die allegoriese leesmodus in die eietydse afrikaanse
TRANSCRIPT
DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN DIE EIETYDSE AFRIKAANSE LETTERKUNDE:
'N CHRISTUSSENTRIESE LESERSTRATEGIE
deur
MARLENE VISSER
B.A., B.A. Hons., M.A., H.O.D.
Proefskrif voorgele ter vervulling van die vereistes vir die graad
DOCTOR LITTERARUM
in die
DEPARTEMENT AFRIKAANS
in die
FAKUL TEIT GEESTESWETENSKAPPE
aan die
UNIVERSITEIT VAN NOORDWES
PROMOTOR: PROF. T. GOUWS
Mafikeng Desember 1998
" I declare that the dissertation for the degree of DOCTOR LITTERARUM at
the UNIVERSITY OF THE NORTH WEST hereby submitted , has not
previously been submitted by me for a degree at this or any other university,
that it is my own work in design and execution and that all material contained
herein has been duly acknowledged ."
Marlene Visser
SEENBEDE
En die Woord van die Here het tot my gekom en gese: "Spreek My seen
uit."
Daarom:
Salig is jy, prof. Tom Gouws, omdat jy as studieleier, vriend en
geesgenoot my nie alleen intellektueel begelei en geleer en bygestaan
het nie, maar geestelik versterk en help opbou het tot 'n heiligdom vir
God.
Salig is jy, Theuns, as my hoof, omdat jy my toegedek het teen al die
aanslae van buite, deur jou diep geloof, oorvloedige liefde, oneindige
geduld en onuitputlike hulp .
Salig is julle, my kinders , omdat julle vir Mamma hierdie geleentheid
gegun het.
Salig is julle, my vriende: Jan en Talitha, omdat julle op unieke wyses
messel- en bouwerk in my help doen het.
Salig is Leana en haar span by NALN, Rita Badenhorst by die
Universiteit van Pretoria en Ria Adelaar by die PU vir CHO, wat s6 flink
en vinnig studiemateriaal beskikbaar gestel het.
Salig is Anton , Arthur en Frans wat gehelp het met die tegniese
versorging van die tesis .
Salig is u, prof. C S van Rooyen , vir die vriendelike, maar moeitevolle
arbeid aan die vertaalwerk.
Salig is my ouers wat deur God se genade al reeds vroeg 'n saadj ie van
dissipline en deursettingsvermoe geplant het.
Salig is elkeen wat op welke wyse oak al , meegehelp het om oak hier
God se koninkryk te laat kom.
Salig is my God en Vader in Christus Jesus deur die rykvolle werking
van die Heilige Gees, wat my reeds voor die grondlegging van die
wereld verordineer en beken het, om te wil en te werk na die welbehae
van sy heerlikheid . Aan Hom kom toe: al die lof, al die eer en al die
dank, tot in ewigheid . Amen !
Hierdie proefskrif word opgedra aan:
Die Ewige Vennoot
Soos die manna opskiet uit die kruishout en neerplons in die digte woud , word elke korrel 'n stukkie saad met die trefkrag van 'n swaard . Die teiken is die oog, wat oopbars in vreugde - vere van 'n offerduif -ek dra vrugte van vrede.
Geurig die water met druppels bloed uit sy sy -Jehova Jireh is soet. Hoe vullend die brood wat stukkend breek. Elohim Elolam sal nog een keer spreek.
Eer, eer aan my Ewige Vennoot!
INHOUDSOPGAWE
HOOFSTUK 1 INLEIDING .................................................................................................................... ... 1
1.1 KONTEKSTUALISERENDE PROBLEEMSTELLING EN METODOLOGIE .... 1 1.2 DOELFORMULERING ...... .. .. .... ..... ..... ..... ..... .... .. .......... ... ................ ...... ........ 12 1.3 HIPOTESES ...................... ..... . . ............ .... .. ..... ... ...... .... .. .. ..... .. .... ...... 14 1.4 AKTUALITEIT VAN DIE NAVORSI NG . . . . . ... .. .. ... . .. .. .... ........ ... . . . . . . . ... . . . . . . . . . 17 1.5 AFBAKENING VAN DIE STUDIE ........................... ... ............ .. .......... .. ........ . 19
HOOFSTUK 2 TEORETIESE OMLYNING VAN KERNBEGRIPPE ..................................................... 20
2.1 DIE ALLEGORIE .. ... ......... .. ... ..... ...... ..... .... ....... ... .. .... ... ......... ...... ... ............ ... . 21
2.1.1 lnleiding .. ...... ............... ........ ..... ..... ..................... ............... ..... ...... .......... .. 21 2.1.2 'n Teoretiese omlyn ing van die beg rip al/egorie ....... .......... .. .... ..... ... .... ... 22 2.1 .3 Die Christelike allegorie .. ... ... ..... ..... .... ................. ...... .......... ............... .. .. 25 2.1.4 Die rol van die leser in die allegorie ..... ... ... ... ... .. ...... ... .. .. .. ..... ......... ... ...... 33 2.1.5 Samevatting .......... .. ... .. ..... ... ...... .... .............. ........ .... ..... ....... ..... ..... .. .. .... .. 33
2.2 KARAKTER EN KARAKTERISERING: 'N TEORETIESE AANLOOP TOT KARAKTERISERING IN DIE ALLEGORIE .. ... ............ ..... ........ .................. ... . 34
2.2.1 Die klassifikasie van karakters ..... .... ....... .. ......... ...... ... ....... .... ... ... ...... ... 37 2.2.2 Tegnieke van karakterisering ............ ................. .... ..... ........ ..... .... ...... ..... . 42 2.2.3 Karakter in Christussentriese perspektief .. ... ...... ....... .... ......... ......... ... ..... 46 2.2.4 Slotsom ....... .... ........... ... .. ....... ......... ........... ........ ............. ..... .. ... ............ .. 47
HOOFSTUK 3 DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN 'DE RIJKE BRAMENPLUKKER: EEN SPROOKJE' (GODFRIED BO MANS) ................... ...................................................... 48
3.1 INLEIDING .......... ....................... ......... ..... ....... .......... .... ..... ... .. ....... ......... ...... . 48 3.2 REKONSTRUKSIE VAN DIE FABEL. . ..... ....... ..... ......... .......... ....... 49 3.3 DIE SPROKIE AS (MISLEIDENDE) OERTIPERING .. ..... ................. .. ... ...... 50 3.4 'N ALLEGORIESE LEES VAN 'DE RIJKE BRAMENPLUKKER: EEN
SPROOKJE' .............................. ....... ..... ...... .............. .... ........... ....... ..... .... ... ... 55 3.5 SAMEVATTING ....... .. ... .... ..... ..... ... ...... ..................... ............... ...... .. .. ......... .... 69
HOOFSTUK 4 DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN 'HONDERD EN VYFTIG JAAR SPEKFONTEIN' (MARLENE VAN NIEKERK) ................ ........................................... 71
4.1 INLEIDING .......... .. .................... ............ ....... .... ......... .... .. .... .. .. ..... ... ...... ..... ... 71 4.2 DIE ALLEGORIESE LEESMATRYS VAN DIE TWEE BOME IN 'HONDERD
EN VYFTIG JAAR SPEKFONTE/N': 'N KONTEKSTUALISERING ...... ....... . 75
4.2.1 Die boom van die kennis van geed en kwaad .. ........ ... .... ... .... .. .... ........ ... 76 4.2.2 Die Boom van die Lewe ............... .. .. ......... ......... .............. ... ......... .......... .. 81
4.3 KARAKTERISERING IN ALLEGORIESE RELIEF ... .. .............. ..... ..... .. ...... ... 85
4.3.1 Abraham Visser .......... .............. ..... ........ ........ ......... ..... .. .. ... ............. ..... ... 85 4.3.2 La lie Visser ....................... ... ........ ..... ....... ..... .. ... ......... ......... ..... .............. .. 92
ii
4.3.3. Saggeus ........... .. ...... .. ...... .. ..... ..... ........ .... ... .... ... ..... ..... . ..... ...... .... ..... 98 4.3.4 Jan Visagie ..... ............. .... .... .... .............. ... .......... ....... ..... . . .... ..... 106 4.3.5 Piet .... ............ .. ....... ... ... ..... ..... ...... .... ....... .... .. ... ..... . 112
4.4 4.5
ANDER ALLEGORIESE ASPEKTE . .. ... .. .... . SAMEVATTING .... ........... .. .. ..... .. . . ............ .
.. 117 121
HOOFSTUK 5 DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN ONS IS NIE ALMAL SO NIE (JEANNE GOOSEN) .................. ..... ........ ..................................................................................... 124
5.1 INLEIDING .... ... .............. .................. ............ . . 124 5.2 EKSTRATEKSTUELE AANDUIDINGS VAN DIE ALLEGORIE . .. 127
5.2 .1 Buiteblad . ... ...... ... .. .. ... .. .. . ...... ......... .... ... .... .. ... .... .. 127 5.2.2 Titel ......................... .... .... .... ..... ............. ....... ..... ........ ... .... ..... . .... 129 5.2.3 Skadeloosstell ing .... ... .. ...... ...... ...... ..... ...... .... ....... ..... .......... ... .... ... .. .. 131 5.2.4 Motto ....... ..... ... .. ..... ..... ... .. ...... ....... ....... .............. 132 5.2.5 Uitsprake deur die skrywer .. ... ... ... ........ ... .... .. ... .... ....... ........ ........ ....... 133 5.2.6 Slotsom ......... . . . .... ..... .......... ... ....... ... ........ ................ ... ......... ......... .. 135
5.3 'N ALLEGORIESE MERKER VAN DIE ALLEGORIE: DIE VERLORE PARADYS ................. ..... .......... ................................ .... ... ...... ................ 135
5.4 ALLEGORIESE SPORE IN KARAKTERISERING ... ......... ... .......... ..... ........ 142
5.4.1 5.4.2 5.4.3
Gertie Doris Slotsom ... ..
... 142 .. 148
... 157
5.5 SAMEVATTING .... . .. ..... ..... .. ..... ... ... ... .. ...... ... ...... ...... ..... ... ... ......... ... ....... .. 157
HOOFSTUK 6 DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN DIE REUK VAN APPELS (MARK BEHR) .. 162
6.1 INLEIDING ................................ ......... .... ............................... ........... ... .... ... . 162 6.2. ALLEGORIESE KARAKTERSTEREOTIPERING: DIE VORMINGSKRAGTE
VAN IDENTITEIT IN DIE REUK VAN APPELS .... ........ ........ . ........ .... ... .... .. 164
6.2.1 Nasionale identiteitsvorming deur rassisme ....... ... ........ ....... ..... .. ... .... 164 6.2.2 Seksuele/geslagtel ike stereotipering ................. ........... ........... .... ....... . 170 6.2.3 Godsdienstigheid as vormingskrag .. . . .... . ..... ... ....... .. ... ...... .. .. ..... . .. 175 6.2.4 Ten beslu ite ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... .... ............ ... .. .... .... ...... .. 187
6.3 SAMEVATTING .. .... ......... ....... .. ..... ... ............ .. ... 191
HOOFSTUK 7 DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN TRIOMF (MARLENE VAN NIEKERK) ... ...... 193
7.1 INLEIDING: DIE ALLEGORIESE OPSTELLING VAN TRIOMF ..... ...... ..... . 193 7.2 KARAKTERISERING EN ALLEGORIESE KARAKTERTIPERING
IN TRIO MF ... . . .. ........... ..... ..... ..... ... ....................... ........ .. .. 205
7.2.1 Treppie .......... ... . .. ......... ......... .......... ....... ...... ..... ..... .. .... ...... 205 7.2.2 Lambert .. . .... ........ ..... .. ...... ................... ...... .. .... ....... ....... .. .... .. 214 7.2.3 Pop ... ...................... ....... ..... .. ..... .... .... ............ ... ..... .. ...... .......... ... ......... 223 7.2.4 Mol .. .... ....... . . ........... ... ..... .... .. ........... ..... ... ...... ... ...... ... .. ......... ..... .. 224 7.2.5 Slotsom ........ ..... .......... ...... .... .... .... .. ...... ... ....... ... .. .... .. ........ ..... ...... ......... 230
iii
7 3 SAMEVATTING ... 231
HOOFSTUK 8 SAMEVATTING EN SLOTSOM .................................................................................. 234
BIBLIOGRAFIE ............................................. ....... ............................................ ........ ... 240
SYNOPSIS ............................................................................................. ........ ...... ....... 252
HOOFSTUK 1
IN LEIDING
1.1 KONTEKSTUALISERENDE
EN METODOLOGIE
PROBLEEMSTELLING
Die klassieke status wat Clarissa Pinko la Estes se Women who run with
the wolves binne 'n baie kort bestek in die wereldletterkunde bereik het1,
kan aan verskeie sake toeged ig word . In die jare negentig was hierdie
boek, onder andere, 'n bevestiger van die belangrikheid van die
feminisme en die ekobewustheid . Maar een van die belangrikste
aspekte van hierdie boek is die feit dat Estes (1992:6, 17) uitgewys het
dat sprokies , mites, allegoriee , stories "provide understandings ... (of) .. .
archetypal patterns", en dat dit vloei uit "ancient archetypal patternings
.. . which preserves and studies all the motifs and plots ... in order to
apprehend the instinctual lives of humans" (p . 16).
Voor haar het Eliade (1988) se The hero with a thousand faces en
Bettelheim (1988) se The uses of enchantment reeds goeie
aanvoorwerk gedoen om die klassieke patrone uit te wys, maar dit is nie
ver genoeg gevoer tot 'n teorie van oertiperings in die eietydse
letterkunde nie. Estes (1992 : 17) toon in haar boek hoe sy die "strong
pattern that still shines forth" rekonstrueer. Omdat sy 'n ander doel of
1 Vergelyk Gouws (1994 :8) in die verband .
2
oogmerk het met haar boek, lei dit nie tot teorievorming nie, maar breek
dit die navorsingsgrond oop om te gaan soek na 'n voortsetting van dit
wat die teoretici Vladimir Propp2 en Andre Jolles3 vermoed het, maar nou
met die insigte van die eietydse literere teorie as agtergrond .
Propp en Jolles is veral as vroee uitlopers van die strukturalisme bekend
en met die ontwikkeling van die literatuurwetenskap het hul bevindings
steeds hul analitiese bruikbaarheid behou , maar hul teoretiese
legitiemheid is onder die vraagteken van die dekonstruksie geplaas.
Omdat alle strukture werk met binere opposisie het die wyse van tekste
lees met die loop van tyd in diskrediet gekom. In die jare tagtig het daar
egter 'n herwaardering gekom vir hul bydraes, soos wat inleidende en
uitbreidende navorsing soos die van Elsbree (1982), Beekman (1983),
Bodar (1983) en Du Plooy (1985) dan ook getuig .
I. AJJVl:f Ollj . OMN
· ~ ..
In 'n artikel wat hierdie tendense ondersoek in enkele Afrikaanse romans
wat in 1991 verskyn het, maak Roos (1993:317) die belangrike stelling:
Dit is onduidelik of hierdie hedendaagse roman bewustelik die enkelvoudige vorms ontgin , en of dit eerder op 'n lite re re manifestasie daarvan .. . geskoei is om dit in Afrikaanse idioom te verwerk. Sulke aspekte kan tot 'n verdere interessante ondersoek lei.
Smuts (1988:27-38) , in sy artikel oor tendense in die eietydse Afrikaanse
prosa , voer dit verder as Roos deur die patrone nie net te knoop aan
2 Morphology of the folktale (192811988) en die veel later gepubliseerde Theory and history of folklore (1985).
3 Einfache Formen (1939/1972).
3
eksterne vorm nIe, maar dit oak binne inhoudelike maat te wil
klassifiseer as oeremosies , synkrete van 'n kollektiewe mensdom:
Is wat ans probeer aandui as tendense in die letterkunde nie slegs variasies op temas nie, rimpelinge op die oppervlak van die literatuur wat tekens is van byna verborge leimotiewe wat groei uit die noodkrete van die mens van ans tyd - oar sy vrese , sy twyfels , sy verlangens , sy eensaamheid en die dood?
Hierdie opmerkings van Roos en Smuts kan beskou word as die kiemsel
van die studie. In watter mate kan alle literatuur teruggevoer word tot
eenvoudige epiese vertelvorme? Is lesers se onvermoe om oertiperings
van die epiek te realiseer dalk die rede dat hulle bepaalde gebreke in
werke uitwys wat in der waarheid binne die perspektief van oertiperinge
eintlik so moet wees?4
Vanaf die vroegste tye wat die mens krities oar geestesprodukte besin
het, was die behoefte aanwesig om op strukturele wyse deur
klassifikasie te onderskei , meen Lemmer (1994: 1 ). Om die letterkundige
werk te klassifiseer, is geen maklike taak nie, want dit sal naref wees om
te dink dat prosawerke byvoorbeeld in 'n paar kompartemente ingepas
kan word . Letterkunde ontwikkel genadiglik nie so patroonmatig en
voorspelbaar nie, het Smuts (1988 :34) duidelik uitgespel.
4 Verskeie voorbeelde kan hier genoem word , maar enkeles ter illustrasie. Roos (1993:306) wys byvoorbeeld uit dat Gerrit Olivier se onvermoe om die oertipering in Andre P. Brink se Die kreef raak gewoond daaraan raak te lees, tot ongeldige waardeoorde le lei . Uit die bespreking later van Goosen se Ons is nie alma/ so nie sal dieselfde probleem met Olivier se kritiese evaluering blyk. As Henning Pieterse (1993:39) oor Mark Behr se Die reuk van appels se: "soms voel 'n mens dat daar darem te veel met stereotipes gewek word", sien hy een van die karakteriserende aspekte van die allegoriese teks nie raak nie. Oor die teks raps Kannemeyer (1994:55) verskeie resensente oor die vingers omdat hulle in gebreke bly om die oertipering ten grondslag van die teks uit te lees.
4
In 'n latere artikel van Smuts (1996: 12) wys hy dan ook op 'n groat
gevaar in die sistematisering en kategorisering van literere tekste
naamlik dat jy juis in jou paging om deur patroonskepping hierdie werke
beter te belig, hulle verarm deur die indruk te wek dat hulle 'n sekere
enkellynigheid het.
Maar dit mag geensins die bedoeling met die uitwys van oertiperings as
heuristiese leesstrategiee wees nie. Die enkellynigheid word bloat as
heuristiese merker gebruik, nie as maatstaf vir evaluering nie. 5 Iser
(1974:59) se uitspraak is altyd geldend : "the text provokes certain
expectations which in turn we project onto the text" . Hartman (1981 :105)
stel dit metafories raak: "if there is a key , the author has locked the text
and , as it were , thrown the key away - into the text" .
Met hierdie studie word daar ondersoek of literere tekste struktureel en
inhoudelik terugbuig tot oervorms .
Binne die verskeidenheid van literere oertiperinge: die sprokie , die mite,
die gelykenis, die fabel , die sage, die grap, wat ook al , is daar dus 'n wye
en vrugbare ondersoekterrein geopen indien die leser kan gaan naspeur
dat die "verskynsel van skematisering en sistematiese herhaling
inderdaad gevitaliseer is" (Roos 1993:310).
'Vergelyk Propp (1988: 116) in die verband .
5
Oor enke le van die oertiperinge, soos die sprokie6, is al redelik uitvoerig
in Afrikaans geskryf, oor die meeste maar weinig . Hennie Aucamp
(1995:9-25) het met sy in leiding tot die versamelbundel Sewe sondes,
nee meer die aandag gefokus op die fe it dat die eis van die morele, wat
onmiddellik 'n onderskeid tussen goed en kwaad wil laat onderskei, die
stramien van heelwat literere tekste in sy versameling vorm. Vandaar
dan ook die aanhaling van Cynthia Ozick as motto vir die bundel :
"Fiction will not be interesting or lasting until it is conceived again in the
art of the didactic. " Die morele ingesteldheid laat 'n mens onmiddellik
die oertiperings van die allegorie en die parabel (of gelykenis) vermoed .
Uit sy bespreking blyk die neerslag dan ook duidelik. Hy praat van '"n
allegoriese sfeer" (p . 12) , "jy voel die allegoriese aan", "die spanning
tussen goed en kwaad vorm skering en in slag", "die sterk more le
onderbou", "Bybelse begrippe" (p. 14), en "godsdienstige byklanke" (p .
21 ), maar hy teoretiseer uiteindelik nie oor die tiperingsvorm nie.
Die allegorie is miskien die oermoeder van alle tiperinge , omdat dit
teruggevoer kan word tot een van die vroegste gebeurtenisse wat alle
handel en wandel daarna be·1nvloed het. Hierdie gebeurtenis loop soos
'n goue draad deur bykans alle vertell ings van alle eeue - die stryd
tussen goed en kwaad en die gepaardgaande stryd om die siel van die
mens. Hierdie inhoud , of in Jolles (1972: 17) se verklaring :
"geestesaktiwiteit" , krista ll iseer in spesifieke vormkonstruksies wat deur
herhaling 'n bepaalde patroon gevorm het en langsameraan as die
' Vergelyk byvoorbeeld Beukes (1 993) en Ester (1996) .
6
allegorie begin bekend staan het. Louw ( 1950: 14) se kensketsing van
groot kuns moet volgens horn hieraan voldoen :
Die groot kuns spreek 'n wete . . . van die eindelose geskakeerdheid , van die rykdom aan die struktuurlae , aan spannings in die heelal ; en dit laat geld elke spanning in sy eie onverminderde krag: die liggaam en die gees, die heilige en die bose - ja , elke wesenheid ; dit negeer niks . verdoesel niks; dit laat elkeen met sy eie krag spreek net soos hy bestaan.
Die allegorie as vorm "is dus 'n uitreik van die mens na sy ruimte, sy
medemens en sy God nie net die inhoud van die groot poesie nie; dit le
ten grondslag van alle groot literatuur en ook van die beste eietydse
Afrikaanse prosa" . (Smuts 1988:36) . Dus, in die woorde van Reve
(1981 :608) : "Alie kunst is in wezen religieus, en geen kunstenaar van
enig formaat of diepgang kan een athe·1st zijn ." En hiervan getuig die
gebruik van die allegoriese leesmodus in die letterkunde ten seerste.
Met dit as eerste swaartepunt van die studie, lei dit noodwendig na die
volgende aspek wat van probleemstellige omvang is, maar wat streng
gesproke eerder onder die metodologie van ondersoek behoort te
ressorteer. Die subtitel van die studie lui dat dit 'n Christussentriese
leesstrategie wil volg in die uitlees van die allegoriese leesmodus.
Weliswaar is Werkman (1996 : 12) se opmerking 'n feit in die eietydse
literatuurkritiek: "Van de antenne om geloofsseinen op te vangen is in
de geseculariseerde literatuurkritiek maar een stompje overgebleven ."
Dit verklaar die rede waarom soveel ingeligte lesers van tekste in
gebreke bly om aspekte van literere tekste na behore te ontgin . Dit ten
7
spyte van die feit dat Jul ia Kristeva (in gesprek met Meisel , 1981 : 130)
beweer: "(we are ) at the moment in the middle of a regression which is
present in the form of a return to the religious , a return to a concept of
transcendence, a rehabilitation of spiritualism" .
Die Satan , die groat verleier7, het met sy eerste konfrontasie met die
mens8 die geveg begin toe hy gevra het: Is dit ook so dat God gese
het...? (Gen . 3: 1 )9. Hy weet die mens sou handel volgens sy gedagtes
en wanneer hy 'n mens se denke kan beheer, het hy beheer oor die
mense se hele lewe, want daar staan geskrywe in Spr. 23:7 (KJV) : For
as (man) thinketh in his heart, so is he.
Vir te lank het gelowiges van die standpunt uitgegaan dat hierdie stryd
om die beheer van die mens se denke net die geestelike steer insluit.
Die sekulere steer van die mens le dus braak vir die Satan om te
beheer. Die geveg is inderdaad geestelik en daarvan getuig Paulus in
Ef. 6 : 12: ons worstelstryd is nie teen vlees en bloed nie, maar teen
die owerhede, teen die magte, teen die wereldheersers van die
duisternis van hierdie eeu, teen die bose geeste in die lug . Dit
beteken dus dat elke faset van die mens eintlik geestelik ge"tnterpreteer
moet word , dan is daar min onderskeid tussen 'n sekulere en geestelike
realm . Die gelowige moet begelei word om 'n nuwe manier van dink te
verkry: En word nie aan hierdie wereld gelykvormig nie, maar word
7 Vergelyk 2 Tim. 3: 13 en 1 Thess . 3 5.
8 ... die vrou het haar laat verlei en het in oortreding gekom (1 Tim. 2:14).
8
verander deur die vernuwing van julle gemoed, sodat julle kan
beproef wat die goeie en welgevallige en volmaakte wil van God is.
(Rom . 12:2). Ook dan in die letterkunde.
Dreckmeyr (1997:4) verduidelik hoe die misverstand ten opsigte van
hierdie dualisme in die gelowige se lewe gekom het. Volgens die
Griekse filosofie was daar 'n duidelike onderskeid tussen die geestelike
en fisiese wereld . Die geestelike wereld sou dan die boonste of hoer
rea lm uitmaak en het die ewige onveranderlike wereld van idees van die
mens bevat, dit wat Plato die siel van die mens noem. Aan die ander
kant is daar die laer realm , wat die tydelike , veranderlike were ld van
materiele dinge asook die liggaam insluit. 'n Versmelting van die
Griekse filosofie met Christel ike uitgangspunte lei uiteindelik tot die
beskouing dat die geestelike realm en die tydelike realm (wat die wereld
van die wetenskap , politiek en die alledaagse werklikheid insluit) as twee
aparte , losstaande realme , wat niks met mekaar te doen het nie, gesien
word. Sodoende ontstaan daar 'n duidelike dualisme tussen die
geestelike realm en die natuurrealm .
Bogenoemde siening staan lynreg teenoor die Bybelse siening , wat in
Ko l. 1 :16 s6 saamgevat word : want in Hom is alle dinge geskape wat
in die hemele en op die aarde is, wat sienlik en onsienlik is, trone
sowel as heerskappye en owerhede en magte - alle dinge is deur
Hom en tot Hom geskape.
s Alie skrifgedeeltes is uit die 1953 vertaling van die Bybel . tensy anders aangedui.
Greene (1980:7) som die Bybelse sien ing soos volg op :
The Christian view does not deal in dual ism. It follows the Bible in asserting that the whole world has been created by the Word of the Lord and takes its form from the Word . The way things are is determined , not by natural laws operating on their own in a lonely world , but by the living power of the Lord 's Word ... In this view there is no dichotomony .. . It is not permitted to think of in terms of the sacred and secular. There is no more such a distinction as clergy and laity or full-time and part-time service. All of life is of and from and for the Lord.
9
In die lig hiervan , word van die standpunt uitgaan dat ook die wereld van
die literatuur en letterkunde, as kunsvorm , ook uit Hom en deur Hom
en tot Hom moet wees. Taal en die ware kreatiewe gebruik daarvan in
letterkunde ontspring uit God : en Ek het horn vervul met die Gees van
God, met wysheid en verstand en kennis en bekwaamheid vir
allerhande werk, om kunstige planne uit te dink (Ex. 31 :3-4). Die
kind van God word dus geroep om enige kunstige plan uit te dink wat
aan horn opgedra word , saam met u kunstenaars en die
kunstenaars van my heer, u vader Dawid (2 Kron . 2:14), omdat
Christus in sy wese 'n kunstenaar is , medeskepper saam met God : toe
was ek 'n kunstenaar naas Hom, en ek was dag vir dag vol
verlustiging en het gespeel voor sy aangesig altyd (Spr. 8:30). Alles ,
alle dinge, het immers deur sy Skeppingshand ontstaan , en boonop het
Hy dit tot bestaan en lewe GESPREEK! Ons skeppingsdade is bloat 'n
kreatiewe geleier van die groat Kunstenaar en alle kuns spreek in wese
maar die mens se behoefte aan intimiteit met Hom uit. Daarom sal ook
10
alle kuns met die voleinding van die wereld , wanneer ans met Hom
verenig sal word , verdwyn 10: En die stem van siterspelers en sangers
en fluitspelers en basuinblasers sal nooit meer in jou gehoor word
nie, en geen kunstenaar van enige kuns sal ooit weer in jou gevind
word nie (Op. 18:22).
Een van die belangrikste opdragte van Christussentriese navorsing,
spesifiek in die letterkunde, is om die vervalie wereld, wat altyd neig van
orde na chaos 11, wat altyd geteken word binne die komplekse raam van
die kennis van die boom van goed en kwaad, en die vermenging
daarvan, te lees met 'n oog wat orde voortbring. Getrou aan die aard
van die Kreatiewe Een , word ans lees van tekste 'n kreatiewe spel met
"patterns of sense-making" (Culler 1981 :217) waarin wat die kritikus ten
diepste glo "over de grate vragen van leven , liefde en lijden" (Werkman
1996:21) duidelik meespreek. Gouws (1988a: 146) verduidelik dit soos
volg : "Die teks is oak produk van die leser se intensionele bemoeienis ,
die teks word gelees deur 'n sinsoekende logos wat in en deur taal
verken en struktureer, en so daaraan sin gee." In die proses word dit
waarna gehunker word : die verlore paradys, wat maar net 'n rnetafoor is
vir die verlore teenwoordigheid van God: die Boom van die Lewe:
Christus, aan beslag gegee. Die Christussentriese literatuurleser en
wetenskaplike wys telkens die teendeel van die val uit:
'0 "As skrywers oor Die Waarhe id beskik het, sou hulle dit waarskynlik nie nodig gevind het om boeke te skryf
nie." (Van Zyl 1987:76).
" Hierd ie is miskien die belangrikste tematiese lyn in een van die tekste wat later bespreek gaan word , Marlene van Niekerk se Triomf.
Die mens het teruggekeer na die paradys en staar weer na die boom van kennis van goed en kwaad , die oorsprong van die oersonde . .. Die mens, eenmaal verheerlik , behou die glans van die ervaring. Dit is wanneer daardie glans verdof dat die weemoed van skeiding intree ... Hierdie melancholie is nie die sielkundige magteloosheid van depressie nie, maar 'n verfynde hartseer weens die belewenis van selfbewussyn na die skeiding van die Almagtige . (Wagener 1995:213).
11
As Odendaal (1997 :10) oar die werk van Cloete se dat hy "ervaar die
base of sondige in hoofsaak as 'n 'vertekening' ... van die oorspronklike
Goddelike bedoeling , maar wat dan meermale tog as sinvol binne die
Raadsplan van God voorgestel word" , sou dit buite konteks gebruik kan
word om in bree trekke die taak van die Christenkritikus te verduidelik.
Daarom is die benadering wat in hierdie studie gevolg word in
ooreenstemming met die bree beweging van literatuurondersoek, wat in
Spivak (1987:95-102) se terme, ten doel het om 'n leesstrateg ie daar te
stel wat tradisioneel aanvaarde grense tussen letterkunde en lewe
ophef.
Die probleemaspek wat uit hierdie metodologie voortspruit , is dit wat Du
Plessis (1980 : 17), so raak uitgespel het: "die christelike simbole en
mites word nie meer deur die hele mens geleef nie. Hulle is gereduseer
tot lee woorde, gefossiliseer, geeksternaliseer en het geen betekenis vir
die dieper sielelewe meer nie". Du Plooy (1990: 19) sluit hierby aan as
sy meen: "die literatuur is geen vorm van evangelie nie en laat hierdie
soort benadering uit sigself nie toe nie". Ook Van Coller (1993: 138)
bevestig die bree denkrigting van positivistiese objektiwiteit as hy se:
"ek (is) bang vir die ems van alma! met 'n rewolusionere bekeringsdrang
12
Ek bepleit vryheid van die denke. van die keurslyf van die ems wat
ons literatuur 'boeke van die binnekamer' maak12".
Gouws (1988a :10) het uitvoerig gewys dat die neiging in die eietydse
kri tiese en teoretiese aktiwiteite duidelik neig na apostase en
sekularisasie. Die uitsprake van Afrikaanse kritici en skrywers hierbo
bevestig dit onomwonde. Hieruit vloei die noodwendige vraag: wat is
die ordeskeppende funksie van die Christussentriese leser en hoe kan
hy deur sy leesaktiwiteit beslag gee aan Hom (in Wie) alle dinge
stand(hou) 13 en hoe kan sy lees van literere tekste , wat ook deur Hom
tot stand gekom het14, tot Hom 15 bedien word?
1.2 DOELFORMULERING
Die doel van hierdie navorsing is om vanuit 'n Christussentriese
geloofsoortuiging, en derhalwe 'n bepaalde lewens- en wereldbeskouing
enkele tekste in Afrikaans en een Nederlandse teks te bestudeer met die
oog daarop om aan te toon dat verskeie eietydse tekste terugbuig na 'n
oertipering . Die uitlees van sodanige oertipering, in bree trekke
12 Miskien is dit op kritiese vlak die reaksie op 'n bepaalde denkklimaat wat Ester (1994: 12) uit 'n produksieoogpunt soos volg karakteriseer: "als een litera ir werk als christelijk bestempeld word!, betekent dat voo r dat boek hooguit erkenning binnen een gesloten circuit van gelovigen en een doodsvonnis daarbuiten"_ Vergelyk ook Van der Ent (1986) se artikel in die verband .
·,, Kol. 1 :17 En Hy is voor alle dinge, en in Hom hou alle dinge stand.
1• Joh. 1 :3 Alie dinge het deur Hom ontstaan, en sander Hom het nie een ding ontstaan wat ontstaan
het nie. 15 Kol. 1 :16 ... want in Hom is alle dinge geskape wat in die hemele en op die aarde is, wat sienlik en
onsienlik is , trone sowel as heerskappye en owerhede en magte - alle dinge is deur Hom en tot Hom geskape.
13
weliswaar. kan dan heuristies gebruik word om verskeie aspekte van die
teks na behore te laat kontekstualiseer. Daar bestaan die voor
wetenskaplike vermoede dat in bepaalde aspekte van verskeie van die
tekste wat onder die loep gaan kom , kritici in gebreke gebly het om die
teks na bevrediging te ontgin , juis omdat die moermatrys waarop die
teks gegrond is , nie uitgelig is nie.
In hierdie lig is die doel dan spesifiek om klem te laat val op 'n bepaalde
oertipering , miskien die moeder van alle tiperings, die allegorie, en die
grondslae daarvan teoreties en teksmatig te ontgin .
Aan die hand van so 'n allegoriese leesmodus wil aangetoon word dat
die letterkunde vanuit 'n Christussentriese uitgangspunt beoordeel kan
word. Die stryd tussen goed en kwaad, en daaruit voortvloeiend die
vrugte van die boom van die kennis van goed en kwaad - as allegoriese
merker - is in alle letterkundige werke die skering en inslag en bied dus
vermoedelik allerlei allegoriese interpretasiemoontlikhede. Omdat die
allegorie werk met bepaalde tiperinge, is dit dan ook moontlik om
spesifiek aan die hand van karaktertipetekening en -interaksie duidelike
allegoriese ondertone te kan uitlees. 'n Verdere doel sou kon wees om
deur die allegoriese leesmodus die funksie van die tradisionele
karaktertipering te bevraagteken .
Wanneer 'n mens na leesmodus verwys, wil modus dui op 'n wyse, 'n
manier waarop gelees word en by implikasie dus aandui dat hierdie
14
spesifieke manier van lees verskil van die gewone lees van die literere
werk . Uit die herhalende patroon van sodanige leesmodus kan 'n
leesstrategie gevorm word .
Ten laaste sou die navorsing ten doel he om aan te toon dat alle tekste
as 't ware eet van die vrugte van die boom van kennis van goed en
kwaad , en dat dit die dood bedien, maar oak dat daar in alle tekste die
(soms onuitgesproke) merkers le van die mens se hunkering na die
Boom van die Lewe. lndien dit uit die navorsing geverifieer kan word ,
sal dit 'n bevestiging wees van die feit dat Christussentriese navorsing 'n
ontbrekende skakel was in die galery van benaderings tot die
literatuurstudie.
1.3 HIPOTESES
Voortvloeiend uit die vorige kan enkele hipoteses vir die studie gestel
word:
1. Die Christelike allegorie is 'n versinnebeelding van 'n diep
geestelike realiteit wat duidelik korrespondeer met die
verlossingsplan van God in Christus.
15
2. 'n Teks wat duidelik 'n simboliese struktuur het, werk dikwels met
ooglopend baie simbole. Oppervlakkige sake dra 'n abstrakte
waarde.
3. Die allegoris het dieselfde intensie as die skrywer/verteller van 'n
parabel of gelykenis , en dit is om die mens se diepgewortelde
eie oortuigings in die lig van God se ewige plan met horn te
'ondermyn ' en te verplaas met die oorspronklike Goddelike
bedoeling. Dit maak 'n appel op die leser.
4. Die algemene teorie van karakters en karakterisering is nie op
die allegorie van toepassing nie. Daar word byvoorbeeld nie
genoegsaam verreken dat die allegorie juis met stereotipering
werk nie.
5. Lesers se onvermoe om die allegoriese dimensie in 'n teks te
verreken , lei tot 'n verskraling in die aangebode
teksmoontlikhede, omdat kritici nie die allegoriese dimensie van
die teks verreken nie
6. Uit die aard van die komplekser literere vorm is die simboliese
gegewens in die novelle en roman nie noodwendig so eksplisiet
waarneembaar soos in die geval van die kortverhaal nie.
16
7. Die teks wat allegories gekonsipieer Is, vra om 'n geestelike
beoordeling .
8. Die nie-talige komposisionele aanbod van die teks is belangrike
heuristiese sleutels om die verhaal se verswee allegoriese
diepte te ontgin.
9. 'n Allegorietipe maak dit moontlik vir die leser om horn as
individu kollektief te kan identifiseer met die gevalle toestand van
die mensdom alvorens hy individueel genesing kan kry.
10. Die verlore paradys (met tiperingsimbole soos die slang , die
boom van die kennis van goed en kwaad , die Boom van die
Lewe, en so meer) is 'n merker van die allegorie .
11. Binne die raamwerk van die allegorie is die profane onontbeerlik
omdat die allegorie ten diepste handel oar die stryd tussen goed
en kwaad , en die gestaltegewing aan die Bose manifesteer in
wat vry algemeen as dekadent, vieslik en godslasterlik is.
12. Die allegorie klee 'n oeroue boodskap in 'n nuwe gewaad - die
allegorie verreken dus die eietydse konteks in 'n oerformule.
17
1.4 AKTUALITEIT VAN DIE NAVORSING
Die aktualiteit van die navorsing le veral op twee vlakke : die bydrae wat
dit kan lewer tot Christelike wetenskapsbeoefening en Christussentriese
navorsing en die insigte wat dit kan bied ten opsigte van die gebruik van
die allegorie as oertiperingsvorm in die lees van eietydse literatuur.
Om by die tweede gestelde aktualiteit te begin . Reichert (1977 :X) maak
die volgende belangrike stelling : "What is needed is not another theory
of literature ... but a view of reading and criticism that cuts through the
plethora of competing critical languages to recover and redignify the
simple procedures of reading , understanding , and assessing literature."
Met hierdie navorsIng sal daar nIe net in 'n bepaalde hiaat in die
bestaande navorsing oor die allegorie in Afrikaans voorsien word nie,
maar oak sal daar gepoog word om met die teorie van die allegoriese
leesmodus 'n leesstrategie daar te stel wat wyd deur lesers gebruik kan
word in "the simple procedures of reading, understanding , and assessing
literature". Dit op sigself het aktuele waarde.
Om die aktualiteit van 'n metodologie - wat gerig word deur 'n
lewensbeskouing - te probeer veralgemeen, sou 'n mens op dun ys kan
laat beweeg . 'n Kenner van Shakespeare hoef immers nie noodwendig
in Shakespeare te glo nie, sou 'n verweer kon wees teen so 'n bepaalde
ideologies-gerigte benadering , want Christelike wetenskapsbeoefening
18
word tans as een van die "progressively narrower niches" (Said
1982: 138) beskou 16. Dit ten spyte daarvan dat iemand soos Van Coller
(1993: 136) byvoorbeeld beweer dat "in bykans elke werk oar die
Afrikaanse literatuur word gewag gemaak van die rol van die
Calvinistiese godsd iens" en Aucamp (1995:12) vra : "Is die Afrikaanse
skrywer, al leef hy oak buite kerkverband , geanker in die Calvinistiese
kerkkultuur?" Benewens die feit dat 'n Christussentriese benadering
gepas is binne die om lyning van hierdie navorsingsonderwerp , het dit
oak 'n ander funksie ten doel.
Miskien omdat die Afrikaanse roman duidelik toon dat alle sekerheid
verdwyn het, dat die waar/va ls dualiteit vervang word deur "perspektief'
(Nietzsche se term vir "ge loof') (Muller 1993:143), is dit van veel meer
as akademiese belang 17 dat die stem van die Christenkritikus en -
wetenskaplike 'n ander perspektief bring . Op die stell ing van Meisel
(1981 :132) dat daar ten grondslag van alle kreatiewe aktiwiteite 'n
politieke komponent is, se Julia Kristeva : "Why not ask what the moral
or religious component of aesthetic activity is? I think it's a more
relevant question ." Weliswaar is die ganse literere teorie en krit iek in 'n
oorgangsfase, soos Ester (1993:10-11 , my kursivering) gese het: "die
groat vraag van die toekoms is die vraag na die geeste/ike middelpunt
waaruit menslike waardes - wat moontlik 'n universele pretensie of eggo
16 . . . . . . . . . Daar 1s, vreemd genoeg , bitter min vraagtekens oor 'n fem1n1st1ese lesing , 'n eko-lesing,'n homo-erot1ese
lesing of 'n Boeddistiese lesing, of wat ook al.
17 "The Christian, more than any other, should excel in academics. Every1hing that we do is supposed to be
done 'as unto the Lord', and academics should be viewed as a means to help prepare us for His service with even greater excellence. " (Joyner 1994:79).
19
gaan he - hulle sal ontwikkel". Op hierdie relevante vrae is dit belangrik
en aktueel om nie net 'n Bybels-verwysende of Christelik-georienteerde
perspektief te bring nie, maar 'n perspektief uit Hom en deur Hom en
tot Hom 18•
1.5 AFBAKENING VAN DIE STUDIE
In die kort teoretiese hoofstuk sal 'n kursoriese ondersoek geloods word
na die betekenis van die term allegorie en die bree karakteristieke
eienskappe daarvan . Hiermee saam word ook kortliks gekyk na wat
karakterisering is, aangesien dit 'n integrale deel uitmaak van die
allegoriseringsproses.
In hoofstukke 3-7 word die allegoriese leesmodus in die volgende tekste
ondersoek: Godfried Bomans: 'De rijke bramenplukker: een sprookje',
Marlene van Niekerk se 'Honderd en vyftig jaar Spekfontein', Jeanne
Goosen se Ons is nie alma/ so nie , Mark Behr se Die reuk van appels
en Van Niekerk se Triomf . In Hoofstuk 8 word 'n samevatting en slotsom
van die bevindinge gebied.
18 Rom . 11 :36. Alie Skrifverwysings in die studie word geneem uit die 1933-vertaling , behalwe waar anders
gespesifiseer.
HOOFSTUK 2
TEORETIESE OMLYNING VAN KERNBEGRIPPE
Enkele teoretiese begrippe moet gepresiseer word alvorens daar na
bepaalde teksanalises oorgegaan word . Uiteraard sal die begrip
allegorie onder die loep geneem word , maar dit is ook van belang om
kortliks na teoretiese aspekte van karakters en karakterisering te let. Die
doel van die studie is nie om ekstensiewe navorsing oor die onderwerpe
teoreties te loods nie, maar eerder om uit die bespreking van tekste
teorie te 'wentel' . Eerder as wat teoretiese sisteme op die tekste
'toegepas' word , word teksaktualiserings geteoretiseer. Hawthorn
(1994:4) stel dit soos volg : "Thus a study of actualizations normally
feeds back to system-construction: we refine our systems through
abstract work, but also by adapting them to the evidence acquired from
pragmatic investigations." Die teoretiese ontginning is dus uiteraard nie
ekstensief nie, maar basies.
21
2.1 DIE ALLEGORIE
2.1.1 lnleiding
Deur die loop van die geskiedenis 19 is daar 'n verskeidenheid tekste wat
binne die allegoriese tradisie verskyn het, maar wat ook as pieke
uitstaan in die literere geskiedenis. Die bekendste teks is miskien
Pilgrims progress deur John Bunyan , maar Elckerlyc (Anoniem) uit die
15de eeu is ewe bekend in die Dietse letterkunde, Swift se Gulliver's
travels uit die Engelse letterkunde en Don Quijote uit die Spaanse
literere skat. Voorbeelde uit die klassieke literatuur is Vergilius se
Aeneas en De Altavilla se Architrenius. Uit Nederland kom ook De
kleine Johannes en Herman Gorter se poetiese allegorie: Mei. Latere
tekste is die van Simon Vestdijk: De kelner en de levenden, Jos
Vandeloo se Het gevaar en in Afrikaans Bertha Smit se Die vrou en die
bees en Een plus een. Hiermee saam kan die werke van J.M. Coetzee
genoem word, maar in die besonder Life and times of Michael K.
In 'n resensie oor laasgenoemde boek het Nadine Gordimer (1984:3-4)
'n sterk pleidooi gelewer dat die allegoriese ondergrond van die roman
tog uitgelees moet word . Zamora (1986: 1) slu it hierby aan as hy uitspel
dat die allegorie "(is) increasingly important to contemporary literature".
Die los en vas gebruik van die begrip allegorie sorg vir heelwat
19 Vergelyk Coetser (1986) in die verband .
22
verwarnng , en derhalwe is dit van belang om die term breedweg te
omlyn vir gebruik in die stud ie.
2.1 .2 'n Teoretiese omlyning van die begrip allegorie
Shaw (1972:12) se bree definisie van allegorie kan as 'n vertrekpunt
geneem word. Hy beskou allegorie as 'n metode van voorstelling waarin
'n persoon of abstrakte idee of gebeurlikheid homself of iets anders
verteenwoordig . Dit word ook gesien as 'n uitgebreide metafoor of
homeriese vergelyking (Van Gorp , et al. 1986: 19). In ooreenstemming
hiermee definieer Bloomfield (1 981 :23) allegorie soos volg : "We have
allegory when the events of a narrative obviously and continuously refer
to another simultaneous structure of events or ideas, whether historical
events , moral or philosophical ideas, or natural phenomena."
Eksplisieter uitgespel , in die omskrywing van Malan (1992:8) , kan die
allegorie soos volg gedefinieer word : die allegorie het '"n eerste,
konkrete verhaalvlak, maar wys ook heen na 'n stel gebeure of 'n stel
morele, geestelike of psigologiese konsepte/idees agter die verhaal".
Die allegorieskrywer bedoel vir sy karakter/s dat sy/hulle dade meer as
net die oppervlakbedoeling verteenwoordig. Hierdie dieper vlak behels
meer as net die sigbare - dit het dikwels ook 'n eksplisiete morele of
geestelike implikasie. Daarom dat die allegoris 'n waarheid wil
verkondig en dat die leser agter die oppervlakgegewe of -verhaal die
eintlike betekenis moet uitlees. Dus is allegorie 'n beskrywing van 'n
bepaalde oerwaarheid toegedek onder die beeld van iets anders.
23
Afgelei uit die Grieks, beteken die begrip allegorie: al/os (ander) en
agoreuein (om te praat) , dus om onder ander stemme te praat met 'n
herkenbare stem. Sreedweg kan allegorie verduidelik word as 'n
formateringstrategie wat gebruik word om veral die karakters , gebeure,
ru imte of tyd in 'n literere werk openlik en voortdurend te laat heenwys
na 'n ander bekende oerbron . 'n Nuwe/ander gegewe word gebruik om
dieselfde idee/opset te laat praat/kommunikeer. Die allegorie is dan "a
multi- leveled open-ended structure of meaning , always capable of
further meanings and interpretations" . (Suning 1992:143-144).
Bloomfield (1981 :64) meen: "Allegory seeks to approach the truth by
diverging from it, to explain one thing by pointing to what it is not, as if
the darker the allegory, the brighter the illumination ."
Allegorie is dus 'n werk waann 'n teks voortgebring word wat
multidimensioneel appel maak en die leser word geroep om in sy
interpretasieproses te gaan soek na verskillende ingebedde of
gesuperponeerde betekenisse. Die allegorie vereis 'n skrywer
komposisionele tegniek/ingesteldheid en 'n leser-skrifverklarende
aktiwiteit wat dit moet realiseer. Die realisering of uitlees stel in die
openbaar wat andersins verborge sou gebly het. Tog , wat dit blootstel ,
bewaar dit terselfdertyd (Suning 1992:144-145). Op die wyse word die
allegorie versterk en selfs deur die proses geyk tot kanonisering .
24
Quilligan (1979:25-26) meen allegorie is 'n teks wat bestaan uit die
elemente wat s6 saamgeweef is , dat dit konstant aandag op hulleself
trek . Daar is daarom 'n onbetwyfelbare metatekstuele aard te bespeur
in die allegorie . Die allegorie is in die teks self ingeskryf en nie in die
interpretasie van die leser nie , alhoewel dit daarvan afhanklik is. Daar is
'n duidelike outeursintensie om die verhaal allegories aan te bied . Die
allegorie werk dus met meer as een vlak, en vanwee die
meervlakkigheid in betekenis, kom daar as 't ware 'n literere kritiek van
die teks las. Die a//os in allegorie is nie 'n ander bedoeling wat bokant
die geskrewe teks hang nie, maar open die moontlikheid van
andersheid . Allegorie beteken dat taal tot sy uiterste toe ingespan word ,
want dit het nie noodwendig net te make met die skeiding tussen se en
bedoeling nie, maar veral dat 'n verskeidenheid betekenisse deur een
woord/ begrip/gegewe gegenereer kan word . Die leser van die allegorie
moet veral besonder bedag wees op die verskil in die letterlike en
allegoriese betekenis . Trouens, soos Van Wyk Louw (1970:30-31) dit
uitgewys het: die allegorie het 'n "ondubbelsinnige 'tweede betekenis' ;
die 'dieper betekenis ' ... bied homself onmiddellik saam met die
oppervlakte-betekenis aan".
r,.......__ .
NWU LIBRARY/
Mac Queen (1978: 1, 69) sien die oorsprong van die allegorie interessant
genoeg nie literer nie, maar eerder filosofies en teologies en hierdeur
koppel hy die ontwikkeling van die allegorie aan die ontwikkeling van die
mite. Volgens horn het alle Westerse en baie Oosterse gelowe hulself
oorspronklik in mites uitgedruk. 'n Mite, wat oak 'n oertipering van die
25
letterkunde is, het volgens Rogerson (1984:70) die volgende ten doel :
"The 'real purpose' of myth is to express man's understanding of himself
in the world in which he lives ." Die mite het dus sy oorsprong in die
primitiewe mens wat verklaring gesoek het vir natuur- en emosionele
verskynsels wat nie binne hulle heersende denkparadigma ingepas het
nie. Met die verloop van tyd het die mite as oertipering egter 'n draer
geword van wat Carey (1988 :12) noem "the language of culture".
Grambs (1984:238) se definisie verklaar dit helder: "An enduring story
of unknown origin but certain cultural significance or overtones , typically
concerning deities , superhumans, and a drama of creation,
transformation, victory , etc.; the realm of such stories; invented ,
imagined , or unreal story; fallacious belief or notion." S6 word mites tot
stand gebring . Dit verduidelik egter die mitiese aard van die allegorie20 -
dit is die mens se filosofiese en teologiese soeke na sin.
Maar daar is 'n duidelike verskil tussen mite en allegorie. Die mite is in
wese gesekulariseerd-profaan en het 'n fiktiewe oorsprong . Daarteenoor
het die allegorie 'n duidelike sakrale denkraamwerk.
2.1.3 Die Christelike allegorie
Pretorius (1972:12) wys uit dat die allegorie as narratiewe tegniek21 wyd
20 Bell ( 1968) se studie : From myth to allegory bespreek die ontwikkeling insiggewend .
21 Malan (1992:8) noem dit so , veral miskien na aanleiding van Preminger (1979) se adamante beredenering dal die allegorie nie as 'n literere genre beskou kan word nie, maar eerder net 'n strukturele beginsel is . Dit is duidelik dat die allegorie egter 'n slrukturele formaat begin kry het en as vorm 'n bepaalde tradisie en geskiedenis opgebou hel wal dil laal kwal ifiseer as 'n subgenre. Vergelyk Coelser (1986) se navorsing in die verband . Tog verkies navorsers om die allegorie as 'n kombinasie van albei denkriglings le klassifiseer en derhalwe dil le benoem as 'n oertipering , wal dan impliseer dal dil 'n bepaalde subgenre is wat deur 'n bepaalde slrukluurbeginsel of vertelhouding gerig word .
26
gebruik is deur die eeue, maar dat die koms van die Christendom 'n
nuwe impetus aan die gebruik van die allegorie gegee het.
Die Christelike allegorie is 'n sinnebeeldige teks wat gegrond is op die
Christelike heilsgeskiedenis. In hierdie opsig is daar maar wein ig verskil
tussen die allegorie en die parabel of gelykenis , wat 'n ekspl isiete en
"fundamenta l hermeneutical principle" (Achtemier 1985: Logos) ten
grondslag van die lees van die Bybel is. In Eseg. 17:2 (NIV) word die
twee begrippe byvoorbeeld s6 gelyk gestel : Son of man, set forth an
allegory and tell the house of Israel a parable.
Die volgende uitvoerige aanhal ing uit Douglas et al. (1974:932) stel nie
net die diskriminerende relief tussen die begrippe duidelik nie, maar gee
oak veel inl igting oar die allegorie as leesmodus:
'Parable' is ultimately derived from (the) Greek ... literally (meaning) 'putting things side by side'. Etymologically it is thus close to 'allegory', wh ich by derivation means 'saying things in a different way'. Both parables and allegories have usually been regarded as forms of teaching which present the listener with interesting illustrations from which can be drawn moral and rel igious truths ; 'parable' is the somewhat protracted simile or short descriptive story, usually designed to inculcate a single truth or answer a single question , while 'allegory' denotes the more elaborate tale in which all or most of the details have their counterparts in the application . Since 'truth embodied in a tale shall enter in at lowly doors', the value of this method of instruction is obvious. The line between parables and allegories is obviously a fluid one, and both forms are found in the Gospels. There is, however, a more basic difference than that of amount of detail present. While the developed allegory is essentially illustrative, so that one might almost say
that the details of the story have been derived from the application , many of the parables of Jesus are not merely illustrations of general principles; rather they embody messages which cannot be conveyed in any other way. The parables are the appropriate form of communication for bringing to men the message of the kingdom, since their function is to jolt them into seeing things in a new way. They are means of enlightenment and persuasion , intended to bring the hearers to the point of decision. Jesus, as it were , stands where his hearers stand , and uses imagery familiar to them to bring new and unfamiliar insights to them. Just as a lover finds himself restricted by the language of prose and must resort to poetry to express his feelings, so Jesus expresses the message of the kingdom in the appropriate forms of language.
