i. n. yAPHORJsMI NONNULLI,

DE

NE X UsCIENTIARUM

PHILOsOPHICARUM.QUOs,

Adimente AtnpliJJl Collegio Philosophico in RegiaAcademia Aboev(iyPRALs1DE

ctocr. CAROLOFRID.MENNANDER.

Hactenus scient. Nat, jam s. s. Theol. PROPFss.Reg. & Ord. Reg/ Acad. scient. svec. MEMBRO,

Publico examini juhjicere consUtuit y

Aiumnus Regius

CAROLUs sTALPE,stupro - Farno.

Die XIX, Junii, Anni, MDCCLI1I,In Auditorio Majori,

horis ante meridiem coniveris.ABO;£; Imprefflc Direst.&Typogr. Reg. Mag. Duc, Finland,

JACOB MERCRELL,

tslUxiwe Reverendo atque Almplissnno 'TJ!ROy

DN CHRIsTIANOMELARTOPOEO,

ARCUI - PRAEPOsITO per Careliam Ruthenorum, &

Uonlistorii Wiburgensis PRAEsIDI gravissimo, eccle-siarumque svethicae & Fennicas urbis illius

ANTIsTITI vigilantilsimo,MAECENATI PIA MENTE COLENDO.

n MUlto suntt VIR Maxime Reverende, qua me,2 s / ne de vultu quidem TiBl notum ,

&“ immaturumhunc ingenioli mei satum , aditu ad limina IUA pro-hibere videntur. Cum enim omni » qua se commenda•biles reddere queant , dignitate destituantur ha pagel-la , justus animum occupavit timor , ne savorem TUUMconciliaturus t eodem prorjus evajurus ejjhn indignus.

Interim tamen omnem mihi verecundiam exemit & ha-stantem confirmavit illa inter reliquas TUAs virtutescaput extollens benignitas plane singularis, qua omnesbonarum litterarum cultores, qui clientelam ac patro-

cintutn TUUM expetunt , excipere [oles. Hac here-'volentia TU A , qua e sama communi mihi innotuerat,animum resiciebam’, humillima JJe fretus, nec me uni-cum savoris TUI prasidio exclusum iri, sied idemcompluribus aliis antea impertitum % etiam mihi, ututimmerenti, cui Divina providentia contigit vocatioad loca illa , ubi TU rei ecclesiaflica curam geris,esso expeti andum. De igitur , VIR Maxime Reveren-de , humillime precor, hac, quam soveo, fiducia hu-millima <sir certijsima , me excidere patiaris. suscipiasvero , quasio, &ad(pici as serena , ut soles , frontetnunuscultm hocce chartaceum levidenst, quod TIBI pia

venerabunda porrigitur manu <sis mente. Et quumomni alio splendore careant pagella ha, a TUO No-mine Amplissimo easdem certificare henignifisime sinas.Ego vicisisim, ad sUPREMUM NUMEN pro TUITuorumque perenni felicitate, vota sundere non in-termittam calidissima ardenttjsimaqug»Maxime Reverendi atque Amplissimi NOMINIs TUI,

Humillimus tuitor ,

CAROLUs sTALPE,

Admodum reverendo atque prec }aridlmo VJJRs),

Dn. CAROLO MELARTOPOEO,Ecclesiarum, quae Deo in Ulkela colliguntur, pasto -

R/ vigilantissimo, districtusque adjacentis PRAEPOsITOlonge meritissimo.

VIRO admodum reverendo atque praclarissitno,Dn. Mag. MARTINO

PAsTORI in Totiala meritissimo.VIRO plurimum reterendo atque pra-c'arissimo ,

Da. Mag. GABR1ELI s&W&mstiPIsTOR! in Cans lojo dienissimr\

PATRONIs ac FAUTORIBUs OPTIMIs.

T\T.nevolentia VEsTRA ac savoris, PATRONI &•sj EVEKGETAE OPTlMs, beneficiorumque, qui»Jnu me non dedignati e(lis ornare , indicem quamvis,quod ingenue consiteor , ne capere quidem queant pagellaha pauca & levijsima ; VOBIs tamen ut eas conjecra-rem exegit pietas, postulavit debita gratisimi animiveneratio . Has itaque eodem , quo me ipjum semper

,

benigno vultu excipiatis, obsecro. Hoc si mihi conti-gerit, novo & maximo benignitatis documento me ac»cumulatum essie latus judicabo. siuperejl, cumomnis generis felicitatis ardenti adprecatione, dumvivam , permanebo.Admodum & Plur* Reverendorum atq: Praeclarissimoruca

NOMINUM VEsTRORUM,

Cultor humillimus , ohservantissmus $

CAROLUs sTALPE,

APHORliMUs I.

