czy tutanchamon miał dentystę? historia stomatologii w...
TRANSCRIPT
55
Ann. Acad. Med. Siles. (online) 2017; 71: 5561
eISSN 1734-025X
DOI:10.18794/aams/62994
PRACA POGLDOWA
REVIEW
Czy Tutanchamon mia dentyst?
Historia stomatologii w staroytnym Egipcie
Did Tutankhamun Have a Dentist?
The History of Dentistry in Ancient Egypt
Marek Kucharzewski1, Natalia Sitek-Ignac1, Anna Saran1, Izabela Stwora1, Katarzyna Wilemska-Kucharzewska2
1Katedra i Zakad Anatomii Opisowej i Topograficznej, Wydzia Lekarski z Oddziaem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu, lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
2Katedra i Oddzia Kliniczny Chorb Wewntrznych, Wydzia Zdrowia Publicznego w Bytomiu, lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
STRESZCZENIE
Prezentowany artyku bdzie prb znalezienia odpowiedzi na prozaiczne z pozoru pytanie czy Tutanchamon mia
dentyst? Wspczesna stomatologia kojarzona jest z coraz bardziej zaawansowan technik leczenia oraz drogim
i nowoczesnym sprztem znajdujcym si w zdecydowanej wikszoci gabinetw. Autorzy przedstawiaj w pracy
sytuacj panujc w staroytnym Egipcie, gdzie mimo braku dostpu do najnowszych osigni, istniao zaintereso-
wanie t dziedzin nauki. Z dzisiejszej perspektywy trudno nam uwierzy, e staroytni potrafili leczy prchnic,
usuwa zby oraz unieruchamia je za pomoc zotych drucikw. Mimo e nie znali szczoteczek do zbw, dbali
szczeglnie o higien jamy ustnej stosujc zioowe pukanki. Wbrew powszechnym przekonaniom historia stomatolo-
gii liczy sobie tysice lat, a odkrycia archeologiczne potwierdzaj, e kultury staroytne dysponoway podstawow
wiedz stomatologiczn i ju wtedy mona byo wstpnie diagnozowa oraz leczy stany chorobowe w obrbie jamy
ustnej. Cywilizacja staroytnego Egiptu to nie tylko rozwinita kultura, polityka, ale take medycyna, w tym stomato-
logia.
SOW A KL UCZOWE
staroytny Egipt, historia stomatologii, leczenie chorb zbw
Received: 14.08.2015 Revised: 03.05.2016 Accepted: 03.05.2016 Published online: 12.04.2017
Adres do korespondencji: Dr hab. n. med. Marek Kucharzewski, Katedra i Zakad Anatomii Opisowej i Topograficznej, Wydzia Lekarski z Oddziaem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu, lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, ul. Jordana 19, 41-808 Zabrze, tel. +48 32 272 22 01, e-mail: [email protected]
Copyright lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach www.annales.sum.edu.pl
ANN. ACAD. MED. SILES. (online) 2017; 71: 5561
56
ABSTRACT
This article will attempt to find an answer to a seemingly mundane question Did Tutankhamun have a dentist?
Modern dentistry is associated with increasingly advanced treatment technology and expensive and sophisticated
equipment located in most offices. In this paper, the authors present the situation in ancient Egypt, where in spite
of the absence of access to the latest developments, there was interest in this field of science. From today's
perspective, it is difficult to believe that the ancients were able to treat caries, remove teeth and immobilize them
with a 'golden wire'. Although they did not know toothbrushes, they took particular care of oral hygiene using
herbal mouthwashes. Contrary to popular belief, dental history is thousands of years old and archaeological
discoveries confirm that ancient cultures had basic dental knowledge and even then pre-diagnosis and treatment
of conditions in the oral cavity was possible. The civilization of ancient Egypt had not only a developed culture,
politics, but also medicine including dentistry.