27
Om voorbeelde van die struktuurwerking van spesifiek die Christelike
allegorie te gee uit tekste is binne die kart bestek van hierdie hoofstuk
nie moontlik of gepas nie, en daarom word volstaan met enkele
voorbeelde uit die Bybel , miskien die belangrikste oerbron van die
werking van die allegorie.
Die Bybel , vanaf Genesis in die Ou Testament tot die slothoofstuk van
Openbaring in die Nuwe Testament, is in 'n groat mate in allegoriese taal
geskryf. Mac Queen (1978:37) bevestig dit as hy se "as the Christian
community expanded , it did not lose the sense which it had inherited of
history as purposeful allegory" . In Johannes 16:25 (Amplified Bible
1987: 1238) maak Jesus eksplisiet gebruik van die beg rip allegorie
wanneer Hy se:
I have told you these things in parabales (veiled language, allegories, dark sayings): the hour is now coming when I shall no longer speak to you in
figure of speech, but I shall tell you about the father in plain words and openly (without reserve).
28
'n Belangrike voorbeeld van die gebruik van allegone uit die Skrif kan
gevind word in Genesis 2:17 waar gese word : maar van die boom van
die kennis van goed en kwaad, daarvan mag jy nie eet nie; want die
dag as jy daarvan eet, sal jy sekerlik sterwe, en in Genesis 3:22:
Nou het die mens geword soos een van Ons deur goed en kwaad te
ken. As hy nou maar nie sy hand uitsteek en ook van die boom van
die lewe neem en eet en lewe in ewigheid nie! Hierdie borne waarvan
gepraat word, is nie alleen net letterlike borne in die tuin gewees nie,
maar is oak simbolies van die twee geestelike geslagsbome in die Bybel.
Die hele Bybel , vanaf Genesis tot Openbaring, vertel die geskiedenis
van hierdie twee geslagte mense op aarde, want elk verwys heen na 'n
oorsprong en 'n gevolglike lewenswyse. Die boom van kennis van goed
en kwaad wys heen na die lewe hier op aarde en die Boom van die
Lewe, wys heen na Christus.
Satan het nie vir Eva versoek om van die boom van die kennis van goed
en kwaad te eet net omdat God hulle dit verbied het nie, maar juis omdat
die oorsprong van sy krag in hierdie boom gewortel is . God het Adam
en Eva nie getoets deur hulle die vrug te verbied nie, maar Hy't geweet
dit is 'n gif wat doodmaak (Joyner 1992:9) .
Die kennis van die boom van die kennis van goed en kwaad bring dood
mee omdat ans fokuspunt verskuif: vanaf Christus (wat die boom van
29
die Lewe is) , na die self. Selfgesentreerdheid is die hoofkwaal of siekte
wat die mens teister. Nadat Adam en Eva van die boom geeet het, het
hulle vir die eerste keer besef hulle is naak - letterlik sander klere en oak
figuurlik , want nou sien hulle hul beklaenswaardige posisie voor God .
Die twee borne van die paradys sal later in die analises van die tekste
blyk om een van die belangrikste merkers van die eietydse allegorie te
wees.
'n Goeie voorbeeld van hierdie tipe tipologiese lees, is die geskiedenis
van Moses wat water uit die rots moes kry. Met die trek uit Egipte moes
Moses die rots slaan om water vir sy volk te kry. In hierdie gedeelte se
God self in Ex. 17:6: Kyk, Ek sal daar voor jou by die rots op Horeb
staan; dan moet jy die rots slaan, en daar sal water uit kom, dat die
volk kan drink.
God voorsien nie net fisies in hulle behoeftes deur vir hulle water uit 'n
rots te laat kom nie, maar Hy voorsien oak geestelik deurdat Hy hulle
voed met die Ewige Water van Ewige Lewe22 en die standvastigheid van
'n Ewige Rots23. Wanneer Paulus hierdie gedeelte uit die Ou Testament
verduidelik, se hy: en almal dieselfde geestelike drank gedrink het,
want hulle het gedrink uit 'n geestelike rots wat gevolg het, en die
22 Joh . 4:13-14: Jesus antwoord en se vir haar: Elkeen wat van hierdie water drink, sal weer dors kry;
maar elkeen wat drink van die water wat Ek horn sal gee, sal in ewigheid nooit dors kry nie, maar die water wat Ek horn sal gee, sal in horn word 'n fontein van water wat opspring tot in die ewige lewe.
23 Ps. 31:3: God is die Rots om in te vlug . Vergelyk ook Jes. 8:14-16.
30
rots was Christus ( 1 Kor. 10:4) !24
Die slotboek Openbaring is veral vol allegorie , vergelyk byvoorbeeld
Openbaring 12 wat die geveg tussen die draak en die vrou beskryf. Die
vrou word ge·1dentifiseer met die kerk wat die voortbring wat in Christus
gedoop is, terwyl die draak met sy koppe die duiwel met al sy gebreke
voorstel (Alter et al. 1989:530) .
Die vraag kan gevra word : Hoekom word juis op die verskuilde manier
van die allegorie met die mens gepraat? Hierbo is dit gestel dat die
allegorie toehoorders/lesers beweeg "into seeing things in a new way" .
Of God deur middel van beelde wat binne die mense se verwysingsveld
val , sy Boodskap wou vereenvoudig sodat wanneer hulle die Woord van
God aanvaar en s6 sy lig toelaat, dit juis lig bring en hulle dit kan
verstaan, is moeilik om met stelligheid te se. Aan die ander kant sal
hulle wat 'hoog van hart' is, dan nie kan begryp nie, juis omdat hulle
letterlik (na die letter van die Woord) kyk en nie na die Gees nie. 'n
Verdere moontlikheid is dat deur middel van allegorie die mens se
verwagtingshorison omseil kan word , sodat die mens nie sien wat hy wil ,
binne sy eie ervaringswereld nie , maar sien wat bedoel word met die
teks . Die wesensaard van literere werke le in verhulling en onthulling ,
wat die nuuskierigheid van die mens dan s6 aanvuur dat hy graag wil
weet en terselfdertyd breek dit dit wat geslote en verborge in die mens
24 Nie alleen is Christus 'n veilige beskutting vir die wat Hom seek nie, maar Hy is ook 'n Steen van
aanstoot en 'n rots van struikeling (1 Pet. 2:7) en ook verder: Soos geskrywe is: Kyk, Ek le in Sion 'n steen van aanstoot en 'n rots van struikeling; en elkeen wat in Hom glo, sal nie beskaam word nie (Rom. 9:33). Hier word gepraat van Christus as die Rots.
31
is , oop . Vergelyk Spr. 20:5: Die raad in die hart van 'n man mag diep
waters wees, 'n man van verstand sal dit tog uitskep.
Quilligan (1979:97-98) meen dat spesifiek Christelike allegorie die Bybel
as voorteks het. Dit beteken dat die nuwe verhaal wat geskryf word , nie
direk uitspel wat bedoel word nie, maar dat die bedoeling daaragter deur
die leser ontdek moet word en dat die Bybel die oerteks ten grondslag
daarvan vorm. Die verhaal wat die leser lees, is 'n oorspronklike teks ,
alhoewel dit oak n6g 'n kommentaar op die Bybel is . Die voorteks is die
bran wat altyd buite die ander verhaal staan en is dus 'n oorspronklike
skathuis vol waarheid wat die interpretasies en allegoriese moontlikhede
van die nuwe teks rig en inisieer. Allegorie noem die fundamentele
beginsel onder die weerkaatsing van woorde en tog word betekenisse
van woorde in individuele allegoriee nie net verbreed nie, maar hulle
word oar tekste, generasies en tyd heen voortgeplant.
Die terminologie vir allegorie in verhouding met sy voorteks kan profeties
(heenwysend) genoem word , waar die teks direk die waarheid van 'n
tradisionele teks of bekende allegoriese gegewe wil versterk. Profeties
beteken dat vooruit voorspel gaan word , al kan die waarheid daarvan
nag nie dadelik gesien word nie. Apokalipties (openbarend) aan die
ander kant is gebaseer op die minder tradisionele gesag van persoonlike
visie , die apokriewe boeke en ook fiksie. Hier is 'n soektog vir gesag
deur die nog wilde en onverowerde dele van die bewussyn (Honig in
Quilligan 1979:99) .
32
Daar is dus 'n verskeidenheid vlakke waarop die allegorie in 'n verhaal
ondersoek moet word :
Allereers letterlik, met ander woorde: die historiese gegewe soos dit
daar geskrywe staan , al is dit in 'n ander formaat of vertelstyl.
Die tipologiese stratum wat profeties heenwys na die verlossing van die
mens deur Christus. Ex. 12 kan hier as 'n goeie voorbeeld/illustrasie
gebruik word . Die lsraeliete se uittog uit Egipte is 'n historiese gegewe
waarin Egipte heenwys na die ou sondige lewe waaruit die kind van God
geroep word; die beloofde land is die koninkryk van God en die kinders
van Israel is die Christelike kerk. Die Rooi See wys heen na die mens
se verlossing deur Christus aan die kruis ; die wolkkolom stel die Heilige
Gees voor; die water wys heen na die waterdoop en die Beloofde Land
is die ewige lewe saam met God (Mac Queen 1978:19).
Die profetiese vlak maak 'n appel tot die leser om sy lewe in
ooreenstemming te bring met die Woord van God. Die meerderheid
Nuwe-Testamentiese gelykenisse is voorbeelde hiervan. Die krag van
die allegorie le nie soseer in die verhaal nie, maar die situasie wat dit
beskryf, byvoorbeeld : die oorbekende barmhartige Samaritaan , waar
die Samaritaan (Christus) die beseerde (die stukkende wereld) se
wonde eers versorg en verbind, horn dan na die Herbergier (die
wedergebore gelowiges) toe vat, sodat die horn kan versorg en dan sal
33
die Samaritaan later weer kom kyk hoe dit met die beseerde gaan. Die
hele verhaal wil onder andere die gelowige se verantwoordelikheid
teenoor die stukkende were Id en teenoor Christus uitbeeld (Luk. 10:25-
37)
2.1.4 Die rol van die leser in die allegorie
Oar die aspek kan 'n studie op sigself voltooi word , maar dit word net
baie kortliks uitgelig omdat die rol van die leser by allegorie s6 geweldig
belangrik is . Die leser is aktief betrokke en speel 'n selfbewuste rol in
die leesproses om s6 die allegoriese teks sodanig tot sy reg te laat kom.
Hy moet soek na heuristiese leidrade en sodoende die allegorie
geleidelik laat realiseer. 'n Allegoriese teks is oak s6 geskryf dat een
ding in 'n ander vloei , wat die leser dwing om verbande te soek en te
evalueer. Barthes (in Quilligan 1979:237) se: "To understand a text, is
not only to follow the unwinding of the story, it is also to identify various
levels , to project the horizontal links of the narrative sequence onto an
implicity vertical axis; to read a narrative is not only to pass from one
word to another, it is also to pass from one level to another."
2.1.5 Samevatting
As Coetser (1986:39) teen die einde van sy navorsing vra: "Watter van
die geYdentifiseerde eienskappe moet 'n werk vertoon om 'n allegorie
genoem te word?" , aanvaar navorsers sy bree tipering : "indien die
allegoriese verband deurlopend ontwikkel , (is) die werk 'n allegorie".
34
Dit is insiggewend dat alhoewel nie een van die Afrikaanse tekste wat
onder die loep geneem gaan word 'n eksplisiet-herkenbare Christelike
strekking het nie, elkeen terugbuig tot die wortels van die Christelike
allegorie . In Coetser se terme sou elkeen van hulle duidelik as 'n
allegoriese werk kwalifiseer.
Uit bogenoemde is die bree teoretiese kartering van die allegorie
gedoen. In die bespreking van verhale sal al hierdie karakteristieke
eienskappe ter sprake kom, en daar sal aangetoon word hoe dit binne 'n
eietydse inkleding 'n nuwe gestalte verkry. Daarbenewens sal uit die
herhalende patroon van allegoriese gebruik 'n duidelike teoretiese
matrys spruit wat veel meer heuristiese kenmerke van die allegorie sal
uitwys as wat uit die teorie blyk.
2.2 KARAKTER EN KARAKTERISERING: 'N
TEORETIESE AANLOOP25 TOT KARAKTERISERING
IN DIE ALLEGORIE
Die wereld van die woordkunswerk korrespondeer in bree trekke met die
realiteitswereld soos ons dit in ons alledaagse werklikheid ervaar: tyd ,
ruimte , mense (karakters) en hulle gang van handelinge (gebeure).
25 Oil is belangrik om weer le vermeld dat hierdie teoretiese ekskursie net 'n voorstudie is van die basiese literere beskou ing van karakters en karakterisering , met die doe! om net die basiese teorie te verdiskonteer. Uit die bespreking van die literere tekste sal getoon word dat hierdie fundamentele beskouings dikwels ten opsigte van die allegorie nie water hou nie, omdat die allegorie 'n eiesoortige benadering tot karakters en karakterisering vra . Hierdie is geens ins bedoel as 'n ekstensiewe ondersoek na karakter in die literere teorie nie, maar dien bloat as besprekingsbasis vir wat volg in die toepassings.
35
Miskien die twee grootste verskille tussen die realiteit en die "wereld-in
woorde" is die feit dat hierdie fiktiewe wereld in taal gerealiseer word en
derhalwe vertel moet word deur iemand wat vertel (verteller) wat hy sien
(fokalisator).
Van Eetveldt (in Cloete 1985:72) sien die rol van die karakter dus as 'n
"verbale konstruksie" wat binne die roman optree en wat dan binne 'n
bepaalde verhouding tot die res van die komponente: tyd, ruimte en
gebeure staan .
Die integrasie van al hierdie verhaalelemente, wat Cloete (1992:257) die
voldoening aan bepaalde "literer-artistieke kriteria" noem, kry uiteraard
eers werklik gestalte wanneer die werk gelees en ge·interpreteer word .
Hier speel dan veral die wisselwerking tussen leser en teks 'n belangrike
rol :
Niet de tekst op zich staat meer in het middelpunt, maar de tekstverwerking door de lezer, en daarbij met name de vraag hoe de tekstverwerking gestuurd wordt door teksteigenschappen die op hun beurt weer bepalend geacht kunnen warden voor het literaire (i .e. esthetische) karakter van de tekst. (Segers 1980:25).
Hierdie kommunikasiesisteem verg dat alle aspekte van die literere
teks noukeurig in ag geneem sal word . Die goue riglyn vir
teksinterpretasie bly steeds: "Alles wat nodig is, moet daar wees.
Alles wat daar is , moet nodig wees." (Du Tait et al. 1989:10, 14).
36
Die belangstelling in en identifisering van karakter in die literere werk is
'n kernbelangrike element van die letterkunde. Van die vroegste
bestudering van die letterkunde is die analise en interpretasie van
karakters en karakterisering as belangrike elemente ge·1dentifiseer
(Smuts 1975:8) . Aspekte soos konflik, skuld , die ommeswaai van voor -
na rampspoed - die boustof van fiktiewe werelde - dui daarop dat alles
om die karakter draai , dat hy dus sentraal binne 'n bepaalde werk staan .
Kyk 'n mens na aspekte soos tyd, ru imte en kommunikasie wil dit oak
blyk dat niks hiervan sander karakter sin bring nie - alles word aan horn
geknoop en hy (karakter) knoop alles aan mekaar (Senekal 1978:26-40) .
Wanneer gekyk word na die term karakter, is Brink (in Du Tait et al.
1989:61) se kensketsing hier van toepassing : '"n Karakter begin as 'n
oop ruimte in die teks, benoem deur die naam, daarvandaan word daar
algaande, op 'n verskeidenheid van maniere, eienskappe, attribute
ensovoorts in- en aangevul , waarvolgens die leser 'n geheel opbou ."
As dit so is dat 'n karakter as betekenisdraer optree en boonop die
handeling of gebeure rig en bepaal, is dit vanselfsprekend dat 'n karakter
in die narratiewe teks met bepaalde karaktereienskappe geopenbaar sal
word . Die wyse waarop die auteur die karakter voorhou, gaan grootliks
bepaal met watter soort karakter die leser te make het. Daarom het dit
oak nodig geword om karakters te klassifiseer om sodoende die literere
ru imte waarbinne die karakters beweeg , op 'n wetenskaplike
literergefundeerde basis te evalueer (Van Eetveldt in Cloete 1985:72).
37
2.2.1 Die klassifikasie van karakters
'n Belangrike tradisionele bydrae tot die klassifikasie van karakters is die
van E.M. Forster, wat 'n indeling van karakters as: plat/
tweedimensioneel ("flat") en rand/ driedimensioneel ("round") maak.
Volgens Forster (1974:47-48) word 'n plat karakter soms 'n tipe en selfs
'n karikatuur genoem. "In their purest form , they are constructed round a
single idea or quality." Hy meen dat 'n plat karakter in 'n teks egter baie
voordele inhou: "since they never need reintroducing , never run away,
have not to be watched for development, and provide their own
atmosphere. They are easily remembered because they were not
changed by circumstances; they moved through circumstances". Die
plat karakter vertoon 'n enkele kwaliteit/idee, is voorspelbaar en nie in
staat tot ontwikkeling of verrassing nie.
Vir 'n skrywer om 'n karakter s6 te skep dat hy onthou word , bepaal al tot
'n groat mate die sukses van karakterbeelding , al is dit dan oak 'n plat
karakter, wat nie veel nie, of enigsins ontwikkel. 'n Skrywer se karakters
moet onvergeetlik word. 'n Goeie karakter het 'n plek in die leser se
geheue. Dit is oak so dat nie al die karakters ewe belangrike plekke in
die leser se geheue inneem nie, juis omdat daar hoofkarakters en
newekarakters is (Du Plessis 1993:31 ).
38
Baldick (1990:211) praat van 'n plat karakter as "a stock character" wat
stereotiep en maklik herkenbaar is. Hy noem byvoorbeeld: "the absent
minded professor, the country bumpkin , the villian , the soubrette (who
usually protests aga inst the delusions of her master, ingeniously
scheming on behalf of her young mistress)" .
I NWU j LJBRARY_
Aan die ander kant is die toets vir 'n ronde karakter "whether it is
capable of surprising in a convincing way. It has the incalculability of life
about it" . (Forster 1974:54). 'n Ronde karakter is in staat tot verrassing ,
besit oortu igingskrag , is lewenswaar, verander deurlopend, ontroer die
leser en besit die vermoe om tragies te wees (Cloete 1992:200). Hoe
sterker die karakter se belewing van tyd en ruimte , hoe ronder is hy,
want hy besit meer as net tyd- en ruimtebelewing . Die gang van
volledigheid en die graad van sensitiwiteit wat s6 'n karakter openbaar,
gaan dus blyk uit sy reaksie op ander karakters en op sy omgewing . Hy
reageer ook vanuit meer vlakke, byvoorbeeld die ras ionele, emosionele
en mistieke. Op hoe meer vlakke die karakter reageer, hoe meer
skakerings van sy persoonlikheid openbaar hy (Smuts 1980: 18).
Hierdie indelings: rand/plat word vandag nog as vae omlyning vir
karakterisering gebru ik, maar Smuts (ibid .:17) meen dat hier nie werklik
vir die groat verskeidenheid van karakters en al die moontlikhede van
karakterontwikkeling voorsiening gemaak word nie. Om verrassing as
norm te gebruik, kan ook ba ie subjektief wees.
39
Van der Elst (1985 :37-39) noem twee belangrike metodes van
persoonbeelding (karakterisering}, naamlik: dramatiese karakter-
bee/ding, waarvolgens 'n persoon se innerlike handeling : sy gedagtes
en sy uiterlike handeling, uitgebeeld word . Hier is 'n beskrywing van die
karakter se reaksies op bepaalde gebeure, persone en ruimtes en die
leser speel hier 'n belangrike rol. Hy moet meer hier self afleidings maak
en interpreteer. Die mense van papier of letter!ewens kry veel meer
kans om mense van vlees en bloed te word. Van der Elst (ibid .) loop
Mieke Bal na in sy voorbeeld :
• "Jan is na die pandjieswinkel.
• Jan was baie arm."
Die eerste sin dui op 'n handeling waaruit 'n leser kan aflei, oak met sy
kennis van wat 'n pandjieswinkel is , dat Jan sy goed waarskynl ik moes
gaan verpand om liggaam en siel aanmekaar te hou. Dit gaan hier om
implisiete inligting wat 'n sekere dinamiek inhou. Die eerste mededeling
bevat terloops nag heelwat suggesties, byvoorbeeld dat die
pandjieswinkel se baas 'n aantreklike assistent het en dat dit vir Jan
soontoe lok. In die tweede voorbeeld gaan dit bloat om 'n mededeling.
Daar bestaan geen twyfel oar Jan se finansiele vermoens nie.
Die tweede voorbeeld hierbo, verduidelik Van der Elst (ibid.), is
statiese/epiese/direkte bee/ding waardeur die skrywer 'n direkte
40
beskrywing van die karakter gee. Hierdeur word die eienskappe van ·n
karakter regstreeks meegedeel.
Dit is egter noodsaaklik dat karakterindeling binne die totaalaanbod van
die teks moet plaasvind . 'n Ondersoek na karakter sal ook moet insluit
·n ondersoek na die verband tussen karakter en die ander belangrike
elemente van die werk en ook die aard en samehang van die elemente.
(Smuts 1980:20) .
Smuts (1975:21-24) meen dat die omvang en verskeidenheid van
geYntegreerde materiaal alleen nie genoeg is om 'n werk groat of selfs
goed te maak nie. By 'n werk moet diepte bygewerk word en diepte
word meestal deur die karakter gedra en nie deur die verteller van buite
opgele nie. Om uiteindelik 'n karakter te skep wat diepte het en wat kan
figureer binne die konteks en in verhouding tot die samehang van 'n
bepaalde geheel , en die geslaagdheid al dan nie van 'n karakter te toets ,
dui Smuts twee hoofgroepe aan , naamlik: oorwegend kommunikatiewes
en die oorwegend nie-kommunikatiewes. Die kommunikatiewe is dan
die karakter wat slaag binne die totale samehang van die elemente en
dus dimensie verkry.
Kommunikatiwiteit is , volgens Smuts (1975:24), die vermoe van die
karakter om binne tyd en ruimte handelend op te tree. Dit is dan nou
ook logies dat hoe kommunikatief 'n karakter optree al dan nie, dit sy
karakter meer of minder openbaar en s6 diepte aan horn verleen . Net
41
soos wat kommunikasie in die werklike leefwereld belangrik is en
openbarend is van die persoon wat handelend optree, net so belangrik is
dit in die karakterwereld van die literere teks .
Oor die boeg gegooi van al die werk gedoen deur onder andere Forster,
Muir, Blok en ander, wil Smuts (ibid .:25) karakters tipeer op grand van
die graad van hulle betrakkendheid by die intrige, met ander woorde
meer op grand van hulle funksie/ral in die werk. Hy onderskei : sentrale
of nadere rondkarakters (ook kernkarakters genoem) en rand- of verdere
randkarakters (ook perifere karakters genoem). Hy meen ook dat die ou
indeling in hoof- en bykarakters nie onbruikbaar is nie, maar dit is 'n
klassifikasie wat terminologies die indruk wek dat karakters primer in 'n
hierargie ten opsigte van mekaar geplaas word . Dit is belangriker om
karakters in te deel ten opsigte van die samestel van al die elemente in
'n werk. Die hoofkarakter is uiteraard belangriker en sal dus eerste op
die rangorde van belangrikheid staan en dan sal die ander karakters, na
gelang van hul belangrikheid volg , s6 sal hul ook deur die leser onthou
word .
Tipering van karakters is belangrik, maar nie belangriker as hulle aard
en funksie binne die totale struktuur nie. "Alles wat die karakter se en
doen , alle gebeure random horn , het 'n merkwaardige dekoderingsaksie
en het ten doel om aan die leser inligting oor te dra ten opsigte van
sowel die oppervlak- as die dieptestruktuur van die verhaal." (Van
Eetveldt 1985:73) . Met ander woorde: die oppervlakkige storie en dan
42
die dieperl iggende betekenisse wat moontlik daarin verskuil le en verder
vra "die eie boodskap wat elke teks oordra , dat die leser die funks ie van
elke karakter in die verhaal moet bepaal en daarvolgens beoordeel"
(Roos 1985:117).
2.2.2 Tegnieke van karakterisering
Om te volstaan by die blote indeling van karakters in soorte alleen , is nie
genoeg nie. Daar moet oak uitgekom word by die tegnieke waardeur die
soorte tot stand kom .
Shipley (1979:38) se indeling kom op twee wyses van karakterisering
neer, naamlik: direk deurdat die karakter presies se wie en wat hy is, en
deur sy dade , waardeur sy karakter dan vorendag kom. Voeg hierby dit
wat die karakter dink en wat ander karakters van ham se, dan het ans 'n
meer volledige prentjie van die voorstelling van 'n karakter.
Smuts (1975:27-31 ) identifiseer tegnieke van karakterisering wat tog
wyer is en vir daardie doel sal dit gebruik word :
Blokkarakterisering is eintlik 'n elementere tegniek waarin die karakter se
uiterlike en sy aard beskryf word . Die tegniek gee dan 'n baie volledige
beskrywing van hoe die karakter lyk en wat sy geaardheid is. Die
verteller is gewoonlik self hier aan die woord en kan so oak baie oar
homself aan die lig bring . Hierdie tegniek kan deur ek-vertellings
43
gedoen word , of deur derdepersoonvertellings en le dus baie klem op
vertellerbetrokkenheid (Smuts 1980:21 ).
'n Ander belangrike karakteriseringsmoonlikheid is selfbeskouing of
introspeksie - met ander woorde, die karakter ontleed homself en tree
selfs met homself in gesprek - s6 kan verskillende fasette van die
karakter openbaar gemaak word . (ibid .:21 ).
Karakterisering deur 'n ander karakter is iets wat in feitlik elke werk
voorkom en gebeur deur inligting wat een karakter oor 'n bepaalde ander
karakter verskaf. Hier word veral van eksplisiete karakterisering
gepraat. In hierdie geval sal dit dan ook nie onpartydig wees nie, maar
deur die karakter se eie vooroordele be·,nvloed word .
Deur implisiete karakterisering, waar die karakter oor homself praat en
self kommentaar lewer, kry die leser 'n beter prentjie van die karakter.
Selfs wanneer karakters teenoor mekaar gestel word , is elkeen se
eienskappe duideliker van mekaar te onderskei . (Conradie 1985:217-
218) .
Spraak is miskien die effektiefste manier om 'n karakter op papier
dimensie te laat verkry. Dit kan plaasvind deur middel van dialoog ,
monoloog of selfs bewussynstroom. Wat veral hier van belang is, is hoe
taaleienaardighede, streektaal , bepaalde of eiesoortige uitdrukkings en
selfs diepsinnige onthullings die wese van die karakter openbaar.
44
Die bewusssynstroomtegniek is een van die opvallendste tegnieke om
die verteller in 'n groat mate uit te skakel. Dit is 'n tegniek waardeur
direk deurgedring word tot die binnelewe van die karakter, sander enige
tussenkoms van die verteller. Deur hierdie tegniek te gebruik, is die
uitdrukking van die mees intieme gedagtes, dit wat die naaste aan die
onderbewussyn le, moontlik. (Smuts 1975:30-31) . Daar is vier
hooftegnieke waardeur die bewussynstroom aangebied kan word ,
naamlik: direkte innerlike monoloog , indirekte innerlike monoloog ,
beskrywing deur 'n alwetende verteller en alleenspraak. (Smuts
1980:22-23).
Een van die oudste vorme van karakterisering is deur benaming. Dit
word gewoonlik deur die verteller gedoen en le uitsluitlik klem op die
naam van die karakter, wat dan bepaalde implikasies teweeg bring ,
vergelyk byvoorbeeld Treppie in Triomf wat s6 vasgevang (ge-"trap") is
in sy huidige omstandighede en vasgegryp word deur die verlede en as
gevolg daarvan vir mense vangstrikke stel.
Naamgewing kom al in die Bybelse tyd voor en ans sien dat spesifieke
karaktertrekke by 'n bepaalde persoon , 'n invloed gehad het op die
naam wat so 'n persoon sou kry. 'n Voorbeeld hiervan is byvoorbeeld
Jakob en Esau: En die eerste is gebore - rooi, geheel en al soos 'n
mantel van hare. Daarom het hulle horn Esau genoem. En daarna
is sy broer gebore, terwyl sy hand die hakskeen van Esau vashou.
45
Daarom het hulle horn . Jakob genoem (Gen. 25 :25-26) . Later
verander God Jakob se naam: Toe se Hy: Jy sal nie meer Jakob
genoem word nie, maar Israel; want jy het geworstel met God en
met die mense en het oorwin (Gen. 32:28) .
S6 het oak die Germane hulle helde (wat wolwe, bere, borne en gode of
mitologiese figure was) vernoem om sodoende assosiasies soos krag,
mag en wysheid aan die kind toe te ken (Van Rooyen 1994:3) . Ook in
Afrikaans is baie name deur 'n verskeidenheid faktore in die geskiedenis
en deur patrone van vernoeming , geslyp tot wat dit vandag is.
Naamgewing is deel van die mens se toe-eiening om te etiketteer en
verskillende faktore soos: karakter, geslag, voorouers, uniekheid ,
tydgleuf, mode van die dag en nog baie ander, sal dus 'n rol by
naamgewing speel (Lassiter 1983:1-133). Hy stel dit so: "All those who
choose names are putting down a grid for a character, a pet, a person.
The name defines and delimits the kind of personality that we expect
them to have, or are willing to allow them."
Uit die aard van bogenoemde, behoort dit te blyk hoe belangrik
naamgewing in 'n gegewe teks is, waardeur die leser die karakter(s) kan
leer ken .
46
2.2.3 Karakter in Christussentriese perspektief
Voorafgaande bespreking het die literere werk se karakter bespreek,
maar God se siening van karakter lyk ietwat anders . In Jes. 43: 1 se
God: Ek het jou by jou naam geroep, jy is myne!
Volgens die Woord van God verkry die wedergebore mens deur
heiligmaking die karakter van God (2 Pet. 1 :4) . Hy is nie alleen meer 'n
karakter nie, hy het karakter - en dit verkry hy van God! Vergelyk hier
Gen. 1 :26-27: En God het gese: Laat Ons mense maak na ons
beeld, na ons gelykenis, en laat hulle heers oor die visse van die
see en die voels van die hemel en die vee en oor die hele aarde en
oor al die diere wat op die aarde kruip. En God het die mens
geskape na sy beeld ...
Die Psalmis (Ps . 8:6) se: U het horn 'n weinig minder gemaak as 'n
goddelike wese en horn met eer en heerlikheid gekroon.
Die mens se potensiele karakter is goddelik, maar vanwee die natuurlike
sondigheid (oersonde) (Gen. 8:21) en weens die ongehoorsaamheid, as
gevolg van die begeerlikhede van die vlees (Rom. 1 :24), verloor die
mens sy goddelike karakter Maar deur die soenverdienste van die
Seun, Jesus Christus, aan die kruis (Tit. 2:14) , is ons (wanneer ons in
Hom alleen glo) in Hom - sy broers en God se seuns (Rom. 8:29).
47
In die Christelike allegorie word hierdie staat van die mens voorgehou as
die ideaal waarna die karakters street. Op die pelgrim se reis na die
ewigheid word hierdie staat van karakter sy hoogste strewe.
2.2.4 Slotsom
Vir die doel van die studie is karakter en karakterisering van groat
belang. Die ontleding van die verskillende karakters is nie net 'n
betekenisdraende bydrae tot dit wat die teks wil verbeeld nie, maar dit is
oak 'n heuristiese aanduider ten opsigte van die allegoriese
heenwysings wat hierin verskuil is.
HOOFSTUK 3
DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN 'DE RIJKE BRAMENPLUKKER: EEN SPROOKJE' (GODFRIED BOMANS)
3.1 INLEIDING
"In some respect," beweer Wynne-Davies (1989:940) se
gesaghebbende Bloomsbury guide to English literature , "all literary texts
traverse the realm of the symbolic order in that they represent and
articulate those images through which reality is grasped discursively".
Alhoewel bykans alle literere tekste dus op die vlak van die simboliese
beweeg, vind die leser dikwels in die literatuur tekste wat 'n eksplisiete
simboliese duiding het. Dit geskied veral deur die gebruik van
fantasmagoriese karakters , gebeure en ervarings van tyd en ruimte wat
duidelik nie te korreleer is met die waarneembare realiteit nie. Hierdie
verhale maak met die eerste lees aanspraak op die leser se vermoe om
die teks allegories te tipeer en dit dan as heuristiese leesmodus te volg .
Die teks van Godfried Bomans, 'De rijke bramenplukker: een sprookje ',
buit juis die spanning tussen die realiteit en die fantasmagoriese
versinsel uit deur te suggereer dat die versinsel in der waarheid die
werklike werklikheid is. Daar word ook duidelik gesuggereer dat jou oog
en ingesteldheid s6 ontwikkel moet wees dat jy verby die
49
gekommersialiseerde werklikheid kan sien tot in die wese van die
werklike fantasiewerklikheid ! lnderdaad is dit soos John Mackay
(1969:13) gese het: "To a phenomenal degree, appearance has
replaced reality."
In baie opsigte is hierdie verhaal dus 'n uiters bruikbare voorbeeld om
die allegoriese leesmodus te illustreer, want dit wat die allegoris met sy
verhaal wil doen, word hier oak tematies-ikonies aan beslag gegee.
Ter wille miskien van die relatiewe onbekendheid van die teks is dit
nodig om die fabel van die verhaal te rekonstrueer, maar die
rekonstruksie van die fabel maak dit oak makliker om die allegoriese
dimensies van hierdie verhaal te kan uitwys.
3.2 REKONSTRUKSIE VAN DIE FABEL
'n Braamplukker woon alleen in 'n groat bas. Al dink hy hy is die enigste
persoon op die wereld , is hy baie gelukkig en vrolik, want sy wereld is
versier met die mooiste edelstene en sy huis is 'n oneindig groat paleis
vol enorme spieels en mosa·iek en pilare, met prente van ysbere en
kabouters teen die verskuiwende plafonne. Hy hoor oak baie gereeld
die mooiste musiek. En dit alles is net vir horn ! Tot sy verbasing kom 'n
reisiger verby en bied horn 'n goudstuk aan vir kos en verblyf. Vir die
braamplukker is die geld uiteraard irrelevant, maar hy is opgewonde oar
50
die feit dat daar nog 'n lewende wese soos hy is en hy kan nie sy geluk
glo dat daar nog so 'n persoon - net soos hy! - op die aarde bestaan nie!
Hy kan kwalik genoeg van die ontdekkingsreisiger kry - dit is immers die
eerste keer dat hy 'n ander mens sien . Hy vertel horn opgewonde van al
sy skatte, maar voor hy dit in die vroegm6re vir horn kan wys, jaag die
reisiger haastig terug stad toe om vir almal daarvan te vertel. Hy bring
die volgende dag 'n groot getal mense terug, wat gretig wag om al die
skatte vir hulleself te kom opeis . Groot is hulle teleurstelling en woede
toe dit nie die kosbare skatte is wat hulle verwag het nie, maar bloot die
gewone natuurverskynsels. Die braamplukker moet met sy lewe boet vir
sy dieper kyk na die werklikheid .
Deur die vertelling so eksplisiet in die titel aan die oertipering van die
sprokie te koppel , pas in 'n sin by die simboliese orde en aard van die
vertelling . Omdat die titel dit as 'n diskoersmerker gebruik, is dit van
groot belang om na te gaan in welke mate die teks voldoen aan die
vereistes wat aan die sprokie as kunssoort gestel word , veral in die lig
van die volgende uitspraak van Steenberg (1979:84): "Dit wil voorkom
asof daar groot verwarring bestaan oor die onderskeidende kenmerke
van die sprokie teenoor ander verhaalsoorte."
3.3 DIE SPROKIE AS (MISLEIDENDE) OERTIPERING
Beukes (1993:84) wys daarop dat die sprokie deur die eeue binne '"n
51
orale tradisie" was en eers later as literere sprokie begin bekendstaan
het, maar dat sprokies ontstaan het om samelewingsnorme oar te dra en
selfs te verander. Bettelheim (1988:5) meen die sprokie slaag daarin om
enige leser se lewe te verryk, want dit stimuleer verbeelding, help om
intellek te ontwikkel en emosies te suiwer. In die proses wat die kind sy
probleme identifiseer en erken, bring die sprokie oak die oplossing. Die
boodskap wat die sprokie wil uitdra, is die volgende: die lewe is een van
stryd en vreugde; lewe en dood; goed en kwaad. Die einde is altyd
gelukkig, sodat die kind kan leer om in assosiasie met iemand te fokus
op geluk in die saamwees. Die kind se alleenheid en vrese word
hanteer deur die held , wat baie keer alleen gelaat word in dreigende
gevare. Maar die base word altyd oorwin. (ibid. :3-15).
Vanwee die belangrike rol wat fantasie in die verhaal speel , lyk dit
oenskynlik korrek om hierdie teks as 'n sprokie te tipeer. Maar soos
Steenberg (1979:85) uitgewys het, is die sprokie nie blote fantasie nie.
Voorts: alle verhale wat 'n eksplisiete simboliese dimensie het, is nie
noodwendig sprokies nie, en verhale wat 'n eksplisiete allegoriese
dimensie het, mag die tiperingsaard van die sprokie vertoon, maar is dit
nie noodwendig nie. Dit is belangrik om derhalwe daarop te let wat in
teorie die distinktiewe kenmerke van die sprokie is. Steenberg
(1992:503) se kensketsing word hier oorsigtelik gebruik. Literer beskou
het die sprokie volgens haar die volgende elemente:
+ 'n Eenvoudige struktuur waar net die essensiele uitgelig word en
52
die verhaal sprongsgewys vorder, met geen onnodige
beskrywings of uitbouing nie. Herhalings waardeur motiewe
beklemtoon word, kan wel voorkom. Oplopende spanning lei na
'n klimaks, maar veral na verlossing.
• Die historiese tyd is uiters vaag en word nie pertinent vasgestel
nie. Algemene afleidings kan gemaak word oor vervloe tye en
beskawings, maar die oorheersende vaagheid dui eerder op
innerlike konflik. Kronologie word streng nagekom. Vertelde tyd
kan strek oor 'n paar uur, tot jare en selfs tot 'n honderd jaar.
Soms ontwikkel 'n dogtertjie tot hubare ouderdom binne 'n
onrealistiese kort tyd , omdat dit om innerlike werklikhede gaan.
• Die ruimte is eweneens vaag en beslaan omtrekke soos
koninkryke, riviere, 'n kasteel of 'n bas. Die ruimte is nooit dig
bevolk nie en elke personasie of objek wat voorkom, het 'n
funksie en het dikwels 'n magiese kwaliteit. Bykans alle sprokies
werk met dubbelruimte: die verhaal begin in 'n nie-toweragtige
ruimte waarna oorgeskakel word na 'n magiese gesteldheid. Die
slot bring 'n terugkeer na die realiteit, waar dit dikwels lyk asof
niks vreemds gebeur het nie.
• Die getal drie speel 'n primere rol en dui op afgerondheid of
volledigheid. Hier mag 'n seksuele betekeniskoppeling wees,
maar dit wys nie heen na die Bybelse Drie-eenheid nie.
53
• Die perspektief is altyd die van 'n volwasse verteller wat by
implikasie die uiteindelike oorwinning goedkeur.
Gemeet aan al die kwaliteite , lyk dit oenskynlik of die verhaal pas by die
tiperingsaard wat die titel gebruik.
In die verhaal is die ruimte 'n wye omtrek van 'n bos met magiese
kwaliteite, soos "die zilveren parels op de bloemen" en "schatten" wat in
"een paleis" is, wat so groat is dat "er zijn zuilengangen waarvan men
het eind niet kan zien; duizenden slanke kolommen dragen het gewelf.
Oat is een lust om te zien!"
Wanneer na struktuur gekyk word , is die verhaal eenvoudig met net
essensiele beskrywings, alhoewel die ter wille van die fantasieaard
daarvan uitvoerig is.
Sekere frases of handelinge word dikwels in driee gedoen. Die
hoeveelheid kere wat dinge herhaal word , byvoorbeeld die ronddans van
die braamplukker in sy opgewondenheid oor die besoeker, en die
herhaling van die reisiger en burgemeester se frase: "tyd is geld".
Historiese tyd is vaag, want daar word net gepraat van "vele jaren
geleden" , maar tog is daar in ooreenstemming met die eise van die
sprokie 'n duidelike kronologiese tydsverloop: "vannacht" en
54
"morgenavond", ensovoorts.
Feitlik deurlopend in die verhaal (behalwe die slot) is die atmosfeer
vrolik, opgeruimd en lig, vergelyk: "hij zong luidkeels de vrolijkste
liederen" en "de reiziger lachte".
Gemeet aan hierdie karakteristieke eienskappe, kan die leser verlei word
om te dink hierdie verhaal is 'n sprokie. Maar in die 'De rijke
bramenp/ukker: een sprookje' is daar twee belangrike elemente wat nie
in ooreenstemming is met die sprokie nie: die feit dat die hoofkarakter 'n
volwassene en nie 'n kind is nie, en die feit dat die verhaal treurig eindig.
Volgens Steenberg (1979:85) is dit absoluut essensieel as 'n teks as
sprokie wil kwalifiseer, dat hy hieraan moet voldoen.
Alhoewel die hoofkarakter 'n kinderlike lewenshouding het, is hy duidelik
'n volwasse man. Ook tree die ander karakters wel soos kinders op,
maar bly hulle uiteraard tog volwassenes. 'n Sprokie is per definisie vir
kinders geskryf om hulle te begelei tot volwasse inisiasie. Dit is nie hier
die geval nie. Voorts vier die tragiese die botoon, want die braamplukker
word opgehang - daar is dus nie verlossing en oorwinning nie.
In die lig hiervan is dit duidelik dat die tipering as sprokie of 'n
outeursmistasting is, 6f 'n doelbewuste misleiding van die implisiete
verteller. As leser bied die laaste moontlikheid opwindender
ontginningsmoontlikhede as eersgenoemde, en s6 beskou, word dit
55
belangrik dat die vooropgestelde tipering juis die leser heuristies wil lei
tot die uitlees of raaksien van 'n ander dieperliggende stratum in die
verhaal. "In die diepste sin gaan dit om goed en kwaad, die oorwinning
van die goeie/orde oor die bose/chaos - maar dan letterlik in diepste sin.
" (ibid .:84). In hierdie "diepste sin" verloor die verhaal dus die allure van
die sprokie, en gee beslag aan die allegorie.
3.4 'N ALLEGORIESE LEES VAN 'DE RIJKE
BRAMENPLUKKER: EEN SPROOKJE'
Die verteller in hierdie verhaal gebruik dieselfde narratiewe strategie as
Jesus in die gelykenisse. Om met mense op hulle vlak te praat, sodat
hulle sal begryp wat bedoel word, vertel Hy 'n oenskynlik eenvoudige,
kinderlike verhaal. Hierdie verhaal is soos die Bybelse parabel ('n
manifestasie van die allegorie) : 'n storie agter 'n storie, 'n verhulde
geestelike werklikheid , want God wil Hom laat uitvind (2 Kron. 15:2).
Dit is dus 'n duidelike retoriese stylgreep van misleiding om in die titel te
spesifiseer dat hierdie verhaal 'n sprokie is. Die feit dat die abstrakte
auteur, in sy organisasie van verhaalgegewens, kies om die leser te
'mislei', het belangrike implikasies vir die uiteindelike resepsie van die
teks. Hierdie misleidende teksingreep dwing die leser - soos ook die
gelykenis - om te gaan soek na 'n dieperliggende betekenis. Hierdeur
word die eerste sooie gele vir die leser om 'n dieper allegoriese
56
waarheid te gaan soek. By die herlees van die teks, veral na die
skokkende, onsprokiesagtige moord op die held , word die leser gedwing
om allegoriese merkers te begin soek. Die uitlees van die merkers
bevestig in 'n al hoe sterker mate soos wat die leesproses voltrek word
dat die verhaal 'n allegoriese leesmodus van die leser eis.
In die eerste reels van die verhaal is daar reeds 'n voorspelling van die
einde van die verhaal. Daar is duidelike simboliese heenwysings
wanneer die braamplukker verby sy ouers se graf loop en daar so half
terloops na die skewe kruis verwys word. Die kruis wys heen na die
einde van die verhaal waar die braamplukker gehang gaan word. Dit is
eintlik vooruitskouend, want volgens Gaskell (1988:187) het die kruis 'n
eksplisiete Christelike konnotasie. Wanneer die braamplukker aan 'n
boom opgehang word, is dit duidelik heenwysend na Christus wat aan
die kruis sou sterf, ook omdat Hy, volgens die mense, nie die waarheid
gepraat het nie.
Onwillekeurig wil 'n mens stilstaan by die braamplukker wat nie net die
skoonheid raaksien nie, maar dit eintl ik in stand hou en wil uitdeel - juis
omdat hy dan as tipe van God hier gestalte kry. Die woord "braam" is
afleibaar van die naam Abraham, wat kom van Abram, wat 'verhewe
vader' (Van Rooyen 1994:79) beteken en "braam" herinner ook aan God
wat aan Moses in 'n braambos verskyn het (Ex. 3:1-6). 'n Braamplukker
is dus duidelik iemand wat vrylik kan pluk van die teenwoordigheid van
God, 'n eter van die Boom van die Lewe, 'n begenadigde gesalfde wat
57
op heilige grand mag staan. 'n Plukker is oak iemand wat in 'n board
werk en die vrugte aan die borne in die board afpluk, sodat dit later
versprei kan word aan mense om daarvan te geniet. In die lig hiervan
bevestig die braamplukker se onuitspreeklike liefde vir mense, vir die
natuur en die behoefte om sy skatte met die mensdom te deel (afpluk en
uitdeel), dan hierdie tipering met Christus. Al hierdie karaktereienskappe
van die braamplukker toon dit is tiperend van Christus: veral sy
volmaakte en onvoorwaardelike liefde (Joh . 3:16) en al die skatte wat Hy
wil uitdeel (Luk. 12:31-33) . Die braamplukker het 'n byna oordrewe
opgewondenheid oar die besoeker wat "net als ik" lyk, want hy wil graag
he dat die reisiger 'n beeld van horn sal wees. Dit is wat Christus van
God se nageslag verlang: om gelykvormig te wees aan die beeld van
(God) se Seun (Rom. 8:29) . Christus is dus die eersgeborene van baie
broers (Rom. 8:29).
Die braambos, waarna hierbo oak verwys is, is simbool van God se
inwonende natuur, wat getuig van sy alomteenwoordigheid (Ps. 121 :4).
Die bas wat gebrand het sander om uit te brand, verduidelik weer sy
onuitblusbare verterende vuur (Hebr. 12:29). Volgens Steenberg
(1992:503) dui bas binne 'n sprokieskonteks op onsekerheid, 'n
tussentoestand in die grootwordproses, of probleme wat nag nie
opgeklaar is nie. Binne allegoriese konteks bly dit in 'n mate steeds
geldig, want hier is as 't ware sprake dat die mensdom deur die
"tussentoestand" van misleiding en onsekerheid begelei moet word tot 'n
inisiasie in God. Volgens Chetwynd (1982:241) kan 'n woud/bos voorts
58
ook 'n teken wees van 'n bron van vitaliteit, verhouding en waarde. In
hierdie storie is dit presies waar die braamplukker horn bevind: in 'n plek
van onskatbare waarde, juis omdat dit getuig van die durende,
gemanifesteerde en inwonende alomteenwoordigheid van God.
Die braamplukker se huis/paleis is dus die bos. Die verwysing na
huislpaleis, se Gaskell (1988:373, 557) is die blyplek van die siel en 'n
paleis is die simbool van die verhewe toestand van saligheid waarin die
siel verkeer. Simbolies staan huis vir die kerk (Conner 1992:149) en
paleis is die simbool van die hemel (ibid .:159) , waar God se blyplek is
(Ps. 78:69). Genadiglik het Christus deur sy bloed aan die kruis by die
mens kom woning maak (Hebr. 3:6). In die verhaal kan 'n mens dan die
afleiding maak dat die braamplukker se huis vir horn 'n paleis is, terwyl
die reisiger vanaf die stadhuis (openbare forum vir die mens) sy
aankondigings gedoen het. Die reisiger belowe aardse skatte (goud,
diamante, saffiere, ensovoorts) terwyl die braamplukker iets baie meer
hemels bedoel (Joh. 3:12). Duidelik toon dit dat die natuurlike mens nie
die dinge van God kan aanneem of sien nie, want dit is vir horn
dwaasheid (1 Kor. 2:14). Die een se siel (huis) is aards en die ander s'n
is hemels (paleis) . Die braamplukker se uiterlike huis weerspieel sy
innerlike kwaliteite (1 Pet. 2:5).
Die bos waarin die braamplukker woon, is oortrek van ede/gesteentes en
allerlei kosbaarhede. Volgens Conner (ibid .:23) is edelstene blink en
reflekteer dit lig, as simbool van 'n lewende gees, en verteenwoordig dit
59
die gemanifesteerde heerlikheid van die kinders van God (Op.2: 10-21 en
Ex. 28:21 ). Wanneer 'n mens dus fisiese edelstene seek, sal jy met
fisiese oe daarna kyk (1 Joh. 2:16) en wanneer jy geestelike edelstene
soek, sal jy met geestelike oe daarna kyk (Ef. 1 :17-18) en dit vind.
In die verhaal word besonder baie aandag aan edelgesteentes geskenk
en word dit vir die leser gou duidelik dat wat die braamplukker sien, in
der waarheid geestelike edelgesteentes is. Aangesien elkeen van
hierdie edelstene 'n simboliese betekenis het, gaan elkeen afsonderlik
behandel word .
In die bas sien die braamplukker die mooiste perels wat op die blomme
le. Perels is simbool van God se waarhede; dit dui oak die loutering tot
volmaaktheid van God se kinders aan (ibid. :159). Net soos die perel oar
'n lang tydperk binne-in die oester deur irritasie gevorm word en eers
ontbloot word as die oester dood is, net so is 'n mens se lewe eers
kosbaar as die moontlikheid bestaan om dit te verloor. In 'n
wedergebore gelowige se lewe is dit oak so dat iemand eers deur
loutering en beproewing (lyding) gevorm word tot 'n kosbare perel, wat
waarskynlik eers by Jesus in die Nuwe Jerusalem sigbaar sal wees
(Chetwynd 1982:322). Die Evangelies het 'n paar gelykenisse oor hoe
kosbaar 'n perel is en nie voor die varke gegooi moet word nie. Omdat
Christus soveel bele het in sy kinders deur sy bleed aan die kruis, en die
voortdurende werking van die Heilige Gees in hul lewens in ag geneem
word , is dit tog waar dat die kinders sy eiendom is en daarom so
60
kosbaar soos hierdie edelsteen is. Dit wat kosbaar is vir God, moet
geheilig word , want dit is God s'n (Rom. 1 :6-7) . Hierdie kosbaarheid
word beklemtoon in Op. 21 :21 waar die stadspoorte elkeen uit 'n perel
bestaan en s6 God se waarheid en volmaaktheid in sy kinders
versinnebeeld . Die almag en werking van God in sy kinders moenie
gering geag word nie en die gelowige moet hierdeur aangespoor word
om 'n volmaakte perel vir sy koninkryk te word. Wanneer hierdie perels
so in die dou (teken van God se salwing, Hos. 14:6) le, word hulle
sigbaar - met ander woorde, eers wanneer 'n mens in die Gees van God
wederbaar is, is dit moontlik om die perel te begin vorm - dan begin God
se skeppingswerk (Eseg . 28:12-15).
In die bos is diamante oor die gras gestrooi .
NWU j _LIBRARY
Hierdie steen word
gekenmerk deur sy hardheid en pragtige glans (Jer. 17:1) en omdat dit
so hard is, word dit as boorpunt gebruik, want dit is feitlik onbreekbaar.
Vir die gelowige le God se wil daarin dat ons standvastig en onwrikbaar,
soos 'n diamant, in Hom moet staan (Eseg . 3:9) en staande moet bly en
dat ons ook hierdie glans as kinders van God sal vertoon (Gal. 4:19).
As die son opkom, le die wereld vol smarag, topaas en saffier en die
braamplukker is in vervoering . Smarag is die simbool van God se
heerlikheid, asook die van sy heiliges (Op. 4:3 & 21 : 19). Dit dra die
belofte vir die gelowige dat hulle saam met Hom in heerlikheid
geopenbaar sal word (Kol. 3:4) en spoor dus die gelowige aan om hierdie
61
heerlikheid deelagtig te word (2 Thess. 2:13-14). As 'n mens dink hoe
kosbaar die kinders van God vir Hom is (Klaag. 4:2), herinner dit aan
topaas, wat simbool is van skoonheid, waarde en kosbaarheid (Eseg.
28:13 & 39:10). Dan is 'n mens ender die indruk van die genade van
God om Christus te stuur sodat dit moontlik geword het om 'n afskynsel
van sy heerlikheid te wees. Van saffier, se Gaskell (1988:652), dat dit
die simbool van wysheid en liefde is: "the sapphire stone is in colour
etherial blue, with golden sparkles; it represents the soul of man purged
from all iniquity and tinctured through with the Spirit of Truth (the
heavenly blue), which dispels all misunderstandings upon the Word and
Ways of God".
Volgens Conner (1992:165) is saffier die simbool van skoonheid en
hardheid. Hoe wonderlik dan die wete dat 'n wedergebore gelowige in
Christus verseel is (2 Kor. 1 :22 en Ef. 1 :13), met ander woorde: die
hardheid het om verseel te wees sodat Satan nie kan inkom en roof en
steel wat aan God behoort nie (Joh. 10:10) en dat die wysheid (Ps.
104:24) en liefde (Ef. 3:17), wat ook die skoonheidskenmerke van God is
(1 Joh. 4:7 en 1 Kor. 1 :24), manifesteer in die wedergeborene se
daaglikse lewe.
Wanneer 'n mens dus na hierdie ryk woud kyk, is dit 'n opsomming van
Jesus se beloftes vir elke kind van Hom en bewys dit ook die behoefte
van God vir elkeen van sy kinders wat saam met Hom gaan regeer.
62
Hierdie skatte is al beskikbaar op aarde vir elkeen wat nie na die vlees
wandel nie, maar na die Gees (Spr. 8:21). Die skat is al in Gen. 43:23
voorspel en die vrug van hierdie skat verseker vir elke gelowige 'n ewige
skat (Luk. 12:33-34). Hierdie skat is die Ewige Lewe (1 Tim. 6:17-19).
