horacio foladori - la intervencion institucional
TRANSCRIPT
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 1/310
H o r a c i o C . F o l a d o r i
La Intervención InstitucionalHacia una clínica de las instituciones
(DITORIALARdS
http://psikolibro.blogspot.com
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 2/310
Horacio Carlos Foladori cursó la carrera de Psico
logía en Uruguay, recibiéndose en 1971. Poster iormente,
realizó estudios de Maestría y Doctorado en México y
en EE.UU., respectivamente. Si bien se orientó hacia la
psicología clínica y al psicoanálisis, desde muy temprano
se interesó por los grupos y por sus amplios espacios de
aplicación tanto en ámbitos clínicos como sociales. Pero
los grupos s iempre t ienen una inserción inst i tucional ,
por lo que su investigación acerca de los grupos no po
día dejar de lado la problemática del poder que la inter
vención sobre los mismos supone.
En 1976 se t raslada a México asumiendo la Dirección del Departamento de Orientación Vocacional de la
Universidad Autónoma del Estado de Morelos , donde se
implementa, desde 1980, un novedoso programa grupal
de or ientac ión y que produce mater ia l para publ icar
varios l ibros sobre el tema. Más tarde funda la primera
Maestría en Psicología Clínica Infantil del país, al tiem
po que edita la revista Ilusión Grupal.A par t i r de 1993 se radica en Sant iago donde
además de psicoanálisis enseña psicología de los grupos
(grupos operativos) y análisis insti tucional.
En Chi le ha publ icado Análisis vocacional grupal
( 1 9 9 7 ) , El grupo operativo de-formación (2001 ) , Grupa-
lidad. Teoría e intervención ( 2 0 0 5 ) , Intervención grupal
en el ámbito comunitario (compilador) (2006), además
de artículos e investigaciones en revistas especializadasnacionales y extranjeras.
Actualmente es académico de la Universidad de
Chile (en pre y postgrado); de la Universidad Metropo
l i tana de Ciencias de la Educación (Departamento de
Filosofía); de la Universidad Adolfo Ibáfiez (Magíster
en Psicología Clínica); de la Sociedad Chilena de Psico
análisis (Ichpa) y de la Universidad ARCIS (Magíster enGrupos e Inst i tuciones). Es fundador (1993) y Director
de la Escuela de Psicología Grupal y Análisis Insti tucio
na l Enr ique P ichón-Rivié re . Profes ionalmente t raba ja
como psicoanalista y realiza intervenciones familiares,
grupales e insti tucionales.
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 3/310
Horacio C. Folador i
La Intervención Inst i tucionalHacia una c l ín ica de l as ins t i tuc iones
( D I l O R I A L - A R d S
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 4/310
©Un i v e r s i d a d ARC I SEdi tor ia l Al iClS
Libertad 53Telé fono: (56 -2 ) 386 6 4 UF.-mail; publicacionesC'^^iatcis.cl - www.iiarcis.cl
La Intervención Inst i tucional .Líacia una clínica de las Instituciones
l^ edición: Septiembre de 2008
C^loordinador de publicaciones: Víctor Fíugo RoblesL^íseño y díagramación: Paloma Cast i l lo
Registro de propiedad Intelectual N° 163-440L SBN: 9 7 8 - 9 5 6 - 3 1 0 - 8 4 4 - 6
Impreso en Alfabeta Artes Gráficas
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 5/310
Í N D I C E
PrólogoGregorio Barembli t t
Prólogo
Osvaldo Saidón
Presentación. Recortes de implicación
Metodología
Teoría de la fisura
I Parte
Casos de intervenciones institucionalesEl grupo-análisis: Técnica de diagnóstico
de clima organizacional. Análisis
de un caso de alcoholismo
Del deseo a la autogestión,
intervención en la universidad
Intervención en un Ministerio
Intervención en un hospital geriátrico
La intervención: del sufrimiento
a la recuperación del pensar
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 6/310
II Parte
Las insti tuciones y el pensamiento
La institución de las organizaciones
no gubernamentales y su "crisis"
Violencia: La institución del maltrato
La insti tucionalización del pensamiento
Represión psícjuica, represión-política
La salud de la institución:
a modo de conclusiones transitorias
Bibliografía
Anexos
El nuevo programa de Orientación
Vocacional com o analizador insti tucional 271Bion y Rickman. La intervención insti tucional en
el H osp ital M ilitar de No rthfield 295
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 7/310
P R Ó L O G O
Gregorio Barembli t t
El autor de este l ibro, profesor Horacio Foladori ,
además de un "antiguo" compañero de estudios y traba
jos, ha sido siempre un amigo con el que compartí, diga
mos , tanto la "producción de alegría" como la de "sufri
miento" (véase el capítulo correspondiente a este escrito)durante épocas tenebrosas de las dictaduras del Río de la
Plata.
Las vicisitudes del exilio y de nuestras actividades
nos llevaron por rumbos geográficos diferentes, y durante
demasiados años nos privaron de mutuas noticias.
El honor y el placer que el profesor Foladori me da
de prologar este importante l ibro suyo, es un test imoniode que todo ese tiempo de convivencia que se nos escapó,
en parte por "Las venas abiertas de América Latina", no
fue perdido en términos de vida, trabajo y mili tancia.
Según creo este texto es una contribución de gran valor
para la bibliografía del movimiento instituyente en Lati
noamérica .
Recuerdo que a nuestro amigo Rene Lourau no le
gustaba el término "riqueza", ni siquiera empleado en for
ma metafórica. Obviamente, le desagradaba su inevitable
matiz acumulativo pecuniario. No obstante, no se me ocu
rre otra palabra para celebrar la forma y el contenido de
este volumen de Foladori cuyos numerosos méritos no me
siento capaz de describir fehacientemente en pocas líneas.
Apenas intentando, diré que se trata de un texto que
cubre candentes problemas de los l lamados "grupalismo"
e "insti tucionalismo", de sus condiciones de producción
7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 8/310
y de ejercicio teórico y técnico, de su campo de análisis y
de intervención entendidos desde diferentes y eminentes
corrientes de su gesta.
Me parece aceptable opinar que el autor ha practicado, en esa revisión y sus aplicaciones, una actitud tjue
a lguna vez denominamos "ec lec t ic i smo super ior" (por
analogía con la calificación q ue C Deleuz e hace de la fi
losofía de Hume "un empirismo superior").
Se trata de que Foladori en su larga y activa forma
ción, ha tomado lo mejor de autores célebres para cons
truir su modo original de pensar, de actuar, sin ningunasumisión doctrinaria ni sistemática.
Una de la impresiones que nos ha sorprendido muy
agradablemente, es la de que, a pesar de compartir una
gran parte de esas preferencias bibliográficas, Foladori
ha "extraído" valiosos aportes de otros que nosotros no
hemos transitado demasiado y que nos han revelado con
secuencias que no sospechábamos.Otro gran mérito que me permito destacar, es el es
tilo de escritura de estas páginas, riguroso, pero extrema
damente claro y preciso, valores estos que parecen haber
sido abandonados por los intelectuales contemporáneos.
Por otra parte, el libro presenta una serie de crónicas
clínicas de intervenciones institucionales que son muy es
casas en la literatura de este dominio y que los estudiososreclaman insis tentemente .
Entre los diversos capí tulos neta y c lásicamente
grupalistas e institucionalistas, "aparece" uno inesperado
que se pregunta nada más y nada menos acerca de "qué es
pensar", y lo hace no desde un punto de vista especulati
vo, sino desde una óptica estrictamente relacionada con la
primacía de la praxis de los agentes, grupos, organizaciones y movimientos que aspiran al autoanálisis y a la auto
gestión como medio y como fin.
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 9/310
Para no demorar la entrada de los interesados en
este valioso libro, agregaré apenas que el mismo muestra
también una severa aunque serena vocación autoanalítica,
lo cual nosotros vemos como una realización del lema es-quizoanalítico de experimentar "con la infinita audacia e
infinita prudencia".
Mi sincera bienvenida al libro del profesor Foladori
al panorama cultural de nuestros pueblos.
Bel lo Horizonte , dic iembre 2007
http://psikolibro.blogspot.com
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 10/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 11/310
P R Ó L O G O
O s v a l d o S a i d ó n
T e n e m o s u n n u e v o l i b r o s o b r e e l a n á l i s i s i n s t i t u c i o
n a l e n L a t i n o a m é r i c a . D e m o r é u n a s s e m a n a s e n c o m e n z a r
su l ec tu ra , en l os d í a s que l o r ec ib í me encon t r aba t r aba
jando en unos t ex tos sob re l a po t enc i a de l o g rupa l .
Ya en l a s p r imeras l í neas Fo lador i nos adv ie r t e quela diferencia entre dispositivos gru pales y dispositivos insti
tucionales es inexistente. E n t o n c e s y a m e t o m ó e l e n t u s i a s
m o q u e p r o v o c a l a l e c t u r a d e u n a m i g o , q u e c o r d i l l e r a
d e p o r m e d i o v a a h a b l a r n o s t a m b i é n , a s u m a n e r a , d e l a
r i queza de l d i spos i t i vo g rupa l en e l t r aba jo con ins t i t u
c i o n e s . . .
A l c u l m i n a r s u l e c t u r a p e r c i b í q u e h a y u n a p r e g u n t aque r ecor r e t odo e l l i b ro , y que e s tma p regun ta necesa r i a
para toc ios los que se in teresan en e l t raba jo con grupos e
i n s t i t u c i o n e s .
L a p o d r í a m o s r e s u m i r a s í . ¿Cómo se hace'i
F o l a d o r i t i e n e c o r a j e d e m i l i t a n t e , l a c l a r i d a d d e l
maes t ro y l a c l í n i ca su t i l de l p s i coana l i s t a y . . . r e sponde
c o n t o d a f r a n q u e z a , d i c i e n d o : como él hace. A c t i t u d p o c o
c o m ú n e n n u e s t r o m e d i o .
A p a r t i r d e a l l í , n o s i n t r o d u c e e n c ó m o p i e n s a , c ó m o
i n t e r v i e n e , c ó m o a n a l i z a , y s o b r e t o d o c ó m o c r e a .
E l q u e h a c e r c o m o p l a n o d e c o n s i s t e n c i a q u e r e c o r r e
e l l i b ro se i nsc r ibe en l a me jo r t r ad i c ión ins t i t uc iona l i s t a .
Es l a que nos seña l a Franco Basag l i a cuando nos convoca
a u n o p t i m i s m o d e l a a c c i ó n .
A l e n s e ñ a r n o s c ó m o h a c e s u s i n t e r v e n c i o n e s , n o s
mues t r a cómo se l a s ha a r r eg l ado en e s tos años en un l a r -
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 12/310
go recorrido por Latinoamérica a sostener la fuerza insti-
tuyente de su trayectoria en los más diversos ámbitos.
Es esta trayectoria profundamente lat inoamericana
la que hace a este libro necesario.Necesario en primer lugar para el autor que se lo ve
y se lo escucha a través de su escritura, precisando expo
ner lo que ha hecho y pensado, interviniendo en las más
diversas instituciones. En el libro, asimismo, realiza una
puesta a punto de su marco conceptual, a partir de las si
tuaciones políticas que ha tenido que enfrentar.
Necesario para nosotros sus compañeros y colegas,que acompañamos vicisitudes similares en otros países y
que necesitamos el testimonio de las intervenciones que
ha realizado en países como Uruguay, ("hile, México, y de
pensamiento que ha surgido de estos trabajos.
Pero este libro es necesario sobre todo para consoli
dar, para dar consistencia a un plano latinoamericano del
trabajo con grupos e instituciones.Podemos discutir acerca de la originaliciad y la im
portancia del pensamiento lat inoamericano en el psicoa
nálisis, la psicología y/o la sociología.
De lo que sin duda podemos coincidir, y este es
uno de esos textos para confirmarlo, es de la creatividad
y la consistencia de la escuela de grupos latinoamericana.
Cada vez más las academias, las universidades, la salud yla educación publicas e incluso las diversas asociaciones
en América Latina se confrontan con esta evidencia.
En ese sentido este texto recoge y recrea aportes de lati
noamericanos como Suárez, Pichón-Riviére, Bleger, Bauleo,
Baremblitt, y los cruza con los de Lourau, Mendel, Guattari,
para sorprendernos en el último capítulo con un análisis lle
no de observaciones interesantísimas sobre el propio Bion.Es que el pensamiento en grupos e insti tuciones lat i
noamericano no es un regionalismo, sino que obtiene su
12
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 13/310
p o t e n c i a j u s t a m e n t e d e u n a d i v e t s i d a d q u e s o l o h a s i d o
t eor i za da y sob re t o do ac tua l i z ada en i n f in i t a s i n t e r ve n
c iones en nues t ros pa í ses .
E s t a d i v e r s i d a d , e s t e m o d o d e h a b i t a r l o m ú l t i p l ees l o que pos ib i l i t a e l d i spos i t i vo g rupa ! que t an b i en l o
vemos desp legar a t ravés de l t ex to y q t ie l e permi te a Fola-
d o r i i n v e n t a r y r e d e s c u b r i r n u e v o s c o n c e p t o s .
El l ib ro es ta aquí para que Uds . l ec tores vayan re
c o r r i e n d o e s to s c o n c e p t o s , así q u e n o d e b e r é e x t e n d e r m e
s o b r e l o s m i s m o s .
M e re fe r ir é a a lg im os t | ue m e ha n a fec t ado pa r t i c u l a r m e n t e , p o r t o m a r e l d e s a h ' o c ] u e e l p r o p i o a u t o r p r o p o
n e c u a n d o n o s d i c e q u e s o l o s e p u e d e p e n s a r c o n o t r o , e n
g r u p o , e n d i á l o g o y h a c i e n d o m á q u i n a .
S e ñ a l a r é a l g u n o s t ] u e m e a f e c t a r o n p a r t i c u l a r m e n t e
d u r a n t e l a l e c t u r a .
En e l l i b ro l e ded i ca un cap í tu lo a exp l i ca rnos su
idea de fisura institucional.La f i sura es im concepto c lave que no solo desar ro
l l a r a t eó r i camente , s i no que t amb ién una y o t r a vez l o
v e r e m o s u t i l iz a r l o p a r a e n t e n d e r , i n t e r v e n i r y a v a n z a r o
r e t r o c e d e r e n d i f e r e n t e s i n t e r v e n c i o n e s .
E l concep to me pa rece e spec i a lmen te l i t i l pa ra r e s
p o n d e r a u n a e n c o m i e n c i a s i e m p r e p r e s e n t e e n t r e lo s
a n a l i s t a s i n s t i t u c i o n a l e s c o n s i s t e n t e e n a c o r t a r l a d i s t a n c i ae n t r e e l c a m p o d e a n á l i s i s y e l c a m p o d e i n t e r v e n c i ó n .
Pasan por l a s pág inas de l t ex to d i fe r en t es i ns t i t uc iones : de
sa lud , de ap rend iza je , de ges t i ón de Es t ado , de se rv i c ios y
p r o d u c c i ó n .
Las f isuras nos las muestra a t ravés de los relatos del
co t id i an o ins t i t u c io na l . De s f i l an a t r avés de la s i n t e r ve n
c i o n e s d i f e r e n t e s u n i v e r s o s , d i f e r e n t e s m o d o s d e h a b i t a re l m u n d o . E s e s p e c i a l m e n t e c o n m o v e d o r e l d e l o s r e p a r
t i do res de gaseosas , cuando nos d i cen que " l a s he r idas no
13
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 14/310
se curan", frase que no puede dejar de remitirnos a una
multiplicidad de sentidos en el C^hile post-Pinochet.
Así revistan diversos personajes, historias de vida que
nos arrastran a otros mundos de los tjue habitualmenteconvivimos.
Tal vez allí esté el gusto, la verdadera pasión que nos
sostiene implicándonos en el análisis y la intervención
insti tucional. Salir de lo mismo, experimentar otros múñ
elos, habitar el desierto.
Los analistas institucionales cjue nos reconocemos en
estas páginas somos exilados, desterrados, nómades, con-traculturales, un poco antiedípicos y sobre todo desinsti-
fucionalizados por deseo más que por necesidad.
Por eso cuando Foladori se reitere a otro concepto
que me afectó patt icularmente: el osttacismo insti tucio
nal, creo que toca un tema en el C]ue estamos especial
mente impl icados.
Casi no hay intervención entre las que se relatan enel libro en la que no aparezca el temor a la pérdida de!
trabajo.
Casi diría yo que no hay verdadera intervención, es
pecialmente en Latinoamérica que no pase por enfrentar
esta amen aza. Y no sotro s los grupalistas, los in stitucion a-
listas, transcurrimos gran parte del análisis de nuestra im
plicación, transformando este temor en una herramientapara la acción y la invención.
El ostracismo institucional, que tanto padecimiento
causa a funcionarios, pacientes, alumnos y maestros, debe
ser especialmente soportado por nuestra tribu. Sabemos que
el temor y el miedo son derivados del terror cjue se inocula
ron en los cuerpos durante nuestra historia reciente.
En los análisis institucionales que enfrenta se lo veal autor interesado en enseñarnos cuáles son los métodos
que utiliza y que sustenta cada elección. Estoy convencido
14
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 15/310
q u e c u a n d o p l a n t e a m o s l o s m á s d i v e r s o s e n c u a d r e s , l o
i m p o r t a n t e n o e s e l f o r m a t o , s i n o e l s o s t e n i m i e n t o d e u n a
ac t i t ud , que muchas veces se ex t i ende más a l i a de l a p ro
p i a i n t e r v e n c i ó n .A d i f e r e n c i a d e c i e r t o s a n a l i s t a s q u e n o s c o m p r o m e
t en con fó rmulas p rees t ab l ec idas , Fo l ador i no so lo exp lo ra
las carac ter í s t i cas de la demanda, s ino que las s i túa en e l
contex to soc iopol í t i co de su época , l as h i s tor iza . Es f ie l a l a
r eg l a de l "dec i r l o t odo" pe ro en t i ende que dec i r l o t odo no
es s im p l em en te una cues t i ón p s i co lóg i ca , s i no u n desa f ío
po l í t i co en nues t r a s democrac i a s nac i en t es . Lo pe l i g rosoque puede r e su l t a r l a l i be rac ión de l a pa l ab ra t i ene un con
t ex to pa r t i cu l a r en l os pa í ses donde l e ha t ocado in t e rven i r .
Las marcas de l a d i c t adura en Ch i l e , e l t emor a l a pé rd ida
de l t r aba jo , t amb ién favorecen de un modo muy p a r t i c u l a r
y b i e n e s t u d i a d o p o r e l a u t o r i m a p r e d o m i n a n c i a d e l o p s i
cológ ico fami l ia r que es tá a l serv ic io de ocul ta r lo pol í t i co .
Su c l ín ica es la es t ra teg ia con la que t raba ja parap r o d u c i r u n d e s o c u l t a m i e n t o , u n a c o n t r a e f e c t u a c i o n a la
q u e j a y la a p a t í a i n s t i t u c i o n a l . . .
E l su f r imien to hab l a a t r avés de c i e r tos e s t a l l i dos en
l a i n s t i t u c i ó n .
Fo lador i s e i nsc r ibe en l a t r ad i c ión de l aná l i s i s gene
r a l i z ado y de l a au toges t i ón , y por l o t an to se me te en l a
t o r m e n t a q u e p r o d u c e e l e s t a l l i d o .N o s m u e s t r a p o r e j e m p l o : c ó m o e l c o n f l i c t o c o n l a
au to r idad despó t i ca e s t a l l a a t r avés de p rob lemas a n ive l
i n t e r p e r s o n a l d e l p r o p i o g r u p o .
Ot ra vez de l o que se t r a t a e s de devo lve r e l pode r a
l o s p r o p i o s a c t o r e s i n s t i t u c i o n a l e s e v i t a n d o l a r e g r e s i ó n
hac i a l o p s i co lóg i co y a sumiendo los r i e sgos po l í t i cos .
L a i n t e r v e n c i ó n c o n s i s t e e n t o n c e s e n p o n e r e n e v i d e n c i a l o i n s t i t u i d o y l o i n s t i t u y e n t e e n s u s r e l a c i o n e s
c o m p l e j a s .
15
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 16/310
A través de un trabajo con diversos grupos en una
dependencia del Estado arma dispositivos, intenta liberar
la palabra, aparecen avances y retrocesos.
Son intervenciones sucias , con momentos fr íos ymomentos calientes, donde la sistematización aparece a
posteriori, con encuadres re inventados permanentemente ,
en función de posibilitar el surgimiento de los analizado
res...
En la segunda parte del libro comienza a trabajar con
el pensamiento como institución. No deja pa.sar mucho
tiempo que ya está nuevamente en el campo de la intervención concreta. Analizando y cuestionando los nuevos
emergentes sociales, la predominancia de las ONCi en los
contextos polí t icos lat inoamericanos de hoy.
Nos advierte sobre el modo en que las ONCi con
su institucionalización han ¡do perdiendo su origen au-
togestivo y constructor de un incipiente poder paralelo
quedando como una versión actualizada de la instituciónde la beneficencia.
Así en realidad alarga el concepto de institución, plan
teando un artálisis cíe las cuestiones sociales de la época.
Aquí al traer la política concreta formula una serie
de hipótesis, para ir construyendo un pensamiento que
escape a las normas instituidas que justamente son las que
le retiran stt potencia al pensar...A medida que elabora su idea de lo que considera un
inconsciente político, está el propio haciendo política en
una inmanencia en la cual al tiempo que cuestiona el po
der ya está proponiendo los instrumentos para resist irlo.
Aquí los dejo lectores con un texto que nos va a per
mitir valorar, mejorar, y alegrarnos de nuestra implicación
en la corriente insti tucionalista lat inoamericana.
Buenos Aires, enero de 2008
16
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 17/310
P R E S E N T A C I Ó N
RECORTES DE IM PLICACIÓN
E l t e x t o q u e s e p r e s e n t a c o r r e s p o n d e a u n a m p l i o
desa r ro l lo de r e íi ex iones y de d ive r sas i n t e rve nc ion es i ns
t i t uc io na l e s y g rup a l es r ea l i z adas du ra n t e l os ú l t im os 15
a ñ o s . El lo no obs ta para t jue ios or ígenes de la "pas ión"
s e e n c u e n t r e m u c h o a n t e s , e n i o s m o m e n t o s i n i c i a l e s d e
mi v ida p ro fes iona l cuando es t aba l e jos de poder a s iun i r
c a b a l m e n t e ( e s t o n o s u p o n e q u e l o h a y a h e c h o a h o r a )
l a s imp l i canc i as i ns t i t uc iona l es de l t r aba jo t é cn i co . Los
p r im ero s pasos , a s í co m o los s i gu i e n t es , se v i e ro n s i s t em á
t i c a m e n t e c u e s t i o n a d o s p o r lo s d i v e r so s e f ec to s i n s t i t u c i o
na l e s de l a l abor p ro fes iona l , l o que acen tuó l a conc i enc i a
d e l a n e c e s i d a d d e p r o f u n d i z a r e l e s t u d i o , e n t r e n a r m e y
a b r i r n u e v o s c a p í t u l o s d e i n t e r r o g a c i ó n e n l o q u e c o n s i d e
ré , desde un in i c io , como un e je r c i c io p ro fes iona l soc i a l -
m e n te c o m p r o m e t i d o .
En t a l s en t ido , l os i ns t i t uc iona l i s t a s hab l an de im
p l i cac ión pa ra poder da r cuen ta de l os d ive r sos n ive l e s de
a r t i c u l a c i ó n y d e t e r m i n a c i ó n q u e la s i n s t i t u c i o n e s t i e n e n
sob re l a s pe r sonas , i n s t i t uc iones que l imi t an de d ive r sos
modos la observación y lec tura t jue se rea l iza de lo c ]ue ser e c o r t a c o m o d i s c u r s o . E s t a n o c i ó n se o p o n e r a d i c a l m e n t e
a pensa r e l l uga r de l t é cn i co como os t en t ador de una c i e r
t a n e u t r a l i d a d , o b s e r v a r d e s d e a f u e r a , s i n c o m p r o m e t e r s e
y r ea l i z a r i n t e rvenc iones desde una a seps i a más deseada
que pos ib le . S i e l l enguaje es una ins t i tuc ión y se lo he
r e d a * - r e c o r d e m o s t ju e se h a b l a d el " l e n g u a j e m a t e r n o "—
* La noción de herencia con la cjue trabajo, justo es decirlo, no tienenada que ver con la biología en sus desarrollos genetistas. Se trata depodet pensar la manera que adopta la t ransmisión de la vida psíquicaa través de las generaciones, los mecanismos que util iza la cultura para
17
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 18/310
aparece desde allí un "rayado de cancha" que determina
lo que oímos, lo que vemos y cómo o en relación a qué
reaccionamos. ¡Qué decir de todos los otros fenómenos
de la cultura! Recordemos c]ue Le Barre (1977) "acusa" aDcvereaux de haber demostrado que toda investigación
social es autobiográfica, casualmente portjue lo t]ue mues
tra la pesquisa social son las diversas instituciones que
atraviesan al científico social.
El que seamos conscientes de algunas de las institu
ciones que nos han formado y que constittiyen nuestra
identidad y a las que pertenecemos (familia, religión, organizaciones sociales diversas, clase social, etc.) no implica
que también pertenezcamos a otras (prejuicios, ideología
sexual, xenofobia, etc.) sobre las que quisiéramos mejor
no enterarnos. Así, el efecto de las instituciones sobre
nuestras acciones y sentires no puede ser neutralizado a
voluntad.
En general , estos atravesamientos operan directamente más allá de nuestros deseos, lo admitamos o no,
comprometiendo tanto el análisis de la si tuación como a
la intervención institucional misma c]uc se realiza. Ya que
la red de determinaciones institucionales es miíltiple, se
hace imposible, a pesar de ser deseable, poder construir
un mapa comple to .
