկութիւններով, լիրբ աուտերով, անամօթ ուրացումներով և անպատկառ զրպարտու թիւններով, որոնքհեղինակին ոճրագործ և լկտի ինքնութ եանը ապաՅ ոյց մը միայն կրնային ըլլալ Պէ տք էր պատասխանել այդ յօդ ուած ին Դ միևնոյն թերթին մէջ,

-

բայց մեր պատասխանին նոյն թերթին մէջ հրատարակումը արգիլուեցաւ Կուսակալին ազդեցութեանը տակ:Երբ այս խնդիրները կը յուզու ին Ճէպէլի Սան

ճաքին մէջ բնակող Հայ ժողովուրդին կացութ եա -նր շուրջ, աս դին Ատանայի մէջ կացու թիւնը ոչնուազ աննախանձելի վիճակ կ'առնուր ջ և տեղ իկ'ունենային ա՛յնպիա ի դ էպքեր {) որոնց նմաններըտ եանուած չէին բնաւ՝ Ատանայի մէջն մ - դուրսը՝բռնա պետական շրջանի օրով : Նոյեմբերի վերջինօրը Տարսոնցի թուրք արիկայ մը ազգային վարժարանին ուսուցչուհիներէն միոյն վրայ յարձակո ւ մ կը գ ործ էր փողոցին Րէջ, բազմութեան ներկայութ եան : Սեպտ . 28ին Հա միտի է ի մօտ Առաքել Պ էրպ էրեան անուն ալ ս տանի մը կը սպաննըւ էր 5 գնդակի և 7 դ անակի հարուածներով և ապա կը յօշոտու էր 3 Դե կտ . 29ին կարգ մը թուրքերյարձակու մ կը գ ործ էին յ ու ղ արկա: որու թ են էդարձող երգեցիկ մանուկներու վրայ, և անոնցձեռք գտնուած մոմի փայտերը կը կոտր էին 8 Միևնոյն ա մաուն Չօփու ր Տիգրան անուն մ է կը Փօլիստաիր է սիին մէջ Ոստիկան Զօրաց ՀրամանատարԱՀ մէտ պէյին կողմէն ապօրէն կերպով և խըժդ ըժ օրէն կը ծ եծ ու էր : Եւ երբ այս վերջին պարագային առթիւ թէ մեր ալարտքը կատարած ևթէ ժողովրդական դիմումին գոհացում տուած(ըլլալու համար 0 Կուսակալին կը ներկայանայինք 9

— 33 —

յանցաւ որին պաշտօնան կութիւնը և պատժապարտութիւնը խնդրելու , Եըլտր զի գործակատար ևհայակեր Ճէ վատ պէյ ակամայօրէն մերկացաւ իրմէն իր կեղծաւ որ աղ ու է աի մորթը , մէջտեղ դըրաւ իր հակասահմանադրական և հակահայ ոգինև Սահմանադրութեան լIլ - ժողովրդին պարգ և -ուած օրինական ազատութեան ակնարկելով «Նէ՛

օլտուգ տէյի զ անն էտիյօրսունու զ» բառերով փակեց մեր բողոքին օրինաւորութիւնը : Ալ կասկածելու տեղի չկար բնաւ կառավարական պաշտօնէութեանց մտադրութիւ նները մեր կապարանոցկ'երև էին: Պոլսոյ մէջ կուսակցական թրքական վէճերը սուր հանգամանք մը առնել սկսած էին .դէպի Ատանա և դէպի Կիլիկիոյ ամէն կողմերըսկսած էին պատերազմական մեծ աքանակ զէնքերև ռազմանիւթ փոխադրել: (Տեղւոյն Իթթիհատիանդամներուն վկայութեան համաձայն հակասահմանադրական շարժու մի մը պատահականութեան

առջև իբր թ է պատրաստ գտնուելու նպատակաւեղած ըլլար այդ առաքումներու շարժառիթը):Միևնոյն օրերուն Մարաշի Սահմանադրասէր Կառավարիչը յարձակում մը կը կրէր թուրք խուժանին կողմ է՝ իր սահմանադրասէր արարքներու ն իպատիժ ս պաննուելու սպառնալիքով և երբ Հալէպերթալու համար Այնթապ կը փախչէր, հոն կը մեռնէր իր վախէն և սարսափ էն 3 Բալուէն միևնոյնժամանակ , միևնոյն օրերուն, գրուած մՍ - Պոլսական թերթերու մէջ հրատարակուած թղթակցութիւն մը կը գուժ էր Խարբերդի ի - շրջակայից մէջ«Իթթիհ ատը Մուհամմէտիէ»ի մը կազ մակերպութիւնը , որ ա ւլահովաբար Սահմանադ րութեան

ճակտին նետու ելիք նախատինքը պիտի ըլլար քիչյետոյ : Այս Ո ն- այսօրինակ իրողութիւնները ինծի

— 34 —()

տակաւ ի Ամ համոզումը կազմել կու տային, թ է -0սմ . հայրենիքը Փ մասնաւ որապէս Կիլիկիան ահա.ւ ոյս և արիւնոտ փորձութեան մը «vռջև կր գտնըւ էր ք Այդ համոզում իս իբրև արդիւնք «Բիւզանդիոն»ի Յ7 19 թի: ին մէջ «Թղթակից» ստորագրութեամբ հրատարակուած թղթակցութեան մը մէջնցԱԱ/ բառերը կը նետէի ջ «Բռնապետութեան օրովմեր Վիլայէթը աւելի խաղաղ վիճակ մը ունէրքան թէ հիմա 3 Եւ կարգ մը իրողութիւններ ՈԱ Աննա

կաւ մեզի Այ Ընն համոզումը կազմել կուտան , թէՍահմանադրութեան կատակերգութիւնը հետզհետ է ողբերգութեան արիւնոտ տեսարաններ ցուցադ -րելու պատրաստուած է» 3 Այսքան ակն յանդիման իրողութիւնները տեսնել է յետոյ բնականաբար քաղաքի Հայութիւնն ալ ինքնապաշտպանութեան գործով քիչ ու շատ հետաքրքրուելու պիտիմղ ու էր ֆ աշխատելով միևնոյն ժամանակ ո և իցէպատրուա կ չտալ թուրքերուն ձեռք , այդ արիւնոտ տեսարանները ցուցադրել կարենալու համար :Այդ օրերուն կատարուած դէպք մը գաւառի

թուրք ժողովրդեան մտքին վրայ ահագին դեր մըկատարելու կը կոչու էր 3 Հիւսէյին Հիլմի փաշա իրեպարքո աութ եան առաջին օրերուն նահանգներուբոլոր Կուսակալներուն հեռագիր մը կը քաշէր [[ ԱՄիմաստով ջ թ է «Կառավարու թիւ նը Մ և Յ * Գօմիթէէն զատ ո՛չ մէկ կազմակերպութիւ ն պէտք չէ պաշտ օնական և օրինաւոր ճանչնայ» 3 Մինչև այդ Հ ե ի (Անտ

գրին թուականը Հայ Յեղափո ական Հնչակե ան և

Դաշնակցական կազմակերպութիւնները եթ է ոչպաշտօնական գ էթ օրինական և հայրենասէր կազմակերպութիւններ նկատուած էին ինչպէս մեր նըմանապ է ս թ ու րք ժողովրդին կողմէն 3 Հիլմի փաշային հեռագիրը , սակայն ջ արդ էն իսկ մոլեռանդ Մ7 -

— 35 —

նենգաժէտ թուրք մտածողութեան առջև կասկածելի ձևացուց Հայկական Կուսակցութիւնները : Եւ անոնք այդ օրէն սկաան լաւ աչքով չ դիտել այդկազմակերպութիւնները : Հիլմի փաշա իր այդ հեռագրով , գոն է թուրք խու ժանին մտածողութեանհամար, Հայերու «Քօմիթ է»ն Համիտեան շրջանինըմբռնումին կ'առաջնորդ էր , թերևս անգիտակցաբար, Թուրքերը անկէ կը պաղ էին հետզհետէ :Ատանայի Հայ ժողովուրդը ջ նոյն իսկ Կու սակ

ցութիւնները , հետզհետ է կռահելով իրենց շուրջնիւթուած մեքենայութիւնները , կը քաշ ուին նոյնիսկ ցոյցերէ ջ որոնց մէջ արդ էն շատ ժլատ գանըւած էին Փ ազատութեան հռչակու մի առաջին օրերէնսկսեալ, (*) բաղդատմամբ ուրիշ վիլայէթներուժողովուրդներուն : Կուսակալը սակայն փոխանակինքզինքը նուիրելու Հայրենիքի օգտին և բարգաւ աճմանը, կը սկսի հետզ հետ է աւ ել ի անպատկա

ռօրէն թեքիլ Ապ տիւ լ-Գատիրի և իր համախոհներ ու նման բռնապետներու կողմը : Կուսակալ Ճէ -

վատ պէյի այս յատկանշական ժե աթը չլ վրիպիրնոյն իսկ տեղ ւոյն «Իթթիհ ատ»ի կարծ եցեալ ազա

(*)Սահմանադրութեան հռչ ակու մի օրերունկատարուած ուրախութիւններուն միջոցին Կիլիկիոյ Վեհ Կաթողիկոսը Ատանա կը գտնու էր : Մէրսինի Հիւպատոսներէն մին Ն . Ս 0ծ ութեան այցելութիւն կուտայ, և խօսակցու թեան միջոցին կըխնդրէ Վեհ Կաթողիկոսէն, որպէսզի յորդորէժողովուրդը աչքի զարնող ցոյցերու չի մասնակցիլ , որովհետև {) կ'ըսէ , ես շ ատ լաւ չեմ տեսներայա փոփոխութիւնը , և կը վախնամ թէ օր մը ք// արիւնոտ տեսարաններու հանդիսատես ըլլանք 3 Այդյանձնարարութիւնը կը հասնի ժողովրդին ականջըև տակաւ կը քաշուի ցոյցեր է 3

— 36 —

տական անդամներու ուշադրութենէն, այնպէս որիր չարամտութեամբ ծ անօթ ԻՀ սան Ֆիքրի Կուսա