Al hierdie edelstene is 'n versiering vir die bruid van God (Jes. 61 : 10-11 ),
ook om Hom te verheerlik en sy heerlikheid te weerspieel op aarde (2
Kor. 9:9-15) en om die gelowiges te stig en te seen (Tit. 2: 10), maar ook
om God se kroon in die hemel te versier (Op. 21 :2, 19).
In ruil vir die inligting wat die braamplukker aan die reisiger gebied het,
bied hy horn 'n goudstuk aan. Dit is geweldig ironies. Bloat op eerste
vlak is die goudstuk vir die braamplukker as 't ware niks werd nie, want
hy is nie deel van die wereld se handelsisteem nie. Maar op allegoriese
vlak is dit ook tekenend dat die reisiger meen dat hy die
geestesmanifestasies van die koninkryk van God kan koop met die
kommoditeite van die koninkryk van die duisternis. Dit herinner aan die
woorde van Petrus aan Simon die Towenaar, nadat hy dieselfde probeer
doen het: Mag jou geld saam met jou vergaan, omdat jy gedink het
om die gawe van God deur geld te verkry. Jy het geen deel of lot in
hierdie saak nie, want jou hart is nie reg voor God nie (Hand. 8:20-
21 ). Die handeling is duidelik 'n vals handeling, veral as 'n mens in ag
neem wat die simboliese betekenis van goud is. In Spr. 21 :20 word dit
gesien as geestelike wysheid en volgens Gaskell (1988:319) en
Chetwynd (1982: 177) is dit die uitstaande en onbevlekte essensie van
die lewe. Die essensie van God is: Hy is Koning, Ewige Lewe en
63
Onsterflik. Die vleesgedrewe mens se essensie draai om goud wat geld
maak, maar hulle erken en ken nie die enigste Goud nie - dit is God.
Volgens Campbell (1988:130) is goud 'n metaal wat nie wegvreet nie
(dus byna onvernietigbaar) en is dit simbool van die onsterflikheid van
God. Daarom is dit so kosbaar, want God is onsterflik en Hy wil elke
gelowige suiwer soos goud he vir sy koninkryk (Op. 3: 18), sod at ons ook
as onsterflikes saam met Hom kan regeer. Goud is ook volgens Conner
(1992:46) die simbool van koningskap en koninklike heerlikheid (Hoogl.
5:11). Die hoof van God is goud en Hy is self die hoof, dus is Hy goud.
Die Woord moedig God se kinders aan om op die fondament (dit is
Christus) te bou en die boustene moet goud en edelstene wees, want
elkeen se werk sal aan die lig kom (1 Kor. 3:11-14).
'n Verdere beskrywing van die bos, sluit ook die pi/are in en daarmee
word simbolies 'n strewe na hoer dinge bedoel (Gaskell 1988:166) en
weer eens korreleer dit met die totaliteit van die braamplukker se
lewensuitkyk, verwysingsbronne, toekomsvisie en begeertes: hy
funksioneer vanuit 'n hoer steer en wil die reisiger daarheen begelei.
Die lugruim wat as mosaTek beskryf word, verwys eintlik na die
Mosa"iese dispensasie (die wet en orde wat Moses van die Sina·iberg af
gebring het), wat eintlik heenwys na Christus wat die wet kom vervul het
met sy liefde en wysheid (ibid . 513). Die braamplukker wys na die
plafon in sy paleis wat so verskuif dat allerlei patrone na vore kom soos:
ysbere (wat in die Bybel geassosieer word met krag: Dan. 7:5) en
kabouters met hulle baarde. Bulfinch (1962:391) beskryf goeie
64
elwe/kabouters as geeste wat in die sonlig beweeg en baie regverdig en
goed is en 'n mens aan kinders herinner. Baard is volgens Douglas et
al. (1974:136) 'n teken van lewenskrag en manlike skoonheid (2 Sam.
19:24) en Conner (1992:129) meen dit is die simbool van krag ,
ouderdom en eer (Jes. 7:20). Uit hierdie prente blyk dus dat God se
krag (beer) en sy Gees (kabouter) en eer (baard) alles in vervull ing sal
gaan en dat alles waar is, maar dat Hy nie sal kom voor alles wat Hy
beplan het, sal gebeur nie (Matt. 5: 18). Hoe ironies dat die
braamplukker direk na die hemel wys en die verklaar, maar tog sien
niemand dat dit Christus is wat dit doen nie.
Wanneer die braamplukker so opkyk na die mosa"i"ek, dan sien hy oak
die wolke, wat volgens Chetwynd (1982:90) 'n "intermediaries between
heaven and earth" is. Dit dui dus op die skeppingskrag van God
(Ex.16:10). Wanneer die braamplukker opkyk na die hemel en die wolke
en gewelf sien , erken hy dus die skeppingskrag van God, want dit is oak
volgens Conner (1992:135) simbool van sy majesteit (Ps. 18:11 -14),
voorsienigheid (Jes. 19:1) en leiding (Ex. 13:21-22).
In die bas kan die wonderlikste musiek gehoor word . Nie alleen is
musiek 'n kunsvorm van klank, ritme, sterkte en harmonie nie, maar dit
is oak 'n simbool van orde en harmonie in die mens se binneste, aldus
Gaskell (1988:520) . Die braamplukker luister na die musiek van die
onbekende sanger en roep uit: "Wat een geluid!" Nie net is hy in
harmonie met homself nie, maar oak met sy omgewing en daarom is die
65
klanke wat hy hoar letterlik musiek in sy ore. 'n lnnerlike harmonie
bewerk dus 'n uiterlik waarneembare harmonie. Dit is presies oak
waarvoor Jesus staan:
komposisie!
vrede, harmonie en dus 'n volmaakte
Oak is hier in hierdie bas 'n wereld van spieels en in die wereld van
simboliek reflekteer spieels gewoonlik die teenoorgestelde beeld
(Chetwynd 1982:261 ). In hierdie verhaal is die verwysing positief en
perfek wanneer gekyk deur die oe van die braamplukker, want hy kyk in
die volmaakte wet van vryheid (Jak. 1 :25). Wanneer die bree publiek in
die bas kom, kan hulle vanwee hul wereldse uitkyk (Hand. 28:27) en
mensheid , glad nie eers die spieels sien nie, want hulle kyk in 'n dowwe
spieel (1 Kor. 13: 12). Die gebruik van die spieel hier het dus nie die
funksie van inkyk en meet nie, maar eerder die van geslote oe en visie
wat in die eerste instansie nie die spieels kan herken nie. Christus se
ons moet ons in sy Woord spieel, want as ons in Christus is, kry ons
verligte oe van die verstand (Ef. 1: 18) en dan kyk ons met geestelike
oe en leef ons vry van die slawerny van die wet.
Saans gaan die braamplukker onder die /ourierboom sit om te wag vir
die pragtige voelsang om te begin . Douglas et al. (1974:1293) noem
hoe bekend die lourierboom is vir sy immergroen geurige blare wat veral
as spesery en kranse gebruik word. Campbell (1988:60-62) vertel hoe
Apollo vir Daphne agtervolg het en sy haar vader gevra het om haar te
hulp te snel. Hy het haar toe in 'n lourierboom verander en van toe af is
66
dit aan oorwinnaars gegee. McLeod (1987:567) bevestig dit en
verduidelik dat in klassieke tye 'n lourierkrans op die hoof as teken van
oorwinning en eer gedra is, met ander woorde, eer en roem is aan
iemand gegee wat dit dan sou verdien. In die verhaal sit die
braamplukker onder die lourierboom. Hy word dus met die hele boom
en nie net 'n krans gekroon nie. Hy het dus 'n boom vol eer en roem en
oorwinning gekry. Die kroon waarmee die wereld beloon, is een van
darings - spot, waarmee die spotters Christus gekroon het tydens sy
kruisiging (Mark. 5:7) . Christus is die Boom van die Lewe (Hos. 14:6-8)
en Hy sal sy kinders beloon en kroon met die Ewige Lewe (1 Pet. 5:4) en
die kroon sal dan nie meer 'n lourierkrans wees nie, maar die
kroongesteentes wat die kinders van God is (Sag. 9:16) en dit sal 'n
onverwelklike kroon van heerlikheid wees (1 Pet. 5:4).
Kleure speel altyd 'n belangrike rot en het ook simboliese waarde en stel
ook iets van die Goddelikheid voor. Chetwynd (1982:92) meen dat die
verskeidenheid kleure wat bestaan die verskeidenheid en graad van
gevoel van waardes uitdruk, byvoorbeeld : blou is die dieper geestelike
essensie, en so meer. In die verhaal , wat hoofsaaklik afspeel in 'n bos,
is hier vanselfsprekend baie kleure teenwoordig : purper wat staan vir
koninklikheid , rykdom en voorspoed (Joh. 19: 1-5); wit is die simbool vir
reinheid , geregtigheid , heiligheid (Matt. 17:2); groen staan vir groei,
vooruitgang , lewe en voorspoed (Ps. 23:2); grys is die simbool van
waardigheid , eer en ouderdom (Spr. 16:31); blou is simbool van die
hemel met al sy gesag (Eseg. 1 :26-28) en rooi as teken van lyding, offer
67
en ook sonde (Jes. 1: 18 en Nah. 2:3) . Al die kleure dui afsonderlik op
die hemelse en wil dus in hierdie verhaal die volmaakte Tuin van Eden
voorstel.
In die simboliese wereld word die voe/ gesien as 'n toevlug van die
gedagtewereld , om hoogtes te bereik. (ibid . 49). Met ander woorde die
gedagtes van die mens kan ontvlug uit die aardse en dan hoog bo
ronddwaal. Gaskell (1988:103) meen dat voels die simbool is van
aspirasies en uitdagingskwaliteite van die siel, dus gedagtes wat
hemelwaarts kan uitstyg. Hy meen: "to every man there comes noble
thoughts that pass across his heart like great white birds".
Nagtegaa/sang spesifiek word geassosieer met 'n suiwer hemelse
stemkwaliteit. Om sulke kwaliteite raak te hoar, moet 'n mens die regte
oorontwikkeling he.
In die verhaal word telkens na die braamplukker se gasvryheid verwys
om vir sy gaste brood voor te sit. Alhoewel brood 'n metafoor is vir
lyding (Lass et al. 1989:33), sien Gaskell (1988:25) dit oak as 'n simbool
van geestelike voedsel. In die Woord leer ans dat Jesus, wat die Brood
van die Ewige Lewe is (Joh. 6:33), eers moes sterf. Die koringkorrel
moet eers in die grond val om meer korrels voort te bring (Joh. 12:24).
'n Brood bestaan uit baie koringkorrels wat fyn gemaal moet word om
meel te vorm waarmee brood gebak kan word . Hierdie fynstampproses
gaan nie gepaard sander pyn en lyding nie. Die braamplukker voed die
reisiger wel met fisiese brood , maar dit is 'n duidelike heenwysing dat hy
68
horn met geestelike brood(= Woord van God, wat Lewe is,) voed .
Die vars water wat die braamplukker aanbied, word ook gestel as
simbool van waarheid en Woord. Dit stel ook eenheid , begrip,
suiwerheid en beweging voor. (ibid . 805) . Selfs vir hierdie suiwering is
die reisiger en sy vriende nie vatbaar nie. Hulle kan nie begryp wat die
braamplukker bedoel nie en sien dit as bedrog. In die Skrif word duidelik
gestel: U is 'n put met lewende water (Hoogl. 4: 15) wat duidelik op
Christus wys. Hy rig sy uitnodiging vir almal om te kom: 0 almal wat
dors het, kom na die waters (Jes. 55:1), sodat Hy hulle geestelike dors
kan les en kan voed met sy volle heerlikheid (Joh. 7:37-39).
Vir al die skoonheid om horn het die braamplukker trane in sy oe.
Conner (1992: 173) sien die simboliek van trane as vernedering ,
hartseer, droefheid, alhoewel ook soms vreugde (Jes. 25:8; Ps. 42:4;
Pred . 4:1). Gaskell (1988:747) sien dit as: "a symbol of sufferings
endured in the pursuit of ideals and the struggle for Truth". In die
wedergeborene se lewe word trane ook gesien as 'n heelmaak of
skoonmaakproses deur die Heilige Gees. Wanneer die braamplukker
dan huil oor die skoonheid, wys dit heen na die waarheid en suiwerheid
wat in horn is (vergelyk hoe God oor sy volk treur in Miga 1 :8).
Die getal drie is nie net in sprokies belangrik nie, maar die Skrif is
deurspek met die simboliese getal, wat dui op God se volmaaktheid en
Goddelikheid. Wanneer die braamplukker drie maal om die reisiger
69
ronddans ashy horn met kos bedien, word juis hierdie simboliek van die
Goddelike volmaaktheid 'gedans' voor die reisiger: hy wil horn bedien
met die waarheid van God Drie-enig.
3.5 SAMEVATTING
Die reis deur die bas is met die eerste oogopslag 'n fantasie met 'n
tragiese einde. Wanneer die braamplukker deur die waardes wat hy heg
aan geringe dinge, soos natuurskoon, die leser inlei in 'n dieper
waardesisteem van byvoorbeeld goud wat nie met wereldklasgeld
vervang kan word nie, beset die leser dat die 'sprokie' 'n allegoriese
versinnebeelding van diep geestelike realiteite is. Aan die hand van
gespesifiseerde simbole in die verhaal word die leser begelei om na
dieper betekenisse in die teks te gaan soek. Feitlik elke beeld in die
verhaal versinnebeeld 'n diep geestelike waarheid en laat die leser met
'n geheel ander betekenis van die verhaal.
Uit hierdie verhaal is dit duidelik uitgewys dat:
+ oertiperings soms gevaarlik naby aan mekaar le en derhalwe
dikwels oorvleuel, soos hier met die sprokie en die allegorie;
+ dit essensieel is in die uitlees van die dieperliggende stratum
van 'n verhaal dat die korrekte tipering ge"identifiseer word ;
70
• daar soms misleiding in die verhaal self is ten opsigte van die
tipering, met die funksie om juis die leser te dwing om die
dieperliggende tipering na te speur;
• in 'n verhaal wat volledig allegorie is, bykans elke detailaspek
van die verhaal simboliese korrelate het wat korrespondeer met
die verlossingsplan van God in Christus;
• die allegorie swaar steun op die Bybel se simboliese taal ;
• die allegoris dieselfde intensie het as die skrywer/verteller van 'n
parabel of gelykenis, en dit is om die mens se diepgewortelde
oortuigings in die lig van God se ewige plan met horn, te
ondermyn en te vervang met die oorspronklike Goddelike
bedoeling , en dat dit 'n appel op die leser maak; en
♦ die allegorie nie bloat die universele kragte teenoor mekaar stel
in allegoriese kategoriee nie en nie net oppervlakkig wil
moraliseer nie, maar uiteindelik lewe teenoor dood stel en die
leser as mens se keuses wil be"invloed.
HOOFSTUK4
DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN 'HONDERD EN VYFTIG JAAR SPEKFONTEIN' (MARLENE VAN NIEKERK)
4.1 INLEIDING
Marlene van Niekerk se prosadebuut Die vrou wat haar verkyker vergeet
het is deur al die resensente begroet as 'n teks wat getuig van 'n
verbluffende fantasie en verbeeldingskrag 26• Dit bring mee dat die tekste
inhoudelik en stylmatig "uitreik na 'n ander werklikheid" (Aucamp
1993:42) en "na ander moontlike ervaringswerelde heenwys"
(Lindenberg 1993:83) . Hambidge (1992:6) wys dan uit dat hierdie
verhale simbolies uitgewerk en omskryf word. Hierdie ander werklikheid
het fantasiekwaliteite omdat dit met verskerpte satire (Van Vuuren
1993: 13; Johl 1993:8) geteken word . lnderdaad is dit soos Gouws
(1992a:14) opmerk: "(ver)tekeninge van godvresende .. . skepsels wat
met grandiose ambisie vir hulself 'n aardse paradys wil skep". Voeg
hierby die "utopiese grondslag" (Van Vuuren 1993: 13), die "moralistiese
toon" (Van der Westhuizen 1993:27) en die "verbale en visuele kodes
wat 'n 'didaktiese' lees van haar tien verhale aanmoedig en die leser
weet: 'er staat niet wat er staat' . Hy kan ... allegoriee verwag" (Aucamp
1993:42).
26 In White Noise' word ges~: "Fill the earth with careful fantasies and do not be seduced by facts. Instead,
let the suspicions of God be your armour" , want "The ultimate precipice of morality is imagination.· (p. 12)
72
Wanneer Dieter in 'KanonbaaP tussen die duine rondkrap op soek na
argeologiese nuttighede, kom hy onder die indruk "om as wit mens 'n
getroue rekord van jou tyd na te laat, is om vir jouself 'n dik latte pluk ...
(want) dit is hoogs onwaarskynlik dat die dop vir die man enige
betekenis sal he" (p. 19) Waar die dop hier juis dui op die
dieperliggende, sinspeel dit dat 'n mens meer as net 'n skans (dop)
nodig het om sin en betekenis aan die lewe te gee. As gevolg van sy
dwingende "paradysverlange" (p. 30) is die woorde wat hy in die
besoekersboek skryf 'n duidelike allegoriese proklamasie: "Ek het dors."
(p. 35). Die kulturele dop hou nie Lewende Water nie.
Die geheim van hierdie ontwykende werklikheid word voortgesit in die
titelverhaal : 'Die vrou wat haar verkyker vergeet het', waar die besef
grater word dat "alles wat sigself aanbied in die vorm van onskuldige
oppervlaktes, (in) sinkskagte vol skatte en skelette fyn soos ysblomme
verhul (is)" (p. 36) Dit word 'n soeke na "die paradys wat 'n mens trek
om af te sien van eie instinktiewe veranderinge in 'n scenario waar
verbeelding voorrang bo oorlewering geniet" (p. 43). Die soeke na die
waarheid wat verhul is, is dus 'n kern in Van Niekerk se werk21.
Telkens in hierdie verhalebundel kom verwysings soos: "die boom vir die
voels van die hemel was voltooi .. . dit was 'n strik vir die lewe self' (p.
51 ); "Julie het iets verloor waarsonder 'n stadsraad nooit mag wees nie
27 Daarom se Pienaar (1992:29): "Buiten 'n stuk of drie, gaan al die verhale gebuk onder die las van haar geloof."
73
en wat 'n stad soos hierdie nooit mag ontbeer nie: fokus, perspektief,
visie" (p. 74); "Alfonso het weer eens oorstelp gestaan voor die
ongelooflike diepte en omvang van die sonneblombedryf' (p. 87) . In al
hierdie aanhalings, ook in soveel ander, is daar klem op die boaardse of
die dieperliggende, wat heenwysings word na die geestelik ongesede.
"Die leser word nooit toegelaat om die paradigma van ORDE en TUIN
(eden , utopie, paradys, hemel, Goudstad) mis te lees nie." (Gouws
1992a:14). Maar dit word uiteraard deurgaans gestel teenoor die
dreigende verval en chaos wat die mens bedreig. Hierdeur word die
leser, soos die verteller, soos die vrou wat haar verkyker vergeet het:
"gedwing tot 'n wereld waarin sy moet ervaar in plaas van waarneem,
waarin sy betrokke en intiem gemoeid is met dit wat sy gemeen het om
op 'n veilige afstand deur haar verkyker te beskou". (Ferreira 1993:139).
In die verhaal 'Die oog van die meester' word gese: "daar is 'n intense
jaloesie na die onskuld wat hy verloor het deur die kennis van God".
Bileam maak dan oak die uitspraak: "geloof is niks. anders as
verbeelding aangevuur deur die verlange na God nie" (p. 149). In 'n
onderhoud met Engelbrecht (1992:2) praat Marlene van Niekerk oar hoe
hierdie "verlange na God" getransponeer is na menslike strukture en
oorlewerings, en wat haar gevolglike skrywersreaksie daarop is:
So wat het ek geerf? 'n Skuldbewussyn, 'n pligsbewussyn, 'n bewussyn van 'goed' en 'kwaad', 'n bewussyn wat oordeel en onderskei , 'n ingebore moralisme - wat nie juis vreemd is as 'n mens Calvinisties grootgeword het nie. So 'n erfnis is natuurlik beperkend en inhiberend - dit lok reaksie by 'n
74
mens uit.
Hierdie is 'n getuienis van die mensdom wat gevoed is op die vrugte van
die boom van die kennis van goed en kwaad en nie op die Boom van die
Lewe nie (Joyner 1992:9-13), wie se verlange na God geminimaliseer is
deur hulle menslike oorlewering en godsdienstige sisteem te voed.
Uiteraard is dit dan so dat in hierdie bundel ongenadig gewerk word met
al die vals oorleweringe wat van geslag tot geslag aan mense opgedis
word as die waarheid. Om verby die ornate strukture van menslike
oorlewering en valsheid te kom, word die "oer-didaktiese vorms, soos
die gelykenis, die allegorie en die fabel" (Aucamp 1993:42) gebruik.
Sodoende word die karakters in die verhale Elkemens; "die verhaal self
'n allegorie waarin iedereen wat wil terugkeer tot die basiese, horn of
haar kan terugvind". (ibid.).
In 'Honderd en vyftig jaar Spekfontein' word die "Afrikaner se liefde vir
volksfeeste en politieke benepenheid ontmasker'' . (Hambidge 1992:6),
maar dit is net op die oppervlakte so. Uit die onafwendbare saamwees
van Abraham (half geblaas na 'n beroerte), Lalie (in dieptes van
hardhorendheid), Saggeus (die hanger trapsuutjies in 'n fies), Piet (die
bediende wat in tale spreek) en die ywerige, slinkse Visagie, ontvou 'n
allegoriese dimensie.
75
4.2 DIE ALLEGORIESE LEESMATRYS VAN DIE TWEE
BOME IN 'HONDERD EN VYFTIG JAAR
SPEKFONTEIN': 'N KONTEKSTUALISERING
Die titel van die kortverhaal 'Honderd en vyftig jaar Spekfontein' wys
alreeds heen na 'n dieper betekenis wat waarskynlik in meer as net die
titel verskuil le en die leser bring by 'n allegoriese benadering ten opsigte
van die lees van die teks. Die uitdrukking: met spek skiet verklaar
Odendal et al. (1994:985) as dat iemand lieg, of 'n onwaarheid praat. Vir
spek en bone (ibid .:985) beteken: sander om iets uit te rig; van geen
belang; oortollig; verniet. Hieruit kan 'n mens alreeds die afleiding maak
dat hierdie 'fontein ', wat 'n plek is waar grondwater vanself op die
oppervlak uitloop (ibid .:220) , waarskynlik lewe gee aan 'n spul leuens, of
dat ten spyte van al die aktiwiteite hier nie veel uitgerig word nie; al die
aktiwiteite is van geen belang nie, is oortollig en verniet. Wat die tydperk
(150 jaar) betref, word die dorp letterlik 150 jaar oud en dit word hier
luisterryk gevier - dit vorm ook die basiese intrige van die verhaal. Dit
beteken ook dan veral dat hierdie 'fontein' al 150 jaar besig is om hierdie
leuens uit te barrel. I NWU I I LIBRARY
'n Duidelike volgende beeld van allegoriese ingesteldheid word vroeg in
die verhaal gegee, wanneer verwys word na die boom van die kennis
van goed en kwaad . As teenpool daarvan word onmiddellik die ander
boom, die Boom van die Lewe, in herinnering geroep (Gen 2:9) . Hierdie
twee borne speel 'n allegoriese kernrol in die werk. Binne die allegoriese
76
opstel van die sondevaltableau word 'n eietydse geskiedenis
gesuperponeer waarin alle aspekte van menswees be"invloed word. Dit
het 'n bepalende allegoriese uitwerking op die karakters in die werk.
Omdat die borne s6 belangrik is, is dit allereers nodig om elkeen
afsonderlik te definieer en die allegoriese daarin uit te lig.
4.2.1 Die boom van die kennis van goed en kwaad
Tydens die Skepping het God twee borne in die tuin van Eden geplaas,
naamlik die boom van die kennis van goed en kwaad en die Boom van
die Lewe (Gen. 2:9). En die Here God het aan die mens bevel gegee
en gese: Van al die borne van die tuin mag jy vry eet, maar van die
boom van die kennis van goed en kwaad, daarvan mag jy nie eet
nie; want die dag as jy daarvan eet, sal jy sekerlik sterwe (Gen.
2: 16-17).
Dieselfde twee borne konfronteer die mens vandag nog, want die borne
is simbole van die twee geestelike erfenisse in die Bybel wat vanaf
Genesis tot Openbaring aan die mens voorgehou word (Hebr. 8:8-11).
Wanneer 'n mens hierdie erfenis begryp, sal die allegoriese implikasies
vir die lees van die verhaal duidelik blyk.
Die boom van kennis veronderstel dat as daar van hierdie boom geeet
word , ons die kennis het om te onderskei tussen goed en kwaad, met
ander woorde: om te weet wat reg en wat verkeerd is.
77
In die gevalle wereld waarin ons vanaf die sondeval leef, is daar as
gevolg van sonde chaos. Om dit te orden , moet daar wette wees.
Wanneer iemand die wette gehoorsaam, hoef die persoon nie te vrees
nie, want hy word nie vervolg of gestraf nie (Rom. 13:1-4). Aan die
ander kant: wanneer iemand die wette oortree, is die gevolg daarvan
straf, na gelang van die oortreding. In die Bybel (Gal. 3:24-25) word
gese dat die Tien Gebooie as riglyn gegee is hoe om te lewe, sodat ons
tot die geloof in Christus kan kom. Die Wet is net 'n tugmeester na
Christus toe. Die probleem is egter dat niemand die Wet kan onderhou
nie. Paulus skryf in Rom. 3: 10: Daar is niemand regverdig nie, selfs
nie een nie en in Rom. 3:20-24 staan:
aangesien uit die werke van die wet geen vlees voor Hom geregverdig sal word nie, want deur die wet is die kennis van sonde maar nou is die geregtigheid van God geopenbaar sonder die wet, terwyl die wet en die profete daarvan getuig, die geregtigheid naamlik van God deur die geloof in Jesus Christus vir almal en oor almal wat glo, want daar is geen onderskeid nie; want almal het gesondig en dit ontbreek hulle aan die heerlikheid van God, en hulle word deur sy genade sonder verdienste geregverdig deur die verlossing wat in Christus Jesus is.
Die Woord verklaar verder (Gal. 3:10 & 12) dat almal wat vashou aan die
onderhouding van die Wet, vervloek is, en die dood verdien. Daarom,
wanneer jy eet van die boom van die kennis van goed en kwaad , lei dit
tot die dood, want daar is geen geestelike groei nie en geen verhouding
met God nie - net goeie werke en eie prestasie, wat nie
ewigheidswaarde het nie.
78
Joyner (1992:9-13) meen die onderskeid tussen die boom van die
kennis van goed en kwaad en die Boom van die Lewe, is die fokuspunt
van die splitsing tussen die koninkryk van God en die koninkryk van die
wereld/bose. Hiervolgens beskou hy die boom van kennis as 'n kragtige
Bybelse model van die Wet. Paulus verklaar in 1 Kor. 15:56 : Die angel
van die dood is die sonde, en die krag van die sonde is die wet, wat
dus beteken dat ons ons kennis van goed en kwaad uit die Wet kry.
Hieruit meen hy fokus ons aandag op onsself, want hierdie kennis lei tot
voortdurende selfondersoek. Ons meet ons aan die Wet en dit baar
korrupsie of selfregverdiging, wat tot die dood lei, maar ons
bekwaamheid is uit God, wat ons ook bekwaam gemaak het as
dienaars van 'n nuwe testament, nie van die letter nie, maar van die
gees; want die letter maak dood, maar die gees maak lewend (2
Kor. 3:6-9).
Die Woord van God getuig van Christus en die wonderdade van God
(Joh. 5:39), en God vra dat ons 'n verhouding met Hom sal he: Hom sal
ken (Joh. 17:3). Om God te ken, beteken om met Hom gemeenskap te
he, duidelik te weet Wie Hy is en wat Hy vir jou persoonlik wil se (Ps.
91 ). Wanneer ons dus van die boom van kennis eet, met ander woorde
net altyd goed en kwaad onderskei, en nie op Christus fokus nie, bedien
ons dood en kan ons nie die Lewe, dit is Christus, kry nie: Ek is die
opstanding en die lewe; wie in My glo, sal lewe al het hy ook
gesterwe (Joh. 11 :25). Ab en Lalie is prototipes van die eters van die
79
boom van kennis , want hulle meet alles in verhoud ing met reg en
verkeerd : "Ons probeer maar met die Woord en goeie gewoontes."
Nee (1977:49) sien die boom van die kennis as 'n teken van :
independence because man strived by the exercise of his will for the knowledge not promised , for something not accorded him by God. His rebellion declared his independence. By rebelling he did not need to depend upon God and he was not satisfied with what God had bestowed already.
Hierdie eiegeregtige onafhanklikheid is juis die grondslag vir die val van
Satan, ook uiteindelik van die mens. In Jes. 14:11-15, word beskryf hoe
Satan horn verhef het om te dink dat hy die Allerhoogste kan wees en
hoe hy dan uiteindelik val. Hier is duidelik sprake van selfverheffing,
onafhanklikheid , grootheidswaan en rebellie. Veral rebellie word gesien
as opstand teen God (Esra 4:19; Joh. 3:19-21 , 35-36).
Selfverheffing is eiesinnigheid of rebellie en dit staan lynreg teen die
begeertes van God (1 Sam. 15:23). In laasgenoemde passasie beskou
God Saul se eiesinnigheid as afgodery. Volgens Odendal et al.
(1994:20) is 'n afgod 'n beeld of voorwerp wat aanbid word, of
buitensporig bemin of aangehang word, met ander woorde bo God
gekies word . God se van Homself dat Hy 'n enige Here (Deut. 6:4) is,
die God van die gode (Deut. 10:17). Daar is niemand soos Hy nie (Jes.
45:22), en Hy is 'n jaloerse God (Ex. 34:14) en daarom kan en sal Hy nie
toelaat dat iets of iemand bo of naas Hom verhef word nie. Die feit dat
80
God eiesinnigheid oak as towery bestempel, beklemtoon God se ems
hieroor. Towery is om op bonatuurlike wyse iets teennatuurliks tot stand
(te) bring (ibid. :1094). Hierin kan God nie geken en geeerword nie.
Die mens se eiesinnigheid word byvoorbeeld gesien in Lalie se besluit
om eiehandig die vlotbou op haar te neem: "sy het aangebied om dit self
uit te voer'' . Sy het dus vanuit haar eie-ek selfverheffend opgetree. Sy
wou nie waag om die eer na ander te laat gaan nie en moes self optree,
en uiteindelik oak die gevolge hiervan dra.
Lass et al. (1989:223) meen "the tree of knowledge confers wisdom and
modern allusions to eating from. The tree of knowledge usually carries
the implication that knowledge can be aquired only at the cost of a tragic
loss of innocence". Die boom van kennis kan dus kennis meebring,
maar dit laat 'n mens se onskuld verdwyn. Vergelyk hier veral die
gebeure in die Tuin van Eden (Gen. 3:4-7). Die slang verlok hulle om
kennis te begeer, eerder as 'n verhouding met God, en hulle verloor hul
onskuld, want hulle "oe gaan oop" (Jes. 47:10).
Aanvanklik is Lalie die ene onskuld . Sy sit "in 'n koel geblomde
somerrokkie, tot die uiterste gekonsentreer om die Boodskap te
ontsyfer" . Sy sit dus rustig en kerkdiens luister (alhoewel sy duidelik nie
die boodskap begryp of verstaan nie, waarskynlik vanwee die kennis van
die boom van kennis waarvan sy leef). Sy is gasvry en bied tee aan
wanneer Visagie kom inloer en is eers huiwerig oar die vlot, omdat hulle
81
dalk te oud is om enigsins betrokke te raak en iets te doen. Sy versorg
Ab goed en spreek horn as "Oubaas" aan en paai horn om rustig te raak.
Wanneer Visagie haar begin vlei en die lokaas uitgooi dat sy met haar
appelkooskonfyt 'n ereplek op die vlot kan kry, en s6 daarop sinspeel dat
sy onmisbaar is, begin die onskuld plek maak vir selfregverdiging en eie
eer (soos in die geval met Eva in Gen. 3:13) en uiteindelik verloor sy
haar onskuld totaal en word oorweldig met 'n detailbeplanning en bykans
'n demoniesgedrewe uitvoering van die plan.
4.2.2 Die Boom van die Lewe
Die teenpool van die boom van die kennis van goed en kwaad, is die
Boom van die Lewe. In Gen. 2:8-9 is dit duidelik opgeteken hoe mooi
die Tuin van Eden was met die pragtige borne en die heerlike vrugte wat
die borne gedra het. Die mens is ook genooi om van hierdie borne se
vrugte te eet - ook van die van die Boom van die Lewe. Die Boom van
die Lewe was dus beskikbaar: mooi om te sien met heerlike vrugte aan.
Nogtans het die mens gekies om nie daarvan te eet nie, maar van die
verbode vrug - daarvan het hulle geeet. Hulle het geweet dat dit tot die
dood lei en nogtans het hulle dit gekies.
Hierdie Boom verskil totaal van die boom van kennis, omdat dit
gebaseer is op geloof in Jesus Christus (Gal. 3:22-26) deur sy genade
alleen . Wanneer die mens van hierdie Boom eet, doen hy dit in
biddende afhanklikheid van Christus en kan hy nie staatmaak op eie
verdienste nie. Christus het horn vrygekoop van die vloek van die boom
82
van kennis van goed en kwaad (Gal. 3: 13) en daarom het hy nou lewe,
vry van die slawerny van die Wet, want Jesus se : Ek is die weg en die
waarheid en die lewe; niemand kom na die Vader behalwe deur My
nie (Joh . 14:6).
Volgens Gaskell (1988:767) is 'n boom:
a symbol of man, or the human being on all planes, as a replica in small, of the Divine Being in whose image man is made. As God is a Tree of Life, so man is suppose to be the same. Both good and wicked men are compared to trees (Ps. 1 :3).
Dit bring 'n mens by die implikasie wat die betekenis van boom vir die
mens inhou: Volgens die psalm is (Ps. 1 :3) is 'n mens wat in Christus is,
soos 'n boom by 'n waterstroom, want God gee die water, die lewe, die
Ewige Lewe (Hoogl. 4:15 en Jes. 55:1). Wanneer hierdie 'boom' van die
Water (dit is Christus) drink, dra hy vrug (Matt. 3:8; Luk. 2:8; 6:43) en dit
lei tot die Ewige Lewe. Die goddelose aan die ander kant, is soos
verpulpte kaf (Matt. 3:12; Luk. 3:17). Hy het geen nut nie, want hydra
oak geen goeie eetbare vrug nie (Rom. 7:5) en wat hy voortbring , lei tot
die ewige dood .
Chetwynd (1982:405) meen die Boom van die Lewe "points upwards to
the sky and is the most primitive means of ascent" en Lass et al.
(1989:223) glo "the tree of life confers immortality". Christus het juis
hierdie simbole van die Boom kom vergeestelik en waar kom maak:
In die middel van sy straat en weerskante van die rivier was die boom van die lewe wat twaalf maal vrugte dra en elke maand sy vrugte gee, en die blare van die boom is tot genesing van die nasies. Salig is die wat sy gebooie (die Alfa en Omega s'n) doen, sodat hulle reg kan he op die boom van die lewe en ingaan deur die poorte in die stad (Op. 22:2 en 14).
83
Hierdie Boom is dus Christus, want Hy is die enigste Weg waardeur ons
die Vader kan ken (Joh. 14:6) . Die feit dat Hy Middelaar is (1 Joh. 2:1;
Hebr. 9: 15; Ef. 2: 18), is al reeds voorspel (Deut. 18: 15-18) en daardeur
verenig Hy in Homself die mens met God (Joh. 14:20). Hy het dus 'n
beter verbond kom stel as die eerste (Hebr. 7:22), omdat Hy nie feilbaar
is nie (1 Joh. 3:5) .
Die verbond waarvan hier gepraat word , se Gal. 4:24, is sinnebeeldig
en moet dus figuurlik verstaan word. God het met Abraham 'n verbond
gesluit dat hy 'n groat nasie sal word (Gen. 12:2). In sy
ongehoorsaamheid aan hierdie verbond, het hy 'n kind by Hagar,
naamlik Ismael, wat nie 'n erfgenaam mag wees nie (Gen. 15:4). Ismael
word geseen, maar God sluit nie met horn 'n verbond nie (Gen. 17:20).
Die 'vrug' wat Hagar voortbring, is slawerny, want dis in absolute
ongehoorsaamheid en ongeloof voltrek. Daarom is dit so noodsaaklik
om te weet dat wanneer 'n mens van die boom van kennis leef - dus die
Tien Gebooie slaafs navolg - dit net verslawing en gebondenheid
meebring (Joh. 8:34). Dit is duidelik te korreleer met Adam en Eva as
die eerste mense wat van die boom van kennis geeet het. Sodoende is
die saad van die dood, fisies sowel as geestelik, in die wereld ingedra.
84
Die verbond wat God met Abraham deur Sara sluit (Gen. 17:21) is eg en
wys heen na die hemelse verbond wat lewe en vrede bring (Mal. 2:5),
wat seen bring en die mens van sy verkeerde paaie at terugbring (Hand.
3:25-26). Die hemelse verbond maak vry, want dit is in Christus gesluit.
Wanneer 'n mens Hom volg , is jy 'n slaaf van Christus (1 Kor. 7:22) en
dan sal jy lewe (Amos 5:4, 6) . lemand wat dus van die Boom van die
Lewe eet, is geestelik gebonde aan Christus, vry van die Wet en lewe
net uit en deur Hom (Gal. 2:16, 20).
Die verbond met Christus maak vry, want Hy is die Boom van die Lewe.
Wanneer jy dus van hierdie Boom eet, voed daardie vrug jou met sy
saad, as 't ware Christussaad (vergelyk Op. 22:14). In die mens se gees
vind dus 'n innerlike verandering plaas (1 Pet. 3:18) en nie net 'n
skynverandering nie (Ef. 4:25) . 'n Mens dra dan die vrugte van daardie
Boom (Luk. 6:43-44) en jou lewe sal 'n getuie wees daarvan. Vir die
mens om geestelik te lewe en uiteindelik ewig te lewe, moet hy van die
Boom van die Lewe eet. Die saad van God (Christus) moet in horn
(deur wedergeboorte) geplant word , want: almal wat Hom aangeneem
het, aan hulle het Hy mag gegee om kinders van God te word, aan
hulle wat in sy Naam glo; wat nie uit die bloed of uit die wil van die
vlees of uit die wil van 'n man nie, maar uit God gebore is (Joh.
1: 12-13). Omdat alles in en deur God moontlik is, gee Hy oak hierdie
belofte: Ek sal my wette gee in hulle hart, en in hulle verstand sal
Ek dit inskrywe, en aan hulle sondes en hulle ongeregtighede sal
85
Ek nooit meer dink nie (Hebr. 10:16-17).
In 'Honderd en vyftig jaar Spekfontein' draai die meeste karakters se
lewens om die appelkoosboom, wat hier tipe is van die boom van die
kennis van goed en kwaad .
Elke karakter, oak elke mens in die lewe, oefen bepaalde keuses uit ten
opsigte van die borne waarvan hulle eet. Dit het natuurlik bepalende
gevolge vir elkeen persoonlik en oak ten opsigte van elke mens met wie
hy in aanraking kom. 'n Karakterskets van elk van die karakters in die
verhaal , blyk dus nodig te wees, om die gevolge van hulle keuses uit te
lig .
4.3 KARAKTERISERING IN ALLEGORIESE RELIEF
4.3.1 Abraham Visser
Abraham van die verhaal het dieselfde naam as die van die geseende
van baie nasies (Gen. 12:1-3 en 17:5) . Die Bybelkarakter se naam was
eers Abram, wat "verhewe vader" (Van Rooyen 1994:79) beteken, en hy
het opreg voor God gewandel en kan tipeer word as getrou en
gehoorsaam. Hy het selfs as vreemdeling in 'n ander land gaan woon,
omdat God horn die opdrag gegee het (Gen. 12). God belowe horn
groat rykdom en 'n groot nageslag, al washy baie bejaard . Hy bly egter
vas glo en God het dit goedgevind (Gen. 15:6) en sodoende verander sy
86
naam na Abraham (Gen. 17:5) wat beteken: vader van baie nasies. Nou
is dit nie net meer 'n mondelinge ooreenkoms nie, maar 'n fisiese
werklikheid . Elke keer wat sy naam gespreek word , word dit in die
fisiese en geestelike wereld geproklameer dat dit so is. Hierdeur word
die beloftes van God ook vir Abraham waar. Abraham is dus
standvastig en Godvresend, ten spyte van sy feilbaarheid (Gen. 11 en
20). Hy bly altyd opreg en gelowig voor God, daarom is God nie skaam
om (sy) God genoem te word nie, trouens Hy het vir (horn) 'n stad
gereed gemaak (Hebr. 11 :16).
In die verhaal word die verkorte vorm Ab gebruik, en volgens Odendal et
al. (1994:14) het dit twee verklarings:
• weg van - om verwydering uit te druk, byvoorbeeld, abnormaal
• owerste van 'n monnikek/ooster of -orde
Gesien in die lig van die karaktertrekke van Ab in die verhaal , wil dit blyk
dat al twee hierdie verklarings hier van toepassing is. Hierdie man is
" half geblaas", wat letterlik beteken: in die helfte gedeel - dus nie meer
volkome nie. "Geblaas" wek die indruk van 'n ontploffing in die brein, wat
min of meer gebeur wanneer iemand 'n beroerte kry. Die
woordverklaring: verwydering is dus ook hier van toepassing, want
wanneer 'n mens beroerte kry, tree 'n mate van abnormaliteit in omdat
die brein beskadig word . Abraham kan eintlik net Ab bly, want na
liggaam is hy gedeeltelik verlam en sy gees is dood vanwee die vrug van
87
die boom van kennis. Hy is onvolkome, want hy is nie meer betrokke in
die samelewing nie. Hy sit heeldag na die trapsuutjies en kyk en kom
nerens anders meer nie. As man vervul hy nie meer sy rol as leier nie
en Lalie volg dus haar eie kop.
In sy roeping as vader van baie, glo hy nie soos die Bybelkarakter nie,
want hy is geestelik so afgemat dat hy nie in God 'beweeg' nie (hy is
geestelik verstok) . Sy naam dui op 'n tweeledigheid, wat sinspeel op 'n
tweeledigheid in sy karakter: hy het die naam van Abraham, maar hy bly
Ab. Hy het iets van Abraham in horn, maar ook iets van Adam. Hy eet
van die boom van kennis (vergelyk waar hy aan Visagie verduidelik hoe
goed hulle vir Piet sorg); hy wandel nie met God nie, want hy is letterlik
vasgekluister in 'n rolstoel en figuurlik is hy in 'n klooster (met ander
woorde: weggebere in sy gees) omdat hy geestelik nie groei nie en dus
nie 'trek na 'n ander land nie' (die uiteindelike Kanaan wat die Ewige
Lewe simboliseer) . Hy praat letterlik onsamehangend as gevolg van die
beroerte, maar figuurlik as gevolg van sy swak verhouding met God.
Die van Visser dui letterlik op die beroep om vis te vang. Vroeer jare het
mense hul beroep as van geneem en dit is waarskynlik hoe hierdie van
tot stand gekom het (Grobbelaar 1975: 178). Volgens Lass et al.
(1989:78) is Visser die metafoor vir "winners of souls". Figuurlik wys dit
heen na wat Jesus van sy dissipels verwag het om vissers van mense te
wees (Luk. 5:10) , met ander woorde om ander mense na Hom toe te lei.
'n Mens kan alleen hierin slaag as jy gehoorsaam aan God is.
88
In die lig van die Bybelse begrip random visser van mense te wees, mis
Ab sy doel, want in plaas daarvan om liefdevol uit te reik na Piet, voel Ab
horn verhewe bo Piet en hy "bemaak sy skoene" aan Piet, wat simbolies
daarop dui dat hy horn wil dwing om sy voete te word - sy navolger.
Volgens die beginsels in die Skrif, mag ons net navolgers van Jesus
wees of word (Ef. 5: 1) en moet ons net goed doen, nie mense dwing nie
(Luk. 6:31 ).
tu::rRvl Ab beleef, volgens die verteller 'n "vluglyn van Christelike eiewaarde",
wat heenwys na sy eie selfverheffing , wat 'n duidelike vrug van die boom
van kennis is (2 Tim. 3:2). Dit is ook 'n verwysing na Piet, die "mak
bo'jaan", wat "genadebrood" moet eet, en wys weer eens die vrug van
die boom van kennis uit: trots/hoogmoed . Die feit dat Ab trots is, dat hy
so goed is vir Piet, is teenstrydig met die Woord van God wat waarsku
dat trots , roem en eie eer 'n mens maklik in die strik van afgodery laat
verval (Gal. 5:20). Omdat Ab van die boom van kennis leef, en volgens
die maatstawwe van goed en kwaad meet, kan Piet nooit die toets slaag
nie: Daar is niemand regverdig nie, selfs nie een nie (Rom. 3:10).
Ab kan Piet ook maklik manipuleer, op oneerlike wyse beinvloed
(Odendal et al. 1994:645), omdat Ab 'goed en verhewe' is en Piet maar
beklaenswaardig is en genadebrood eet. Hoe ironies dat Ab horn verhef
deur te dink dat, omdat hy genadebrood uitdeel, hy noodwendig geed en
Christelik is. Dit is presies dieselfde tout wat die Fariseers en
Sadduseers gedoen het met Jesus (Matt. 22: 15-18).
89
Ab ervaar nie lewe nie: "alles ... is geblus, behalwe sy skaamte oar
uitwerpsels". Oar skaamte en skande se Hill (s.j .: 15) die volgende:
"Shame is a wrongness of being ." Dit is nie net 'n gevoel van iets wat ek
verkeerd gedoen het nie, maar "I am something wrong". Skande verarm
'n mens en bewerk in jou 'n gees van hopeloosheid. Hierin le 'n baie
diep gevoel van vuilheid, gekontamineerdheid en totale mislukking.
Enkele manifestasies van hierdie geweldige gevoel van skande, is onder
andere: 'n gevoel van waardeloosheid ; 'n voortdurende vrees om nuwe
dinge aan te pak; gereelde depressie en 'n kompulsiewe sonde of
verslawende gewoonte (ibid.:16).
Moontlik is dit die rede waarom "alles in Ab so geblus is", want hy is
verlam: fisies, maar waarskynlik oak geestelik, omdat hy nie eet van die
Boom van die Lewe nie en dan is die ironie soveel krasser as 'n mens
daaraan dink dat sy enigste besoeker, Jan Visagie, as ouderling horn
behoort te help om hierdie probleem by die Here te gaan oplos, maar nie
in staat is om dit te doen nie.
Die "uitwerpsels" waarna hierbo verwys word, dui op drek, menslike
uitskeiding, maar dit dui oak op die "uitwerpsels" uit die mens se hart.
Die mens bring tog op een of ander manier dit na vore wat binne in horn
is. In Afrikaans is daar 'n uitdrukking wat se: waar die hart van vol is,
loop die mond van oor en dit blyk hier die geval te wees. Die Woord se
90
in Spr. 12:20 en 23: Bedrog is in die hart van die wat onheil bewerk;
en ... die hart van die dwase roep hulle sotheid uit. Tog is daar in
Spr. 12: 18 ook die troos: Daar is een wat onverskillig woorde
uitspreek soos swaardsteke, maar die tong van die wyse is
genesing. Dit wil dus voorkom asof hier twee duidelike teenpole is - die
vleesgedrewe mens tree onbeheersd op: 'n Kwaadwillige mens bring
net teenspoed; wat hy se, is soos 'n verterende vuur (Spr. 16:27,
Nuwe Vertaling) en die geesgedrewe mens beheersd: 'n Wyse mens
praat verstandig en kies sy woorde so dat hy ander kan leer.
Aangename woorde is heuning, soet en geneeskragtig vir die
mens. 'n Geduldige mens het meer waarde as 'n bedrewe vegter, 'n
mens met selfbeheersing meer as iemand wat 'n stad inneem (Spr.
16:23-24 & 32, Nuwe Vertaling) .
Die karakterskets het in 'n groot mate aangedui hoe verwese en verlore
Ab werklik is. Benewens die verband met Abraham, toon Ab ook
ooreenkomste met Adam en 'n kort karakterskets is dalk van pas. Die
raakpunte en verskille word aangetoon en die besliste werklikheid van
die vrug van die boom van kennis in Ab se lewe word uitgewys.
Die naam Adam is deur God aan horn gegee (Gen . 4:25) en in Hebreeus
(Van Rooyen 1994:79) word dit afgelei van adorn (rooi) en adama
(aarde), wat verwys na die rooi aarde waaruit hy gemaak is. Hy is dus
aards. Nee (1977:43) se van Adam:
The man God fashioned was notably different from all other created beings. Man possessed a spirit similar to that of the angels and at the same time had a soul resembling that of the lower animals. When God created man He gave him a perfect freedom. If he chose to obey God, he could, if he decided to rebel against God, he could do that too. Man's spirit was originally the highest part of his entire being to which soul and body were to be subject.
91
Dit is dus in Adam ingeweef om keuses uit te oefen; dit is die een
eienskap wat die mens van die dier onderskei - die mens het 'n gees wat
hy aan God kan onderwerp, al dan nie. Dit is 'n vrye keuse.
God het Adam dus na sy Beeld gemaak en horn aangestel om te heers
oor die aarde (Gen. 1 :26). Hy is ook "weinig minder as 'n engel" (Hebr.
2:7) gemaak. Adam beskik dus oor wonderlike eienskappe wat horn in
staat stel om te heers, keuses uit te oefen (om gehoorsaam te wees of
nie) en om te werk (Gen. 3:23).
Adam het God geken en God het saam met horn in die Tuin gewandel
en met horn gesels (Gen. 3:8) . Die vlees het egter die oorhand gekry,
want Adam het van die boom van kennis geeet en was dus
ongehoorsaam (Gen. 3:6-12) . Die daad het veroorsaak dat hy en al die
geslagte na horn, vir die dood bestem is (Gen. 3:17-19) .
Die eerste mens (Adam) is dus vleeslik en leef uit die siel (1 Kor. 15:45)
en word gedring deur die begeertes van die wil, emosie en intellek. Hy
is nie deur die slang verlei soos Eva nie (1 Tim. 2:14), maar was
ongehoorsaam aan God en moet dus die vrug (dood) daarvan pluk:
92
Want toe ons in die vlees was, het die sondige hartstogte wat deur
die wet kom, in ons lede gewerk om vir die dood vrugte te dra
(Rom. 7:5).
Die ooreenkoms tussen Adam en Ab is oorweldigend , want altwee eet
van die boom van die kenn is van geed en kwaad en meet die vrug
daarvan pluk. Ab, socs Adam, is 'n halwe mens omdat sy verhouding
met God skade gely het. Verder is Ab, net socs in die geval met Adam
van die Bybel , nie alleen nie, socs Adam vir Eva het, het Ab vir Lalie.
Die Here skep vir Eva as hulp om langs Adam te staan (Gen. 2:20-24):
sy meet sy hulp wees, want sy pas presies by horn. God bedoel vir die
vrou om haar ouers te verlaat, haar man te dien (aankleef, gehoorsaam
en te versorg) en kinders te baar (Gen. 2:23-24 en 1 Kor. 7:1-5). Na
aanleiding hiervan, is dit nodig om na Lalie, in haar verhouding met God,
haar man en ander te gaan kyk.
4.3.2 Lalie Visser
Die naam Lalie kom van die Hebreeuse naam: Rachel, wat 'skaapooi'
beteken en simbool is van onskuld en sagtheid (Van Rooyen 1994:59).
In die Ou Testament is 'n individu se rykdom gemeet aan die grootte van
sy trop skape (1 Sam. 25:2). Nie alleen het skape voorsien in menslike
behoeftes (suiwel , vleis, wol en klere) nie, maar ook was dit die offerdier
(Lev. 1: 1 O; 5:6, 15) en 'n skaap was oak die simbool van die mens wat
die herder volg (Jes. 53:7 en Joh. 10:16). Conner (1992:35) se die
Bybelse simbool vir skaap is: Christus (Hand. 8:30) asook die volk van
93
God (Jer. 50:6). Hier is duidelik 'n bevestiging dat God Homself in sy
koninkryk wil insluit en nie onbetrokke eenkant toekyk nie. Hierby is die
wonderlike gedagte dat God al van die begin at besluit het dat Lalie 'n
Goddelike eienskap (verwant aan Christus) in haar naam moet he. Van
Lalie word dus verwag om in onskuld en met sagtheid (die karakter wat
God vir haar spesifiek bedoel het) haar man te volg en te dien.
Aanvanklik slaag sy daarin en versorg horn, maar later gee sy meer
aandag aan haar eie planne random die vlot en s6 mis sy uiteindelik
haar Goddelike doel en verlei oak haar man (deurdat sy horn nie as leier
ag en rig nie), sodat hy oak sy doel mis.
Lalie se "hardhorendheid" is al so ver gevorder, dat sy met moeite deur
die "gepiep" en "gesuis" van haar gehoorapparaat kan hoar. In Joh.
10: 1-5 word vertel dat Christus soos 'n skaapwagter sy skape roep en
omdat hulle Hom ken (met ander woorde: 'n intieme verhouding met
Hom het) , hoar hulle en volg hulle Hom. Lalie kan feitlik nie meer Sy
stem hoar nie, wat dus duidelik konstateer wat haar verhouding met
Christus is. Dit reflekteer natuurlik oak van watter boom sy eet.
Lalie moes 'n belangrike besluit neem en die "eer" wat haar te beurt
geval het om haar "trots", haar welbekende appelkooskonfyt, ten toon te
stel , het haar laat "nadink" en alles om haar laat "stilstaan". Die
probleem is egter dat sy so bewus was van die eer (wat 'n vrug is van
die boom van kennis, vergelyk Mark. 7:21-23), dat sy nie voor die
versoeking kon standhou nie. Haar trots (oak 'n vrug van die boom van
94
kennis) , was die appelkooskonfyt (wat 'n produk is van die saad van die
boom van kennis), wat afkomstig is van die appelkoosboom (simbool
van die boom van kennis) in hulle tuin , allegories gesproke dus in hulle
harte. Die appelkoosboom was fisies in hulle tuin , maar geestelik oak
klaar gevestig in haar hart, sodat sy nie daarvan kon loskom nie
(vergelyk die geestelike 'stilte' waarin sy verval het), omdat sy al meer
deur hierdie boom gevoed word (Mark. 7:20) .