KEY WO RDS
ancient Egypt, history of dentistry, treatment of diseases of the teeth
WSTP
Pocztki stomatologii sigaj ok. 210 lat p.n.e. Spo-
soby leczenia ludzi stosowane wwczas w znacznym
stopniu zaleay od warunkw ycia panujcych w
wczesnym wiecie. Egipt by jednym z lepszych
orodkw leczniczych w wczesnych czasach, mimo
i pojcie prchnicy nie byo jeszcze powszechnie
znane, a za wszelkie dolegliwoci blowe odpowiada
robak w zbie. Idea robaka w zbie jest jedn z naj-
starszych i jednoczenie najbardziej dugotrwaych
teorii zakorzenionych w po-pulacji. W papirusie Ana-
stasi czytamy: Pewien pisarz jest u mnie, robak gryzie
jego zb [1,2,3,4,5].
Ryc. 1. Fantom robak w zbie (rzeba w koci soniowej, poudniowa Francja, 1780 r.) [6]. Fig. 1. Phantom the worm in the tooth (the sculpture of ivory, southern France, 1780) [6].
Zy stan uzbienia ludnoci staroytnego Egiptu po-
twierdzia tomografia komputerowa, ktrej poddano
egipskie mumie. Oprcz brakw w uzbieniu na zdj-
ciach mona zauway ubytki pochodzenia prchni-
cowego, erozj, zamania koron, resorpcje koci, ka-
mie nazbny oraz choroby przyzbia [8,9,10,11].
Ryc. 2. Tabliczki z receptami do wypdzania robakw sprzed XVII wieku p.n.e. [7]. Fig. 2. Plates with prescriptions for expelling worms from before XVII century B.C. [7].
Czstym problemem wrd Egipcjan byo patologicz-
ne starcie zbw spowodowane konsumpcj zboa
zmieszanego z wszechobecnym piaskiem. Erozja po-
stpowaa, obnaajc miazg zbw i doprowadzajc
do stanw zapalnych oraz ropni okoowierzchoko-
wych.
W wikszoci papirusw nie znaleziono zalece odno-
nie do leczenia chirurgicznego chorb jamy ustnej,
jednak szcztki znalezione na wykopaliskach prowa-
dzonych na terenie Egiptu pozwalaj stwierdzi, e
Egipcjanie nie tylko wyrywali zby, lecz take chi-
rurgicznie usuwali ropnie. Dowodem na to mog by
czaszki pochodzce z okresu 29002750 p.n.e., zawie-
rajce mae otwory w szczce oraz uchwie w okolicy
korzeni zbw. Uwaa si, e miay one suy do
drenau ropni okoowierzchokowych [2,3, 5,15].
Wielkiego Wadc Egiptu Tutanchamona (ywy
Wizerunek Amona), ktry by traktowany przez pod-
danych jak bstwo, take mczyy robaki w zbach.
Faraonowie nalecy do wyszej klasy Egipcjan mieli
specjalnych sucych, ktrzy oczyszczali im zby.
Podczas prac wykopaliskowych odkryto przepisy na
przygotowanie rodkw do wzmocnienia zbw.
M. Kucharzewski i wsp.: CZY TUTANCHAMON MIA DENTYST? HISTORIA STOMATOLOGII W STAROYTNYM EGIPCIE
57
Przykadem tego moe by nastpujca receptura: jed-
na miarka soli kamiennej ziemi, jedna miarka czerwo-
nej ochry, jedna miarka miodu. rodki te naleao
dobrze wymiesza i zastosowa na zby pod cinie-
niem. Istniao te wiele innych recept, ktrych uywa-
no w celu zagodzenia zapalenia dzise, erozji zbw,
zapalenia miazgi i znoszenia blu zbw. Niektrych
z tych przepisw uywa si do dnia dzisiejszego
[2,3,15,16].
Ryc. 3. Zdjcie RTG mumii [12]. Fig. 3. X-ray of the mummy [12].
Ryc. 4a. TK resorpcji koci [13]. Ryc. 4b. Fragmenty korzeni zbw w gardle [13]. Fig. 4a. CT of bone resorption [13]. Fig. 4b. CT of fragments of teeth roots in the throat [13].
Ryc. 5a. Uszkodzenie przyrodkowej szyjki zbw 15 i 26 spowodowane Ryc. 5b. Prchnica pierwszego zba trzonowego [13]. prchnic [13]. Fig. 5a. Damage to the medial neck of teeth 15 and 26 by caused the ca- Fig. 5b. Caries of the first molar tooth [13]. ries [13]
ANN. ACAD. MED. SILES. (online) 2017; 71: 5561
58
Ryc. 6. MRI Rezonans magnetyczny czaszki mumii [13]. Fig. 6. MRI of the mummys skull [13].