կալին Հասցէին «Իթիտալ» ն մէջ գրած յօդուածովմը կը ձաղ կէ Կուսակալին ապիկարութիւնը և զանի ու ղղութեան կը հրաւիրէ : Ճէ վատ պէյ , որկեանքին մէջ առաջին անգամ ըլլալով ինքզինքըայդքան ծանր քննադ ատ ութ եան մը ենթարկուածկը տ ե անէլ , փոխանակ ինքզինքը ուղղելով նուիրու ելու հայրենիքի օգտին ջ աւելի ևս կ'ամրապընդ է իր բարեկամու թեան ներքին կապերը Թուրք«միւսթ էպիտ»ներու վոհ մակին հետ : Այս շրջանին մէջ է , որ մէկ քանի կարևոր դ է պքեր տեղիկ'ունենան քաղաքին մէջ , և որոնց ամէնքն ալսարքուած ըլլալով Ապտիւ լ-Գատիրի Iւ Համախոհ -ներու կող մէն , նպատակ ունէին վրդ ովել Երկրինանդ որրութիւնը , կասկածելի ներկայացնելով հ ա -

յերը , գրգռելով իսլամներու մոլեռանդ ութիւնըհայերու դ էմ, և պատրուակներ ստեղծելով կանիւորոշուած ջարդին : Գիշեր մը քանի մը թուրքերթիթեղեայ ամանի մը մէջ կղ կղանք դրած , կըտանին զայն քսելու Ուլու Ճամիի դ րան վրայ: Այդաղ տոտ դ է պքը հայերուն վերագրելով ) Թուրքխուժանին մոլեռանդ ու թիւնը գրգռելու անոնց դ է մ.Բու ն իսկ տեղւ ոյն վրայ կը բռնու ին հեղինակները ջ

բայց անոնց Իսլամ ըլլալը Հաաաատ ու ելէ յետոյ,լռելեայն կ'արձակուին , առանց պա ա ժոյ ենթարկու ելու 3 Նոյն դ էպքը կը կրկնուի - երբ դիաո -

ղութիւններ կ'ըլլան Կուսակալութեան () ԿուսակաԼլմlւ «Իթիա ալ» , հաւ ա սարա- պէս կը հերքեն կատարուած և ուրացումը ան կարելի դարձած այս

աղտոտ իրող ութիւ նը : Փետրվարի սկիզբը Հաճընէն հանրածանօթ Միւ ֆթիի տ լայ Քէօր ԱՀմ է տհեռագրով կը հաղորդ է կու սակալու թ ե ա ն , թ է

— 37 —

Հաճնոյ հայերը զիրենք պիտի ջարդեն : Փետրվար8ին իբր քննիչ Հաճըն կը ղրկուի Գօզանի նորեկՄիւթ է սարըֆը, մ (- հակառակ եղած տեղեկութեան դիտումնաւոր ի չարամիտ ստ ու թեւանը ,

այս անգամ ալ անպատիժ կը թողուի այս ոճրագործը : Այս միջոցին կը զուգադիպ էր Թլ ան ագարակի մասին ւտ լո ru ա ծ վերջին որոշումը , որունհետևանքը ե լաւ Վեհ . Կաթողիկոսին Հրաժարումը : Սոյն ւլե ոա կա , բռնաբարումի դ էմ բողոքելու համար Սիաի մէջ միթինկ մը կը գումարու էր *և միևնոյն ժամանակ Կաթողիկոսական Փոխանորդի և Սիսի Հայ ժողովրդի ներկայացուցիչներունկող մէ ստորագրու ած հեռագրով մը կը յանձնարար ու էր նմանօրինակ միթինկներ գ ու մարել Կիլիկիոյ շրջանակներու մէջ: Փետրվար 7ին պաշտօնագրով մը կը հաղորդեմ Ղևոնդ վարդապետի,

թէ ե ս անձնապ է ս հակառակ եւ/՝ միթինկի գաղ ա -փարին , և կը յան ձնարարեմ որպէսզի օրինականմիջոցներով հետապնդ ուի գործը: Բայց միւ ս օր(8 Փետր .) Թաղ . Խորհրդոյ երկու անդամներունստիպումով և նախաձեռնութեամբ կը գումարուիմիթինկը Մայր եկե զ ե ցւոյ մէջ : Սոյն միթինկներ ու գում ար ու մը բաւական խնդրոյ նիւ թ եր հայթայթեց Պոլս յ Թուրք թերթերուն, և նոյն իսկՎեհ . Կաթողիկոսը ամբաստանուեցաւ ջ իբրև ժ ո -

ղովուրդը գրգ ու ող մը : Նոյն ամ սոյ վերջերը, երբե ս Տարսոն կը գտնուէի , Ապտիւլ-Գատէրի արբանեակ Իտլի պցիներու կող մէն տարաձայնութիւնմը կը ստեղծուի , թէ գիշերանց հայերը պիտիկոխեն զինու որական ռազմամթերքի ((տ է բօ»ն ջ

զ էնքեըը գրաւ ելու նպատակաււ 3 Կու սակալ Ճէ վատպէյ և 1895ի Մարաշի ջարդին կազմակերպիչ Ատանայի Հրամանատար Ֆէրիգ Մուսթաֆա Րէմզի

— 38—

ի աշ ա անմիջապէս զինուորական խիստ հսկողութեան ներքև կ'առնուն ո՛չ միայն տէ փօն , այլ և

հայոց թաղերը, և երբ Առաջնորդարանի կողմէնկը բողոքուի այդ ձրի զրպարտութեանց և անոր

կարևորութիւն ընծայուել ուն դ է մ, Կուսակալ ն

Ֆ էրիգ անամօթաբար կ'ուրանան ո՛չ միայն այդտեսակ զր պարտութեան մը մասին իլ-ենց եղածտեղեկատուութիւնը , այլ և իրենց կողմէն կարգադրուած զինո որական հսկողութեան պարագան: Ճէ վատ պէյ և «Վիլայէթ Մէ ճլիսի Ումումի»ի թուրք անդամներ, ծայրայեղօրէն կը զինուին Հայ անդամներուն և անոնց ներկայացուցածբանաւոր և երկրասէր առաջարկներու ն դ էմ, լըռել ե այն անոնց վերագրելու չարամիտ անջատողական, և զուտ հայկական դիտումներ և ի նպաստքրիստոնեաներու մասնաւորապէս հայերու տըրու ելիք որոշումները կը խափանեն, ամէն միջոցներով : Այս միջոցին Կաուավարութեան և Թուրք մ ե -

ծամեծներու գրգռութիւնը խ ու Լ կերպով կը մեծ- նայ ջ երբ կր տ ե անեն Ատանայի Կուսակալութեանհայերուն միանուագ պաշտօնական դիմումը ն որովկը մերժեն զինու որական տուրք վճարել 1325 ելևմըտական աարու այ համար 9 և իրենց զինուորագրութեան յանձնառութիւ նը կը յայտնեն 3Հ ակա ւա կ այա իրողութիւններուն , և հակառակ

նոյն իսկ մեր կասկածներուն, տակաւին համոզու մըունէինք , թ է հոա ու հոն տե անուած մասնակի դ էպքերը , և մերթ ընդ մերթ լսուող սպառնալիքներըչէին կրնար ահաւ որ կոտորածի մը յանգ իլ Սահմանադրական ռէժիմի մր օրով 3 Սոյն դ էպքերէն մինչևՄարտ 2 տիրող հանդ արտու թիւնը հազիւ խանգարու եցաւ Սսեցի երեք ջորեպաններու վիրաւորումովը Ապտալներու ձեռքով $

— 39—

Սոյն և ապագայ անդորրութիւններէն կրթապէսօ գ տու ելու նպատակաւ Փետր Փ 16ին Ատանայի Գա -

ւառ . Ժողովոյ կող մէն տրուած որոշման ՀամաձայնՄարտ 4ին Ատանայէն կը մեկնիմ դ է պի Եգիպտոս ջԱտանայի մէջ բացու ելիք Գիւղատնտեսական վարժարանին հ ասոյթին մէկ մասը ապահովելու համարԵգիպտոսի Հ. Բ. Ը. Միութեան և Հայ հարուստներու քով դիմումներ ընելու Ք»իմ այդ միամսեայ բացակայութեանս միջոցին է, որ Ատանայի դէպքերըգահավէժ ընթացք մը կ'առնուն :Առաջ բերենք հոս պարագայ մը , թուրք աղբիւ

րէ մը քաղուած, որ Կուսակալին վատաբարոյութիւնը և իրեն հակասահմանադրականներու ու խտե ալ

բարեկամ մ'ըլլալուն ապացոյցը կուտայ: «Իթ իտալ»իխմբագիր Իհսան Ֆիքրի, տարիներ առաջ աքսորուած և բանտարկո : ած Փայասի բերդը, Պահրի փաշայի շնորհիւ բերդ արգ ելութենէ կ'ազատուի , և Ատանայի մէջ բացուած պե տա կան Արհեստանոց-Վարժար անի տեսուչ կը նշանակուի 3 Երեք տարի առաջիր դ էմ եղած իրաւացի գ անգ ատները նկատողութեան առնելու համար Նահանգ Փ Իտարէի Ժողովոյնկողմէն Քննիչ Յան ձնախումբ մը կը կազմուի , իմալ անդամակցութեամբա : ի մ և ընկերներու ս կողմէ եղած կարգ մը իրաւացի դիտողութիւններունիբր արդիւնք, Իհսան Ֆիքրի և իր ընկերը Մուխթար Ֆիքրի կը ստիպուին հրաժարիլ իրենց պաշտօններէն, և այդ օրէն սկսեալ լռին հակառակութիւն մը կը սկսի այդ երկուքին կողմէն ո՛չ միայնիմ անձիս, այլ և Արհեստանոցի տեսչութեան կոչուող Կէրկէրլի Ալի էֆ ի դ է մ , որ Ապտիւ լ-Գատիրի աքսորակիցը եղած էր ժամանակին : Սահմանա

դրութեան հռչակու մին առաջին օրն իսկ ջ Ի հ սանՖրիքի ալայքար կը մղէ նաև այս վերջնոյն դէմ , ա -