MIssis ceteris omnibus Philosophiae notionibus,eorum hic nostram facimus sententiam, quieam per scientiam rerum divinarum & huma-narum, rationis ductu comparabilem, definiunt.

APHOR, II.

PRincipium, a quo omnes res, quae objecta sunePhilosophiae, & quoad essentiam & existentiam ca-

rum, dependent, cst Deus, Ens illud absolutc necessari-um & perscctissimum. Dignilssma itaque haec & altissi-mj omnium ditciplinarum Philosophicarum, THLOLOCidNATURALIs, de Deo, ejusque attributis & operibus,quatenus cx ratwnis lumine hauriri potest, nobis traditscientiam.

APHOR. ///.

PHilosophia, quatenus (cientia, certa, ex quibus de-nronslran debet, praesupponit principia. Hine ceu u-

niversalistima totius Philosophiae pars considcranda ve-ait 0N10L0GIAj haec enim primorum cognitionis hu-manae principiorum, notionumque rerum universalissi-tnarum, quae in omnibus reliquis disciplinis Philosophi*cis usum praesum, nobis exhibet scientiam.

2APOR. IV.

PEr res divinas, quarum in definitione philosophi-ae sicta ess mentio, intelligimus spiritus & corpo-

ra, adeoque totam rerum universitatem, in Deo (essoagnoscentem rationem (ui (officientem. Per humanasveio, non tantum actiones hominum morales, praelu-cente 'intellectu & decernente voluntate factas, adeo-que ipsis im putabiles; verum etiam rerum naturaliumillas, quarum ab industria & inventione humana, quapartem aliquam, dependent determinationes. Triplexhinc oritur scientiarum philosophicarum divisio. Ali-quae enim circa res naturae occupantur; aliae in diri-gendis intellectu & voluntate humana industrjam col-locant; aliae vero res artis concernunt. Postunt autemres hae omnes vel ratione qualitatis, vel quantitatis, velsinium rclpcctu, considerari.

AOHR. V.

CUm res hujus univerli, respecto qualitatis conside-ratae, duplicis sine disserentiae, aliae nimirum mate-

riales, aliae iterum immateriales, quae circa illas occu-patur, philosophia, in duas dividitur partes, videliceti,i PHYsICAM & PUPUMATOLOGIaM , quarum illa rerummateriatum, seu corporum, haec vero rerum immate-rialium scientia abiolvitur.

APHOR. VI.

COrpora, quae objecta sunt Physices, simi vel totaliavel partialia, quae utraque conceptus ouosdam ha-

bent communes, unde tres oriuntur Physices partes,Phyfica scii, gentralu , cahjiis & Js>tcuilis, Prima corpo-ra io genere, secunda totalia, & tertia corpora par-tialia contemplatur.

3aphor- viu

COrpora partialia licet innumera sini, asl stuas ta-men classes generales reserri postunt; quarum una

ca, quae dementa vocantur, aut Verulamio collegia cor-porum majora, altera minora, vd ipsa corpora (peda-liora, quaeque naturalium nomine venire solent, com-plectitur. Unde sit, ut in stuas partes dispescatur Phy-iica specialis, nempe in Phy sicum slemensarem & corporumvatUr illa per scientiam elementorum» haec perCdentiam naturalium definitur.

APHOR. Fili,

Circa res immateriales hujus universi versatur PNEU-MAIOLOGIA ,

& illa, quae animae indolem panditpsycbohgijt, Animae autem quum sint vel homssium velbrutorum, ratio patet, cur Psychologiae, dc animabus hu-manis ex prosesso agenti, ccu appendicis loco, subjun-gitur a nonnullis scientia de animabus brutorum,

APHOR. IX.

QUatenus vero praecipua ratio habetur animae huma#nae, duarumquc ejus facultatum dirigendarum, co-

gnoscitivae nim. & adpetitivae, quarum illa a vero, haeca bono aberrare solet, binae aliae emergunt scientiae Phi-losophicae ; LOGICA sciJ. &PHILOsOPHIA PRACTICA seu MO-RALIs, quarum una facultatem cognoscitivam, altera ad-petitivam dirigera docet.