Ryc. 7. Utrata koci wyrostka zbodoowego w okolicy trzonowcw uch-wy, bdca przyczyn zaawansowanego stanu zapalnego przyzbia [14]. Fig. 7. Bone loss of the alveolar proces around the mandibular molars, which is the cause of advanced periodontal inflammation [14].
Uczony historyk, Herodot z Halikarnasu, odwiedzajc
Egipt okoo 450 r p.n.e., stwierdzi: Jeli chodzi
o medycyn egipsk to jest u nich uporzdkowana na-
stpujco: kady lekarz zajmuje si tylko jedn choro-
b, a nie kilkoma. W caym kraju jest duo lekarzy,
poniewa s specjalici od chorb oczu, inni od gowy,
inni od zbw [5]. Lekarze egipscy, mimo i nie byli
c: sinu (saunu) specjalici po szkole medycznej,
nab kapani leczcy modlitwami oraz sau znacho-
rzy i czarownicy leczcy magi [3,5,15].
Faraonowie cenili medykw, a ich pozycja spoeczna
w pastwie dorwnywaa wysokim urzdnikom. ro-
dowisko lekarzy i dentystw byo zrnicowane pod
wzgldem dochodw finansowych. Szczeglnie obfi-
cie wynagradzano lekarzy pracujcych w paacu wad-
cy oraz medykw wojskowych. Stojcego najwyej
w hierarchii lekarza Faraona nazywano Wielkim leka-
rzem Dolnego i Grnego Egiptu. Jednym z pierw-
szych lekarzy egipskich leczcych zby by Hesi-Re,
ktry y na przeomie IV i III tysiclecia przed Chry-
stusem i zosta przez potomnych uznany za zwierzch-
nika lekarzy zbw Faraona. Na ciennym reliefie
grobowca widnieje napis: Naczelny dentysta i lekarz
krlewski [1,3,5].
Dentyst w staroytnym Egipcie okrelano mianem
czowieka leczcego zby albo lekarza od zbw.
W napisach hieroglificznych profesja dentysty zostaa
oznaczona poziom strzak oraz garnuszkiem do prze-
chowywania maci. Kwalifikacje medyczne uzyski-
wali w szkoach nazywanych domami ycia [1,2,4,5].
Dentysta dysponowa rnego rodzaju lekarstwami,
ktre nie zawsze przynosiy ulg, std najskuteczniej-
sz metod pozostawaa ekstrakcja. Z tego powodu
wzroso zainteresowanie t dziedzin nauki i zaczy
powstawa pierwsze szkoy ksztacce kandydatw na
wyrywaczy. Przyszli dentyci wiczyli usuwanie z-
bw na martwych zwierztach [1,4,5].
Najpopularniejszym narzdziem do usuwania zbw
byy proste kleszcze oraz Bantasank i Bodisa. Narz-
dzie Bantasank przypominao kozi stopk, natomiast
Bdisa miao ksztat haka na ryby. Technika usuwania
polegaa na obnaeniu zba z dzisa oraz usuniciu
go wyej wymienionymi narzdziami. Po zabiegu
koci wyroska zbodoowego wyamywano, a ran
Rys. 8. Stan uzbienia mumii [13]. Fig. 8. Dental conditio of the mummy [13].
dobrymi teoretykami, sprawdzali si jako praktycy,
przy czym ich wiedza dotyczca anatomii bya bardzo
ograniczona. Podczas mumifikacji nie przeprowadza-
no sekcji ciaa w nowoczesnym tego sowa znaczeniu,
lecz jedynie otwierano je i oczyszczano.
W Egipcie prawdopodobnie nie byo lekarzy wiec-
kich, a w razie problemw ze zdrowiem suyli pomo-
poekstrakcyjn przypalano rozarzonym elazem, za-
bezpieczajc przed infekcj. Osoby, u ktrych prze-
prowadzano te zabiegi, byy pod wpywem rodkw
zmniejszajcych dolegliwoci blowe, takich jak
opium. Ekstrakcja w staroytnym Egipcie naleaa do
zabiegw wyjtkowych, charakteryzujcych si znacz-
nym stopniem trudnoci [1,4,5,15].