Lalie vertoon 'n sagtheid en onskuld wanneer sy Piet, wat "mal en kinds"
is, verdra , maar eintlik is dit 'n gebrek aan geestelike insig . Piet se
spreek in tale is vir haar 'n spreekwoordelike "gevloek", alhoewel dit
eintlik 'n hemelse taal is. Sy verstaan dit nie, want sy herken nie God se
stem nie (Joh. 10:27). In haar "skynheilige beskeidenheid" (hier is nie
meer sprake van haar onskuld nie), het sy na vier dae met 'n plan
vorendag gekom wat sy self sou uitvoer "gesien haar agtergrond as
laerskool-handwerkonderwyseres". Hier neem die eie-ek en kennis oar
en vanwee haar godsdienstigheid word alle opdragte aan Piet
gemotiveer of gemanipuleer "deur dit te koppel aan die wil van God".
Manipulasie (oak heksery of towery genoem) is wanneer 'n ander gees
en nie die Heilige Gees van God nie, gebruik word om mense te beheer
of te oorheers (Joyner 1995:69) . Paulus (Gal. 5:20) noem dit die werk
van die vlees. Dit begin in die vlees en gaan dan oor in die 'hande' van
demoniese magte. Of dit gebruik word vir die werk van God, of vir die
Satan se werk, dit bly boos en is heksery. Wanneer hierdie gees dus in
95
'n mens werk, loop s6 iemand met suspisie oor ander in sy binneste
rand , en is bang vir verwerping deur ander mense, eerder as die
verwerping van God (Spr. 29:25; 1 Sam. 13:11 ; 1 Sam. 15:23) en
verkondig vals drome en visioene (Kol. 2:8) en is trots (2 Tim. 3:2 en
Rom. 1 :30). Die teendeel hiervan is om in ware geestelike afhanklikheid
te wandel : om jou lewe op die waarheid van Christus te baseer, op Hom
te vertrou vir raad en daad en om in Hom alleen te glo (Rom. 8:14).
Dawid as skaapwagter, maar ook as gesalfde koning , is vir ons 'n goeie
voorbeeld van 'n Geesbeheerde kind van God. Hy het volkome op God
vertrou om horn aan te stel in die posisie waarin God horn wou he. Hy
het niks gedoen om eie eer en invloed vir homself te kry nie. Hy het
gewandel in vertroue en op God gewag (1 Sam. 23:2,4; 24:6-7).
Wat uit God is, is goed (Luk. 18:19) en daarom kan Joyner (1995:71) se:
"Being established in true spiritual authority is a fortress that just cannot
be penetrated by the enemy." Wanneer God mense oprig , doen Hy dit
vanuit sy Gees en daarom is daar geen ander gees wat kan werk, wat
goed kan meebring nie (Rom. 16: 17-20) en wanneer 'n mens in lief de
handel (1 Kor. 13:4-7), verwerping oorkom en nederig bly (Joh. 7:18),
dan is 'n mens so opreg soos Dawid, want dan is God alles in 'n mens
se lewe en sterf jy aan jouself (Kol. 2:20; 3:1 -3) .
Lal ie maak haar skuldig aan manipulasie, bloat ter wille van haar eie eer
wat op die spel is, haar trots en uniekheid. Sy word gedring deur
96
"menslike dryfvere" (Johl 1993:8) en daarom pla dit haar nie dat Piet
byna versmoor in die appelkoosmasker nie. Hy moet uithou, want hy
doen dit vir "volk en vaderland" en sy glo dat sy dit vanuit haar
"Christelikheid" doen en daarom mag sy Piet dwing om hierdie rol as
appelkoosman te speel. Sy eien haarself die reg toe om vanuit haar
gesagsposisie, as baas, vir Piette dwing om te wees en te doen wat hy
nie wil of kan wees nie. So dikwels gebruik mense hul sogenaamde
Christelikheid, of die Woord van God, of godsdiens as 'hulpmiddel' om
hul doel te bereik, byvoorbeeld as fondsinsamelingspoging vir 'n
bepaalde projek; om iemand op 'n bepaalde raad verkose te kry,
ensovoorts. Dit gaan dus om Christus as 'n middel tot 'n doel te gebruik
en nie om Christus as God te erken nie. Lalie eet van die boom van
kennis en dit is al waaroor sy beskik: kennis.
Lalie slaag daarin om die opdrag wat Jan vir haar gegee het met groat
sukses uit te voer: ten spyte van 'n verlamde man en 'n mal Piet kry sy
'n blink plan en voer dit na die beste van haar wete perfek28 uit. Vanwee
haar eie hardhorendheid (as teken hier van haar verharde hart en
ongehoorsaamheid aan haar naambedoeling: sagtheid) mis sy letterlik
haar doel, want sy neem nooit aan die optog deel nie en sy groei
figuurlik nie in haar skeppingsdoel as onskuldige en sagte persoon nie.
Sy word meegesleur deur die verleiding van "eer en trots" wat haar so
verblind dat sy die feesorganiseerder nie sien vir wie hy werklik is nie en
28 Gen. 3: 1-6: vertel van die misleiding van Satan en laat by 'n mens die gedagte dat 'n mens onder die dekmantel van perfektheid, totaal mislei kan word . Al is iets vir die mens hoe perfek en dis buite God se plan, is dit beslis nie perfek nie.
97
in die proses mis sy haar ewige bestemming.
Net soos Ab is Lalie in hierdie verhaal ook 'n tipe en in hierdie geval, die
van Eva. Volgens Van Rooyen (1994:24) is die naam Eva die Latynse
vorm van die Hebreeuse naam: chavva, wat /ewe of lewegewend
beteken, vergelyk Gen. 3:20: En die mens het sy vrou Eva genoem,
omdat sy moeder geword het van alles wat lewe.
Die vrou, wat die naam /ewe het, laat haar deur die slang verlei (Gen.
3:1-6) en verloor so die ware /ewe (Ewige Lewe). In God se groat
genade hou Hy nie Eva se sonde teen haar nie, en word haar waarde
steeds hoog geag: in 1 Tim. 2: 15 waar God se: sy sal gered word
deur kinders te baar. Hy gun haar om kinders in die wereld te bring, al
is dit deur pyn (die vrug van haar ongehoorsaamheid). God kies ook die
vrou (waarvan Eva die eerste is) as teken van sy kerk of koninkryk en
bruid (Joel 2: 16). Hy vergelyk sy kerk of koninkryk met 'n bruid
(Hooglied) waar al die eienskappe uitgewys word wat parallel is met dit
wat God van sy bru id (kerk) verwag: 'n Goddelike liefdesverhouding.
God laat die laaste Adam of tweede Mens (1 Kor. 15:47) weer deur 'n
vrou gebore word (Matt. 1:16), tot die redding van alle mense (Joh. 1:14)
wat in Hom alleen glo. S6 kan die vrou weer haar Goddelike roeping
opneem. Die tragiese wat horn in Eva se lewe afspeel , word net so
herhaal in Lalie, wat haar Godgegewe roeping as onskuldige, sagte ooi
mis, deur in ongehoorsaamheid te eet van die boom van kennis.
98
'n Ander karakter wat horn net so misgis met die boom van kennis is
natuurlik Saggeus, wat so oorgelewer word aan horn self, as gevolg van
die vrug wat hy eet, dat hy onvermydelik 'n gruwelike einde tegemoet
loop.
4.3.3. Saggeus
Volgens Mijnhardt (1975:553) beteken die naam Saggeus: rein,
volmaak en skoon. Die enigste Persoon wat aan hierdie betekenis
volledig kon voldoen , is God en van Hom word gese: Niemand is goed
nie behalwe een, naamlik God (Luk. 18: 19). Van Christus word ook
gese: Maar as ons in die lig lewe soos Hy in die lig is, ... reinig die
bloed van Jesus, sy Seun, ons van elke sonde (1 Joh. 1 :7). Hy word
ook vergelyk met 'n rivier of stroom lewende water helder soos kristal
(Op. 22:1), want: Die mense het nie die lig van 'n lamp en die lig van
die son nodig nie, omdat die Here God hulle sal verlig (Op. 22:5) .
Christus het van Hom self gese: Ek is die helder Mo rester (Op. 22: 16).
Terselfdertyd word Satan se naam ook aan lig gekoppel: Lucifer
(/ououxsi-fuhr) kom van die Latyn: light bearer en was die Latynse naam
vir die planeet Venus: die helderste objek in die hemelruim, naas die
son en maan. In Jes. 14:12 is die vertaling heuleul ("shining one") en
word die naam ook gebruik vir die titel van die koning van Babilon (die
Griekse vorm van Babel= verwarring/chaos). Die begin van Babilon is
alreeds vroeg in die geskiedenis van die mens (Gen. 10) opgeteken. Dit
was Nimrod se ryk en volgens Gen. 10:8 was hy 'n geweldenaar. Die
99
koning van Babilon word "seun van die dageraad" en "m6rester' ' (Jes.
14:12) genoem, omdat hy "in sy trots neergewerp is en uit die hemel
geval het". Dit stem ooreen met wat Jesus van Satan se: Ek het die
Satan soos 'n weerligstraal uit die hemel sien val (Luk. 10: 18).
Reeds in sy naam al , kan die leuen waarvoor Satan staan, gesien word:
hy se van homself dat hy 'n ligdraer is en 'n m6rester, maar hy is presies
die teenoorgestelde: hy is die prins van die duister en 'n leuenaar ( 2
Kor. 4:4) .
In die verhaal word die verkleurmannetjie voorgestel as 'n tipe van Satan
en daarom is 'n breer kontekstualisering dalk hier nodig om te kyk na
hoe die Woord die Satan karakteriseer. 'n Vermoe van Satan is om die
waarheid te verskans (soos die verkleurmannetjie van kleur verander).
Die Ou Testament sien Satan as 'n teestander (1 Sam. 29:4 en Ps.
71 :13), oak 'n aanklaer (Sag. 3:1), maartog kan hy net handel op God
se bevel (Sag. 3:1). Satan word oak voorgestel as 'n aanhitser of
versoeker (1 Kron. 21 : 1 ), vyandig en skadelik.
Die Nuwe-Testamentiese name van Satan is: Beelsebul (Matt. 12:24);
Belia/ (2 Kor. 6: 15); vyand (Matt. 13:39); versoeker (1 Thess. 3:5) ; slang
(2 Kor. 11 :3) ; moordenaar (Joh. 8:44); mag van duistemis (Kol. 1 :13);
owerste van die wereld (Joh. 14:30) ; owerste van die duiwe/s (Matt.
12:24); owerste van die mag van die Jug (Ef. 2:2) en wereldheerser van
die duistemis (Ef. 6: 12).
100
In bogenoemde naamgewing is dit duidelik waarvoor Satan staan: hy is
prins of god van hierdie wereld (Luk. 4:6) en wil aanspraak maak op God
se eer. Die angered de is onder sy heerskappy (Matt. 6: 13) en behoort
aan horn (Hand. 13:10). Hulle werke is werk van die base (1 Joh. 3:8).
Hy is 'n moordenaar en leuenaar (Joh. 8:44).
In hierdie verhaal blyk daar 'n verband te wees tussen Satan en die
trapsuutjies. Saggeus is 'n diertjie wat nie baie groat is nie en 'n
toonbeeld is van uiters stadige rustige bewegings. In die verhaal kom sy
bewegings feitlik tot stilstand , want hy hoef nie kos te gaan soek nie.
Piet word gedwing (deur Ab en Lalie) om vir Saggeus vliee te vang en vir
Ab en Lalie is dit 'n heerlike tydverdryf om hierdie vliegvangery en die
verkleurmannetjie se eet van die vliee dop te hou. Alie beweging kom
tot stilstand om die verkleurmannetjie se etery dop te hou - dit hou almal
gevange. 'n Soortgelyke situasie speel horn eintlik in die werklike lewe
af: Satan inisieer 'n gedagte, of 'n halwe waarheid en die mens beweeg
naarstigtelik dan rand (gewoonlik onbewus) om hieraan uiting te gee,
wat uiteindelik vir die mens net hartseer, ellende en selfs geestelike
dood tot gevolg het.
Net soos die trapsuuljies, beweeg Satan nie veel rand nie: sy oe tol in
die rondte om te soek wie hy kan verlei. Die verkleurmannetjie kan
maklik van velkleur verander, net soos iemand wat die waarheid net so
effens verdraai. So word dit dan 'n halwe waarheid, of 'n afskynsel van
die waarheid. Saggeus se tong kan vinnig uitskiet om vliee te vang, net
101
so maklik soos om met die tong mense te kwets en te mislei. In die
Woord word ons gewaarsku: Dood en lewe is in die mag van die tong
(Spr. 18:21 ). Die teendeel is egter ook waar: Sagtheid van tong is 'n
lewensboom (Spr. 15:4). Saggei.is gaan baie lui/traag te werk om met
sy lang, lang tong die vliee te vang. Vliee dui op die versadiging wat
Satan bereik wanneer hy vir die mens strikke stel om horn te laat
struikel. Die lang tong is hier simbool van die uitgerektheid van die
sonde al vanaf die val van Lucifer, tot vandag toe, en simboliseer ook die
lang tou waarmee Satan homself op die ou end gaan ophang, want
Satan leef en word versadig van die strikke wat hy stel om die mens te
laat struikel. Teen die einde van alle tye gaan hy horn teen God vasloop
en in die hel gewerp word . Sy trae bewegings sinspeel op die
versadiging wat hy beleef wanneer mense 'val' vir die strikke wat hy stel.
Hy word nie net versadig daarvan nie, maar eintlik oorversadig en dit dui
waarskynlik op die hoeveelheid mense wat in sy strikke vasgevang bly
(Sag. 13:8-9).
Die uitsluitlike doel van 'n troeteldier is om te geniet en te vertroetel en te
versorg . In die verhaal word die trapsuutjies eintlik 'n obsessie, want vir
lang tye is hy die uitsluitlike fokuspunt. Die ironie is egter dat hierdie
trapsuutjies so onskuldig lyk, maar eintlik is hy nes die tollenaar (Luk.
19:2): 'n openlike vyand wat mense se vrede en vreugde steel.
Die naam Saggei.is word ook aan 'n persoon in die Bybel gegee: 'n kort
klein mannetjie wat 'n tollenaar was en baie mense se geld gesteel het.
102
Ons lees van horn waar hy in 'n wildevyeboom klim om Jesus te sien
(Luk. 19:1-9). Conner (1992:142) sien 'n vyeboom as simbool van die
nasionale en politieke lewe in Israel (Mark. 21 :19--21 ). Die simboliek
van vyeblare wat Lass et al. (1989:78) sien as Victoriaanse
skynsedigheid sluit mooi aan by die allegoriese beeld van Sagge0s in
die Bybel, maar ook in Spekfontein. Die allegorie wil juis hier openbaar
maak wat Satan en die mens wil toemaak agter die vyeblare van
vroomheid en onskuld . Niks is vir Christus verborge nie en daarom sien
hy nie net vir Sagge0s, wat verskuild in die vyeboom sit nie, maar ken
ook as 't ware sy hart. Net so word die leser in die verhaal ook opgeroep
om Saggeos te sien vir wie en wat hy werklik is.
In 'Honderd en vyftig jaar Spekfontein' is Sagge0s egter 'n "reuse
halfmak troeteltrapsuutjies" met 'n "uitermate geswolle drakekop". Die
draak wys altyd heen na die bose, vergelyk Op. 12:9: En die groot
draak is neergewerp, die ou slang wat genoem word duiwel en
Satan, wat die hele wereld verlei, hy is neergewerp op die aarde, en
sy engele is saam met horn neergewerp. Sagge0s sit in "'n groat
outydse inmaakfles". lnmaak beteken preserveer. Wanneer 'n mens
byvoorbeeld vrugte inle, bly dit net so behoue - die kleur en tekstuur
verander nie, maar die voedingswaarde verminder of raak totaal verlore.
Die duiwel het dieselfde modus operandi: hy lyk goed, 'proe' selfs goed
en lyk na die ware Jakob, maar hy bedien dood, hy het geen
voedingswaarde (Ewige Lewe) nie. Die deksel van die fies is groen van
kleur en die kleur is aan die een kant simbool van lewe, maar kan ook
103
simbool van ontbinding wees. Hier is nog 'n faset van bedrog: dit lyk
asof hier lewe is, maar Satan kan nie lewe bring of voorstel nie, want hy
funksioneer vanuit die hel, veral as 'n mens ook raaksien dat hy op 'n
droe takkie sit. Van die fies word gese dat dit outyds is. Die dieper
betekenis wil blyk te le in die feit dat God tyd geskep het (Ps. 31 : 16) en
alles, selfs die handel en wandel van Satan, is in sy hande en niks en
niemand kan Hom verras nie (Pred. 8:6). Satan se afgemete tyd is
alreeds vooraf bepaal en God sal sy val laat geskied binne sy raadsplan
(Op. 12:12).
Dit blyk ook dat hierdie trapsuutjies in magtelose frustrasie daar sit as
gevolg van sy "gedwonge goeddeurvoede oudag". Christus verseker
ons in die Woord dat Hy die Satan gebind het toe Hy die dood oorwin
het, en daarom is die Satan so gefrustreerd. Daarom word ons
gewaarsku dat die duiwel soos 'n brullende leeu rondloop (1 Pet. 5:8) .
Gelukkig het Christus ook die oorwinning oor horn aangekondig (Hebr.
2: 14-15) en daarom gaan hy 'n versekerde oudag (afrekeningsdag)
tegemoet.
lntussen word Piet gedwing om Saggeos te voer met vliee wat hy met 'n
"skoenlappernetjie" vang en dan in sy bolkieste gevange hou. Vliee
word (volgens Mijnhardt 1975:73) verbind met Beelsebul, wat beteken:
vlieg se baas of uitlandse afgod. In Luk. 11 :15 word Beelsebul as die
owerste van die duiwels gesien. 'n Mens moet dus aflei dat vliee hier (in
die verhaal) staan in die plek van duiwels of bose geeste. SaggeOs
104
word dus vet gevoer met vrugtevliee uit die appelkoosboom - die vliee is
dus die vrug (bose geeste) van die appelkoosboom (boom van die
kennis van goed en kwaad). S6 'n boom kan niks anders as dood bring
nie, want die vrug waarmee dit voed , is dood en die bron daarvan is die
dood. Wat in die verhaal gebeur, is 'n weerspieeling hiervan, maar ook
heenwysend na die geestelike wetmatigheid van: net wat die mens
saai, dit sal hy ook maai (Gal. 6:7). 'n Mens is ook, spreekwoordelik,
dit wat jy eet. In ons spreektaal word die uitdrukking: dis 'n bose
kringloop gebruik en dit is hier ten seerste van toepassing.
Wanneer Piet die skoenlappernetjie gebruik, is skoenlapper simbool van
"destructive effects" (Wigoder et al. 1986:78) en Chetwynd (1982:404)
meen dit verteenwoordig "the transition from physical, earthbound
sensation to the flight of the mind experienced inwardly (the inner self)",
wat maar net weer op selfgerigtheid dui. In Eseg. 13: 18-20 word vertel
hoe die vals profete die volk van God se siele wou vang. Dit sinspeel
voorts op SaggeOs as Satan wat, nadat mense se siele vasgevang is, dit
'wil eet' . Vergelyk dit wat God aan die Satanbesette slang gese het in
Gen. 3:14: Op jou buik moet jy seil, en stof moet jy eet al die dae
van jou lewe. Uit die dierkunde weet ons dat slange nie stof eet nie,
maar diertjies, insekte, eiers, en so meer. Die stof waarop die Satan
voed , is die vlees van die mens.
Uiteindelik moet dit wat ingeneem word, waarmee hy gevoed en
versadig word, oak verwerk word, tot 'n "vreeslike fang dro/ waaraan
105
daar geen einde is nie en meer as die helfte van die fies volle" en soos
"drop" lyk. Die "vrug" wat hy voortbring is drek en hierdie aksie bring
dan ook die skepper daarvan (Saggeus) se dood teweeg. In Lev. 11 :29-
32 word gepraat van onrein diere wat die mens onrein maak.
Onreinheid bring geestelike dood mee. Die trapsuutjies verkleur na 'n
"diep swarterige pers"29 en op die "aand van die derde dag" ('n
nagebootste opstanding uit die dood) het hy stadig "langsaam na die
visdam koers gekry". Die visdam kan moontlik dui op die versamelplek
van visse (mense), waar Saggeus gaan le het aan die "voete van die
sement -tuinkabouter'' . Laasgenoemde is 'n verwysing na 'n
sprokieswereld . Hy le met oormekaarvoete (net soos Christus gekruisig
is) en sterf net toe "Piet vir die eerste keer die kostuum moes aanpas"
(toe Christus finaal die oorwinningskleed as Koning aantrek in Mark.
15:38).
Wanneer Saggeus oop en bloot in die son le en vergaan (buite die
Ewige Lewe en oorgegee aan homself) kan hy eers werklik gesien word
vir wat hy is - net "ribbes en skedel" en "sonder stekelmaan" (die
vermomming van Satangedrewe ideologiee) en "uitpeuloe" (die 'alsiende
oe' wat alles behalwe die Ewige Waarheid = die Drie-enige God
raaksien) en die lae vet (die gevolg van te veel eet van die vrugte van
die boom van kennis - met ander woorde: dit wat dood bring) . "Saggeus
moes homself eers leegskyt voor hy die gees gegee het", want hy moes
29 Chetwynd (1982:93): "A mixture of red and blue, but also like grapes crushed to make wine, the difficult
transmutation of inner spiritual values into outer concrete events, with the suffering involved".
106
eers as drek (uitwerpsel , mis, vullis volgens Odendal et al. 1994:167)
openbaar gemaak word, sodat hy die vrug daarvan kan pluk in die ewige
hel (Job 20:7).
Die verband tussen Saggeus en Satan is duidelik as 'n mens dink aan
hoe Saggeus die Vissers fassineer met sy geeetery (Satan se
heerskappy oor hulle), en hoe alles dan om hulle stilstaan (Satan bring
stilstand, weg van God, geen lewe nie). Net soos die verkleurmannetjie
ook van kleur verander om ongesiens te bly, net so verskans soos 'n
engel van die lig (2 Kor. 11 :4), kom Satan om die mense te mislei ; die
verkleurmannetjie se oe tol voortdurend om, net soos Satan ook altyd op
die loer is om te soek wie hy kan verslind (1 Pet. 5:8).
Die volgende karakter in die werk: Visagie is net soos Saggeus, Ab en
Lalie vasgevang in die web van lewe en dood en oefen keuses uit ten
opsigte van die twee borne in die tuin van Eden.
4.3.4 Jan Visagie
Die naam Jan is eintlik baie algemeen onder Afrikaanssprekende mans.
Jan is afgelei van Johannes, wat in die oorspronklike Hebreeus,
beteken: "God is genadig'' of "genade van God' (Van Rooyen 1994:102).
Jan Visagie het sy "doktorsgraad in Sosiopediatrie" en "het
gespesialiseer in Bejaardesorg". Hierdie man is "hoog geleerd" en het
gespesialiseer om met bejaardes te werk, en tog bly dit net by kennis,
107
want sy hart is nie daarin nie. Dit is die probleem wanneer 'n mens van
die boom van kennis eet: dit bedien dood, want die liefde (wat net uit
God kan kom - Rom. 5:5) is nie hier aan die werk nie. Hy beskou sy
besoek en die aflewering van die Rapport as "'n klein newe-effek van sy
ouderlingskap". Hierdie taak word dus nie vanuit 'n hart wat oorloop van
liefde vir hierdie mense gedoen nie, maar hy is eerder daarop uit om eer
en geld daaruit te kry.
Sy van, Visagie, weerspieel die man se veronderstelde fokuspunt in die
lewe: hy behoort oak 'n visser van mense te wees (Matt. 4:18-20). Hy is
daar om mense (visse) te help - meer spesifiek die bejaardes. Die groat
hartseer is dat Jan dink en glo dat hy binne sy doel handel, maar as hy
sy besoeke bring en die vlot organiseer om deur mense geeer te word
en om 'n vakansie te wen, dan gaan dit vir horn om 'n middel tot 'n doel.
Christus se doel was die mense en sy middel was sy eie lewe. Hier
draai Jan alles net mooi om: sy doel is eer en geld en hy bereik dit deur
middel van mense.
Die ander deel van Jan se van: Visagie, sinspeel op nuuskierigheid,
voorbarigheid en origheid (Odendal et al. 1994:31) en verklaar oak 'n
groat deel van hierdie karakter se persoonlikheid. Hy is dosent en het
baie kennis om in die praktyk toe te pas: vergelyk hoe hy op 'n Sondag,
terwyl die Vissers 'radiokerk' luister, daar aankom om oar die fees te
gesels en werklik min belangstel in hulle as mense of in hulle geestelike
welstand (wat sy eerste taak as ouderling behoort te wees) . Die
108
nuuskierigheid wat hy openbaar, blyk 'n negatiewe assosiasie te wees,
want dit is bloot kennis wat vir horn nuttig is. Hy gaan bloot klinies te
werk, met geen diep gevoel van liefde of erbarming nie.
Visagie roem daarop dat "aan almal gedink word" en "niemand moet
uitgesluit voel nie", maar eintlik wil hy "die ou lady in die ding inpraat",
sodat "hy behalwe vir die volk, ook (dit) vir eie gewin kan gebruik". Die
Fariseers het dieselfde te werk gegaan (Luk. 11 :39-53).
Hy is trots op die feit dat die optog "veelrassig" (dus met godsdienstige
verskeidenheid) gaan wees, want hy sluit die mense van Nirvanalaan30
en Valhallastraat31 in sy optog in. Alie godsdienste, ook die
Boeddhisme en Griekse mitologie, eet van die boom van kennis van
goed en kwaad. Dus verkeer al die ander godsdienste wat bestaan, en
selfs die Christendom, in gevaar, as dit gaan om die aanbidding of
navolging van wette en voorskrifte en nie om 'n verhouding met God nie.
In die verhaal wil Jan dan alles en almal saamgooi, onder die verdraaide
woord dat almal tog uiteindelik een god aanbid. Dit is bloot nie waar nie:
Daar is net een God (Ef. 4:6) en daar is net een manier waardeur 'n
mens God kan ken, en dit is deur Christus (Joh. 14:6). Hier is dus
sprake van heul met die vyand (Satan) en roem op kennis
(doktorsgraad). Die Fariseers het dieselfde gedoen: hulle beroep hulle
30 Vergelyk Lass et al. (1989:157): "In the Buddhist religion , the state in which the drives toward material
wealth, earthly fame and immorality are destroyed and the soul is released from the cycles of reincarnation , hence a state of blissfulness and enlightenment."
31 Sien in die verband Bulfinch (1962: 373): 'Valhalla is the great hall of Odin, wherein he feasts, with his
chosen heroes, all those who have fallen bravely in battle, for all who die a peaceful death are excluded. "
109
op hulle kennis (Matt. 22: 15-35).
Jan misbruik mense tot sy eie voordeel , sien uit na '"n stout vakansie" in
Mauritius. Terselfdertyd sien hy op hierdie mense neer. Hy floreer as
die feesorganiseerder en Lalie dink hy's "geleerd en tog nederig - net die
man vir die jop"; daarby is hy nog ouderling ook (al is hy nie
Sondagmore in die kerk nie). Ten spyte van al die regte titels en pligte,
het sy "vrou weggeloop met 'n Rhema-predikant". Rhema staan vir die
direkte open baring van God, wat dus beteken dat sy die Waarheid gaan
soek het, wat sy blykbaar nie by haar man gekry het nie.
Jan se dat die dag met die fees "gaan die poppe dans" en hy bedoel
waarskynlik dat daar baie bedrywigheid op die dag gaan wees. Net
gedagtig aan Lalie se vlot, kan 'n mens jou voorstel hoe Piet met die
groot kop op sy lyf, bo-op die vlot, soos 'n pop daar staan en die konfyt
adverteer. Die figuurlike betekenis vir poppe dans, meen Odendal et al.
(1994:811) , beteken daar kom moeilikheid, narigheid, twis. Ongelukkig
vir Visagie kyk hy nie met geestelike oe na dinge nie en sien hy nie
profeties dat daar regtig moeilikheid aan die kom is nie. Vir Visagie is dit
maar net n6g 'n optog, met die vooruitsig dat hy geld daaruit gaan kry.
Die drama wat horn gaan afspeel - die "losmaking" van Ab en Lalie en
die gevolge daarvan, is vir Jan se vleeslike oe verborge.
Die slottoneel in die verhaal is eintlik 'n allegoriese heenwysing van
Christus se kruisiging en die gevolge wat dit vir elke mens inhou. Piet
110
onthoof vir Ab en Lalie en bevry hulle s6 van hulle (kop)kennis, sodat
hulle binne die vryheid van die Gees kan begin beweeg. Dit is wat
Jesus kom doen het: om mense van hulle kennis te bevry. So word Piet
ook gevang, net soos Jesus gevange geneem is. Die feesdag dui ook
verder op die wonderlike genade toe Jesus se sterwe elkeen losgekoop
het wat Hom aanneem (Joh. 3: 16) en is ook 'n simbool van die hemelse
fees wat gevier gaan word (Op. 22: 17).
Die poppespel wys dus heen na hoe mense, deur die misleid ing van
Satan en deur manipulasie soos marionettepoppe, 'gespeel' word -
willoos, identiteitloos, koersloos, sander Christus en tog dink hulle dat
hul die waarheid beet het en op koers is.
Die gelykstelling tussen Jan en die Fariseers, Sadduseers en
Skrifgeleerdes blyk onvermydelik te wees, want by almal is daar sprake
van skynheiligheid. Die naam van die Fariseers, byvoorbeeld , is afgelei
uit perushim wat 6f "hulle wat verdeel" beteken, 6f perishut wat "hulle
wat heilig maak", beteken. Hulle is uit die Joodse skool, en het al in die
2de eeu v.C. bestaan. Hui hoofdoel was om alle Griekse of enige
vreemde invloede, wat hulle heilige godsdiens van hul vaders, bedreig,
te weerstaan en het onwrikbaar geglo in die wette van die Ou
Testament. Hulle wou alles, openbare en politieke sake, asook die land,
rig en meet aan die Wet.
Jesus het horn skerp uitgespreek teen die Fariseers (veral die "shoulder
111
Pharisee with his good deeds on his shoulder") . In Matt. 23 gee Jesus 'n
duidelike beskrywing van die Fariseers en Skrifgeleerdes. Hy se dat
hulle praat, maar nie doen nie, en dat hulle laste op mense plaas, maar
self geen las dra nie. Hulle wil deur mense gesien word , doen dus goeie
dade en verhoog hulleself s6. Jesus verklaar dat hulle 'n struikelblok vir
mense is om in sy Koninkryk in te gaan, want hulle besteel die
weduwees, gee hulle tiende, maar het nie geregtigheid en
barmhartigheid nie. Hulle lyk mooi van buite, maar is geveins en doen
ongeregtigheid en vervolg God se gestuurdes.
Wanneer 'n mens dus so na die karaktertrekke van die Fariseers,
Sadduseers en Skrifgeleerdes kyk, wil dit blyk dat Jan hier as so 'n tipe
in die verhaal voorgestel word. Hy het soveel kennis en geleerdheid (is
selfs dosent aan die Universiteit), maar hy het 'n koue ongevoelige hart.
Hy gebruik Lalie tot sy eie voordeel, gaan kuier geveins by die Vissers,
maar hulle is maar net 'n middel tot 'n doel. Teen die einde neem hy
Piet gevange, omdat hy horn as sondebok klaar veroordeel het, want
binne sy ervaringswereld, is dit die logiese gevolgtrekking waartoe Jan
kom.
Piet is die laaste karakter in die verhaal. Net soos die ander, speel hy
ook 'n belangrike rol en moet daar veral na horn as allegoriese tipe
gekyk word .
112
4.3.5 Piet
Piet is die "ou swart huisbediende wat in tale gespreek het". Hy doen al
die werk in en om die huis, dra tee aan, poets die stoep, gooi die
appelkoosboom nat en moet vl iee vir Saggeus vang.
Vir die Sondagdiens het hy sy kerkpak aan en die geerfde au skoene
van Ab. Wanneer hy die tee inbring, word hy so beskryf: "sy oe het die
dubbelsinnige uitdrukking van iemand wat jare lank reeds half suksesvol
selfsensuur toepas op ontoelaatbare gedagtes". Die suggestie is hier
van oe wat 'n ander uitdrukking het as normaalweg en wat toehou dit
wat "ontoelaatbaar" is. Wanneer 'n mens na Christus kyk, weet ans dat
Hy die enigste Mens is wat God al gesien het (Joh. 14:9). God het gese
dat niemand Hom mag sien en bly lewe nie (Joh . 1 :18) en ons kan dus
aflei waarom Piet sy oe toehou. Die blik in sy oe is ook een van volkome
liefde (Jes. 40:11). Die verwysing na "half' en "dubbelsinnig" blyk vanuit
die mens se sondige verwysingshorison, wat nie suiwer erkennend en
waarderend kan beoordeel nie, te wees.
Die naam Piet is afgelei uit die Latynse vorm van die Griekse naam
petros = "rots" en by implikasie "sterk soos 'n rots" of "ferm/standvastig
soos 'n rots" (Van Rooyen 1994: 111 ). Dit is die naam van Christus, die
Ewige Rots (Ps. 19:15 en Ps. 144:1). Daar is dus ooreenkomste tussen
Christus en Piet.
Die verwysing na Piet wat net "knik want hy ken die taal. Hy ken die
113
ritueel" , is profeties heenwysend na Jesus wat weet wat met Hom gaan
gebeur (Matt. 26:36-40) . Jesus is self ook God (Joh. 10:15) en dus
alwetend en Hy ken ook elke mens se gedagtes (Luk. 6:8).
Die "gepraat in tale" is veelbetekenend, want taal is deur God aan die
mens gegee (Gen. 10:5). Wanneer 'n mens bid tot God en 'n 'hemelse
taal' gebruik, is jou gees en God se Gees in direkte verbinding (1 Kor.
14:14) en bou jy jouself op in jou allerheiligste geloof (Judas 1 :20). Dit
beteken dus dat die Satan nie hierdie gesprek kan volg nie. Verder
gebeur dit ook baie keer dat 'n mens nie weet hoe en wat om te bid nie,
en dan pleit die Gees vir ons met versugtinge wat nie met woorde
gese word nie (Rom. 8:26).
In die verhaal praat Piet ook in tale. Hy praat van: "Fokkiebaas, is goed
geelgat, lat waai , lat waai" ; "Soetkakkie vliegies is lekker godstront" en
"Godstront oor godsakker. God kak almal wakker." Later praat hy ook
van: "Here Jesus was 'n draadmaker en bietjie blou om die bek" en
"Hoe en wat gele gat is die wil van onse Meester gele gat." Lalie
verstaan nie wat die man praat nie en maak dit af as "vuilpraatj ies" en
"heiligskendende gelaster''.
Wanneer 'n mens hierdie gepraat allegories interpreteer, wil dit blyk dat
Piet hier as 'n tipe van Christus, in 'n intieme verhouding met God staan.
Die woord "fokkie" is 'n platter uitdrukking vir gemeenskap he en wil dus
se dat Piet 'n verhouding het met die baas (God) en dat hy begeer dat
114
God se waarheid openbaar gemaak sal word. God vra dat ons Hom
moet ken , maar eintlik word ons deur God geken (Gal. 4:9). God rig 'n
uitnodiging tot die mens om gemeenskap met Hom en sy Seun te he (1
Joh. 1 :3). Die Griekse woord vir gemeenskap is koinonia , wat seksuele
omgang beteken. Dit is die intiemste verhouding waartoe 'n mens fisies
in staat is en dit is presies wat God in 'n verhouding met Hom van ons
verwag (1 Kor. 1 :9) .
Die verwysing na "geel gat" , "gele gat" en "blou om die bek", is
pejoratiewe verplattings van rassistiese opmerkings oor Kleurlinge wat
van gemengde afkoms is. Omdat Piet as tipe van Christus optree, blyk
dit dus eerder 'n verwyt te wees oor mense se onsuiwerheid (nie as ras
nie, maar in siel en gees) voor God. Maar ook Christus word geeien as
"bietjie blou om die bek", wat duidelik slaan op die feit dat Christus, wat
God was, duidelik ook mens32 (dus van 'gemengde bleed') was.
In die herhalende gebruik van "lat waai", is 'n moontlike verwysing na die
Gees van God in gebed.33
Die skatologiese beheptheid met uitskeiding is duidelik baie prominent in
hierdie spreek in tale. Die beskrywing van die vliee word verkry deur die
byvoeglike kwalifisering "soetkakkie", wat dieselfde semantiese gewig
32 Fil. 2:6-7: Hy, wat in die gestalte van God was, het dit geen roof geag om aan God gelyk te wees
nie, maar het Homself ontledig deur die gestalte van 'n dienskneg aan te neem en aan die mense gelyk geword.
33 Joh. 3:8: Die wind waai waar hy wil , en jy hoor sy geluid, maar jy weet nie vanwaar hy kom en
waarheen hy gaan nie. So is elkeen wat uit die Gees gebore is.
115
dra as die kwalifisering "lekker" in "lekker godstront". Hierin le die
Godheid se klaarspeel ('opeet' en 'verwerk') van die Bose mag. Die
idioom "laat Gods water oor Gods akker loop" word hier verskryf tot
"Godstront oor godsakker". In die feit dat God Satan klaar oorwin het,
tot "niks" gemaak het, word gesinjaleer dat die bose bloot gebruik gaan
word as mis (voedingstof) in die akker34 van God. Daarom dan die
vertroosting: laat dinge hulle gang gaan sender om in te gryp35, want
ons weet dat vir hulle wat God liefhet, alles ten goede meewerk, vir
hulle wat na sy voorneme geroep is (Rom. 8:29).
Wanneer Piet se: "God kak almal wakker", dui dit waarskynlik daarop dat
God mense wil wakker maak uit hul sluimerende bestaan van
oenskynlike geestelikheid, wat maar eintlik blote godsdienstigheid is (Ef.
5:14).
I NWU I LIBRARY_
Piet se begeerte, as "gele gat", is om heeltyd te vra: "Hoe en wat .. . is
die wil van onse Meester'', 'n verskrywing van Jesus se aardse missie
soos uitgespel in Joh. 5:30 (Amplified):
am able to do nothing from myself; [independently, of my own accord - but only as I am taught by God and as I get His orders]. Even as I hear, [I judge, I decide as I am bidden to decide. As the voice comes to Me, so I give a decision], and My judgment is right, (just, righteous), because I do not seek or consult My own will. [I have no desire to do what is pleasing to Myself, My own aim, My own purpose], but only the will and
34 1 Kor. 3:9: Wantons is medewerkers van God; die akker van God.
35 Die HAT-verklaring van die idioom.
116
pleasure of the Father Who sent Me.
Uit bogenoemde relaas kan 'n mens dus die afleiding maak dat Piet se
'lasterlike woorde' maar eintl ik presies se wat God se begeerte vir sy
kinders is: om in 'n verhouding met Hom te leef, om sy stem te hoar en
sy wil te doen36•
'n Ander gelykstelling van Piet met Christus is waar Piet deur die
verteller gekenskets word as '"n swart skutengel op die agtergrond,
waaksaam teen die nag wat om hulle nader". Dit is 'n direkte
heenwysing na die skutengel wat die Tuin van Eden moes bewaak na
die sondeval (Gen. 3:24) . Christus word in Mal. 3:1 voorgestel as
Verbondsengel en hier word Piet as skutengel voorgestel. Skut beteken
volgens Odendal et al. (1994:947):
♦ Persoon wat skiet, veral iemand wat bedrewe is in die skietkuns
• Skerm, beskutting, beskerm, afweer
Christus is dus die Beskermengel wat ans teen die aanvalle van die
base beskerm (Ps. 121:5). Hy is ans Verbondsengel wat deur sy bleed
'n verbond gesluit het om ans in Hom te verseel (Gal 3:13), want Hy se
oak in Kol. 1 en 2 dat Hy die enigste Hoof is. Piet se funksie is om Ab
en La lie te 'onthoof , want hulle eet van die boom van kennis en Satan is
die wortel daarvan. Piet (as sinnebeeldige Christus) is dus die ware
3ll Vergelyk Deut. 30: 19b-20: Kies dan die lewe, dat jy kan lewe, jy en Jou nageslag, deur die Here jou God lief te M , na system te luister en Hom aan te hang; want dit Is jou lewe.
117
hoof en hulle koppe moes dus waai om sy Hoofskap profeties in
vervulling te laat gaan.
Die laaste gedeelte van die verhaal het 'n besliste dieper parallelle vlak:
Piet daag op by die vlotte en hy word weggestuur om te gaan hoor waar
sy plek op die vlot is. Hier word hy 'gekroon' met 'n appelkooskop en
eindelik voel hy tussen die gedrang deur "hoe twee paar hande horn
stewig aan die boarms vasvat, horn van die vlot afhelp en agter in die
vangwa laai".
Hierdie hele gebeure herinner sterk aan Jesus wat met die viering van
die Paasfees (Mark. 15:6) deur die Skrifgeleerdes weggestuur is van
Pontius na Pilatus (Joh. 18:12-19:16). Jesus moes die bitter beker drink
(Luk. 22:41) en Hy word as koning "gekroon" (Matt. 27:29) en gespot. In
die gemaal en gedrang, dra Hy sy kruis en word uiteindelik veroordeel
en gekruisig.
4.4 ANDER ALLEGORIESE ASPEKTE
'n Ander belangrike allegoriese aspek in die teks wat verreken moet
word, is die simboliese betekenis van die vlotte. In hierdie verhaal stel
die vlotte duidelik menslike bedieninge voor. In die samelewingstruktuur
is daar ook pragtige bedieninge (organisasies) wat gestig is om die
mensdom se ellende te verlig . Die bedieninge se oorspronklike doel is
118
om die liefde van Jesus prakties uit te leef, hetsy deur liefdevolle
bystand, begeleiding, hulpverlening of om geregtigheid toe te pas.
Wanneer die doel daarvan gemis word , het dit bloat menslike instellings
geword. Wanneer dit gebeur, bedien dit dood, omdat Christus nie die
middelpunt en einddoel is nie.
Die polisie se potjiekosvlot word allereers genoem. Die polisie tree as
dienaars (beskermengele) van die gereg (geregtigheid) op en moet sorg
dra vir die orde en veiligheid van die publiek. In Dan. 6:23 word gepraat
van engele wat gestuur word om te beskerm en in Matt. 13:41 word die
engele weer uitgestuur om die wat ongeregtigheid doen, te vang . Die
teebeeld word oak in die Skrif gegee in 2 Kor. 11 :14: die Satan self
verander horn in 'n engel van die lig. Hy is dus 'n namaaksel van
geregtigheid , miskien soos die polisie, want dit is hoe Piet hulle sien:
"hangpenspolieste (wat) brandewyn drink". Hulle kom voor asof hulle
oorgegee is aan hulle eie begeertes (Rom. 1 :24), want hulle lyk nie soos
flukse wakker manne wat reg is om mense tot geregtigheid te dien nie.
Potjiekos is 'n eenskottelgereg waarin 'n mens 'n verskeidenheid van
kossoorte saam gaarmaak. 'n Mens kan hier die afleiding maak dat
mense die mengelmoes van godsdienstige verskeidenheid wil saamgooi
en erken as een en dieselfde eenheid . Vir die Christen kan dit nooit
waar wees nie, dis 'n verdraaiing en 'n leuen. Daar is net een
waaragtige God : Ek is God en daar is geen ander nie (Jes. 45:22) en
Ek is God en daar is niemand soos Ek nie (Jes. 46:9).
119
Die mieliev/ot verteenwoordig die landbougemeenskap van die dorp. In
Genesis 4:2 lees ons van Kain wat 'n landbouer was. Sy offer tot God is
nie aanvaar nie (1 Kor. 2:14), want hy was 'n aanbidder van die
geskapene, eerder as van die Skepper (Joyner 1992: 15). Op hierdie
vlot is daar ook 'n sterk seksuele ondertoon. Die mieliemeisie, met
mammonfallusse (goudoorgeblaasde mieliekoppe) in haar arms, ry op
die vlot wat boep gelaai is, met ander woorde wat swanger is met die
vrug wat hulle hier bedien: die aanbidding van die geskapene (mens),
en dit baar die dood. 'n Prociuk wat uit mielies voortkom, is meel om
brood mee te bak. Jesus se in Joh. 6:35: Ek is die brood van die
lewe: wie na My toe kom, sal nooit honger kry nie; en wie in my
glo, sal nooit dors kry nie. Die mielievlot se brood sluit beslis nie
hierdie 'brood' in nie, en daarom kan dit nie volkome voed nie. Die
kunsmis wat hulle ook uitstal, is letterlik kuns: met ander woorde vals.
Hierdie bemesting is dus vals - hierdie brood, wat kom van hierdie
mielies, is vals! Op die vlot is ook 'n goud oorgeblaasde mieliekop en dit
versterk net die valsheid waarmee hulle mense verlei.
Die vroue wat so hard werk vir die VL V, kan vergelyk word met Kain: "a
tiller of the ground because that is all he can see. We can only worship
that which we know! The culminating stages of self-worship are evident
in materialism and various humanic dogmas. These philosophies place
man at the center of the universe" (ibid.:16). Die vroue arbei hard, met
hulle siel en liggaam, maar solank as wat hulle dit vir eie gewin en tot
120
eie eer doen, bedien dit die dood. Enigiets wat uit die vlees gedoen
word , baar dood; God alleen kan Gees (Lewe) gee (1 Joh. 5:11).
Die Voortrekker-vlot verteenwoordig weer hier die mens se
aanbidding/oorbeklemtoning van tradisies. Joyner (ibid.:21) se: "There
are many 'good' causes being championed in the world today that
frequently serve as distractions for the Christian, because they draw our
attention away from our true calling. "
Ab en Lalie is hier goeie voorbeelde: hulle is vasgevang in hulle diens
oor die radio, hulle goedheid teenoor Piet en hul betrokkenheid by die
optog, maar niks hiervan kan vir hulle 'n verhouding met die Here skep
nie. Alles wat gemeet word aan geed en kwaad, lei tot prestasie en ons
weet dat die mens niks verdien nie, alles is genade: 1 Kor. 15: 10: deur
die genade van God is ek wat ek is.
Laastens is daar Piet se vlot met die drie grade varke en die konfyt op.
Synde 'n vlot, tipe van die ark, kan hierdie drie grade dalk simbolies
heenwys na die tempel van God wat bestaan het uit 'n voorhof, 'n
heiligste en die allerheiligste. Die allerheiligste was net vir die
hoepriester toeganklik en ook net een maal per jaar en die res van die
volk mag in die voorhof gewag het. Jesus het as volmaakte Hoepriester
aan die kruis gehang om die voorhangsel van die Allerheiligste (dit is
God) te kom skeur sodat ons vrylik, deur Christus alleen, na die Vader
toe kan gaan. Vark is vir die Jood simbool van onreinheid, maar deur
121
die bloed van Christus kan die onreine nou skoon deurbeweeg vanuit
die voorhof, deur die heiligste na die allerheiligste. In Hand. 10: 15 spel
God dit s6 uit: Wat God rein verklaar het, mag jy nie onrein ag nie.
Hierdie is enkele allegoriese aspekte wat onteenseglik duidelik uitwys
dat hierdie teks allegories gelees moet word.
4.5 SAMEVATTING
Die allegorie wat Aucamp (1993:42) verwag het met die lees van die
teks het nie teleurgestel nie. Deur middel van die allegoriese
leesmodus kon elke karakter tipeer word , en hulle allegoriese identiteit
openbaar gemaak word . Uit hierdie verhaal het die volgende duidelik
geblyk:
• Karakterisering in die allegorie werk in tipes, en alhoewel dit
beperkend optree ten opsigte van karakterontwikkeling, wek die
detailinkleding daarvan 'n heuristiese spanning om die karakter
uit die verhaalgegewe te verlos en binne die tipe pas te maak.
Gouws (1992b:83) se verduideliking lig die bevinding goed toe
en word derhalwe uitvoerig aangehaal: "Ek wil die volgende
vergelyking gebruik om die aard van die formule toe te lig:
Rugby is 'n spel wat aan die hand van vaste en bepaalde reels
gespeel word . Die toeskouer wat beweer dat die reels, letterlik
122
die formule , die spelers verhoed om die spel tot die uiterste
moontlikhede daarvan te voer, weet nie presies waarom dit
gaan nie. Die opwinding van die spel word nie deur die formule
gekortwiek nie, maar dit maak juis die spel moontlik! Alles hang
af van hoe die spel binne die vasgestelde grense gespeel word .
'n Groot deel van die opwinding van die spel is daarin gesetel
dat die toeskouer weet wat die reels van die spel is - hy word as
't ware medespeler omdat hy weet! Dieselfde proses is oak in
die literatuur (in die wydste sin bedoel) te vind . Die
formuleverhaal sluit by die verwagting van die leser aan. Binne
die vasgestelde grense m6et die spel voltrek word . Die leser
bly in beheer - hy weet wat die uiteinde moet wees. Sy
verwagting word nie teleurgestel of deurbreek nie."
+ Karakterisering in die allegorie is as gevolg van die aard van die
vertelling rond en plat. Binne die beperkinge van die tipe kan
ontwikkeling plaasvind , maar altyd binne die gestelde nis. Die
profane (byvoorbeeld die spreek in tale van Piet) is binne die
raamwerk van die allegorie onontbeerlik. Allegorie handel ten
diepste oor die stryd tussen goed en kwaad en die
gestaltegewing aan die Bose manifesteer in wat vry algemeen
as dekadent, vieslik, godslasterlik, en so meer (Botma 1994:5)
geklassifiseer word . Binne die allegorie, egter, word die danker
ondertoon nie 'n doel op sigself nie, maar word dit gerig op die
openbaarmaking van die Lig.
123
• Soos die klassieke tragedie, werk die allegorie ook met skrik en
mededoe om die leser te beweeg tot 'n keuse.
♦ Die allegorie klee 'n oeroue boodskap in 'n nuwe gewaad. Die
allegorie verreken dus die eietydse konteks in 'n oerformule.
• Die vrug van die twee borne van Genesis, die boom van die
kennis van goed en kwaad en die Boom van die Lewe staan
altyd sentraal in die allegorie. Elke allegorie kan teruggevoer
word na die basisspanning wat tussen die twee borne bestaan.
• In 'n oer-didaktiese vorm soos die allegorie word die karakters in
die verhale Elkemens.
• In die allegorie word die tekstuele ruimte geskep waarbinne die
leser kan terugkeer tot die basiese en daarbinne horn- of
haarself kan terugvind .
HOOFSTUK 5
DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN ONS IS NIE ALMAL SO NIE (JEANNE GOOSEN)
5.1 INLEIDING
In die vorige twee hoofstukke is die allegoriese leesmodus in die
kortverhaal ondersoek. Albei verhale het eksplisiete duiding gehad dat die
teks vra om allegories gelees te word. Die letterkundige benadering van
die novelle en roman verskil totaal van die van die kortverhaal, bloot omdat
dit 'n ander verhaalvorm is en s6 is dit ook ten opsigte van die interpretasie
daarvan. 'n Allegoriese benadering sal dus hier ook per definisie anders
wees. Omdat 'n novelle en roman in verteltyd veel langer is as die
kortverhaal, is die allegorie ook baie meer verskuild daarbinne, dit wat
Maatje (1976:264) noem: "indirecte betekenissen" wat 'n allegoriese
karakter verkry "indien de lezer, om ze enerzijds te begrijpen in een
fictioneel verband en anderzijds in te zien dat hun betekenis boven dat
fictionele verband uitgaat". Die simboliese gegewens in die novelle en
roman is nie noodwendig so eksplisiet waarneembaar soos in die geval
van die kortverhaal nie.
Die storie van Ons is nie alma/ so nie handel oor sekere losstaande
gebeure in die gesinslewe van die Van Greunens van Parow in die Kaap.
Dit vertel van die werkersklashuisgesin se wel en wee en lief en leed en
125
sentreer veral random die naiewe hoofkarakter-cum-verteller Gertie se
waarneming van gebeure. Terselfdertyd lewer dit skreiende kommentaar
op die Vyftigerjare en die vorming van die Afrikaner se
apartheidsmentaliteit. Oorsigtelik gesien lyk dit bloot na 'n dokumentering
van "family life" (soos die motto se) in 'n tydperk van politieke
identiteitsvorming. Bykans al die resensies, met miskien die uitsondering
van Gilfillan (1990:10), lees dit dan ook net as 'n plesierige tydsdokument
wat aantoon dat ons almal eintlik s6 was.
In haar bespreking van die teks Ons is nie alma/ so nie gebruik Hambidge
( 1990: 1) dikwels die begrippe "voorstelling", "nabootsing" en "valse
werklikheid", wat die vermoede begin skep dat die oenskynlik eenvoudige
verhaal 'n dieperliggende stramien het wat verreken moet word.
Hambidge wys dit egter nie uit nie.
I NWU- ' LIBRARVJ
Na sy die Rapportprys met die roman verower het, maak Goosen
(1991 :11) die volgende baie belangrike opmerking:
Nou, veertig jaar later, is dit duidelik dat apartheid omtrent net ekonomiese voorspoed gebring het. In ruil daarvoor moes jy van jou wieg af jou siel verruil; na kondisionering in die kerk, skool en weermag was jy teen matriek afgestomp, 'n sosiale aangepaste rassis. Nou moet ons ons siele terugkry, maar dis moeilik, want hulle het dit van ons in ons wiegies weggevat.
126
In die lig van hierdie aanhaling kom 'n mens onder die indruk van 'n werk
met dieperliggende bedoelinge en dat Goosen met die skryf hiervan 'n
paging aangewend het om ons siele terug te kry. As Scheepers (1990:15)
in ooreenstemming hiermee se: "Op die oppervlak is die roman bedrieglik
eenvoudig", dan vermoed die leser dat die allegorie op 'n subtiele manier
gebruik word om 'n dieperliggende waarheid te kommunikeer. Om hierdie
rede is dit van belang om die teks allegories te ontgin, om in die verhaal te
gaan soek na 'n geestelike basis, 'n moontlike allegoriese sleutel.
Die allegoriese sleutel le duidelik in die teks, soos later aangedui sal word ,
maar dit word ook sterk voorberei deur die wyse hoe die boek aangebied
word aan die leser. Dillon (1978:xvii) het dit reg ashy se dat die leser ten
seerste be·invloed word deur die komposisionele (talige en nietalige)
aanbod van die teks. Vervolgens dus 'n ondersoek na die "foregrounding
devices" (Van Peer 1986:20), die ekstratekstuele aanduidings van die
allegorie in Ons is nie alma/ so nie.