A pesar de estas limitaciones, creo firmemente queciertas determinaciones insti tucionales son imprescindí-
bles para que la investigación pueda ser comprendida en
su unidad; una nueva pretensión. Pero además, hace a la
"eternizarse" y las formas en q ue el "aprendizaje social" de un a generac iónse const i tuye en patr imonio de la s iguiente. También, t iene que ver conaquel trabajo de simbolización no realizado por una generación y que"pesará" en la siguientes de múltiples formas en su producción cotidiana(Tisseron 1997, Kaes y otros 1996). Freud nove otra forma para fundar elaparato psíquico que instalando de manera decidida la herencia psíquicaa través del núcleo constitutivo de lo inconsciente: la represión primaria(las fantasías originarias).
18
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 19/310
n a t u r a l e z a d e l c o m p r o m i s o q u e c a d a q u i e n a d q u i e r e c o n
l o q u e h a c e , c o m p r o m i s o c o n e l r e c o n o c i m i e n t o d e l o s l í
mi t e s has t a donde sea pos ib l e y has t a donde pueda ve r , en
u n m o m e n t o p a r t i c u l a r . Y a q u e l a v i d a e n t e r a d e l i n v e s t i g a d o r e s t á e x p u e s t a e n c a d a i n t e r v e n c i ó n - i n v e s t i g a c i ó n ,
jus to e s r econoce r a lgunos h i t os de l a h i s to r i a , s ab i endo
a d e m á s q u e o t r o s p o d r á n l e e r i n t e n c i o n e s n o c o n f e s a d a s
y q u e a d e m á s e l i n c o n s c i e n t e s i e m p r e e s t á d i s p u e s t o a j u
g a r n o s u n a m a l a p a s a d a .
L o i n s t i t u c i o n a l e n t o n c e s h a i n t e r v e n i d o d e c i d i d a
m en te en es te c o m p ro m is o y ha f lechado la pa s ió n en u ns e n t i d o . S e rí a c o m o a v e n t u r a r s e a d a r l e c i e r ta s e c u e n c i a
a l t ex to que se presenta , unidad que —vale la pena dec i r lo
desde un in i c io— no se cons t ruye como un p royec to de
inves t i ga c ión d e man era l i neal con ob je t i vos y m e ta s , s i no
c o m o a l g o q u e d e v i e n e e n i m c a m i n o ú n i c o q u e s e t r a n s i
ta , s in saber muchas veces hac ia dónde va , por e l car iz de
b t i s q u e d a q u e a d o p t a .Por e l l o e s que l a imidad no p rov iene de l p royec to
mismo s ino de e se deven i r , l o cua l ab re desde ya mi i l t i -
p l e s p r e g u n t a s a c e r c a d e s u s e n t i d o c o m o p r o d u c t o r d e
c o n o c i m i e n t o , d e s u s r e l a c i o n e s c o n l o q u e e s t á i n s t i t u i d o
c o m o " c o n o c i m i e n t o c i e n t íf i c o " y c o n la s c o n s a b i d a s p r e
gun tas por l a va l i dez de l o p roduc ido y de l a "ve rdad" que
se pe r s igue . Por o t ro l ado , no e s pos ib l e r e f l ex iona r sob re
e s t e d e v e n i r , s i n o e s t o m a n d o e n c o n s i d e r a c i ó n c i e r t o s
a c o n t e c i m i e n t o s d e l a h i s t o r i a m á s o m e n o s r e c i e n t e . D i
c h o d e o t r o m o d o , l a s p r e g u n t a s e n c i e n c i a n o s u r g e n d e
c u a l q u i e r m a n e r a y d e l a n a d a , s i n o q u e s o n p r e g u n t a s c o -
y u n t u r a l e s , e s d e c i r , q u e t i e n e n q u e v e r c o n c i r c u n s t a n c i a s
s o c i a l e s q u e l a s p r o d u c e n , c o n e f e c t o s m a q u í n i c o s , c o n
i n s t a n c i a s d e p o d e r q u e o p e r a n e n u n m o m e n t o p a r t i c u l a r
r e g u l a n d o lo s flujos y d e t e r m i n a n d o - h a s t a d o n d e c a d a
q u i e n p u e d e d a r s e o n o c u e n t a — d e l a p r o d u c c i ó n d e s e a n -
19
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 20/310
te en la que participa. Así, tampoco hay que buscar un
marco teórico estructurado (o rígido), lo cual no significa
pensar u operar desde la ilusión de la neutralidad.
Si bien el psicoanálisis fijrmó parte importante desdeun inicio de mi preocupación-formación, el estudio del
mismo lo realicé a través de una crítica sistemática y per
manente de su insti tucionalización: como no se podía es
tar "al día" con lo que ofrecía la luiiversidad (limitada en
la formación analítica que podía brindar), había que recu
rrir a otros espacios de aprendizaje tildados de "salvajes".
La institución psicoanalítica oficial era reacia a validar espacios de formación no "oficiales" (ya que se autoatribuía
el monopolio de la formación de analistas).
En realidad, en mi caso, la formación comenzó des
de lo grupal que de inmediato abrió a lo insti tucional.
Allí estuvieron muy presentes Armando Bauleo y Grego
rio Baremblitt como dos figuras que marcaron tanto las
preguntas acerca del acontecer de los grupos como sobreel poder que se produce en los grupos y hacia el exterior
de los grupos. Podría decir que la articulación compleja
entre el grupo y la insti tución se consti tuyó desde un
inicio en la pregunta latente. Esta es un conclusión ac
tual que puede ser reconstruida en perspectiva, desde el a
posteriori, ya que en ese momento no solamente no tenía
clara conciencia de sus repercusiones sino que, además,estaba absorbido por el cúmulo de impresiones y vivencias
que el espacio grupal y la producción de sus normativas
generaba en los participantes. Los autores y especialistas
mencionados fueron a su vez protagonistas del Grupo
Plataforma, movimiento internacional, que a principios
de los 70 ocasionó no pocos problemas a la Asociación
Psicoanalí t ica Internacional en la medida en que en diversos foros se cuestionó el "curriculum oculto" de la
formación de analistas, a saber: producir sometimiento,
20
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 21/310
reprimir la creatividad, ideologizar (vía la ilusión de neu
tralidad) los análisis, compromiso con el sistema, control
social, "fiscalización" de los candidatos, etc. Ello significó
la renuncia de varios contingentes importantes de analistas de la institución oficial, tanto en la Argentina como en
Europa. Desde allí las preguntas por la fiarmación y por
sus atravesamientos institucionales.
Si se asumían las críticas al oficialismo no correspon
día ingresar a una institución analítica oficial para ÍDrmar-
se, había c]ue hacerlo de manera autogestiva y eso fue lo
que comenzamos a hacer en Montevideo con un grupode colegas, a pesar de que esta alternativa significaba una
descalificación por parte de la institución oficial.
Paralelamente, Robert ("astel comenzaba a ser leído
a través de algunas traducciones informales: no estaba
cuestionada solo la institución psicoanalítica, sino el psi
coanálisis mismo como insti tución. Deleuze y Guattari
realizan una de las críticas más duras con el Antiedipo.Estos desarrollos son producto del mayo francés del 68
que ha generado un férreo cuestionamiento al autori ta
rismo en todos los sectores. Pero América Latina tenía
su propia lógica; amplios sectores de la población im
pactaban el espacio político al demandar por la situación
social de empobrecimiento a que se veían sometidos. Se
revitalizan los movimientos organizados en el Cono Sur(montone ros , t upamaros , mi r i s t a s , e t c . ) . Es tos movi
mientos tienen cierto éxito, por ejemplo con el ascenso al
gobierno de Allende en el 70. Ya para el 73 los militares,
haciéndose cargo de resguardar cierta "insti tucionalidad"
han dado golpes de estado en Chile, Argentina y Uruguay
y han instalado la represión social y política de los disi
dentes, con el patrocinio e intervención directa de los Estados Unidos. La vida misma está en riesgo; como ti tuló
alguna vez el director del prestigioso semanario uruguayo
21
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 22/310
Marcha, Carlos Qui jano: "Encierro, ent ierro, dest ierro,
los destinos del pueblo". Emigré a México.
No pocos destacados analistas habían icio a parar a
México, grupalistas e institucionaiistas t]ue se sumatona otros que ya estaban trabajando estos problemas de lo
grupal y lo institucional o de lo psíquico y lo social como
también se decía. Cabe mencionar a Santiago Ramírez
(quien se había apartado hacía poco de la Asociación
Psicoanalí t ica Mexicana), Marie Langer (de Plataforma
argentina), Armando Suárcz (que provenía del grupo disi
dente de Caruso en Austria), Miguel Matrajt ( también dePlataforma), el grupo de analistas grupalcs de la Asocia
ción Mexicana ác psicoterapia analítica de grupo (y su re
nuncia a adoptar el término psicoanálisis a partir de pre
siones de la Asociación Psicoanalítica Mexicana), el grupo
de la Universidad Autónoma Metropol i tana-Xochimilco
(cuya licenciatura en psicología social utilizaba los grupos
operativos), grupos emergentes en Querétaro y en JVÍon-terrey. En el 75, Armando Suárez había logrado reunir en
un debate a Franco Basaglia, Marie Eanger, Igor Caruso,
Thomas Szasz, Elíseo Verón y Cíuillermo Barrientos, las
intervenciones fueron luego publicado con el título de
Razón, locura y sociedad.
A México l legaban los fundadores del pensamien
to insti tucionalista. Alrededor de los 80 Robert Castelestuvo en Cuernavaca para un encuentro de alternativas
a la psiquiatría, también part icipó David Cooper. Rene
Lourau aceptó mi invi tación para venir a Cuernavaca
y debat i r sobre cuest iones inst i tucionales; había s ido
contratado para intervenir en AMPAG. También Claire
Ruetf ( integrante del grupo Desgenet tes animado por
Gerard Mendel) dictó un seminario en la U. Iberoamericana. Félix Guattari estuvo en un Foro en Monterrey.
Varios colegas regresaban de París habiendo completado
22
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 23/310
e s t u d i o s c o n L o u r a u , L a p a s s a d e , F o u c a u l t , e t c . L a U A M -
X f i m d a u n a m a e s t r í a e n g r u p o s e i n s t i t u c i o n e s . E l a n á l i
s i s i ns t i t uc iona l e s t aba en t odo su apogeo . Los congresos
a d o p t a b a n e s t o s t e m a s , p u b l i c a c i o n e s , r e v i s t a s ( L a n a v e d elos l ocos , T ramas , I l us ión g rupa l , e t c . ) . Los t r aba jos de l I I
S i m p o s i o i n t e r n a c i o n a l d e p s i c o a n á l i s i s , g r u p o s e i n s t i t u
c ion es , qu e se r ea l iz an en R ío de J a ne i ro , son pu b l i ca do s
por su p res iden te C i . Ba rembl i t t en Méx ico ba jo e l t í t u lo
El inconsciente institucional. Se vive un c ier to boom de las
in t e rvenc iones i ns t i t uc iona l es l a s que se r ea l i z an en em
p resas , en o rgan i zac iones d ive r sas y en s i s t emas de sa lud ye d u c a c i o n a l e s .
M e d e c i d o a i m a n u e v a e m i g r a c i ó n : C h i l e c o n l a
v u e l ta a e l ec c io n e s e n m e d i o d e u n a C o n s t i t u c i ó n p i n o -
che t i s t a v igen te . Las expe r i enc i a s g rupa l es ex i s t en t e s de jan
f u e r a la s d i v e r s a s c o r r i e n t e s p s i c o a n a l í t i c a s d e t r a b a j o
g r u p a l ( g r u p o s o p e r a t i v o s , a n a l í t i c o s , p s i c o d r a m á t i c o s ,
e t c . ) . R e c o r d e m o s q u e lo p r i m e r o q u e se p r o h i b e p o r u n ad i c t a d u r a s o n l a s r e t m i o n e s . T a m p o c o e s f á c i l h a b l a r d e
aná l i s i s i ns t i t uc iona l : E l t ema de l a i ns t i t uc ión e s e scucha
d o e n t é r m i n o s d e u n c u e s t i o n a m i e n t o a l " o r d e n a m i e n t o
i n s t i t u c i o n a l " , p a t r i m o n i o d e l o s m i l i t a r e s , e n t a n t o a s í
jus t i f i ca ron l a r azón de su i n t e rvenc ión . Por o t ro l ado , hay
g r u p o s q u e a p e s a r d e l a r e p r e s i ó n h a n e s t a d o t r a b a j a n d o
m u c h o e n e s t o s t e m a s , p e n s a n d o l a a c t u a l c o y u n t u r a y l a sp a s a d a s y d e n u n c i a n d o , d e n t r o y f u e r a d e C h i l e , e l a v a
s a l l a m i e n t o a l o s d e r e c h o s h u m a n o s y l a s c o n d i c i o n e s d e
v i d a d u r a n t e l a d i c t a d u r a . M i e x p e r i e n c i a m e d i c e , e n e s e
m o m e n t o , q u e h a b l a r d e i n s t i t u c i o n e s e n e s p a c i o s a c a d é
m i c o s p r o d u c e t e m o r y r e s e r v a .
E l m i e d o e s t á p r e s e n t e e n t o d o s l o s r i n c o n e s .
P e r o u n a m a n e r a d e e n f r e n t a r l o e s a n a l i z a r l o , e s
t u d i a r l o y a b o r d a r l o c o n t o d o s lo s m e c a n i s m o s q u e se
t e n g a n a m a n o . M ú l t i p l e s g r u p o s l o h a n h e c h o y h a n
23
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 24/310
podido publicar trabajos qne son leídos sobre todo fuera
de Chile, y muchas de estas organizaciones son solicitadas
por su experiencia para intervenir en situaciones similares
en otros países.Preguntas sobre el Estado, sobre los grados de ins-
titucionalización, el panóptico es uno de los remas de los
artistas, porque así se construye la ciudad, todo se con
trola en todo momento. Insti tuciones piiblicas así como
ONG dan cuenta de estos atravesamientos. Pero sobre
todo las preguntas interrogan la realidad cotidiana en un
sistema de opresión sin par. Qué ocurre con el pensamiento, con lo no dicho, con hi represión psítjuica y polí
tica. Qué ociure con el retorno de lo reprimido social.
Las preguntas que me insisten giran alrededor del
tema de la conciencia social y política, de la capacidad
organizativa de las masas (de los grupos sociales), del
problema planteado por Marx, por Pe Bon, y en el que
se inscriben también Freuti, Pdton Mayo, Lewin y todoslos grupalistas e institucionalistas, acerca de si los grupos
htmianos son capaces de pensar, del problema de la auto
gestión y del sometimiento a la autoridad, al líder. Tam
bién creo que hay problemas que abren la concepción del
imaginario social y de la memoria colectiva, al igual que el
tema de la represión social. Las interrogantes anteriores se
complementan con el asunto del retorno de lo reprimidosocial y de sus diversos mecanismos de desplazamiento.
Podr ía dec i rse que las cues t iones , ante r iormente
enimciadas, se condensan en la pregunta por una metap-
sicologfa del psiquismo social, si se puede plantear de ese
m o d o .
No hay que olvidar que, a lo ya enunciado, como
campo de problemáticas interconectas, se debe sumar eíproblema del Estado, de su origen, de su naturalización
y de su necesidad de legit imación permanente, así como
24
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 25/310
el asunto político que plantean las sociedades primitivas,
cuando se organizan contra el Estado (Clastres 1974).
Por otro lado , figuran tam bién los enfoques fcnome-
nológicos que se preguntan acerca del valor psicosocial delas instituciones, de la necesidad de sostenerlas en tanto
const i tuyen soportes psíquicos imprescindibles para la
vicia social, para controlar la locura (E. Jacques 1951,
Menzies 1969) y para constituir identidades a través de su
afiliación.
Preguntas todas que se concentran en esa l ínea
fronteriza donde lo técnico no se desmarca de lo político(toda la práctica de los científicos sociales se dibuja en ese
borde) para angustia de muchos. Pretil en el que la propia
teoría aparece interrogada (al estar instituida) en su com
promiso social y en sus efectos, requiriéndose de nuevos
análisis para mostrar su implicación. ¡Qué decir, enton
ces, de las intervenciones.. .!
Sobre estas preguntas desordenadas, caóticas casicomo paradigma es c]ue se desarrolla este texto. Aclaro
que no se trata de contestarlas.. .
25
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 26/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 27/310
M E T O D O L O G Í A
Las intervenciones que se relatan presentan una metodología que varía en función tanto de las posibilidades
de cambio insti tucional como de la demanda planteada.
C]omo se ha dicho, el dispositivo es siempre griipal.
Ahora bien, en algimos casos la grupalidad es abordada
con fines de esclarecimiento de las relaciones interperso
nales y de los conflictos que los diversos siibgrupos man
tienen al interior de la institución, desde una perspectivafundamentalmente afectiva. Ello no implica que además,
con las técnicas utilizadas, no se trate de buscar esclarecer
las dificidtades que el grupo tiene para dedicarse decidida
mente a lo que le compete, sorteando los obstáculos que
toda tarea supone. Se trata de btiscar los impedimentos
para la creatividad, siempre con la mira de que el grupo
tendería a la autogestión de su trabajo.Por supuesto, pensar en la autogestión como ob
jetivo últ imo supone art icular adecuadamente tanto los
tiempos de la intervención que están dedicados al escla
recimiento como los l ímites que la insti tución impone a
la autogestión de los grupos que la componen. Creo que
siempre es posible trabajar en ese sentido aunque más no
sea para que el proceso grupal advenga en un esclareci
miento de la conciencia en el sentido de desmarcarse de
los paternalismos y dependencias y asumirse, de acuer
do a sus posibilidades, como actores responsables de su
propio devenir y destino. Este camino reproduce lo que
Goldman(1980) en su momento l lamó la conciencia real
y la conciencia posible, y el "tránsito" de la primera a la
segunda.
Las técnicas utilizadas en estos casos en que se pri
vilegian los aspectos intragrupales y afectivos tiene que
27
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 28/310
ver con el grupo Balint (1961) (Lucilina 1982), el grupo
operativo según lo creara Pichón-Riviére (1971) y sus dis
cípulos (Bleger 19 77 , Bauleo 197 7, Ulloa 196 7, 1977 ), y
grupos de discusión en su modelo más clásico lewiniano(Bradford 1962).
Pero hay otras aproximaciones en las cuales ha sido
posible planificar y desarrollar estrategias que se sitúan
decididamente en la órbita socioanalítica, esto es, el aná
lisis institucional en el momento de la intervención. En
estos casos, los instrumentos utilizados han sido aquellos
privilegiados por Lourau (1970, 197,3), como es la asamblea general , o por Mendel (1974, 1993), quien propone
un modelo de grupos totalmente autogestivos desde un
inicio, sin coordiitación alguna.
Estos inst rumentos han s ido lui l izados en forma
pura o combinados irnos con otros según el caso, a pesar
de que ello podría ocasionar tanto el espanto de Lourau
como la anatema de Mendcl, por las diversas consideraciones y críticas que cada uno realiza sobre el otro. Mi
experiencia me dice que la riqueza de cada récnica puede
ser perfectamente obtenida si no se fuerzan las condicio
nes de su aplicación y que más que contraponerse, son
de inigualable ayuda si se las puede articular según los
momentos de la intervención. He de reconocer en las
razones de esta combinación, gratas experiencias personales producto de la realización de laboratorios sociales
o de relaciones humanas, cuya característica esencial dice
de la capacidad de combinar con sumo cuidado las téc
nicas más disímiles, siempre y cuando se las instrumente
planificadamente en función de un objetivo preciso más
amplio que aquel que puede perseguir la uti l ización de
una técnica en part icular.Los objetivos que se fijaron ambos representantes del
análisis institucional son diferentes. Lourau, por ejemplo.
28
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 29/310
p a r e c e i m p o r t a r l e p o c o e l r e s u l t a d o d e l a i n t e r v e n c i ó n
e n t é r m i n o s p r a g m á t i c o s ; s u n o r t e e s t á e n l a p o s i b i l i d a d
d e h a c e r p a t e n t e d u r a n t e l a i n t e r v e n c i ó n q u e a l l í , d e d i
ve r sos modos , e s t á p resen t e e l Es t ado . Ese e s su ob je t i vo .E l E s t a d o c o m o e s a p r e s e n c i a , p o d e r i n c o n s c i e n t e q u e s e
c u e l a y s e r e p r o d u c e c a s i e n t o d o m o v i m i e n t o i n s t i t u c i o
na l a t r avés de l a s norma t ivas p resen t es en l o i ns t i t u ido y
a t r a v é s d e l m o v i m i e n t o i n s t i t u y e n t e q u e a l p o c o t i e m p o
t e r m i n a c o m o i n s t i t u i d o .
M e n d c l , p o r s u p a r t e , e s t á m á s p r e o c u p a d o p o r
r e p l a n t e a r l o s m e c a n i s m o s d e d i s t r i b u c i ó n d e p o d e r , d ec u o t a s d e p o d e r q u e se d a n en t o d a p i r á m i d e i n s t i t u c i o
na l . Así l os d i s t i n tos n ive l e s de l a j e r a rqu ía i ns t i t uc iona l
( é l l a s l l a m a o r i g i n a l m e n t e c l a s e s i n s t i t u c i o n a l e s , t é r m i n o
b a s t a n t e c o n t r o v e r t i d o ) o p e r a n s e g ú n u n c i e r t o " r e p a r
t o " d e p o d e r . S e t r a t a , e n t o n c e s , e n u n a i n t e r v e n c i ó n
s o c i o p s i c o a n a l ít i c a , d e g e n e r a r m e c a n i s m o s a u t o g e s t i v o s
a l in ter ior de cada c lase para que la c lase como grupose pueda r eap rop ia r t i e a lgo de l pode r sob re su t r aba jo
o r i g i n a l m e n t e e x p r o p i a d o . E s t e e s i m t í p i c o m o v i m i e n t o
g r u p a l ; M e n d e l s o s t i e n e l a i m p o s i b i l i d a d d e q u e e s t a r e
ap ro p ia c ió n de l t r aba jo se pu ed a r ea li z a r a t r avés de un
" c o m b a t e " i n d i v i d u a l .
A m b o s a u t o r e s c o i n c i d e n t á c i t a m e n t e e n q u e l a a u
toges t i ón e s l a t í n i ca a l t e rna t iva ya sea porque l a i n t e rvenc i ó n s o c i o a n a l í t i c a d e L o u r a u i m p l i c a l a a u t o g e s t i ó n d e l a
a s a m b l e a g e n e r a l c o m o t é c n i c a e s e n c i a l , y a p o r q u e e l f u n
c i o n a m i e n t o d e l o s g r u p o s c o r r e s p o n d i e n t e s a l a s c l a s e s
i n s t i t u c i o n a l e s r e q u i e r e n d e u n d i s t a n c i a m i e n t o p e r m a
n e n t e d e m o d e l o s p a t e r n a l i s t a s ( g r u p o s c o n c o o r d i n a d o r ,
m o n i t o r , d i r e c t o r d e d e b a t e o c o m o s e q u i e r a l l a m a r l o s ,
p e r o s i e m p r e d i r i g i d o s t é c n i c a m e n t e ) .
E l c a s o d e P i c h ó n - R i v i é r e ( 1 9 7 1 ) e s l l a m a t i v o , p o r
c u a n t o s e t r a t a — c o m o t o d o g r u p o o r i e n t a d o p s i c o a n a l í -
2 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 30/310
t i c a m e n t e - d e u n g r u p o q u e c u e n t a c o n e q u i p o t é c n i c o
p a r a p o d e r f u n c i o n a r . P o r o t r o l a d o , s u p r e o c u p a c i ó n
s i empre e s tuvo cen t r ada en l og ra r c ]ue e l g rupo ope ra t i vo
f u n c i o n a r a c o n u n e q u i p o c o o r d i n a d o r q u e c o o r d i n a r aso lo por p resenc i a , a tmque en l os hechos e l l o acon tece de
t an to en vez . Pa ra l og ra r e se ob je t i vo , l a coord inac ión se
h a c e t r a n s i t o r i a m e n t e i m p r e s c i n d i b l e .
Por e l l o e s que no me ha pa rec ido que l a s p ropues t a s
de l os au to res s ean an t agón icas , s i b i en hay que r econoce r
que aún fa l t a mucho por s e r i nves t i gado en e s t e t ub ro .
O t r o s a u t o r e s d e l a n á l i s i s i n s t i t u c i o n a l , G u a t t a r i( 1 9 7 6 ) , C a s t o r i a d i s ( 1 9 8 9 ) , h a n s i d o m u y c r e a t i v o s t e ó
r i c a m e n t e , p r o p o n i e n d o c o n c e p t u a l i z a c i o n e s n o v e d o s a s y
ú t i l e s pa ra pensa r p rob lemas i ns t i t uc iona l es y soc i a l e s ; s i n
e m b a r g o , n o h a n d i s e ñ a d o e s p e c í f i c a m e n t e m e t o d o l o g í a s
y t é cn i cas pa ra p l an i f i ca r l a i n t e rvenc ión ins t i t uc iona l . Ta i
v e z h a y a q u e e s p e r a r u n a s e g u n d a g e n e r a c i ó n d e d i s c í p u
l o s p a r a c o n t a r c o n u n i n s t t u m c n t a l m á s l o g r a d o . A m o d od e e j e m p l o , s o b r e s a l e n l a s i n t e r v e n c i o n e s i n s t i t u c i o n a l e s
d i s e ñ a d a s p o t A n a M a t í a F e r n á n d e z ( 1 9 9 3 , 1999) y su
e q i n p o , p o r s u g r a n c r e a t i v i d a d p a r a a b o r d a r s i t u a c i o n e s
c o m p l e j a s . E l l a s e b a s a f u n d a m e n t a l m e n t e e n l a t e o r i z a
c i ó n d e l i m a g i n a r i o s o c i a l d e C a s t o r i a d i s .
Subs is te ac ju í una v ie ja d i scus ión teór ica esencia l que
no hab ré de p ro fund iza r , dado los a l cances de l a mi sma ,s ino t an so lo enunc ia r . E l p rob lema t i ene c jue ve r con
c ó m o p e n s a m o s l a n a t u r a l e z a ú l t i m a d e l p o d e r m i s m o . E s
deci r , cuá l es l a re lac ión c |ue e l poder guarda con los s i s te
m a s d e r e p r e s e n t a c i ó n , c o n e l l e n g u a j e , c o n e l p s i q u i s m o .