APHOR. X,

FAcuItates animae dirigendae regulis quibusdam con-formentur nec&ssc cst, Ad hanc autem facultatum

animae, ad regulas conformationem requiri, ut cognitioipsarum illarum regularum praecedat, adplicatio verosubsequatur, itidem patet. Atque haec ipsa, si ad logi-

4

tam adplicentus, rationem ejusdem diviflonis in Thereticam & Prasticam exinde cernere licet. Logica Theore-rica regularum, ad quas facultas animae cognoscitivadirigi debet, scientiam tradit. Logica vero praflica ea-rundern, in casibus obviis, adplicandi modum demenstrar.

APHOR. XI.

R Egulae, quibus facultas animae adpertiva, circa quamdirigendam Philosophia practica veratur, conforma-

ri dtbet, Legum nomine venire solent. Ad has vero,Ut rite adplicentur, requiratur, ut princi-pia quaedam praemittantur, ex qui! us demonslrari & co-gnosei possint; tnaniscstum est, cur prima Philosophiaepracticae pars cpnstitut a rcc,entioribus soleat PhilojophiaPrasticA un'tversali«\ haec en|m principiorum illorum ge-neralium , unde leges,.quibus conformiter dirigenda estfacultas animae adpeticiva, demonslrari & cognosei pos-sunt, sciemiam subministrat.

APHOR. XII.

QUia vero status humanus, generarim spectarus, du-plex est, naturalis nim. & socialis, & variante As-

tu, .vaeriantur quoque leges; duae aliae adhuc Philosophi-ae practica adnumerandae veniunt disciplinae, Jus natu-ra & Jus sociale nominari sohrae. Illud secundam, hoctertiam ejusdem partem eonstituit,

APHOR. XIII.

JUs naturae facultatem adpetivam, in statu naturali,legibus conformiter dirigere docet. Leges autemistat quum ita sine comparatae , ut, salva felici-

tate humana, ad quarundam custodiam oon cogi, ad a-Jias iterum servandas etiam vi externa adigi queamus,si illae non cogentes, hae vero cogqntes vocari soleantjJus naturae in duas dispcscicur partes , videlicet io Ltti-

5tam & J*** natura /lr!He sio distum. Illa leges non cogen-tes, hoc vero cogentes complectitur, carurrque (crvatV!di rationem demonstrat.- APHQtt, XIV,

JUs sociale scientia est dirigendi facultatem adpetitt-vam legibus convenienter in slatu sociali. societates,ex quibus slatus socialis nomen sortitur, ad tres clas-

ses reserri solent. Ad primam pertinent conjugalis,paterna, herilis & familiae. Ad secundam civitates, &

ad tertiam integrae gentes reseruntur. Hinc etiam intres partes speciales dividitur Jus sociale, nempe in Oe.tonomicam, Politicam & Jsu gentium. Prima scientiam tra-dit facultatem adpemivam legibus conformandi in socie-tatibus primae classis. secunda, quomodo eadem legibusconvenisnter adtemperanda est in civitate, docet j & ter-tium demonstrat, quasnam leges integras gentes inter secustodire convenit.

JPHOR. xr.EXcipit jam JECHNoLOGU, quam definimus per sci-

entiam rerum artis. Quatenus vero nondum est ex-culta, aeque ordo disciphnarum, quas complectitur, ri-te indicari potest, Interim non artium modo, qua: di-ci solent, liberalium eonds potest philosophia, sed ope-rum quoque artis humana: omnium, etiam eorum, quaeorganorum corporis, manuum potissimum opera, ab ho-minibus persiciuntur, si ad formam scientiae suerint re-dactae, Generatim hae artes in vulgares & digniores di-spesei possunt.

JPsJOR. XVI.

REs tam naturae, quam humanae & artis, quarum hucusque, in considerandis scientiis philosophicis, quali-

tatum habuimus rationem, adhuc quoad quantitatem &

6

sines earum, eonsiderari possunt, unde duae iterum Phi-lolophiae accedunt disciplinae, MATHEsIs, circa quantitatemrerum investigandam occupata, & TELEOLOOJA,

APBOR, XVII.

REs finitae immateriales, quamvis Ipsae quantitatis sio!expertes, vires tamen earum ob finitudinem auge-

ri & minui possunt, adeoque illo respcctu etiam iis quan-titas competit. E(t vero hanc exigens Pjycbametria adhucinter scientias desideratas.

aphor. xmuC|Uantitas, quum duplici ratione eonsiderari possit,

5 prouti nim, a rebus abstrahitur, vel iisdem ipsis in-esti duae quoque constituuntur Matheseos partes, nem-pe, Mathesis pura seu abstraUa. & Mathesis mixta seu adpli•cata. Illa scientia esl quantitatis rerum ab iisdem abstra-ctae, haec vero quantitatis rerum in iisdem ipsis consideratae#

APHOR, XIX.