127
5.2 EKSTRATEKSTUELE AANDUIDINGS VAN DIE
ALLEGORIE
5.2.1 Buiteblad
Heelwat is al geskryf oar die belangrikheid van die voorblad in die
(Afrikaanse) letterkunde.37 Op die oog af is dit 'n baie onopvallende
buiteblad wat hierdie klein pocket-weergawe het. Benewens die titel en
outeursnaam wat in vet, ongekunstelde setletters daar is, konfronteer 'n
swart-en-wit fotoafdruk van die aktrise Sandra Prinsloo die leser.38 Die foto
skep die indruk dat die aktrise onkant gevang is deur die nabyskoot.39 Dit
word albei ikoniese merkers van die teks: die aanbieding van die verhaal
word deur 'n nabyskoot verkry, intiem, en dikwels kry 'n mens die idee dat
die skerp vertellersoog van die kind hulle onkant vang. Die feit dat hulle
onkant gevang word , wys juis die teendeel van die titel uit: ans is almal so.
Hierin word die allegoriese dimensie van die teks as 't ware voorspel, in
Hambidge (1990:1) se woorde: 'n spanning tussen "voorstelling en
werklikheid".
Daarbenewens kan Sandra Prinsloo in 'n sekere sin gesien word as die
ikoon van die Suid-Afrikaanse rolprent- en toneelbedryf en verbeeld sy dan
37 Vergelyk in hierdie verband byvoorbeeld Malan (1992); Beukes (1993); Buscop (1993) en Britz (1993).
38 In die opdrag binne die boek word die aktrise weer genoem: 'Vir Sandra wat my Doris laat skryf hel •
39 De Jong (1990:33) noem dit "onmodieuse superrealisme, 'n oorverligte perspektief'.
128
juis hierdie idilliese romantiese werklikheid , wat eintlik maar 'n fotonegatief
is (in alle betekenisnuanses van die woord). Wat voorgestel word , het 'n
duidelike ander kant, 'n dieper kant, 'n ongesede kant, noem dit dan maar
ook 'n allegoriese snykant. Die feit dat dit in wit en swart gedoen word,
aktualiseer reeds die moontlikheid van twee groeperinge wat teenoor
mekaar gestel word, 'n dichotomie wat alreeds ook deur die titel in die
vooruitsig gestel word, die van ons en die ander.
Hierbenewens lei die Prinsloo-ikoon ook die rolprentkode van die roman in.
Volgens die opdrag word Prinsloo hier tipologies aan Doris gekoppel, wat
op haar beurt weer "Loretta Young se double" (p. 58) is, wat weer die
spieelbeeld is van al die romantiese aktrises van die silwerdoek. Hierdie
karakteriseringsparallelle (blik op blik op blik) is 'n eietydse tegniek wat die
allegoriese leesmodus op 'n opwindende wyse dien.
In die roman is daar 'n duidelike soeke, 'n hunkering na 'n beter lewe - 'n
onbekende werklikheid wat ge·idealiseer word . "Omdat alma I intens bewus
is van 'n soort valse romantiese werklikheid wat Hollywood aan hulle
voorhou, kan hulle nie met die werklikheid 'cope' nie. Die roem en eer van
die filmwereld is s6 aanloklik." (Hambidge 1990:1). S6 kry Doris,
byvoorbeeld, "uit die bioscope .. . wat sy nie uit die lewe kon kry nie" (p.
146). Maar uiteindelik word hierdie valse bodem van die rolprentbedryf
uitgeruk as Doris besef dat die mitiese ruimte van die bioskoop - na die
ge'idealiseerde werklikheid geeindig het - 'n bose plek word. Dit ervaar sy
wanneer sy een aand in die bioskoop toegesluit word. Haar belewenis
129
hier is op die vertelling af humoristies, maar dit het swaar ondertone van
boosheid. Dit sien 'n mens in haar woordkeuses, byvoorbeeld: "erger as
die hel self ', "Frankenstein", "Dit het vir my al gevoel of iets wat ek nie kan
sien nie my bekruip. 'n Ding, en ek kon horn hoor asemhaal ... soos 'n
moordenaar'' (p. 23).
Alhoewel die voorblad dus die rolprentwereld in terme van 'n ikoon
voorstel , word dit duidelik veral gebruik om heuristiese leiding te verskaf
om die verhaal se verswee allegoriese diepte te ontgin.
5.2.2 Titel
As gevolg van die nuwe groepsgebiedewet moet die bruin, geleerde bure
van Doris die buurt verlaat, en as 'n welwillendheidsoffer neem sy 'n koek
(wat platgeval het en waarvan sy die duik met icing probeer opvul het) en
bied dit aan hulle. Die kleurlingvrou aanvaar nie die koek nie, en vra haar
man om asseblief tog net te ry uit die omgewing uit, waarop Doris haar
toeroep: "Ons is nie almal so nie!" Hierdeur, se Pakendorf (1990:9) , wil
Doris se dat sy haar nie vereenselwig met haar omgewing nie. Ek meen
dis meer as net dit. Dwarsdeur die teks het Doris 'n hart vir die
minderbevoorregte en die onderdrukte. Vergelyk byvoorbeeld die
passasie waar Piet vertel van hoe die swartmense uit die trein geboender
is, waarop Doris se: "Eintlik is dit darem 'n disgrace ... dit is darem nog
mense." (p. 55). Maar haar gekondisioneerde omgewing en opvoeding
maak dat sy niks aan hulle lot doen nie, want sy vereenselwig haar nie met
hulle nie.
130
Die eerste lees van die titel val 'n mens op as 'n "verset-spreuk met 'n
ironiese lading waar Doris se herorese paging om haar politieke en morele
individualiteit te handhaat faal , sodat die leser ten slotte beset dat ans
almal uit dieseltde benouende agtergrond kom", meen Scheepers
(1990:15).
In 'n onderhoud se Goosen (1991 :11 ):
dat haar inspirasie vir hierdie werk ontstaan het by 'n selfondersoek oar 'n mens se agtergrond. Wanneer Doris se geskenk verwerp word, bars sy in trane uit en se: 'ans is nie almal s6 nie', bedoelende dat die politieke omstandighede nie deur Doris en diesulkes geskep is nie.
Volgens haar is elke paging om byvoorbeeld apartheid at te skat en
verandering te bring, gedoem tot mislukking as daar nie eers 'n erkenning
is dat ans wel almal s6 was nie.
Met die titel word daar 'n duidelike skeiding tussen groeperinge gemaak.
Dit wat as kollektiet geeien word, word gedifferensieer. Dit is 'n duidelike
merker van die allegorie. Alhoewel daar 'n kollektiewe aanslag is ter wille
van tiperingsmoontlikhede, het die allegorie altyd die individu in gedagte.
131
lnteressant genoeg word Doris se uitspraak van "ans is nie almal so nie!"
deur Goosen self gesien as 'n negering van die waarheid en dat die
negering genesing en herstel teenstaan. Hierin word oak, ironies genoeg,
wel 'n ander aspek van die allegorietipe uiraakgelees. Die individu moet
horn kollektief kan identifiseer met die gevalle toestand van die mensdom
alvorens hy individueel genesing kan kry. Gouws (1993b: 15) verduidelik
dit knap ten opsigte van Chris Barnard se roman Moerland:
Hierdie soeke na die moer van die moerland , die soeke na identiteit deur taa/, mond telkens uit in kennis en insig van wat dit nie is/moet wees nie. Soos toe Lukas kerk toe gaan, en hy na die tyd op die sypaadjie le en "wonder wat se 'ans' is so 'n ans". Eers dan verstaan jy die kollektiewe disassosiasie van die titel van Jeanne Goosen se Ons is nie alma/ so nie beter.
5.2.3 Skadeloosstelling
Die skadeloosstelling voor in die boek dra die voorletters van Jeanne
Goosen onderaan, so al asof sy dit self onderteken het. Dit maak die
oenskynlike gewone skadeloosstelling ongewoon. As daar dan staan: "as
karakters met lewendes of gestorwenes ooreenkom, is dit toevall ig", word
die leser onmiddellik gemaan dat dit nie so is nie. Hierdie teenoorgestelde
se meer as wat jy bedoel , word meer as blote ironie - dit word 'n stylgreep
in diens van die allegorie. Hambidge (1990:1) spel dit dan oak s6 uit: '"n
mens (weet) intu-itief veel hiervan is beleef' .
5.2.4 Motto
Die motto van Beryl Bainbridge lui soos volg:
Continually I try to write it down, this sense of family life. For it seems to me that the funny noises we make with our mouths, or the squiggles that we put on paper, are only for ourselves to hear, to prove there's someone there.
132
Die skryfpoging is 'n manier om beslag te gee aan die lewe van die gesin,
letterlik die "gees" van die familie. Wat geskryf word, die ideolekties
bekende wat beslag kry in die soort optekening, die triviale geluide, die
krabbellyne op papier, het uiteindelik 'n baie individuele intensie: om te
bewys daar is iemand daar. To prove there's someone there, het duidelik
ook 'n allegoriese substraat. Die doodgewone familielewe moet heenwys
na 'n ander familieverband "out there". Reeds in die motto word die
verwagting geskep dat hierdie optekening uitreik na iets buite die hier en
nou.
Daarom is Olivier (1990:15) verkeerd ashy beweer: "'Family life' soos dit
in Ons is nie alma/ so nie uitgebeeld word, is 'n brose sfeer wat van binne
uit verbrokkel, die onvervuldheid van mense wat nie bo hulle eie
vasgevangenheid uitstyg nie." Olivier se onvermoe om die allegorie uit te
lees, laat die verhaal vir horn vassteek in hooploosheid, onvervuldheid en
verbrokkeling. Binne allegoriese perspektief word daar juis 'n teenvoeter
hiervoor gebied.
133
5.2.5 Uitsprake deur die skrywer
Uit die literatuurwetenskap weet ons dat die skrywer se bedoeling of
intensie met die skryf van 'n werk nie noodwendig realiseer nie. Maar Van
Coller & Van Jaarsveld (1984:ii) se uitspraak hieroor wys die belangrikheid
van outeursintensie tog duidelik uit:
Oat intensies dus verreken moet word, is duidelik ... Die vraag is nie meer of die sender (en sy kodes) 'n integrale deel is van die literere kommunikasieproses nie, maar eerder op welke wyse die sender op verantwoordelike wyse betrek kan word in 'n hele semiotiese sisteem.
Hierbo is Goosen reeds aangehaal waar sy gese het dat die
kondisionering van die kind horn van sy siel beroof het. Hierin le, soos
aangetoon, 'n belangrike uitspraak ten opsigte van die outeursintensie met
die skryf van Ons is nie alma/ so nie. Dit is duidelik dat die politieke
klimaat van die jare negentig, die Watervalberaad van skrywers, politici en
ANC-uitgewekenes in Lusaka en die winde van verandering wat begin
waai het, 'n belangrike impetus gegee het aan die impasse van die Suid
Afrikaanse situasie en die Afrikaanse letterkunde. Verwysende hiema, se
Goosen (1991 :11) dat die skryf van die boek 'n paging was om terug te
keer na die wortels toe, die begin, die oorsprong, en dit te ondersoek.
Dit was asof die woede teen alles: die staat, die kerk, die gemeenskap
oorgegaan het in 'don't hate', probeer liewer verstaan. En begin by jouself,
134
oar wat jy ervaar het. Vir die eerste keer het ek 'n soort vrymoedigheid
gehad om my roots met warts en a// te konfronteer.
Om 'n kind as verteller te kies, is 'n keuse van die skrywer om te wil
verstaan soos 'n kind en terselfdertyd om deur die eerlikheid en na·iwiteit
van die kind te gaan soek na die oorsprong van alles. Hierdeur wil hy
probeer uitkom by die waarheid , die oorspronklike bedoeling. As Goosen
(ibid .:37) se: "Ek wou ... illustreer dat 'n kind ... reeds v66r hy of sy skoal
toe gegaan het klaar sielkundig, polities, godsdienstig en sosiaal totaal
opgeduiwel was," is dit miskien juis die teendeel wat op dieperliggende
vlak in die boek gebeur. Op die oppervlakte sien die leser hoe Gertie
gekondisioneer word deur die "family life", maar hoe dit uiteindelik op
allegoriese vlak uitgroei tot deelwees van 'n ander familiewees, dit wat
Hillyer et al. red.(1962: Logos) soos volg verduidelik:
This is the redeeming relationship that belongs to all believers, and in the context of redemption it is viewed from two aspects, that of their standing in Christ, and that of the regenerating work of the Holy Spirit in them. This relationship to God is basic to all believers, as Paul reminds the Galatian believers: For in Christ Jesus you are all sons of God, through faith (Gal. 3:26). In this living union with Christ they are adopted into the family of God, and they become subjects of the regenerative work of the Spirit that bestows upon them the nature of children: one is the objective aspect, the other the subjective. Because of their new standing uustification) and relationship (adoption) to God the Father in Christ, they become partakers of the divine nature and are born into the family of God.
135
5.2.6 Slotsom
Om die belangrike heuristiese rol van die ekstratekstuele gegewens in Ons
is nie alma/ so nie te verstaan, is dit miskien wenslik om Kristeva se begrip
van "genoteks" te gebruik, en spesifiek dan die definisie wat Hawthorn
(1994:114) daarvoor gee: "the genotext is that complex of genetic forces
where the non-verbal meshes with and expresses itself in the verbal". Dit
het duidelik geblyk uit die besprekings van al die ekstra-tekstuele elemente
van hierdie teks dat elkeen 'n genetiese dryfkrag was om die tiperingsaard
van die teks vir die leser voor te berei.
5.3 'N ALLEGORIESE MERKER VAN DIE ALLEGORIE:
DIE VERLORE PARADYS
Van die begin van die boek is daar 'n begeerte by die twee kernkarakters,
Gertie, en haar ma, Doris, om te ontsnap na 'n beter, 'n ander wereld . Die
bioskoop voldoen in 'n groot mate aan hierdie behoefte, maar na Doris se
nare ondervinding toe sy daar binne toegesluit word , beset hulle dit is 'n
vals wereld met 'n demoniese ondergrond. , I NWU lueRARY_
As Doris se suster vir haar, Gertie, se: "Jou ma is 'n seeker ... En wat sy
soek, sal ek nie weet nie, maar dit lyk my jou ma sal nooit rus kry vir haar
siel nie. Sy kan oak net nie tevrede wees met wat en hoe haar lewe is
136
nie," (p. 145) spel sy hiermee die kern van Doris se soeke na God uit'°.
Doris probeer oral om waarheid en geluk te soek: in die bioskoop, by die
palmleser, die fortuinverteller, die spiritualis, die medium, in 'n skelm
verhouding, wat ook al, maar sy vind dit nie.
Die belangrikste allegoriese merker van die soeke na 'n paradys word
beliggaam in Campers Paradise, die vakansieoord waarheen al die
spoorwegwerkers per trein heen vervoer word een keer 'n jaar op Boxing
Day. As trein hier gelees word binne sy allegoriese betekenis as
lewensreis, word dit 'n hunkering na die paradys. Die verband hiermee
met die pelgrimsreis op aarde, die vleestent waarin ons woon en die
begeerte om 'n meer permanente tuiste te kry, kry allegoriese onderdak in
die uitspraak van Paulus in 2 Kor. 5:4: Want ons wat nog in die tent is,
sug en voel beswaard, omdat ons liewer nie ontklee nie, maar
oorklee wil word, sodat die sterflike deur die lewe verslind kan word.
Gilfillan ( 1990: 10) stel dit s6: "Sy wil 'n stukkie van die paradys herwin
soos sy dit een Boxing Day beleef het op Campers Paradise. Maar die
enigste 'lewe' wat sy vir haarself kan losveg, is tweedehands, soos
uitgespeel deur haar filmhelde in die Victoria-bioskoop."
Die paradys bly dus verlore vir Doris. Vir Gertie, wat haar ma in alle
opsigte navolg, word die paradys van kinderlike onskuld op een
40 Ps.25:20: Bewaar my slel en red my; laat my nie beskaamd staan nie, want by U skuil ek.
137
onverwagte dag, in 'n doodgewone gebeurtenis, deur die slang
ge·infiltreer. Die Bybel sien die slang as 'n verleier en 'n listige dier (Ef.
6:11) en hy bring die dood mee (Hebr. 2:14). Hy is 'n mensemoordenaar
en word ook die vader van die leuen genoem (Joh. 8:44). Die dood word
gelykgestel aan die oortreding van Adam (Rom. 5: 12), juis omdat dit deur
Satan (slang) ge·inisieer is, maar deur die genade van God is die slang
(Satan) vernietig .
In die roman word feitlik 'n hele woonbuurt op hol gejaag deur die
verskyning van 'n slang. Die 'ontdekker' van die slang, ou oom Wilson,
las enkele gedagtetjies (leuens onder invloed van die slang) by om die
storie meer aanloklik vir sy gehoor te maak . Die insident waar die slang
doodgemaak word, "lei die verlies van Gertie se kinderparadys in".
(Gilfillan 1990: 10). Die slang verkry hier die mitiese gestalte van alles wat
sleg en boos is en hy word geeien as "Satan se kind" (p. 85).
Maar die slang word ook hier die geykte simbool van seksualiteit: "Vir wat
worry jy ... julle vroumense is mos lief vir slange" (p. 88), die noodwendige
gevolg van die val in die paradys. Vir Gertie is hierdie episode die
konkretisering van haar ontnugtering met die wereld se obsessie met
seks. Die insident waar sy wegvlug van Lily, Miena en Dolfie wat wil he
hulle moet saam "kaal slaap" omdat hulle kamma getroud is, en
"allerhande verkeerde dinge" doen (p. 126), lei tot geweldige ontnugtering,
veral as sy instorm waar haar ma en Barnie seksueel verkeer. Die kind
138
se belewing en eerlike narrasie daarvan wys dat sy totaal ontnugter is oor
dit wat sy nie verstaan nie.
Die slang verkry ook 'n simboliese dimensie van versteurde
rasseverhoudinge. As al die mense om die slang saamdrom en die
geleerde meneer Williams, die Kleurlingonderwyser, kom daar verby,
merk mrs Kleijn op: 'Vir al wat jy weet, broei die slange nog daar by hulle
uit. Hulle is mos so vuil ," waarop Wilson vir Williams aanspreek en se:
"De, Williams, ons maak sommer nou al die plek skoon, dan hoef jy dit nie
later te doen as jy trek nie." (p. 88). Hierdie insident word 'n allegoriese
uitspeel van die mens se behoefte aan 'n sondebok, en dat binne die
bepaalde tydskonteks waarin die boek afspeel, die "anderskleuriges" hier
die skuldiges word. Daar is menigvuldige voorbeelde van hierdie
afskeiding as gevolg van 'n verlore onskuld wat ten alle koste regverdig
moet word. So, byvoorbeeld word van die Roomse kerk gese: "die Satan
sorg goed vir sy dissipels" (p. 45). Gertie word gewaarsku dat hulle nie
soos sy is nie: "Gertruida, jy moet tog nie met Roomse kinders speel nie.
Doen jy dit, is jou pad gebaan na die hel. Die duiwel sal jou in 'n groat
vuur braai en jou met 'n vurk steek." (p. 46).
Binne hierdie denkparadigma van 'ons-ander' is daar geweldig baie
soortgelyke kondisionering, waar net enkele voorbeelde voorgehou word
ter illustrasie:
+ ons/kaffers: "Jy kan nie so met mense werk nie,
al is hulle kaffers! What a life for
the poor bastards!" (p. 17)
'Waarom mag die kaffers nie meer
in ans trein ry nie, Ma? vra ek."
"Omdat hulle wit kinders se kele
afsny," se my pa". (p. 55)
"Die kaffers gaan jou vang." (p. 83)
139
+ ordentlik/onordentlik: "Doris, is dit nou die tyd vir 'n
+ ons/laer klas:
+ ek/hotnot:
+ ons/kommuniste:
+ ons/kleurlinge:
ordentlike vrou om hier aan te kom .. !" (p. 22)
"Hu lie is nie ans klas nie .. . Soort soek
soort." (p. 33)
"Hy begin sy selfrespek verloor, want
hulle behandel horn soos 'n skiewie.
Mens sal sweer ek is 'n hotnot." (p. 34)
"Se my, het jy geweet Tank is
'n kommunis?" (p. 42)
"Daardie kommuniste is almal
dwarsdeur die bank godloenaars.
Hellevuur is hulle voorland." (p. 65)
"Die kleurlinge het juis almal tering." (p. 51)
• ons/Jode: "die Jode ... wil die Christene uitroei
en die wereld oorneem. Hulle glo nie
aan Christus nie en is almal
kommuniste. Hu lie maak jou ook nie
heeltemal dood nie, maar sny net 'n
aar in jou keel af, hang jou onderstebo
aan 'n haak en laat jou doodbloei
140
terwyl jy in die verskriklikste vrees is". (p. 144)
Met Gertie se "insig in leuens" (Hambidge 1990: 1 ), met ander woorde
haar eet van die boom van die kennis van goed en kwaad, verloor sy ook
haar gewaande paradys. In die metaforiese uitspeel van die paradys wat
verlore is, die bewussyn van die seksuele val van die mens en "die wond
wat hy hier so heuphoogte met horn saamdra" (Gouws 1988b:101), die
gevolglike soeke na 'n sondebok en die daaruit voortvloeiende
vertroebeling van verhoudinge tussen ons en die ander, word die
grondslag gele om hierdie as 'n teks met allegoriese ondertone te lees.
Die allegorie word dan veral uitgespeel in die wisselwerking van Doris en
haar dogter Gertie, die twee hoofkarakters in die roman. 1 Kor. 15:44b-50
gee die kontekstuele raam waarbinne die twee karakters geplaas kan
word :
Daar is 'n natuurlike liggaam, en daar is 'n geestelike liggaam. So is daar ook geskrywe: Die eerste mens, Adam, het 'n lewende siel geword; die laaste Adam 'n lewendmakende Gees. Die geestelike ewenwel is nie eerste nie, maar die natuurlike; daarna die geestelike. Die eerste mens was uit die aarde aards, die tweede mens is die Here uit die hemel. Soos die aardse mens was, so is ook die aardse mense; en soos die hemelse mens is, so is ook die hemelse mense. En soos ons die beeld van die aardse gedra het, so sal ons ook die beeld van die hemelse dra. Maar dit verklaar ek, broeders, dat vlees en bloed die koninkryk van God nie kan beerwe nie; ook beerwe die verganklikheid nie die onverganklikheid nie.
141
Duidelik het ons in die roman ook 'n eerste Doris en 'n eerste Gertie, wie
se lewens albei gerig is deur die werke van Satan en wie se lewens die
vrug dra van die boom van die kennis van goed en kwaad. Die eerste
mens is aards. Maar daar staan 'n tweede Doris en 'n tweede Gertie op
wat met sekerheid kan se: 'Wyk, Satan" (p. 150), en s6 al hoe meer die
beeltenis van hul Vader vertoon. Soos hulle die beeld van die aardse
gedra het, so dra hulle ook die beeld van die hemelse.
Vervolgens gaan bloat oorsigtelik na die uitspeel van hierdie allegoriese
dimensie in die twee karakters gekyk word.
142
5.4 ALLEGORIESE SPORE IN KARAKTERISERING
5.4.1 Gertie
Hoewel Gertie deurlopend geskets word as waarnemer, met ander
woorde hoe sy deur ander se oe na mense kyk en dit na"ief-eerlik
interpreteer en s6 daarop kommentaar lewer, speel sy ook op allegoriese
vlak 'n belangrike rol in die verhaal. Gertie praat nie uit haar eie
verwysingsveld nie, sy praat haar ma na. Hambidge (1990:1) se van haar:
"(sy) is primer 6nbevange luisteraar en verteller, wat nog nie deur die
leuen aangetas is nie, maar andersyds ook bevange verteller omdat sy
nie altyd korrek kan interpreteer nie".
Die kind is baie voorbeeldig en neem ander in ag. In haar onskuld, om
haar ma te beskerm, klink sy eiewillig en word as stout uitgekryt (p. 79).
Haar belewing van die verhouding tussen haar ma en Barnie maak haar
"naar" (p. 118) en bevestig haar inklinasie vir dit wat goed en reg is41,
veral ten opsigte van haar ma.
41 Dit is 'n belangrike kode in die teks, die van die mens wat, ten spyte van sy foute, nie te sleg is nie, wat baie
geed in horn het. Dit word telkens oor van die karakters gesl!, vergelyk byvoorbeeld as daar oor Tank gesl! word: "Uncle Tank het nie kwaad in horn nie." (p. 47). Dit is natuurlik 'n morele, humanistiese sussing dat mense nie kwaad in hulle het nie. Vergelyk Rom. 3:10-18, 21 & 23 in die verband: Daar is niemand regverdig nle, selfs nie een nie. Daar is niemand wat verstandlg is nie, daar is niemand wat God soek nie. Hulle het aimal afgewyk, saam het hulle ontaard. Daar is niemand wat goed doen nie, daar is selfs nie een nie. Hui keel is 'n cop graf, met hul tonge pleeg hulle bedrog, die gif van adders is onder hulle lippe. Hulle mend is vol vervloeking en bitterheid. Haastig is hulle voete om bloed te vergiel Verwoesting en ellende is in hulle paaie, en die weg van vrede ken hulle nie. Daar is geen vrees van God voor hulle <>El nie. Nou weet ons dat ... die hele wereld voor God doemwaardig kan wees ... aangesien geen vlees voor Hom geregverdig sal word nie ... want almal het gesondig en dit ontbreek hulle aan die heertikheid van God.
143
Gertie se lewe word geweef rondom die bynaam "aapsticks" wat Tank vir
haar gegee het (p. 17). Dit is 'n baie beskrywende bynaam vir Gertie,
want dwarsdeur die verhaal val dit op hoe sy s6 graag na-aap. Vergelyk
die volgende klassieke passasie:
"Ek gaan sit op 'n stoel aan tafel by die grootmense. Ant Mavis bring vir my 'n glas Oros. Ek drink dit stadig, slukkie vir slukkie soos my ma altyd haar drienk drink en loer na Pickles. Ek haal my pakkie sigaretlekkers uit my handsak, neem een en suig dit met my sigaret-elmboog onder my ander hand. Ek blaas die rook deur my neus." (p. 60)
Sy word voorgestel as iemand wat 'n goeie waarnemer is, en dit pas baie
goed by 'n na-aper (vergelyk: pp. 19, 52-53, 60, 63, 76, 81, 83, 91 , 102,
106, 115 & 119), maar dit beantwoord nog nie die vraag hoekom sy na
aap nie. Gesien in die lig van haar ouers se uiteenlopende geaardhede,
die maatskaplike, sosiale, politieke en geestelike omgewing waarin sy
grootword en die blote feit dat sy maar nog net kind is, is dit dalk nie so
vreemd om na te aap nie, want sy het nog 'n soeke na haar eie identiteit.
Gaskell (1988:509) se die volgende van die simboliek van "monkey": "A
symbol of the lower mind which imitates or reflects the higher." In die
Egiptiese mitologie het die aap 'n belangrike rol: Ra is die god en Thoth is
simbool van die verhewe gedagte - met ander woorde die lewende woord.
Wanneer hy spreek, word die wense van Ra uitgevoer. Die aap is Thoth
se metgesel. Deur sy wilskrag vind die manifestasie van Ra plaas, met
ander woorde hy inisieer Thoth se behoefte wat Ra se begeerte is. Hy
144
na-aap dus Thoth en Thoth na-aap Ra (ibid.:53-54). Die aap se rol is om
te manifesteer dit wat hy sien.
Wanneer Gertie dus haar ma na-aap, lyk en praat sy ook soos Doris, want
sy is haar beelddraer. Aangesien Doris van die boom van die kennis van
goed en kwaad eet, sal Gertie dieselfde doen. Dit is die effek van die
gevalle toestand van die mens: Die eerste mens was uit die aarde
aards, (1 Kor. 15:47) want: ons (het) die beeld van die aardse gedra
(1 Kor. 15:49) omdat: vlees en bloed die koninkryk van God nie kan
beerwe nie; ook beerwe die verganklikheid nie die onverganklikheid
nie (1 Kor. 15:50). As jy uit die vlees leef, bly jy in die vlees, maar as jy uit
die Gees leef, kry jy 'n lewendmakende Gees (1 Kor. 15:47) en lyk dan
soos Christus. Allegoriesgesproke word die familiale verhouding tussen
Doris en Gerty sinnebeeldig van die verhouding van die mens en sy gees,
dit wat uit horn voortgebring word. Matt. 5:17-18 verduidelik: So dra elke
goeie boom goeie vrugte; maar 'n slegte boom dra slegte vrugte. 'n
Goeie boom kan geen slegte vrugte dra nie, en 'n slegte boom ook
geen goeie vrugte nie.
Die effek wat haar na-apery uiteindelik op Gerty het, is totale
identiteitloosheid en versmoring - juis dit waarvan sy graag wil wegkom.
Na-apery is 'n doodloopstraat, met veral klem op die dood, want wat uit
die vlees is, lei tot die dood. (Gal. 5:19-21).
145
Satan is die grootste na-aper. Vir elke goeie gawe wat God daargestel
het, kom Satan met 'n teebeeld - 'n afskynsel van die waarheid. Die hele
proses van na-aap kan vir die gelowige in die geesteswereld baie
negatiewe gevolge he: aan die een kant, val mense in hierdie 'slagyster'
van Satan, uit totale onkunde (in Hos. 4:6 staan: My volk gaan te
gronde weens gebrek aan kennis) en aan die ander kant, is dit so dat
wanneer 'n mens bly eet van die boom van kennis, is dit veral die goeie
(die goeie eienskappe in mense) wat 'n struikelblok vorm. Goeie
eienskappe is baie keer mense se grootste probleme, want as 'n mens
daarin roem, word dit soos 'n kanker (dit is goeie selle wat skielik
onstuitbaar vermeerder) wat tot die dood lei. Dit blyk dus dat 'n mens
nooit in iets goeds van jouself kan roem nie, want dan is die fokus
horisontaal - mensgerig/selfgerig en nie op Jesus Christus alleen nie. Die
Woord leer ons in Matt. 19:17: Daar is net Een wat goed is en dit is
God.
Wanneer haar ma meer sekerheid in haar geestelike lewe kry, vind Gertie
dit moeilik om hierdie aanpassing te maak en is dit vir haar vreemd en
"snaaks", want self het sy nog nie 'n geestelike verandering ondergaan
nie. Later, wanneer haar intense begeerte tot geestelike verandering dan
wel kom, skree sy hard: "Ek wil water he!" (p. 155). Hier is 'n eksplisiete
verwysing na die dors na Christus, die Water van die Ewige Lewe,
waarvan Joh. 4:1442 praat. In hierdie dramatiese toneel word die water op
42 Joh. 4:13-14: Jesus antwoord en se vir haar: Elkeen wat van hlerdie water drink, sal weer dors kry;
rnaar elkeen wat drink van die water wat Ek horn sal gee, sal in ewigheid nooit dors kry nie, rnaar die water wat Ek horn sal gee, sal in hom word 'n fontein van water wat opspring tot In die ewige lewe.
146
'n visioenere wyse 'n beeld van bloed: "En se nou net die kraan is vol
bloed. Maar ek was so d6rs .. . in die glas was bloed". / "Dis bloed, bloed,
bloed .. . !" (p. 155)
Deur hierdie konfrontasie met die bloed van Christus word die demone uit
Gertie gedryf. Whyte (1994:6-7) verduidelik dit so:
Die grootste reiniger in die wereld is die Bloed van Jesus Christus. Dit is
die draer van die ewige lewe van God. In hierdie verband is dit
interessant om daarop te let dat Satan se naam ook Beelsebub, die
betekenis van 'heer van die vliee' is. Dooie bloed trek gou vliee aan, en
dit veroorsaak bederf van die gestolde bloed; maar die Bloed van Jesus
het presies die teenoorgestelde uitwerking: dit is afstootlik vir Beelsebub
en al sy demone. As u die Bloed van Jesus in die geloof oor iets pleit, sal
Satan vlug want daar is lewe in die Bloed van Jesus. Die lewe is in die
bloed (Eseg. 16:6).
Die uiteinde daarvan is dat die base nie teen God Almagtig kan standhou
nie en die duiwel word dan uit haar gedryf (p. 156) en sy erken self: "Ek
het my bekeer." (p. 157) Gertie erken dis seker beter soos hulle nou leef,
want haar ma se so (p. 157) en "my Oupa se ook so" (p. 158) en "al die
mense se ook so" (p. 158). Alhoewel hierdie resonering van die titel
bevestigend klink, se dit uiteindelik: ons is nie almal so nie.
147
Net soos in haar ma se lewe, kom hier ook 'n katarsis in haar lewe en
verander sy en kyk met nuwe oe na mense en na dinge om haar en haar
onskuld word omvou in die volheid van God wat vir haar oopgebreek
word. S6 is dit ook met kinders van God (2 Kor. 5:17): 'n Mens kry 'n
nuwe naam (Op. 2:17) en begin 'n nuwe lewe in Christus - presies wat
dan later met Gertie gebeur het.
Al meen Hambidge (1990:8) dat Gertie ontwikkel van "na·iewe waarnemer
tot ontgogelde afloerder'', word dit meer, want haar identiteit is ten nouste
verbind met die dramatiese karakterontwikkeling wat Doris ondergaan.
Sy na-aap in 'n sin nog steeds, maar dan in terme van Paulus wat
onomwonde uitnodig en se: wees my navolger. Die NIV-vertaling stel dit
s6 in 1 Kor. 4:16: Therefore I urge you to imitate me.
In Doris se eerste lewe vergelyk Gertie haar met "Spider Lady" (p. 95).
As Doris kwaad word, sien die kind die eienskappe van die
spinnekopvrou: "My ma lyk nou lelik. Haar lippe word dun. Sy praat met
'n stem wat ek nie ken nie en wat my bang maak." (p. 41)
Die verwysing na die spinnekop, wat familie van die slang is, het ook
simboliese waarde, want volgens Cirlot (1990:304) dui dit op die
volgende: kreatiewe krag, aggressie en verwys dit ook na die spirale net
van die spinnerak wat simbolies is van die spinnerak van illusie. In Doris
se nuwe lewe mis Gertie soms hierdie ou gestalte van haar ma (p. 158),
alhoewel die gestalte in die gepositiveerde sin wat Campbell (1988:69) dit
148
verduidelik, tog terugkeer. Hy se dat die "Spider Woman", 'n
beskermengel wat die avonturier in elke tog en met elke struikelblok
uithelp, slegs hulp verleen. Hieruit moet 'n mens dus aflei dat die
voortdurende verwysing na Doris as 'n "Spider Lady" beslis te make het
met die dominante rol wat sy in Gertie se lewe speel: Doris begelei Gertie
so goed as wat sy kan en wanneer sy die werklike lewe ontdek, trek sy
die kind (as eietydse beskermengel) oak soontoe. Alhoewel daar nie die
rel igieuse ekstase en mistiek in Gertie se lewe is soos in haar ma se lewe
nie, word haar ma vir haar 'n ikoon van Goddelikheid: "Sy het al hoe
mooier43 en mooier geword met haar blou oe wat heeltemal deurskynend
word. Haar gesig het begin skyn en dan het ek geweet dis die Heilige
Gees wat in haar ingekom het." (pp. 158-159) Selfs Gertie ken later die
vreemde taal wat haar ma praat, of anders gestel: sy begin nou oak met
geestelik verligte oe sien, en ken die taal van God.
5.4.2 Doris
Doris het 'n intense soeke na erkenning en geluk. Die belangrikste
karakterbeskrywing van haar word gegee deur ant Mietjie as sy vir Gertie
se: "Jou ma is 'n soeker ... En wat sy soek, sal ek nie weet nie, maar dit
lyk my jou ma sal nooit rus kry vir haar siel nie." (p. 145) Sy het 'n
begeerte na romanse en het 'n ontevredenheid oar haar omstandighede
en maak haarself skuldig aan selfbejammering, wat reeds ook in haar van
uitgespel word: Van Greunen, is ontleen aan die Nederlandse pleknaam:
43 In belangrike teenstelling met die verwysing na "lelik" vroeE!r.
149
Groningen (aldus: Grobbelaar 1975:223), maar het ook semantiese
ondertone wat herinner aan kreun, wat onder andere ook kla kan beteken.
Pakendorf (1990:9) meen dat "Doris in opstand (kom) teen haar lewe as
vrou in hierdie omstandighede, teen die nalatenskap van 'n
konserwatiewe opvoeding wat gebied dat sy haar man moet behaag 'soos
die Skrif beveel' en teen die liefdelose huwelik met 'n sieklike man vir wie
sy blykbaar nie veel meer as 'n bediende is nie". Sy word gekenmerk aan
die goeie hart wat sy het. Haar sienswyse ten opsigte van rassisme
verskil baie van die van haar man en die ander inwoners in hulle
woonbuurt. Sy meen: "lets kan gebeur dat 'n mens mekaar nodig kry.
Dis darem after all jou medemens." (p. 33) Haar houding jeens haar kind
is moederlik en besorgd en sy voel selfs ook skuldig omdat sy dink sy
verwaarloos haar. Tog wil sy ook die kind manipuleer, al glo sy dat 'n
mens nie vir 'n kind leuens vertel nie. Dis ook vir haar belangrik dat daar
respek en dissipline is, al is dit hoe skeef.
Doris word baie kleurvol geskets te midde van die kleurloosheid van 'n
subekonomiese woonbuurt-omgewing, armoede, rasseverskille met sy
gepaardgaande haat en nyd, die algemene klasseverskille, vriende en
kennisse, haar pa en haar gesin. Al hierdie faktore het 'n besliste
uitwerking op haar karakter, want dit bou haar en vorm haar tot die
persoon wat sy is. Die ontvlugtingswereld van rolprente speel 'n
belangrike rol in haar soeke na 'n ideale werklikheid, 'n paradys. Dit is
ook terselfdertyd 'n ontvlugting van haar saai bestaan. "Sy wil 'n stukkie
150
van die paradys herwin, maar die enigste 'lewe' wat sy vir haarself kan
losveg, is tweedehands, soos uitgespel deur haar filmhelde." (Gilfillan
1990:10). Hambidge (1990:1) stel dit s6: "Die kyk na rolprente en
identifikasie met rolprenthelde blyk die enigste ontsnapping te wees aan
'n on-romantiese werklikheid van armoede, common-wees en aaklige
realiteite."
Sy is baie streng grootgemaak en het swaar gevoed aan die boom van
die kennis van goed en kwaad. Ant Mietjie, Doris se suster, probeer aan
Gertie haar ma se "geneuk met die bioscopes" verduidelik, hoekom Doris
so 'n obsessie met flieks het: "Dis omdat jou oupa so strik was op ans.
Niks mag jy gedoen het nie, want alles was 'n sonde .. . dit is jou oupa se
skuld, seek. 'n Mens moet 'n kind van kleins af alles gewoond maak. Dit
is die dat ek altyd se: ondersoek alle dinge en behou die goede."..,. (p. 20)
Chetwynd (1982:89) meen die bioskoop is 'n goeie medium waardeur 'n
flikkering van naglewe aan die verbeelding gegee word. Die ervaring
daarvan is nie ver van droom af nie, daarom dat fliektemas vol simboliek
is, wat 'n balans bring tussen die bewuste en onbewuste lewe. Flieks
word dus geskep om die mens se behoefte aan verbeelding te bevredig,
en verbeelding is in 'n groat mate maar die wyse waarop aan
onvervuldheid beslag gegee word. Soos dit in die aard van die mens is, is
Doris in haar soeke na vervulling en geluk, haar soeke na die allegoriese
4-4 Sy verwys natuur1ik hier na 1 Thess. 5:21 : Beproef alle dinge; behou die goeie, wat so dikweis aangehaal word om te motiveer waarom daar van die kwaad van die boom geE!et mag word, maar vers 21 word nie saam met die daaropvolgende versre~I gelees nie: Onthou julle van elke vonn van kwaad.
151
verlore paradys die heel tyd besig om van die boom van die kennis van
goed en kwaad te eet. Solank sy egter in haarself en vanuit haarself bly
soek, dus eet van die boom van kennis, bly dit buite bereik. Doris se
verlange om weer Campers Paradise te besoek is die fisiese
konkretisering van 'n geestelik onvervulde behoefte.
Doris bly egter volhard in haar soeke, en daarom word Heb. 11 :6 in haar
lewe waar: hy wat tot God gaan, moet glo dat Hy is en 'n beloner is
van die wat Hom soek. In Jer. 29: 13 se die Here: En ju lie sal My soek
en vind as julle na My vra met ju lie hele hart. Heel teen die einde van
die roman is daar vrug op haar soeke na sin, want sy vind uiteindelik rus
en geluk. Daar kom 'n kentering in haar lewe en in die De Vos-gemeente
vind sy Jesus Christus (pp. 158-159). Daarom kan 'n kentering in haar
kom, want sy kry die Lewende Woord. Wanneer 'n mens van die Boom
van die Lewe eet, is daar vrywording van die alledaagse tydelikheid, wat
waarlike permanente vryheid beteken. As 'n mens vry is van die wet (die
boom van kennis) en vrygemaak word deur Christus se bleed (die Boom
van die Lewe), kry 'n mens die vrede en vreugde en geregtigheid wat alle
verstand te bowe gaan (Rom. 14:17). I NWU I I LIBRARY_
Met hierdie vernuwing van haar denke (Rom. 12:2) kom Doris tot die
beset dat paradys die herstel van die verhouding met Christus beteken,
om U te kan ken45 (Joh. 17:3) . Omdat die Godheid in haar inspreek, lyk
sy - deur die oe van Gerty - al meer soos 'n engel, want sy verbeeld nou
45 Vergelyk opp. 147 as die "usher" van die De Vos-kerk (die duidelike teenpool van Doris as \Wreldse usher) by die stadsaaldeur ~ : 'Welkom in die teenwoordigheid van ons liewe Heer."
152
'n ander koninkryk: "Hier naby die einde van die diens het ek altyd na my
ma gekyk langs my. Sy het al mooier en mooier geword met haar blou oe
wat heeltemal deurskynend word." (pp. 158-159) Daarom is die
opmerking wat Scheepers ( 1990: 15) maak, totaal foutief: "Die kind se
teleurstelling in haar ma wat verander van 'n vrolike na 'n depressiewe
mens, is terselfdertyd die van die leser."
Omdat kritici nie die allegoriese dimensie van die teks verreken nie, maak
hulle gevolgtrekkings wat nie ooreenstem met die dieperliggende gang en
allegoriese voorbereiding van/in die teks nie. Daarom beweer iemand
soos Pakendorf (1990:9) : "Dit is duidelik dat Doris se bekering ook maar
net 'n verbygaande fase in haar lewe gaan wees." Die feit dat die teks juis
hier eindig (en nie tydens een van haar ander soektogte na vervulling nie),
en veral die feit dat Doris in tale spreek (tongetaal of glossolalie, 'n
hemelse taal46) , word 'n allerduidelike heenwysing dat hierdie vernuwing
nie tydelik of van verbygaande aard is nie. Trouens, die saak kom juis
aan bod in die gesprek tussen Gertie en ant Mietjie: "Ant Mietjie het gese
my ma is maar so, dit sal wel weer verbygaan, maar ek weet nie hierdie
keer nie." (p. 157, my kursivering). Doris is, in allegoriese sin gesien, nie
meer so nie, want dit is inderdaad soos 2 Kor. 5: 17 dit uitspel: Daarom,
as iemand in Christus is, is hy 'n nuwe skepsel; die ou dinge het
verbygegaan, kyk, dit het alles nuut geword. Hierdie verandering word
die duidelikste uitgespel op pp. 157-158: "Dit is beter soos ons nou leef ...
46 1 Kor. 13: 1: Al sou ek die tale van mense en engele spreek.
153
Dit is die weg van die waarheid . Dit is die geluk waarna ek nog altyd
gesoek het."
Doris se lewe begin duidelik die vrug dra van die Boom van die Lewe.
Behalwe dat sy byvoorbeeld ontslae geraak het van al die drank en
sigarette in die huis, die Woord lees, getuig, getrou die onderlinge
byeenkomste bywoon, bid as sy in nood is en God se ingryping verwag,
nie kwaad word as dinge verkeerd loop nie, maar se: "Oh, well, dit is die
Here se wil." (p.151)
Die tongetaal is miskien die belangrikste merker van hierdie nuwe
oorname; dit word 'n duidelike merker van die koninkryk van God waarin
sy wedergebore is: "Die roman sluit af met die wedergebore Doris se
luide woorde voor die gemeente soos die Heilige Gees in haar invaar."
(Pakendorf 1990:9). Hierdie spreek in tale is nie, in Olivier (1990: 15) se
terme "wartaal" nie en dit is ook geensins waar dat "sy 'n dweper (word)
nie" (ibid.). Mark. 16:17 het in Doris se lewe waar geword: En vir die wat
geglo het, sal hierdie tekens volg: in my Naam sal hulle duiwels
uitdryf, met nuwe tale sal hulle spreek.
Glossolalie is nie 'n verstaanbare taal nie, maar word direk tot God
gespreek deur die Heilige Gees wat die dieptes van God peil47: Want hy
wat in 'n taal spreek, spreek nie tot mense nie, maar tot God; want
47 1 Kor. 2:10 : Maar God het dit aan ons deur sy Gees geopenbaar, want die Gees ondersoek alle dinge, ook die dieptes van God.
154
niemand verstaan dit nie, maar deur die Gees spreek hy
verborgenhede (1 Kor. 14:2).
Maar interessant genoeg is enkele van die woorde wat Doris uitspreek
binne 'n bepaalde semantiese paradigma wat, alhoewel dit op die oor af
vreemd voorkom, tog 'n herkenbare betekenisregister het. Duidelik is die
herhaling van "Christu" 'n verknotting van Christus. "Jawe" is die
stamkernnaam van baie van die name van God (bv. Jahwe Sebaot,
Jahwe Jirre, en so meer).
Die woordjie "Rama", se Hillyer et al. red. (1962: Logos), kom in Hebreeus
van die wortel "to be high", and "was used of several places, all of them
on elevated sites". Die teenwoordigheid van God word dwarsdeur die
Woord hierdeur gesuggereer, soos in Ps. 43:3-4: Stuur u lig en u
waarheid; laat die my lei; laat die my bring na u heilige berg en na u
woninge, dat ek kan ingaan na die altaar van God. Hierdie woord
korrespondeer met die latere gebruik van die woord "Salem", wat die plek
van ontmoeting nog meer spesifiseer: "Salem (Heb. 'peace'), the locality
over which Melchizedek was king (Gen. 14:18) and that was frequently
identified with Jerusalem. This identification is specifically made in Ps.
76:2, where Salem is used in parallelism with Zion as the dwelling place of
God." (Achtemier 1985: Logos)48•
48 Spurgeon (1 995: LOGOS) se kontekstualisering van die begrip 'Salem' in terme van die persoonlike belewing
van Christus is presies op Doris se intense belewing van toepassing: "How glorious is Jesus when the will is subdued, and sin dethroned! As for our remaining corruptions, they shall sustain an equally sure defeat, and every temptation, and doubt, and fear, shall be utterly destroyed. In the Salem of our peaceful hearts, the name of Jesus is great beyond compare: He has won our love, and He shall wear it."
155
Maar net om te toon dat Olivier totaal verkeerd is in sy assessering dat
Doris se geestelike gawe niks meer is nie as "wartaal" , kan daar 'n wyle
stilgestaan word by die belangrike geestelike implikasies van die eerste
talewoord "Halo."
Lauw & Nida (1989: Logos) verduidelik die semantiese betekenisveld van
die woord "halo" uit die Hebreeus en die Grieks soos volg :
a circular or semicircular band of light, whether colored or not - 'rainbow' or 'halo ... or ... circle of light' ... In Re 4.3 and Re 10.1 ... the reference may be either to a rainbow or to a halo. The meaning of 'rainbow' may be expressed in some languages as 'a bow of light' or 'a curve of light', or even 'a ribbon of light.' The meaning of 'halo' is usually expressed as 'a circle of light' or 'a wreath of light' or 'a band of light encircling,' followed by the object which the band of light encircles.
Kittel & Friedrich (1985: Logos) lig dit SOOS volg toe:
The word occurs in Rev. 4:3 and 10:1 . In 4:3 an emerald halo encircles the divine throne. In 10: 1 the cloud and sun show that the emblem of the angel with the prophetic book is a rainbow. In both instances there is probably an allusion to the covenant sign of Gen. 9. Even when God judges, the rainbow is a reassuring indication of his good and gracious will. If God in 4:1ff. is the holy and transcendent God (cf. v. 6), the iris around the throne bears witness that he is also the near and loving God whose book of destiny is opened by the slain Lamb (ch. 5) and whose judgments still stand under the rainbow sign (10:1ff.). The covenant sign of Gen. 9 is thus given a christological reference and fulfilment. The enacted salvation of God, which precedes all human works, forms the basis of legitimate assurance in the judgement.
156
Duidelik het hierdie woord 'n geweldige geestelike resonansie waar veral
die koningskap en heerskappy van God bevestig word. Maar dit sluit ook
in dat Doris tot 'n nuwe verbond toegevoeg is (met die tale onder andere as
teken). Maar bowenal is dit ook bevestiging van Doris se "covenant sign ...
a christological reference and fulfilment" . (ibid.). Die klimaktiese afsluiting
van die boek dui aan dat selfs kritici in gebreke gebly het om hierdie
taalgebrabbel binne die verlangde allegoriese konteks te realiseer. Dit is
bykans presies dieselfde as wat gebeur het in Marlene van Niekerk se
verhaal 'Honderd en vyftig jaar Spekfontein': Piet se "spreek in tale" word
afgemaak omdat die toehoorders dit nie geestelik kan interpreteer nie.
Hieruit vloei natuurlik ook die gevolgtrekking dat die teks wat allegories
gekonsipieer is, vra om 'n geestelike beoordeling. 1 Kor. 2:14-15 stel dit
SOOS volg:
Maar die natuurlike mens neem die dinge van die Gees van God nie aan nie; want dit is vir horn dwaasheid, en hy kan dit nie verstaan nie, omdat dit geestelik beoordeel word. Maar die geestelike mens beoordeel wel alle dinge; self egter word hy deur niemand beoordeel nie.
Die episode waar die Plymouth 'n pap wiel gehad het en 'n lndierman hulle
gehelp het en Doris horn vra "of sy siel gered is" (p. 151), voltooi 'n sirkel.
Die siel waarna Jeanne Goosen gaan soek het - "Nou moet ons ons siele
terugkry," - het Doris gevind.
157
5.4.3 Slotsom
As die skryfakt voorgehou word as "the funny noises we make with our
mouths, or the squiggles that we put on paper'', dan vermoed die leser dat
hierdie mense van papier omskryf kan word, in McHale (1987:105) se
woorde, as: "the ineluctable writtennes of character''. Maar dit is weer
eens 'n misleidende tegniek van die abstrakte auteur om die tipering van
karakters mis te kyk. De Jong (1990:33) se toegedane mening wys eerder
die tegniek van verhulling en onthulling in die roman en sy karakterisering
uit as sy se: "Goosen ontleed die strukture agter tipes en houdings, maar -
weer eens - sander dat dit ooit as sodanig gesuggereer word."
Die karakters en karakterisering in Ons is nie alma/ so nie moet duidelik
binne die teks se allegoriese strekking gelees word, anders is daar heelwat
dieperliggende dimensie wat verlore gaan. Die teendeel is egter oak waar:
die allegoriese lees van karakters verruim en verryk nie net die
karaktertekening nie, maar is onontbeerlik in die ontsluiting van 'n
allegoriese teks.
5.5 SAMEVATTING
In sy resensie van Ons is nie alma/ so nie maak Gerrit Olivier (1990:15) die
volgende opmerking:
Die vertelling street nie "opsetlik ... na 'n dieper betekenis of simboliese konnotasies nie"; dit is '"n doelbewuste subversiewe statement teen 'n beheptheid met dieper
betekenis ... 'n Mens sou kon se dat Ons is nie alma/ so nie is 'n opvallend onsimboliese en onmetaforiese boek".
158
Hierdie kritiese vooropstelling is duidelik 'n mistasting. Deur die
ekstratekstuele aanbod van die teks, die ingebedde allegoriese kodes en
die duidelike simboliese dimensie van karakters, groei die teks
onteenseglik in allegoriese dimensie. Trouens, om die roman bloot te lees
as onbevange tydsdokument, is 'n erge verskraling.
Uit die bespreking van die teks van Jeanne Goosen is die volgende bevind:
• Die hantering van die allegorie in die roman verskil van
die hantering daarvan in kortverhale. Allegoriese spore
in die roman is veel meer verskuild en werk met indirekte
betekenisgewing. Dit geskied bloot indien die leser kan
insien dat die vertelling dieper as die fiksionele strek. Uit
die aard van die komplekser literere vorm is die
simboliese gegewens in die novelle en roman nie
noodwendig so eksplisiet waarneembaar soos in die
geval van die kortverhaal nie.
♦ Die onvermoe van lesers om die allegoriese dimensie in
'n teks te verreken, lei tot 'n verskraling in die aangebode
teksmoontlikhede. Omdat kritici nie die allegoriese
dimensie van die teks verreken nie, maak hulle
gevolgtrekkings wat nie ooreenstem met die
dieperliggende gang en allegoriese voorbereiding van/in
die teks nie.
• In 'n roman wat dikwels melding maak van 'n dubbele
werklikheid , valse werklikheid , droom, fantasie, ver
beelding, is die kans baie groot dat die verhaal 'n
allegoriese raam het.
• Die nie-talige komposisionele aanbod van die teks, veral
die bevoorgrondingstegnieke of ekstratekstuele aandui
dings (voorblad , titel, motto, die skadeloosstelling en
gesprekke met die skrywer) is belangrike heuristiese
sleutels om die verhaal se verswee allegoriese diepte te
ontgin. Die ekstratekstuele elemente van hierdie teks het
elkeen 'n genetiese dryfkrag om die tiperingsaard van die
teks vir die leser voor te berei.
+ In die allegorie word 'n duidelike skeiding tussen
groeperinge gemaak. Dit wat as kollektief geeien word,
word gedifferensieer. Dit is 'n duidelike merker van die
allegorie. Alhoewel daar 'n kollektiewe aanslag is ter
wille van tiperingsmoontlikhede, het die alle'gorie altyd die
individu in gedagte.
+ 'n Allegorietipe maak dit moontlik vir die leser om horn as
individu kollektief te kan identifiseer met die gevalle
toestand van die mensdom alvorens hy individueel
genesing kan kry.
159
• Om in die roman agter te kom daar is iets meer as die
onmiddellike hier en nou, to prove there's someone there,
het duidelik oak 'n allegoriese substraat en moet as 'n
aanduiding dien om die teks as sodanig te lees.
• Die sender en sy kodes is 'n integrale deel van die
literere kommunikasieproses. Dikwels met die lees van 'n
allegoriese teks moet outeursintensies op verant
woordelike wyse betrek word in die semiotiese sisteem.