De qué for i t t a se hace presente ia es t ruc tura soc ia l ( je rar
q u í a s , c o n c e n t r a c i ó n d e p o d e r , a p r o p i a c i ó n - r e c u p e r a c i ó n
d e l p o d e r , e t c . ) e n e l p s i q u i s m o d e l o s h u m a n o s .
P a r a a l g u n o s , q u e s e i n c l i n a n m á s p o r u n a p o s i c i ó n
p s i c o a n a l í t i c a , t o d o e s r e p r e s e n t a c i ó n y , p o r t a n t o , l e n -
30
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 31/310
guaje. Y aquello que aún no lo es, debe llegar a poder ser
simbolizado. Si es así, los problemas institucionales, de
poder, solamente pueden ser resueltos desde el aparato
psíquico, en el inconsciente freudiano, por lo que las técnicas serán grupales con conducción psicoanalítica, inclu
so en el caso en el cual se pueda incorporar el psicodrama
com o inst rum ento (Bouquet y Satne 1970, Anzieu 1982) .
El caso de Kononovich y Saidon (1991 , 1995) es
diferente ya que ellos utilizan las técnicas dramáticas para
ejemplificar situaciones de poder sin recurrir a interpre
taciones acerca del contenido de las mismas, sin suponerima escena que sea representacional. Esta postura se dis
tancia del psicoanálisis y se acerca a un modelo esquizoa-
nalí t ico (Deleuze y Cuattari 1974).
Ea otra postura que toma distancia clara del enfoque
más psicoanalítico está representada por Lourau y Castoria-
dis. Para ellos, las instituciones no son un efecto de la in
fraestructura social como hizo entender a algunos la lecturade Marx. Eas instituciones son parte de la "base material",
las relaciones de producción ya están instituidas desde un
inicio por lo que no son parte de las superestructuras.
Si ello es así, entonces el inconsciente está "someti
d o " al marco socioinstitucional más amplio y el poder en
las insti tuciones solamente puede ser abordado a part ir de
intervenciones directas sobre lo real, sobre la instituciónmisma. Poco importa si el poder, a partir de sus represen
taciones, puede ser trabajado psíquicamente. El hecho es
que ese será solo un efecto, no la raíz misma del poder.
P^sto explica por qué las intervenciones institucio
nales pueden desarrollarse desde una perspectiva o desde
la otra, desde un enfoque más subjctivista o desde una
posición más objet ivis ta . Eos argumentos son contundentes en ambas posiciones por lo cual no ha sido posible
superar esta controversia. Ea polémica sigue vigente, con-
31
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 32/310
flicto que produce abundante material creativo de ambas
posiciones.
Esta diferencia hace también a la definición del ins
trumental de intervención: la diferencia entre interpretación e intervención. La primera, supone que nos estamos
moviendo en el terreno de la representación, que hay algo
del orden de lo imaginario c]ue debe ser "traducido" a lo
simbólico, puesto en palabras.
La intervención, por el conttario, es tut acto que
opera en lo real, que modifica una situación ya que intro
duce allí algo t]ue no figuraba y que al presentarlo generaun cambio en las condiciones existentes. La intervención
supone un reacomodo de los elementos, desbarata esc
momento y su eficacia se mide por los efectos.
Ahora b ien , l a in te rpre tac ión de a lguna manera
también es una intervención, ya que filtra en el discurso
otra producción. Difícil es saber si la eficacia de la inter
pretación se debe a la producción de sentido que ctea o alimpacto como intervención, ya c[ue su novedosa presencia
interroga toda la situación.
Lo mismo ocutte con la intervención que, según el
caso, podría ser entendida como interpretación (tanto cuan
do es verbal como cuando la intervención es im acto). Por
ello, me inclino a pensar que si bien es necesario abundar en
los desarrollos teóricos rigurosos pertinentes, en los hechoses complicado deslindar los diversos matices que están pre
sentes cuando se utiliza un determinado instrumental.
Los casos aquí considerados presentan toda la gama
de matices, desde aquellos más "afectivistas" hasta los más
radicales, siempre bajo la artictüación del análisis de la de
manda, por un lado, ciertos objetivos propios del t iempo
de institución con la que se trabaja, por otto, y el imponderable aspecto que supone la implicación, que es la que
define, en liltima instancia, la elección realizada.
32
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 33/310
TEORÍA DE LA FISURA
H a c e y a a l g u n o s a ñ o s q u e t r a b a j o e n i n t e r v e n c i o n e si n s t i t u c i o n a l e s . A l g u n a s d e e l l a s h a n s i d o a b o r d a d a s a
t ravés de d iversos d i spos i t ivos grupales y o t ras lo han s ido
p o r m e d i o d e d i s p o s i t i v o s a n a l i z a d o r e s . E n t i e n d o p o r e s
tos l i l t imos aque l los aborda je s t é cn i cos que emanan de l a s
t eo r í a s de aná l i s i s i ns t i t uc iona l t e spec t ivas . La d i fe r enc i a
e n t r e d i s p o s i t i v o s g r u p a l e s y d i s p o s i t i v o s i n s t i t u c i o n a
l e s en e l h )ndo es i nex i s t en t e , ya que t oda i n t e rvenc iónse r ea l i z a sob re un g rupo que e s t á i ns t i t uc iona l i z ado y
la so l ic i ta . I ' r ec i sando es tos bordes , Bleger dec ía que e l
con t r a to e s i ns t i t uc iona l y e l d i spos i t i vo e s g rupa l en t o
dos l os casos . Ahora b i en , en t an to hay d i spos i t i vos que
ha n s ido c r eados po r en h iq ue s g rupa l i s t a s y o t r os po r la s
d ive r sas co r r i en t e s del aná l is i s i ns t i t uc ion a l , se ha m a n
t en ido e s t a nomenc ía t t i t a que no hace más que se r f i e l a l
o r i g e n t e é i r i c o d e l i n s t r i u n c n t o u t i l i z a d o . S i n e m b a r g o ,
h a y q u e c o n s i d e r a r t a m b i é n u n m a t i z e s e n c i a l q u e h a c e
a l a i n t enc i ém de c t eac ión de l d i spos i t i vo , e s to e s , que l os
enfoques g rupa l i s t a s han pues to e l én fas i s en l os a spec tos
a f e c t i v o s g r u p a l e s e i n t e r p e r s o n a l e s , l o c a l i z a n d o a l l í e l
o r igen de t odos l os ma les . A su vez , l o s i ns t i t uc iona l i s t a s
han pe r segu ido d i luc ida r e l o r igen de l pode r a l i n t e r io r
de l a s i ns t i t uc iones (que son g rupos ampl ios ) . Por e l l o
es c ]ue la t eot ía que se e l i ja como referente de termina e l
p a r a q u é d e l d i s p o s i t i v o , s i b i e n e n s e n t i d o e s t r i c t a m e n t e
t écn i co t oda i n t e rvenc ión ins t i t uc iona l s e r ea l i z a a t r avés
de d i spos i t i vos g rupa l es (en e l en t end ido de que se r ea l i z a
sobre un grupo) . Seg i in e l marco referencia l que se e l i ja se
t en drá u n d i spos i t i vo g ru pa l con el qu e se p od rá t r aba ja r
l a p r o b l e m á t i c a d e l p o d e r o l a p r o b l e m á t i c a a f e c t i v a i n t e r
p e r s o n a l d e l g r u p o .
33
http://psikolibro.blogspot.com
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 34/310
M i p r á c t i c a p r o f e s i o n a l d e i n t e r v e n c i ó n h a s e g u i d o
lo s p a s o s d e m i e n t r e n a m i e n t o p e r s o n a l . I n i c i a l m e n t e
rea l i z aba so lo i n t e rvenc iones desde l a óp t i ca g rupa l i s t a ;
p o s t e r i o r m e n t e , c u a n d o e s t u d i é e i n v e s t i g u é a c e r c a l o sd i v e r s o s e n f o q u e s d e l a n á l i s i s i n s t i t u c i o n a l , c o m e n c é a
r e a l i z a r i n t e r v e n c i o n e s c o n d i s p o s i t i v o s i n s t i t u c i o n a l i s t a s .
A c t u a l m e n t e , t r a t o d e e l e g i r e l e n f o q u e m á s a d e c u a d o - s e
gún mi expe r i enc i a— s in pe rde r de v i s t a que l a p rob lemá t i
c a d e l p o d e r e s t á s i e m p r e p r e s e n t e , c o m o t a m b i é n a q u e l l a
a f e c t i v o - g r t i p a l , a u n q u e n o n e c e s a r i a m e n t e l a i n c i d e n c i a
de cada aspecto es igual en todos los casos .Ahora b i en , l a s d ive r sas expe r i enc i a s r ea l i z adas me
h a n d e j a d o s i e m p r e u n s i n n ú m e r o d e p r o b l e m a s a r e s o l v e r .
E n m u c h o s c a s o s l a s p r e g u n t a s p r o v i e n e n d e a s p e c t o s t e ó
r i cos poco c l a ros , l agunas en l a concep tua l i z ac ión ins t i t u
c i o n a l o f o r m u l a c i o n e s p o c o p r e c i s a s , a s í c o m o a b u n d a n t e s
d i f i cu l t ades en l a s t é cn i cas de i n t e rvenc ión que no acaban
d e " c e r r a r " e n u n a p r o p u e s t a s u f i c i e n t e m e n t e c o h e r e n t e .H a y u n p r o b l e m a q u e se p r e s e n t a ca si p e r m a n e n
t emente en l a s i n t e rvenc iones y que t i ene que ve r con e l
cambio , con l a t eo r í a de l cambio ins t i t uc iona l . C ]on e l
c a m b i o p o s i b l e y c o n e l c a m b i o i m p o s i b l e . C u a n d o s e
p r e t en d e t r aba ja r con un a i ns t i t u c ió n , es dec i r , con un
i n s t i t u i d o , l a i n t e r v e n c i ó n e s p o s i b l e s i e m p r e y c u a n d o l o
ins t i t u ido p resen t e una f i su ra . Es t a t e s i s p r imar i a debe se rf u n d a m e n t a d a :
C o m i e n z o p o r s e ñ a l a r q u e l o i n s t i t u y e n t e t i e n e d o s
f o r m a s d e o p e r a r . U n a d i c e s o b r e a q u e l l o q u e L o u r a u
l l a m a l o i n s t i t u y e n t e - e n - l o - i n s t i t u i d o y q u e t i e n e q u e v e r
c o n e l c a m b i o p r e v i s t o , c o n e l c a m b i o n o r m a d o d e s d e l o
i n s t i t u i d o , c o n e l c a m b i o m í n i m o n e c e s a r i o p a r a q u e l o
i n s t i t u i d o n o q u e d e " f i j a d o " , d e t e n i d o e n e l t i e m p o y s e
v u e l v a e n t o n c e s a n a c r ó n i c o . L o i n s t i t u i d o , p o r m á s i n s t i
t u i d o q u e e s t é , r e q u i e r e d e c i e r t a s a d e c u a c i o n e s p a r a p o -
34
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 35/310
d e r s e g u i r m a n t e n i é n d o s e c o m o l o i n s t i t u i d o . S e t r a t a d e
cons ide ra r un r i po de cambio que a su vez e s t é i ns t i t u ido .
H e a q u í e l c a m b i o " r e f o r m i s t a " q u e n o p u e d e e s c a p a r a
a q u e l " n o r m a d o " p o r l o i n s t i t u i d o .L a s e g u n d a f o r m a d e o p e r a r d e l o i n s t i t u y e n t e e s
rup tu r i s t a y d i ce ace rca de l a c r eac ión de un mode lo de
ins t i t uc ión nueva , l o cua l supone l a d i so luc ión de l o i ns
t i t u i do para p od er in s t i t u i r a su vez o t r a cosa . Se r ra ta de
r e c o n o c e r q u e l o i n s t i t u i d o h a p e r d i d o v i g e n c i a y q u e e s
necesa r io —para r ecupera r e l pode r exp rop iado o r ig ina l
men te— crea r una con t r a ins t i t uc ión . Se t r a t a de un ac toe s e n c i a l m e n t e r e v o l u c i o n a r i o y a q u e s u p o n e l a r u p t u r a
de l o i ns t i t u ido a t r avés de l a d i so luc ión de l os v íncu los
d e " r e p r e s e n t a c i ó n " y la i m p l a n t a c i ó n d e u n m e c a n i s m o
d e a c c i ó n d i r e c t a , s u p e r a n d o l a e s t r u c t u r a j e r a r q u i z a d a y
r e s i s t i e n d o t o d a f o r m a d e a p r o p i a c i ó n y c o n c e n t r a c i ó n
n u e v a d e p o d e r .
En los hechos , como l a h i s to r i a l o demues t r a , e s t ec a m i n o e s c o m p l i c a d o . M u c h a s ve ce s el m o d e l o o r i g i n a l -
m en re r ev o l uc io na r io i ns t a l a finalmen te u na e s t ru c r u r a
i n s t i t u c i o n a l t a m b i é n b a s a d a e n j e r a r q u í a s y d i f e r e n c i a s ,
p r o c e s o s d e d e l e g a c i ó n d e p o d e r , e t c . , q u e r e p r i m e l a p o
s ib i l i dad de l a pa r t i c ipac ión d i r ec ra de l os i n t e r e sados .
A h o r a b i e n , es a c o n s e j a b l e c o m p r e n d e r q u e e st a
d iv i s ión que da cuen ta de l a s fo rmas de ope ra r de l o i ns t i t u y e n t e e s m e r a m e n t e a n a l í t i c a y d i d á c t i c a . E n l o s h e c h o s
t o d a m a n i f e s t a c i ó n d e l o i n s t i t u y e n t e s u p o n e l a p r e s e n
c i a d e m á r g e n e s d e a c c i ó n q u e s e e n c a m i n a n t a n t o e n l a
p r i m e r a f ó r m u l a c o m o e n l a s e g u n d a . E l d e s a r r o l l o d e l
conf l i c to y e l p roceso de i ns t i t uc iona l i z ac ión , va l e dec i r ,
l a c o y u n t u r a p a r t i c u l a r e n c a d a i n s t a n t e , d a r á c u e n t a d e l
r e s u l t a d o , m á s p o l a r i z a d o e n u n s e n t i d o o e n o t r o .
Desde l a pe r spec t iva de l a i n t e rvenc ión , s i l o i ns t i
t u i d o f u n c i o n a d e m a n e r a a r m ó n i c a y o r g a n i z a d a n o h a y
3 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 36/310
espacio para intervención alguna. Si lo instituido es capaz
de procesar la fuerza de lo instituyente en lo instituido (el
cambio normado como posible) no hay necesidad de una
apertura externa. Si el conflicto puede ser "manejado" porla institución autorizando cierto reajuste, ITO se instala la
fisvira. Mvichas institvicioncs jam ás rec^uieren de una inte r
vención, la eficacia de lo instituido alcanza para regular el
funcio nam iento y evitar una ap ertura.
La intervención es demandada cuando lo insti tui
do (a través de la apuesta inicialmente reformista que le
ofrece lo instituyente) es incapaz para disminuir el sufrimiento insti tucional. Dicho sufrimiento es sentido como
una amenaza anárc]uica, vale decir, c]uc al generalizarse
puede l legar a romper totalmente lo insti tuido. Por tanto,
el pedido de intervención siempre es para controlar inter
namente el devenir institucional (aunque no sea ese ne
cesariamente su efecto): reforzar el orden de lo instituido
para que este pueda responder a la misión institucional.(Recuérdese que Mi.ihlmann [19681 señalaba que lo ins
tituido es el fracaso de la profecía, es decir, lo que queda,
el monumento en recuerdo de lo insti tuyente, la negación
del proyecto. La misión institucional es lo que ya no está,
es el homenaje a la clausura del proyecto creativo). De
este modo, lo instituido (vacío de contenido creativo) lo
gra su objetivo, esto es, eternizarse; hacer honor al dichopopular "Los hombres pasan, las insti tuciones quedan".
Por tanto, es duro para lo instituido reconocer y en
frentarse con su propia incapacidad y es más complicado
aún visualizar que dicha demanda no hace más tjue insta
lar allí, de hecho, la fisura.
Por otro lado, la estructura misma de la fisura se
construye en tanto se hace depositaria de los intereses delo instituyente: la fisura es el éxito de lo instituyente, es la
razón de su existencia y la culminación de su esfuerzo. Es
36
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 37/310
e l p r i m e r p a s o p a r a q u e a l g o p u e d a s u c e d e r c o m o c a m b i o
i n s t i t u c i o n a l . P u e d e , p o r t a n t o , h a c e r f u e r z a j u s t o a l l í
m o s t r a n d o t o d o sti p o d e r í o . D i r í a q u e es l o i n s t i t u i d o q u e
ins t i t u ye la f isu ra, a u n q u e pa ra dó j i c am en te se r e s i s t e ar econoce r su ex i s t enc i a en t an to l a na tu ra l eza de l a mi sma
p r o v i e n e d e l o i n s t i t u y e n t e . D e h e c h o , c u a n d o e l m o m e n
t o d e l a i n t e r v e n c i ó n , l o i n s t i t u y e n t e p o d r á a p r o v e c h a r l a
fisura para m ani f i í s ta rsc y p ro p o n e r a l te rna t iva s radic a les
p a r a e l c a m b i o i n s t i t u c i o n a l .
En muchos casos lo ins t i tuyente f racasa , y ese es e l
pun to a l que deseo l l ega r : d i cho f r acaso hace que l o i ns -t i t i n d o se " c i er r e" n u e v a m e n t e , r e c o m p o n g a c o m o p u e d a
sus de fensas " t apando l a f i su ra" e i n t en t e anu la r e l p roce
s o r e c o r r i d o , s i b i e n a c e p t a n d o a l g u n o s c a m b i o s m e n o r e s
(a lgo debe se r negoc i ado) , que podrán t ene r l uga r ba jo e l
n u e v o o r d e n a m i e n t o .
So lo se ha l og rado un cambio r e fo rmis t a , l a negoc i a
c ión , en e l fondo ha favorec ido una vez más a lo ins t i t iü -d o . La f i sura ha s ido aprovechada más por lo ins t i tu ido
que por l o i ns t i t uyen te donde inc luso e s t e ú l t imo se ha
m o s t r a d o , f a c i li t an d o e n t o n c e s la p u e s t a e n f u n c i o n a m i e n
to de fuerzas se lec t ivas para su contención y repres ión .
S e p l a n t e a n e n t o n c e s l a s s i g u i e n t e s p r e g u n t a s :
¿Por que e s que l o i ns t i t u ido t i ende a r ecomponer se
tan fác i lmente? ¿Cuáles son los fac tores de terminantes quehacen q t i e l o i ns t i t u ido t e rmine r ea rmándose? ¿Cuá les son
las razones que dan cuenta de la " incapacidad "de lo ins t i tu
yen te pa ra "ap rovecha r " e l momento de l a f i su ra , des t ruyen
do lo i ns t i t u ido pa ra sus t i t u i r l o por un nuevo p royec to?
S i b i en Pourau se ha p reocupado de e s tud i a r " l a au to -
d i so luc ión de l a s vanguard i a s " mos t r ando a l a vez cómo es
que lo apenas i ns t i t u ido se puede d i so lve r cuando r econoce
el f racaso de l lugar de vanguardia en la medida en que se
ins t i tuyó, no es menos c ier to que esas no son las ins t i tuc io-
37
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 38/310
nes que impor t an a l s i s t ema . Hay muchas i ns t i t uc iones de l
s i s tema que t i enen "autor izac ión" para d i solverse ya c jue no
p o n e n e n p e l i g r o a l f u n d a m e n t o m i s m o , e l E s t a d o . L a a u t o -
d i so luc ión de l a s vanguard i a s e s tud i adas por Lourau (1980 )supone en e l l enguaje de Gt ia t ta r i e l pasa je de un grupo en
sí a un grupo para s í . Esta diferencia se asienta en el recono
c i m i e n t o d e u n a d i f e r e n c i a : h a y g r u p o s q u e e m p r e n d e n u n a
tarea y la real izan (grupos en s í ) , y hay otros , que además de
hace r su t r aba jo se hacen p regun tas ace rca de cómo func io
nan (grupos para s í ) cuando rea l izan una ta rea .
T a m p o c o e s c i e r t o t ] u e l a s i n s t i t u c i o n e s , c o m o h e c h o s s o c i a l e s , n a c e n , s e d e s a r r o l l a n y m u e r e n . M á s b i e n
t i e n d e n a e t e r n i z a r s e a d o p t a n d o l o s c a m b i o s m í n i m o s ( l o
ins t i t uyen te a l s e rv i c io de l a r enovac ión de l o i ns t i t u ido ,
e l r e f o r m i s m o ) q u e g a r a n t i z a s u s u p e r v i v e n c i a .
S i b i en l o i ns t i t u ido se "ab re" en e l momento de l a f i
s u r a , a p r o v e c h a d i c h o m o m e n t o p a r a t o m a r c o n o c i m i e n t o
de la ex is tencia de lo ins t i tuyente y de su fuerza , as í comod e s u s p r e t e n s i o n e s . D i c h o " a f l o j a m i e n t o " d e l c o n t r o l - y a
vimos las razones que t i ene para obrar de ese modo— pare
ce cons t i t u i r se en una sue r t e de t r ampa pa ra l o i ns t i t uyen-
te , que emerge en tus i a s t a pa ra mos t r a r se t a l cua l e s . Habr í a
que discut i r s i es te no es un r iesgo, ima fal la est ratégica, en
e l aná l i s i s de Lourau . Es to exp l i ca l a capac idad de r econs
t i t uc ió n de la def ens a —la su tu ra de la f isura— qu e ha ce quea h o r a l o i n s t i t u i d o p u e d a o p e r a r " s e l e c t i v a m e n t e " e n t a n t o
m a n i o b r a c o n c o n o c i m i e n t o d e c a u s a : n o e s n a d a f á c i l
n i c o m ú n l o g r a r u n c a m b i o r a d i c a l e n l a i n s t i t u c i ó n . P o r
e jemplo , Basag l i a e s excepc ión , o t ros han so lo cons t ru ido
"islas "sociales. ¿Por qué ello es así?
Sos t engo que hay dos se r i e s de vec to res que i nc iden
y d e t e r m i n a n e s t e p r o c e d e r . E s t a s s e r i e s d e v e c t o r e s f u n c i o n a n d e m a n e r a i n d e p e n d i e n t e u n o s d e o t r o s , s i b i e n s e
a p u n t a l a n m u t u a m e n t e c o m o se p o d r á a p r ec i ar .
38
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 39/310
La pr imera ser ie de vectores
l a c o n s t i t u y e e l f a c t o r p o l í t i c o
E l E s t a d o d e b e l e g i t i m a r s e p e r m a n e n t e m e n t e , c o m ouna manera de p rese rva r su ex i s t enc i a que no e s o t r a que
l a de l pode r que e je r cen los g rupos de poder que se han
c o n s t i t u i d o c o m o su s d u e ñ o s . L a a p r o p i a c i ó n d e l p o d e r
v a d e l a m a n o c o n l a a p r o p i a c i ó n d e l e x c e d e n t e e c o n ó m i
c o . A p r o p i a r s e d e l p o d e r - h a c e r e s a p r o p i a r s e d e l t r a b a j o ,
d e l p r o d u c t o d e l t r a b a j o h u m a n o . L a d i v i s i ó n d e l t r a b a j o
( t écn i ca y j e r á rq u ica ) hac e e so pos ib l e . Se de be l eg i t im ard e m a n e r a p e r m a n e n t e e n t o d a s y c a d a u n a d e l a s i n s t i
t uc iones que se sos t i enen en su i n t e r io r y t a l l eg i t imac ión
repe rcu t e en l a l eg i t imac ión to t a l de l s i s t ema es t a t a l . Se
p u e d e d e c i r q u e e l E s t a d o o p e r a p e r m a n e n t e m e n t e a l a
d e f e n s i v a , v a l e d e c i r , s u p o n i e n d o l a p r e g u n t a p o r s u l e
g i t i m i d a d e n t o d o á m b i t o y e n t o d o m o m e n t o y r e a c c io
n a n d o e n s u d e f e n s a . U n a d e l a s f o r m a s m á s p o t e n t e d e
l e g i t i m a c i ó n e s l a n a t u r a l i z a c i ó n ; e s d e c i r , a p a r e c e r c o m o
n a t u r a l , c o m o l o d a d o , c o m o u n h e c h o i n c u e s t i o n a b l e ,
n e c e s a r i o y e t e r n o ; p o r t a n t o , i n m o d i f t c a b l e .
E l m e c a n i s m o c o n q u e c u e n t a e l E s t a d o p a r a n a t u r a
l i z a r s e e s e l d e m o n o p o l i z a r e l m o d e l o d e i n s t i t u c i ó n q u e
a u t o r i z a y q u e i m p o n e a t r a v é s d e l o i n s t i t u i d o . C o n e l l o
l o g r a q u e t o d a i n s t i t u c i ó n c r e a d a d e n t r o d e l E s t a d o l l e v e
s t i s e l l o y que no se pe rmi t a a su vez , un mode lo de i ns
t i t uc ión d i s t i n to de aque l que r i ge pa ra e l Es t ado . S i no
e x i s t e o t r a a l t e r n a t i v a d e m o d e l o i n s t i t u c i o n a l , e n t o n c e s
e l m o d e l o o f i c i a l a p a r e c e c o m o " n a t u r a l " . L o u r a u i n c l u
so sos t i ene que e l Es t ado e s e l i nconsc i en t e , ya que e s l a
f o r m a q u e t e r m i n a i m p o n i é n d o s e p o r d o q u i e r y a p a r e c e
más a l l á de l a s p ropues t a s más r ad i ca l e s que cues t i onan su
ex i s t enc i a y su e s t ruc tu ra . Es dec i r , e l Es t ado se impone
más a l l á de l a i deo log ía que sos t i enen fo rmas a l t e rna t ivas
39
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 40/310
y di ferentes . S i hay Es tado, es te es tá p resente en todas las
ins t i t uc iones de l s i s t ema y en t odas l a s i ns t i t uc iones c r ea
das den t ro de l e spac io de l Es t ado . Por e so , pa ra Lourau l a
i n t e r v e n c i ó n s o c i o a n a l í t i c a t i e n e s e n t i d o , t i e n e " é x i t o " , s il o g r a m o s t r a r ( p o n i e n d o a l d e s c u b i e r t o , y a t j u e e s t á c a m u
f l ado) de qué manera pa r t i cu l a r e l Es t ado e s t á p resen t e en
esa i ns t i t uc ión en l a que se i n t e rv i ene .