— 40 —

պայքարը կը տև է սակայն : Կէրկ էրլի դատի կ'ենթարկուի } դ պրոցի երկու ուսուցիչներու ամբաստանու թե ան վրայ • բայց Ի Հ աան Ֆիքրի և իր Համախոհները նկատելով թէ իրենց հակառակորդը Կու -սակալութեան պաշտպանութեան տակ կը գտնուի,կ'որոշեն համազգային Միթին կով մը բողոքել Կէրկէրլիի և իրեն շռայլուած պաշտպանութեան դէմ :Կէրկ էրլի ալ իր կողմէն պարապ չմնար, իր համախոհներով ինքն ալ կը կազմակերպէ հակառակ ուղդո : թ ե ամբ Միթինկ մը, սպառնալով միևնոյն ժամանակ , թէ եթէ իրեն հակառակ գումարուելիքՄիթինկը տեղի ունենայ , պարզապէս արիւնհեղութիւն պիտի կատարուի 3 Մարտ 12ին կատարուելիք այդ Միթ ինկները արգիլելու համար, Ճէ վատպէյ ամ է ն միջոց ի գործ կը դնէ. միւս կողմէն Առաջնորդարանը Հայ ժողովրդ ե ան կը յանձնարարէ 9 որպ էսզի այդ երկու Միթինկներէն և ո՛չ միոյն մասնակցի Միթինկը կը ձախողի, ու Իհսան Ֆիքրի Իթիտալ ի 17 Մարտ թիւ ին մէջ բուռն յօդուած մըհրատարակելով և Կուսակալը պախարակելով իբրև«Իաթիպտատ»ի կուսակիցներուն գաղափարակից ,կ'աւելցնէ, «Սարայ թէրպիյէ սիյլէ միւթ էխալլիք օլան Վալիմիզ, իտարէ խու սուսընտա թ ամմ Եըլտըզըն մէալէք ի սապըգա ի մայի: մինի թա'ագիպիտիյօր , պիւթիւն զըմամը իտարէսինի կէլտիյի կիւնտէն պէր ու պիր գ աչ միւթ էնէֆֆիզին տէսթիմէնֆա'աթ փէրէսթինէ թէրք իթ տի , օնլարըն էլլէրիյլէ թէ տվիր ը ու մու ր էտիյօր , Վիլայէթին ահվալը ու մումիաի էակի տէվրտէն չօգ ֆէնա տըրօ՛ զէ ման հիչ օլմազսա պիր իսթիպտատ գ օրգուսու վար իտի հէր քէս օնաան գ օրգար , իշ ինէկիւ ճիւնէ պագարտը շիմտի իսէ . . .» (Կախման կէ

— 41 —

տերը յ օդ ուածագիրինն են): Սոյն տոդերը - ատորագրող աննկարադիր և բարոյական արժանիքէ ու արժանապատուութենէ զուրկ այս սրիկան իր վերոյիշեալ յօդուածին մէջ՝ «Հիչլիք թիմաալ ի» և «ՊիրԳօճա զ աթը յը անտըրան» անունով յորջորջած բայցիրա պէս արիւ նկզակ Կուսակալի մր հետ գործ ակցելով պիտի մասնակց էր ա՛յն եղեռնագործ շարժումին , որ Ատանայի Հայութեան բնաջրջումն յառաջբերաւ : Իհսան Ֆիքրիի վերոյիշեալ յօդու ա ծը ծայրայեղօրէն գրգռած և շարժման մէջ դլ ած է «Միեսթէ պիտներ»ը, որոնք իրենց և Կու սակալին պատիւ նlւ ազդեցութիւ նր փրկելու համար ջ կ'աշխա աին հ ա -

մակրական հոսանք մը ստեղծել Կու սակալին շուլ ջ :Սուպհի փաշայի , Հօճա Միւ ճթա պա էֆէնտիի և

Եու սուֆ Թամպէի միջոցաւ լուր կր ղրկուի ի միջիայլոց մեր Առաջնորդարանին ալ , մասնակցելու այդցոյցին, և ստորագրելու Կուսակալէն գոհ ւնակութիւն յայտնող հեռագիրր : Քաղաքական Ժողովնմեր Փոխանորդ ին նախագահութեամբ գ ու մարուս ծՀայ երևելինեու հետ խորհրդակցելով կր մել ժ է հա-

-

մակրական ցոյց մ"ընել և գոհունակութ ե ան հե ո ա.գիրն ստորագրել Կուսակալի մը համար, «որ իր եկածօրէն սկսեալ հակահայ վարմունք մ'ունեցած է , որՎիլայէթի Ընդ հ 4Ժողովոյ գ ու մարման պա Հուն, (ի տ

մէն էնթրիք, ամէն խարդաւանանք ի գործ դրած է ,Քրիստոնեայ անդամներուն արդ ա ր պահանջներնխեղդելու , որ Քրիստոնեաներուն և մասնաւ որ ա պէ սՀայերուն ն:պ ա ստաւոր եղող ստորագրուած որոշ ումներն անգ ամ յետոյ գրչի առնել չ տալու ատորն ու -թիւնը ցոյց ո ուած է , և որ Համիտիէի մէջ գտնու ած

և բռնապետական ու իսլամական զգացու մներով ՈՈյ ի տ

գորուած Միւֆթիի և համախոհներուն սադրանքովդ- ե ու քանի մ' օր Անքց:աջ արգիլած էր տեղւոյն Հայերու ն

— 42 —

և Հայ Բողոքականներուն կոչնակահարութիւ նր )) :

Բացի Հայերէն ջ Հայ-Բողոքականներէ ն և Յոյն Հաա արա կու թենէն , ուրիշ յարանուանութեանց Հ ո գ եւ որ պ ետերը և երև ելիները մասնակցած են կատարի Ա-ած գոհ ու նակութեան ցոյցին 3 Այս պարագ անԿո : սա կ ալին և իրեն համախոհ հակասահմանադ րականներուն վրէժխնդրութիւնը գ րզ ռող պատճառ-

-

ն երէն մ է կը պիտի ըլլար բնականաբար 3

Վրէժխնդրութեան դ րդիչ պատճառներէն մէկնալ իմ էր որ Կէրկ էրլիի դատավարութեան միջոցինՀայ վկան, Յ . Ասլանեան, իրաւ ամբ աննպասա վըկայութիւն տու ած էր , և Իտարէի միակ անդամը ,Յարու թիւն Սմմիկեան մեր լսածին նայելով Կէրկ էրլիի դ ատապարտութիւնը պահ անջած էր իերբ իրմիւս ըն կերները ջ Կու սակայէն սկսեալ՝ անպարտութեա ն վճիռ կ'արձակեն ջ որբերուն դրամն իւրացնողաւա զակի մը համար :«Իթիտալ»ի խմբագիրը իր վերոյիշեալ յօդ ու (7 0 -

ծ էն վերջ անորակելի չարամտութ եամբ մը իր իսուժանական ամբոխավարի շեշտու ա ծ նկարագ րին մէկապացոյցն ալ կու տայ ագ արակատ էր եր ու և գիւղ ացիներու հասցէին , իր թերթին մէջ գրելով թ էԿառավարութիւն գոյութիւն չու նի Ատանայի մէջ ջթ է իրենք պէտք չ է ին և է բան ապ ա ս են կառավարու թենէն և թ է իրենք պէտք է ստանձնեն իրենցինչքերուն ջ կենդանիներուն պահպանութեան հո -

դ թ , , ործաւ որական խճողու մի ի ՔԱՍ շրջանին մէջ:Այդ յօդ լ7 ն ածը ահագին ազդ եցու թիւն կը զ ործ էթուրք խուժանին մտքին վրայ, և ան լիա պէս համոզում կը կազ մէ , թ է-իբր թէ այդ համոզու մըկազմելու համար այս օրինակ հրատարակու թե ան

մը պէտք ունենար-Երկիրը անիշխանութեան մատնուած է , թէ Ապտիւ լ-Գատիրի նման ամբոխավար

— 43 —

ներու ձեռքն է երկրին վարչական սանձը , և թէինք, խուժանը , պիտի կրնար իը ուզածը ընել առանցիր վրայ հրաւիրելու ո և է պատասխանատու ու {

թիւն ջ առանց իր ՛ի է մ` գտնելու ոև է զսպիչ ոյժ մը 3

Այս օրեր Ատանա վերադարձած է Նահանգիներբեմնի Գօմիսէր Զօր Ալի , ժողովուրդ ին ուշադրութիւնը գրաւ ելու չափ աւելի նպաստաւորու ած

նիւթական պայմաններով: Տարաձայնութիւն մըկայ, թէ Զօր Ալի բերած ըլլայ կարգ մը անծանօթանձնաւորութիւններ } որոնք Պոլսէն ղ րկո: ա ծ ըլլան ջ ջարդի շարժումը պատրաստելու ճիշտ այն Փ ա

թը , երբ տեղի պիտի ի - նենար Պոլսոյ զինո: որական

չավուշ ա պետակա ն-յե տադ իմական շարժու մը :(*)Զօր Ալիի Ատանա վերադառնալուն կը զու գա

դիպի նա և Ատանա գալու ստը Ահրարներու խմբինպատկանող և «0սմանլը»ին թղթակից Մահմուտ

Ֆայիզ պէյի : Այս վերջինին Ատանա գալուսաըմէկն է այն մութ մնացած կէտերէն, որոնք կրնանջարդի հետ յարաբերութիւն ունեցած ըլլալ, ևորոնք սակայն լու սաբանու թեան կը կարօտին ն (**)

(*)Զօր Ալի Պօլիս մեկնած պահուն Հայ ել էն

բարի վարուց վկայական մը խնդրած էր, բայց իրհայատեաց և կ աշառակերական կեղեքումներո: ն

համար այդ վկայականը մերժուած էր 3 Զօր ԱլիՊոլիս մեկնել է վերջ, յարած է «Ֆէտաքեալ ան լ՝Միլլէթ »ի Կուսակցութեան ֆ