• Die verlore paradys as uitgebreide metafoor is 'n merker
van die allegorie. Binne hierdie homeriese uitspeel van
tiperingsimbole (soos die slang, die boom van die kennis
van goed en kwaad , die Boom van die Lewe, die
onskuldige wat verlei word, die ruimte, God, en so meer)
vind die eietydse inkleding van die allegorie plaas.
• In die allegorie is daar duidelik 'n narratiewe geskiedenis
waarbinne daar 'n beslissende keuse oor die karakter se
verhouding met God kom. Daar is dus dikwels 'n
natuurlike fase en daarna 'n geestelike fase te onderskei.
• Eerlikheid van die verteller in die allegorie is van groat
belang. Die waarneming moet ongekompromitteerd
wees, die kyk op sake ongekompliseerd en die
vertelwyse eenvoudig. Geloofwaardigheid is 'n on
onderhandelbare karaktereienskap by die (dikwels
160
ekstradiegetiese) verteller. Om die rede is die kind as
verteller ook besonder bruikbaar in die allegorie.
• Die allegoriese teks sal dikwels op tematiese vlak 'n
soeke of onvervuldheid ten grondslag he.
• In die tipering van karakters maak die abstrakte auteur
gebruik van die tegniek van verhulling en onthulling.
Agter tipes en houdings skuil karakters allegories sander
dat dit ooit as sodanig gesuggereer word.
• Die teks wat allegories gekonsipieer is, vra om 'n
geestelike beoordeling.
161
Die bespreking is ingelei met Goosen wat in 'n onderhoud gese het sy
moet haar siel terugvind. Duidelik het Jer. 39:18b in die lewens van
haar hoofkarakters in Ons is nie alma! so nie waar geword: ... maar
jou siel sal vir jou 'n buit wees, omdat jy op My vertrou het, spreek
die Here.
HOOFSTUK 6
DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN DIE REUK VAN APPELS {MARK BEHR)
6.1 INLEIDING
Hoe die allegoriese in die verhaal Ons is nie alma/ so nie gemanifesteer
het, is van belang vir die uitlees van die allegoriese leesmodus in Die reuk
van appels. In 'n sin is Goosen se boek die moederteks van Behr se teks.
Benewens die soortgelyke naref-eerlike kindverteller wat in albei verhale
op die voorgrond is, die sosio-politieke kommentaar en die detailspesifieke
herkonstruering van 'n tydvak en -gees, is dit veral die feit dat albei romans
op 'n baie subtiele wyse omgaan met simbole wat die leser laat vermoed
dat die teks 'n allegoriese appel tot horn rig. '·· \ NWU· \LIBRARV
Huisamen (1993:104) praat van die "magdom reminissensie en simbole" in
die teks en herlei dit dan na wat hy noem die "simboliese en metaforiese
struktuur van die roman". Wanneer 'n mens beweer dat 'n teks 'n
simboliese struktuur het, is dit reeds 'n duidelike merker van die allegorie.
Lees 'n mens hiermee saam die opmerking wat Van Zyl (1993:7) maak,
naamlik dat dit moontlik is om "aan heelwat .. . elemente in die boek ... 'n
abstrakter waarde toe te ken", is die kwalifiserende merker van die
allegorie herken. Human (1993:8) meen dat die leser met 'n "geestesoog"
moet kyk en dan sal hy, in Van Zyl (1993:7) se terme die "paradyslike
163
lewe" kan eien. Om die rede is Pieterse (1993:39) se beswaar teen die
karakters nie geldig nie: "soms voel 'n mens dat daar darem te veel met
stereotipes gewerk word" . Die allegorie werk juis met stereotipes, met wat
vroeer genoem is die gekwa/ifiseerde of gestereotipeerde ontwikkeling van
karakters.
Tematies gesien, word die sogenaamde "paradyslike lewe" wat apartheid
vir die blanke in Suid-Afrika meegebring het in hierdie roman ontmasker.
Hoe kinders deur "ideologiese indoktrinasie" (Rossouw, 1993:22) in die
leuen ingelei is, word soos volg deur Gouws (1993a:8) uitgespel: "dit
vertel halwe waarhede, dit verwring en buig die werklikheid, dit wyt valse
motiewe en passies aan ander mense, dit herinterpreteer ervaring en
vereenvoudig dit gevaarlik. Kortom - dit skep 'n vals bewussyn". In die
opsig is Marnus se uitspraak op p. 30 van die roman van groat belang:
"Pase die goed wat jy uit jou kleintyd onthou, is van die belangrikste goed
in 'n mens se lewe. 'n Mens moet nooit vergeet wat jy as kind geleer het
nie. Op daardie dinge bou jy jou lewe en later die lewe van jou kinders."
Op hierdie wyse kry die "vormingskrag van identiteit" beslag: "godsdiens,
gesag, rassisme, geslagtelikheid, politiek en seksualiteit". (ibid.) .
164
6.2. ALLEGORIESE KARAKTERSTEREOTIPERING: DIE
VORMINGSKRAGTE VAN IDENTITEIT IN DIE REUK
VANAPPELS
In hierdie hoofstuk sal nagegaan word hoe allegoriese karaktertipes deur
stereotipering gevorm word. Die "vormingskrag van identiteit" waarvan
hierbo sprake is, word dus nie net ten opsigte van die ontwikkeling van
karakters (en spesifiek Marnus) ondersoek nie, maar word ook gebruik om
'n teksgebaseerde teorie oor allegoriese karakterisering te vorm. Daar sal
hoofsaaklik op drie bree vormingskragte gefokus word: nasionale
identiteitsvorming deur rassisme; seksuele/geslagtelike stereotipering en
godsd ienstigheid.
6.2.1 Nasionale identiteitsvorming deur rassisme
Breedweg gesien handel Behr se roman oor "die ware geweld van die
apartheidsera, met die ontbloting van die valse waardes" . (Kannemeyer
1994:55-56). Deur die oe van Marnus, wat aanvanklik 'n onskuldige kind
is, kyk hy na sy pa as toonbeeld van patriargale absoluutheid van
nasionalisme en gesag. lnderdaad het hierdie teks dit veral oor die
"mitologiseringe van die Afrikaner" (Gouws 1993a:8).
In die uitbeelding van Johan, Marnus se pa, word hy 'n toonbeeld van
militere en nasionale krag. Sy nasionaliteit kry veral beslag deur die
kweek van sy andersheid, die kernbeginsel van sy rassisme. Vergelyk sy
meerderwaardigheid as militaris en trotse Afrikaner as hy se: "En oak
165
hierdie land was leeg voor ans mense hier aangekom het. Alles, alles wat
jy hier sien, het ans opgebou. Dis ans grand hierdie. Die Here het ans
hierdie land gegee en ans moet horn oppas. Al kos dit wat." (p. 129)
Odendal et al. (1994:840) verklaar rassisme as: '"n veronderstelling dat
karakter en bekwaamheid bepaal word deur ras - 'n denkrigting wat
aanneem dat 'n besondere ras meerderwaardig is en die reg het om ander
rasse te oorheers".
Die rede vir konflik tussen etniese groepe, meen Joyner (1995:41-42), is
deurdat mense in 'n gees van rassisme vasgevang is. Rassisme is nie
sommer net 'n beginsel of demoon nie, dit is 'n sterkman, 'n wereldheerser
en het al verskriklike dood en vernietiging ender mense gesaai, want dit is
'n manifestasie van die gees van die dood (ibid.). Daarbenewens neem
die kerk nie sterk genoeg standpunt in om hierdie gees te beveg nie, veral
omdat dit as 'n basispilaar van identiteit vasstaan.
Die wortels vir rassisme is trots en vrees (ibid.:43). Trots, verklaar
Odendal et al. (1994:1105) as '"n gevoel dat 'n mens beter, belangriker as
ander is; hoogmoed; bewussyn van 'n mens se eie waarde". Verder word
vrees (ibid .:1244) beskryf as 'n gevoel van angs of skrik, of om bang of
beangs te wees en dus geen vrede en vreugde impliseer nie. Die Bybel
aan die ander kant stel vrees teenoor liefde wanneer gese word: Want
God het ons nie 'n gees van vreesagtigheid gegee nie, maar van krag
en liefde en selfbeheersing (2 Tim. 1 :7). Hierdie teks, asook die
166
beskrywing van vrees bevestig die mens se besigwees daarmee, wat
beteken dat dit 'n aksie vanuit die mens is wat horn dan ook oorheers.
Wanneer 'n mens vanuit hierdie worteloorsake na ander mense kyk, is dit
'n bediening vanuit die vlees en spreek dit dood: Want wat die vlees
bedink, is die dood, maar wat die Gees bedink, is lewe en vrede.
(Rom. 8:6) .
In die lewens van die Erasmus-gesin, is dit beslis waar. Die tradisie van
veragting loop al 'n lang pad in hulle lewens, want daar is voortdurende
verwysings na die swartes wat: "alles oorneem" (p. 28-29) en dat alles dan
veragter. "van toe at was alles net afdraande pad vir die land" (p. 29); hulle
getal/e: "daar wag nog miljoene waar daai miljoene vandaan kom, (want)
hulle teel soos muise aan" (p. 94) en hulle onsuiwerheid: "half kaffer'' (p.
61 ). Openlik word ook melding gemaak van die onbetroubaarheid van
ander volkere: "jy kan hulle nooit vertrou nie" (p. 27) en die veralgemening
dat swart gelyk is aan kommunisme (p. 122). Oor intelligensie word gese:
"die beste swartes is deur slawehandel weggeneem. Die bloed wat
oorgebly het, was die dommer swartes en dis hoekom jy nie vandag 'n
geleerde swarte kry nie. Waar het jy al gehoor van 'n swarte wat al iets
ontdek of uitgevind het?" (p. 72).
Hough (1993:9) verwys in sy resensie na hierdie rassisme: "Marnus se
vertellings het elemente van die blanke Afrikaner se onwrikbare geloof dat
blankes beter mense is as iemand van kleur en daar is elemente van die
167
onwrikbare geloof in 'n verdraaide geskiedenis waarin die blankes en
Afrikaners as helde in Afrika uitgebeeld word."
Hulle wat onveilig voel, vrees diegene wat anders is. Vrees hou gevaar in
en dit verdryf geloof en dan verloor 'n mens guns by God. Om te vrees
maak jou geestelik, verstandelik en liggaamlik siek (Jordaan 1990:41 ).
In Die reuk van appels word die vrees vir die oorheersing veral uitgebeeld
in die getallevoordeel wat swartmense in Suid-Afrika het en oor die
algemeen word die mense ook geklassifiseer as baie gevaarlik: "Ek dink
die mal Tsafendas wat vir doktor Verwoerd vermoor het, is ook daar in die
tronk saam met al die gevaarlike swartes wat die land wil oomeem." (p.
146)
In die verhaal van Behr word (trots) gese dat Gloria, die huishulp, "haar
verbeel sy's wit as sy Afrikaans sander 'n Kleurlingaksent praat", maar
sodra "sy gesuip is, (kom) die regte ou gammataksent weer uit" (p. 12).
Die verontskuldiging dat "die Afrikaner nie die Bantoes uitgemoor het nie
soos die Amerikaners die lndiane uitgemoor het", skep ook s6 'n trots dat
gese kan word: "niemand kan se ons is nie eerlik nie. Ons het niks om
weg te steek nie" (p. 72).
Met al die geskiedenisagtergrond wat Marnus deur sy pa ontvang, kan hy
trots se:
Pa se hy sal nooit vergeet wat die kommuniste en die swartes aan Tanganjika gedoen het nie. Ons mag dit oak nooit vergeet nie. Want 'n volk wat sy geskiedenis vergeet, is soos 'n man sander 'n geheue. Daai man is nutteloos. Pa se die geskiedenis van die Afrikaner, oak die Afrikaner in Tanganjika en Kenia, is 'n trotse geskiedenis. Ons moet dit altyd onthou en ans moet dit eendag vir ans kinders leer. Oom John Vorster het hoeka nou die dag amper dieselfde ding in Pretoria gese. Toe iemand horn vra oar die Kleurlingkwessie, het hy gese die Kleurlinge sal nooit kan se dat ans aan hulle gedoen het wat die Engelse aan die Afrikaner gedoen het nie. Die Afrikaner se strewe om homself te regeer was 'n edele strewe. Maar nou probeer die swartes ook aan die Republiek doen wat hulle met Tanganjika gedoen het. Hulle probeer alles wat ons oor die jare opgebou het, oorvat. (p. 45).
168
Dit beteken dus om op die geskiedenis van die land te roem, kry 'n
spesifieke nasie of volk die eer en nie God nie. Hierdeur word die valsheid
van trots duidelik ge"illustreer. Deur positiewe kwalifisering word rassisme
valslik gebruik om 'n regverdigende nasionalisme te bou.
Voortdurende verwysings na die Tanganjika-oorname en die lot van die
Afrikaner daar word gelykgestel met 'n vrees dat dit in Suid-Afrika oak
gaan gebeur. Van Zyl (1993:7) meen dat Marnus se laaste woorde: "die
dood bring sy eie vryheid", juis 'n oordeel vel oor die familiegeskiedenis,
die geskiedenis van die Nasionalistiese Afrikaner en oor historiese mites.
Dit bevestig dus die vrees wat tot rassisme lei. Die Angola-oorlog , wat
parallel met die verhaal aangebied word, getuig dan ook van een ding:
vrees en haat = rassisme.
Om die gees van rassisme by mense te breek, moet daar vertroue wees.
Liefde en werklike vergifnis alleen is nie genoeg nie - daar moet vertroue
169
wees om die verdeeldheid te heg. Slegs die kruis van Christus konfronteer
en oorwin die mens se trots en onsekerheid. Die Heilige Gees oortuig van
sonde, want die openbaarmaking van sonde dryf die mens na die kruis om
genade en vergifnis te ontvang. Hierdeur word trots afgebreek, want die
mens beset hy is beklaenswaardig en arm en blind en naak (Op. 3:17).
Hierdie wete herstel ans vertroue in Hom, en dan word dit waar: "we who
are so foreign to God's nature, are accepted back into Him by His grace, it
works a tolerance in us for those who are different from our nature".
(Joyner 1995:44) Die wedergeborene kyk nou met die Gees van God in
sy hart (met geestelike oe) na ander, en oordeel nie meer na die vlees nie
(2 Kor. 5:16-17), net soos wat Jesus gedoen het en oak van sy kinders
verwag om te doen (Jes. 11 :2-3). "Jesus does not seem to have been a
supporter of Jewish nationalism, and some of his more radical sayings and
actions (Matt. 21 :31; Mark 11 : 15; Luke 10:30-35) suggest that he
proclaimed a kingdom that confronted men and women rather than Jew
and Gentile." (Achtemier 1985: Logos).
I NWU . I LIBRARY
Maar helaas gebeur dit nie in hierdie teks nie. Anders as by Ons is nie
alma/ so nie vind hier geen positiewe katarsis ten opsigte van die kruis nie.
Rassisme as identiteitsvormer het 'n destruktiewe formasie in Marnus gele.
Kannemeyer (1994:56) wys uit hoe die kamoefleerdrag wat Marnus as
kind aantrek 'n teken is wat horn inlyf in 'n vals sisteem in, dieselfde
sisteem wat horn later laat deelneem aan die futiele bosoorlog in Angola,
waarvoor hy met sy lewe moet boet. Die gebeure in die verhaal loop nie
uit op verlossing nie. Teen die einde van die suzjet word die ruimte van
170
waaruit Marnus opereer nog steeds as Va/sbaai geeien, maar nou het die
kind - ge·inisieer in die valsheid van 'n nasionalisme met 'n dubbelbodem -
meer insig oor wat presies hierdie vals ruimte konstitueer. Nie dat dit
enigiets aan sy heil doen nie. Hy dien steeds as volwasse man die
nasionalisme, waaruit hy nie kan ontsnap nie. En waarvoor hy met sy
lewe moet boet.
Uit 'n allegoriese oogpunt is dit belangrik om te wys dat hierdie
karakterformatering op die oog af nie genuanseerd is nie, soos Pieterse
(1993:39) dan ook beweer het. Maar dit dien as prototipe van die
allegoriese tipering: mens, wat binne die allegorie altyd 'n afdruksel, 'n
"carbon copy" (p. 42) is van die voorgeslag. Marnus word hier as kind
geteken binne 'n sisteem wat hy van sy vadere geerf het en deur die
denkparadigma word hy soos hulle. Omdat die allegorie altyd werk met
die handelingskode van erfsonde as deterministiese aktiveerder, is die
wordingsgeskiedenis van Marnus 'n konkrete (allegoriese) manifestasie
hiervan.
6.2.2 Seksuele/geslagtelike stereotipering
Een van die dwingendste vormingskragte wat in hierdie teks doelbewus
onderbeklemtoon word, is seksuele of geslagtelike stereotipering. Daar is
reeds vroeer gese dat Die reuk van appels die patriargale absoluutheid
van nasionalisme en gesag demonstreer. Hough (1993:9) voer dit verder
deur te se dat die Afrikaner se outoriteitsobsessie seksuele afwykings
baar. Dit is in ooreenstemming met 'n bree tendens in die Afrikaanse
171
letterkunde, dit wat De Jong (1992:41) genoem het: "'n chauvinistiese en
Oedipalistiese wereld van gesag, manlikheid en kastrasie-angs, oftewel
van vrees vir magsverlies". Met die loop van Behr se roman word die
"vals wereld van volwasse manlikheid" (Gouws 1993a:8) ook hier
vooropgestel.
Ironies tog dat die voortdurende verwysing na Valsbaai, wat soveel idilliese
herinneringe vir die hele gesin meebring, juis die valsheid van hierdie
skynbaar normale elite-gesin uitbeeld. Johan Erasmus word in die teks
aangebied as prototipe van die suksesvolle Afrikanerman: manlik, goeie
vader, imposante gesagsfiguur in die samelewing, baie suksesvol in sy
werk, streng, maar met 'n aangename innemende geaardheid. Dit alles
word gekoppel aan 'n viriele (dog behoudende) seksuele identiteit. Sodra
Marnus (en die leser) ontdek dat sy pa vir Frikkie sodomiseer, verbrokkel
die mite van manlikheid. Binne allegoriese verband word hierdie
verbrokkeling 'n belangrike merker van die mens-as-tipe se val in die
paradys, sy karakterfout of flaw. Marnus ontsnap dan nie hiervan nie. Ten
spyte daarvan dat hy gekonfronteer is met die werklikheid van sy pa se
gebrokenheid, is die patroon van manlike identiteit reeds s6 vasgele dat hy
nie daarvan kan ontsnap nie. Die feit dat hy verplig is om weermag toe te
gaan, is ook 'n allegoriese bevestiging dat kinders swaar sal dra aan die
erwe van hul vadere, en dat die erwe selfs ge"institusionaliseerd (soos die
weermag was) sal wees. Uit allegoriese oogpunt word hierdie
ge"institusionaliseerdheid 'n teken van Bybelse ongeregtigheid, wat God
nooit ongestraf laat bly nie, wat die ongeregtigheid van die vaders
172
besoek aan die kinders, aan die derde en aan die vierde geslag (Num.
14:18).
Die passasies oor die bosoorlog verbeeld byvoorbeeld oak die valsheid
van 'n manswereld wat impliseer dat 'n man moet veg. Die woorde in
Matt. 24:7-8 bring eintlik die regstelling dat die mens se eie vleeslikheid
agter oorlog skuil en nie soseer manlikheid voorstel nie, maar eerder
eersugtigheid en ongeregtigheid. Duidelik word die leuen oak ten opsigte
van geslagtelike identiteit geperpetueer. Huisamen (1993:104) meen:
"oordrewe aggressiewe 'manlikheid' (is) 'n dekmantel en valsheid wat lei
tot oorlogsugtigheid en die apartheidsregime, sy ontkenning van
menseregte en sy grensoorlog, is herleibaar tot die seksistiese, valse
patriargie". Aan Marnus word voorgehou dat die manlike wereld
gekenmerk word deur oorloe, militere drag, die trofee en visvangery49•
Hierdie is egter 'n vals beeld wat Johan voorhou om sy eie geslagtelike
afwykendheid, sy homoseksualiteit, te verberg.
In haar navorsing oar homoseksualiteit kom Payne (1994:46-47) tot die
slotsom dat daar 'n intrinsieke simboliese verband tussen homoseksualiteit
en kannibalisme is: "Cannibals eat only those they admire, and they eat
them to get their traits ... he was looking at the other young man and loving
a lost part of himself, a part that he could not recognize and accept." Die
rede vir homoseksualiteit, volgens die Woord, is dat daar 'n wegbeweeg is
49 So is die jag na marlyne byvoorbeeld 'n eg-manlike sport en hier die simbool van die ontwykende ideaal of
droom, omdat die vis bekend is vir sy ontwyking van vishoeke en dit byna elke visserman se droom is om een te vang.
173
van die volle waarheid wat in God is (Joh. 1 :17) en dat die mens as gevolg
daarvan homself begin vereer (Rom. 1 :23-24). Om die skepsel in plaas
van die Skepper te eer, gee dus aanleiding hiertoe. Om hierdie rede word
die homoseksuele bewussyn dikwels gekenmerk aan 'n narcisme of
selfliefde, want daar word oar die self gebuig en die word bewonder. Die
identiekheid van die beeld in die water (om die mite van Narcissus hier te
gebruik) simboliseer duidelik die geestelike ondergrond van
homoseksualiteit. (Bulfinch 1962: 135).
Johan se homoseksualiteit word - totdat dit ontbloot word en aan die lig
kom - besonder subtiel in die teks voorberei. Kannemeyer (1994:56) lig dit
s6 uit:
Telkens is daar sprake dat Frikkie bang is vir Marnus se pa en die leuen vertel dat hy naweke by die huis moet wees. Alles dui daarop dat die voorval nie 'n eenmalige gebeurtenis was nie. Oat daar iets seksueel raar met horn aan die gang is, blyk verder uit die pa se klaarblyklike behoefte om kaal saam met die seuns te swem en onder die stortbad lastige vrae oar sy seun se 'mannetjie' te vra. Oat sy homoseksuele vergrype oak nie verder onbekend is nie, blyk uit die gelag van die seemanne as hulle Marnus vra of hy generaal Erasmus se seun is.
Selfs Frikkie se vrees vir water kan by 'n mens die indruk laat dat hy nie
soseer met die water 'n probleem het nie, as met die man saam met horn
in die water. Hierdeur word die belangrike viskode in die teks ingelei.
Homoseksualiteit word dikwels simbolies gekoppel aan groat vissoorte,
veral die walvis. Volgens Lass et al. (1989:147) word die walvis beskou as
die beliggaming van boosheid, die behoefte om in die middelpunt van die
174
skepping te vernietig , en hy word ook gesien as die simboliese slagoffer
van die moderne mens se behoefte om te oorheers. Die beeld van die
walvis kom veral sterk na vore wanneer by herhaling in die teks verwys
word na die kinders se lees van Moby Dick en Captain Ahab. Huisamen
(1993:104) verwys hier na "Captain Ahab, die besete geweldenaar wat
nooit volwassenheid [lees: manlikheid - MV] bereik nie" en meen "Moby
Dick word deur gay-kritici as 'n sleutelteks beskou in die ontwikkeling van
'n gay-bewussyn."50 Dit is egter ook meer as die ontwikkeling van 'n gay
bewustheid - dit spel die allegoriese uit dat die mens se identiteit, in Payne
(1994:50-51) se terme, "a broken image" is wat net deur God geheel kan
word:
In union and communion with Him, our once fragmented souls are drawn together in one harmonious whole even as the pieces of a complex puzzle fall in place under the guidance of a masterful hand. We are no longer divided within .. Named by God, and molded by His will alone, we are no longer named and shaped by that which is created . ... Our true masculinity is restored.
Dit gebeur egter nie hier nie, en daarvan is Marnus se traumatiese episode
met die haai 'n duidelike demonstrasie. Volgens Campbell (1988:293) is
die vis simbolies van die bose wat alles wil verslind. Johan se reaksie op
die situasie wys uit dat hy - gemeet aan sy vals uiterlike kenmerke van
manlike identiteit - sy seun as 'n swakkeling beskou. Mamus kry nie die
bevestiging van sy identiteit as man van sy vader nie, en word reeds hier
as 't ware 'verslind'. Gesien in die lig van Johan se vals macho-wereld is
Marnus dus 'n mislukking, want Johan kyk met 'n vleeslike oog na horn.
50 Vergelyk ook Frost (1989) se uitvoerige studie in die verband.
175
Uit 'n allegoriese oogpunt het Mamus eintlik hier, soos Jakob van ouds, 'n
worsteling gehad, nie met God nie, maar met die Satan self, en helaas
verloor. Hierdie worsteling is prototipies van die allegorie. In sy desperate
soeke na geslagtelike identiteit word hy "soos koning Ahab in sy
dwingende soeke na mag", demonies (Gouws 1993a:8). Hierdie wereldse
konsep van oorgelewerde geslagtelike identiteit is vals, 'n konstruk van
Satan, letterlik 'n "bose .. . bondgenootskap" (Huisamen 1993:104). En dit
word perpetueer. Vergelyk die vals woorde as Johan se:
"die goed wat jy uit jou kleintyd onthou, is van die belangrikste goed in 'n mens se lewe. 'n Mens moet nooit vergeet wat jy as kind geleer het nie. Op daardie dinge bou jy jou lewe en later die lewe van jou kinders. Net so word kinders uit goeie Christen-huise ook ordentlike mense wanneer hulle groot is. Die drome van die ouers word weer die drome van die kinders" (p. 193)
Soos Van Wyk Lauw (1964:631) gese het, lei dit alles tot 'n toestand van
die Afrikaner waar hy nie beset dat hy "godsdienstig oppervlakkig" is nie.
Dit bring ons by die derde aspek wat ondersoek gaan word, naamlik:
6.2.3 Godsdienstigheid as vormingskrag
Sekere karaktertrekke laat blywende indrukke by hulle wat die Afrikaner
bestudeer; boaan die lys is die sterk godsdienssin van die Afrikaner, meen
Jordaan (1977:70). Dreyer (1979:40) spel dit s6 uit:
daar is geen aspek van die Afrikaanse kultuur ... waarop die Calvinisme nie 'n groot invloed uitgeoefen het nie ... Die Afrikaner reken dat hy vanuit sy geloofsoortuiginge 'n goedkeurende of kritiese woord moet spreek oor wereld-
en landspolitiek, die ekonomie, letterkunde, beeldhoukuns, onderwys, die privaatlewe van openbare figure, alles51
.
176
In hierdie roman egter, anders as in Ons is nie alma/ so nie, word die
"godsdienshuigelary" (Hough 1993:9), wat niks anders is nie as 'n gees
van godsdienstigheid, van die Afrikaner tot op die been oopgevlek, en so
word godsdienstigheid as een van die belangrikste "Afrikanerstereotipes"
(Gouws 1993a:8) geontmitologiseer. Dit alles dra by om die allegoriese
substratum van die teks te versterk en sodoende "word die Afrikaner se
Calvinistiese God bevraagteken" (Hough 1993:9).
In Die reuk van appels word juis hierdie gees van godsdienstigheid
aangespreek en dan veral in die mate waar dit die kinders s6 be"invloed
dat hulle "gebreinspoel" (Gouws 1993a:8) word . Kinders word
godsdienstig so gekultiveer dat dit 'n sosiale norm word. S6 getuig Marnus
se opstel juis van hierdie sosiale norm, waarin die godsdienssin van die
Beere teenoor die inboorlinge se goddeloosheid gestel word. Die slotreel
in die boek: "die Here se hand rus oar Valsbaai" omvat juis die leuen en
valsheid van 'n ideologie van godsdienstigheid wat verraderlik eerbaar
voorkom (Rossouw 1993:22).
In die Evangelies veral wys Jesus dikwels baie negatief na die
godsdienstigheid van die Fariseers, Sadduseers en Skrifgeleerdes. Die
Skrif noem 'n hele reeks dinge op teen hierdie sogenaamde
godsdienstiges: hulle is aanbidders met die lippe (Matt. 15:8) en het 'n
51 Vergelyk ook Engelbrecht (1 979) wat in groter detail op hierdie faset van Afrikanerskap ingaan.
177
gedaante van godsaligheid (2 Tim. 3:5). Hulle is gewitte grafte (Matt.
23:27-28) en skynbaar baie ywerig (Eseg. 33:31-32). Diesulkes is vol
eiegeregtigheid (Luk. 18: 11 ), vol eie eer (Matt. 6:2) en veroordelers (Mark.
2:6) . Die godsdienstiges is ook moedswillig (Matt. 16:1-4), gierigaards
(Mark. 12:40) en belas ander (Luk. 11 :46).
Christus wys nie net die valsheid uit nie, maar waarsku dat sodaniges se
godsdiens tevergeefs is - dit kan God nie behaag nie: As iemand onder
julle meen dat hy godsdienstig is en sy tong nie in toom hou nie, die
godsdiens van hierdie man is tevergeefs (Jak. 1 :26).
Volgens Christus is die gees van godsdienstigheid uit die vlees:
As julle dan saam met Christus die eerste beginsels van die wereld afgesterf het, waarom is julle, asof julle nog in die wereld lewe, onderworpe aan insettinge soos: raak nie, smaak nie, roer nie aan nie? - almal dinge wat deur die gebruik bestem is om te vergaan - volgens die gebooie en leringe van mense, wat, alhoewel dit 'n skyn van wysheid het, in e1esmnige godsdiens en nederigheid en in gestrengheid teen die liggaam, geen waarde het nie, maar strek tot versadiging van die vlees (Kol. 2:20-23).
Waarskynlik die grootste of belangrikste oorsaak van 'n gees van
godsdienstigheid setel in 'n gevoel van trotsheid oor 'n mens se bepaalde
vlak van godsdienstigheid. Juis hierin le die gevaar dat 'n mens kan glo
dat jy dalk 'n bietjie beter as 'n ander is. Oat 'n mens kan roem in jou
godsdiensvlak en in jou eie prestasie - dit is trots. Nie alleen was Lucifer
se val as gevolg van trots nie, maar so ook die van Adam en Eva. Tot
178
vandag toe worstel die mensdom met hierdie trotsheid wat vanuit die mens
self kom en horn as 't ware van God ontwortel. Trotsheid in die mens bring
die argwaan van God teen sodanige gesindheid teweeg: God weerstaan
die hoogmoediges, maar aan die nederiges gee Hy genade (Jak. 4:6).
Elke persoon wat staande bly, is nie deur eie prestasie nie, maar dit is die
genade van God. Daarom dat Paulus die mense tot nederigheid maan:
Broeders as iemand ewenwel deur een of ander misdaad oorval word,
moet julle wat geestelik is, so een reghelp met die gees van
sagmoedigheid, terwyl jy op jouself let, dat jy ook nie versoek word
nie (Gal. 6:1). Wanneer 'n mens dan in jou selftrots ander kritiseer of
veroordeel , dan kritiseer jy in der waarheid vir God.
Die rede waarom die lsraeliete nie die beloofde land bly besit het nie, is as
gevolg hiervan: 'n kritiese gees, wat die gevolg was van godsdienstigheid
(Jes. 58) , beweer Joyner (1995:24-25). Dit is waarskynlik ook hoekom so
baie gelowiges vandag ook nie binne die beloftes van God wandel nie,
want die waarskuwing is:
Broeders, moenie van mekaar kwaadspreek nie. Die wat kwaad spreek van sy broeder en sy broeder oordeel, spreek kwaad van die wet en oordeel die wet; en as jy die wet oordeel, is jy nie 'n dader van die wet nie, maar 'n regter. Een is die Wetgewer, Hy wat mag het om te red en te verderf. Maar jy, wie is jy wat 'n ander oordeel? (Jak. 4:11 -12).
Dis juis hierdie kritiese gees en godsdienssin wat in Die reuk van appels
hoogty vier, want nie alleen is Johan voortdurend besig om al die
179
regerings te veroordeel en te kritiseer nie, maar hy veralgemeen oak in sy
godsdienstigheid, deur die standpunt te huldig dat alles wat blank en
Afrikaner is, Christelik is en almal wat politiek en andersins van horn
verskil , verderflik, kommunisties en goddeloos is.
Hough (1993:9) bevestig hierdie gedagte wanneer hy se die boek is "'n
aanval op die Afrikaner wat onder die dekmantel van Christelik-nasionale
baasskap van sy gruwelikste gedragafwykings as menswaardig probeer
regverdig het". Die verwysing is ten opsigte van die apartheidsbeleid wat
onder die banier van Christelikheid soveel mense se basiese
menswaardigheid aangetas het. 'n Mens kom sterk onder die indruk van
hierdie siening wanneer Marnus sy pa napraat met: "terwyl Pa in
Rhodesie was, (het ons) Pa in ons gebede aan die Here opgedra, want hy
veg saam aan die kant van die regverdiges". (p. 109) Duidelik word
Christelike kondisionering 'n identiteitskenmerk.
Soos 'n refrein dwarsdeur die boek is die gevolge wat die ouers se
sienings vir die kinders inhou. Kinders se denkpatrone is geskoei op die
model van hul "voorouers", soos Marnus en Ilse wat voortdurend 'gevoed'
word met dit wat hulle grootouers in Tanganjika vermag het en ook wat
die Afrikaner in Suid-Afrika reggekry het.
l NWU LIBRARY_
Marnus en Ilse kon nie anders as dat hierdie persepsies hulle bloudruk
word nie, sodat Marnus, alhoewel hy sy pa se valsheid uiteindelik
agterkom, nogtans voortgaan om in sy spore te volg . Marnus probeer
180
voortdurend om sy pa se goedkeuring te kry: hy vang vis, net om met die
haai-episode te hoor: "hy't jou gewen"; hy kyk saam na die oorlogskyfies,
al knyp hy sy oe toe vir die geweld daarvan; hy sluit by die weermag aan,
net om uiteindelik die dood in die oe te staar. Ilse het dieselfde probleem,
want sy herken ook reeds vroeg in die boek haar eie identiteit en verskil
van haar pa oor sy rassistiese opmerkings. Sy herken haar pa as
"Captain Ahab" , maar tog laat sy maar toe dat hy sy invloedsfeer oor haar
uitoefen (byvoorbeeld waar sy in haar toespraak eindig soos hy vir haar
voorse: "kom ons glo in ons toekoms, kom ons glo in onsself en kom ons
glo in God" (p. 149).
Marnus word dwarsdeur die verhaal gekenmerk aan sy bogemiddelde
kennis van die Woord van God, maar ook aan 'n gedagtegang wat daarop
dui dat hy 'n lewende verhouding met Christus het: "ons kan maar net bid
dat Mitzi se saak met die Here reg was toe sy dood is", sal hy byvoorbeeld
se. Soos Dawid in die Bybel het hy ook voortdurende skuldbelydenis wat
hy voor die Here doen, byvoorbeeld waar hy vir die Juffrou gejok het
omdat Frikkie by horn afgeskryf het. Maar tog klink dit eerder na
gemodelleerde Christelikheid, veral ashy 'n opmerking soos die volgende
napraat: "Die heilige Petrus, wat by die poorte staan, sal nog van hulle52
drankasems omkap." Dwarsdeur die teks word die kind se rolmodelle, die
voedingsbronne waar hy geleer word hoe en wat om te se, duidelik.
Kannemeyer (1994:55) verwys daarna in sy bespreking ashy se: " telkens
funksioneer Ma en Pa, soms ook 'n onderwyseres, as gesagsbronne,
52 die Kleurlinge s'n
181
informante of wegwysers wat aan die kinders hulle kyk op sake voorhou,
en hulle gebruik baie keer die oerwaarheid van die idioom of spreekwoord
om die nodige oortuigingswerk te doen".
'n Goeie voorbeeld hiervan is waar Marnus se ma vir horn se: "alle blankes
is oak nie Christene nie. Daar's oak laerklas wittes. Die spoorwee se
mense het meestal nie ver geleer nie" (p. 145), en sy pa se siening van
byvoorbeeld 'Christelike' musiek: "(Jazz) maak mense boonop sedeloos
en hoort nie in Christenhuise soos ans s'n nie". (p. 107) Die kind word
dus voorgepraat hoe om te dink: of dit nou vooroordele, politieke sieninge
of wat oak al is, dit word oorgedra van geslag tot geslag. Dit bly ook nie uit
nie dat dit wat jy saai, sal jy maai (Gal. 6:7-8). As dit van die boom van die
kennis van goed en kwaad is, dan is die vrug tot die dood, maar as die
vrug van die Boom van die Lewe af kom, is dit tot die Lewe. Rossouw
(1993:22) noem "die tipiese ideologiese cliches wat Afrikanerkinders inkry,
die verkragting van die wit Afrikaanse kind se psige". lndien hierdie
insprake wat ouers op hul kinders het, dus negatief of geestelik afbrekend
is, gaan dit maar net weer oor in die volgende geslag. Dit is waarvan
Jesus praat as Hy se: julle (hou) aan die oorlewering van mense vas
(Mark. 7:8), sander om die waarheid te gaan soek. Huisamen (1993:104)
meen:
die een verraad lei tot emosionele amputasie, die ander tot 'n onuitgesproke aanvaarding van die leuens wat die wandade van die vaders verberg en perpetueer en dat wanneer Marnus, wat so vasgevang is in die patriargale leuens, die vreeslike wanvoorstellinge van apartheid herhaal, dit natuurlik uit sy mond klink en met 'n
kinderlike onskuld die onreg aan hierdie kinders net nag skryender maak.
182
Onder die dekmantel van godsdienstigheid kry die volgende beslag:
Afrikaner-nasionalisme, -tradisies, trots, vooroordeel, agterdog, rigorisme,
patriargiese absoluutheid, apartheid . Gouws (1993a:8) se: "deur
stereotipes soos: 'swartvelle het mos die kleinste breine' en 'die mal
Tsafendas wat vir doktor Verwoerd vermoor het, is ook daar in die tronk
saam met al die gevaarlike swartes', word die kinders kultureel, polities,
moreel en godsdienstig gebreinspoel". Human (1993:8) vat die hele
argument tot dusver saam wanneer hy verwys na Marnus se opstel , wat
eintlik "in vele opsigte die 'produk' (is) van die nie altyd so subtiele
politieke, godsdienstige en kulturele indoktrinasie waaraan hy en sy suster
onderwerp word".
Die felle kontras tussen die kinders se onskuld (byvoorbeeld die taferele
waar Marnus met sy skaailektriek speel, gaan visvang en intens belangstel
in weermagsake) en die ouers se valsheid , veral die ender die dekmantel
van geestelike en morele waardes (byvoorbeeld Leonore met haar
"geheimpies" en haar hulp aan Zelda en Klein-Neville en Johan wat so
sterk en manlik daar uitsien en elke toespraak in die naam van die Here
afsluit) vererger eintlik hierdie onreg aan die kinders. Daarom word soveel
aandag aan veral Marnus se onskuld gegee, met ook verwysings na
Frikkie, Zelda, Ilse en Klein-Neville. Hulle staan ender die mag van ouers
en ander volwassenes se be·invloedingsfere en word s6 gedwing om hulle
onskuld te verloor. Zelda is vasgevang in die naaktheid van armoede en
183
het daarom nie maats nie; Klein-Neville is feitlik onherkenbaar verbrand
omdat rassehaat alle menslikheid weggebrand het en Marnus word op 'n
wrede wyse ontnugter wanneer hy beset sy wonderlike pa is 'n
homoseksueel en "tos" met sy eie maat Frikkie in hulle eie huis.
Die tema van onskuld word ook nog simbolies in die werk ingevleg deur te
verwys na appels, 'n simbool wat uit die retoriese allegorie 'n duidelike
Christelike simboolwaarde het53• Conner (1992:127) beskryf appels as die
simbool van skoonheid , soetigheid en geur (Hoogl. 2:3 en 7:8) , wat dus
suiwer op onskuld dui. Chetwynd (1982:30) se dis die teken van die
splitsing tussen kennis en lewe, wat weer op 'n keuse dui. Hoe dit ook al
sy, is al twee hierdie sienings, vir die doel van die teks, ter sake, want in
die verhaal word die appels in verband met mooi herinneringe gebring,
totdat die ontnugtering kom en die appels "suur'' ruik. Terselfdertyd is die
verwysing na Marnus se reuksintuig, waar hy die appels, die "soutwater
en seebamboes" en die "hospitaalreuke" ruik, belangrik. Nie alleen
verwys dit na 'n kind wat diep en intense innerlike belewenisse weerspieel
nie, maar dit het ook 'n geestelike implikasie, waartoe hy egter nie deur sy
rolmodelle (veral die vaderfiguur) begelei word nie. Paulus meen dat elke
wedergeborene 'n lieflike geur en 'n welgevallige offer vir God (Fil.
4:1 8) moet wees, sodat elkeen 'n getuie in die wereld kan wees. Vir die
53 Vergelyk die liedjie in die vierde toneel van die Bunyan (1964) se allegorie: Pilgrims progress:
Eve 's apple we have showed you;
Of that be you aware:
You have seen Jacob 's ladder too,
Upon which angels are.
Die vrug waarvan Adam en Eva geeet het, was nie noodwendig 'n appel nie (Gen. 2:9, 17; Gen. 3:6)
184
wat Jesus aanvaar, bring dit lewe en die wat Hom verwerp, bring dit die
dood: vir die laaste (die wat verlore gaan) 'n reuk van die dood tot
die dood, maar vir die eerste (die wat gered word) 'n reuk van die
lewe tot die lewe (2 Kor. 2:15-16).
Die geestelike inspraak wat die ouma in hierdie gesin gehad het en dan
veral die katjiepieringplantjie wat sy agtergelaat het, is een van die min
positiewe bydraes tot die gesin se groeiproses. 'n Katjiepiering het nie
alleen 'n heerlike soet geur nie, maar is ook wit, wat 'n teken van reinheid
is. Dit is die geskenk wat die ouma agterlaat: reinheid en 'n lieflike geur,
wat Christus van sy navolgers verwag (2 Kor. 2:15-16). Dit word egter
heeltemal oorskadu deur die reuk van appels (lees: onskuld) wat suur
geword het - letterlik dan 'n geur tot die dood.
'n Gees van godsdienstigheid word dikwels gedryf deur 'n samelewing se
verwagtinge. Leonora se 'wysheid' aan Ilse spel dit duidelik uit: "Al die
talente wat jy van die Here ontvang het, gaan vermors word as jy nie kan
leer om op te tree soos die samelewing van jou verwag nie." (p. 154) Om
s6 'n standpunt te huldig, lyk op die oog af heeltemal aanvaarbaar te
wees, maar lei slegs tot slawerny. Om mense of God te be'indruk, het
baie keer die gevaar dat dit slegs lippediens is en dit openbaar nie die
volheid van die liefde van God nie. Die misleiding van godsdienstigheid le
daarin dat 'n mens deur reels en wette en nie deur die liefde van God
gedryf word nie. Sodanige verpligtinge bring bindinge en is 'n las, terwyl
Jesus vra dat Hy ons dryfkrag moet wees, want Hy se: my las is lig en
185
my juk is sag (Matt. 11 :29-30). Godsdiens sander die hart van Jesus
Christus, wat Hy prakties kom demonstreer het en vir ons geleer het, is
blote (af)godsdiens - dit is sander God, en dit bedien die dood. Die vrug
van die Gees is liefde (Gal. 5:22) en juis hierdeur (sal) die liefde 'n
menigte van sondes bedek (1 Pet. 4:8). Daarom kan ook onteenseglik
gese word dat selfregverdiging (Christelik-nasionaal), eie eer
(Afrikanerisme) en eie trots (Geskiedenis) kan lei tot 'n godsdienstigheid,
sander die diens aan die enigste ware God.
Binne hierdie gekoesterde vals ruimte van godsdienstigheid waarbinne
Marnus en sy suster lewe, verloor hulle ook hulle onskuld: Marnus,
wanneer hy vanuit sy bokamer loer en die vreeslike merk op die besoeker
se rug sien; die 'geheime kuiergas' in die besoeker se kamer; die
gruwelike misbruik van Frikkie deur sy eie pa. Hierdie gedagte word deur
Human (1993:8) onderskryf as hy se: "dat dit juis sy afloer is wat
uiteindelik aanleiding gee tot die oomblik van ontnugtering - daardie
tydstip waarop losstaande insidente 'n skokkende samehangende geheel
in Marnus se geestesoog vorm. Aan hierdie beslissende oomblik kleef die
reuk van appels".
Die bokamer van waar Marnus loer, herinner aan God wat vanuit die
hemel na die mense kyk (Ps. 53:3) en aan die dissipels wat saam met
Jesus in 'n bokamer die laaste Nagmaal gebruik het, en Hy al reeds daar
deur Judas verraai is (Luk. 22:10-21). Dit herinner ook op die saamwag
van die dissipels, waarskynlik in dieselfde bovertrek, vir die uitstorting van
186
die Heilige Gees (Hand. 1-2). Die verskil is egter dat wanneer Marnus
van bo af loer, hy traumaties ontnugter word en soos Van Zyl (1993:7) se:
"en kry s6 'n skokkende blik agter sy ouers en 'n vorige generasie se
morele bankrotskap". Uit hierdie bo-perspektief, wat duidelik 'n geestelike
perspektief is, word die leuen ontbloot en hy sien sy pa se valsheid , asook
die van die besoeker. Maar (en dis die ironie) hy bly nog steeds volg in
die voetspore van sy pa, omdat hy nog steeds bly eet aan die boom van
kennis en nie die Boom van die Lewe gekies het nie.
Die merk op die besoeker se rug "loop soos 'n slang, van sy linkerskouer
af, skuins oor sy rug tot amper op sy regterkantste heup net bokant die
boud". (p. 105) Nie alleen het die besoeker hierdie verdagte merk nie,
maar hy het ook 'n 'skuilnaam' en is onder vreemde omstandighede in die
huis. Die merk het ook 'n sterk geestelike konnotasie: die merk van die
dier (Op. 19:20}, as teken van die antichris54. Nie alleen lyk die besoeker
se merk soos 'n slang nie (en Satan word die slang genoem: Jes. 27:1),
maar hy herinner ook aan Satan, want "vandat hy gekom het, het alles
verander" (2 Joh. :7) en soos Satan ook negatiewe verandering meebring
(Dan. 7:21), kom hy as 'n bedrieer, net soos Satan (2 Thess. 2:10).
Hierdie merk is ook 'n duidelike allegoriese merker wat nie net die
Chileense besoeker nie, maar ook Marnus se pa tipeer as boos.
I NWU I LIBRARY
54 Weliswaar nie op die voorhoof nie, maar verhul onder sy klere, want 1 Joh. 4:3 beweer dat dit nie soseer 'n · fisiese merk is nie, maar die openbaring van "die gees van die Antichris", wat volgens Johannes "nou al in
die w~reld" is.
187
6.2.4 Ten besluite
lemand het eenkeer gese: "If we know ourselves at all, it is with the
greatest difficulty," maar een manier om 'n mens self te ontdek of te leer
ken, is deur ander persone. S6 is dit oak die geval met die lees van 'n
literere werk. Nie alleen word die karakter getipeer op grand van wat van
horn gese word, hoe hy optree, praat en lyk nie, maar deur sy interaksie
met ander karakters word daar aan sy identiteit beslag gegee.
Marnus ontwikkel deur die verhaal tot 'n oenskynlik ronde karakter omdat
hy die lewe so intens beleef en oak 'n diep geestelike belewenis het,
maar hy word nooit gelei tot volwassewording nie en as literere ronde
karakter toon hy min ontwikkeling (sy verlies aan onskuld ten spyt). Hy
word duidelik in die verhaal 'n tipe van die onskuldige mens. Hy word
deur die onwaarhede van sy ouers en ander gesagsfigure gedwing om te
konformeer en te verval in 'n identiteitlose model wat sy ouers napraat en
naleef, totdat dit horn eindelik bring by: "Ek wil horn waarsku. Maar ek is
stom." (p. 205) Hierdie stomheid is nie net fisies as gevolg van die dood
wat enige oomblik gaan intree nie, maar wys oak heen na 'n geestelike
en emosionele stomheid waartoe hy al vroeer gekom het - hy is eintlik
maar identiteitloos.
Johan kom baie sterk oar as 'n macho-man met sterk en vaste beginsels.
'n Mens wil horn tipeer as 'n ronde karakter omdat hy 'n dinamiese
persoon is wat voortdurend sy stempel op ander afdruk. Hy toon egter
min ontwikkeling (die onthull ing van sy homoseksualiteit ten spyt) en kan
188
dus moeilik as ronde karakter getipeer word . Tog lewer hy fenomenale
insprake in Marnus se lewe, in so 'n mate dat Marnus aan die einde van
die verhaal sterf in die uniform van 'n soldaat - presies soos sy pa horn
geestelik en emosioneel 'toegerus' het.
Die invloede wat Johan uitoefen op almal om horn getuig van strenge
dissipline, 'n vaste karakter en liefde vir sy gesin, maar
desnieteenstaande dit alles, verloor Marnus sy onskuld en word
ontnugter deur sy pa se wrede valsheid en misleiding. Die valsheid en
misleiding wat Johan leef, getuig van die gees wat in horn is: dit is totaal
werelds en bedien die dood. Selfs die godsdienstige uitsprake wat so
dikwels gemaak word, is slegs maar hol klanke wat die valsheid
versinnebeeld. Hy word dus 'n soort/tipe wat die Satan verbeeld en soek
wie hy kan verslind.
Die ander karakters in die verhaal het 'n invloed op Marnus se lewe en
genereer hulle invloed uit dieselfde bran: die boom van die kennis van
goed en kwaad. Marnus word dus met die dood bedien vir die dood -
geestelik sowel as fisies.
'n Eerste lees van Die reuk van appels laat by 'n mens 'n diep indruk van
die ironie dat 'n onskuldige kind/mens sy lewe verloor deur misleiding.
Hier is bloat gekyk na die vals wereld van manlikheid en volkstrots, maar
'n dieper delf openbaar die wortel wat hierdie valsheid en leuens voed,
naamlik godsdienstige vleeslikheid. Elkeen van die karakters wat lewe
189
vanuit die boom van die kennis van goed en kwaad het nie die Lewe nie,
want dit is uit Christus wat die Boom van die Lewe is.
lndien 'n mens s6 na die boek kyk, is dit duidelik dat heelwat resensente
nie die allegoriese dimensie van die boek uitgelees het nie, en daarom in
gebreke bly om ander strukturele aspekte van die teks te verstaan.
Scheffer (1993:27) se toegedane mening kan hier as 'n voorbeeld
aangehaal word:
Die eerste helfte van die boek, waarin Behr die selfvoldane werklikheid van die boonste echelons van Afrikaner establishment pynlik akkuraat en heel onkrities skets, is om die waarheid te se amper vervelig . Generaal Pa, gewese operasangeres Ma, voortvarende tiener suster [sic] en wysneus boetie [sic] woon in Muizenberg in die mooiste Kaap. Hulle is nag meer wintie en vasberade as gewone Afrikaners om hul erfnis te behou want Pa en Oupa het Oos-Afrika oorleef en weer hul pad boontoe opgewerk hier in Valsbaai. Maar die gebeure self ... vorm geleidelik, en baie natuurlik, 'n wye stroom sosiale kommentaar. Die web van mites is so dig om die karakters dat 'n mens .. . teen jou beterwete half jammer begin voel vir hulle ... Die vertelling, vol humoristiese nuanses en sensueel, ontbloot die teenstrydighede in sy gemeenskap en sy familielewe: onderdrukking en wreedheid teenoor anderskleuriges, die dubbele standaarde van sy voortreflike ouers, seksualiteit, die mooiheid van meisiekinders, die swaarkry van werkersklas witmense, die seksuele misbruik van kinders en so meer.
Die reuk van appe/s is eintlik openbarend as profetiese boek wat die
uiteinde van die verloopte Afrikanervolk voorspel. Die verloop van die
verhaal dui op geestelike, emosionele en fisiese ellende, tensy al die
leuens en valsheid afgele word en 'n koers van opregtheid ingeslaan
word. In plaas daarvan dat die openbaarmaking van die seuns van God
190
sigbaar word, word die vrugte van die boom van die kennis van goed en
kwaad uitgewys. Omdat die karakters in die vlees wandel, is die vrugte
wat hulle produseer bloedbande van ongeregtighede van 'n volk wat van
geslag tot geslag oorgedra word - en die toom van God dra.
Joyner (1995:38) meen dat kinders wat in opstand kom teen hul ouers se
ongeregtighede dit ook weer self beoefen. Die probleem le daarin dat
kinders besluit om nie soos hulle ouers te wees nie, maar dit tog word.
Die antwoord is waarskynlik omdat hulle besluit nie lei tot genade en
bevryding nie, maar tot bitterheid. Slegs vergifnis en nederigheid kan
hierdie siklus verbreek. Die sonde van die ouers word die sonde van die
kinders, totdat die kruis van Jesus Christus tussenin kom staan om dit te
verb reek.
Duidelik vra Die reuk van appe/s dat die teks allegories gelees moet word.
In die bostaande bespreking is gepoog om teksgebaseerde teorie oor
allegoriese karakterisering te vorm deur te let op drie bree
vormingskragte: nasionale identiteitsvorming deur rassisme, seksuele/
geslagtelike stereotipering en godsdienstigheid. Duidelik wys dit uit dat
die karakterstereotipering 'n noodwendigheid van die allegorie is. Voorts
blyk dit ook duidelik dat karaktereienskappe hierdie tipering rig, in die
geval dan spesifiek van die gevalle mens in misleiding (en deur sy
oorlewering) asook die Satan wat kom in die gestalte van 'n engel van die
lig.
191
6.3 SAMEVATTING
Uit hierdie bespreking van Mark Behr se roman Die reuk van appels kan
die volgende gevolgtrekkings gemaak word:
• 'n Teks wat van meet af aan duidelik 'n swaar neerslag van
metaforiese reminissensie en simbole het, open die
verwagtingshorison van die leser dat die teks vra na 'n allegoriese
leesmodus. Dit lei dan dikwels tot die uitlees van 'n simboliese of
metaforiese struktuur van die roman, wat miskien een van die
duidelikste merkers van die allegorie is, veral as dit moontlik is om
aan heelwat elemente in die boek 'n abstrakter waarde toe te ken.
• Kritici wat dikwels karakters as stereotiep afmaak, verreken
meestal nie die allegoriese struktuur van die roman nie.
• Die allegorie werk juis met stereotipes met 'n gekwalifiseerde of
gestereotipeerde ontwikkeling. Dit vorm die identieke aard van
die allegorie.
• Die allegorie se belangrikste funksie is om reseptief-esteties die
leser te beweeg tot die insien van 'n vals bewussyn.
• In allegoriese karakterisering is die vormingskragte van identiteit
van groot belang. Enkeles daarvan kan wees: godsdiens, gesag,
192
rassisme, geslagtelikheid , politiek en seksualiteit. Die ontginning
van hierdie lewenskragte wys die onderliggende vals bewussyn
uit.