L a s e g u n d a s e r i e d e v e c t o r e s t i e n e n q u e v e r c o n e l
v e c t o r p s i c o l ó g i c o , a q u e l d e l a s u b j e t i v i d a d
D e s d e l a s t e o r i z a c i o n e s d e E l l i o t J a c q u e s ( 1 9 5 1 )
p o d e m o s d e c i r c j u e l a s i n s t i t u c i o n e s c o m o h e c h o s s o
c ia le s e x t e r n o s , c u m p l e n u n a ( u n c i ó n p s i c o l ó g i c a m u y
i m p o r t a n t e . T i e n e n q t i e v e r c o n p r o v e e r a l p s i q u i s m o d e
un nuevo ( segundo) s i s t ema de de fensas f r en t e a l a s an
s i edades p s i có t i cas , an t e l a pa rano ia y l a dep res ión . Eas
i n s t i t u c i o n e s c u m p l e n p o r t a n t o u n a f u n c i ó n d e c o n t r o l y
s o p o r t e : e l s i s t e m a n o r m a t i v o i n s t i t u c i o n a l , s u " f i r m e z a "
i n s t i t u i d a , g a r a n t i z a n a l s e r h u m a n o q u e n o e s p o s i b l e
hace r cu a lq u ie r cosa y qu e la s i ns t i t uc ion es ve l a r án po r
c i e r t a pe rmanenc ia de l o r ac iona l f r en t e a l os impul sos de
m á s d i f í c i l c o n t r o l .
Es to exp l i ca r í a por qué a lgunos ex pac i en t es de hos
p i t a l e s p s iqu i á t r i cos , una vez dados de a l t a , r eg resan a l
p o c o t i e m p o a l m a n i c o m i o , o c o m o t a m b i é n , p r e s o s t \ u e
son pu es to s en l i be r t a d , com et en a c tos a t o da luces i nc on
g r u e n t e s c o n m a n t e n e r s e e n l i b e r t a d . H a y a u t o r e s q u e h a n
c re ído ve r en i nd i c ios como es tos , a lgo a s í como l a f i rma
d e l d e l i n c u e n t e , q u e s i b i e n p o r u n l a d o a l u d i r í a n a " s u
ob ra" (e l r obo como un a r t e ) po r o t ro de l a t a r í an a l au to r .
Por t an to , va ld r í a l a pena p regun ta r se s i e l ac to de "a t r a
pa r a l l ad rón" no e s t a r í a en pa r t e pos ib i l i t ado por a lgún
40
http://psikolibro.blogspot.com
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 41/310
a c t o f a l l i d o c o m e t i d o p o r e s t e . A l g o a s í c o m o s u p o n e r q u e
el l adrón se de la ta a s í mismo a t ravés de los indic ios que
de ja a su paso , s i em pre ba jo la i n t e r ro ga n t e qu e p l an t ea
e l " r e t o r n o " a l e s p a c i o i n s t i t u c i o n a l . H a y o t r o s e j e m p l o se n e s e s e n t i d o q u e m u e s t r a n , a m i j u i c i o , c i e r t o r e q u e r i
m i e n t o d e p r o t e c c i ó n p o r p a r r e d e l y o y l a b ú s q u e d a d e l
" r e f u g i o " i n s t i t u c i o n a l c o n o c i d o . E s t o l l e v a a p r e g u n t a r s e
por los r iesgos para la est ruct iu-a psíquica de vivir en la
a n t ) r m a t i v i d a d , a l m a r g e n d e l a s i n s t i t u c i o n e s .
CACO q u e a l o s h u m a n o s n o s c u e s t a m o v i l i z a r n o s e n
la a n o r m a t i v i d a d y e n c o n t r a m o s c o m o d i d a d e n la s n o r mas claras y expl íci tas para hacer las cosas. Si bien esto
se ap rehende en l a fami l i a , no e s menos c i e r to que nos
sometemos a e l l a s no s in c i e r to p l ace r y s in t i endo en mu
c h o s c a s o s i m d e j o d e p r o t e c c i ó n c u a n d o p e r t e n e c e m o s a
i m a i n s t i t u c i ó n . E n t o d o c a s o , l a i n s t i t u c i ó n t a m b i é n n o s
b r in da su i den t ida d y ya sea po r s exo , eda d , p ro fes ió n ,
ape l l i do , e sco l a r idad , e t c . , t u i l i z amos a l a s i ns t i t uc ionespa ra de f in i r qu i énes somos a pa r t i r de mos t r a r l o que ha
cemos : l a a f i l i ac ión a l a i ns t i t uc ión .
Aí'jn hay un argumento ad ic iona l t jue t i ene que ve r
c o n la r e l a c i ó n g r u p o - i n s t i t u c i ó n . D e s d e l os e s t u d i o s
d e L e B o n ( 1 8 9 5 ) y l u e g o m á s p r e c i s a m e n t e c o n F r e u d
( 1 9 2 1 ) s a b e m o s q u e e n l a m e d i d a e n q u e u n i n d i v i d u o s e
i n c o r p o r a a u n g r u p o se c u s p a r an m e c a n i s m o s m u y p r i m i t i vos (e l e fec to de l a g ru pa l ida d) (Fo lado r i 19 99 ) q ue
imp l i can cas i l a d i so luc ión de su p s iqu i smo en e l e spac io
de l g r t i po -masa . EJ anonimato, reacciones q u e m u e s t r a n
de pe nd en c ia ab so lu t a de un l í de r , la d i f i cu l t ad d e pens a r ,
el d e s c o n t r o l e m o c i o n a l , so n to d o s f e n ó m e n o s q u e d a n
c u e n t a d e l s u r g i m i e n t o d e u n f u n c i o n a m i e n t o p s í q u i c o
m u y p r i m i t i v o , p r e v i o a l a i n d i v i d u a c i ó n , e n e l q u e p r i m a n g r a n d e s m o n t o s d e a n g u s t i a s o b r e t o d o p e r s e c u t o
r ia y q u e n o s h a b l a d e u n m o m e n t o d e f u n c i o n a m i e n t o
4 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 42/310
sincrético muy dist into al de la sociabil idad posterior,
cuando este individuo se relaciona con un otro similar a
él. Se podría sostener que se ha producido una regresión
en la estructura y funcionamiento yoico, lo que implicametapsicológicamente que el yo se ha visto en la necesi
dad de operar con mecanismos defensivos muy primitivos
para lograr un cierto control de la situación. Acá es donde
la institución interviene para "rescatar" ese yo y proveerlo
de mecanismos defensivos adicionales.
La jerarquía insti tucional que se "introduce" en los
grupos es un fuerte inst rumento que posibi l i ta contarcon elementos discriminadores, en tanto vuelve a definir
lugares "únicos" reconocidos dentro de la estructura. Es
por esto que los integrantes de grupos tienden a organi
zarse como insti tución (jerarquizada) recurriendo a las
normativas que definen los lugares institucionales. Así, la
jerarquía es la que resiste la grupalización y posibilita al
yo operar en un espacio grupal discriminado.Este lugar que cumplen las insti tuciones como una
suerte de segundo sistema defensivo del yo frente a la in-
diferenciación a que lo somete la pulsión, muestra que el
ostracismo institucional se enfrenta con la locura. El cam
po anormativo caracteriza im lugar en el cual las amenazas
son grandes y las angustias se hacen presente sin más, sin
mediaciones.Si bien como ha señalado Sartre no se puede estar
en ningún lugar: si se está fuera de una cierta normativa
inevitablemente se está dentro de otra, ello no significa
que desde la perspectiva subjetiva no se genere cierto
sentimiento de l iberación cuando se sale de algún sistema
normativo y se deja de sentir el peso de las reglas conoci
das, y esto a pesar de "los riesgos" que se corren al vivir almargen de las insti tuciones.
42
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 43/310
L o s p r o b l e m a s d e l c a m b i o i n s t i t u c i o n a l
En párrafos anteriores se dio cuenta de dos series de
vectores que apuntalan y determinan la afiliación a lasinstituciones: los factores políticos y los factores psicoló
gicos. Con dichos instrumentos es posible pensar la pro
blemática del cambio en las instituciones, cualquiera sea
este y en sus diversos grados.
Por lo general, se contará con dos conjuntos de fuer
zas (los vectores descritos) que intervendrán para sostener
la permanencia de un sistema institucional y evitar todamodificación en su estructura y en su mecánica. Se genera
así un fuerte movimiento resistencial a través de los vecto
res señalados (los factores políticos y los psicológicos), los
que se apuntalan recíprocamente para evitar la debacle de
las relaciones institucionales tanto en el plano subjetivo
como en el polí t ico, aquel que hace a la concentración del
pod er y que a su vez genera dep end encia.El discurso que se emite desde el lugar de poder
tiende siempre a legit imar lo dado, la insti tución como
un hecho social, aquello para lo cual la institución ha sido
creada pero que en el discurso oficial se plantea siempre
como una necesidad "natural"; no hay otra al ternativa.
Al mi s rno t i empo, d i cho luga r de pode r desde
donde se emite el discurso oficial , cumple la funciónde sostener e l s is tema normat ivo inst i tucional , t ransmi
t iendo seguridad y protección a los miembros del grupo
inst i tuciona l (aspecto subjet ivo) y au toriz an do -se gú n
el propio sistema normativo— ciertas formas de discre
pancia, cuando el sistema es suficientemente firme como
para soportarlas .
Esta teoría del cambio en base al funcionamiento de
dos fuerzas paralelas permite explorar algunos problemas
que se producen en los casos en que solamente uno solo
43
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 44/310
d e l os v e c t o r e s e s v a l o r a d o y c o n s i d e r a d o e n el m o m e n t o
d e l c a m b i o i n s t i t u c i o n a l p r e v i s t o .
1. L o s c a m b i o s c j u e s o l a m e n t e s e p r o d u c e n e n e l
" m u n d o i n t e r n o " p r o d u c e n a l a l a r g a f r u s t r a c i ó n , s i n ose pueden asen t a r a su vez en cambios ex t e rnos r ea l e s . La
í r u s t r a c i ó n o p e r a a s í c o m o u n a c i e r t a " v a c u n a " a n t e l a p o
s ib i l i dad de o t ros cambios : l a expe r i enc i a no ha s ido su f i
c i en t emente sa t i s fac to r i a . C la ro e s t á que e l p s i coaná l i s i s
p u e d e c o l a b o r a r en a i m i e n t a r la c a p a c i d a d d e f r u s t r a c i ó n ,
con lo cua l apa rece a l i ado a l a e s t ruc tu ra soc iopo l í t i ca ex
t e r n a . T a m b i é n p u e d e , a t r a v é s d e s u t r a b a j o d e a n á l i s i s ,l i be ra r d ive r sas fuen tes de ene rg í a que e l yo puede ap ro
vecha r pa ra poner e l p r inc ip io de r ea l i dad a l s e rv i c io de l
p r i n c i p i o d e l p l a c e r . E l l o s u p o n e i n c i u s i o n a r e n l o s t o r
t u o s o s c a m i n o s d e m o d i f i c a c i ó n d e l a r e a l i d a d i m p e r a n t e .
2 . L o s c a m b i o s p o l í t i c o s c j i í e n o v a n a c o m p a ñ a d o s
d e u n a c i e r t a e l a b o r a c i ó n d e l a s a n s i e d a d e s q u e p r o d u c e e l
m o m e n t o d e c a o s o l o c u r a q u e a c o m p a ñ a l o s m o m e n t o sa n o r m a t i v o s , c o n t r i b u i r á n a p r o d u c i r c o m p o r t a m i e n t o s
reg res ivos en t é r m in os pe r son a l es y po l í t i co s en t é r m in os
s o c i a l e s , a c e n t u á n d o s e l a d e p e n d e n c i a y r e c h a z a n d o a m e
d i a n o y l a r g o p l a z o el c a m b i o i n t r o d u c i d o . E l c a m b i o p o
l í ti c o —a n i v e l d e l p o d e r - s o s t i e n e u n a e s t r u c t t u a j e r a r q u i
z a d a d e b a s e . E l c a m b i o r a d i c a l d e l m o d e l o i n s t i t u c i o n a l
n o h a i m p l i c a d o m u c h a s v e c e s u n c a m b i o e n l o s m o d o sd e l v í n c u l o ( p o r e j e m p l o , e l p r o b l e m a d e l a r u p t u r a d e
los s i s t emas j e r á rqu icos ) , e s dec i r , no se ha p rocesado e l
cambio en l a sub je t i v idad , no se ha hecho consc i en t e l a
c o n s t i t u c i ó n d e u n a c o n t r a i n s t i t u c i ó n , c o n l o s p e l i g r o s
q u e e l l o i m p l i c a .
A h o r a b i e n , a l a h o r a d e l a i n t e r v e n c i ó n s o c i o a n a l í -
t i ca , cuando se puede p l an t ea r en e l g rupo e l aná l i s i s de l
cambio pa r t i cu l a r que se pe r s igue y pa ra l o cua l han so l i
c i t a d o l a i n t e r v e n c i ó n , e l p a n o r a m a g e n e r a l d e l g r u p o s e
44
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 45/310
c o m p l e j i z a y a q u e a p a r e c e u n n u e v o e l e m e n t o q u e t i e n e
que ve r con l a manera en cómo los d ive r sos sec to res i ns t i
t u c i o n a l e s s e i m a g i n a r o n e l c a m b i o d e s e a d o o p o s i b l e . E l
c a m b i o s e d i l u y e e n t o n c e s e n m ú l t i p l e s p r o p u e s t a s , r e q u i -r ién do se de to d o LUÍ t raba jo d e d i s cu s ió n y s ín tes i s pa ra
c o n s t r u i r u n p r o y e c t o d e c a m b i o . E s t e p r o y e c t o c r e a y a
d e p o r s í u n e s p a c i o a n o r m a t i v o g e n e r a d o r d e m ú l t i p l e s
a n g u s t i a s .
E l c a m b i o n u n c a es v i s u a l i z a d o c o m o n e u t r o : e s t á n
aque l los que l o ve rán como favorab l e (c r een c ]ue ganan
c o n el c a m b i o ) y o t r o s c |u e lo s e n t i r á n c o m o a m e n a z a n t e( c r e e n q u e p i e r d e n c o n e l c a m b i o ) .
E j e m p l i f i c a n d o d e m a n e r a s i m p l e y e s q u e m á t i c a : el
que c r ee que gana y ve a l cambio como favorab l e , s en t i r á
angus t ia ya t jue la ins t i tuc ión ya no será sopor te de su yo ,
a l menos duran t e e l pe r iodo en e l cua l s e e s t ab l ecen nue
vas norma t ivas . Queda s i t uado en un t r echo en e l cua l l a
s i t u a c i ó n d e a n o r m a t i v i d a d l o p o d r í a i n d u c i r a " h a c e r l o c u r a s " , s i n o e n c u e n t r a u n e s p a c i o g r u p a ) s u f i c i e n t e m e n t e
con t inen te . A su vez , e l que c r ee que p i e r c i e (poder de
d e c i s i ó n , p o d e r e c o n ó m i c o , lu g a r e n la j e r a r q u í a , e t c .) v a
a s e n t i r s e a m e n a z a d o y p o d r í a r e a l i z a r t a m b i é n " a c t o s d e
locura" pa ra de fender ac ]ue l lo c jue ha sen t ido duran t e mu
c h o t i e m p o c o m o p r o p i o y c o m o p a r t e d e s u i d e n t i d a d .
L a f i s u r a y l o s d e s v i a n t e s
A b o r d a r e a h o r a e l p r o b l e m a q u e s u p o n e p e n s a r l a
f isura en to rn o a sus cara c ter í s t i c as más co nc re tas . Par a
e l l o e s c o n v e n i e n t e p a r t i r d e l a s u n t o d e l a d e m a n d a i n s
t i t u c i o n a l q u e , c o m o l o s e ñ a l a L o u r a u , es s i e m p r e u n a
d e m a n d a d e e l o l o s g r u p o s q u e p u e d e n f o r m u l a r l a y q u e
d e u n a m a n e r a u o t r a s o n l o s q u e t i e n e n e l p o d e r d e c o n -
4 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 46/310
t ratación. Ello supone que in situ, en la medida en que se
instale el proceso socioanalítico, surgirán otras demandas
representativas de grupos "sumergidos" o marginados del
poder inst i tucional .La explicitación de las demandas supone ubicarlas
en un cierto registro que Lourau ha teorizado a través
del concepto del desviante: ideológico, libidinai u orga-
nizacional, que conforman a su vez la manera de leer los
problemas que ocurren en la insti tución. Dicho de otro
modo, toda demanda construye el desviante y lo materia
liza, en el sentido de que lo constituye en la coyimtura específica del momento que corresponde a la intervención.
Eso muestra donde parece que el problema está, vale de
cir, objetiva un punto de referencia para iniciar el trabajo.
La propuesta concreta de una intervención no puede dejar
de hacer referencia explícita a un conflicto visualizado por
los demandantes en uno de los tres desviantes señala
dos; pero en tanto el proceso de socioanálisis avance irámostrando que otras demandas podrán aludir a los otros
desviantes.
El proceso de análisis tiene como objetivo la elu
cidación de estas propuestas, su jerarquización e inter
dependencia y sobre todo el estudio de su naturaleza de
desviante. Ello significa partir del hecho que el desviante
es siempre un lugar desplazado, que siempre la problemática del poder (de lo instituido) aparece donde no está,
coino una forma de camuflarse, incluso de defenderse de
la interrogación instituyente que ha cobrado fuerza en el
marco del proceso autogestivo socioanalítico. Se trata de
un efecto sorprendente que t iene consecuencias tanto teó
ricas como prácticas. Teóricas porque reabre la pregunta
acerca de la naturaleza misma de la fisura, de sus determinaciones, de la imagen que lo insti tuido pretende dar de
ella y de la intensidad de las fuerzas en juego.
4 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 47/310
Desde un punto de vista práctico, el desviante guía
al analista como una briijula ya que le posibilita un tra
bajo paralelo de articulación de la demanda con los otros
desviantes que no aparecen aludidos en la explicitación dela misma, casualmente como una forma de construir el
inconsciente inst i tucional* en cada momento.
La objet ivación del desviante , la posibi l idad de
dar cuenta del camino real izado por e l desplazamien
to , supone cons t rui r una nueva rea l idad que impl ica
necesariamente la pérdida del poder de los grupos que
lo tenían hasta ese momento; de aquí las pasiones quedicho movimiento despierta . Esto es lo que confiere a
la intervención socioanalí t ica el carácter de virulenta y
convierte a l proceso de intervención en un campo de
lucha donde lo inst i tuido y lo inst i tuyente polarizan su
acc ionar .
* El " inconsciente ins t i tucional" es un té rmino ex t raord inar iamenrecomplejo, amplio y a la vez ambiguo. Diversos autores han real izadopropuestas teóricas en las que lo aluden, a saber: En sentido global, eltétm ino aparece men ciona do por Barem bli t t y otros (198.3) quien apu ntaa la trama de podet no visible en las instituciones; Deleuze y Guattari(1974) hablan del inconsciente maquínico; Lourau (1978) propone elEstado inconsciente; Castel (1980) discute -en lo pat t icular aquel losociopolítico que el psicoanálisis deja fuera cuando se instituye- y acuña el término de inconsciente social del psicoanálisis. Otros autores se
in ter rogan mis por lo no dicho institucional (ver en este mismo texto elcapí tulo sobre la inst i tucional ización del pensamiento) . En todo caso,debe quedar claro que el " inconsciente inst i tucional" nada t iene que vetcon la problemática de la sexualidad (según el concepto de inconscienteacuñado por Freud para el psicoanál is is) , s ino con los mecanismos queinstalan los nt icleos de podet . Es part icularmente importante tomar encuenta las propuestas , pot ejemplo de Deveteaux (1977) del p toblemade la implicación, como de Guat tari (1976) de la t ransversal idad, asícomo de Barembli t t (1991) de la t ransferencia inst i tucional , ya que conellas estaríamos inte rroga ndo aquel las determ inacion es sociopol í t icas del
cient í f ico social que inciden y determinan sus intervenciones de manerano consciente. Ahora bien, la di lucidación de los desarrol los teói icos decada autor y de los l ímites del concepto que cada quien propone const i tuye de por s í un estudio independiente que t ransciende con creces losobjetivos de este trabajo.
47
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 48/310
Lo anterior debe alertar a los analistas en el sentido
de no dejarse guiar por las apariencias. No necesaria
mente una deiTianda planteada en el desviante libidinal
supone mayor pasión que otra que aborda el problemadesde lo organizacional o desde lo ideológico (a las que se
les podría atribuir la puesta en juego de mayores recursos
intelectuales en detrimento de los emocionales). Sosten
go que el problema hay que pensarlo en términos de las
características de la fisuta qtie lo instittiido insi:ala para
poder apreciar la magnitud de lo que está en juego en esa
ocasión y del movimiento que lo instituido realizará pararecomponerse .
48
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 49/310
I P A R T E
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 50/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 51/310
C A S O S D E I N T E R V E N C I O N E S
INSTITUCIONALES
En este primer apartado se relatan diversos casos quedan cuenta a su vez de varias formas de intervención institucional. Se utilizan esquemas referenciales que respondentanto a las demandas y/o coyunturas de la intervencióncomo a la postura ideológica del analista. El relato de lasintervenciones es seguido de reflexiones ulteriores desde la
perspectiva de la teoría de la fisura, así como también paraexplorar problemas adyacentes.
51
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 52/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 53/310
E L G R U P O - A N Á L I S I S :
T É C N I C A D E D I A G N Ó S T I C O
DE CLIMA ORGANIZACIONAL
Anál i s i s de un caso de a lcoho l i smo
La técnica del grtipo-análisis, a diferencia de otros
enfoques como puede ser el de la encuesta, estudia al
grupo humano como ima global idad, lo que permite ungrado de profimdidad considerable en lo que hace a la
esencia y determinación de los "síntomas" que la empresa
presenta, de los conflictos que acontecen en su seno. El
grupo-análisis permite una visión dinámica de las situa
ciones, esto es, una visión de la empresa como totalidad,
en su cotidianeidad, en su quehacer, en las relaciones que
los individuos mantienen, nucleados por una tarea comiint |ue consti tuye la producción.
El método del grupo-análisis permite reproducir en
el grupo piloto la totalidad de las variables intervinientes,
así como poder valorarlas de una manera estructural y de
terminar la incidencia de cada una de manera cualitativa
—no cuantitativa—, lo que no deja de presentar ventajas ya
que las conchisioncs que se extraigan reproducen el "aquíy ahora" de la empresa con toda la riqueza que ello aporta
al diagnóstico de la situación. Por lo menos, así es en teo
ría. En la práctica, intervienen otros factores por lo que,
en resumidas cuentas, se hace lo que se puede.
Se pretende que el análisis de caso que se expone a
continuación i lustre este proceso. Antes, es conveniente
precisar algunos fundamentos del método, que hacen a la
* Una primera versión de esce trabajo se publicó en Revista Psicología,Vol. IV, U. de Chile, 1993.
5,1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 54/310
congruencia entre la concepción que se puede tener de la
empresa y la puesta en práctica de una técnica acorde con
la misma que arroje una imagen de una empresa "vivien
te" . Algunos postulados son:1. La empresa funciona como un conglomerado hu
mano incluido en la categoría de grupo grande o pequeño
según su tamaño (Schlemenson 1983) . Todo grupo fun
ciona a partir de leyes que le son propias en tanto grupo,
descri tas y estudiadas por especialistas desde hace ya
tiempo. Así, se trata de un grupo porque hay una tarea (la
producción) que los reúne (Pichón-Riviere 1971); puestoen situación de reflexión por una coordinación técnica, el
grupo se analiza a sí mismo (Foulkes 1981); el grupo se
mueve en función de una serie de esrructuras imaginarias
inconscientes (supuestos básicos de Bion 196.3), etc. Cala
to está que la empresa no solamente es un grupo, también
es una institución ya que su estructura, sus lugares, están
normados, esrán reghimentadas las relaciones entre susmiembros y esrá organizada según una part icular estructt i-
ra donde las jerarquías son responsables del cumplimiento
de la tarea.
2. La empresa, si bien consti tuye un grupo amplio,
está también integrada por múltiples grupos pequeíros,
los que se definen por sus tareas específicas dentro de la
empresa con sus responsabilidades e intereses particulares.Los inregrantes de los grupos pequeños (administrat ivos,
choferes, repart idores, personal de planta, etc.) y a su
vez, también de la empresa en su totalidad como grupo
amplio, son soportes y creadores de una estructura grupal
informal, resultando todos, a su vez, efecto de la misma.
Son "encargados" de manera no consciente de determi
nados conflictos (grupales y/o institucionales) y actúan,muchas veces sin saberlo, situaciones con otros ajenos a
ellos. En suma, cuando se trata del análisis de un grupo
54
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 55/310
es necesa r io r ea l i z a r una adecuada va lo rac ión de aque l los
a s p e c t o s q u e p e r t e n e c e n a la c o n f o r m a c i ó n d e l g r u p o
a m p l i o i n s t i t u c i o n a l , d e o t r o s a s p e c t o s p a r t i c u l a r e s d e
l o s g r u p o s p e q u e ñ o s f u n c i o n a l e s a l a e m p r e s a y d e o t r o sg r u p o s d e p e r t e n e n c i a d e c a d a i n d i v i d u o ( p o r e j e m p l o , l a
f a m i l i a d e c a d a q u i e n ) .