M. Kucharzewski i wsp.: CZY TUTANCHAMON MIA DENTYST? HISTORIA STOMATOLOGII W STAROYTNYM EGIPCIE
59
Ryc. 9. Nadmierne zuycie guzkw zbw przedtrzonowych i pierwszych zbw trzonowych [14]. Fig. 9. Excessive use of premolar teeth tubercles and of first molat teeth [14].
Ryc. 10. Starcie wszystkich zbw bocznych, zwaszcza zbw przed-trzonowych, ktrych miazga zostaa odsonita. Wytworzenie ropnia wok wierzchokw startych zbw spowodowao powstanie koowego obszaru zniszczenia koci [14]. Fig. 10. Attrition of all lateral teeth, especially prmolar teeth, pulp of which has been exposed. Abscess formation around apexes of grated teeth caused formation of circular area of bone damage [14].
Najwaniejszym dowodem potwierdzajcym dziaal-
no staroytnych dentystw s papirusy. Jednym
z najstarszych tekstw medycznych opartych na magii
jest papirus Ebersa, obecnie przechowywany w Bi-
bliotece University of Leipzig w Niemczech. Papirus
ten jest czsto nazywany pierwsz encyklopedi me-
dyczn, gdy zawiera 700 magicznych formu i rod-
kw zaradczych. Znajduje si tam wzmianka zatytu-
owana O rodkach, ktre wzmacniaj zby. Nieznany
autor wymienia tam wczenie stosowane leki zapo-
biegajce obrzkom dzise i rozchwianiu zbw.
Byy to: ziemia oowiana, mid, kwas krzemowy
i ziele miedziana [5]. W papirusie moemy znale
sowa podkrelajce fakt, i wiedza lekarska pochodzi
od bogw: Nale do Ra. On powiedzia: to ja ochro-
ni chorego przed wrogami. Jego przewodnikiem
bdzie Thot, ktry kae mwi pismom i jest autorem
formu; on to obdarza sprawnoci uczonych i leka-
rzy-magw oraz ich uczniw, by uly w chorobie
temu, ktrego bg pragnie zachowa przy yciu. Ra,
bg Soce, zleci opiek nad ludmi bogu zwanemu
Thot, najwyszemu wadcy domu ycia i pierwszemu
wtajemniczonemu, ktry przedstawiany by w postaci
ibisa. Twierdzono, e kiedy ibis pi, wkada gow
pod skrzydo i przybiera ksztat serca organu, ktry
od zawsze fascynowa staroytnych Egipcjan. Lekarze
egipscy byli przekonani, e serce mwi o zdrowiu [5].
Ryc. 11. Thot [17]. Ryc. 12. Thot [18]. Fig. 11. Thoth [17]. Fig. 12. Thoth [18].
Rys. 13. Znak hieroglificzny symbolizujcy dentyst [19]. Fig. 13. Hieroglyph sumbolizing the dentist [19].
Drugim dokumentem jest papirus Edwina Smitha, kt-
ry z kolei przedstawia racjonalne i naukowe podejcie
do medycyny w staroytnym Egipcie. Papirus ma 4,68 m
dugoci, podzielony jest na 17 stron. Zosta odnale-
ziony w 1862 r. w grobowcu koo Teb przez Edwina
Smitha. Jego pochodzenie datuje si na 1555 r. p.n.e.
Dostarcza szczegw na temat urazw, diagnozy oraz
zawiera prognozy i moliwoci leczenia schorze. Ma
wrcz nieocenione znaczenie. Odczytujemy z niego
nastpujce wskazwki: Jeli badasz czowieka ze
zwichnit szczk i nie da si jej zamkn, to w
mu do ust swoje kciuki, rozwierajc je podczas gdy
pozostae palce uksztatuj co w rodzaju zaciskw
podtrzymujcych podbrdek pacjenta. Wtedy pchnij
kciuki do tyu, a nastawisz w ten sposb szczk na jej
pierwotne miejsce. Potem opatrz szczk pacjenta
okadem z mokrego plastra miodu [5].