(**)Պաշտօնական քննութիւններով աւոու գու ած

է Փ թ է ջարդերէն աւաան օր առաջ խռովարարներ

ղրկուած են նաև Անտիոքի կողմը: Անտիոքէն ի Մ/ - ա

նուած նամակի մը մէջ կը կարդ անք «Դէպք էն 1 ()

— 44—

Մարտ 15էն սկսեալ արդ է ն Երկրին Թուրք ժ-ո -

ղովրդեան դէպ ի Հայերը ունեցած առել ևոյթ բարեացակամութիւնը վերցած է բոլորովին : Կուսակալ ին Համիտի է այցելու թ ե ամբ և արու ած գաղտ

«

նի թելադրութիւններուն հետ և անքով Թուրք ժ-ո

ղովուրդը սկսած է նախաաա կան վերաբերումի մըվերսկսիլ Հայերուն դէմ: Այս մեծ փոփոխու թիւնը ժողովուրդին աչքէն չի վրիպիր և անուղղակի

կերպով կը հաղորդուի Առաջնորդարան:Քաղաքին մէջ ալ միևնոյն փոփոխու թիւնը :

1 — Քաղաքին մէջ իրենց ոճրագործութիւններով և հայատեաց զգացումներով համբաւ աւորՍալճը կոչուած խմբակէն Հիւանիի նման կարգ մըարիւնռուշտ սրիկաներու ոստիկանի զգեստ կը

հագցու ի, և ոստիկանական փափուկ պաշտօնի գրլու խ կ'անցնին :

2. — Հայ տղայ մը գիշերանց քանի մը թուրքերու կողմէն բռնի Թուրք խանութ մը կը քաշուի, և հոն անոնց կողմէ չարաչարօրէն կը լլկու ի :3. —Բալուցի Եափուճի Կարապետի աղան քա

օր առաջ հոս հ ասած , և դ է պքէն 3 օր վերջ փախած ըլլալով, Հալէպ ձերբակալուած և բանւոարկուած են կ'ըաուի : Ասոնց մէջ կը գտնուին եղերռ էաք մի օնէռներէն Ֆ է տաքեարան կու սակց ութ ե ան

պետ և Քէրքիւթի կառավարիչ Մէլ իմ Ավնուլ լահպէյ , որը միանալով տե լւոյս Իսլամ մեծ ա մեծ նե

րուն ջ իրենց մէջ դրամական բաշխո: մներ կատալ ելով հ { ցմաձայնած ջ եւ այա աղ է բոքը յառ աջ բերած -

են , ինչպէս կը հասկցուի Հիմա» 3 Սոյն Ավնուլլահայցելած է նաև Ատանա , և բոլոր այն տեղերը ուր

ջարդ պատահեցաւ :

— 45 —

նի մը թուրքերու կոլմէն կը հետապնդուի և կըգանակոծո ի բրտօրէն , ապաննելու սպառնալիքով 3

Տղ ան իր ծեծուիլը Լւ սպաննու ելու ապառնալիքինտակ ըլլալու պարագան կը հաղորդ է կառավարու -թեան , ու այդ բողոքը բնաւ նկատողութեան չառու իր :

4. — Դ պրոցական աղջիկներ նորէն կը հետանդուին թուրք սրիկաներու կողմէն , ու աշակերտուհիներէն մին, իր պատւոյն նախանձախնդիր ,իր վրայ յարձակում գործող վավաշոտ թուրքըդ անակով կը վիրաւ որէ :

*

5. — Իրենց արկածախնդրական կեանքով հանրածանօթ Պահրի և Ֆէթթահ անօրինակ խաբէութեամբ մը կը գրաւեն Չոք Մարզուանցի տղ ու մըզէնքը : Անիրաւ ու ած տղան Կ . Չալեանի և Կ .

Կ է օվտէրէլեանի միջոցաւ դիմում կ'ընէ Փօլիս Իւոարէսիին : Ոստիկանա տունէն յուսահատ , կը դիմեն Ֆէթ թահի : Օր մը Իսպիր օղլու 0թ էլին դըրան առջև Պահրի որ «Իհթիաթ »ի զինու որութեանկոչուած էր , երկու ապտակ կը զարն է Չալեանին ջազդարարելով, որ այլևս չի հետապնդ է զէնքիխնդիրը, և կը ս պառնայ ապտակել նաև Կէ օվաէր էլեանը և Զ . Պզտիկեանը , այս երեքն ալ նկատելով Կո: սակցութեանց պետեր : Կօշկակար Հայ

արհեստա: որներ : Հնչակեան գործիչի մը այս ապտակումէն իրենց արժանապատուո: թիւ նը վիլ աւորուած զգալով կ'ո: զեն լաւ դ ա ս մը տալ ՊաՀրիին, բայց Չալեան զանոնք կը հանդարտեցնէ , ըսելով «Ասոնք խնդիր Հանելով կ'ուզ են ծանր միջադ է պ մը ստեղծել ջ պէտք չէ որ ասոնց պատրրու ա կ տանք , հանգիստ կեց է ք , ես խնդիրը օրինական միջոցներով կը Հե աապնդ ե մ» : Կէ օվտ էրէլեան կը լաէ իրեն հասցէին նետուած սպառնալիքը

— 46 —

լլ Թ աշ Մաղազ ւյի առջև կանգնած զինքը ծեծելսպառնացողներուն հրա: էր և ասպարէզ կը կարդ այ : -

6. — Մարտի 15էն սկսեալ Թուրք սրիկաներգաղտնի կազմակերպութեան մր հետևանքով, Հայթաղեր ու մէջ կը ցրու ին գիչ երներր ջ նոյն իսկ ցերեկ ատեն , և որոնք հանդիպած Հայը ծեծելով ,խոշտանգելով անոնց վրայ գ անուած դրամը ջ զէն-Քլս կը յափշտակեն :7. — Այդ կազմակերպուած խումբերու պարա -

գլուխներէն մին Թ Գարա Ալի ջ քաղաքին եզ երքըդարանած այգիի Հայ մշակներուն վրայ յա/ ձակումներ կ'ընէ , կողոպտելով զանոնք 3 Այդ յարձակու մին և կողոպտու մին ենթակայ կ'ըլլայ նաև

Առաջնորդարանիս սպասաւորը Արսէն ջ այգ ի գացած պահուն 3

-

8 — Այս միևնոյն խմբակը յարձակո: մներ կ'ըն է Տօքթ . Պութրոսի քաղաքին եզերքը գան ուածբ ամպակի գործարանին աշխաաաւ որներուն վրայ,

որոնք այդ յարձակու մներուն Հետևանքով կ'ատիպուին օր մը գործադուլ ընել 3 Լիբանանցի գործարանատէրը կը բողոք է , այդ բողոքին կը միանայ

Առաջնորդարանին ալ բողոքը : Գարա Ալի կը ձեր.բակալ ուի և 24 ժամ վերջ ազատ կ'արձակուի:9. — Աւ ագ Երեքշաբթի այգի էն վերադառնա.

լու պահուն կը կրկնուի 3րդ հատո: ածին մէջ պ ա տ -մուած դ-էպքը 8 Միևնոյն թուրքեր այս անգ ամ բոլորովին զինուած դանակներով և զէնքերով կը յար -ձակին Կարապետի տղուն վրայ, որ տեսնելով թ էայլև ս վերահաս մահուան մ'առջև կը գտնուի,անձնա պաշտպանութեան նու իրական պարտականութիւնը կը զգայ իր մէջ, և իր հինգհարուածեանը հանելով կը պարպէ իր հակառակորդներուն

Պ- — 47 —

վրայ, իր արձակած գնդակներուն երկուքը ծանրապէս և մէկը թեթևօրէն կը վիրաւորու ին 3 Ասոնցմէ մին Աւագ շաբթ ուան մէջ , իսկ միւսը Զատկի Երկուշաբթի օրը կը մեռնին իրենց առած վէրքերէն : Քաղաքին մէջ յու զ ա : մը սկսած է ծայրայեղօրէն երևան գալ: Զատիկը Հայերուն համարսոսկու մի և երկիւղի տօն մը կ'ըլլայ : Տղ ան անձ

նապաշտպանութեան համար կատարած իր ոճիրէն

անմիջապէս յետոյ կը յաջողի փախչիլ մինչև Կիպրոս : Ոճրագործ Կուսակալը փոխանակ աշխատելուոր հայերու ն վրայ յարձակող և զանոնք կող ոպտողթուրք արիկաները պատժուին , ու ասկէց վեյջն ալփոխանակ աշխատելու , որ ոճրագործը չի յաջողէրփախչիլ արտասահման, Զատկի Երկուշաբթի օրըինքն ալ միացած փողոցային խուժանին, մեր Առաջնորդարանին գործակատար էն կը պահանջէ ոճրա գործը յանձնել Կառավարութեան, իբր թէ Առաջնորդարանը արդ էն իսկ արտասահման անցածտ լու մը թագ ատոցը և կամ ոստիկանու թեան մէկմասնաճիւղն եղած ըլլար Եւ երբ Առաջնորդ արանի գործա կատարը կը յայտարարէ , թէ ոճրագործիմը ձերբակալութեան պաշ տօնը Կառավարութեանգործն էր, և թէ Առաջնորդ արանը անկարոլ է ո և էազդեցութիւն ի Ը նենալ այսօր արտասահման գտնը *

ւ ող Հայ տղու մը վրայ, Կու սակալը չամօթահա -րիր ըսելու գործակատարին «Գաթիլտէ թ էսլիմ իտիլմ էլի իտի» բառեր , որոնք այնքան յատկանշական են և որոնք իրենց ներք և կը պա հեն կանխամտածու ած ջարդի մը յայտնի սպառնալիքը :Այն՝ օրէն , որ երեք թուրքեր վիրաւ որու ած

էին , այն օրէն սկսեալ արդ է ն իսկ սկսած է իրենցվրայ զէնք պարպող տղուն թաղին վրայ յարձակում գործելու թուրք խու ժանին սպառնալիքը և