• In die teorie van karakters en karakterisering word nie
genoegsaam verreken dat die allegorie juis met stereotipering
werk nie. En:
+ allegoriese karaktertipes word deur stereotipering gevorm.
HOOFSTUK 7
DIE ALLEGORIESE LEESMODUS IN TRIOMF (MARLENE VAN NIEKERK)
7.1 INLEIDING: DIE ALLEGORIESE OPSTELLING VAN
TRIOMF
Min boeke in Afrikaans het so 'n geweldige reaksie op die bree
leserspubliek gehad as wat Marlene van Niekerk se debuutroman
veroorsaak het. Alhoewel die teks beskryf is as "briljant" en "'n
kragtoer", was daar verskeie Iese rs wat dit na die uitgewer teruggestuur
het en gese het hulle bevuil hulle nie met rioolopdrifsel nie. Venter
(1994:17) verduidelik die reaksie soos volg:
die afstootlike en die dekadente (is) die boustof van Triomf ... Die 'slegte' boek en die 'goeie' leser stem dus wat die morele oordeel betref, saam. In hierdie sin word die morele oordeel oorbodig, of ten minste ontoereikend. En bevraagtekenbaar. Wat uiteindelik vereis word, is dat die leser 'n grens oorsteek; nie vra wat goed en sleg is nie (dis in elk geval evident), maar wat begin waar goed en kwaad ophou.
Die leser word , meen Venter (ibid .) voorts, gedwing "om die hele boek
lank intiem met die immorele saam te leef' . Omdat die meeste lesers
bloat oppervlakkig na die teks gekyk het, en (daardeur) veral nie in staat
gestel is om die dieperliggende metaforiese, simboliese en/of allegoriese
lae te realiseer nie, word die teks vir hulle nie veel meer nie as 'n blote
194
beskrywing van dekadensie. Van Wyk Louw (1950:14) se uitspraak oor
die wese van literatuur word s6 ook genegeer:
die groat kuns spreek 'n wete .. . van die eindelose geskakeerdheid, van die rykdom aan die struktuurlae, aan spannings in die heelal ; en dit laat geld elke spanning in sy eie onverminderde krag: die liggaam en die gees, die heilige en die bose - ja, elke wesenheid; dit negeer niks, verdoesel niks; dit laat elkeen met sy eie krag spreek net soos hy bestaan.
Van Niekerk meen die boek handel "oor die uitsigloosheid en slytasie
van die mens se bestaan waaruit daar geen uitkoms is nie" . (Swartz
1994:5). Treppie verwoord dit s6: "Ja, ou suster, ons sit in mekaar
ingedraai soos 'n koeksel yskasbinnegoed, jy weet mos nog, soos daai
opgeseizde ou yskaste wat ons partykeer hier ingekry het, met hulle
motors heeltemal vasgebrand van verkeerde voltage." (p. 112) In 'n
ander filosofiese lamentasie omskryf Treppie hierdie uitsigloosheid baie
raak deur dit soos volg te omskryf: 'Want so gaan dit maar in die
wereld . ln-uit, aan-af, hier-daar, vuil-skoon, hond-hond. Twee-twee van
elke soort in die ark. Een aanmekaar tow-stroke activity. En so neuk
almal maar aan, living it up. Killing time. Van die lsraeliete se tyd af al."
(p. 299)
Triomf word ingelei met die verhaal van oupa Benade wat op die
spoorwee gewerk het. Die lewensreis, wat simbolies aangedui word met
die trein, loop deur Vrededorp en eindig in Triomf. Die hoop dat 'n
triomfantelike nuwe lewe op die Benades wag, word platgestoot en loop
uit op 'n oopgebarste huis vol stukkende siele, omdat Satan hier kon
195
triomfeer. Nader na die einde van die jaar kom daar die opflikkering van
oorwinning toe die huis wit uitgeverf word , maar dit was maar net 'n
vernislagie , ·n toesmeer wat te laat gekom het. Die witgeverfde mure
herinner aan die witgepleisterde grafte vol doodsbeendere (Matt.
23:27) en is 'n presiese opsomming van die geestelike en emosionele
toestand van die Benades van Triomf. Die barste was al klaar in die
mure en word eintlik net grater, weens die vrug van hul ouers se eet van
die boom van kennis en die vrug van hul eie bloedskande. Nou is hulle
fisies aan mekaar gekoppel en geestelik aan die bande van die dood
gebind (Matt. 12:43-45).
In Triomf word veral die ingebedde stories 'n manier om te oorlewe,
meen Van Coller (1995:274), "nie netter wille van ontvlugting nie ofter
wille van die paging om die werklikheid te orden nie, maar om 'n greep
daarop te kry". Deel hiervan, meen Swanepoel (1994:104), is dat die
leser die gemitologiseerde opvattings van die Afrikaner en sy
eksklusiewe politieke triomf van 1948 meet herevalueer. Hiermee help
Treppie wanneer hy telkens "die klein familietjie oopkrap en dus so ook
die volk oopvlek" . Vergelyk byvoorbeeld die volgende: "Lambert delwe,
en as die are lekker oop le, kan hy wat Treppie is, inspections doen, om
te sien of daar nog 'n bietjie strooigoud is in die dooie myne. Perels voor
die swyne. Wie anders kan hulle sien vir wat hulle is?" (p. 108)
Elke karakter het op sy eie manier 'n soeke na sin in hierdie verwarde,
armsalige, harde werklikheid. Mol seek dit byvoorbeeld in drome en Pop
196
ontsnap in stilwees. Lambert soek na die waarheid en dink dat wanneer
alles georden is, hy sin sal vind . Treppie vind sin daarin om sin te maak
- hy moet "die kak laat spat" sodat almal sal weet die Benades bestaan
(Zaaiman 1995: 1 ). Treppie vertel selfvoldaan: "Jy kan vir my niks vertel
nie, ou broer, want ek is so te se volleerd in lyding. En lat ek nou vir jou
my nuutste insight vertel. Die ergste twee gevoelens om op een slag in
jou binneste te voel , is de moer in wees en bored out of your skull." (p.
236)
Die allegoriese dimensies van die teks begin reeds met die ironiese
ondertone wat in die titel van die teks opgesluit le. Die naam Triomf het
belangrike implikasies vir die verhaal. Volgens Odendal et al.
(1994:1103) beteken die woord: 'n luisterryke feestelike intog van 'n
Romeinse veldheer na 'n oorwinning of 'n groot besondere sukses. Vir
die inwoners van ou Sophiatown (wat toe deur regeringshervorming
Triomf geword het), word dit 'n tydperk van verskrikking , angs en twyfel
toe die stootskrapers met wapperende oorwinningstote die huise
platstoot en 'n triomfantelike nuwe woonbuurt vi r 'n
armblankewerkersklas herrys. Die verskrikking van die ommekeer was
so groat dat selfs die honde van Sophiatown nog steeds soos spoke in
die nag daar rondhuil (Schoombie 1994:78). Vir die nuwe intrekkers van
Triomf wag daar die hoop en verwagting dat hulle 'n blink nuwe, tweede
kans kry. Die werklikheid van armoede, veragterliking, sonde,
bloedskande, geweld , drank en rassisme het egter nie verdwyn nie - nie
eers plante wil daar groei nie! (Swanepoel 1994:104). In der waarheid
197
is hierdie Triomf niks anders as 'n hondelewe nie (Schoombie 1994:78) ,
en Treppie praat ironies as hy se: "So much love in this place, it sounds
like fucking paradise!" (p. 216) Nader aan die waarheid is dit 'n stad wat
besig is om in te plot, 'n uiterlike teken van 'n proses wat oak in die
karakters voltrek word. Daar word byvoorbeeld van Lambertus gese:
"Hy voel of hy inmekaarfok van binne af." (p. 439)
Om op die rommel van ander se ellende te bou, bring nie oorwinn ing en
groei nie, inteendeel: dis maar net nag 'n triomf van valse hoop en
verwagting en bring mense soos Treppie by 'n Predikerslotsom: "alles is ;
eintlik niks en loop uit op niks". Geen mens kan vrug verwag waar
darings gesaai word nie. Aan die ander kant, meen Muller (1995:27),
moet die karakters geluk kan vind, deur oar hulle omstandighede te kan
triomfeer en die triomf oar die menslike kondisie word deur die simbool
van die bergtop uitgebeeld. Die nag wat Lambert se meisie gekom het,
het die ander drie vervaard gevlug en bo-op die Brixton-koppie gaan sit
en uitkyk oar die stad . In hierdie gesprek het al die verwyte wat Treppie
in horn rondgedra het, oopgebars en Pop en Mal soos 'n kombers
toegedek. Wanneer Treppie dan s6 'afblaas' - ontslae raak van alles
wat binne in horn krap - behoort hy bevryding te kry en daardeur
oorwinning, maar dit gebeur helaas nie.
Opsommend dus: alhoewel daar allures is van triomf, is die titel
allegories gesproke nie tekenend van oorwinning nie. Die teendeel is
198
eintlik waar - Triomf is 'n verslag van fisieke , maar veral geestelike
vernietiging .
In die uitbeelding van die agterlike bestaan van die Benades slaag die
skrywer daarin om die naam van die buurt en uiteindelik die buurt as
simbool van 'n vorige triomfantelike mens en terende apartheidsbeleid te
iron iseer. (Abrahams 1995:44). Armblanke-wetmatigheid , 'n toestand
van liggaamlike aftakeling en finansiele, sosiale en emosionele
ontberinge is deel van die Benade-familie "wat 'n bestaan uitkrap in 'n
bouvallige huis in Triomf'. (Hough 1994a:3). In hulle bymekaar hou van
mekaar is daar ook die begeerte om nie anders te wees nie, 'n ironiese
'ons-is-almal-so'-identifikasie: "Anders pas ons nie by die Nuwe Suid
Afrika nie, en ok nie by die hemel nie, anders bly ons uitskot." (p. 128)
Daar is derhalwe ook die begeerte om met ander mense kontak te
maak, want "ryk en arm ervaar dieselfde emosies en hul worsteling
daarmee is ewe intens" en verder is dit ook so: "dis nie maklik om mens
te wees nie. Jy moet jouself rek en strek om soveel moontlik simpatie
en deernis te he met jou medemens. Dit verg morele inspanning".
(Swartz 1994:5).
1 Nwu. -1 tlBRAR
In 'n onderhoud met Hough (1994b:39) wat meen die roman handel ot'
"oenskynlik onopgevoede en plat mense", se Van Niekerk "dat mense
nie eintlik verskil nie. Mense se begeertes en verlanges en
teleurstellings en wrokke en jaloesiee (bly dieselfde). Ons is maar almal
so! (Hier is) 'n diep etiese beset van die gelykheid van mense". Hier is
199
ook reeds sprake van 'n dieperliggende behoefte wat horn in die roman
verskans.
Die gelykstelling van mens en dier ("hond-hond") in die teks dwing die
morele spanning op die voorgrond . Wat is die verskil tussen mens en
dier? Hierdie vergelyking van die mens met die dier (in die teks veral in
die gestalte van die hond) bereik sy hoogtepunt wanneer Pop saam met
Gerty in die hondehemel beland . Deur armoede en agterlikheid word
mens en dier dus een (Abrahams 1995:44). Wanneer Treppie dus "socs
honde (huil)" , (p. 16) is die meervoudsvorm hier 'n allegoriese
bevestiging van Treppie se veelvuldige mensheid en dierheid en kan hy
duidelik gelykgestel word aan die gemitologiseerde konkreetheid van die
mens met die merk van die dier: die anti-chris. Anders gestel: die dier
wat 'n veelvuldige mensheid , 666, in horn dra. (Later meer in die
verband .)
Wanneer daar so oor en weer geloer word oor die mure, of 'n
onderlangse kyk gegee word , byvoorbeeld na Mol wat in haar "house
coat" kaalvoet by die Spur aankom, het dit nie net op die karakters in
Triomf betrekking nie, maar is dit heenwysend na die mensdom in sy
totaliteit wat horn baie maklik van 'n ander distansieer. Die "haai sies,
hoe kan mense so erg wees - dankie tog ek is nie so nie," (Swartz
1994:5) is maar 'n vals bodem, want in der waarheid loer almal maar.
(Schoombie 1994:78) . Triomf dwing die leser tot selfondersoek en
simpatie met ander. Leuvennink (1994:60) meen 'n mens kan alleen
200
seifondersoek doen as jy dit waag "om oor die vibracrete-muur van jou
eie selfgenoegsame ego te loer" .
Een van die belangrikste metafore van menslikheid wat in hierdie teks
voorgehou word, is bloedskande. Die klem op bloedskande dui, volgens
Muller (1995:27), dat hier met oermites oar menslikheid gewerk word .
Sy verwys veral na die bloedskandekind Lambert as 'n soort "Oedipus
figuur, wat sy vader doodslaan en in bloedskande met sy moeder
oortree. Sodoende las hy die raaisel van sy eie herkoms op en as
gevolg van die oplossing van die raaisel ontstaan 'n katastrofe" . Treppie
se kommentaar op hierdie bloedskande is veelseggend ashy dit met die
oorsprong van die mens in verband bring: "Maar julle dink mos julle
speel leading roles in Genesis. Soos daai eerste ou fokken baksel,
almal familie van mekaar - Adam en Eva, Kain en Abel, en Lot en daai
jagse dogters van horn , en Noag wie se seuns horn in die hol genaai het.
G'n wonder lat die hele ou spul op die ou end versuip het nie. Hulle se
intelery maak lat mense se beendere te swaar word om water te trap."
(p. 111) Duidelik word die menslikheid 'n diskwalifisering om die
Christus-aard , om op waters te kan loop (vergelyk Matt. 14:25), te kan
demonstreer. Die menslike inteling word dus hier gestel teenoor
Goddelike karakter55.
55 Hierdie bloedskendigheid dui ook op wat Joyner (1995:203) geestelike homoseksualiteit noem: geen gesonde vennenging nie, net homogene groepering, wat maar niks anders as bloedskande in 'n geestelike sin is nie.
201
Die storie wat op die oppervlakte gebeur, is dus 'n allure van 'n
dieperliggende geestelike roman. Van Coller (1995:272) het dit reg as
hy meen dat hierdie roman nie bloat as 'n voorbeeld van sosiale
realisme of selfs naturalisme bestempel sou kon word nie: "daarvoor is
die simboliek en metaforiek te duidelik" . Mal se opmerking: "Die huis is
net dop. Maar wat binne-in is, weet sy, is dik. Dik en stil van al die goed
wat gebeur het," (p. 238) dui aan dat sy oak hierdie dieperkyk in Triomf
besef. Om hierdie rede word die huisie in Marthastraat so gestileerd
aangebied. Dit is bloat die dop, die uiterlike, die oppervlakkige, wat
vehicle is van die ongesede, die mitiese56, die allegoriese uitspeel van
wat Lauw sou genoem het "dieperliggende kragte". Alhoewel dit dan
vreemd op die oar kl ink, is Zaaiman (1995: 1) reg as hy beweer dat
Christelike waardes die uitgangspunt van die roman is. Hy lig dit soos
volg toe: "Marlene van Niekerk het die storie rof gemaak omdat sy ans
wou losskud uit die hegemonie van ans denke, uit daardie
lankgevormde, oorheersende aannames wat bepaal wat ans dink. Dit is
noodsaaklik as ans nuut wil leer en ervaar, ans begrip wil verruim ." Dit
is juis wat die allegorie wil doen: deur 'n katarsis mense wakkerskud uit
hul droomverlore slaap .
Met dit as vertrekpunt is dit duidelik dat die spanning tussen goed en
kwaad oak in die roman op die spits gedryf gaan word en derhalwe is die
manifestasie van die Bose 'n duidelike verdere duiding op die
allegoriese. Hough ( 1994a:3) maak melding van die religieuse
se Vergelyk Muller (1995:27) .
202
vraagstukke in die werk en dit sluit aan by Abrahams (1995:44) se
verwysing na godsdiens en die vrugtelose pogings van die Jehovas
Getuies, die NG-kerk en die 'freedom fighter Huddelston'. Hierdie
verwysings is veral allegorie aanduiders van die vrugteloosheid van
godsdienstige pogings. Venter (1994:17) meen dat 'n mens nie sal vra
wat is goed of sleg in hierdie werk nie, maar 'n grens oorsteek wat begin
waar goed en kwaad ophou en sodoende die leser verby die beperkinge
van die reine oordeel voer. Die dekadente word meer as die boustof, dit
word 'n romankrag.
Sentraal in die lees van die roman as allegorie is wat Jansen (1994:3-4)
noem die "yskasmetafoor" . Die boek word ingelei met die vreemde
motto:
Removing the heat from inside a refrigerator is somewhat like removing water from a leaking canoe. A sponge may be used to soak up the water. The sponge is held over the side, squeezed , and the water is released overboard . The operation may be repeated as often as necessary to transfer the water from the canoe into the lake.
Binne die konteks van Treppie se grootste besigheidspoging, die herstel
van yskaste, is dit in 'n sekere sin 'n gepaste motto, alhoewel dit steeds
bevreemdend aandoen. Die klem van die aanhaling , wat kom uit die
Benades se familiebybel57: Modem refrigeration and air-conditioning, le
op die aksie "removing the heat". In die lig van wat op pp. 321-322
57 Vergelyk die masopskriffie op p. 31 1. Opp. 315 word dit verder omskryf: 'Want dis die familiebybel die. Hier staan opgeskrywe die wet en die profete en als wat jy verder nodig het om die saligheid le be~rwe en in heerlikheid verder le lewe met jou Fuchs en met jou Tedelex. Maar daarvoor meet jy eers katkiseer, ou seun. Voorlat jy aangeneem kan word in die boesem van die gemeente. The congregation of Truimph Electrical Appliances ... Electrolux hoer my!"
203
gebeur as Treppie vir Lambert die "tricks van die trade" in terme van
gelykenisse leer, is dit duidelik dat die yskas hier teken word van die
mens van wie die liefde teenoor God verkoel het. Binne die roman se
apokaliptiese verwagting is dit dan duidelik dat die "removing of the
heat" 'n belangrike teken van die eindtye word . Vergelyk die passasie
uit Matt. 24: 10-12:
En dan sal baie tot struikel gebring word en mekaar verraai en mekaar haat. En baie valse profete sal opstaan en baie mense mislei. En omdat die ongeregtigheid vermeerder word, sal die liefde van die meeste verkoel.
Mol verduidelik hoe die onderwysing in ongeregtigheid58 plaasgevind het:
Sy't gedag gelykenisse staan net in die Bybel, van die saaier en die maaier en die gemorste talente, maar toe vra Treppie mos vir Lambert hy moet die gelykenis apse van hoe yskaste werk. Baie oulik was dit, van die skuitjie wat lek. Van hoe lat die hitte in 'n yskas binnein is soos water wat al inlek in 'n stukkende skuitjie in en hoe die hitte opgeneem word deur die yskasgas -soos wat jy met 'n spans die water sal opsuig in daai voos bootjie en uitdruk oor die rand terug in die oseaan in. Dis hoekom 'n yskas altyd warm is agter. Dis waar die hitte wat binne was, buitentoe uitkom aanmekaar solat dit binne kan koel bly. En dis hoekom die see altyd vol water is, se Lambert toe, oor daar so baie stukkende skuitjies op vaar met mense in wat hulle aanmekaar leeg spans. (pp. 321-322)
Uit hierdie "lering" maak Treppie uit die bloute dan die slotsom dat die
hemel "klink vir horn na die hel" (p. 322). Ashy opp. 314 se: "Red nou
'n fridge", wys dit duidelik dat die yskas hier metafoor word van die
58 Vergelyk 2 Tim. 3:16
204
"verkilde" mens. Treppie se hoofdoel is om te verseker dat die
"opgeseizde" yskaste (wat deurgaans met mense gelykgestel word)
weer sal begin werk en meer verkoel. Hy moet sorg vir die "removing of
the heat" , of in Op. 2:4 se taal : 'n verkoeling van die eerste liefde.
Triomf is dus bykans as 'n oortreffende Homeriese vergelyking geskryf
en is dit van groat belang in die lees van die teks om die duidelike en
onduidelike simboliek uit te lees. Weliswaar is dit so, soos Treppie se,
"jy kan enige fokken ding 'simbolies' maak as jy wil, vanaf 'n piepiepot tot
'n posbus" (p. 301 ), maar juis dit benadruk die feit dat die teks eksplisiet
vra om die menigvuldige simboliese aanbiedinge te realiseer.
As Botma (1994:5) daarom vra: "waarheen lei die simboliek van rose ,
verkykers, bye en heuning, TV's, yskaste, insekte, koerante, skilderye,
gedigte, musiek, honde, waatlemoen ensovoorts?" en hy voorts meen
die karakterisering in die boek oortuig nie, wys dit die algemene
probleem met die resepsie van Triomf uit - hierdie boek moet allegories
gelees word om sin aan al die disparate dinge daarbinne te gee. 'n
Ondersoek na die allegoriese leesmodus in Triomf kan die sleutel tot
hierdie komplekse teks bied . Maar soos vroeer gestel, is die allegoriese
dimensie van 'n teks onlosmaakbaar aan karakters en karakterisering
gekoppel. Daarom is Grabe (1995:31) reg as sy meen dat die
'ingewikkeldheid van hierdie karakters' meer van die leser vra as net 'n
oppervlakkige weersin en simpatie. Dit mag egter wees dat Fokkema se
"concepts of cultural identity, cultural relativism and universal validity
205
may certainly be useful in literary interpretation and evaluation", maar
wanneer hierdie werk en karakters allegories benader word , kom die
karakters en dieperliggende idee ten grondslag van die werk baie eerder
tot hulle reg .
Daar gaan vervolgens na die allegoriese dimensie van die karakters in
Triomf gekyk word.
7.2 KARAKTERISERING EN ALLEGORIESE
KARAKTERTIPERING IN TRIOMF
In 'n groat mate word die allegoriebasis van Triomf geweef om die
karakter Treppie en daarom word hy eerste aan bod gestel.
7 .2.1 Treppie
"Die venynige en dernoniese metafisikus van die farnilie wat voortdurend
rympies maak, uit die vroee Afrikaanse letterkunde kan aanhaal en met
verwoestende insig kommentaar lewer op alles random horn." S6
beskryf Viljoen (1994:54) vir Treppie. Hough (1994a:3) noern horn "die
onheilige gees wat die katalisator is van baie van die gebeure in die
verhaal" .
Treppie is die allegoriese spilpunt in die roman. Van meet af aan is dit
duidelik dat hy die Satan vergestalt, veral in sy poging om die "kak te
206
laat spat". Voortdurend word in die teks na horn as "dywel" verwys, wat
hy oak waardig is. want Lambert se van horn : "Jy kan maar se Treppie
bekruip horn ... dit voe I al Treppie staan vlak langs horn en kyk in sy kop
in, alles wat hy fokken dink, lank voor hy horn raaksien ." Die eienskappe
wat Lambert in Treppie sien , is presies waar van Satan. Die Skrif se dat
hy horn as die Lig voordoen (2 Kor. 11: 14) en sonde kom selde openlik
na die mens toe: dit bekruip 'n mens en word deur Satan ge·inisieer,
want hy is die vader daarvan (Joh . 8:44) .
As engel van die lig het Treppie min gelykes. Vergelyk byvoorbeeld hoe
'heilig' hy hulle voorstel: "Ja, se hy, hy weet nie van die NP nie, maar
hulle Benades sal die poorte binnegaan met die naam van die Here op
hulle voorkoppe geskrywe." (p. 128). Hy is oak skelm en 'kyk in 'n mens
se kop' om te versoek (1 Thess. 3:5) en laster (Op. 13:6) oak
voortdurend , byvoorbeeld : "Three in one! Se Treppie toe weer kliphard .
Smeer als! Vader, Seun en Heilige Gees, in hulle m6er in!" (p. 25). Mal
se dat Treppie leuens vertel , byvoorbeeld : "Treppie kom partykeer met
die soort tale en dan weet sy dit het g'n in die koerant gestaan nie." (p .
167) asook die waarheid verdraai . Van homself se hy: "vergifnis se
moer, niemand kry dit uit horn uit nie, hy's kwaad en hy sal kwaad bly tot
sy laaste asem toe en hy sal hulle neuse daarin druk lat hulle vir hulle
kan dik erf aan sy kwaadgeit" (p. 363), want: "dis sy hand, se hy, en dis
sy tr6ef' . (p. 364).
207
Treppie se hele bestaan wentel om as die kak spat en as dit nie kan
gebeur nie, sal hy sorg dat hy dit laat gebeur. Hy sien dit as die
essensie van sy lewensin . Hulle Benades moenie soos Sophiatown in
die niet verdwyn nie, die poppe moet dans sodat almal kan weet hulle
bestaan! Maar meer nag: Treppie, as "martelsersant", tree op vanuit sy
eie ervaring van seerkry en "kan nie uit hierdie gewoonte van pyn ervaar
en pyn toedien , ontsnap nie" (Schoombie 1994:78), juis omdat hy nooit
voor Christus hierdie bitterheid wat die seerkry oar horn gebring het,
gaan bely het nie. Hierdie intense behoefte om "kak te laat spat" is
eintlik 'n geweldige oproep om hulp, maar omdat hy geen verhouding
met Christus het nie, bly dit eerder 'n oproep om vergeld ing. Hy weet
nie presies wie nie, maar iemand moet boet vir hulle ellende en veral sy
eie pyn wat hy nag nooit verwerk het nie: "Heeltemal verneder in die
worsteling om den dode, was daai Einde. Toe se hy vir hulle hy wens
net hy't verstaan hoe dit alles begin het. H6e en h6ekom." (p. 169).
Hierdie bewussyn oar 'n apokaliptiese einde en vrae random 'n mitiese
begin , kristalliseer uit in 'n verwagting wat geskep word random die dag
van die verkiesing en dit word langsamerhand gekoppel met Lambertus
se inwyding in die seksuele rites in . Treppie stel hierdie dag s6
wonderlik voor en werk vir veral Lambert hieroor op, dat hy basies net vir
sy verjaardag en vir hierdie dag leef.
In der waarheid het Lambert reeds met al die hype 'n meesterplan
uitgewerk vir die dag as dinge werklik gebeur: hulle gaan Noorde toe!
Lambert dink om noord te vlug , is 'n goeie oplossing, maar hy weet nie
208
dat Noord simbolies is vir God se troon en sy oordele nie (Ps. 48:3)
(ibid .:63) . Die ironie is dat die boek eindig met die woorde dat hulle
noordeloos is, met ander woorde: sender God en onder sy oordeel (Jer.
1:13-14). Zaaiman (1995:1) haal Van Niekerk aan deur te se: "As 'n
mens die illusie het dat jy jou lewe kan rig volgens skitterende sterre, en
jou Orion gaan onder, staan jy sender rigting voor die poorte.
Noordeloos", want Christus is die rigtinggewer, die Weg en die
Waarheid : die Alfa en Omega. Jansen (1994:2) sluit hierby aan deur te
se: "Teen die einde van Triomf, is hulle nie net horingloos (moedeloos)
nie, maar oak noordeloos."
Om hierdie tema verder te voer, is daar voortdurend die parallel van die
komende verkiesing, wat maar niks anders as die eindoordeel uitspel
nie. Vir die gelowige is hierdie dag 'n wonderlike vooruitsig om vir ewig
saam met Jesus te wees, maar vir die ongereddene is dit die oomblik
van afrekening . Omdat Satan altyd 'n afskynsel van die waarheid bring,
word hierdie dag dwarsdeur die boek 'uitgelig' as 'n wonderlike uitkoms .
Tog staan daar in die Woord : Satan sidder daarvoor (Jak. 2:19).
Ironies genoeg: die verwysings na Treppie se onvermoe om stoelgange
te he, beklemtoon juis hierdie ironie: Treppie wil graag vergeld (kak laat
spat), maar hy het nie die vermoe om dit te laat gebeur nie - nie as
gevalle mens nie en nie as tipe van Satan nie, want as Satan is hy
gebind (Op. 20:2). Die vergelding wat Treppie as tipe van Satan wil
uitdeel, is egter vir homself bedoel, want hy is oorgegee aan die toorn
van God en aan homself (Op. 22:11). Hy gee egter voor dat dit
209
fantasties is: "Daar kom geluide uit horn uit. Hoor die magtige
dreunings. Hulle hou belofte in . Swing low, sweet chariot. Geseend is
die stoelgang ender die mens. Met blye galme en strontpsalme. Hy
voel sy derms roer. Hy skeur die koerantpapier in fyn stukkies. Hy
maak confetti . Triomf, Triomf, here comes the bride, big, fat and wide.
Hy vee sy gat af. Sowaar, hy sweer as dit gebeur, voel hy dis die
sewende na die sesde dag. Ontledig en ontlas, alles goed. Vrede op
aarde." (p. 310)
Op 'n ontluisterende wyse word die koms van Christus as Bruidegom om
sy Bruid te kom haal, hier gebanaliseer. Sy ontlasting lei, soos ook met
Saggeus in 'Honderd-en-vyftig jaar Spekfontein ', tot sy dood.
Deur hierdie woordelary van horn probeer Treppie deurgaans sin maak
uit die lewe en uit die omstandighede waarin hy vasgevang is. Dit is vir
horn belangrik om stories te vertel, want dit hou hulle aan die gang (p.
325) en dit dui daarop dat hy bestaan (Jansen 1994:4). Om aan te hou
stories vertel, stel die oordeel as 't ware uit.
Treppie is bang vir verveling , en maak derhalwe baie verbeeldingryke
praatjies, want letterlik en figuurlik is "verveeldheid die duiwel se
oorkussing !" (p. 399). As tipe van Satan funksioneer hy in onbelangrike
besigwees en daarom kan hy nie anders as om nie verveeld te wees nie.
Deur hierdie woorde impliseer hy wie hy werklik is en hoe verwronge sy
bestaan eintlik is: 'n sinlose besigbly, sodat hy nie tyd het om oor sy eie
210
oordeel na te dink nie. Hy weet beslis hiervan, maar verkies om dit nie
op homself van toepassing te maak nie. Vergelyk die volgende goeie
voorbeeld :
Treppie se as daar selfs net een wilde bok in Johannesburg oar was, dan sou dit gered kon word van die vuur en die swael , maar daar is obviously nie een nie. Want al wat hy hoar, is sirens en geweerskote en al wat hy sien , is goed wat brand en al wat hy ruik, is bloed en yster. Want Johannesburg, se hy, is 'n moerse groat ysterdinosaur wat homself van die stertkant af aan die opvreet is lat jy net sien skroewe en brackets spat (p. 262) .
Treppie is altyd besig om vir ander in 'n lokval te stel, soos sy naam
alreeds aandui : hy stel 'n "trap". Hy wil almal uitvang, of vasvang .
Vergelyk byvoorbeeld : "Ja-nee, se Treppie toe, hulle is reg, hy gee die
eksamen , maar hulle moet onthou hy's die hofnar." (p. 324) Die teendeel
is oak waar: hy self is in 'n "trap" in Triomf - hy kan nie uit nie. Hy is baie
slim, weet van alles en lees baie. Pop meen "hy't 'n fotografiese geheue"
en Mal dink "hy sien meer van a lies" .
Die feit dat Treppie voortdurend besig is om te probeer "ontlas" en dat
hy dit nie regkry nie, "dui op die herhaalde moeilike geboortes in die
lewe self'. "Treppie se worsteling hier op aarde le juis daarin dat hy
probeer om geboorte te gee aan 'n nie-polere denkwyse, waarvolgens
goed en kwaad en skuld nie afsonderlike pole is nie. As hy geboorte
kan skenk aan hierdie insig , sal hy 'triomf bereik." (Muller 1995:28). Op
p. 302 se Treppie hy wil liewer nie hemel toe gaan nie, want daar is alles
so presies dieselfde, "boring", 'n toestand wat juis hierdie ontlasting
211
teehou . Net soos wat Treppie worstel met die sin en doel van die lewe,
met die hoekoms en waaroms , die magdom ellende om en in hu lle, s6 is
dit die toestand waarin elke mens lewe: 'n eb en vloed van opstaan en
va l, voorspoed en teenspoed , goed en sleg, vreugde en hartseer - 'n
nimmereindigende geboorte- en -doodbeweging.
Hy self prent dit in Lambert se kop in dat hulle Benades dinge moet
regkry, voor die verkiesing , sodat "as die kak spat" , hulle vinnig kan
padgee. Die dinge wat hy kwytraak, het meestal seksuele ondertone en
is suggestief. Lastertaal59 is oak ingeweef in sy algemene taalgebruik en
wanneer Mal horn as "dywel" voorstel , is dit soos volg: "jy sien net daai
kloutjies van horn wat vat en klou oar sy blaaie". (p. 121) Die verwysing
na "kloutjies" wys oak na die resultaat van bloedskande - juis dit
waarvan Treppie die ander huisgenote aankla en waarmee hy spot,
terwyl hy self oak 'n slagoffer is en as Satan van mense slagoffers
'maak'.
Vanwee sy buitengewone kennis staan hy prominent uit bo die ander
inwoners en kan hy mense manipuleer en met sluwe listigheid , veral
deur verbale mishandeling , hulle net nag meer ellendig laat voel , lyk en
optree. Vergelyk byvoorbeeld : "Jy kan vir my niks vertel nie, ou broer,
want ek is so te se volleerd in lyding. En lat ek nou vir jou my nuutste
insight vertel. Die ergste twee gevoelens om op een slag in jou binneste
te voel , is de moer in wees en bored out of your skull." (p. 236) Die
59 Laster is 'n euwel voor God (Matt. 15: 17-20) en 'n vrug van die vlees (1 Kor. 12:3).
212
ironie le ook hierin dat, hoewel hy floreer op geweld en woede en hy so
slim is, hy net so kwesbaar is soos enige ander mens - en dit is waar in
die lewe: elke mens is kwesbaar en breekbaar, masker ten spyt. Sy
kwesbaarheid le juis daarin dat hy nie kan 'behoort' nie: "Behoort, se hy,
behoort se moer! As jy doodgaan, gaan jy dood , punt, uit. Maar jy skuld
niemand nikse gebehoort nie. Want jy't dit nie bestel nie, nie om gebore
te word nie en ok nie om jou lewe lank te lewe in hierie pokput nie" . (p .
359) Maar hy is ook die een wat sien dat die huis self hulle bestaan is
en dat die aanslag op hulle huis 'n aanslag op hulle eie voortbestaan is.
(As Satan loads hy self die aanval teen hulle). Olivier (1994: 10) meen
dat hy dus deur taal 'n reddingsaksie loads om te verseker dat hul
lewens, soos Sophiatown van destyds, nie net weggevee sal word deur
'n nuwe bedeling nie. En volgens Zaaiman (1995: 1) is hy ook hulle
gewete en die bewaker oor hulle sedes en norme en: "die
duiwelstemmetjie in elkeen van ons, die twyfeling waaroor dominees
preek, maar ook die vital ingredient wat ons alles laat ondersoek en ons
dus geestelik laat groei".
Die volle boosheid van Satan word in Treppie vergestalt, want hy word 'n
tipe van Satan: walglik en vulger aan die een kant en vol rympies en
wysies aan die ander kant. Hy is 'n kaleidoskoop van Guy Fawkes
klappers wat die hemelruim bo Triomf wil verlig, om soos die ware
Morester die sondes oop te vlek, maar om mense ook te vermink deur
hulle uitlokkend die afgrond in te lei. Die Satan verdraai elke waarheid ,
kla die mens aan en skep vir alles teebeelde en in die lig hiervan wil
213
Treppie, as mishandelde ander mishandel en gee hy uiting aan woede
en bitterheid en laster so ver as hy gaan.
Treppie is so vasgevang 1n hierdie emosies van bitterhe1d60 en
mishandeling61 dat hy horn eintlik daarin verlustig om hierdie lyding
alleen te verdra. Daarom dat hy dus aanhou om mishandeling ,
bitterheid en woede uit te leef, want die bron daarvan is in sy gemoed.
Hy voed homself met al hierdie vuilheid , net om nog vuiler te word en nie
alleen dit nie, hy bevuil ook die ander. Hy is nie net die
spreekwoordelike produk van sy omstandighede nie, maar hy is die
oorsprong (saad) daarvan.
Viljoen (1994:54) het dit nie reg as hy Treppie 'n "geperverteerde
Christus met sy verwoede bergpredikasie" noem nie, want alles wat hy
se, word in verband gebring met die "dag as die kak spat" , wat in der
waarheid niks anders is as die idee van die apokalips of eindtyd nie. Hy
bring ook geen redd ing nie, maar saai verwoesting en dood.
Treppie plant sy demoniese aard voort in Lambert, en hoe dit gestalte
kry in en deur die karakterisering van die figuur, kom vervolgens aan
bod.
60 Bitterheid moet afgele word (Ef. 4:31 -32) want dit kweek onvergewensgesindheid wat 'n mens van binne opvreet en bring bitter vrugte na vore en tas 'n mens fis ies en geestelik aan (Meyer 1998:50-58).
61 Om vas te hou aan God help 'n mens om mishandeling te verwerk, sodat Satan nie die oorhand kry en 'n mens nog verder vermink nie. In God is ek weer nuut (2 Kor. 5: 17). Kyk ook Meyer (1998:78-80).
214
7.2.2 Lambert
Uit die Germaans is Lambert se naam saamgestel uit die woorde Janda
(land) en berht (glans, skittering), dit wil se "skitterende (in die) land",
aldus Van Rooyen (1994:105). Net soos sy naam 'n samevoeging is
van twee woorde, so is hy 'n bloedskandelike sameflansing uit 'n suster
en twee broers. Treppie se onvergenoegdheid, ook met Lambert se
naam, is duidelik: "Lambertus Benade, klink na 'n ambassadeur of iets
met 'n ruiker in sy knoopsgat, maar almal kan sien dis meer as 'n
misnomer, dis 'n fokken misgeb66rte." (p. 309) 'n lkoniese parallel met
Lambert se geboorte is die geboorte van die voorstad Triomf, wat soos
Van Coller (1995:273) dit noem, "die vrug is van Afrikaner-inteelt" .
Swanepoel (1994:104) noem Lambert 'n "eietydse Ampie, maar brutaler
en grusamer geteken, 'n wandelende supermark van banaliteite en
obseniteite". Abrahams (1995:44) gaan van die standpunt uit dat "waar
Ampie die menslike ekwivalent van die donkie is, is Lambert die
menslike ekwivalent van die hond Toby, want albei het hulle ma's
bygekom lank voor hulle stemme begin 'dik' word het".
Net soos die "rubble van Sophiatown" in Triomf toegestoot word , word
die laagste van menswees en die uiterste van bloedskande62 in Lambert
gestort om 'n 'produk' na vore te bring wat walg, maar skree om
vergelding teen die onreg van apartheid , armoede, veragteliking en die
62 In 'n studie het Arens (1986: 17-19) bewys dat wanneer bloedskande gepleeg word , is die kans 50% grater vir abnormaliteite, omdat daar 'n ho~r proporsie van negatiewe genetiese deling is. Die abnormaliteite is baie wyd, maar ender andere: blindheid, doofheid , albino's, metaboliese afwykings en WO (Verstandelik Vertraagde Ontwikkeling) .
215
valsheid van godsdiens wat in mense se gemoed afgedwing word . In
die waansin van al hierdie gemors probeer Lambert sin vind deur op sy
kamermuur te verf en 'n heelmaaklysie op te stel van alles wat stukkend
Is. Omdat hy self die produk van 'n 'gemors' is , kan hy ook maar net van
alles 'n gemors maak.
Lambert is soos 'n lam, '"n genetiese cul-de-sac" (Gouws 1995:88) , wat
volgens Viljoen (1994:54) "nog nooit by iemand anders as sy ma
geslaap het nie". In hierdie verband word Lambert 'n teebeeld van die
perfekte Lam van God wat die volmaakte offer gebring het, want
Lambert kan dit nooit wees nie, omdat al die sonde en gebrekenhede,
van sy voorsate af tot en met horn, in horn gekulmineer is. Tog soek hy
ook na "foolproofs" (p. 384) : "They can all fly now, you see? They don 't
wear and tear like lawn-mowers, or cars or fridges. They work, like, like,
e, like paradise." (p. 385) Lambert het 'n ontsaglike visie van die
toebereide werke van God , maar hy bly tipe van die mens in sy vervalle
toestand . Lambert is nie alleen die produk van die bloedskande van die
Benades nie, maar Treppie het Lambert se siel en gees uitgesoek as
teiken om al sy brandpyle van pyn en selfvernietiging op af te skiet (Ef.
6: 16). Hy word in die teks die allegoriese ikoon van die mens wat aan
die Satan uitgelewer is. Sy enigste, nimmereindigende taak is dus om
dit wat aanhoudend breek, te probeer herstel. Hy word oorrompel deur
die feit dat alle orde neig na wanorde.
216
Lambert se daaglikse lewe word ook gekenmerk aan 'n geweidige
seksuele behoefte, wat sy ma bevredig moet word , of wat hy deur
masturbasie bevredig . Selfs as die Jehova Getuies kom 'preek', neem
hy nie die Evangelie in nie, maar word meegevoer deur sy smeulende
seksuele bewussyn , wat hier teken word van sy bose natuur. In die
skets op die muur is hierdie faset ook baie prominent, met byvoorbeeld
die kaal meisie en die swart man se 'piel' wat baie pertinent geteken
word . Die behoefte om 'n meisie te he, is ook so sterk dat Pop en
Treppie vir horn 'n meisie reel vir die aand van sy verjaarsdag .
Die besondere aandag wat die komende verjaarsdag in die verhaal
geniet, is baie belangrik. Nie alleen voel hy spesiaal en besonders nie,
maar dis vir horn die simbool van sy geluk as man, want op hierdie dag
is daar spesiaal 'n meisie vir horn gereel. Lambert sien hierdie
verjaardag as die draaipunt in sy lewe: nie alleen kan hy homself as
man bewys met die meisie nie, maar dis 'n goeie geleentheid om vir 'n
rukkie, of dalk vir altyd , te ontsnap uit die "dump" uit. Treppie sien
hierdie verjaarsdag as die fokuspunt om die volheid van sy boosheid oor
Lambert uit te stort. Wanneer hierdie dag dan uiteindelik aanbreek, is al
wat daarvan oorbly die breekgedeelte: die meisie is 'n
Kleurlingprostituut wat niks met Lambert te doene wil he nie; boonop
kies Treppie die dag om vir Lambert van sy herkoms te vertel.
Lambert se voortdurende stuiptrekkings is heenwysend na die base wat
al so besit van horn geneem het, dat hulle horn rondgooi en stuipe laat
217
kry (Mark. 1 :26) . In die Skrif (Luk. 9:39) word stuipe geassosieer met
demoniese besetting . Daar kom selfs skuim by sy mond uit tydens so 'n
aanval en dui daarop dat hy letterlik 'oorkook' van dit wat binne horn is.
Wanneer iemand figuurlik as skuim uitgeskel word , wys dit heen na
gespuis , of die onderste laag van die samelewing (Matt. 21 :41 ).
Daar word voortdurend verwys na Lambert se blyplek as sy "den", sy
wegkruipplek as alles te veel word, die koninkrykie waar hy homself kan
uitleef. 'n Oen is die Engelse woord vir leplek of hok, en dui eerder op
die blyplek van 'n dier, as van 'n mens. Hierdie gedagte bring 'n mens
juis by die dierlikheid in Lambert, as gevolg van die boosheid in horn.
Dis juis in hierdie 'hok' van sy gevangenisskap in sonde waar Treppie
horn die meeste kom 'bedien' met al sy 'kwinkslae', sod at hy net al hoe
meer boos kan word . Die plek is beplak met kaal almalnakmeisies teen
die mure. Almanak wys oak uit dat die tyd vasgestel is en soos die dae
op die kalender verbygaan , loop die tyd uit, wat dui op die mens se tyd
wat uitloop en dui dan Lambert se vleeslikheid duidelik aan , want die
vrugte van sy lewe word deur die prente aangetoon.
Die "painting" (p. 153-160) in Lambert se den is die ikoniese uitbeelding
van sy kosmos. Dit bestaan uit 'n collage van disparate dinge, maar elk
dra 'n belangrike simboliese verdiskontering : as basis dien 'n kaart van
Afrika , maar bo-oor dit afgeteken is hulle huis in Marthastraat met 'n
klomp molshope. Hierdeur wys dit weer eens duidelik dat die klein
Benadehuis in Marthastraat vergroot word tot 'n mikrokosmos van die
218
ganse heelal - hierin word die intensitiete van die aarde, die hemel en
die hel alles in een beleef. Treppie se planne vir "as die kak spat", is
oak op die "painting": die pyle wat profeties Noorde toe wys.
Op die skildery het sy ma 'n pienk tennisbal in haar mond; Gerty is voor
die grassnyer (met vlerke) , die Jehova Getuie in haar onderrok daar
agter; die vyfpuntaandster hang oar Angola, die hemel oar die Caprivi
strook en die NP-son , met rooi strepies in Za'ire; Mal se "house coat"
hang oar die haring van Afrika ; Kaappunt is nag onderaan die oprit na
hulle huis en die posbus is bo-op Tafelberg , met Harry die Strandloper,
met 'n bottel Coke in sy hand daarnaas. Jan van Riebeeck staan langs
Tafelberg en hou 'n bottel Klipdrift vas. Dan is daar Tsafendas se wurm
en oak Treppie wat oopgesny le oar die skouer van Afrika. In die vlak
brandertjies van die Atlantiese oseaan staan 'n groat swart man met 'n
enorme "piel" , met 'n silwer "bangle" om, wat tot in die water hang. Die
man vreet aan Lambert se lewer. Pop se kop steek net bokant die walk
uit, maar eintlik is net Pop se voete sigbaar, pikswart stokkies gebrand
op 'n weerligstraal. Lambert sit in die Volksie onder die afdak en sy
meisie sit bo-op die dakrak - sy's 'n meermin. In die almanakke se plek
verf hy 'n superby.
Hierdie hele deurmekaar prent, met al die simboliek daarin, sinspeel juis
op die gebrek aan orde, sin, liefde, normaliteit en Goddelike inspraak in
Lambert se lewe. Die Here se van die vrug van sy handelinge sal hy
219
eet (Jes. 3:10). Lambert eet van die boom van die kennis van goed en
kwaad en daarom is LuK. 6:45 ook vir horn waar.
Al die insprake wat op Lambert se lewe van toepassing is, word hier op
een of ander wyse voorgestel. Alhoewel net enkeles kursories uitgelig
word , is dit duidelik dat die ikoniese omlyning van hulle lewens, die huis
in Marthastraat, die land en die kontinent, wys hoe wyd sy begeerte
strek, maar hoe klein sy lewensbestaan werklik is.
Mol is stilgemaak met 'n tennisbal in die mond en haar "house coat",
haar veilige beskermingslagie, is afgehaal en sy is sander verweer.
Pop, met sy kop in die hemel, dink hy is al op pad na 'n ander
bestemming, maar sy voete is nog vasgevang in ongeregtighede
(weerligstraal)63. Lambert is veilig binne sy ontvlugtingskarretjie, met sy
meisie ('n verkonkretisering van sy seksuele drif en droom), 'n meermin
(wat simbolies dui op verwarring)64.
onsimbolies duidelik oopgevlek.
Treppie se valsheid word
Conner65 (1992:32) wys uit dat die by wat vlieg soetigheid produseer,
maar terselfdertyd kan dit ook baie seer steek, net soos die duiwel wat
oenskynlik onskuldig lyk en mense heuning om die mond smeer, maar
met fanatiese ywer die mens in die verderf lei. Die vlerke weer, dui op
63 Weerligstrale , se Achtemier (1 985:LOGOS). slaan op "the powers of chaos itself'.
6' Chetwynd (1982:17)
65 Conner se boek Interpreting the symbols and types word deurgaans spesifiek as verwysingsbron gebruik, omdat dit duidelik is dat al die simbole op die muur letterlik "die skrif aan die muur'' is , die tekens van lkabod. Dit vra dus vir 'n eksplisiete rel igieuse interpretasie.
220
die bonatuurlike vervoer (geestelik) (ibid .: 181) en dit weerspieel Lambert
se begeerte om weggevoer te word uit sy haglike omstandighede. Oaar
is die miere, wat simbool is van ywer en wysheid (ibid. :127). Hulle werk
is suiwer en planmatig en heeltemal teenstrydig met die lewens van die
mense in Marthastraat. Maar duidelik simboliseer hulle veral Lambert se
begeerte na 'n meer geordende, "repareerde" omgewing . Martha is
teken van ywer en vlyt wat God nie behaag nie, omdat dit geen
verhouding met Hom insluit nie en geen geestelike of fisiese vordering
inhou nie (Luk. 10:41 ). Daar is die karreljie met die naam Molletjie, wat
vi r elkeen van die Benades 'n simbool van ontvlugting is. Net so word
Mol ook as vehicle gebruik, 'n toevlugsoord , 'n vorm van ontvlugting vir
die drie mans in haar lewe.
Die honde is simbool van die ongelowige of religieuse huigelaars en
tjankers (Ps. 22:17 en 21) (ibid .: 138) en speel 'n deurlopend belangrike
rol in die roman . Vir Mol is hulle haar troos, wat dus impliseer dat sy
soms in die bose haar troos soek. Wanneer Treppie soos 'n hond tjank,
voel hy weer in beheer in Triomf (Ps. 59:7). Triomf wemel letterl ik van
honde en is figuurlik 'n blyplek vir honde en word eintlik gelykgestel met
hierdie diere (Muller 1995:27) . Uit die Woord weet ons die honde het
geen plek binne die poorte van die koninkryk van God nie (Op. 22:15).
Al die tekeninge is oormekaar en deurmekaar geteken, wat die boosheid
tipeer, want God is nie 'n God van wanorde nie (1 Kor 14:33). Seksuele
ondertone (wat getransponeerd die soeke na gemeenskap met God
221
uitbeeld) kom oak sterk na vore. Die gras is die simbool van die
kortstondigheid van die vlees (Ps. 9:5) (Conner 1992: 146). Die roos is
die simbool van Christus en sy kerk (ibid .: 164), maar nie een Benade
ken hierdie Roos nie.
Uit die Woord van God wil dit blyk dat geestelike verarming veral
plaasvind as gevolg van die vrugte van die vlees, omdat van die boom
van kennis geeet word en nie van die Boom van die Lewe nie. Die Here
se dat vriendskap met die wereld, vyandskap met God is (Jak. 4:4).
Om van die boom van kennis te eet, beteken dat 'n mens daardie vrug in
jou lewe dra en daardie vrug is: twis, jaloersheid, toornigheid,
verdeeldheid, kwaadsprekery, nuusdraery, verwaandheid,
wanorderlikheid (2 Kor. 12:20). Dit is ongetwyfeld die waarheid dat
bogenoemde misdrywe 'n geestelike dood bedien, wat dan uiteindelik
beteken dat 'n mens van God vervreem is (Ef. 4:8). Om van God
vervreem te wees, beteken: om in sonde te lewe (Kol. 2: 13), dit is
gehoorsaamheid aan die wet van sonde (Rom. 6:16) en die vrug van
dooie werke (Ps. 107:14), losbandigheid (1 Tim. 5:6), ongeloof (1 Joh.
5:12) en huigelary (Jud. :12) en bring geestelike onkunde en duisternis
(Matt. 4:16) . Hierdie muurskildery, soos Treppie die fresko probeer
verduidelik het, is dus in der waarheid 'n visuele apokalips van
drogbeelde wat die Benades se verduistering en wanhoop duidelik
illustreer. 'n Duidelike gevolg hiervan is die desperate soeke na sin en
oorsprong.
222
Wanneer alles verkeerd loop en hy bykans waansinnig word . word
hierdie soeke na identiteit tot 'n hoogtepunt gevoer wanneer Lambert op
die dokumente in die laai afkom en hy skreeuend begin vra : 'Wiede fok
is dan sy pa? Wie se fokken kind is hy?" (p. 440) Hier is nie net 'n
soeke na sy aardse identiteit nie, maar 'n begeerte na 'n hemelse
identiteit.
Duidelik is Lambert die produk van Treppie. Hy het in der waarheid (!)
die duiwel as Vader:
Julle het die duiwel as vader, en die begeertes van julle vader wil julle doen. Hy was 'n mensemoordenaar van die begin af en staan nie in die waarheid nie, omdat daar in hom geen waarheid is nie. Wanneer hy leuentaal praat, praat hy uit sy eie, omdat hy 'n leuenaar is en die vader daarvan66
•
Daarom is dit oak nie vreemd nie dat Lambert se naam duidelik geskoei
is op die naam van die Satan , M6rester. In Jes. 14:12 (NIV) word sy val
as m6rester soos volg benoem: How you have fallen from heaven, 0
morning star, son of the dawn! You have been cast down to the
earth . Al was Lambert bedoel as die "skitterende een in die land",
vertoon hy nie die karakter nie - hy is bloat die afskynsel van die duister.
Maar hoe skakel dit met Pop , die produk van Oupop, die Vader van
alles?
68 Joh. 8:44
223
7.2.3 Pop
Pop se naam is ikonies van sy aard , persoonlikheid en lewensuitkyk: hy
is doodstil , onbeweeglik, breekbaar soos porselein en sag soos 'n
lappop, maar oak na die beeld van die mens gemaak: dus aards. Hy
praat nooit baie nie, is baie sag met Mal en probeer oak altyd op sy
sagte kalm manier die dinge reghou tussen sy familielede . Treppie
beskryf horn s6: "Maar Pop is mos 'n softie, geen base woord oar sy
lippe nie." (p. 297) Op die oog at is hy 'n verteenwoordiger van die
goeie, maar helaas het Pop, in al sy oenskynlike onskuld, oak maar 'n
krat vol gemors in sy kas. Hy het as ouer seun die twee jonger kinders
seksueel erg gebruik en gemanipuleer en het skotvry daarvan afgekom.
Hy het deel aan die bloedskande wat gepleeg is en nog steeds gepleeg
word . Boonop verdoesel hy die waarheid oar hulle herkoms, asook die
herkoms van Lambert. Pop kom oak nie sy verantwoordelikhede as
vader na nie, want hy't nooit 'n stem nie en dissiplineer nie sy gesinslede
nie. Van Coller (1995:273) bevestig dat hy in der waarheid die
instandhouer is van die groat Leuen. 1 NWU 1· '-IBRARY_
Hy soek sin in die lewe deur sentimentaliteit en passiewe ontvlugting en
probeer daarom sy bes om die goeie te laat geld. Daarom dat hy nou so
stil en gedwee is en swakkies aanploeter - die veg in die ou lewe van
sonde het plek gemaak vir 'n stille aanvaarding en waardigheid en 'n
daaglikse paging om orde te bring.