ANN. ACAD. MED. SILES. (online) 2017; 71: 5561
60
Ryc. 14. Stella w wityni w Kom Ombo, 2600 p.n.e., instrumenty do ekstrakcji. Kleszcze dentystyczne: Bantasank, Bodisa [20]. Fig. 14. Stella in the temple of Kom Ombo, 2600 B.C., instruments for extraction. Dental forceps: Bantasank, Bodisa [20].
Ryc. 15. Papirus Ebersa [20]. Fig. 15. Ebers Papyrus [20].
W staroytnym Egipcie medycyna miaa charakter
zarwno magiczno-religijny, jak i empiryczno-racjo-
nalny. Wiara w ozdrowiecz moc bogw skaniaa
ludzi do odwiedzania wity oraz szukania pomocy
u kapanw, a konkretne i uporczywe dolegliwoci
zmuszay ludzi do korzystania z porad lekarzy [5].
Poddane badaniu mumie dostarczaj take informacji
na temat podejmowanych prb uzupenienia brakw
zbowych. Zachoway si zby sztuczne i zote plom-
by, a z okresu ok. 2600 r. p.n.e. pochodzi najstarszy
znany przykad unieruchamiania zbw za pomoc
szynowania i mocowania drutem ze zota. Zby zast-
powano wszczepami z koci soniowej, drewna, musz-
li lub elaza, a take wykonywano pierwsze mosty ze
zotego drutu [5,9,15].
Herman Junker znalaz w pobliu Gizy dwa zby
trzonowe poczone zotym drutem, pokryte kamie-
niem [5,21]. Naley jednak pamita, i dla Egipcjan
bardzo wane byo pomiertne przygotowanie zmare-
go do podry w zawiaty, zatem istnieje te teoria, e
mosty wykonano ju pomiertnie.
Ryc. 16. Mostek zbowy zrobiony ze zotego drucika [22]. Fig. 16. The dental bridge made of gold wire [22].
Ryc. 17. Mostek zbowy zrobiony ze zotego drucika [23]. Fig. 17. The dental bridge made of gold wire [23].
Istnieje wiele artykuw, ktre poddaj w wtpliwo
osignicia staroytnego Egiptu, midzy innymi rw-
nie to, e Hesi-Re by gwnym lekarzem dentyst,
czy fakt stworzenia protez bd dbao o higien ja-
my ustnej. Wci jednak znajdujemy coraz nowsze
dowody na potwierdzenie rozwoju stomatologii w sta-
roytnym Egipcie [5,15,21].
Przedstawione rozwaania dowodz istnienia w cywi-
lizacji staroytnego Egiptu wiedzy pozwalajcej na
odrnienie stanw patologicznych jamy ustnej od
normy fizjologicznej. Na podstawie posiadanych da-
nych nie jestemy w stanie odtworzy wszystkich
szczegw pracy staroytnego dentysty, gdy papiru-
sy egipskie wci zawieraj jeszcze wiele tajemnic,
a zapiski w hieroglifach nadal nie zostay w peni roz-
szyfrowane. Z ca pewnoci mona stwierdzi, e
cz dziaalnoci staroytnego dentysty nieodzownie
zwizana bya z magi i zaklciami, ktre miay po-
mc w zmniejszeniu dozna blowych. Magi i me-
dycyn traktowano jako skadowe caoci wspdzia-
ajce dla dobra czowieka. Egipcjanie uwaali, e
wiedza lekarska pochodzi od bogw i to ona pozwoli-
a im stworzy potrzebne narzdzia (bdce prototy-
pem dzisiejszego instrumentarium). W ich przekona-
M. Kucharzewski i wsp.: CZY TUTANCHAMON MIA DENTYST? HISTORIA STOMATOLOGII W STAROYTNYM EGIPCIE
61
niu to bogowie kierowali rkoma wczesnych lekarzy
i to wanie bogowie mieli wpyw na skuteczno wy-
konywanych zabiegw. W XX wieku stomatologia
stopniowo nabieraa ludzkiego oblicza dziki rozwo-
jowi technologii i medycyny, jednak aden postp nie
byby moliwy bez podwalin.