— 48 —

փորձը: Առաջնորդարանին դիմումներուն ի պատասխան Կու սակալ, Ֆէրիք և Ոա աիկանու թիւնպահ մը առերևոյթ բարեացակամութիւնը կունենան, խնդրոյ նիւթ Շապանիյէ (Թօսպաղը Գալէսի)թաղին վրայ գործուելիք յարձակումը վրիպեցնելու, Խթումի և անոր յաջորդող մէկ երկու գիշերները : Խուլ հակառակութիւնը մութի մէջ գործողդ աւաճաններու շնորհիւ խու ժանին մտքին մէջ կուռի , կը մեծնայ : Կառավարութիւնը Թուրքեր ունպատերազմական զէնքեր կու տայ պաշտօնապէ ա, ուգաղտնօրէն ջ Հայերուն կող մէ ըլլալիք յարձակումներուն ջ դէմ ինքզինքնին պաշտպանելու որոշ յորի որով (պարագայ մը որու մասին ատոյգ տեղեկութիւն առնուած է առաջին ջարդ էն անմիջապէսյետոյ) 3 Կուսակալը ջարդ էն քանի մ' օր առաջ «Իտարէ»ի անդամ և իրեն բարեկամ Եու սուֆ Թամպ էի (Արաբ Կաթոլիկ) գադանապէս կը զեկուցանէորպէսզի այդ օրերուն դուրս չելլայ և հրապարակի վրայ շատ չ երևնայ , (այս պարագան Ատանայէպատուաւ որ Յոյնի մը կողմէն գրուած նամակ էմը կը քաղենք) :Սարսափահար Հայ ժողովուրդը իր շուրջ տես

նելով հանդերձ Թուրք խուժանին կատաղութ ե ան

թափը տակաւին չ ու զեր Հա: ատալ , թէ այդ գըրգըռումները կրնան ջարդի մը կամ ահաւ որ յարձակումի մը յանգիլ : Թու թք խու ժանր Զատկիներրորդ օրը արդ էն իսկ ոտքի վրայ է , ու իրիկուան դէմ ամէնքն ալ առանց բացառութեան փաթ -թոցաւորուած ու զինուած են ոտքէն մինչև գլու -խը: Այդ արդէն իսկ կազմ ու պատրաստ և ազդ արար նշանին սպասող խուժանին մոլեռանդութիւնը անգամ մ' և ս գրգռելու համար Թուրք ամբոխավարները Սաաթխան էյի հրապարակին մօտ ե

—49 —

թը կը ա պանն են Լութֆիկ անունով Կեսարացի Հայմը , որուն թլփատուած մ'ըլլ ալուն տեղեկութիւնունէին անշուշտ կյանխաւ ջ մցն- անմիջապ է ս կը տարաձայնեն թէ «Կեավուրները նոր իսլամ մըն ալապ աննած են և որոշած են զ մեզ ամէնքնիա ջարգել» : Տա աձայնութիւ նը կայծակի արագ ու թ եամբշրջան կ'ընէ ա Դբողջ Թուրք թ աղ երուն մէջ, խուժանը կը հաւաքուի կառավարական պաշտօնատանհրապար ս կին վրայ «Կեավուրներր նոր իսլամ մընալ սալաննած են» շ շնկոցը ա մ է նուն ր երծ ին և վըրէժխնդրութեան ծարա: ր ամէն ու ն արաին մէջ:Արդէն իսկ մեռած դիակին բժշկական քննութիւնը կաոաբելու համար բժիշկ մը կը ինտռու ի , ուանշուշտ ախալմամբ՝ կը բերուի Թաղապ բժիշ կներէն Տօքթ . ՎԲերովբէ Ճէզ վէճեան 3 Դիազննութ ե անպահուն Տօքթ օրը կը համարձակի յայտարարելութէ իբրև Թուրքի բերուած այս դիակը պարզ ապէսՀայու մը դիակն է , հակառակ անոր թլիատուածըլլալուն , թէ ատիկա Ատաղձագ ործ Լութ ֆիկն է ,որուն ու աին վրայ դեռ քանի մ'օր առաջ ինք վիրաբ ուժական գործողութիւն մը կատարած և վէրքը կարած է , և մերկացնելով դիակին մարմինը ,ց յց կու տայ կարուած վէր քը և անոր թևին վրայգտնուած խաչ անշանը :Հակառակ Դչ առաւօտուն քաղաքին մէջ վը

ժացող մոլեռանդական հոսանքին Հայերը ջ միշտլաւատես երկրին կացու թ եանը մասին, և վստահոճրագործ Կառավարութեան Երկրին անդ որրութիւնն ՄՄ(Լ խաղաղութիւնը պահպանելու բարե ացակամ Չ մտադրու թիւններուն , ամէնքն ալ իրենցգործերուն գլուխը կանցնին: Հազարաւ որ մշակ ևայգետերեր այգիները , բազմաթիւ Երկրագործներ և գ ործաւորներ ա գ արա կները կ'երթան ջ իրենց

— 50 —

դաշտային աշխատու թիւնները վերսկսելու ջ որոնքԶատկի առթիւ երեք օրէ ի վեր ընդ հատուած է -

ին : Վաճառականներ խանութնին կը բանան , և կը

վերաբացուին քանի մ'օրէ ի վեր Զատկի առթիւփակուած Ազգ . և ուրիշ յարանու անու թեանց վարժարանները , ուր 4,000է աւելի աշակերտներ կըյաճախեն: Այդ պահուն շփոթութիւնները կը սկըսին Շապանիյէ և քաղաքին ծայրը գտնուած ու -

րիշ թաղերու շուրջ ջ Թուրք խուժանի կող մէն: Քէչէճիլէր շուկային մէջ, Հոն ու ր չորս ճամբաներզիրար կը խաչատեն , Թուրք խուժանը կը յարձակի անցորդ Հայերուն վրայ, և կը վիրաւորէ, զանոնք կողոպտելով: Փօլիս և իրեն ընկերացող զօր -քեր , փոխանակ Թո : թք յարձակողները բռնելու և

կամ ցրուել ու , վիրաւ որու ած Հայերը կը ձերբակալեն ջ ծ եծելով բանտ կ' առաջնորդ են : Զօրքերունձեռքէն հազիւ ճողոպրած քանի մը վիրաւոր Հայեր կը յաջողին մինչև Առաջնորդարան ապաստանիլ, իրենց վիճակր և Ել կրին սպառնալից կացութիւնը պարզելու : Շու կացիները ահ ու սարսափիմատնուած կը ակաին իր ենց խանութնին փակել :Ազգային վարժարանի ու սուցիչներէն Տիգրան Պետ -

րոսեան , կացու թեան հետզհետէ կնճռոտիլը տեա

նելով աշակերտներուն յայտարարութիւն մը կ'ընէ(Ա)(Ամ բառերով «Մենք չենք կրնար պատասխանատուըլլալ Ձեզ համար, ուզողները կրնան իրենց իլ մ ա

ները վերադառնալ» . Այս ոչ-վճռական ազդարարութեան վրայ աշակերտները կը ցրու ին , և ծընող քներէ ոմանք կու գ ան իրենց զ ա ւ ակները կըտանին 3

Անդին ջ Ազգ ային Առաջնորդ արանի մէջ , առ ա -Ը- Օ Ոիլ կանուխ Քաղաք Ժողովը կը գումարուի երեւելիներու մասնակցութեամբ ջ իրաց կացութեան

— 51 —

մասին խորհրդակցելու, և քաղաքին յուզուածվիճ ակը բարւ ոքելու համար Կառավարութեան մօտ

պաղատագին դիմումներ ընելու , միշտ սա լաւատե ս համոզումով, թ է Սահմանադրական ռէժիմիօրով Կառավարութիւնը երբէք պիտի չը թողուրոր ջարդ կատարուի , ինչ որ ալ ըլլայ վայրագ խուժանին ընթացքը և թէ երբ Կառավարութիւնը համամիտ չըլլար, կարելի չէ ո և է դ է պք կամ ջարդ :Հազիւ թ է պատգ ամաւորութիւն մը կազմը

ւած էր Ժողովոյ կողմէ ն Կու սակալին մ օտ իր դ իմումներն ընելու ջ Կու սակալին կողմէն ոստիկանմը կը ներկայանայ Առաջնորդարան |) Կառավարչատուն հրաւիրելու Համար Առաջն. —Փոխանորդը և

կառավարական ժողովներու Հայ անդամները : Տեղական Կառավարութիւնն, իր հոգածու ի կեղծ արար դերին մէջա պահովիչ յայտարարութիւններկընէ , ամէն ազ գ ի հրաւիրեալներուն , և կ'որոշուիԵրկրին ապահովութեան համար միջոցներ ձեռք առնել միջոցներ , որոնք արտաքին ձև ակերպու թիւններ էին միայն , հրամայել վաճառականներու ն

փակուած խանու թները վերաբանալ մՍ1 3 Կուսակալութեան կող մէն հրաման կը տրու ի Հայ ներկայաց ու ցիչներուն դառնալ Առաջնորդարան և համոզել Հայ վաճառականները ջ խանու թնին բանալու : Մեր Փոխանորդը Տ . Արաէն Քհնյ. և Դաւիթէֆ. Ուրֆալեան երբ Առաջնորդարան կը հասնին,և Քէչէճիլ էրէն փախած Հայ վիրաւորները կըտ ե անեն , Հոն գտնուողներուն հետ խորհրդ ակցութիւն մը կատարելէ վելջ, կ' որոշեն վերադառնալԿուսակալին մ օ ո , խնդրելու հ ա մար անկէ՝ որպէսզ ի շ փոթ ութեան կեդրոն և վառարան կազմող Քէչէճիլէրի Թուրք խուժանը ցրու ու ի զինուորականուժով 1 - խիստ միջոցներով: Այդ դիմումին հա

— 52 —

մար անդամ նշանակուած Դաւիթ էֆ Ուրֆալեան հազիւ շուկայ հասած Թաշ Մաղ ազայի առջևահա յանկարծ կը սպաննուի Ապտիւլ-Գատիրի մէկհրամանին վրայ: (Սպաննու թենէն քիչ մը առաջԱպաիւլ-Գատիր, Սուպհի փաշա, Կէրկէրլի և Պաթումլը 0աման էֆ . և ուրիշներ միասին գտնուածեն նոյն տեղ ւոյն վրայ) ջ Նոյն պահուն կառավարական պաշտօնատան մէջ կը ապաննուի՝ պաշտօնէ -ութեանց աչքին առջև և պաշ տօնեայի մլ: կողմէնՇատարևեան Արթին աղա , որ Քաղաք Ժողովոյ և