De más e s t á dec i r que l a s r e l ac iones en t r e l os i nd iv i
d u o s al i n t e r i o r d e u n g r u p o s e c a r a c t e r i z a n p o r p r i n c i p i o s
b a s t a n t e d i f e r e n t e s a l o s a p o r t a d o s p o r l a p s i c o l o g í a c u a n
d o e s t u d i a a l i n d i v i d u o a i s l a d o , p o r e j e m p l o , e n l o q u e
t i e n e q u e v e r c o n l a s n o r m a t i v a s g r u p a l e s ( E . M a y o 1 9 7 7 ;Sher i f 19 .36 ) o con los cambios de ac t i t udes (K . Lewin
1 9 4 7 ) , e t c . E s a s í c o m o l a a p r o x i m a c i ó n d e l g r u p o - a n á l i s i s
a l e s t u d i o d e l a e m p r e s a a p r o v e c h a u n a a m p l i a e x p e r i e n c i a
en g rupos y mi i l t i p l e s i nves t i gac iones en e l á r ea , además
d e r e p r o d u c i r u n a s it u a c i ó n n a t u r a l ( E . J a c q u e s 1 9 5 1 ;
A .K. R ice 1963 ) . Pa ra i l us t r a r a lgunas de e s t a s cues t i ones
s e a n a l i z a r á e l c a s o d e u n a e m p r e s a q u e p e r m i t e m o s t r a rde c]ué manera se puede rea l izar e l des l inde de las de ter
m i n a c i o n e s d e l o s s í n t o m a s y a s u v e z , e n c o n s e c u e n c i a ,
d e d u c i r la s p r o p o s i c i o n e s m o d i f i c a d o r a s .
C a s o : U n a e m p r e s a p r o d u c t o r a y r e p a r t i d o r a d e
r e f r e s c o s e m b o t e l l a d o s
A n t e c e d e n t e s : L a m e n c i o n a d a e m p r e s a l o c a l iz a d a
e n u n a c i u d a d r e l a t i v a m e n t e e x t e n d i d a , c u b r e e n l a a c
t u a l i d a d e l 8 0 % d e l c o n s u m o l o c a l d e r e f r e s c o s . C i e r t o s
e s t u d i o s i n f o r m a n q u e p o d r í a e x p a n d i r s e e n u n 4 0 % d e l
m e r c a d o a ú n n o c u b i e r t o , p e r o n o e s t á e n c o n d i c i o n e s d e
h a c e r l o p o r p r o b l e m a s o r g a n i z a t i v o s e n e l r e p a r t o y o t r o s .
N i v e l e s g e r e n c i a l e s d e l a e m p r e s a t e m e n q u e l o s c o m p e t i
d o r e s s e a p r o p i e n d e e se c r e c i m i e n t o p o t e n c i a l , c o m o d e
5 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 56/310
h e c h o h a e s t a d o s u c e d i e n d o . E l e s t u d i o e s t i m a q u e e s l a
ine f i c i enc i a l a t | ue gene ró e s t e p rob lema .
M o t i v o d e c o n s u l t a : L a e m p r e s a m a n i f i e st a p r e o c u
p a c i ó n p o r q u e d e u n t i e m p o a e s t a p a r t e h a d e t e c t a d o u ni n c r e m e n t o d e l a l c o h o l i s m o e n l o s o p e r a r i o s , a s p e c t o p a r a
el q u e la e m p r e s a n o e n c u e n t r a c a u s a l i d a d a l g u n a . D i c h o
i n c r e m e n t o l o h a m e d i d o e n o t r o s i n d i c a d o r e s a s a b e r ;
a u s e n t i s m o y l l e g a d a s t a r d e . A m b o s a s p e c t o s d i f i c u l t a n l a
d i s t r i buc ión ya que por l a s l l egadas t a rde no pueden sa l i r
l o s c a m i o n e s r e p a r t i d o r e s a l a h o r a y e n t o n c e s l a c o m p e
t e n c i a g a n a e s p a c i o s . P o r e l a u s e n t i s m o h a y c a m i o n e s q u en o p u e d e n p a r t i r d e n i n g i m a m a n e r a , y a q u e l a e m p r e s a
no t i ene pe r sona l sup l en t e pa ra cub r i r l a s ru t a s ; e s to t am
b i é n es a p r o v e c h a d o p o r la c o m p e t e n c i a .
Se agregan a lo anter ior los acc identes c |ue han te
n i d o l o s c a m i o n e s , t o d o s e l l o s m u y a p a r a t o s o s y c o n p é r
d i d a s i m p o r t a n t e s d e m a q u i n a r i a y m e r c a d e r í a , as í c o m o
t a m b i é n p r o b l e m a s d e r e s p o n s a b i l i d a d c i v i l c ] u e i m p l i c a nf u e r t e s e r o g a c i o n e s .
Los camiones sa len de la p lanta a l as 6 :30 a .m. a
ca rgo de un chofe r ( r e sponsab le ) y dos ope ra r ios . La ru t a
a c u b r i r e s t á d e t e r m i n a d a c o n p r e c i s i ó n y n u n c a e s t e r m i
nada an t e s de l a s 18 h r s . En a lgunos casos , l o s camiones
regresan a la planta ¡cerca de las 21 hrs .! (A veces cuesta
o í r e s tos r e l a tos que mues t r an l a c ruda r ea l i dad de l a ex p lo t ac ión) . En todos l os casos , a l a r r i bo r ea l i z an l a en t r ega
de la ca ja con lo recaudado y l l evan e l camión a cargar
pa ra que quede l i s t o pa ra e l d í a s i gu i en t e . Los sue ldos son
re l a t i vamente buenos y en e l caso de l os chofe res son muy
b u e n o s .
E l m o d e l o t é c n i c o : S e p r o p u s o tr a b a j a r c o n u n
g r u p o p i l o t o d e 1 5 i n t e g r a n t e s , c o n f o r m a d o p o r l a s a u t o
r i d a d e s d e l a e m p r e s a d e m a n e r a v a r i a d a ( c h o f e r e s , o p e
r a r i o s , per sona l de p l an t a ) en 3 se s iones de 3 horas cada
%
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 57/310
u n a . T a m b i é n s e r e a l i z a r o n e n t r e v i s t a s i n d i v i d u a l e s c o n
a q u e l l o s o p e r a r i o s q u e s e r e q u i r i ó . D e h e c h o , l a e m p r e s a
s e l e c c i o n ó a l o s i n d i v i d u o s " p r o b l e m a " : a l c o h ó l i c o s y "fal-
t a n r c s " . E l g r u p o f u e c o o r d i n a d o p o r u n e q u i p o t é c n i c oe s p e c i a l i z a d o e n g r u p o - a n á l i s i s c o n r o l e s d e c o o r d i n a d o r y
o b s e r v a d o r c o m p l e m e n t a r i o s . E n l a s s e s i o n e s s e e s t i m u l ó
l a p a r t i c i p a c i ó n y s e r e a l i z a r o n p r e g u n t a s y c o m e n t a r i o s
sob re e l t r aba jo co t id i ano . E l ma te r i a l fue r eg i s t r ado pa ra
tu i pos ter ior aná l i s i s .
D e l m a t e r i a l o b t e n i d o s e p u d o i r , p o c o a p o c o , s e p a
r a n d o l o a c c e s o r i o d e l o i m p o r t a n t e , l o a n e c d ó t i c o d e l obás i co , l o que se puede o rdena r en l os s i gu i en t es acáp i t e s .
E l d i s c u r s o d e l o s f u n c i o n a r i o s
El operario y su cuerpo
Una de l a s p r imeras cosas que l l ama l a a t enc ión e s
l a g r a n c a n t i d a d d e c i c a t r i c e s q u e t o d o s l o s m i e m b r o s
d e l g r u p o t i e n e n . E a n t o e n l a c a r a c o m o e n l a s m a n o s ,
b razos , p i e rnas , y d i cen t ]ue has t a en l a e spa lda , po r e l
e s t a l l i do de l a s bo t e l l a s y porque t amb ién a l t i r a r l a s ca
j a s de envases desde l o a l t o de l camión se go lpean y se
r o m p e n . E l c a l o r y el m o v i m i e n t o h a c e n q u e la p r e s i ó n
d e n t r o d e l a s b o t e l l a s a u m e n t e c o n s i d e r a b l e m e n t e , p o r l o
c u a l , c u a n d o e s r a l l a n l o h a c e n c o n g r a n v i o l e n c i a . A h o r a
b i e n , d e e s t o l a e m p r e s a n o s e e n t e r a o f i c i a l m e t i t e p o r q u e
l a s h e r i d a s n o s o n d e n u n c i a d a s p o r t e m o r a p e r d e r e l
e m p l e o . Se c u r a n c o m o p u e d e n y t r a t a n —en la m e d i d a
de lo pos ib le— de es tar a l o t ro d ía en e l t raba jo de nuevo.
C l a r o e s t á , s u r g e e n t o n c e s q u e e l e q u i p o d e s e g u r i d a d
n o e s u t i l i z a d o : n o u s a n l o s g u a n t e s p o r q u e a r g u m e n t a n
que a l hace r l a mano más g rande , l e s d i f i cu l t a aga r r a r l a s
5 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 58/310
botellas, sobre todo cuando t ienen que ordenarlas ya que
los comercios las entregan revueltas. No usan los zapatos
con suela antideslizante porque dicen que los que pro
vee la empresa son inadecuados. De hecho, la empresasolamente a los de planta les da suelas antideslizantes de
¡buena calidad! Sin este tipo especial de zapatos les es
más difícil trepar al camión y bajar las cajas sin golpes o
caídas (y cortaduras). Tampoco usan fajas especiales para
el cuidado de la columna port]ue son incómodas y no las
soportan por el calor. En consecuencia las lumbalgias son
comunes. De hecho, cada caja pesa 25 kg y son capacesde levantar por lo menos tres y a veces hasta cuatro por
vez. Comentan jocosamente cómo se entrenan los nuevos
operarios, que deben levantar una caja desde el piso y co
locarla sobre el hombro. El caso es que deben ser capaces
de hacer eso con cuatro cajas: hay algunos principiantes
que a la primera clase se retiran y no regresan. Todo este
manejo ostentoso del cuerpo y sus cicatrices, de la fuerzay la despreocupación por los accidentes, se asienta en
patrones culturales machistas, donde el uso del equipo
de seguridad es visto como que "ateminiza" (lo denuncia
como débi l ) a l operario. Un "buen macho" debe poder
hacer todo con su fuerza y no preocuparse de las conse
cuencias. Es evidente entonces que los cursos sobre el uso
del equipo de seguridad caerán en "saco roto" hasta queno se modifique la actitud de los operarios hacia sí mis
mos , para lo cual habrá que implementar algo más que
un simple curso de capacitación. Sin embargo, no hay
que dejarse guiar por el psicologismo ya que las condicio
nes laborales de sobreexplotación, el chantaje en base a la
pérdida del trabajo y la manera como opera la empresa
hace que sea casi imposible que los operarios puedanpensar las cosas de otro modo: cierta naturalidad laboral
se impone .
58
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 59/310
Ahora bien, hablando de accidentes reconocen que
las respectivas familias se oponen a que el operario trabaje
en la empresa. Los argumentos son variados: Es la familia
la que se hace cargo del herido cuando llega a la casa; hoyes una simple cortadura, pero mañana. . . lo que configura
una fuente de permanente preocupación. Porque además,
los camiones son asaltados y algo hay que entregarle a
los ladrones a cambio de la vida; otra fuente de preocu
pación. Las cajas de seguridad que se han instalado en
los camiones repartidores salvan el dinero de la empresa
pero no los exime del asalto. El ratero siempre obliga a losoperarios a que le entreguen algo. Por tanto, la angustia
de la familia se incrementa pues temen que algún día el
operario no regrese.
El grupo familiar
Tampoco el horario los favorece: llegan tarde y sevan muy temprano y entonces no hay convivencia en el
hogar (Nos podríamos preguntar ¿qué l lega del operario a
la casa luego de trabajar más de 15 horas?). Comentan en
broma que cuando ingresa a la casa la madre, le dice a los
niños "llegó el repartidor de...". Ahora bien, este rechazo
de parte de la tamilia hacia el trabajo que el jefe de la casa
realiza, lo comienza a sentir como un rechazo a su persona. Vale decir, les ocasiona culpa el no poder hacer algo
para que las familias puedan vivir más tranquilas y evitar
las quejas, que son sentidas como presiones. Afirman que
esto hace que el trabajador tienda a llegar cada vez menos
a la casa para evitarse el malestar que le ocasiona las que
jas, ya que no t iene muchas posibil idades de cambiar de
trabajo. Dicen que prefieren, entonces, permanecer máscon los compañeros de ruta y de otras rutas, con quienes
conviven todo el día, se distancian del hogar y la "familia"
59
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 60/310
s e t r a s l a d a a l g r u p o d e c o m p a ñ e r o s d e r u t a : s i e n t e n q u e
es tos s í se so l idar izan con é l , inc luso lo ap lauden y lo es t i
mulan , l o cu idan y l o p ro t egen . Además , e s con los que se
p u e d e n d i v e r t i r y r e c u p e r a r e n e r g í a s l u e g o d e u n a a r d u ajo rnada l abora l . Es t e a spec to c ruc i a l t i ende a gene ra r im
e s p a c i o p r o p i c i o p a r a e l a l c o h o l i s m o .
Relaciones entre pares
L o p r i m e r o q u e h a y q u e s e ñ a l a r e s q u e l o s o p e r a r i o s ,
en gene ra l , t oman mucho , desde an t e s t i e su i ng reso al a empresa . Va le dec i r c ]ue desde s i empre ha ex i s t i do un
n ive l base de consumo exces ivo . Es t e a spec to t i ene r a í ces
cul tura les y se " j t i s t i f i ca" por e l c l ima semi t rop ica l de la
c iudad c ionde l aboran . Pe ro e s t e n ive l base de cons tmio
se r í a aque l que l a empresa mid ió p r imero . Por t an to , l a
i n q u i e t u d a c t u a l s e s i t ú a e n l a s r a z o n e s d e l i n c r e m e n t o
q u e " a f e c t a " l a p r o d u c c i ó n .Los operar ios no t i enen c laro las causas de e l lo , pero
e n t r e t o d o l o q t i e r e l a t a n r e c u e r d a n q u e a l g ú n t i e m p o
a t r á s fu nc ion ab an en la em pre sa equ ipo s de fi'itbol qu e
s e r e u n í a n a j u g a r c u a n d o r e t o r n a b a n d el r e p a r t o . L o s
pa r t i dos e s t aban f i j ados pa ra l a s 17 horas y convocaban
u n g r a n p ú b l i c o . C u a n d o l o s c a m i o n e s i b a n l l e g a n d o , l o s
o p e r a r i o s s e e n c a m i n a b a n a l p a r t i d o . A l l í s e p a s a b a n p o rl o m e n o s t re s h o r a s y l u e g o c o m e n t a b a n s o b r e el p a r t i d o
tomando ce rveza . Pe ro se d io e l caso de que por no pe r
d e r s e e l p a r t i d o h u b o c a m i o n e s q u e a b a n d o n a b a n l a r u t a
y e s to ocas ionó que l a empresa —sin med i r l a s consecuen
cias— s u s p e n d i e r a u n i l a t e r a l m e n t e l os e n c u e n t r o s d e f ú t
b o l . L o s o p e r a r i o s i n t e r p r e t a r o n q u e e l d e p o r t e l e s p r o v e í a
a d e m á s d e u n c o m p r o m i s o e n s u t i e m p o l i b r e , a c t i v i d a d
en s í que poco se pod ía combina r con e l exceso de beb ida ;
p e r o l a s u s p e n s i ó n d e l o s e n c u e n t r o s a b r i ó p a r a m u c h o s
6 0
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 61/310
de e l los un espacio de var ias horas , en las cua les sent ían
q u e n o t e n í a n n a d a q u e h a c e r : se c o m e n z a r o n a r e u n i r e n
l a can t ina a ma ta r e l t i empo , a s í l o r e l a t an .
A nálisis de resultados
El t r aba jo con los g rupos a r ro jó i n fo rmac ión que se
u s ó p a r a h i p o t e t i z a r s o b r e l a s r a z o n e s q u e m a n t e n í a n y
desa r ro l l aban cada vez más e l a l coho l i smo en t r e l os t r a
ba j ad ore s . Hs t i csdc e l de s l in de de las d i s f in tas "c au sa s"
e n u n c i a d a s p o r l o s p a r t i c i p a n t e s e n l o s g r u p o s c o n q u ese t raba jó en ese caso concre to y seg i in e l imaginar io de l
g r u p o , s e c o n s t r u y e l a p o s i b i l i t i a d d e l p l a n t e a m i e n t o d e
m e d i d a s a p r o p i a d a s y c o n s i s t e n te s d e s o l u c i ó n .
Es evidente que acá la empresa (y e l s i s tema todo)
pone en t r e pa rén t es i s t odas l a s normas l abora l e s , po r l o que
las medidas que se puedan suger i r son solo pa l ia t ivos que
no hacen o t ra cosa que sos tener e l s i s tema de explotac ión.— F a c t o r c u l t i u a l : L o s o p e r a r i o s p i e n s a n q u e t o m a n
m u c h o p o r q u e p r o v i e n e n d e u n m e d i o q u e t o m a m u c h o
y d o n d e e l t o m a r e s u n a a c t i v i d a d v a l o r a d a p o s i t i v a m e n t e
p o r q u e e s p r o p i a d e m a c h o s . S e n t i r s e m a c h o e s t o m a r y
pa ra poder s en t i r s e pe r t enec i en t e a l g rupo de i gua l e s , de
t r a b a j a d o r e s d e l a e m p r e s a , e s n e c e s a r i o c o m p a r t i r e n t r e
e l los la beb ida .lisie r i t ua l , a l e s t i l o de l a comunión , conf igura e l
s u s t r a t o a l c o h ó l i c o c u y a m o d i f i c a c i ó n e s h a r t o c o m p l i
cada porc jue r e sponde a un va lo r cu l tu ra l que t r a sc i ende
con mucho a l a empresa de l a que e l caso t r a t a . Se podr í a
pensa r cómo es necesa r i a l a d roga de l a l coho l pa ra sopor
ta r e l t raba jo f í s ico y ps íquico que rea l izan los operar ios ,
g e n e r a n d o m a n í a y " a y u d a n d o " a d o r m i r .
— F a c t o r f a m i l i a r : L o s o p e r a r i o s d i c e n t o m a r p o r q u e
no desean r eg resa r a sus casas muy t emprano ya que co -
6 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 62/310
rren el riesgo de ser sometidos a todo tipo de críticas y
quejas. Lo hacen bien entrada la noche cuando ya "no
hay moros en la costa". Esta conducta les ocasiona culpa,
porque en el fondo, quieren estar con la familia, con loshijos y pata eso trabajan. Este es un factor que es factible
modificar porque es posible tomar medidas que abarquen
la participación familiar.
-Fac tor e rgonómico: Aunque no lo reconocen de
modo directo enuncian una relación entre tomar y carga fí
sica, de modo que se podría decir que toman porque la car
ga física es realmente extenuante, es decir, toman para poder mantenerse en pie y con energías mínimas para cumplir
con el trabajo. Toman durante el reparto. Peligroso porque
se producen descuidos y accidentes con los camiones.
Este factor también puede ser modificado tanto a
través de la introducción de nuevas tecnologías como de
la re-organización de las rutas.
—Factof psicológico: Si bien no relacionan explícitamente las condiciones de ejecución del trabajo y la ingesta
de alcohol, sí lo hacen a través del discurso (quejas) que
ponen en boca de las familias. Así se podría decir que
tomar es una manera de olvidar el temor y la angustia de
estar día a día expuestos a asaltos, robos, accidentes y de
buscar amparo y solidaridad; protección que no pueden
pedir sin reconocerse angustiados.También este factor puede ser modificado si se anali
zan y elaboran los temores y riesgos del trabajo.
—Factor temporal (el tiempo libre): Dicen que tomar
es el espacio que encuentran para estar con los compañe
ros y recuperarse, ya que su cultura no cuenta con otros
mecanismos que puedan l levar a un uso diferente del
t iempo l ibre.Este factor, que depende directamente de la empre
sa, tal vez sea el factor más sencillo de abordar, conside-
62
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 63/310
rando actividades para el t iempo l ibre, que mantengan a
los operarios "de pie" sin modificar estructuralmente la
relación laboral.
Este análisis de las determinaciones, presentes enel imaginario del grupo pero muchas de ellas incluso
ausentes en el discurso de los operarios, no se podría
haber realizado de otro modo que no fuera a través de la
escucha organizada y sistemática de lo que ios operarios
tenían que decir acerca de su trabajo, el ambiente labo
ral, la relación trabajo-familia, etc. Resulta evidente que
una vez aplicado el método del grupo-análisis es posiblediseñar una estrategia inmediata a seguir para revertir el
índice de alcoholismo que, como se vio, afecta tanto a la
empresa en su producción y crecimiento como a la salud
física y menta] de los trabajadores, pero que no aborda la
estructura de sobreexplotación que está instituida por la
sistemática transgresión a la ley que el sistema autoriza.
A su vez es sorprendente ver como han sido "vendidas" por la empresa las condiciones laborales que no
generan ni interrogantes ni protestas por parte de los ope
rarios.
En suma, el caso expuesto pretende mostrar una me
todología de trabajo diferente de aquellos enfoques cuan
titativos a la vez que mostrar los límites de una interven
ción en el ámbito empresarial. En tal sentido, se utilizanlos desarrollos de la teoría de los grupos y, en particular,
aquellas que dan cuenta del imaginario grupal, para pen
sar una estrategia que posibilite su investigación y análisis.
El grupo-análisis residta un instrumento (técnica)
útil para realizar esta pesquisa ya que provee la posibilidad
de realizar una lectura de la latencia grupal, necesaria para
el deslinde de ciertas causas primarias que determinan elsíntoma "alcoholismo", por el que la empresa consulta.
Para ello, se parte de que el síntoma se construye como
63
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 64/310
u n l u g a r d e c o n d e n s a c i o n e s d e s e n t i d o s . E l t r a b a j o d e
a n á l i s i s g r u p a l s u p o n e e l p r o c e s o c o n t r a r i o .
E n r i g o r , c u a n d o s e h a b l a d e a l c o h o l i s m o c o m o s í n
t o m a , s e e n t i e n d e e l i n c r e m e n t o e n l a i n g e s t a d e a l c o h o lque mot iva l a consu l t a . Se seña ló desde un in i c io que hay
un "a l coho l i smo base" que ya de por s í e s e l evado . Por
t a n t o , e l i n c r e m e n t o d e a l c o h o l i s m o s e c o n s t i t u y e c o m o
u n s í n t o m a s o b r e d e t e r m i n a d o p o r e l a l c o h o l i s m o b a s e . E n
muchos de l os Fac to res ana l i z ados r e su l t a impos ib l e pc jde r
s e p a r a r a m b o s a s p e c t o s .
C o m e n t a r i o s a d i c i o n a l e s
H a y q u e c o m e n z a r p o r s e ñ a l a r q u e l a p r e s e n t e i n t e r
v e n c i ó n p r e s e n t a u n a a m p l i a g a m a d e l i m i t a c i o n e s :
E l a c e p t a r l a d e m a n d a i n s t i t t i c i o n a l c e r c e n a y a d e
por s í l as pos ib i l idades de aná l i s i s de l p rob lema. Eai es tec a s o , la c o m p l i c i d a d d e l té c n i c o c o n la e m p r e s a i m p i d e ya
sea p ro fund iza r l os mecan i smos de poder a l i n t e r io r de l a
empresa t an to como in t e r io r i za r se de l a s fan t a s í a s de l os
op er ar io s . So n los r iesgos de es te t ipo d e t raba jo en 1
cua l es s e t e rmina cayendo en una i deo log i zac ión de l aná
lisis. Parece r í a c jue t odo e l p rob l ema de l os ope ra r ios s e
reduce a que les gus ta es tar juntos , ya sea j t igando a l fú t
b o l o c o m p a r t i e n d o l a c e r v e z a . L a p s i c o l o g i z a c i ó n e s t m a
fo rm a de i deo log i z ac ió n de l s í n to m a . P or e l lo e s qu e n o
hay aná l i s i s de l os c i r cu i tos de poder , t an so lo i n t e rven
c i ó n g r u p a l " d i a g n ó s t i c a " . S e a c e p t a lo d a d o c o m o n a t i u a l
y se i n t e r roga so l amente c i e r t a supe r f i c i e de l imag ina r io
g rupa l s i n a l canza r a ana l i z a r lo , ya que l a empresa no t i e
ne in terés en e l lo .
HiLj q u e t o m a r e n c u e n t a q u e m u c h a s v e c e s l a s e m
p r e s a s s o l a m e n t e q u i e r e n r e a l i z a r u n a i n t e r v e n c i ó n p u n -
s
os
6 4
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 65/310
t u a l , l o c u a l l i m i t a c o n s i d e r a b l e m e n t e l a s p o s i b i l i d a d e s
d e l a i n t e r v e n c i ó n . A m o d o d e e j e m p l o , s e p u e d e d e c i r
q u e l a e m p r e s a c o n s u l t a p o r c u a n t o s e h a p r o d u c i d o u n a
f isura a lgo espe cia l . N o es p ro p ia m en te d ic h o u n a f isurai n s t i t u c i o n a l , es u n p r o b l e m a q u e a f ec t a el d e s a r r o l l o
d e l a e m p r e s a e n e l t e r r e n o d e l a e x p a n s i ó n p r o d u c t i v a .
Es ev iden te que e l s í n toma por e l cua l consu l t a no e s e l
ún i co ; más a t i n , no se r í a d i f í c i l suponer que e s t e s ín toma
d e a l c o h o l i s m o e s ta r ía a s u v ez d e t e r m i n a d o p o r o t r o s y
p o r t o d a u n a h i s t o r i a i n s t i t u c i o n a l d o n d e l o q u e s e r e p i t e
- c o m o acto— n o es n i m á s n i m e n o s q u e la i n t e r v e n c i ó na rb i t r a r i a de l e je r c i c io de l pode r t o t a l , en func ión de sus
o b j e t i v o s e c o n ó m i c o s , e n l o s q u e l a s u s p e n s i ó n d e l o s
pa r t i dos de fú tbo l l uego de l ho ra r io de t r aba jo e s t an so lo
un de t a l l e . No se l e gene ró a l a empresa un p rob lema ins
t i t u c i o n a l — de p o d e r - , s i n o q u e la m e d i d a f u e c o n t e s t a d a
a t r a v é s d e l s í n t o m a . E l s í n t o m a t a m b i é n c o m o e l l u g a r
de lo no d icho ins t i tuc ional , de ac]ue i lo de lo que no sep u e d e h a b l a r .