PIMIENNICTWO
1. Blomstedt P. Dental surgery in ancient Egypt. J. Hist Dent. 2013; 61(3): 129142.
2. Forshaw R.J. The origin of the dental profession: dental disease and dentistry in ancient Egypt. Dent. Hist. 2011; 54: 3954.
3. Forshaw R.J. Dental health and disease in ancient Egypt. Brit. Dent. J. 2009; 206(8): 421424.
4. Forshaw R.J. The practice of dentistry in ancient Egypt. Brit Dent. J. 2009; 206(8): 481486.
5. Greeff C.J. Dentists, dentistry and dental diseases in ancient Egypt. Rozprawa doktorska. University of South Africa. Pretoria 2013.
6. http://www.pshs.pl/historia-stomatologii [dostp 20.07.2015].
7. http://dentonet.pl/artykul/6196165-historia-dentystyki/ [dostp 20.07.2015].
8. Gerloni A., Cavalli F., Costantinides F., Bonetti S., Paganelli C. Dental status of three Egyptan mummies: radiological investigation by multislice
computerized tomography. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol.
Endod. 2009; 107(6): 5864.
9. Thekkaniyil J.K., Bishara S.E., James M.A. Dental and skeletal findings on an ancient Egyptian mummy. Am. J. Orthod. Dentofacial Orthop. 2000;
117: 1014.
10. Hoffman H., Hudgins P. Head and skull base features of nine Egyptian mummies: evaluation with high-resolution CT and reformation techniques.
AJR Am. J. Roentgenol 2002; 178: 13671376.
11. Nickol T., Germer R., Lieberenz S., Schmidt F., Wilke W. An examination of the dental state of an Egyptian mummy by means of computer
tomography: a contribution to dentistry in Ancient Egypt. J. Hist. Dent. 1995;
43: 105112.
12. https://su.krakow.pl/zakad-diagnostyki-obrazowej-krakow/historia-okres-od-1945-do-1996 [dostp 20.07.2015].
13. http://www.palarch.nl/wp-content/egt_2008_1_1.pdf [dostp ].
14. http://www.gizapyramids.org/pdf%20library/filce-leek_jea_53_1967.pdf [dostp 20.07.2015].
15. Marion L.R. Dentistry of ancient Egypt. J. Hist. Dent. 1996; 44: 1517.
16. Forrai J.: The beginnings of dental caries and its treatments. Rev. Clin. Pesq. Odontol. Curitiba 2009; 5: 187192.
17. http://urbanzen.pl/content/104-THOT [dostp 20.07.2015].
18. http://pl.wikipedia.org/wiki/Thot [dostp 20.07.2015].
19. Supady J. Dentystyka w staroytnym Egipcie. Protet. Stomatol. 2012; 62(3), 211215.
20. C:\Users\Natalia\Desktop\artyku\1.EGIPT\Egipt\AncientEgyptianMedi-cine-Smith Papyrus-Ebers Papyrus.mht [dostp 20.07.2015].
21. http//www.ncbi.nim.gov/pcm/articles/PMC1034120 [dostp 20.07.2015].
22. http://www.wynalazki.mt.com.pl/ [dostp 20.07.2015].
23. http://citydent.dk/hvornar-dateres-de-forste-behandlinger-fra/ [dostp 20.07.2015].
http://www.pshs.pl/historia-stomatologiihttp://dentonet.pl/artykul/6196165-historia-dentystyki/https://su.krakow.pl/zakad-diagnostyki-obrazowej-krakow/historia-okres-od-1945-do-1996https://su.krakow.pl/zakad-diagnostyki-obrazowej-krakow/historia-okres-od-1945-do-1996http://www.palarch.nl/wp-content/egt_2008_1_1.pdfhttp://www.gizapyramids.org/pdf%20library/filce-leek_jea_53_1967.pdfhttp://urbanzen.pl/content/104-THOThttp://pl.wikipedia.org/wiki/Thothttp://www.wynalazki.mt.com.pl/http://citydent.dk/hvornar-dateres-de-forste-behandlinger-fra/