միևնոյն ժամանակ Պէլէ տի էյի Ժողովին կ'անդամակցէր : Նոյն պահուն Մէրքէզ Գօմիսէրութեանպաշտօնին կը կոչուի Պոլսէն ղրկո: ած ամբոխավարԶօր-Ալին, մինչ անդին ԶԻՆՈՒՈՐԱԿԱՆ ՋՈԿԱՏ ՄԸՈՐՈՒՆ ԻԲՐ ԹԷ ՊԱՇՏ0ՆԸ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒԹԵԱՆ ՀՍԿԵԼ ԷՐ, ԻՐԵՆ ՏՐՈՒԱԾ ԳԱՂՏՆԻՀՐԱՀԱՆԳՆԵՐՈՒ ՀԱՄԱՁԱՅՆ, ԶԻՆՈՒՈՐԱԿԱՆ ՓՈՂԻ ԱԶԴԱՆՇԱՆՈՎ և լսուածին համաձայն Էրքեանը Հարպի Րէյիս Սէլիմ Պէյի հրամանատարութեամբ , կը պաշար է Շապանիէ թաղը և կանոնաւ որ գնդակահարութեամբ յարձակում կը գործ է ,անպատապար ն - անպաշտպան ու համակ քրիստոնէաբնակ թաղի մը վրայ, որուն միակ ու մեծագոյն յանցանքը երկու Թուրք սրիկաներու ապաննիչ Հայու մը բնակատեղին ըլլայն էր : Մարդասպ ան զինու որներ է և գացանային կատաղութեամբմոլած Թուրք ատու ար խու ժանի մը կողմէն երբանիրաւ օրէն lւ բնաջնջելու կատար ալ որոշադրականութ եամբ յարձակում մը կը գործ ու ի թաղին վըրայ բնականաբար այդ օրինակ կատաղի յարձակման մը պահ ուն ն արդ էն իսկ մեռնելու դատապարտուած յուսահատ Ոլ ՈԼ օրհասական ժողովուր.դին միակ մտածումը կ'ըլլայ կարելի եղածին չափ

— 53 —

աուդ ծախել իր կեանքը , ու իր ձեռք գտնու ած

անբաւ ա կ ան միջոցներով կատաղ օրէն և յու սահատօրէն կը փարի անձնապաշտպանութեան գործին 3

Ջարդը սկսած էր արդ էն : *

Յարձակումի շրջանակները լայնցած ու Կու սակալը, մեծ մեզ սակիցը և կազմակերպիչը Ատանայի և շրջակայից մէջ գործ ուած եղեռնագործ ութեանց , Ֆէրիքին և Ժ անտարմա Գօմանաանին ՄՄԱ

Թուրք մեծամեծներուն մասնակցութեամբ , Շուկայ , ն ետ կը քաշ է պահ մ'առաջ Հայերը խաբելուև կառավարական բարեացակամու թիւն ձևացնելու համար շուկայի պահպանութեան յատկացո: ած

զօրքերը ջ թողլով որ անոնք ալ թ ալանի և ոճիրիբնազդովը գերագրգռուած Թուրք խուժ անի ն հետմիացած ջ ամբողջացնեն Շապանիէյի մէջ ա կ ա ու ած

արիւնի, թալանի և ոճիրի հայաջինջ գործը , Հայթաղերու և շուկայի ամբողջ տարած ութեանր վըրայ : Մեր առած ստ ոյգ տեղեկութիւններուն Համաձայն, եղ եռնագործ Կուսակալը Հեռագրով Կուսակալութեան մէջ գտնու ող բոլոր Սանճագներուև Գազաներու կը հաղորդ է , ջարդի ազդ արարնշանը, ըսելով թէ՝ Հայերը յարձակեցան մեր վրայ,Րէտիֆ զինուորներ ղրկեց էք մեզ օգնութեանհամար, և Ձեր գտնուած տեղերու մէջ թուրքե -րու կեանքը ապահովեցէքԱհա ջարդի նախընթաց բազմաթիւ պարագա

ներ , որոնք կը յու սանք թ է կրնան մասամբ լոյամը սփռել ա՛յն բոլոր իրադարձութիւններու մա

աին , որոնք ու ղղակի և անմիջական յարաբերու *

թիւն ունեցան դ էպքերուն հետ , և որոնք պիտիկրնան ծառայել պատ ասխանատու ութիւնները ճլ շ -դ ելու ջ եթէ երբէք արդարութ ե ան նմանող ո և էձեռնարկ ու զէր պատժել եղեռն ագործները , և

— 54—

մասամբ դարմանել Ատանայի և շրջակայքի չարչարուած Ո - ն ս հ ա տա կուած Հայութեան աղ էտքը 0և յաւիտենապէս ողբալի լ/ I - անդարմանելի կորու ստը :Ատանայի Կուսակալին, Ֆ է րիգին ջ Ժանտարմա

Գօմանտանին և թուրք մեծ ամեծ ներուն, ինչպէսնաև Իթթիհատի Կուսակցութեան անդամներո: նՄի թ էսարըֆներուն , Գայ մագ ամներուն և գաւա ,ռական բոլոր քաղաքներու և գիւ դերու Իսլամմեծամեծ ներու մասնակցութ եա մբ , թ ելադ րութեամբ և հրահանգով կազմակերպուած Ատանայիև շրջակայքի ջարդը սկսելէն անմիջապ է ս յետոյոճրագործները կը ձեռնարկեն Համիտական ստորինխեղկատակութեամբ իրենց ալատրաստած ջարդինպատասխանատու ու թի: նը նետել իրենց ի սերուն

վրայէն } և աշխատիլ զայն բ ե ռ ցնել խե ղ ճ Հայերուվրայ Օ ահռելի ողբերգ ութե ան արի: նոտ ա ե սա

րանները լպիրշ իI - շ նացող կատակերգութեամբ մը

փակելու համար : Այդ իրենց ճի գ երը սակայն ո և

ից է ապացոյց չպիտի կրն ան հայթայթ ել ի նպաստայդ բռնազբօաու ւած փաստաբանութեան () ընդ հակառակը անգամ մըն ալ ամբողջ քաղաքակիրթ *

աշխարհի նմմ համոզումը կազմել պիտի տան , թ էՍահմանադրական Թու րքիոյ պաշ ա օն է ու թիւնը և

մոլեռանդ Իսլամութիւնը դ եռ մազի չափ հաշտըւ ած չեն Սահմանադրութեան ոգ իին Հ ե աո , և թ էՀա միտեան դ աւադր ութիւ ններու ն ջ դ աւ աճանու

թիւններուն Հաւատարիմ հետևողութիւնն է , որիբրև հիմնակէտ 0 իբրև քաղաքային սկզբունք կըկիրարկուի նոյն ի սկ Ս ահմանադ րական կոչուածպաշաօնատուներու մէջ: Եթէ իր ող ու թիւ նը այաեղած չըլլար , Թուրք պ աշա օնէու թիւնը պ է տք էրցարդ խորապէս համոզուած ըլլար , թ է Թուրքիայ

— 55 —

ազատական շարժումին այնքան Համակրող և Սահ -

մանադրական ռէժիմին պահպանումին համարզոհուելու այնքան տրամադիր Հայութիւնը ջ իրամբողջ Գօմիթէներով ո՛չ անջատողական } ո՛չ Հայկական և ո՛չ ալ 0ամ . Հայրենիքի ամբողջութեանըՔԱ Մյ ի I Մ (ԱԱՄՄ ԱՄ // / ՔԱնց// մ լIII Անք() ի (Լ ուվնասող ո՛ և է գաղափար , ո՛ և է մտած ու մ չն էր : Պէտք էր ցարդ համոզուած լ: լար , թէ Հայկական անկեղծութիւնը անուրանալի ճշ մարտ ութիւն մըն էր 0ամ . Հայրենիքին հանդ է պ : Պէ տքէր համոզուած ըլլար Փ թէ Ատանայի և շրջակայիցՀայութիւ ն ն ալ իբրև կարև որ Հատուածը իր Ազ -գին, իր խաղաղ զարգացումին 9 իր վաճառականութեան ջ իր ձեռարու եստին և իր երկրագործ Մ1 - ա

թեան պարկ եշտ ց - պա ա ու աւ որ աշխա աու թեամբը0ա մ. Հայրենիքի բարգ աւ աճումին օժանդ ակել էզատ ուրիշ նպատակ չուն էր բնաւ 3 Ատանայի Iւ

շրջակայքի պաշ աօնական շրջանակները և իրենցկամակատար ոճրագործները եթէ քիչ մը դ ատո -ղութեան տ էր եղած ըլլային, այդ օրինակ ձրի և

շնական ամբաստանութեամբ պիտի չուզէին ինք -զինքնին ծիծ աղելի դարձնել } խորհելով թ է ապըստամբութեան պատրաստուոլ ժողովո : րդ ը պիւոիչու զեր ջարդի առտուն իր այնքան զաւակները արտերն ՄՄ(Լ այգիները ղրկել, զանոնք թուրքերուգնդակին ի - աուրին նշ աւակ ըն ելու համար ջ պիաիչ ու զէր իր վարժարանները բանալ ջ իր հազարաւորանմեղ մանուկները Թու ("ւՔ վայրագութեան որա

ընել 1 (. Համար ջ ՍI - պիտի չու զեր մանա ւ անդ այդտեսակ երևակայական ապստամբու թեան մը դ ր օ -շակը պարզել անանկ ժամանակ մը , երբ իր հարստութիւնը դաշ տերու և այգիներու մէջ կը Հ ա -

սուննար } և երբ եղանակին բերմամբ 60—70,000Թուրք, Քիւրա գործաւորներ ներքին գաւառներ է