La i n t e rvenc ión r ea l i z ada deve ló c i e r tos s en t idos p r i
m a r i o s d e l s í n t o m a p e r o n o p l a n t e ó e l p r o b l e m a d e p o d e r
que es taba a l l í expresado; por e l lo , es que se t ra tó de una
i n t e r v e n c i ó n s o b r e e l i m a g i n a r i o g r u p a ! . D e i g u a l m o d o ,
l o s o p e r a r i o s t a m p o c o t u v i e r o n c l a r o e l p a n o r a m a , l o q u e
a l l í e s t aba en juego , l a a rb i t r a r i edad (v io l enc i a ) i ns t i t uc io na l que debe r í a habe r s ido con tes t ada en e l p l ano de l o
p o l í t i c o e v i t a n d o as í la a f e c t a c ió n g r u p a l - f a m i l i a r - p e r s o n a l
(a l coho l i smo) . Ta l vez se h i zo p resen t e l a cu lpa por l o
n o c u m p l i d o , l a i n s e g u r i d a d l a b o r a l , l a v e r g ü e n z a a n t e l a
fami l ia por e l regaño sufr ido , e tc . ; en f in , fac tores todos
q u e l i m i t a r o n e n s u m o m e n t o l a p o s i b i l i d a d d e p e n s a r y
d e i n s t r u m e n t a r u n a r e s p u e s t a o p o r t u n a e n e l t e r r e n o d el o p o l í t i c o .
6 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 66/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 67/310
D E L D E S E O A L A A U T O G E S T I Ó N ,
INTERVENCIÓN EN LA UNIVERSIDAD*
A n á l i s i s d e l a d e m a n d a
E l p e d i d o d e i n t e r v e n c i ó n ' e s p l a n t e a d o e n t é r m i n o s
d e u n a c o n s u l t o r í a s o b r e a s p e c t o s v i n c u l a d o s a l a c u r r i c u
l a d e u n a c a r r e r a . L a c o n s u l t o r í a e s h a b i t u a l m e n t e u n a d e
las formas a t ravés de la cual se canal iza la necesidad deu n a i n t e r v e n c i ó n s o c i o a n a l í ti c a , si b i e n n o s i e m p r e p u e d e
ser as í . A pesar de que en e l caso que nos ocupa ex is t ía en
l a i n s t i t u c i ó n u n a c i e r t a i n f o r m a c i ó n s o b r e l a p e r t i n e n c i a
de l aná l i s i s i ns t i t uc iona l pa ra e se t i po de s i t uac iones , l a
c o n s u l t o r í a se a d e c u a b a m e j o r a la s d i f i c u lt a d e s q u e , c o m o
v e r e m o s , p r e s e n t a b a l a i n s t i t u c i ó n .
S e t r a t a d e u n a c a r r e r a h u m a n í s t i c o - s o c i a l , q u e s ecen t r a en l os v íncu los humanos . En e l dec i r de l os d i r ec t i
vos de la misma, t i ene un per f i l har to vaga , con una curri
cula d o n d e h a y " d e t o d o u n p o c o " y p o r t a n t o se p i e r d e el
no r t e de la e spec i f i c idad . Es to tr ae apa re ja do u na p r o f un
d a c o n t u s i ó n e n l o s e g r e s a d o s q u e " n o s a b e n q u é p u e d e n
h a c e r " ( s e p r e g u n t a n t a m b i é n " q u é s o n " ) . A s u v e z s e c o n
f o r m a n z o n a s d e s u p e r p o s i c i ó n c o n o t r a s c a r r e r a s s i m i l a r e sen e l mcc i io . Por t an to , e l ped ido se cen t r a en una a sesor í a
t é c n i c a : e s p e r a n q u e e l c o n s u l t o r - l u e g o d e e s t u d i a r u n
poco l a s i t uac ión académica— les pueda dec i r qué t i enen
q u e e s t t i d i a r , d u r a n t e c u á n t o t i e m p o , c ó m o d e b e n s e r l a s
p r á c t i c a s y c ó m o s a l d r á p r e p a r a d o e l p r o f e s i o n a l p a r a q u e
* Publ icado or ig inalmente en Tramas N " 3 , U A M-X , Méx ico , D . F . ,1 9 9 1 . El autor agradece a Claudia Salazar los valiosos comentarios aeste trabajo.' La experiencia que a continuación se relata fue desarrollada por el autoten una escuela de una univetsidad estatal en México.
6 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 68/310
p u e d a l a b o r a r y t e n e r u n a c l a r a i n s e r c i ó n o c u p a c i o n a l y
soc i a l en e l med io .
E s c u c h o e s t o s a n t e c e d e n t e s c o r n o u n p r o b l e m a i n s
t i t uc iona l , de poder a l i n t e r io r de l a e scue l a . De hecho , l aconsu l to r i a no fue l a p r imera que t uvo luga r . Ex i s t i e ron
d o s a n t e r i o r e s , d e r e c o n o c i d o s e s p e c i a l i s t a s d e o r g a n i s m o s
asesores de un ive r s idades y de l a Sec re t a r í a de Educac ión
Púb l i ca , t ]ue r ea l i z a ron sus e s tud ios y p ropus i e ron p royec
tos a l t e rna t ivos , desde l a ve r t i ca l i dad de l s abe r i ns t i t uc io
na l de l Es t ado . Ambas f r acasa ron ; por e l l o , i n s i s t en por
t e r ce ra vez . Ea d em a n d a a lu de a a lg ií n t i po de m a les t a rque en t odo caso no e s e l mi smo pa ra t odos l os g rupos
i n v o l u c r a d o s . D i c h a e l u c i d a c i ó n e s p a r t e d e l t r a b a j o d e
i n t e r v e n c i ó n . A m o d o d e e j e m p l o , p o d e m o s s e ñ a l a r q u e
l o s e g r e s a d o s p l a n t e a n c u e s t i o n e s b a s t a n t e d i f e r e n t e s a
los d i rec t ivos : e l los se quejan de la d i s tancia ent re " la for
m a c i ó n " y lo s r e q u e r i m i e n t o s d e l c a m p o d e t r a b a j o : n o
es t án p repa rados pa ra hace r aque l lo que l a s empresas l e ss o l i c i t a n .
A mi ju i c io no e r a im p rob lema de b r inda r l a a seso
r ía en e l p lano de " lo mani f ies to" en es te caso de lo aca
d é m i c o , c o n c r e t a m e n t e el c o n t e n i d o y o p e r a c i ó n d e u n a
curricula, s ino de l og ra r aborda r l os p l anos l a t en t e s de l
c o n f l i c t o . E o s a n t e r i o r e s c o n s u l t o r e s y a s e h a b í a n c e n t r a d o
en e l lo e inc luso en la es t ruc tura educat iva , los aspectosm a n i f i e s t o s d e l o i n s t i t u i d o .
E e í l a s o l i c i t u d c o m o u n e f e c t o d e u n a r e l a c i ó n
perve r t i da en t r e s abe r y poder (hab r í a c jue pensa r s i hay
a l g u n a s q u e n o l o s e a n) y p o d r í a c o r r e s p o n d e r , p o r t a n t o ,
g e n e r a r m í n i m a s c o n d i c i o n e s p a r a l a r e c u p e r a c i ó n d e l
d e s e o , y e n t é r m i n o s i n s t i t u c i o n a l e s , el p o d e r i n s t i t u y e n t c
( a s p e c t o e s t e q u e v e í a m u c h o m á s c o m p l i c a d o y l i m i t a d o )
¿Quién ped ía l a a sesor í a? Mis i n fo rmes seña l aban que l a
i n t e r v e n c i ó n t e n í a p o s i b i l i d a d e s d e a b r i r u n e s p a c i o d e
6 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 69/310
reflexión ya que se habían comenzado a dar en la propia
ca r re ra a lgunos movimien tos de cues t ionamien to de l
propio quehacer y el lo había promovido que las autori
dades tuviesen que hacerse cargo del asunto mal que bienporque la política general de dicha universidad preveía, a
partir de un cambio de autoridades centrales, políticas de
revisión de proyectos académicos. En estos casos de es
tructuras intermedias, siempre está la necesidad de quedar
bien de los directivos locales con las autoridades de turno.
Este pimto es más importante que la estabilidad política
al interior de una escuela c]uc puede ser fácilmente sostenida por medio de la represión. Se dice que los problemas
del centro están en la periferia. En este caso, creo t]ue por
el modelo orgánico de la institución, es posible ver tam
bién t]ue ios conflictos tie la periferia están en el centro;
en tanto que contradicciones que adquieren la tonalidad
típica según los sectores en los que surgen, pero que en
esencia remiten a aspectos de la misma polaridad.
El contra to - la impl icac ión
Los contactos se realizaron durante por lo menos
seis meses donde la solicitud de intervención para asesorar
en "el cambio del plan de estudio" transita por un envíode documentos, programas, reglamentaciones y el consi
guiente pedido de ima propuesta de trabajo y presupuesto
y fechas probables para la realización de la asesoría.
De hecho, conviene señalar que en lo personal había
estado concurriendo a dicha ciudad durante más de tres
años con el propósito de entrenar coordinadores de grupo
operativo; que además había dictado varios cursos sobrepsicoanálisis, psicología social, análisis institucional y ha
bía participado en algunas actividades de difusión, todo
69
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 70/310
lo cual me daba un determinado lugar en la zona. A su
vez, algunos discípulos se encontraban dictando clases en
dicha escuela y de hecho fueron ellos los que comenzaron
una práctica docente diferente que interesó a im buensector de estudiantes. Algunos pocos estudiantes partici
paban también en el aprendizaje de grupos operativos.
Debe agregarse a lo anterior la llegada al poder, en
la universidad, de un grupo de intelectuales de tendencia
progresista t jue de inmediato plantearon terminar con la
estructura porril ' dentro de las escuelas, cosa que se logrtí
en poco t iempo. Por otra parte, la propuesta de un nuevomodelo de universidad no me era ajena ideológicamente.
En los sectores medios, entonces, se refugiaban los grupos
más reaccionarios, sin moverse mucho, a la espera de lui
cambio en el "clima" insti tucional.
Mi propuesta se centró en la necesidad de realizar el
"cambio curricular" de luia manera diferente a la tradi
cional , es decir, comprometiendo a todo el miuído en elproceso para lo cual propuse un contrato, el que podría
eventualmente renovarse, en tres fases que abarcaría tm
lapso total de ocho meses donde de manera intensiva se
podría trabajar tres días seguidos por fase, con los diversos
sectores que conforman la carrera. Honorarios y gastos se
rían cubiertos por la universidad.
Si bien conozco el principio de c]ue los honorariosdeben ser autogestionados, me permito sostener que dicho
concepto merecería ser revisado. Finalmente, "resolví" el
problema planteando en imo de los primeros plenarios la
necesidad de participación estudiantil y de los maestros
a los efectos de garantizar que los cheques estuvieran a
tiempo y evitar así las "resistencias" que la burocracia ins
t i tucional podría introducir para l imitar el proceso.
^ Té rm ino ut i l izado en M éxico para aludir a los grupo s estudiant i lesgansteriles que operan en la casa de estudio.
70
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 71/310
Primera fase: Montar el dispositivo de intervención
Se trataba de trabajar con un grupo de más de 600
personas, integrado por alumnos, maestros, personal directivo y de servicio, incluyéndose también a un impor
tante sector de egresados. ¿Cómo trabajar con un grupo
tan numeroso? La carrera funcionaba en dos turnos. La
primera tase planteaba, a través de un programa, montar
el dispositivo de intervención, el qtic organizado de ma
nera grupal establecía dos actividades básicas:
1. Reuniones de sectores (siguiendo el modelo deMendel), esto es:
-Una reunión con directivos.
-Tres reuniones con alumnos de diferentes grupos.
-Dos reuniones con maestros según los turnos.
-Una reunión con egresados.
2. Una reunión plenaria (asamblea general, según el
modelo de Lourau) .Esta propuesta se basó en los siguientes criterios:
-Entrar en contacto con la realidad de la escuela a
través de los puntos de vista de los diversos sectores
involucrados. Esto posibilitaría comenzar a identifi
car los núcleos conflictivos, las diversas demandas.
—Posibilitar el acceso a la palabra de todos los parti
cipantes en la medida en que dicha recuperación seconstituye en el primer paso para generar un lengua
je común así como auspiciar momentos de reflexión
sobre la realidad de la carrera.
-Generar un espacio de pensamiento colectivo sobre
dicha realidad donde las dificultades se pudiesen ir
visual izando como evidentes por la propia comu
nidad; toma de conciencia imprescindible para e labordaje de los proyectos de cambio, supuestamente
requeridos.
71
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 72/310
- N o asu nció n de la tarea de con sultor; sí de referen
te transferencial ' de escucha, del discurso grupal.
Conviene seiíalar que el trabajo sobre la tarea ma
nifiesta se convierte a nuestro juicio en la posibilidad deleer a partir de allí la problemática del poder. Por tanto,
toda la intervención se centró en la modificación del plan
de estudios demandacia, en tanto tarea acordada, la que al
ser asumida por los participantes de diversas maneras, iba
dejando al descubierto —como se verá- los vericuetos, los
conflictos, los manejos, que se estaban haciendo por parte
de diversos grupos al interior de la carrera. En todo caso,el acceso a la palabra es el primer escalón para asumir pro
cesos autogestionarios ' .
Por mi parte, el rol desempeñado fue el de hacer
posible en todas esas reuniones, la libre expresión de los
participantes t]ue eran sometidos, muchos de ellos, a pre
siones iniciales de las más diversas clases. C'on una libreta
de notas registraba los emergentes principales que ibanapareciendo en cada grupo, coordinaba la discusión y de
vez en cuando proponía abordajes para delimitar conteni
dos de las materias.
' En un trabajo anterior, pretendo plantearme si la autogestión es enrealidad posible, si no se trata de un planteo descriprivo, por aquello detjue el deseo es siempre de otro. Por tanto, el hacer podría ser tambiénpara otro . Ese lugar constituy e el referente trairsfcrencial. t lsto no su po neque ese sea el t ínico lugar que ocupé como consultor para los miembrosde la inst i tución. Ver; Foladori , Horacio, Grupo operat ivo, autogest ión,aprendizaje, La nave de los locos, N° 10, Morplia, 1986.
' ' Procesos autogest ionarios y no proyectos autogest ionarios ya que elsocioanalista no tiene por qué ofrecer ningiin modelo. En todo caso, elproyecto se constituye como un momento del proceso grupal, en una etapabastante avanzada. La s i tuación de anormatividad que la intervencióngenera, es propicia para la aparición de miilt iples iniciativas.
72
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 73/310
La reg la de "decir lo todo" debía
s e r p r o m o v i d a y d e f e n d i d a
El proceso seguido durante esos días dio cuenta de:1. Una amplia participación en todos los grupos, ma
yor que la que esperaba para grupos tan numerosos.
2. Un interés constante y creciente de parte de todos
los part icipantes en un clima animado y de compro
miso entusiasta.
3 . Si bien se fueron expresando diversas opiniones
sobre la realidad de la carrera ello se dio en un climade aceptación colectiva generalizada.
4. La información se transmitía también de manera
horizontal entre los grupos fuera de las reuniones, lo
que dio al proceso un ajuste esencial.
Es interesante ver de Cjué manera el proceso autoriza
la circulación de la información de tal forma que a pesar de
que los últ imos grupos aparentemente podían desconocerlo acontecido en horas anteriores, de todos modos se "en
ganchaban" en el proceso grupal como si hubiesen estado
part ic ipando desde el primer m om ento . No hay part ic ipan
tes fuera de contexto y no hay manifestaciones aludiendo a
lagunas o carencias informativas sobre lo ya analizado.
En el plenario realicé una devolución de los proble
mas planteados asumiendo una función sintetizadora yaque era el linico que había estado en todas las reuniones.
Ello se correspondía con comentarios ampliatorios de re
presentantes de cada grupo. Dicha síntesis incluía a su vez
una propuesta de tareas de "investigación" para que —en
lo manifiesto- se esclarecieran las raíces de los problemas
detectados. Así, el temario incluía encuestas a egresados,
determinación de la historia de la carrera (había rumores
de que había sido creada para contar con votos en el Con
sejo Universi tario), profundización en los motivos que di-
73
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 74/310
ficultan la titulación (maestros y alumnos hablaban de la
imposibil idad de pensar crí t icamente; yo me preguntaba
por los obstáculos epistemofílicos y por los generados por
la represión institucional), etc.También se rescató el problema de la "neutralidad"
del profesional que trabaja en el área ya que ello implica
saber al servicio de quién se va a trabajar, esto es, inclu
yendo los vínculos de la carrera con el exterior. De igual
modo, había que tomarse como eje de autoobservación
ya que importaban, de manera part icular, los vínculos al
interior de la propia escuela, para lo cual era conveniente,de manera organizada, ir abriendo instancias de comimi-
cación más amplias. Los muros de la escuela (totalmente
limpios en el momento de mi arribo, me hizo pensar más
en un cuartel que en una escuela universitaria) podrían
servir para que todos los sectores se pudiesen expresar,
tanto en cuanto a los resultados de las investigaciones
como la opinión de los integrantes sobre ellos mismos. Loanterior como condición de la necesidad de horizontalizar
la información para posibilitar en los participantes inter
venciones más oporttmas y eficaces.
Finalmente, señalé que cuando tuvierait avanzado
el desarrollo de las tareas me avisaran para planificar la
segunda fase. Pensaba que poco a poco la máquina iba a
comenzar a ponerse en movimiento, no sin sufrimientos yobstáculos diversos. Había que esperar.
Segunda fa se : E l desarro l lo de la autoges t ión:
" S e m e t e r m i n ó l a N a v i d a d "
Cuatro meses después solici tan nuevamente mi pre
sencia. Ya contaba con algunos informes parciales que da
ban cuenta del desarrollo de las investigaciones planteadas.
74
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 75/310
El p rog rama se e sboza según e l s i gu i en t e o rden :
1. Dos r eun iones p l ena r i a s , una a l i n i c io y o t r a a l
finalizar la fase.
2 . D e s a r r o l l o d e r e u n i o n e s c o n l o s o c h o g r u p o s d ei n v e s t i g a c i ó n .
3 . R e i m i o n e s p o r e s t r a t o s ( a l u m n o s , m a e s t r o s y d i
r e c t i v o s ) .
En e l p r imer p l ena r io l os d ive r sos sec to res v inc ida -
d o s a la i n v e s t i g a c i ó n i n f o r m a n b r e v e m e n t e s o b r e s u o r
gan i zac ió n y avan ces . En lo pe r so na l hab í a p rev i s to que se
f o r m a r í a n a l r e d e d o r d e c i n c o g r u p o s ; e n c o n t r a r m e c o n 8g rupos de i nves t i gac ión supe raba con c r eces l a expec t a t i va
y se exp l i cab a po r e l en tu s i a sm o qu e se v iv í a . C ad a g r u po
e s t a b a n c o n f o r m a d o p o r u n c o l e c t i v o d e a l u m n o s d e 1 5 a
2 0 p a r t i c i p a n t e s d o n d e a d e m á s h a b í a n i n c l u i d o a u n o o
d o s m a e s t r o s i n t e r e s a d o s e n e l t e m a .
U n h e c h o s i n p r e c e d e n t e s l o c o n s t i t u í a l a " P a r e d d e
l a e n t r o p í a " , e s p a c i o m u r a l , f r e n t e a l a b i b l i o t e c a , d o n d eb á s i c a m e n t e lo s a h m i n o s h a b í a n p e g a d o —de m a n e r a m u y
o r d e n a d a — p o e m a s , d i c h o s , c a r i c a t u r a s , d e c l a r a c i o n e s d e
a p o y o y d e r e p u d i o a d i v e r s a s p e r s o n a s d e l á m b i t o e s c o l a r .
La pa red e r a una man i fe s t ac ión más de l a l i be ra l i z ac ión
de l a pa l ab ra que se e s t aba dando . De más e s t á dec i r que
l a ex i s t enc i a de d i cho mura l no e r a b i en v i s to por a lgunos
sec to res docen tes de l a e scue l a , sob re t odo aque l los dura m e n t e c r i t i c a d o s . R a s t r e a n d o s u s o r í g e n e s s u p e q u e h a b í a
" n a c i d o " l u e g o d e q u e u n g r u p o d e a l u m n o s a s i s t i ó a u n
c o n g r e s o d e o t r a u n i v e r s i d a d c e r c a n a y c o n s t a t a r o n la
p r e s e n c i a d e u n p e r i ó d i c o m u r a l . E s t e h e c h o m e h i z o r e
f l ex iona r sob re l a neces idad de ve r ma te r i a l i z ado e l hecho
c o m o c o m p l e m e n t o d e l a " a u t o r i z a c i ó n " e x p r e s a d a p o r m í
en e l p l ena r io de l a p r imera fa se . La "Pa red de l a en t ro
p í a " r e f l e j a b a , a d e m á s , q u e l a e s c u e l a s e h a b í a c o m e n z a d o
a t o m a r a u t o r re f l e x i v a m e n t e c o m o o b j e to d e e s t u d i o .
7 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 76/310
Este hecho, sin paralelo, merece ser destacado ya que
a nuestro juicio la demostración de que los integrantes de
la institución han entrado en el proceso socioanalítico,
han comenzado a reflexionar sobre lo que les acontece yel esclarecimiento que se ha ido produciendo no deja de
polarizar la contradicciones, las que a su vez se comienzan
a clarificar haciéndose más transparentes.
Si bien en el plenario se informó sintéticamente de
los avances de cada grupo de investigación —lo que aytitió
a elaborar el programa para la segunda fase- también se
explicitaron las carencias que los grupos encontraron ensu trabajo. De este modo, se mencionaron aspectos meto
dológicos, de espacio físico, de materiales de apoyo, de bi
bliografía, de falta de colaboración de las personas consul
tadas, destacándose en esta extensa lista algunos puntos:
—Falta se asesores: los alumnos solos no podrían rea
lizar todo el trabajo y había muchos maestros que no
estaban part ic ipando.—La necesidad de incorporar más alumnos al proceso
ya que había un importante sector que no estaba
participando. Este aspecto me hizo reflexionar sobre
el problema del pago, por un lado, y sobre la necesi
dad de que la "vanguardia" no se distancie mticho de
la masa. Así, los grupos de alumnos próximos a egre
sar estaban mucho más motivados que los que reciénhabían ingresado.
—Por sobre los puntos anteriores se destacó uno que
se constituyó en el aspecto central del proceso: la
resonancia emocional de algunas lecturas que cues
t ionaban f ronta lmente verdades aprendidas en la
carrera, confundía y preguntaba por la identidad de
los alumnos como futuros profesionales.Porque aquí se tocaba uno de los analizadores, el
análisis estaba interrogando frontalmente a la identidad
76
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 77/310
p r o f e s i o n a l y , c o n s e c u e n t e m e n t e , se c o n s t i t u í a e n u n a c r í
t i ca a l a p rop ia e l ecc ión vocac iona l . Sorp rende que r ec i én
e n CSC m o m e n t o , e n u n a c a r r e ra h u m a n í s t i c o - s o c i a l , s e c o
m e n z a r a a t o m a r e n c u e n t a la r e l a c ió n p r o f u n d a e x i s t e n t ee n t r e e l c o n t e n i d o d e l a s m a t e r i a s y e l i n v o l u c r a m i e n t o d e
l o s e s t u d i a n t e s c o n s u s p r o p i a s p r o d u c c i o n e s p s í q u i c a s .
V a l e d e c i r , a p a r e c í a e n t o d a s u m a g n i t u d l a i m p l i c a c i ó n
d e l e s t u d i a n t a d o .
En e l p lenar io se resolv ió la aper tura de todos los
g r u p o s d e i n v e s t ig a c i ó n ( q u e v e n í a n t r a b a j a n d o c o m o
g r u p o s c e r r a d o s ) , p o r l o c ] u e l a s r e u n i o n e s q u e c o n t i n u a r o n c o n g r e g ó u n s e c t o r e s t u d i a n t i l y d o c e n t e m á s a m p l i o .
E n t o d o c a s o , e r a c o n d i c i ó n e l g a r a n t i z a r l a h o r i z o n t a l i z a -
c i ó n d e la i n f o r m a c i ó n y e v i ta r s u " p r o p i e d a d p r i v a d a " y
o c t d t a m i e n t o .
Eas r e tmiones con los g rupos de i nves t i gac ión aba r
ca ron l a mayor pa r t e de l t i empo de l a s egunda fa se . No
c o r r e s p o n d e e n t r a r e n d e t a l l e s s o b r e t o d o e l m a t e r i a l d et r aba jo ; sí s eña l a r a lg un os a spec tos so b res a l i en t e s :
1. La d i f i cu l t ad de l l amar a l a s cosas por su nombre
se con t r apuso a l a neces idad en c i enc i a de se r más
prec isos en e l l enguaje ; ex is t ía poca r iguros idad en e l
u s o d e t é r m i n o s .
2 . E n a l g u n o s g r u p o s - i n v e s t i g a c i ó n s o b r e e g r e s a
dos— se h a b í a p r o d u c i d o a b u n d a n t e s c a n t i d a d e s d efichas, e sq ue m as , enc ues t a s , etc., l o q u e r e q u e r í a d e
a p o y o s t é c n i c o s - c o m p u t a d o r a , p o r e j e m p l o — p a r a
f a c il it a r s u p r o c e s a m i e n t o . C o m e n z a b a n a s u r g i r y a
n u e v a s e s t r a t e g i a s p a r a p r o m o c i o n a r l a c a r r e r a m á s
af ín a los resul tados parc ia les de las inves t igac iones .