224
Pop word oenskynlik 'n vertekende tipe van God , veral deurdat Treppie
soveel klem op Pop se 'alwetenheid ' le . Wanneer Pop vir Treppie
"Joker" (p. 364), 'n manifestasiegestalte van die Satan, noem, is dit ook
sinnebeeldig verwysend na Christus wat die Satan altyd enige plek sal
kan uitken. Wanneer Pop "trane vir Afrika" het (p. 436), wys dit ook
heen na Christus se bewoendheid oor die menslike situasie.
Wanneer hy uiteindelik aan die hand van Lambert sterf, gaan dit ook
maar liggies verby, want sy sterwe weerspieel hoe hy geleef het: "alles
gaan op die ou end tog net verby en dan's dit oor en dan was dit eintlik
niks nie". Alhoewel sy dood veroorsaak word deur die laai vol relieke, is
dit in feite vol doodsbeendere uit die verlede. Dit is trouens bykans asof
die verlede self hier optree as wreker, meen Van Coller (1995:272).
Pop as nasaat van Oupop word hier as die goedige God, veraf en
verantwoordelik vir al die "geneuk" voorgehou . Dit pas ook dat die
karaktertekening so yl is en die ontwikkeling skraps, want die teks wil
juis uitspel God is onkenbaar. Pop se verbintenis met Mol het egter
grater allegoriese dimensie.
7.2.4 Mol
Mol word in die roman geskets as 'n armsalige blanke vrou met '"n
house coat" ('n menslike beskermingslagie) aan, wat haar ontvlugting
soek in die troos van veral haar honde en haar sigarette. Sy se van
haarself: "Jirre, hou my dop, vanaand skiet ek wat Mol Benade is, 'n
225
klapper. Vir my hart en vir my asem lat hulle gelyk kan loop, en vir die
gogga in my kop lat hy kan rus kry, en vir die huis, en vir die mure, om
hulle 'n bietjie lyf te gee, vir die stil, dik binnegoed. om hulle 'n bietjie lig
te gee." (p. 239) Treppie meen dat "waar Mal se kop is, is in elk geval
net 'n gat" en hy wil haar treiter om te sien of sy nag enige "voel" in haar
oar het, want sy het "las skroewe in (haar) kop". Tog is sy nie blind om
Treppie te sien vir wie en wat hy is nie: "Jy's 'n dywel, Treppie .. . Jy's die
een met die hardegat, hier. Hardegat seek! Dywelsbloed!" (p. 110)
Haar lewe saam met haar twee broers en seun67 is 'n harde werklikheid
van bloedskande, armoede, woedebuie en sonde met die bure. Maar dit
is bloat die oppervlakkige uitspeel van haar bestaan. Allegories gesien
is sy, net soos Pop, 'n vertekening van die Godheid, maar dan meer in
die gestalte van 'n Middelaar. Treppie spel haar pivotale rol in hulle
lewens soos volg uit:
Toe se hy vir haar well , hy mag die vital ingredient wees in hulle storie en Pop mag die saving grace wees, maar sy moet net goed beset lat sy is die middelpunt van hul verlange, oftewel die queen bee, en as dit nie vir haar was nie, dan het Lambert, horrelpoot-hommel wat hy is, nooit eers die daglig aanskou nie. (p . 423)
In hierdie gedeelte word die allegoriese identiteit van Mal, Pop en
Treppie duidelik uitgespel. Pop is die vertekening van God, die "saving
grace": En God het mag om alle genade oorvloedig oor julle te laat
67 Die suggestie in die roman is duidelik daar dat Treppie nie die broer van Pop is nie, maar die produk van 'n bloedskendige verhouding. Lambert, weer, is eerder Treppie se bloedskendige seun. Sien Gouws (1995) in die verband.
226
wees. (2 Kor. 9:8 ). Mol is egter die "middelpunt van ons verlange", 'n
intertekstuele verwysing na die ou Hallelujaliedjie waarin Christus s6
genoem word. As dit nie vir haar was nie, sou Lambert nooit bestaan
het nie. Hierin verskuil le Kol. 1: 16-17: want in Hom is alle dinge
geskape wat in die hemele en op die aarde is, wat sienlik en
onsienlik is, trone sowel as heerskappye en owerhede en magte -
alle dinge is deur Hom en tot Hom geskape. En Hy is voor alle
dinge, en in Hom hou alle dinge stand. Mol word dus hier 'n duidelike
vertekening van Christus , veral later as sy met die mes in haar sy
gesteek word, net soos Christus. (p. 443)
Treppie is die "vital ingredient" van die storie - hy maak die sparks en die
sports - hy loop soos 'n brullende leeu rend om te sien wie hy kan
verslind .
Mol se seun, Lambert, sinspeel dan duidelik op die mens met sy
abnormaliteite, buie en onmoontlike eise. Noem horn maar tipe van
Elkemens.
'n Bree karakterisering van Mol lig haar vertekende aard in allegoriese
konteks verder uit: Mol voer 'n bestaan van oomblik tot oomblik en feitlik
sander hoop, behalwe vir die "advertensies wat sy oorspeel in haar kop" .
Haar ontvlugting is wanneer sy die honde kan uitvat vir die nag, 'n
sigaret oor die muur aansteek. of met die karretjie 'n draai ry .
227
Die naam Mal sinspeel duidelik op 'n dieper betekenis en verg derhalwe
oak 'n dieper lees. Odendal et al. (1994:674) verklaar 'n mol as: '"n
muisagtige soogdier met 'n spits snoet, wat gange in die grand grawe en
van plantbolle en wortels lewe". Hierdie diertjie kom feitlik nooit uit in die
bu ite lug nie en kan oak nie sien nie, vanwee sy "tonnellewe". Die ander
verklaring , wat hier ter sake is, is die werkwoord : gemo/, wat doodmaak
beteken.
Om "gemol" te wees, spel uit in geen onduidelike taal nie, waarop sy
afstuur: 'n uitsiglose opoffering om alles en almal bymekaar te hou
want, "sy is die grootste slagoffer van die geweld". (Leuvennink
1994:60)68
Wanneer 'n mens dus na Mal se omstandighede kyk, dan het sy werklik
'n "tonnellewe" van seksuele misbruik deur Pop, Treppie en Lambert:
die ewige 'omsien' na mekaar, wat hulle van kleins af geleer is om te
doen. Die ewige lewe wat Christus belowe is om U te kan ken (Joh .
17:3) . Die woordjie ken het die grondbetekenis van gemeenskap he.
Die seksuele misbruik het dus op fisiese vlak 'n duidelike geestelike
korrelaat. Vergelyk byvoorbeeld Joh. 17:21 : dat almal een mag wees
net soos U, Vader, in My en Ek in U; dat hulle ook in Ons een mag
wees.
68 Marl<. 10:45 Want die Seun van die mens het ook nie gekom om gedien te word nie, maar om te dien en sy lewe te gee as 'n losprys vir baie.
228
Hiermee saam word Mol se allegoriese aanskyn voorgehou in die
voortdurende arbeidsaamheid in en om die huis in Marthastraat, met die
Bybelse konnotasie van Martha wat gewerk het (Luk. 10:38-42). Werk
kry hier ook duidelike seksuele betekenis: "Mol kan try soos sy wil , maar
sy sal nooit 'n hopie geskop kry nie. Die dienende Martha van
Marthastraat - maar dis 'n anderste soort service daai as die van die
enetjie wat die Jehovas altyd so graag vir hulle van lees." (p. 309)
Wanneer Treppie vir haar skree: "Bid , verwaande ou fokken vrotkont,
wie dink sy is sy om te dink sy kan praat met lemand en hy hoar haar?"69
(p. 435) , bevestig dit ironies genoeg eintlik die Maria-idee, wat by die
voete van Jesus bly sit het om van Hom te leer. Duidelik is sy 'n Martha
na buite, maar 'n Maria na binne. Hieruit is dit duidelik dat hierdie
karakter 'n geskakeerde allegoriese dimensionaliteit het, en dat die
allegoriese dimensie afhang van die menslike perspektief waaruit Triomf
gekonsipieer is. Die visie van die abstrakte auteur kan onmoontlik nie
nie deurskemer nie.
Christus word weliswaar vir persoonlike en openbare gewin misbruik.
Dit word veral geskets deur Mol wat binne die kontekstuele politiek van
die roman tipe word van die oermoeder van die apartheidsgedagte. Sy
moet daarop gerig wees om dit wat eie is, te beskerm70• Daarom dat sy
verval in sentimentele herinnerings en idealistiese toekomsdrome, want
hierdie terugkyk verbeeld die terughunkering van die Afrikaner na 'n
69 Joh. 17:7-8: Nou weet hulle dat alles wat U My gegee het, van U kom. Want die woorde wat U My gegee het, het Ek aan hulle gegee; en hulle het dit ontvang en waarlik erken dat Ek van U uitgegaan het, en hulle het geglo dat U My gestuur het.
70 Met 'n duidelike metaforiese gelykstelling van bloedskande en apartheid.
229
vorige politieke era (Van Coller 1995:272) waarin die beskerming van dit
wat eie is, ge·1dealiseer is. Dit sou allegories verklaar kon word as 'n
hunkering na 'n verlore paradys (vgl. p. 419). Solank 'n mens bly
vasklou aan 'n verlede van apartheid wat nie gewerk het nie71, is 'n mens
oak nie oop vir nuwe moontlikhede nie. Dieperliggend verkry hierdie
tematiese fokus 'n duidelike geestelike implikasie. Haar ouers72 het
aards gebly en van die boom van kennis geeet en s6 ook Mol dan ook,
met die resultaat dat sy soos 'n mol vasgevang is in die tonnels van
menslikheid, en daarom 'gemol ' is, met ander woorde: vir die dood
bestem is.
I NWU· I LIBRARY
Nie verniet nie skreeu Treppie vir Mol in die passasie hierbo dat sy moet
"bid" . Mol het 'n duidelike bewussyn van Christus as hemelse Verlosser,
as Bruidegom, al word Hy as veraf en selfs mities-onaantasbaar
voorgehou. Wanneer Lambert praat van Orion, en Mol horn later
napraat, verkry hy duidelik die aanskyn van die hemelse Christus: "Ek
kyk vir Orion, kyk, 'n man van sterre met drie edelstene in sy belt." (p .
449) Amos 5:8 koppel Orion eksplisiet aan Christus en sy Naam/sy
identiteit: Hy wat die Sewe-ster en die Orion gemaak het en die
duisternis in morelig verander en die dag tot nag verduister, wat die
waters van die see roep en dit uitgiet oor die oppervlakte van die
aarde - HERE is sy Naam 73! Met die edelstene in sy belt verkry Hy die
gestalte van die Ou-Testamentiese hoepriester (vergelyk Ex. 28) , en vir
71 Matt. 15:6: So het julle dan die gebod van God kragteloos gemaak ter wille van julle oorlewering.
72 Christus het ook 'n fisiese nageslag. Vergelyk bv. Matt. 1.
73 Vergelyk ook Job 9:9 en Job 38:31 waar Christus se totale beheer gesimboliseer word ten opsigte van Orion.
230
Mal word Hy dan in der waarheid die hemelse Hoepriester van Heb. 9:11
- Hy wat vir ewig lewe om vir ans in te tree by die Vader (Rom. 8:34) .
Mal word duidelik die aardse korrelaat van die Verlosser; Christus, in
vleeslike gestalte. Mal kom egter nooit tot geestelike swangerskap nie;
sy produseer net molshopies (p. 435) - omdolwinge van die aarde;
uitwerpsels van vlees. Haar begeerte na 'n Verlosser word bloat
gemitologiseer.
lnteressant genoeg beteken Orion oak "the dog-star" (Udell & Scott,
1992: LOGOS), wat 'n totaal nuwe dimensie verleen aan die hond
metafoor en die identifikasie tussen mens en Christus, en veral
allegoriese relief verleen aan Mal se voorliefde vir honde.
7 .2.5 Slotsom
Hough (1994a:3) verwys na die Benades "as 'n skewe spieelbeeld van 'n
drie-enige God en dat Mal 'n soort Maria-figuur (is) met greep op die
metafisiese vlak". Soos hierbo aangetoon , is dit nie streng gesproke
waar nie. Pop stel wel 'n vertekende God die Vader voor, Mal 'n
vertekende 'aardse' Christus wat nou verbintenisse het met die hemelse
Orion , Christus die Morester. Uit hierdie ("bloedskendige") verbintenis
ontstaan Lambertus, wat in Triomf duidelik teken word van die gevalle
mens. Treppie word deurlopend en konsekwent voorgehou as die
manifestasie van die Satan.
231
Wanneer bloat oppervlakkig gekyk word na die karakters in Triomf is dit
baie duidelik dat hulle totaal oorgegee is aan hulleself en aan die
sondige bestel waarin hulle leef. Alhoewel Treppie die duidelikste
allegoriese karakterisering in die roman verkry, word al die ander
karakters deur sy dominerende teenwoordigheid bernvloed. Alhoewel
enkeles die goed van die boom van die kennis van goed en kwaad
demonstreer, is dit duidelik dat ook dit tot die dood lei. Daar is
uiteindelik geen geestelike triomf in Triomf nie. Alie paaie lei na die
dood . Soos dit opp. 419 staan: "Dit was more en nou's dit aand." Die
Elkemens, die gevalle sondaar wat gevange gehou word deur sy
omstandighede en smag na verlossing , weet hoe om dit te verkry, maar
kom nooit tot finale oorgawe nie. Hulle bly voor die poorte (p. 451 ),
sander God, "Noordeloos."74
7.3 SAMEVATTING
Uit die bespreking van Marlene van Niekerk se Triomf het duidelik
geblyk dat die teks geskoei is op die allegoriese lees, maar dat die
uiteindelike segging nie korrespondeer met die doel van die allegoris nie,
en dit is naamlik dieselfde intensie as die skrywer/verteller van 'n parabel
of gelykenis, en dit is om die mens se diepgewortelde oortuigings in die
lig van God se ewige plan met horn te 'ondermyn' en te verplaas met die
1• Noord word Bybels geassosieer met die woonplek van God (Ps. 48:2): Sion. Hebr. 12:22 stel dit soos volg:
Maar julle het gekom by die berg Sion en die stad van die lewende God, die hemelse Jerusalem en tienduisende engele.
232
oorspronklike Goddelike bedoeling . Van Niekerk is wel duidelik onderle
in die verlossingsplan in Christus, en sy ken die Woord en die kerklike
jargon, maar haar visie op verlossing word nie tradisioneel
getransponeer nie. Die volgende ander teoretiese bevindinge is in die
hoofstuk gemaak:
+ 'n Omvattende roman kan hoogstens werk met allegoriese
vertekeninge. Gewoonlik is daar 'n spilpuntfiguur wat taamlik
een-eenduidig allegories gekorreleer kan word , maar die ander
karakters kry hul allegoriese identiteit deur hul verhouding en
assosiasie met die spilpuntfiguur.
+ Lesers en kritici kan dikwels hulle bloot deur die
oppervlakgegewe van die teks laat mislei. In 'n groot mate kan
'n mens nie 'n boek op sy buitebaadjie takseer nie. Die allegorie
le dikwels verskuil en moet uitgelees word .
+ Allegoriee maak ekstensief gebruik van Bybelse simboliek,
vertelstrategiee (soos gelykenisse) en stelwyses.
+ Die buitetekstuele gegewens, soos die buiteblad en die motto
speel 'n belangrike heuristiese rol in die uitlees van die
allegoriese grondlaag in 'n teks.
233
• Alhoewel die Christelike allegorie breedweg korrespondeer met
die verlossingsplan van God in Christus, is dit soms, soos in
Triomf, die geval dat daar 'n vertekening kan plaasvind as
gevolg van die abstrakte auteur se lewensbeskouing.
+ Die allegorie wil nie bloat die universele kragte teenoor mekaar
in allegoriese kategoriee stel nie en wil ook nie net oppervlakkig
moraliseer nie, maar uiteindelik lewe teenoor dood stel en die
leser as mens se keuses be"invloed .
+ In 'n roman wat dikwels melding maak van 'n dubbele
werklikheid , valse werklikheid , droom, fantasie, verbeelding, is
die kans baie groat dat die verhaal 'n allegoriese raam het. Om
in die roman agter te kom daar is iets meer as die onmiddellike
hier en nou, soos Goosen gese het, to prove there's someone
there, het duidelik ook 'n allegoriese substraat en moet as 'n
aanduiding dien om die teks as sodanig te lees. Die teks wat
allegories gekonsipieer is, vra om 'n geestelike beoordeling , al is
dit nie streng gesproke 'n Christelike allegorie nie.
HOOFSTUK 8
SAMEVATTING EN SLOTSOM
Vanaf die vroegste tye wat die mens krities oor geestesprodukte besin
het, was die behoefte aanwesig om op strukturele wyse deur
klassifikasie te onderskei. In hierdie studie wou ondersoek word in watter
mate kan alle literatuur tot eenvoudige epiese vertelvorme teruggevoer
word en hoe die verskynsel van skematisering en sistematiese herhaling
inderdaad gevitaliseer is. Die allegorie is die oermoeder van alle
tiperinge omdat dit teruggevoer kan word tot die begin van die
mensdom. Die stryd tussen goed en kwaad en die gepaardgaande
worsteling om die siel van die mens loop soos 'n goue draad deur
bykans alle vertellings van alle eeue.
Die doel van hierdie navorsing was om vanuit 'n Christussentriese
geloofsoortuiging enkele verhale te bestudeer met die oog daarop om
aan te toon dat hierdie eietydse tekste dikwels na 'n oertipering
terugbuig . Die voorlopige identifisering van sodanige oertipering kan dan
heuristies gebruik word om die strukturele moermatrys uit te lig .
Aan die hand van die allegoriese leesstrateg ie is aangetoon dat die
letterkunde vanuit 'n Christussentriese uitgangspunt beoordeel kan
word. Dit is duidelik dat die hedendaagse prosateks in 'n baie groot mate
bewustelik die enkelvoudige vertelvorm van die allegorie ontgin, maar
telkens binne 'n unieke inkleding.
235
Al die gestelde hipoteses is in die loop van die studie geverifieer en uit
die teksanalises en -interpretasies is 'n meer gedetailleerde teoretiese
beskouing van die allegorie verkry. Die volgende punte kan as
bevindinge voorgehou word.
+ Oertiperings van die letterkunde kan soms gevaarlik naby aan
mekaar le en derhalwe oorvleuel hulle dikwels .
+ Die allegorie is 'n versinnebeelding van 'n diep geestelike
realiteit. In die rasegte allegorie word die leser aan die hand van
gespesifiseerde simboliese modusse in die verhaal begelei om
na dieper betekenisse in die teks te gaan soek.
+ Die Christelike allegorie korrespondeer duidelik met die
verlossingsplan van God in Christus. Daarom is dit dan ook so
dat die allegorie swaar sal steun op die Bybel se simboliese
♦
taal.
'n Teks wat van
1, Nwu. · I -l8fi4Ry
meet at aan duidelik 'n swaar neerslag van
metaforiese reminissensie en simbole het, open die verwag
tingshorison van die leser dat die teks vra na 'n allegoriese
leesmodus.
+ Die allegoris het dieselfde intensie as die skrywer/verteller van 'n
parabel of gelykenis, en dit is om die mens se diepgewortelde
eie oortuigings in die lig van God se ewige plan met horn te
'ondermyn' en te verplaas met die oorspronklike Goddelike
bedoeling . Dit maak 'n appel op die leser. Derhalwe stel die
236
allegorie nie bloat die universele kragte teenoor mekaar in
allegoriese kategoriee nie en wil hy nie net oppervlakkig
moraliseer nie. maar uiteindelik lewe teenoor dood stel en die
leser as mens se keuses beYnvloed .
• In die teorie van karakters en karakterisering word nie
genoegsaam verreken dat die allegorie juis met stereotipering,
of dan gekwalifiseerde of gestereotipeerde ontwikkeling, werk
nie. Agter tipes en houdings skuil karakters allegories sander
dat dit ooit as sodanig gesuggereer word . Karakterisering in die
allegorie werk dus in tipes, en alhoewel dit beperkend optree ten
opsigte van karakterontwikkeling, wek die detailinkleding
daarvan 'n heuristiese spanning om die karakter uit die
verhaalgegewe te verlos en binne die tipe pas te maak.
Karakterisering in die allegorie is as gevolg van die aard van die
vertelling rand en plat. Binne die beperkinge van die tipe kan
ontwikkeling plaasvind , maar altyd binne die gestelde nis. In 'n
oerdidaktiese vorm soos die allegorie word die karakter in die
verhaal 'n Elkemens.
+ Die allegorie se belangrikste funksie is om reseptief-esteties die
leser te beweeg tot die insien van 'n vals bewussyn. In
allegoriese karakterisering is die vormingskragte van identiteit
van groat belang. Die ontginning van hierdie lewenskragte wys
die onderliggende vals bewussyn uit.
237
• Die hantering van die allegorie in die roman verskil van die
hantering daarvan in kortverhale . Allegoriese spore in die roman
is veel meer verskuild en werk met indirekte betekenisgewing .
Dit geskied egter bloat indien die leser kan insien dat die
vertelling dieper as die fiksionele strek.
• In 'n roman wat dikwels melding maak van 'n dubbele
werklikheid , valse werklikheid , droom, fantasie, verbeelding, is
die kans baie groat dat die verhaal 'n allegoriese raam het. Om
in die roman agter te kom daar is iets meer as die onmiddellike
hier en nou, to prove there's someone there, het duidelik oak 'n
allegoriese substraat en moet as 'n aanduiding dien om die teks
as sodanig te lees. Die teks wat allegories gekonsipieer is, vra
om 'n geestelike beoordeling.
• Die nie-talige komposisionele aanbod van die teks, veral die
bevoorgrondingstegnieke of ekstratekstuele aanduidings (voor
blad , titel , motto, die skadeloosstelling en gesprekke met die
skrywer) is belangrike heuristiese sleutels om die verhaal se
verswee allegoriese diepte te ontgin. Die ekstratekstuele
elemente van hierdie teks het elkeen 'n genetiese dryfkrag om
die tiperingsaard van die teks vir die leser voor te berei.
• In die allegorie word 'n duidelike skeiding tussen groeperinge
gemaak. Dit wat as kollektief geeien word , word gedifferensieer.
Alhoewel daar 'n kollektiewe aanslag is ter wille van tiperings
moontlikhede, het die allegorie altyd die individu in gedagte. 'n
238
Allegorietipe maak dit moontlik vir die ieser om horn as individu
kollektief te kan identifiseer met die gevalle toestand van die
mensdom alvorens hy individueel genesing kan kry.
• Die sender en sy kodes is 'n integrale dee! van die literere
kommunikasieproses. Dikwels met die lees van 'n allegoriese
teks moet outeursintensies op verantwoordelike wyse betrek
word in die semiotiese sisteem.
+ Die verlore paradys as uitgebreide metafoor is 'n merker van die
allegorie. Binne die uitspeel van tiperingsimbole vind die
eietydse inkleding van die allegorie plaas.
+ In die Christelike allegorie is daar duidelik 'n narratiewe
geskiedenis waarbinne daar 'n beslissende keuse oar die
karakter se verhouding met God kom. Daar is dus dikwels 'n
natuurlike fase en daarna 'n geestelike fase te onderskei.
+ Eerlikheid van die verteller in die allegorie is van groat belang.
Die waarneming moet ongekomprimeerd wees, die kyk op sake
ongekompliseerd en die vertelwyse eenvoudig. Geloofwaar
digheid is 'n ononderhandelbare karaktereienskap by die
(dikwels ekstradiegetiese) verteller. Om die rede is die kind as
verteller oak besonder bruikbaar in die allegorie.
+ Die allegoriese teks sal dikwels op tematiese vlak 'n soeke of
onvervuldheid ten grondslag he.
239
• Gestaltegewing aan die profane is binne die raamwerk van die
allegorie onontbeerlik. Allegorie handel ten diepste oor die stryd
tussen goed en kwaad en die gestaltegewing aan die Bose is
derhalwe 'n noodwendigheid . Binne die allegorie, egter, word
die danker ondertoon nie 'n doel op sigself nie, maar word dit
gerig op die openbaarmaking van die Lig . Soos die klassieke
tragedie , werk die allegorie ook met skrik en mededoe om die
leser te beweeg tot 'n keuse. Die vrug van die twee borne van
Genesis, die boom van die kennis van goed en kwaad en die
Boom van die Lewe, staan derhalwe altyd sentraal in die
allegorie. I Nwu / llBRARY
+ Die allegorie klee 'n oeroue boodskap in 'n nuwe gewaad. Die
allegorie verreken dus die eietydse konteks in 'n oerformule.
+ Ten besluite: die navorsing het aangetoon dat alle tekste as 't
ware eet van die vrugte van die boom van kennis van goed en
kwaad is, en dat dit die dood bedien , maar ook dat daar in alle
tekste die (soms onuitgesproke) merkers le van die mens se
hunkering na die Boom van die Lewe. Dit is 'n bevestig ing van
die feit dat Christussentriese navorsing 'n ontbrekende skakel is
in die galery van benaderings tot die literatuurstudie.
BIBLIOGRAFIE
Abrahams, T. 1995. Die Ampie van die Ninenties. Karring Nege, Lente. pp. 43-44.
Achtemier, P.J. 1985. Harper's Bible Dictionary. San Francisco: Harper and Row. (Logos) .
Alter, R. & Kerkmode, F. 1989. The Literary Guide to the Bible. Glasgow: Fontana Press.
Amplified, The Bible. 1987. Grand Rapids: Zondervan Publishing House.
Arens, W . 1986. The Original Sin : Incest and Its Meaning . New York: Oxford University Press.
Aucamp, H. 1993. Magiese realisme in 'n prosa-hoogtepunt. Die SuidAfrikaan , nr. 42, Januarie. pp. 42&45.
Aucamp, H. 1995. "Aan jou dade grens 'n ewigheid" . In: Sewe sondes, nee meer. Kaapstad : Tafelberg. pp . 9-25.
Baldick, C. 1990. The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms. Oxford: University Press.
Beekman, K. 1983. Enkelvoudige vormen en hun verwerking . Spektator, 12(15). pp . 329-344.
Behr, M. 1993. Die reuk van appels. Strand : Queillerie.
Bell, P. 1968. From myth to allegory. London : Heinemann.
Bettelheim, B. 1988. The Uses of Enchantment: The meaning and importance of Fairy Tales. Suffolk: Penguin Books.
Beukes, M.P. 1993. Ginogenese as diskoers van mag - gestaltegewing van die nuwe vrou in tekste van Krog, Van der Vyyer en Goosen. Ongepubliseerde D. Litt . -proefskrif, Universiteit van Bophuthatswana.
Bloomfield , M.W . 1981 . Allegory, Myth and Symbol. London: Harvard University Press.
Bodar, A. 1983. Negen eenvoudige vormen . Spektator, 13(2). pp. 71-87.
241
Bomans, G. 1981 . "De Rijke bramenplukker. Een sprookje". In: Schoonees, P.C., Ohlhoff, H. & Strydom, S., reds. 1981. Uit de Nederlandse Verhaalkunst. Pretoria: Van Schaiks. pp. 42-46.
Botma, G. 1994. Blitsverkoper wat nie volkome oortuig. Beeld , 17 Augustus. p. 5.
Britz, E. 1993. Gewaagde sekstonele en die jong student. Boekewereld, Augustus. p. 5.
Bulfinch , T. 1962. The Age of Fable or Beauties of Mythology. New York: New American Library.
Suning, M. 1992. Allegory, the American Canon , and Thomas Pynchon's The crying of Lot 49 . In: Verhoeven, W.M. Rewriting the Dream: Amsterdam: Van Gennep. pp. 143-156.
Bunyan, J. 1964. The Pilgrim's Progress. New York: New American Library.
Buscop, J. 1993. Die groteske as moermatrys van die poetika van Breyten Breytenbach. Ongepubliseerde D. Litt. - proefskrif, Universiteit van Bophuthatswana.
Bybel, Die 1933. Ou Vertaling. Kaapstad : Bybelgenootskap van SuidAfrika
Bybel, Die. 1983. Nuwe Vertaling . Holland: Jongbloed.
Campbell , J. 1988. The Hero with a Thousand Faces. Glasgow: Paladin Grafton Books.
Carey, J.W. 1988. Taking culture seriously. In : Carey, J.W. , red . Media, Myths and Narratives: Television and the Press. London: Sage. pp. 8-19 . (Sage annual reviews of communication research , volume 15.)
Chetwynd, T. 1982. A Dictionary of Symbols. Glasgow: Paladin Grafton Books.
Cirlot, J.E. 1990. A Dictionary of Symbols. London: Routledge & Kegan Paul.
Cloete, T.T. , red . 1992. Literere terme en teoriee. Pretoria: HAUMLiterer.
Coetser, J.L. 1986. Die struktuur van die allegorie. Tydskrif vir literatuurwetenskap, 2(2). pp . 29-40.
Conner, K.J. 1992. Interpreting the Symbols and Types. Portland , Oregan: Bible Temple Publish ing.
242
Conradie . P.J. 1985. Karakteriseringsmetodes. In: Cloete, T.T. , Botha, E. & Malan, C. Gids by die literatuurstudie. Pretoria : HAUMLiterer. pp. 217-218.
Culler, J. 1981 . The Pursuit of Signs . London : Routledge & Keg an Paul.
De Jong, M. 1990. Goosen se nuwe boek vat drienks, dit rook, dit van slange. Die Suid-Afrikaan, Junie-Julie. p. 33.
De Jong, M. 1992. Die Neofacistiese hart is 'n gevaarlike jaghond. Die Suid-Afrikaan, Desember 1991 / Januarie. pp. 39-41 .
Dillon, G.L. 1978. Language Processing and the Reading of Literature: towards a Model of Comprehension . Bloomington: Indiana University Press.
Douglas, J.D., Bruce, F.F., Packer, J.I. , Tasker, R.V.G., Wiseman, D.J. red . 1974. The New Bible Dictionary. London: Inter-Varsity Press.
Dreckmeyr, T. 1997. Towards Christ-centred education. CcE Books, Pretoria: V&R Printing Works.
Dreyer, P.S. 1979. Tipering van Afrikanerskap. In: Nel, P.G. reds. Die kultuurontplooiing van die Afrikaner. Pretoria: HAUM. pp. 37-47 .
Du Plessis, P. 1980. Die Afrikaanse poesie vandag. Standpunte, 33 (6) , Desember. pp. 13-22.
Du Plessis, H. 1993. Skryf 'n storie (praktiese wenke en opdragte vir die voornemende skrywer) . Pretoria : J.P. van der Walt.
Du Plooy, H. 1985. Literatuur uit die lewe: Andre Jolles se Einfache Formen. Tydskrif vir Literatuurwetenskap 1 (4) . pp. 20-37.
Du Plooy, H. 1990. Kontemporere literatuurteorie en die studie en onderrig van die Afrikaanse letterkunde. In : Malan, C. & Jooste, G.A., reds . Onder andere. Pretoria: Unisa. pp. 13-26. (ALVpublikasiereeks 4.)
Du Toit, P.J. & Kloppers, A. 1989. Skepping en struktuur: 'n inleiding tot die studie van die Prosakuns. Kaapstad: Human & Rousseau .
Eliade, J. 1988 The Hero with a Thousand Faces. London: Paladin.
Elsbree, L. 1982. The Rituals of life ; patterns in narrative. Port Washington: Kennikat.
243
Engelbrecht, B.J. 1979. Die godsdiens van die Afrikaner. In: Nel, P.G. reds . Die kultuurontplooiinq van die Afrikaner. Pretoria: HAUM pp. 48-63.
Engelbrecht, T. 1992. Verhale gebore uit magteloosheid en woede. Beeld-kalender, 5 November. p. 2.
Ester, H. 1993. Die Suid-Afrikaanse literatuur as etiese en estetiese uitdaging vir 'n Europese leser. Stilet, 5 (2) , September. pp. 1-11 .
Ester, H. 1994. Cultureel geheugenverlies . Trouw, 22 Oktober. p. 12.
Ester, H. 1996. Die terugkeer van het sprookje. Over de achtergronden van een opmerkelijk verschijnsel. Stilet, 8 (2) , September. pp. 132-139.
Estes, C.P. 1992. Women who run with the Wolves. London : Random House.
Ferreira, J. 1993. Nee, dit help nie. Van Niekerk is goed. lnsig, 28 Januarie. p. 139.
Forster, E.M. 1974. Aspects of the Novel. London: Hodder & Stoughton.
Frost, E. 1989. Kodes van die homo-erotiek in die Afrikaanse poesie -'n dialektiese lesing . Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van Pretoria .
Gaskell , G.A. 1988. Dictionary of Scripture and Myth . New York: Dorset Press.
Gilfillan , J.M. 1990. Hierd ie is 'n volksboek Huil van die lag . Transvaler, 13 Augustus . p. 10.
Goosen, J. 1990. Ons is nie almal so nie. Pretoria: HAUM-Literer.
Goosen, J. 1991 . Ons was almal so. Die erkenning is wat die land nou nodig het. Rapport, Sondag , 15 Mei . p. 11 .
Gouws, T. 1988a. Die transskriptuele lees: hiaat, haplografie en transkripsie in die poesie van Breytenbach, Krog en Cloete - 'n logolinguale lesing . Potchefstroom. D.Litt.-proefskrif, PU vir CHO.
Gouws, T. 1988b. 'n Vars jag se bloed . De Kat, jg. 4, nr. 5, November. pp. 101-102.
Gouws, T. 1992a. Die debuut is een van die frisstes in 10 jaar. Beeld 21 Desember. p. 14.
244
Gouws. T. 1992b. Formulesukses en suksesformule vir goeie gewilde prosa. In: Steenberg , D.H. & Du Plessis , H., reds . Skryfateljee: gesprekke oor skryfwerk. Pretoria: Van Schaiks. pp. 82-86.
Gouws, T. 1993a. Afrikanerdom se gesigte deurgrond. Boekebeeld , 26 April. p. 8.
Gouws, T. 1993b. Toetssteen vir Afrikanerskap. Die Transvaler, 19 Januarie. p. 15.
Gouws, T. 1994. 'Nuwe vrou' gaan bly. Beeld , 11 Julie. p. 8.
Gouws, T. 1995. Boekbesprekings. Tydskrif vir letterkunde, jg. 33. (1 ), Februarie. pp. 88-90.
Grabe, I. 1995. Voices in comtemporary South African narrative: an exploration of narrative strategies for engaging with current socio-political issues. Tydskrif vir literatuurwetenskap, jg. 11 . (2) , Junie, pp. 29-34 .
Grambs, D. 1984. Literary Companion Dictionary: words about words. London : Routledge & Kegan Paul.
Greene, A. 1980. Ten Touchstones to Distinctive Christian Thought. Medina: Alta Vista .
Grobbelaar, P.W. 1975. Die Afrikaner en sy kultuur: families, familiename en fam iliewapens. Kaapstad : Tafelberg.
Hambidge, J. 1990. Vermaaklik en ontstellend. Bedrieglik toeganklik, terselfdertyd ingewikkeld . Beeld , Maandag, 13 Augustus. p. 1.
Hambidge, J. 1992. Digter debuteer met kart prosa wat satiries kielie. Burger, jg . 78. November. p. 6.
Hartman, H.H. 1981 . Saving the text: Literature/Derrida/Philosophy. Baltimore: The John Hopkins University Press.
Hawthorn, J. 1994. A Glossary of Contemporary Literary Theory. London: Edward Arnold .
Hill , C. s.j . Family Foundations Facilitator Training Manual. Littleton: Family Foundations International.
Hillyer, N. 1962. The New Bible Dictionary. Wheaton, Illinois: Tyndale House Publishers. (Logos) .
Honig , E. 1966. The making of Allegory. In : Quilligan , M. 1979. The Language of Allegory . London : Cornell University Press. p. 99.
Hough, B. 1993. Afrikaner-obsessie tot op been oopgekloof. lnsig, 25 Junie. p. 9.
245
Hough, B. 1994a. Dit is een van die beste romans wat in jare verskyn het. lnsig , Julie. p. 3.
Hough , B. 1994b. Marlene se Triomf wys ans is alma! so. Rapport, jg . 25, nr. 26, 26 Junie. p. 39 .
Huisamen, T. 1993. Die erwe van ans vaad're. De Kat, jg. 8, nr. 12, 30 Junie. p. 104.
Human, T. 1993. Debuutroman sal leser lank bybly. Die Volksblad , 2 Augustus. p. 8.
Iser, W. 1974. The reading process: A Phenomenological Approach. In : Tompkins, J.P. , red . 1984. Reader-response Criticism: From Formalism to Post-structuralism. Baltimore: The John Hopkins University Press. pp. 50-69 .
Johl , J. 1993. Prosadebuut nuwe stem in Afrikaans . Die Volksblad, 5 April , p. 9.
Jolles, A. 1972. Einfache Formen . Tubringen : Max Niemeyer.
Jordaan, C.L. 1977. Die kulturele roepingsgestalte van die Afrikaner. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling. PU vir CHO.
Jordaan, J. 1990. Geesbeheerde gesondheid . Springs: VG Uitgewers.
Joyner, R. 1992. There were two trees in the garden. Pineville: Whitaker House.
Joyner, R. 1994. Mobilizing the army of God . Pineville: Whitaker House.
Joyner, R. 1995. Epic battles of the last days. Pineville: Whitaker House.
Kannemeyer, J.C. 1994. Vindingryke roman. Die intieme geweld van apartheid word ontbloot. DSA, nr. 48, Maart/April. pp. 55-56.
Lass, A.H ., Kiremidjian, D. & Goldstein , R.M. 1989. Dictionary of Allusions. Suffolk: Richard Clay.
Lassiter, M. 1983. Our names. our selves. London : Heinemann.
Lemmer, E. 1994. Gen(re) in die resente Afrikaanse literatuur: permutasies en matriksmoontlikhede in tekste van Goosen. Krog en Brink. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van Pretoria.
Leuvennink, J. 1994. 10 (reguit) vrae aan Marlene. Sarie, jg. 46 (3), 3 Augustus. pp. 59-60.
246
Liddell , H. G. , & Scott, P.J. 1992. Abridged Greek-English Lexicon . Oxford : Oxford University Press
Lindenberg, E. 1993. Plesierig en stimulerend . De Kat, 8 (8), Februarie. p. 83.
Lauw, J. P. & Nida, E. A. 1989. Greek-English Lexicon of the New Testament based on Semantic Domains. New York: United Bible Societies.
Lauw, N.P. van Wyk. 1950. Die digter as intellektueel. Den Haag: MM Stols.
Lauw, N.P. van Wyk. 1964. Die Afrikaner en die stad . In: Lauw, N.P. van Wyk. 1986. Versamelde prosa 2. Kaapstad: Human & Rousseau. pp. 631-635.
Lauw, N.P. van Wyk. 1970. Random eie werk. Kaapstad: Tafelberg.
Maatje, F.C. 1976. Literatuurwetenschap: Grondslagen van een theorie van het werk. Utrecht: Bohn , Scheltema & Holkema.
Mac Queen , J. 1978. Allegory. Arrowsmith , London : Methuen.
Mackay, J.A. 1969. Christian reality and appearance. Richmond: John Knox Press.
Malan, C. 1992. Pure Grietse tragedie! Vrye Weekblad . 26 Junie-2 Julie. pp. 22-23.
Malan, R. 1992. Allegorie. In : Cloete, T.T. , reds . Literere terme en teoriee. Pretoria: HAUM-Literer. pp. 8-9 .
McHale, B. 1987. Postmodernist fiction . London: Methuen.
McLeod , W.T. 1987. The New Collins Dictionary and Thesaurus. Glasgow: Collins Sons.
Meisel, P. 1981 . Two interviews with Julia Kristeva . Partisan Review, 12 (3) , October. pp. 120-132.
Meyer, J. 1998. Wees meester van jou emosies. Springs: VG Uitgewers.
Mijnhardt, C. F. 1975. Afrikaanse Bybelkonkordansie. Pretoria: Van Schaiks.
Muller, M. 1993. Die Afrikaanse roman reik uit na vernuwing . Stilet, 5 (2) , September. pp.143-154.
Muller, M. 1995. 'n Mitiese en simboliese kragtoer. Woord & Daad. Winter, vol. 35, (352). pp. 27-28 .
247
Nee, W . 1977. The Spiritual Man In Three Volumes. New York: Christian Fellowship Publishers .
New International Version , The Bible. 1984. Grand Rapids, Ml: Zondervan Publishing House.
Odendaal , B.J. 1997. Is T.T. Cloete 'n Calvinistiese digter? Literator, 18 (2) , Augustus . pp. 1-23.
Odendal, F.F. , Schoonees, P.C. , Swanepoel , C.J., Du Tait, S.J ., Booysen , C.M. 1994. HAT: Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal. Johannesburg: Perskor.
Olivier, G. 1990. Ons is inderdaad almal so. Vrye weekblad , 27 Julie. p. 15.
Olivier, F. 1994. 'n Triomfantelike debuut. Beeld . 4 Julie. p.10.
Pakendorf, G. 1990. Klein roman sommer pure leesgenot. Die Burger, Donderdag , 13 September. p. 9.
Payne, L. 1994. The broken image. Eastbourne: Kingsway Publications.
Pienaar, H. 1992. Spekskiet-verhale soos nog nooit in Afrikaans. Rapport , jg , 21, nr. 49 , 6 Desember. p. 29 .
Pieterse, H. 1993. Kruin van apartheid deur 'n kind se oe. Rapport, 30 Mei. p. 39.
Preminger, A. red. 1979. Princeton Encyclopedia of poetry and poetics. London: Macmillan .
Pretorius, S.J. 1972. Die stryd tussen hemel en hel: 'n paging tot verklaring van Vandel se Christelike epos Joannes de Boetgezant. Ongepubliseerde D.Litt.-proefskrif, Unisa.
Propp, V. 1985. Theory and History of Folklore. 2 nd. Edition. University of Texas: Texas.
Propp, V . 1988. Morphology of the Folktale. 2 nd . Edition . University of Texas: Texas.
Quilligan, M. 1979. The Language of Allegory . London: Cornell University Press.
Reichert, J. 1977. Making sense of Literature. Chicago: University of Chicago Press.
Reve, G. 1981 . Veel genoegen. Tirade, 25. pp. 608-610.
248
Rogerson , J.W. 1984. Slippery words : Myth . In : Dundes, A., red . Sacred Narrative: Readings in the Theory of Myth . Berkeley: University of Californ ia Press. pp . 62-71 .
Roos. H. 1993. Mite, sage, epos en sprokie : die transformasie van tradisionele patrone in twee Afrikaanse romans uit 1991 . Tydskrif vir Literatuurwetenskap , 9, (3/4) . pp. 203-210.
Rossouw, M. 1993. Resensie: Die reuk van appels (Mark Behr). Dolos. Februarie. pp. 21-22.
Said , E.W. 1982. Opponents, audiences, constituencies and community. In: Foster, H., ed . 1983. The anti-aesthetic: essays on postmodern culture . Port Townsend : Bay Press. pp. 135-159.
Scheepers, R. 1990. Ons is nie alma! so nie of is ans? NaweekVolksblad , 21 Julie. p. 15.
Scheffer, R. 1993. Fraai klanke uit Valsbaai . Democracy in action. 7 (2), 15 April. 27.
Schoombie, S. 1994. Lili Marlene. De Kat, Julie. p. 76-79.
Segers, R. 1980. Het lezen van literatuur. Baarn : Uitgeverij Ambo.
Senekal , J.H. 1978. Beeld en bedryf. Pretoria : Van Schaiks .
Shaw, H. 1972. Dictionary of Literary Terms. New York: Mc Graw-Hill.
Shipley, J.T. 1979. Dictionary of Word Oorigins. Totowa, NJ : Littlefield, Adams.
Smuts, J.P. 1975. Karakterisering in die Afrikaanse roman . Kaapstad : Nasionale Boekdrukkery.
Smuts, J.P. 1980. Hoe om 'n roman te ontleed . Pretoria: Academica.
Smuts, J.P. 1988. Tendense in die jongste Afrikaanse prosa. In: Wiehahn, R & Roodt, reds . Teks en tendens. Hillcrest: Owen Burgess. pp., 27-37. (ALV-publikasiereeks 2.) .
Smuts, J.P. 1996. Die Afrikaanse prosa 1990-1995: 'n leesverslag . Stilet, 8 (2) , September. pp. 1- 17.
Spivak, G. 1987. In other Worlds: Essays in Cultural Politics. New York: Methuen.
Spurgeon, C.H. 1995. Morning and Evening. Oak Harbor, WA: Logos Research Systems.
249
Steenberg, E. 1979. Die sprokie as kunssoort . Tydskrif vir letterkunde, 17 (4) , November. pp. 84-89.
Steenberg, E. 1992. Sprokie , In : Cloete , T .T. Literere terme en teoriee. Pretoria : HAUM-Literer. pp . 502-503.
Swanepoel , E. 1994 . Geen uitkoms nie. De Kat, jg. 10, nr. 3, pp . 104-105.
Swartz, M. 1994. Sy wou nie skok met roman , se Marlene. Die Burger, jg . 80, 9 Augustus. p. 5.
Van Coller, H.P. & Van Jaarsveld , G.J. 1984. lnleiding . In : Van Coller, H.P. & Van Jaarsveld , G.J., reds. Woorde as dade: taalhandelinge en letterkunde. Durban : Butterworth . pp. i-vi .
Van Coller, H. 1993. Swaardra al aan die een kant: swaarwigtigheid in die Afrikaanse prosa . Stilet, 5 (2) , September. pp. 129-141 .
Van Coller, H.P. 1995. Tussen nostalgie en parodie : die Afrikaanse prosa in die jare negentig (Deel II). Tydskrif v1r geesteswetenskappe, jg . 35, nr. 4, pp. 271-275.
Van der Elst, J. 1985. Die persoon in die verhaal : metodes van uitbeelding. In: Steenberg , D.H., et al. ATKV-Prosaskryf 85 . Potchefstroom: Reeks A: Geesteswetenskappe, nr. 53 . PU vir CHO. pp. 35-44.
Van der Ent, H. 1986. Christelijke literatuur bestaat nie. Woordwerk 27 (7), pp. 69-73. (Temanommer: Draagvlak-christelijke literatuur tegen het einde van de twintigste eeuw.)
Van der Westhuizen, C. 1993. 'n Strik vir die lewe. Vrye Weekblad ,. 4 Maart. p. 27.
Van Eetveldt, H.J. 1985. Karakter. In : Cloete, T.T., Botha, E. & Malan , C. Gids by die literatuurstudie. Pretoria : HAUM-Literer. pp. 72-75.
Van Gorp, H. , Ghesquiere, R. , Delabastita , D. & Flamend , J. 1986. Lexicon van literaire termen . Groningen : Wolters-Noordhoff.
Van Niekerk, M. 1992. "Honderd en vyftig Jaar Spekfontein". In : Die Vrou wat haar verkyker vergeet het. Pretoria : HAUM-Literer. pp. 96-106.
Van Niekerk, M. 1996. Triomf. Kaapstad: Queillerie .
Van Peer, W. 1986. Stylistics and Psychology: Investigations of foregrounding. London : Croon Helm.
250
Van Rooyen , A. 1994. Die Afrikaanse naamboek. Kaapstad: Queillerie .
Van Vuuren , H. 1993. Nuwe teenwoordigheid in Afrikaanse prosa; Marlene - 'n sterk debuut. Die Transvaler, jg . 5, 25 Maart. p. 13.
Van Zyl , I. 1987. Repliek op Marianne de Jong: Riffaterre: repl iek op ctr. la van Zyl ter afsluiting. Tydskrif vir letterkunde, 25 (1 ), Februarie. pp. 74-76.
Van Zyl , W. 1993. Debuutroman wat beYndruk: onlangse Afrikanermites kom onder die soeklig . Die Burger, 18 Mei. p. 7.
Venter, L.S. 1994. Geen doekies gedraai om Triomf se karakters. Rapport, jg . 25, nr. 30 , 24 Julie. p. 17.
Viljoen , L. 1994. Skroewe en brackets spat in Triomf. Die SuidAfrikaan , nommer 49 . Julie/Augustus. pp. 53-54.
Wagener, P. 1995. Oktaaf. In: Aucamp, H., samest. Sewe sondes, nee meer. Kaapstad : Tafelberg . pp . 202-215.
Werkman , H. 1996. Christel ijke literatuur in Nederland aan het einde van de 20e eeuw. Literator, 17 (1 ), April. pp . 5-25.
Whyte, H.A.M. 1994. Die wonder van die bloed . Brakpan: Verenig Gereformeerde Uitgewers.
Wigoder, G., Paul , S.M., Benedict, T. , Viviano, O.P., & Stern , E. 1986. Il lustrated Dictionary & Concordance of the Bible. Pleasantville, New York : Reader's Digest Association .
Wynne-Davies , M., red . 1989. Bloomsbury guide to English literature. London : Bloomsbury.
Zaaiman , R. 1995. Spieel Triomf Christelike waardes? Die Volksblad . 19Julie. p.1.
I, WU I --'8RARY
THE ALLEGORICAL METHOD OF READING IN THE
CONTEMPORARY AFRIKAANS LITERATURE: A CHRISTOCENTRIC READER STRATEGY
by
MARLENE VISSER
B.A. , B.A. Hons., M.A. , H.E.D.
Dissertation presented to fulfil the requirements for the degree
DOCTOR LITTERARUM
in the
DEPARTMENT OF AFRIKAANS
at the
FACULTY OF HUMANITIES
at the
UNIVERSITY OF NORTH-WEST
PROMOTER: PROF. T.GOUWS
Mafikeng December 1998
SYNOPSIS
Since the earliest time that man has let his thoughts dwell critically on
aspects of humanity there has been the need to classify structurally. In
this study an investigation was launched in order to find out to which
degree all literature could be traced back to simple narrative forms. and
how the phenomenon of schematisation and systematic repetition is in fact
brought into being. The allegory is the literary prototype of all narrative
styles since it very often points back to the origin of man. The conflict
between good and evil and the associated struggle for the soul of man
stretches like a golden thread in almost all narratives through the ages.
The purpose of this investigation was to study a few narratives from a
Christocentric perspective. The aim was to indicate that these modern
texts are generated from a literary prototype. The preliminary identification
of such a literary prototype can then be used heuristically to expose the
structural matrix.
By identifying the matrix of the allegory in texts which prompted such an
approach, it was shown that literature can be evaluated from a
Christocentric point of view. It is clear that the modern text in prose
intentionally exploits the simple narrative form of the allegory, but in a
unique setting.
253
The hypotheses put forward have been verified in the course of th is study
and a more detailed theoretical view of the allegory was found from the
analyses and interpretation of the texts. The following points are proffered
as findings.
+ Literary prototypes lie dangerously near each other, and often
overlap.
+ The allegory is a symbolisation of a deep spiritual reality. In the
pure-blooded allegory the reader is led by specified symbolic
modes in the narrative to search for deeper meanings in the text.
+ The Christian allegory clearly corresponds to the redemption plan
of God in Christ. For that reason the allegory will lean heavily on
the symbolic language of the Bible.
+ A text which from the start gives indications of much metaphorical
reminiscences and symbols, raises the expectation that the text
asks for an allegorical reading strategy.
+ The writer of an allegory has the same intent as the writer or
narrator of a parable, and that is to undermine man's own
conviction of his life, and to replace it with the original divine intent.
This makes an appeal to the reader. Thus the allegory does not
only juxtapose universal forces in allegorical categories merely for
254
superficial moralising , but poses life vis-a-vis death and wishes to
influence the reader's as a human being when making choices.
• In the theory of characters and characterisation consideration is
given to the fact that the allegory functions by means of
stereotypes, or rather, qualified or stereotyped development.
Behind types and attitudes there are hidden allegoric characters
without any suggestion of it being so. Characterisation in the
allegory functions by way of types. Although this inhibits character
development the detailed presentation arouses a heuristic
suspense in releasing the character from the narrative to fit the
type. As a result of the nature of the story characterisation in the
allegory is round and flat. Development can take place within the
limitations of the type, but always inside the set niche. In a proto
didactic form such as the allegory the character in the narratives
becomes Everyman.
• The most important function of the allegory is to guide the reader
in an aesthetically receptive way to the realisation of a false
consciousness. In allegorical characterisation the creative power
of identity is of great importance. The exploitation of these vital
powers exposes the underlying false consciousness.
• The utilisation of the allegory in the novel differs from that of the
short story. Traces of the allegory in the novel are much more
255
hidden and function as indirect pointers of meaning . This could
on ly happen if the reader realises that the narrative is more than
just fictional.
+ In a novel that makes mention of a double reality, false reality,
dream, fantasy or imagination , the chances will be good that the
story will have an allegoric frame. The detection of something
more than the immediate present, proving that there 's someone
there, is clearly an indication of an allegoric substratum. This
serves as an indication to read the text as such . The allegorically
conceived text calls for a spiritual judgement.
+ The non-linguistic compositional presentation of the text,
especially the fronting techniques or extra-textual indications (front
page, title, motto, the indemnification as well as interviews with the
writer) might be important heuristic clues in exploiting the
unexpressed allegorical depth of the narrative. The extra-textual
elements of the text each have a genetic thrust or momentum to
prepare the reader as to the nature of the text-type.
+ The sender and his codes are an integral part of the
communication process. Often when reading an allegoric text the
intent of the author must be considered in the semiotic system.
256
+ Paradise lost as an extended metaphor is a marker of the allegory.
The modern presentation of the allegory takes place while
symbolic types are played off against each other.
+ In the Christian allegory there is clearly a narrative history in which
the character has to make a decisive choice concerning his
relation to God. Often then a natural development is followed by a
spiritual development.
+ It is of great importance in the allegory that the narrator be honest.
The perception must be uncompromising, the outlook on matters
uncomplicated and the mode of storytelling simple. Credibility is
an unnegotiable character trait of the (often extra-diegetic)
narrator. For this reason the child narrator is very useful in the
allegory.
+ On the thematic level the allegory has an underlying thrust of
searching, or unfulfilment.
+ Within the framework of the allegory impiety is indispensable. The
allegory is profoundly concerned with the conflict between good
and evil and the portrayal of the Evil One is therefore a necessity.
The dark undercurrent of the allegory is not a means by itself, but
a foil to reveal the Light. Like the classical tragedy the allegory
utilises fear and compassion in order to get the reader to make a
257
choice. The fruit of the two trees in Genesis, the tree of the
knowledge of good and evil and the Tree of Life , is the central
pivot of the allegory.
• The allegory clothes an age-old message in modern garb. The
allegory calculates the modern context setting it off against a
protoformula.
Finally: The investigation has shown that all texts eat as it were from the
fruit of the tree of knowledge of good and evil , and this serves to bring
about death; however, in all texts there are signs (sometimes
unmentioned) of man's yearn ing for the Tree of Life. This is confirmation
of the fact that a Christ-centred approached in the research provides the
missing link in the study of literature.