— 56 --

Ատանայի դաշտը թափած՝ կու գային իր թշնամիինարդ էն ահաւոր թիւը կրկնապատկելու : Եւ երբԱտանայի առաջին ջարդէն յետոյ «Իթ իտալ»ի 84րդ Փթիւին մէջ հրատարակուած ամբոխա արականմոլեռանդայոյզ և անպատկառօրէն ստախօս տողե[ալն կը կարդանք ջ չենք կրնար չի փորձուիլ երեքտարի առաջ իմ մասիա տրուած ժունալին սրիկայհեղինակը նոյնացնելու «Իթիտալ»ի տողերն [ԱՈՈլ)// ա

րագրող Ի Հա ան Ֆիքրիի հետ : Այդ յօդուածին մէջԻհսան Ֆիքրի կը գրէ , թէ Հայերը կարգ մ'ապարդիւն և արիւնոտ փորձեր է յետոյ Փ յուսահատ՝ Հայաստանի մէջ իրենց անկախութեան նպատակը իրագործելու կարելիութենէն, իրենց ամբողջ Ո - ա

շադրութիւնը Կիլիկիա դարձուցին . սկաան Համա

խըմբռւիլ այդ- միջավայրին մէջ, ուր կը գտնուէրիրենց եկեղեցական բարձրագ ոյն Աթոռը-Սաոյ Կաթողիկոսու թիւնը— և ուր Եւրոպական միջամտութիւն մը ստեղծելու աւելի դիւրութիւ ններ կայինու հոն պատրաստուեցան իրագործել ջանալ իրենցանջատողական ազգային դիտաւորութիւնը(*): Այսձրի զրպարտութիւնը ջ որ Հայերու վերագրուածանջատողական գաղափարներու մասին չարահնարգիւ ա մըն է միայն ջ միևնոյն ժամանակ անգիտակցօրէն և ակամայ ցոյց կու տայ մեզի Կառավարու

(*)Ջ արդերու թելադրութիւնը,- Եըլտըզի կողմէ ծրագրուած ջ նպատակ ուն էր Հայերու տնտե

սական փճացու մը, և թերևս Եւրոպական միջամըտութիւն մը ստեղծել , Սահմանադրասէրներուհակառակ, ստուգուած է , թէ ուղղակի ՍուլթանՀամիտէն հրամայուած է , ըստ վկայութեան նախորդ Սուլթանի Ա . Քարտուղ ար Ճէվատ պէյի,

*

— 57 —

թիւնը իբրև կազմակերպիչ այն ահաւոր ջարդին ջորուն պատասխանատու ութիւնը ի ցուր կը ջանացուի Հայերուն վերագրել 3 Յօդ ու ած ագիրը իր այդտողերով պարզապ է ս ըսել կ'ուզէ , թ է Հայերունենթադրական այդ աււլ ստամբու թիւ նը և իրենցնպատակին գործադրութիւնը արգիլելու և խափանելու համար էր, որ Կառտվարու թիւնը հարկտես աւ Ատանայի և շրջակայից ջարդերը պատրաստելու 3 Իրաւունք ունինք ուրեմն, մենք ալ

Յօդուածագրի մլ: Հետ հաւատալ , թ է Կառավարութեան կողմէ թագ ուն նպատակ մը կար , այսջարդերու ն մէջ , զոր Թու ի"Ք մոլեռանդ ու թեան ջ

Համիտ ական գրգռումներու և Կու սակալին , Ֆ է -

րի գին, Ճէպէլի Միւթ էաարըֆին եւ քաղաքներու ջ

գի: ղերու յետադիմական պաշտօնեաներուն և

բռնապետական մեծամեծներուն մեղսակցութեանը միայն պիտի ու զ էինք վերագրել : Այդ պատասխանատու ութիւնը Հայերուն վիրագրել ջանալ կընշանակէ Թուրք ոճրագործներւ ւն մեղապարտութիւնը աւելի և ս ծանրացնել : Երբ Հոկտեմբերինջարդի սարսափը տիրեց ամբողջ Կու սակալ ութ ե անմէջ և Թուրքիոյ բոլոր կողմերը, չենք կարծ եր

թէ այն ատեն Հայկական պաարուակը դեր մըխաղացած ըլլար , և նոյն ատեն Սահմանադրութեան և իրենց անձերուն պաշտպանութեան հա

ին չպ է ս հաղորդ եցին հ եռագիրները 3 Թէ Սահ մա -

նա դրասէր Թուրք Գօմիթէն ջ ո՛րքան պատասխանատուութեան բաժին ՄՄ1 նի այա ոճիրներուն մէջ ջչենք կրնար մեց7 - այժմ ճշ դ ել այդ պարագան: Լուրջև անաչառ քննո : թիւն մը ջ սակայն ջ եթ է գոյութիւն ունենայ ? , պիտի կրնայ խնդ րոյն այս մութՓ կողմերն ալ լուսաբանել 3

-

— 58—

մար Հայերը դեռ զէնք ալ չուն էին ն Չենք կարծերթէ Մարտ 31ի Պոլսական շարժումին հետ կապ

ունեցող , Իզմիրի և Պոլսոյ մէջ Թուրքեր ուն կողմէն պատրաստուած և Հայերուն վերագ / ո : իլըվճռուած «Տինամիթ »ներու և ուրիշ պայթու ցիկ

նիւթերու գոյութիւնը յարաբերութիւն մը ու նե -

ցած ըլլար Հայկական Կիլիկիոյ մը անկախութեանլպիրշ զրպարտութեան հ ետ 3 Չենք կարծեր , թէՊօլսոյ, Իզմիրի, Պրու սայի ջ Նիկոմիդիոյ ե Ս և ի Լ

Միջերկրական ծ ովերու նա , ահանգիստներուն մէջկազմակերպուած և ճիշդ Ապրիլ 1ի 14ին գործադ -րութիւնը կանխորոշ ու ած ի - յետոյ գրեթ է հրաշքով մը անոնց գործադրութիւնը խափանու ած

ջարդերու պատրաստութիւնները ո և ից է յարաբերութիւն ունեցած ըլլային Ճէ վատ պէյի մը Գ

Ֆէրի գ Մուսթաֆա Ռէ մզի փաշայի մը, Ի հաանՖիքրիի մը , Ասաֆ Է սատի մը , . Ապաիւլ-Գաաիրիմը և ուրիշ շ ատերու մաքին մէջ յի մարօրէն ըստեղծուած Հայկական Կիլիկիոյ մը հարցին հետ :

Չենք կարծ եր , թէ Ատանայի մէջ «Եաշասըն Սուլթան Հա միա» ն «Գահր օլսուն Մէշրութիէթ )) յանկերգով սկսուած ջ և Թուրք խու ժանին կող մէնարձակուած ամ էն մէկ գնդակի ընկերացող «ԱլՍանա Հուրրիյէթ» ջ «Ալ Սանա Միւսավաթ » ջ «ԱլՄանա Ատալէթ» բացագ անչութիւնները լ7 և է f ա

ռնչութիւն ունեցած ըլլային ջ Հայկական անկախութեան մը ցնորական գաղափարին Հետ ջ բացա -գանչո: թի: ններ որոնց մասին «Իթիաալ» կը լռէ 3Չենք կարծեր , որ Սալճըներուն մէջ Ի հ աան Ֆիքրիի արտասանած հակասահմանադրական և մոլեճառը թեյ ադրուած ըլլար Հայկական Կիլիկիոյ մըգաղափարէն : Ստոյգ է որ Կիլիկիոյ Հայը անհա

տաբար զինուեցաւ և գինուիլ ու զեց, բոլոր Սահ

— 59—

մանադրասէր տարրերու նման , երբ տեսաւ , թ էերկդիմի Կառավարութիւնը կը քաջալերէր Թուրք

*խուժանին զինուիլը, երբ տեսաւ թ է Պոլսէն դըրկուած վառօդներ միայն Թուրք տարրին կը վա -ճառուէին, երբ տեսաւ, թէ մեծաքանակ զէնք ևռազմամթերք կը փոխադրու էր Կիլիկիոյ զօրանոցները, երբ թերթերէն կարդաց թ է ՍուլթանՀամիտ քանի մը հազար ոսկի նուէր կը ղրկէր Համիտիէի զօրագունդերուն, երբ տեսաւ թէ ԹուրքԿուսակցականներու միջև գոյութիւն ունեցող կըռիւներն Մ - անձնական հակառակութիւնները նըպ աստաւոր գետին մը կը պատրաստէին հակասահմանադրական պոռթկումի մը երբ տե սաւ թէՇէրիաթի ճիւաղ պաշտօնեաներ «Իթթիհատը Մուհամմէտիէ»ի մը մոլորանքովը գինովցած ձեռքբերո ած ազատութեան հանդ է պ հակահարուածմը պատրաստելու կ'աշխատէին : Կիլիկիոյ Հայը

թէպէտ զինուեցաւ , սակայն մէկ կողմէն Սահմանադրութեան վրայ չափազանց վստահ , միւս կողմէն աղքատ և անօթի ըլլալուն համար նիհարօրէնզինուեցաւ , որովհետև ան տարիներ է ի վեր արի: -նոտ փորձառութիւնը ուն էր, թ է քաղաքային ներքին ո և է շփոթութեան մը պահուն , ինչ որ ալըլլար անոր հանգամանքն ու բնոյթը , խուժանական բարբարոսութեան առջ և նետո ւելիք առաջինողջակէզը Հայերը պիտի ըլլային:Ատանայի ջարդին կազմակերպիչները ոճիրին

պատասխանատուութիւնը չբաւականանալով ծան

րացնել ամբողջ Հայութեան վրայ, կը ջանան մեզի հաղորդուած անու ղ զակի լուրեր է դատելով,

երևակայական ապստամբութեան անձնական պատասխանատուներ այ ստեղծել , և այդ պա տաս

խանատուները կը փնտռու ին Հնչակեան և Դաշնակ

— 60 —

ցական Կուսակցութեանց շարքերուն, նմանապէսիմ անձիս մէջ, զիս նկատել ով իբրև Յեղափոխական պետ մը . Արդէն առիթ ունեցանք ըսելու թէՀայկական Յեղափոխական շարքերու մէջ այլ և ս