3 . E n v a r i o s g r u p o s s e t o p a n c o n e l p r o b l e m a d e l
c o m p r o m i s o d e l c i e n t í f i c o s o c i a l , p a r a q u i é n t r a b a j a ,a l serv ic io de quién es tá , e tc . , lo cual impl ica una
d e c i s i ó n i d e o l ó g i c o - p o l í t i c a q u e n o s e a t r e v e n a ú n a
77
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 78/310
t o m a r . N u e v a m e n t e , e s t e a s p e c t o c e n t r a l a i n t e r v e n
c ión soc ioana l í t i ca en e l p rob l ema de l a imp l i cac ión
d e l e s t u d i a n t a d o . S e p u e d e v e r c ó m o e l c o m p r o m i s o
de l p ro fes iona l que se v i sua l i z a en p r imer t é rminoc o m o i m p r o b l e m a d e o r d e n i d e o l ó g i c o , d e r i v a — m á s
p r o f u n d a m e n t e — e n u n p r o b l e m a l i b i d i n a l y t o d o
e l l o m u e s t r a a s p e c t o s d e l p r o c e s o s o c i o a n a l í t i c o a l
t o m a r s e l o s e s t u d i a n t e s c o m o o b j e t o d e a n á l i s i s .
4 . El p rob lema de "ap l i cac ión" de l a t eo r í a e s t á p re
s e n t e c o m o u n g r a n f a n t a s m a . C a d a c o s a n u e v a q u e
es tud i an apa rece cues t i onada a t r avés de ¿y e s to pa raqué nos s i rve?, ¿para cjué s i rve estudiar y saber? Acá
a p a r e c e c l a r a m e n t e e x p r e s a d a la d e m a n d a d e l s e c to r
e s t u d i a n t i l q u e — c o m o p u e d e a p r e c i a r s e - e s d i f e r e n t e
de la demanda de los egresados y de la de los d i rec
t ivos .
5 . L o s m a t e r i a l e s t r a b a j a d o s r o m p i e r o n s i s t e m á t i c a
m e n t e l a s i l u s i o n e s g e n e r a d a s p o r m a n u a l e s s u p e r f i c ia les , p l a n t e á n d o l e s g r a d o s m u c h o m á s c o m p l e j o s
de aborda je de l os p rob lemas que l a ca r r e r a e s tud i a
b a . E l e m e r g e n t e p r i n c i p a l l o c o n s t i t u y ó , a m i j u i
c io , u n a l u m n o q u e d a n d o c u e n t a d e d e t e r m i n a d a s
t eo r i zac iones f r eud ianas sob re l a f ami l i a , exp resó en
un momento : "A pa r t i r de e s t a l ec tu ra a mí se me
t e r m i n ó l a N a v i d a d " . E s t o c e n t r a b a e l c o n f l i c t o e nu n p l a n o i n t r a p s í q u i c o ; h a b í a q u e e s t a b l e c e r s u c o
r r e l a t o i n s t i t u c i o n a l p r e g u n t á n d o s e p o r l o s i n t e r e s e s
q u e o p e r a b a n el f o m e n t o y m a n t e n i m i e n t o d e las
i l u s i o n e s .
6 . O t r o s e m e r g e n t e s p l a n t e a n l a d i f e r e n c i a e n t r e e l
c o n o c i m i e n t o v u l g a r y e l c i e n t íf i c o , d i s c r i m i n a c i ó n
que se in tenta ap l icar a l p roceso que v ive la escuela .E n t r e l a s r e p e r c u s i o n e s c o l a t e r a l e s d e l m o n t a j e d e l
p r o c e s o a u t o g e s t i o n a r i o a p a r e c i e r o n d o s f e n ó m e n o s :
7 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 79/310
-Ahmmos de la otra carrera c|ue ftmcionaba en la
escue la , comenzaron a reuni rse espontáneamente
para determinar sobre la pert inencia o no del tronco
comiin que mantienen ambas carreras. Además, sesintieron seducidos por la forma entusiasta en que
los grupos de investigación funcionaban y procesa
ban información que ellos podrían a su vez requerir.
-El modelo implementado en la escuela l legó a oídos
de la C'oordinación Regional citándose al Director a
informar a una reunión de pares, como ejemplo de
revisión de im plan de estudios en un proceso pro-f imdo y democrát ico. El Director , sorprendido al
ser tomado como ejemplo, tuvo dificultades para dar
cuenta de a lgo que no solamente no comprendía ,
sino que además tampoco estaba muy convencido de
t]uc sirviera para algo, aparte de lo "peligroso" que
podría resultar.
Se realiza una reunión con los maestros, sector quese había constituido en el punto resistencial al proceso: su
poder se veía seriamente amenazado y como todo cambio
de plan de estudios supone la eliminación de materias, al
gunos docentes podrían quedarse sin trabajo. Es un grupo
c]ue se siente superado por el proceso autogestionario: los
alumnos requieren del asesoramiento de los docentes, ellos
no conocen los textos que los alumnos están leyendo, no seatreven a incorporarse porque de hacerlo deben renunciar
a su saber. Están indignados por la "Pared de la entropía",
algunos "no la han visto". Tampoco se atreven a contestar
en la misma pared con carteles aquellas cosas que etiquetan
como mentiras. El tipo de trabajo "el chambismo", hace
que no sea posible pensar sobre el quehacer docente. El
poder se ejerce verticalmente sobre los alumnos. Hay estudiantes que, como efecto del proceso, ya no desean asistir a
clase con algunos maestros. ¿Serán todos reprobados?
79
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 80/310
l a m b i é n s e r e a l i z a u n a r e u n i ó n c o n l o s d i r e c t i v o s
c e n t r á n d o s e e l e n c u e n t r o a l r e d e d o r d e l a p r c g i m t a : ¿ N o
se va a pe rde r e l con t ro l de l a s i t uac ión? La pa r t i c ipac ión
as t i s ta y e l uso de la pa labra más a i in . Es tán un pocop a r a l i z a d o s y a n o s a b e n q u é h a c e r . N i s i q u i e r a e s t á n
conformes con e l bene f i c io po l í t i co que l e s puede t r ae r e l
p r o c e s o .
El t í l t imo p lcnar io s i rve para resumir e l t raba jo co
lectivo. Así se fi jan nueva metas para la tercera fi íse. El
énf i í s i s se pone en la neces idad de hor izonta l izar l a infor
m a c i ó n p a r a q u e o t r o s p u e d a n c o n t i n u a r i n c o r p o r á n d o s ea l p r o c e s o . S e d e b e n p r o c e s a r r e s ú m e n e s q u e d e b e n s e r
d i f t m d i d o s , c o n c r e t a r e s p a c i o s d e t r a b a j o , a d q u i r i r a l g u
n o s m a t e r i a l e s , a m p l i a r i n v e s t i g a c i o n e s . F a n r e t o d o e s t o
se des taca la s t igerencia de rea l izar un panel midt id i sc i -
p l i n a r i o s o b r e e l p r o b l e m a d e l a " n e u t r a l i d a d " d e l t é c n i c o
socia l , con especia l i s tas de la zona .
Eina l izada es ta segunda fase me queda c laro que lose s t u d i a n t e s h a n r e c u p e r a d o s u d e s e o d e a p r e n d e r y d e e s
tud i a r . Mien t r a s l a i ns t i t uc ión los ob l iga a l e s tud io acade -
m i c i s t a r í g i d a m e n t e c o n t r o l a d o p o r la b u r o c r a c i a e s c o la r ,
l a respues ta es l a apa t ía q t ie rechaza las impos ic iones ins t i
t u c i o n a l e s . C u a n d o se g e n e r a n p r o c es o s a u t o g e s t i o n a r i o s ,
t o d o s ti e n e n t i e m p o s a d i c i o n a l e s y se e n c u e n t r a n l u g a re s
d e l o s m á s d i v e r s o s , m o d i f i c á n d o s e s u s t a n c i a l m e n t e l ar e la c i ó n m a e s t r o - a l u m n o . L o s g r u p o s d e i n v e s t i g a c ió n
han funcionado has ta en d ías fes t ivos y f ines de semana
p a r a c u b r i r e l m a t e r i a l e s t a b l e c i d o . H a n a c c e d i d o a u n a
nueva ÍDtma de ap render , l a memor i zac ión ha dc jac lo l u
g a r al d e s m e n u z a m i e n t o c r í t i c o d e la i n f o r m a c i ó n y a s u
a r t i c u l a c i ó n c o n l a p r á c t i c a s o c i a l . S i e n t e n q u e p r o d u c e n
c o n o c i m i e n t o s . M e r e g r e s o c o n l a s e n s a c i ó n d e q u e e s t o yf r en t e a una e scue l a v iva , ac t i va , donde e l ap rend iza je s e
h a s a l i d o d e l o s c á n o n e s h a b i t u a l e s . P o r o t r a p a r t e , m e
80
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 81/310
c]ucda c laro también e l cos to soc ia l c j t i e insumirá e l p ro
ceso : l a s r e s i s t e n c i a s i r á n a u m e n t a n d o y e s t r u c t u r á n d o s e
c o m o ba r rer as m ás f irmes.
T e r c e r a f as e: e l s e g u i m i e n t o . " A p r e n d i m o s m á s e n
s e i s m e s e s q u e e n c i n c o a ñ o s d e l a c a r r e r a "
T r a n s c u r r i e r o n o t r o s c u a t r o m e s e s s i n t e n e r n o t i c i a s
d e l a e s c u e l a , l ' i n a l m e n t c , m e l l a m a r o n p a r a q u e c o n c u
r r i e r a pa ra l a t e r ce ra fa se . No con taba con in fo rmac ionesex t r ao f i c i a l e s . E l p l ena r io i n i c i a l mos t ró un sa l t o cua
l i t a t i vo con r e spec to a l a f a se an t e r io r . La can t idad de
m a t e r i a l e s p r o d u c i d o s e r a d e s c o m u n a l : f i c h a s , r e s ú m e n e s
d e t r a b a j o s , i n v e s t i g a c i o n e s s o c i o e c o n ó m i c a s e n l a z o n a ,
encues t a s , aná l i s i s de p l anes de e s tud io , e t c . Se des t acaba
l a s ín t e s i s c ]ue se ven ía p rocesando donde ya se empezaba
a v i s h n n b r a r c o n m á s c l a r i d a d la j e r a r q u i z a c i ó n d e t e m a s ,
c o n t e n i d o s y m a t e r i a s p a r a e l a r m a d o c u r r i c u l a r . S e i m
pon ía , po r t an to , r ea l i z a r un t r aba jo sob re l os g rupos de
i n v e s t i g a c i ó n y c o n f o r m a r u n g r u p o g r a n d e d e d i s e ñ o q u e
s e e n c a r g a r a d e c o m e n z a r a o r g a n i z a r t o d o s l o s m a t e r i a l e s
en l a confo rmac ión de l a nueva curricula, c o n o b j e t i v o s ,
per f i l es y demás .
Hn e l a spec to d inámico se v iv í a un "pe r íodo ca l i en
t e " . E s t a b a n s u c e d i e n d o c o s a s . H a b í a n h a b i d o a m e n a z a s
a n ó n i m a s a m a e s t r o y e s t u d i a n t e s , o t r o s e s t u d i a n t e s h a
b í a n s i d o g o l p e a d o s a c u s á n d o l o s d e i n f i d e l i d a d a g r u p o s
c o n s e r v a d o r e s . A l g u n o s g r u p o s d e i n v e s t i g a c i ó n h a b í a n
v i s t o m e r m a d o s u n i i m c r o d e p a r t i c i p a n t e s , e n o t r o s
s e h a b í a n i n c o r p o r a d o , f i n a l m e n t e , n u e v o s e l e m e n t o s .
P o c o s m a e s t r o s m á s s e h a b í a n d e c i d i d o a p a r t i c i p a r . L a
p r e s i ó n s o b r e l o s e s t u d i a n t e s e r a g r a n d e : l o s m a e s t r o s
e x ig í a n u n r e n d i m i e n t o " a c a d é m i c o " c o m o si n a d a e s t u -
!1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 82/310
v ie ra suced iendo en l a e scue l a . Se e s t aba p rocesando una
red i s t r i bu c ió n de fue rzas y sob re t od o se v i sua l i z aba qu e
la c o n t r a d i c c i ó n f u n d a m e n t a l a p a r e c í a m á s c l a r a m e n t e :
ya no se p l an t eaban l a s cosas en t é rminos de una ca r r e r ac o n t r a la o t r a , s i n o q u e a h o r a el p r o b l e m a e s t a b a u b i c a d o
e n t r e a q u e l l o s q u e i m p u l s a b a n y q u e r í a n u n c a m b i o e n l a
e s c u e l a y o t r o s t | u e s e o p o n í a n c o m o p o d í a n a l m i s m o .
En los g rupos de i nves t i gac ión se no t aba l a u t i l i
z a c i ó n d e t é r m i n o s t é c n i c o s c o n b a s t a n t e p r e c i s i ó n y d e
m a n e r a e s p o n t á n e a . L o s g r u p o s d e i n v e s t i g a c i ó n r e s u l t a n
grupos de t raba jo es tab les , se perc ib ía ima f i rme in tegrac ió n . E n o t ros g r up os se qu e ja n d e qu e los m a te r i a l e s p ro
d u c i d o s f u e r o n " r o b a d o s " y a q u e " d e s a p a r e c i e r o n " d e e s
c r i t o r ios de func iona r ios . La c r í t i ca de l os p l anes de e s tu
dio v igentes a l a luz de lo es tudiado pos ib i l i t a una ser ie de
i r o n í a s s o b r e l a c o n g r u e n c i a y m e t a s d e a l g u n a s m a t e r i a s .
E l r e q u e r i m i e n t o d e n u e v o s e s t u d i o s a p a r e c e p o r d o q u i e r :
i nves t i ga r s e ha conver t i do en una neces idad , s e hace e soe s p o n t á n e a m e n t e . E n s u m a : c a d a g r u p o h a d e s c u b i e r t o
m á s y m á s c o n t r a d i c c i o n e s , l a s q u e s o n p r e s e n t a d a s c o n
to t a l c l a r id ad . E m pi ez o a s en t i r qu e ya casi n o t en go na da
que hace r a l l í \ E l aná l i s i s de l a i deo log ía educa t iva apa re
ce una y o t ra vez en los g rupos .
E l g r u p o a m p l i o d e d i s e ñ o s e r e ú n e p o r d o s o c a
s i o n e s , c o n j u n t a n d o r e p r e s e n t a n t e s v o l u n t a r i o s d e t o d o slos g rupos de i nves t i gac ión y o t ros i n t e r e sados en segu i r
d e c e r c a e l p r o c e s o . S o r p r e n d e l a v e l o c i d a d c o n q u e s e
' ' En realidad, podría pensarse que la tercera fase más que constituir unanueva fase del proceso, t iene todas las caraccerísticas de un momento deseguimiento. No hay, de hecho, cambios cual i tat ivos importantes enesta fase. La ptesencia del consultor se realiza porque de algiin modo
figuraba en el contrato, pero desde el punto de vista de la dinámica, elsocioanál is is cont inúa su proceso autogest ionariamente. Del consul torse requiere casi solamente su presencia.'' Té rm in o mex icano para aludir al t rabajo d e vulcanización; t rabajo másbien mecánico y sucio, engorroso.
8 2
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 83/310
t r aba ja . S i b i en e s un g rupo que con jun ta a ce rca de 40
p e r s o n a s , d a l a i m p r e s i ó n d e q u e h u b i e s e e s t a d o t r a b a j a n
d o d u r a n t e l a r g o t i e m p o . L o s c o m e n t a r i o s s o n p r e c i s o s , s e
d i scu t e poco , pa rec i e r a que t odos e s t án ya de acue rdo . See s q u e m a t i z a l o q u e p o d r í a s e r u n a curricula fu tu ra , e l nue
vo per f i l de la car rera , l a d i scr iminación con o t ras s imi la
res , l a i m p o r t a n c i a d e a l g u n o s t e m a s y e l p a p e l s e c u n d a r i o
de o t ros . Todo es t á ya hecho , f a l t a e l engor roso t r aba jo de
" t a l acha" ' ' .
L l p l ena r io f i na l s i n t e t i z a l o avanzado :
— R o m p e r l o s m o n o p o l i o s d e i n f o r m a c i ó n y d e l c o n o c i m i e n t o .
—Genera r un e s tud io y d i scus ión sob re e l ap render a
p e n s a r .
— G a r a n t i z a r d e a l g ú n m o d o l a p o s i b i l i d a d d e u n a
c r í ti c a p e r m a n e n t e s o b r e t o d o l o q u e se h a c e . N o e s
p o s i b l e e n e l m e d i o u n i v e r s i t a r i o r e a l i z a r c o m e n t a
r ios que t engan e fec tos r ep res ivos sob re e l a lumno .—Pub l i ca r l os p r imeros e s tp i emas de l nuevo d i seño
c u r r i c u l a r p a r a p o d e r r e c i b i r a p o r t a c i o n e s d e o t r o s
s e c t o r e s .
S i n e m b a r g o , l a p o l a r i z a c i ó n d e f u e r z a s v a e n a u
m e n t o . S e c t o r e s d e m a e s t r o s s o l i c i t a n a l o s d i r e c t i v o s
l a i n t e r v e n c i ó n d i r e c t a , p o r q u e e l p r o c e s o y a h a l l e g a d o
d e m a s i a d o l ej o s" . T a m b i é n h a y g r u p o s e s t u d i a n t i l e s q u ec o m p a r t e n e l p o d e r d e s d e el l u g a r g r e m i a F , q u e h a n
p e r d i d o e l c o n t r o l s o b r e s u s " s u b d i t o s " . L a d i f u s i ó n d e l
e s q u e m a d e l a n u e v a curricula g e n e r a t a m b i é n p á n i c o : s i
b i e n n o s e h a b l a d e m a e s t r o s q u e q u e d a r í a n a l m a r g e n ,
' De hecho, parre importante del control del estudiantado lo ejercen los
propios estudiantes; asociación que comparte el poder con las autoridadesy que a su vez sirve de instrumento a los directivos para realizar algunostrabajos de "orientación" con la pedagogía del garrote. El socioanálisisgenera que algunos cont ingentes de estudiantes se salgan del control dela federación.
8 3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 84/310
las exigencias teórico-técnicas son muy específicas y no
habría mtichos maestros en condiciones de dic tar las
clases. Por otra parte, a partir de la experiencia transcu
rrida se teme c]ue los "mtichachos asuman la docencia",estudien solos y por su cuenta, desconociendo la estruc-
t t ira insti tucional. Se maneja que podría ser la primera
vez que los egresados no se vayan de la escuela sino que
puedan seguir trabajando en ella. Esto trac miíl t iples
problemas. Por ot ra parte , la proximidad del egreso de
los grupos más inquietos así como la cercanía de los
períodos de exámenes y de vacaciones hace difíci l nopensar en un estancamiento del proceso a corto plazo: el
"periodo caliente" no se puede sostener, podría suceder
un "congelamiento" t ransi torio o permanente . Si bien
la escuela (y los directivos) cuentan con un reconocido
prestigio en la región por la naturaleza del proceso y
como se ha l levado a cabo, el lo no necesariamente sig
nifica que al interior de la escuela la contradicción no semaneje de ot ro modo.
Se abre la posibilidad de uir recontrato, sin embargo,
correspondería entender primero cuál era la nueva com
posición de fuerzas al interior de la escuela. Las vacaciones
congelaron el "período caliente". Supe que una comisión
del grupo amplio de diseño continuó trabajando en el
mismo para darle la forma que correspondía al planteo decambio del plan de estudio, sin embargo, otros hechos vi
nieron a complicar el panorama: el grupo de intelectuales
progresistas tuvo que irse como llegó: sin pena ni gloria;
de hecho, fue madrugado por sectores más conservado
res en una típica pugna local de intereses de grupo en la
universidad. Resurgía el porrismo. Ello ocasionó que el
director de la escuela "ascendiera" y otro de los directivospasó a ocupar su lugar. Las urgencias políticas cambiaron,
lo académico volvió al lugar que siempre tuvo.
84
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 85/310
Algunas re f l ex iones sobre la in tervenc ión
La recuperación del deseo de aprender
¿Cuáles son los l ímites de una intervención como
la relatada? La misma escuela se encuentra sometida a
un funcionamiento inst i tucional que e l la decididamente
no eligió. El vínculo maestro-alumno se halla a su vez
tan determinado por las condiciones del entorno inst i
tucional escolar que su modificación traería aparejada la
ruptura de la inst i tución. En cuanto a l cambio de plande estudio, no vale ni la pena discutir el punto, ya que
como fue señalado, se consti tuye en el registro manifies
to de la intervención. Actualmente , s i se ha podido dar o
no , es a lgo que escapa a nuestro conocimiento. Entonces
¿cuál es el poder insti tuyente que parcialmente, al me
nos, ha podido ser recuperado? En este sentido, creo que
tanto los que han asumido una posición más progresistacomo los c]ue se han resist ido han podido darse cuenta
que la presencia del deseo de aprender redefine los vín
culos , genera un poder hasta ese momento desconocido,
replantea las reglas del juego presentándose como un
poderoso elemento motivador de la re lación del suje to
con su mundo. El deseo de aprender ha generado en
poco t iempo un cúmulo de conocimientos que ha desbalanceado la relación tradicional entre saber y poder:
el lo ha dejado a los maestros en una posición incómoda,
sabiendo que el ejercicio del poder no se sustentaba más
en un supuesto conocimiento que les daba ventaja sobre
los a lumnos. El mismo personal docente tuvo que reco
nocer que no sabía nada sobre aquello que los alumnos
estudiaban y requerían. Y parece que cuesta uti l izar elpoder en ta les condiciones, desnudo, cuando no puede
ser encubierto bajo otro t ipo de consigna o de mensaje.
85
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 86/310
Cas i e s t amos f r en t e a l r ecur so de l pode r f í s i co que a su
v e z e s m a n i f i e s t a m e n t e r e p u d i a d o e n e l á m b i t o d e l a
cu l tu ra . I ^o r e l l o , l a s amenazas de l os maes t ros no encon
t r a r o n e c o .A s u v e z l o s e s t u d i a n t e s , e n d i v e r s o s g r a d o s , c o n s
t a t a r o n s u i n v o l u c r a m i e n i o , s u d e s i l u s i ó n , s u p o d e r
e m a n a d o d e u n a a c c i ó n d o n d e c o m o e f e c t o s e i b a n r a d i
c a l i z a n d o l a s p o s i c i o n e s . L a r u p t u r a d e m i t o s — d e m i t o s
s o b r e l a i m p o s i b i l i d a d d e p e n s a r c r í t i c a i n e n t e — c u e s t i o n ó
l a s a t a d u r a s m e n t a l e s , m á s f é r r e a s q u e l a t e l a r a ñ a b u r o
c r á t i c a . E l s i s t e m a s e a b r i ó p o r b r e v e s m o m e n t o s p a r am o s t r a r s u s m e c a n i s m o s d e s o m e t i m i e n t o e n e l p l a n o d e
las i d e a s , el a d o c t r i n a m i e n t o , la d e f o r m a c i ó n e d u c a t i v a
q u e p r o m u e v e .
E s d i f e r e n t e e s t u d i a r p a r a s í m i s m o q u e p a r a r e n d i r
e x á m e n e s , p e r o d e a h í a r e n u n c i a r a l a i n s t i t u c i ó n e d u
ca t iva , a " los pape l es " , hay o t ro t r echo mucho más l a rgo .
E l s i s t ema se apun ta l a una y o t r a vez por t odos l ados ys i b i e n s e a b r e t a m b i é n i n m e d i a t a m e n t e r e c o m p o n e s u s
d e f e n s a s .
E l s i s t ema puede u t i l i z a r e l soc ioaná l i s i s r ea l i z ado ;
d e h e c h o d u r a n t e m u c h o t i e m p o la e s cu e la fue m o d e l o ,
e j e m p l o d e c ó m o a b o r d a r u n a r c f o r m u l a c i ó n c u r r i c u l a r .
L o q u e e l s i s t e m a n o p u e d e i n c o r p o r a r e s e l d e s e o d e
a p r e n d e r , e s t e d e b e s e r n e c e s a r i a m e n t e r o b a d o a l o s s u j e t o s c o m o c o n d i c i ó n p a r a s u s o m e t i m i e n t o . I n c l u s o e l
s i s t e m a p o d r í a a c e p t a r q u e l a r e l a c i ó n m a e s t r o - a l u m n o
p u d i e r a c a m b i a r ; l o q u e n o p t i e d e a c e p t a r e s q u e t o d o s
p u e d a n p e n s a r s o b r e e l d e v e n i r i n s t i t u c i o n a l , s o b r e s u
f u n c i ó n , a c e r c a d e s u s m e c a n i s m o s , s o b r e e l u s o q u e h a c e
d e l p o d e r .
8 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 87/310
La recuperación de la palabra
El primer momento del proceso socioanal í t ico lo
consti tuyó el montaje de un disposit ivo donde la palabra
pudiera cumplir su función y fuese a su vez preservada.
Aquí la oposición es entre palabra y violencia. Esta dialéc
tica presenta varios matices. Por un lado, y en determina
dos niveles de su ftmcionar, la palabra evita la violencia ya
que lo t |ue se puede decir no será necesariamente actuado.
Pero por otro, el ejercicio libre de la palabra lleva ine
vitablemente a la toma de posiciones, lo que conduce auna polarización del proceso y, por tanto, a alimentar la
alternativa de un choque -hasta físico— entre las fuerzas
en cuestión.
Hay que tomar en cuenta que lo que estaba en jue
go era de poco valor: en el caso de la posible pérdida de
empleo por parte de algún maestro, se trataba de horas
semanales, como tantas otras que tendría en el consabido"chambismo". Poco se podría perder, la paranoia colecti
va tuvo mucho trabajo que realizar.