QUantitas abstracta vel discreta cst, vel continua;unde duae sunt Matheseos purae partes, nim. Arithme-

tica & Geometria. Prior circa quantitatem discrctam, po-sterior circa eandem continuam occupatur.

APHOR. XX.

ARrithmetica & modo vulgari ,& sublimiori ratione tra-ctari potest; quo relpcctu duae ejusdem sunt partes,

Arithmetica (cil. vuigarU , seu scientia quantitatis discreta:si \ plicior, scJigebra, seu scientia ejusdem sublimior, veri-tates latentes & dissiciles investigandi & determinajidi.

APHOR. XXI.

AD quantitatem continuam, qua; objectum cst Geome-tria:, etiam pertinent triangula, tam rectilinea quam

sphaerica.Horum scientia*quum praecipui sit ponderis, sepa-

7ratimquoque, quamvis re vera species sit Geometriae, tradisolet. scientia quantitatis triangulorum rectilineorum7rigonometria plana , (phaericorum vero Trigonometria sybari»ca adpellatur.

AVHOR. XXII.

Qllantitas vel rebus Physicis vel Technologicis sepa-ratim, vel utrisque conjunctim adplicari potest.

Huc tres oriuntur Matheieos mixtae (eu adplicatae partes,nim i.*o Mathcsis, ad res, tam physicas, quam techno-logicas conjunctim eonsideratas, 2:0 Mathcsis ad res phy-ficas solum, & 3:0 Mathcsis ad res technologicas itidemsolum adplicata.

jiPHOK. XXIII.

QUatenus quantitas ad res tam physicas quam techno-logicas generatim adplicata consideratur, tres habe-

mus scientias Matheseos mixtae, Opckam videt. Chronolo•siam & Mechanicam. Prima (cientia est de rerum visibiliumadparentiis, quantitateque circa eas determinata, quaeiterum, prouti res, vel per radios rectos, vel reslexos, velrefractos in oculos incurrunt, subdividitur in Restoptricam ,

Caioptrtcam & Dioptricae». secunda quantitatem temporis,& tertia quantitatem gravium, vel ponderandorum velcum virium compendio movendorum, determinat.

JPHOR. XXIV.

CUmveroad Phyficam separatim adplicatur quantitas,& quidem i:o ad Phyficam coeleslem, oriuntur inde

in genere dstronomia, seu Icicmia quantitatis corporum ta»talium; in specie vero Geographia , quae (cientia <st quan-titatis telluris noslrae. 2:0 Ad physicam (pedalem; ducunthmc onginem Aerometria,(c u (cientia quantitatis aeris;Hydrostatua ,

(dentiam exhibens quantitatis stuidorum,corporumque illis immersorum ponderandorum j & Hy

8dnulita, scientia stuidorum loco movendorum quantita-tem determinans.

APHOR. XXV.

AD Mathesin rebus technologicis adplicatam, perti-nent, Architectura i;o Civilia , scu Icientia quanti tatis

vanorum aedificiorum generum eKstruendcrum , t:o Mi.litaris , seu scientia quantitatis munimentorum cxslru-endorum, desendendorum & oppugnandorum, j.-o NavamIU-, quae navium conslruendarum quantitatis scientiam tra-dit, & Gnomonica , quae scientiam ossert horologia solaria& lunaria delineandi, quatenus determinata quantitasibidem locum habet.

APHOR . xxvi.

TEleologia est scientia sinium rerum. Fini* omniumscientiarum philosophicarum absolute ultimus erit

gloria Divina i & respectivc talis, felicitas hominum tem-poralis & civilis. Ad hanc vero qvum multum conserant& insignem ejusdem conflicuant pirtem opes, caput hicerigit, qu$ harum & adquirendarum & con servandarum,amplificandarumque scientiam docet, OECONO-MIAM puto, qua:, prouti vel totius civitatis, vel hujus autillius hominis in specie, opes pro objecto habet, in Pu*binam & Privatam dispescitur. Oeconomia hacc, quum aceteris plerisque scientiis philolophicis & materiam &

formam mutuetur, & in eam reliquae, partim directepartim indijecte concurant, seriem earundcoi claudat.

TANTUM.