գոյութիւն չունէին չարամտաբար իրենց վերագրու ած անջատողական սկզբունքներ անոնք ա՛լատական գաղափարներու ներկայացուցիչներ էինմիայն , ըլլալով միևնոյն ժամանակ ամենէն անկեղծ և անձնուէր գործակիցները Թուրքիոյ վերածնութեան վարչային և տնտեսական գործին: Բայցտեղական կառավարութեան դահիճ ներկայացուցիչները երևակայական ապստամբութեան մը պաՈնասխ անատու ութիւնը ինծ ի և ՅեղափոխականԿուսակցութիւններու վերագրելով , լիա ներ կայացընել ու զ ա ծ են միևնոյն ժամանակ՝ Յեղափոխական ընկերութիւններու պատկանող կու սակցականմը կամ կու սակցա պետ մը : Բոլոր անոնք , որոնքքիչ ու շատ զբաղած են կուսակցական իւնդ իրներով ) որոշապէս գիտեն, թէ 0սմ . Սահմանադրութենէն երեք ամիս վերջ այլևս կը մտն էի Հ. Ս. Ռ.Կուսակցութեան «Լեկալ» խմբաւ որո մին մէջ, ՈI ա

րուն միակ նպատակն է եղած խաղաղ զարգացումը , Թուրքիոյ զանազան տարրերու հետ համերաշխութեամբ : Հետևաբար ջ ինձմով և Յեղափոխական Մարմիններով Կառավարութեան կազմելուզ ա ծ խառնուրդը արուեստականօրէն ձևակերպ

ուած կեղծիք մը պիտի ըլլայ պարզապէս, որ ճըշմարտութեան ի Ն իրականութեան հակասելէ զատպիտի չկրնայ ուրիշ բանի ծ առայել : Եւ արդ էնի՞նչ հ արկ պատասխանատուներ փնտռել , երբբուն պատասխանատուները 0 բուն ոճրագ ործներըմէջտեղ կը մնան :

Սոյն տեղեկագրիս նախընթաց տողերը կարելի

— 61 —

եղածին չափ ամփոփ գծերով արդ էն իսկ մատնա

նշեցին այդ ոճրագործներէն գլխաւորները 3 Ասոնցգլուխը կը գտնուին նախորդ Կուսակալ Ճէ վատպէյ և Զինու որական հրամուտար Մու սթաֆա Րէ մզի փաշա : Եթ է այս երկուքը ջարդին կազմակերպիչներէն չըլլային ջ իրենց համար շաա դ ի: րին

պիտի ըլլար դ էպ քին սկզբնաւորութիւնը մարել,

Քէչէճիլէրի մէջ հաւ աքուած խուժանը անմիջապ է ս ցրուելով, որու ն Համար ո և ից է դժուարութիւն գոյու թիւն չունէր բնաւ եթէ ուզէին 3 Որովհետև անոնք որ ուզած վայրկեննուն երեքօրեայ կատ աղի ջարդ է մը և պատերազմէ մը յետոյիրենց ձեռքին տ ա կ գտնու ող զինու որական ուժովկարող եղան թափուած այնքան արիւ ններու մէջէն դադրեցնել ջարդերն Ո - հակառակութիւնները ջ որոնք որ մ է կ կամ երկո: ոստիկանով պահմը օտար հաստատութիւններ պահպանեցին ()իրենցհամար աւելի դիւրին պիտի ըլլար այդ միևնոյնզինուորական ուժով ցրուել սակաւ աթ իւ ամբոի:մը ջ երբ դ եռ անիկա չէր թաթ խու ած պարկեշտքաղաքացիներու անմեղ և յորդ ահոս արի: նինմէջ:

Փ

Կու սակալ և ֆէրիք պատասխանատու են կա- *

տարուած ոճրագործութեանց ջ որովհետև Շապանիէ թաղին վրայ կատարու ած առաջին զինուորականյարձակումը և յետոյ զօրքերուն րնդհանուր կոտորածներու և աւ արառո: թեանց մասնակցութիւնը տեղի ունեցած է բուն իսկ իրենց որոշ մամբ և

թ ելադրո: թ եամբ 3 Կուսակալ և Ֆէրիք պատասխանատու են , որովհետև ո՛չ միայն Կու սակալութեանՍանճագի և Գազայի կե դ րոններու ն ջարդի ազ դ ա -րար նշանը տուին հեռագրով, այլ և օգնականզօրք ուզելու պատրու ակին տակ շրջակայքէն , և

-- 62—

նոյն իսկ քաղաքէն մոլեռանդ խուժան մը հաւաքելով «Րէտիֆ» անունին տակ , այդ խուժանինպաշտօնական զէնքեր բաժնեցին, և թ ողուցին որ

խուժանը պաշ տօնական զ էնքերով զինուած մասնակցի թալանին և ջարդին 3 Կուսակալ և Ֆէրիքպատասխանատու են , որովհետև անոնք Հին Րէժիմի օրով ընդունուած աիսթ է մի մը Համաձայնբուն իրողութիւնը խեղաթ իւրելով ԿեդրոնականԿառավարութեան սխալ Մ) - Ան7ն / / տեղեկատու ու -թիւններ ըրին 9 և ՛չ [ս թողուցին որ Քրիստոնեայհասարակութիւ ններ իրաց կացութիւ նը հեռագրովպարզ են դէպքի ծագումին իսկ՝ իրենց հոգևորկեդրոններուն 3 Կուսակալ ն Ֆէրիք պատասխանատու են {) որովհետև Ատանայի մէջ պաշարման վիճակ հրատարակուած և տիրած պահուն ջ արտօնե

ցին «Իթ իտալ»ի ամբոխավար և գ րզ ռիչ հրատարակութիւնները, և պատրաստեցին երկրորդ և ահաւոր ջարդը, Հայերու զ է քերը հաւաքելէ վերջ :Կուսակալ և Ֆէրիք պատասխանատու են , որովհետ և Միսիսի Հազարապետին ջանքով ու պաշ տպանութեամբ տեղւոյն փրկուած Հայերուն կեանքըառանց ապահովութեան տակ առնելու ) Հաճընղրկելու պատրու ակին ա ակ Հոզաբապետը Հեռացուցած , և տեղւոյն Հայերը ամբողջովին ջարդ ելտալու պատճառ եղած են : Կու սակալ Ճէ վատ պէյպատասխանատու է ջ որովհետև զ ելով Մէրսինիմէջ ալ կատարել ա ալ իր եդեռնագործութիւնը }Հակառակ Մ էրսինի Միւթ էսարըֆին ազդ արարու -թեան՝ ու զած է Թուրք խուժանները թռ է ններովՄէրսին փոխադրել , և *այդ կանխորոշ վտանգինպատասխանատու ու թեան մասնակից չի գտն ուելու համար հրաժարական տու ող Միւթ է սարըֆին

— 63 —

հրաժանականը կ'ընդ ունի , հասնելու համար իր

նպա ոակին Ց Ու պահ մը վերջ ստիպու ած կը Հ ո -

մակերպի Միւ թ է սարըֆին առաջարկութ ե ան :

Ատանայի բոլոր հակասահմանադրական Թուրքմեծամեծները պւատասխանատու են ջ Հոկտեմբերեան ջարդի կազմակերպութ եան , և Ապրիլեանջարդի գործադրութեան հեղինակներն ըլլալ նունհամար : Պատասխանատու ին ԻՀաան Ֆիքրի և ԻթթիՀատեան խմբակը , որոնք գործքով, խօսքով և

գրով Հրա հրած են արիւ նռուշտ խուժանին մոլեռանդութիւնը ն Պատասխանատու է Ճէպէլ ի Պէր էքէթի Միւթ էսարըֆ Ասաֆ Էսատ Պէյ ջ իր ըստորադ աա պաշ տօնեաներով և Գայմագամներով Փ

քանի որ ինք Էրզինի մէջ խուժ անին Մարթինբաժնած ջ անոնց մոլեռանդ ութիւնլ, գրգռած և

Չոք-Մարզ ու անի վրայ կատարու ած յարձակումները ղեկավարած է , նոյն իսկ Չոք-Մարզուանցիներու վկայութ եամբ, որոնք հեռադիտակով զինքըաչքէ չեն վրիպեցուցած որովհետև Փայասի բանտը բանալ տուած և Հոն գտնու ած Քրիստոնեանե

թը ջարդ ել տալ էն ետք , բերդ արգել 5-600 ոճրա -գործներ ազատ արձակած և Հայ գիւ ղերու վրայ

յարձակել տ ու ած է . որովհետև իր սարքած ջարդ երը արդարացնելու համար ճշմարտութեան հակառակող դ ա : աճան հեռագիրներով Կեդր . Կառա

վարութեան ուշադրութիւնր վրիպեցու ցած և ՈIքա

րի ւններու շարունակաբար՝ ահեղօրէն թափու ելու ն

պատճառ եղած է : (*) Ասոնցմէ դ ուրս կան մի/ ենքնա

(*) Երեսփ Փ Ժաղովոյ 67րդ Փ նիսաին մէջ կը

կարդացուի Ճէպէլի Պէրէքէթի Միւթ էսարըֆիմէ կ հեռագիրը , ուր կ'ըսէ , «Թիւրիմացութ ե ան

—:64 *աաա

կաւին բազմաթիւ պատասխանատուներ Փ ջարդ տեղի ունեցած քաղաքներու և գիւղերու մէջ, զորս

Կառավարութիւնը բարեյօժարութիւնը ունենայկեդրոնին մէջ կազմուած Խառն Յանձնաժողով մըդրկել Ատանա ջ ճշդելու համար պատասխանատըւ ութիւ նները 0 պատժելու յանցաւորները և դ արմանելու դժբաղդ Հայերուն անդարմանելի կորուստները 8

հետևանօք Տէօրթ Եօլի մէջ յառաջ եկած ցաւալիդ է պքեր վերջ գտած են . . . : » ու չի խոստովանիրթէ այդ թ ի ւ ր ի մ ա ցո ւ թ ի ւ ն ը պարզապէսաղ տոտ ծածկոյթ մըն է , իրենց կանխ օրօք սարքած, Ա - դիտումնաւոր կերպով կազմակերպածջարդին վրայ:

IIiliiliյ-

3 g615 08884 8893

|Barcode|ոՏide

«քն

7:*::

::::.:&ք