Recuperar la palabra era de algiin modo invertir la
historia: los grupos de alumnos tendrían algo que decir,
los maestros iban a tener que escuchar y hablar en otro
lado sobre sus miedos y frustraciones, recuperar la pa
labra es perderle miedo a la palabra, poder llamar a lascosas por su nombre, aprender a expresarse adecuada
mente, no en términos formales, sino usando la precisión
de la terminología que se discutía. Recuperar la palabra
es acceder a un pensamiento l ibre, porque solo se piensa
con palabras. Ejercitar el juego de la crítica, soportar ar
gumentos, contener —por medio de la palabra— las emo
ciones.La "Pared de la entropía" comenzó a cumplir esa
función l iberadora, escribían cosas, se anunciaban apo-
87
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 88/310
yos, se denunciaban corruptelas, se caricaturizaba, se leía
el futuro. Recuperar la palabra es romper la represión
ps íqu ica , supe ra r l a apa t í a , pone rse en movimien to ,
porque hablar es moverse. Claro está, dicha recuperación pone sobre el tapete el tema de la expropiación de
la palabra, y surgen así aquellos c]ue no quieren que se
diga, que se hab le, que se co m en te, qu e se op ine , lal vez
Paulo Freiré tenía razón, la palabra cumple una función
l iberadora .
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 89/310
I N T E R V E N C I Ó N E N U N M I N I S T E R I O *
I n t r o d u c c i ó n
El caso c |uc aqu í s e p resen t a t i ene i n t e r é s por cuan to
se t r a t a de una o f i c ina de un Min i s t e r io , va l e dec i r , i n t e r
ven i r en e l mi smo cen t ro de l Es t ado . Acá no e s t á en juego
un c ju i eh re i ns t i t uc iona l , po r l o que l a i n t e rvenc ión po
d r í a h a b e r a t i o p t a d o u n a m o d a l i d a d m á s t r a d i c i o n a l .
H a y u n e l e m e n t o q u e m e p a r e c e p e r t i n e n t e r e s c a t a r
y es aquel que t i ene que ver con la es fera de lo p i ib l ico
b a j o d e t e r m i n a d a s p o l í t i c a s d e g o b i e r n o q u e p r e t e n d e n
reduci r lo , p r iva t izar lo o iTiercant i l i zar lo . Mas a l lá de un
e f i c i e n t is m o i n m e d i a t o , e l b e n e f i c ia r i o d e u n b u e n f u n c i o
namien to de l a o f i c ina no e s e l min i s t ro de l r amo s ino l a
t o t a l i d a d d e l a p o b l a c i ó n , i n c l u y e n d o d i r e c t a m e n t e a l o s
f u n c i o n a r i o s m i s m o s .
1 . O r i g e n d e l a d e m a n d a '
La demanda de i n t e rvenc ión en l a Of i c ina de Pa r t e s
se o r ig ina en ima se r i e de hechos acon tec idos en l a mi smay q u e o f i ci a ro n c o m o f a c to r d e s e n c a d e n a n t e d e la c o n s u l t a .
* Publ icado or ig inalmente en Revista de Psicología, Vol. VIII , N" 1 ,U. de Chile, 1999. Este trabajo se realizó en conjunto con la Ps. LiviaSepúlveda.' Para el invest igador socioinst i tucional , la demanda se convierte entm lugar de condensaciones (personales , grupales , sociales , pol í t icas ,inst i tucionales , etc. ) de im sinnúmero de requerimientos de los másdiversos sectores y que obedecen a disímiles inteteses. Allí , por tanto,es donde el proceso se inicia, por lo que su análisis se constituye en elprimer movimiento que el grupo real iza desencadenando a su vez lospasos sucesivos.
8 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 90/310
a . E l hecho más s ign i f i ca t i vo l o cons t i t uyó l a de t ec
c i ó n d e un caso de tuberculosis en la O f i c ina y qu e n a tu ra l
m e n t e g e n e r ó a l a r m a e n e l M i n i s t e r i o , p o r c u a n t o l a s i t u a
c i ó n a m e n a z a b a n o s o l a m e n t e a l r e s t o d e l o s f u n c i o n a t i o sde l a O f i c ina , s i no t a m b i én a o t ro s s ec to res . La s i t uac ió n
f ue a b o r d a d a d e m a n e r a i n m e d i a t a p o r la e n f e r m e r a d e l
M i n i s t e r i o q u e s o l i c i t ó a p o y o a o t r a s r e p a r t i c i o n e s d e l E s
t a d o . En rodo caso , e s t e a spec to mos t ró va r i a s r ea l i dades ,
a saber :
b . El grado de hacinamiento en que esta Oficina se en
con t r aba y l a neces idad de d i sponer de r emode lac iones ed i -l ic ias urgentes en var ias secciones, lo que se comenzó a real i
z a r e n s u m o m e n t o y s e m a n t u v o d u r a n t e l a i n t e r v e n c i ó n .
c . E l a l t í s imo porcen ta je de licencias médicas sol i
c i t adas por func iona r ios de e s t a Of i c ina , l a p t e senc i a de
e n f e r m e d a d e s p s i c o s o m á t i c a s d e l a r g o a r r a i g o , i n t e r v e n
c i o n e s m e d i c a s , e t c .
d . La presencia de un índice s igni f ica t ivo de depresión e n t r e e l g r u p o d e f u n c i o n a r i o s q u e t a m b i é n i n c i d í a
en l a neces idad de l i cenc i a s méd icas de mayor d iuac ión .
e. La edad promedio cic los f im cio na r io s de la O fic in a
q u e a o j o s d e l a s a u t o r i d a d e s a d m i n i s t t a t i v a s e s e l e v a d o .
E s t o s a s p e c t o s h a b í a n m o t i v a d o l a i n t e r v e n c i ó n d e
i m s o c i ó l o g o q u i e n r e a l i z ó u n p r i m e r t a l l e r - d i a g n ó s t i c o
sobre e l c l ima labora l en la Sección de arch ivos y par tes .A d e m á s , se d e t e c t ó u n a s e ri e d e p r o b l e m a s i n t e r p e r s o n a l e s
va r i ados en t r e l os func iona t ios , a s í como d i f i c id t ades en
la s r e l ac ion es con e l J e t e de la O f i c ina . E s t e p re ám b u lo
h i z o c o n c i e n c i a s o b r e l a n e c e s i d a d d e u n a c o n s u l t a d e
m a y o r e n v e r g a d u r a a l os e f e ct o s d e g e n e r a r u n a i n t e r v e n
c i ó n q u e " a y u d a r a a l a s p e r s o n a s a c o m p r e n d e r a l g o d e l o
que a l l í acon tec í a" y que s i rv i e r a t amb ién pa ra e s tud i a r
a lgunas de l a s de t e rminac iones de l a s r e l ac iones l abora l e s
p a r t i c u l a r e s d e l a O f i c i n a .
9 0
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 91/310
Se so l i c i t ó a s í un p royec to a l equ ipo consu l to r ' , e l
que fue p resen t ado en ab r i l de 1998 .
2 . C o n t r a t o d e t r a b a j o
E n j u n i o , el e q u i p o c o n s u l t o r e s s o l i c i t a d o n u e v a
m e n t e p a r a i n i c i a r l a i n t e r v e n c i ó n . E l p r o y e c t o p r e s e n t a
d o , y que fue acep t ado en su t o t a l i dad , e s t ab l ec í a a lgunas
c o n d i c i o n e s , a s a b e r :
a . Q u e d tu a n tc la in ter ve nc ió n —que se fijaba en 2 0
s e s i o n e s , v a l e d e c i r a p r o x i m a d a m e n t e d u r a n t e 5 m e s e s —
n o s e r e a l i z a r a n i n t e r v e n c i o n e s d e o t r a s c o n s u l t o r a s . E l
m o t i v o d e e s t a c o n t i i c i ó n a p u n t a b a a r e s c a t a r l a i m p o r
t anc i a y s i gn i f i cac ión d e la i n t e rv en c ió n pa ra el M in i s t e r io
y f i í c i l i t a r l a concen t r ac ión emoc iona l de l os pa r t i c ipan tes
s o b r e i m a ú n i c a a c t i v i d a d .
b . Ea neces idad de c jue t odos l os t imc iona ros que
p a r t i c i p a r a n l o h i c i e r a n v o l i m t a r i a m e n t e . E s t e r e q u i s i t o s e
basaba en la neces idad de resca tar e l deseo propio c íe cada
qu ien , ya que en e s t e t e r r eno nad ie puede se r "e sc l a r ec i
d o " , s i no desea hacer lo , a d i f i^ rencia de lo que sucede en
u n c u r s o d e c a p a c i t a c i ó n . L a i n s t i t u c i ó n h a b í a a p o r t a d o
u n e s c r i t o e n e l c u a l l o s f u n c i o n a r i o s s e c o m p r o m e t í a n
v o l u n t a r i a m e n t e a a s i s t i r .
• El equip o con sul to t se con st i tuyó con psicólogos con fotm ación en t rabajo grupal dinámico y en análisis institucional. El modelo implementadoen este caso se distancia de lo que puede set un cutso de capacitacióncütriente, en el sent ido de generar im disposi t ivo de intervención quepermite develat las detetminaciones profundas que afectan al grupo a
ttavés de una metodología de escucha y análisis, en vez de la enttegade intotmación. El equipo consultot sostiene así la tesis de que en lamedida en que el grupo participa y analiza sus situaciones, se esclarece ydescubre las conexiones entre su sufrimiento (psícjuico e institucional) ysus padecimientos ( t ís icos u otgánicos) .
91
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 92/310
Como se verá, esta institución vertical hizo que no
haya elección posible: los funcionarios no se animan a
expresar su discrepan cia y decir N O , se escabullen sin en
frentar la situación y actúan el descontento institucionalsaboteando de diversos modos.
Lo significativo es que la insti tución no cumplió
ninguna de estas dos condiciones.
Durante toda el trabajo sostuvo intervenciones con
otras consultoras, así como los funcionarios fueron "co
misionados" a diversos cursos que los extraía del campo
de intervención. Con esto, el propio Ministerio implícitamente comunicaba su desconfianza sobre la intervención,
así como que su compromiso era algo meramente formal.
Esto fue señalado por el equipo consultor en oficio de
sept iembre de 1998.
A su vez, también en sti momento presionó a los
funcionarios para que concurriesen a las reuniones.
El modelo de intervención consistió en organizar dosgrupos paralelos (ya que se habían inscrito cerca de 20
funcionarios) en horarios complementarios a los efectos
de que las diversas dependencias no quedaran sin personal
y pudieran co nt inuar t rabajando.
Se instituyó un espacio "para hablar" de todo lo que
tuviese que ver con el desarrollo del trabajo. La técnica
consistía en producir un discurso que era permanentementeprecisado, interrogado y esclarecido por el equipo consul
tor, con un mom ento de devolución en que el ohservudor
releía aquellos dichos del discurso grupal que configuraban
verdaderos nudos conflictivos, al expresar no solamente si
tuaciones emocionales significativas, sino también tomas de
conciencia que marcaban el proceso del grupo'.
' La técnica es la conocida como grupo operat ivo diseñada por EnriqueI ' ichón-Riviere.
92
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 93/310
En suma, se trataba de construir un espacio de re
flexión y análisis de los problemas en el entendido de que
tienen que ser los propios fimcionarios —si así lo desean—
los que pueden esclarecerse acerca de las motivaciones delo que les acontece. Se señaló que no se iban a dar conse
jos, recomendaciones, sugerencias, etc. , ya que los proble
mas nunca pueden ser solucionados desde "afuera" (tratar
a los funcionarios como sujetos dependientes refuerza el
paternalismo que la propia institución genera y cuyo efec
to , en parte, es visualizado a través de una amplia gama de
síntomas como la apatía, la depresión, etc.).El trabajo de intervención comenzó en julio de 1998
y se desarrolló sin interrupciones hasta noviembre como
estaba previsto.
Inicialmente, se comenzó a trabajar en un local que
fue sustituido por otro, en el que se funcionó de manera
definitiva.
3 . Caracter í s t i cas de l grupo de func ionar ios
3.1. Expectativas
Las primeras reuniones dieron cuenta de las expecta
tivas de los funcionarios en cuestión.a. Se expresó que "creían que se trataría de un solo
taller"; vale decir, la institución generó un malentendido,
tai vez para obtener la anuencia de los funcionarios a par
ticipar. Fue necesario entonces comenzar a mostrar que
los problemas tenían larga data y era ilusorio suponer que
en una sesión aislada se podían obtener esclarecimientos
sobre situaciones tan complejas.b. La actitud de los funcionarios fue —como es habi
tual según la mecánica de los "cursos"- la de esperar que
9.3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 94/310
l o s expe r tos l e s d i j e r an qué t en í an que hace r y por que l e s
suced ía l o t [ue acon tec í a .
P o r t a n t o , s e h i z o t a m b i é n n e c e s a r i o m o s t r a r q u e l a
ans i ada "me jo r í a " e r a un t r aba jo que debe r í a s e r hechop o r t o d o s , q u e e r a u n " p r o d u c t o " a l c u a l s e p o d r í a a r r i b a r
pe ro que hab ía que t r aba ja r pa ra e l l o . No fue poco e l des
c o n c i e r t o .
c. I n i c i a l m e n t e se a t r i b u y ó a " p r o b l e m a s f a m i l ia
res" l a p r esenc i a de t an tos p rob lemas en l a Of i c ina . E l lo
s ign i f i caba p l an t ea r l a cues t i ón en t é rminos de "no nos
metamos con l a v ida p r ivada de nad ie" , l o que cons t i t t u ' auna r e s i s t enc i a fé r r ea a l t r aba jo g rupa l que t en í amos que
hace r : ab r i r l o s p rob lemas , an imar se a mi ra r los y e sc l a
r e c e r l o s . N a t u r a l m e n t e , l a i n t e r v e n c i ó n e r a s e n t i d a c o m o
a m e n a z a n t e y a q u e r e q u e r í a d e i m g r a d o d e c o n f i a n z a y
d e c o m p r o m i s o e m o c i o n a l c o n e l t r a b a j o d e a n á l i s i s . P o r
e l lo , l a i n s i s t e n c i a e n s o l i c i t a r r e c o m e n d a c i o n e s q u e s i e m
p r e p e r m a n e c e n c o m o " e x t e r i o r e s " a l s u j e t o y l e p e r m i t ejugar con la i lusión de c]ue é l e l ige s i las va a apl icar o no.
d . Por o t ro l ado , e l equ ipo consu l to r s e conver t í a en
un in t e rmed ia r io en t r e l os func iona r ios de l a Of i c ina y l a s
a u t o r i d a d e s a d m i n i s t r a t i v a s , p o r l o q u e - e n e l i m a g i n a r i o
de l g rupo— podr í a negoc i a r se a t r avés de l equ ipo me jo ras
l abora l e s ( s a l a r ios , a scensos , vacac iones , bene f i c ios d ive r
sos , e t c . ) , con lo que a lgunas se s iones se conv i r t i e ron en" m e s a d e n e g o c i a c i o n e s " d e l a s c o n d i c i o n e s d e t r a b a j o .
C o n e l lo , lo s f u n c i o n a r i o s a l c o n t a r c o n " a b o g a d o s d e f e n
s o r e s " ev i t aban t ene r que a s tun i r e l l os mi smos los r ec l a
m o s q u e d e s e a b a n h a c e r a las a u t o r i d a d e s y j u g á r s e l a p o r
sus i deas y p royec tos .
e . También e s tuvo p resen t e desde e l i n i c io l a i dea
de q t i e por e s t a r e l equ ipo in t e rven to r fo rmado por p s i
c ó l o g o s , l a s r e u n i o n e s s e t r a n s f o r m a r í a n e n t m a s u e r t e d e
t e r ap i a de g rupo ; y más aún por cuan to e l í nd i ce de en fe r -
9 4
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 95/310
m ed ad es p s i c oso m á t i cas y de p re s ió n figuraban en t r e l os
mot ivos de l a convoca to r i a . Pe ro se t r a t aba de una " t e r a
p i a d e g r u p o " q u e n o e r a s o l i c i t a d a p e r s o n a l m e n t e c o m o
ta l , p o r q u e e l l o s i g n i f i c a b a a s u m i r s e c o m o e n f i j r m o : j u g a ra l a t e r ap i a de g rupo en tonces , l o que imp l i caba l a p rop ia
n e g a c i ó n d e l i n t e n t o .
3.2. Desarrollo sintético del proceso
C.ada uno de l os subg rupos adqu i r ió desde e l i n i c io
ca rac t e r í s t i cas p rop ias . S in pe r ju i c io de e l l o , e l p rocesoque s igu i e ron fue s imi l a r . T rans i t a ron por d ive r sas e t a
pas y fue i n t e r e san t e de t ec t a r de qué manera e l conf l i c to
cen t r a l de l g rupo h i e va r i ando a l o l a rgo de l p roceso . En
e s t e s e n t i d o s o s t e n e m o s q u e l o q u e l l a m a m o s el conflicto
central, es ac jue l lugar en e l que aparece la mayor concen
t rac ión de fuerzas opues tas . Pero las fuerzas son móvi les y
según se e sc l a r ecen d i s t i n t a s e scenas , de se r v iv idas comos i t u a c i o n e s a n t a g ó n i c a s , p a s a n a s er s i t u a c i o n e s c o m p l e
m e n t a r i a s ; s e d i s u e l v e e l c o n f l i c t o q u e a p a r e c e n u e v a m e n
t e po l a r i z ado en o t ro pa r de s i t uac iones .
S e p u e d e m o s t r a r q u e e l c o n f l i c t o n a c i ó c e n t r a d o e n
s i t u a c i o n e s p e r s o n a l e s e i n t e r p e r s o n a í e s , a i p o c o t i e m p o
se polar izó en la f igura de la jefatura de la Oficina, más
t a r d e a d q u i r i ó l a t o n a l i d a d d e l o s p r o b l e m a s i n t e r n o s ac a d a s u b s e c c i ó n , p o s t e r i o r m e n t e se h i z o p r e s e n t e c o m o
c o n f l i c t o c o n l a i n s t i t u c i ó n t o t a l : e l M i n i s t e r i o . M á s t a r
d e se p o l a r i z ó e n u n f é r r eo c u e s t i o n a m i e n t o al g r e m i o ,
p a r a a d q u i r i r p o r ú l t i m o l a t o n a l i d a d d e l o s c o n f l i c t o s
i n t r a f a m i l i a r c s . C a d a u n o d e e s t o s m o m e n t o s d e b e r á s e r
mos t r ado y exp l i cado ya que con l l eva l a r e spues t a a l i n t e
r r o g a n t e g e n e r a l q u e c o n v o c a l a i n t e r v e n c i ó n , v a l e d e c i r ,¿cuáles son las determinaciones del estrés laboral^ E l g r u p o
c o n t e s t a T O D A S E L L A S , l o c u a l n o s i g n i f i c a q u e t o d a s
9 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 96/310
o p e r e n c o n e l m i s m o p e s o , n i t a m p o c o q u e l o h a g a n d e
igual modo en todos y cada uno c ic los funcionar ios de la
O f i c i n a . D e h e c h o , c a d a p a r t i c i p a n t e se v i o a f e c t a d o d e
d i s t i n t a m a n e r a p o r e l p r o c e s o g l o b a l .
4 . D e s a r r o l l o d e l o s m o m e n t o s d e l c o n f l i c t o
A los e fec tos de v i sua l i z a r c l a r amente e l desa r ro l lo
de l conf l i c to a n t e r i o r m en te de sc r i t o , s e de t a l l a r án U)S d i
v e r so s m o m e n t o s c o n la s c n i m c i a c i o n e s t ]u e d a n c u e n t a
de su i den t i f i cac ión , a s abe r :
4.1. Momento de los conflictos personales
L a p r i m e r a r e s p u e s t a d e l g r u p o d e f u n c i o n a r i o s
t iene que ver con cómo e l los jus t i f i can lo que les sucede
e n e l M i n i s t e r i o . P a r t e n d e l a b a s e d e q u e m u c h o s d e
los f tmc iona r ios concur ren a l t r aba jo con ima g ran ca rgae m o c i o n a l p r o d u c t o d e s i t t i a c i o n c s f a m i l i a r e s , e s d e c i r ,
l o s conf l i c tos pe r sona l es l os i nd i sponen pa ra e l t r aba jo en
c o m i i n y a q u e s e s i e n t e n d c p t i m i d o s , e n o j a d o s , a l e g r e s ,
e tc . , según como vengan desde sus p rop ias casas . Se juega
a q u í u n a c i e r t a m a n e r a d e p e n s a r l o s p r o b l e m a s y a q u e
s o b r e t o d o l a i m p o t e n c i a a n t e l o s c o n f l i c t o s h o g a r e ñ o s y
l a impos ib i l i dad de e s t a r a l l í (pa ra so luc iona r los , ya quet ienen c]ue i r a t raba jar ) hace que lo hagan con d isgus to .
A s í , a t r i b u y e n a u n a d e t e r m i n a d a " n a t u r a l e z a h i m i a n a " l o
que l e s sucede en e l t r aba jo : son des l ea l e s , t i enen p rob le
mas de ca rác t e r , con tes t an de ma la manera , t i enen fa l t a
de educac ión , t i enen fami l i a r e s en fe rmos g raves , su f r en de
desconf i anza en t r e e l l os , e t c .
D i c h o a r g u m e n t o n o t o m a e n c u e n t a q u e - t t i s t e e sdec i r l o— en r ea l i dad hay un t i empo mayor que pasan en e l
e m p l e o , c o m p a r a t i v a m e n t e c o n a q u e l d e s t i n a d o a l h o g a r
9 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 97/310
y que l a exp l i cac ión podr í a s e r cas t i a lmen te l a con t r a r i a ,
vale decir , que se l levan los confl ictos del t rabajo a la casa:
s i es tán más de 8 horas en e l t raba jo y deben v ia jar en
muchos caso no menos de dos o t r e s más , l l egan a l a casapara cenar y acos tarse , por lo que e l t i empo en la casa es
ex ig t io .
4.2. Mo mento de los conflictos con la jefatura
S u p e r a d o el m o m e n t o i n ic i al y s e ñ a l a d a la c o n t r a
d i cc ió n en el a r g u m en to , el g r up o se ce n t r a aho ra en sus i t t i ac ión in t e rna . En t a l s en t ido , s e tmen con t r a l a j e fa
tura a quien acusan de todos los males que les toca v iv i r .
V e a m o s e n d e t a l l e :
a. D e s p r e o c u p a c i ó n p o r p a r t e d e la j e f a t u r a ( n o s o n
t o m a d o s e n c u e n t a , n o s o n a l e n t a d o s , n o s e c o m p r o m e t e
n i s e l a juega por sus emp leados ) .
Y'X sen t i r gene ra l i z ado e s de que ex i s t e una g ran d i s t anc i a en t r e l a j e fa tu ra y e l g rupo de func iona r ios . Ra ra
v e z s o n t o m a d o s e n c u e n t a o c o n s u l t a d o s e n s u s o p i n i o
n e s . M e n o s a i ín s o n a l e n t a d o s e n s ti t r a b a j o . P l a n t e a n
a i r a d a m e n t e q u e u n j e f e d e b e j u g á r s e l a p o r s u s f u n c i o n a
r ios , cosa c |ue en este caso no oct i r re .
b . Envid i as de l os p r iv i l eg ios ( l os "p re fe r idos" , l o s
"se rv i c i a l e s " ) .A su vez e l je fe no t ra ta a todos por igual , s ino que
t i ene a " sus p re fe r idos" y a su s équ i to" , l o cua l hace que
los n ive l e s de ex igenc i a s ean d i fe r en t es pa ra cada qu i en .
Es tán aquel los que "se saben colocar" con e l je fe y o t ros
q u e s e n c i l l a m e n t e s e m a n t i e n e n e n la p e r i f e ri a .
c . Arb i t r a r i edad en l a d i s t r i buc ión de l a s horas ex
t r a o r d i n a r i a s y e n l o s c o n t r a t o s n u e v o s .
Ot r a que ja muy s ign i f i ca t i va t i ene que ve r con l a
m an er a a rb i t r a r i a en c ó m o la j e fa tu ra e je rce sus f un c ion es .
9 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 98/310
Si hay regalones, hay algunos más beneficiados que otros
de aquello que se produce como "reparto": no a todos les
toca gozar del beneficio de hacer horas extras, si bien las
l icencias médicas numerosas producen necesidad de mástrabajo. Más significativo e hiriente para los funcionarios
es ver que algunas nuevas contrataciones se realizan a sala
rios muy superiores a ios que establece el escalafón o que
hay funcionarios que son "ascendidos" varios grados en el
momento de la cont ra tac ión.
d. Inseguridad (El miedo a que si la jefatura también
se ve amenazada desde instancias superiores, eso ios dejaría sin protección). "Todos somos esclavos".
Reconocen que el jefe también sufre lo stiyo ya que
es probable que esté muy presionado desde "arriba" para
obtener a su vez calificaciones buenas. Esto hace que esté
permanentemente cuidándose para "no perder su pega".
Ello repercute generando en los funcionarios la sensación
de desamparo. Así, en el fondo, el grupo necesita cautelarla figura de la jefatura.
e . Se monopol iza la información. ¥Á jefe cuenta
con abundante información que no da a conocer a los
funcionarios, información que puede ser imprescindible
para realizar mejor el trabajo. Así como resulta exigente y
avaro con la distribución de horas, también lo hace con el
manejo de la información.f. Los jefes a su vez tienen la posibilidad de elegir los
mejores "cursos de capacitación, que son aquellos con los
que se puede viajar al extranjero. En ese sentido los jefes
aparecen como siendo muy envidiados por los funcionarios.
g. Abuso de poder por medio de la calificación (des
calificación).
La queja más significativa la constituye el abuso t]uese hace, en opinión de los funcionarios, de las califica
ciones. Las mismas tienen para ellos una destacadísima
98
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 99/310
importancia ya que de estas dependen ios ascensos y la
posibilidad de ganar unos pocos pesos más. La calificación
es el linico elemento que los funcionarios pueden preten
der controlar -vía un buen desempeño— ya t]ue los otroselementos para obtener un mejor ingreso depende de las
"bondades de otros". Por ello, el problema de las califica
ciones, los juicios t]ue se emiten en las mismas y las reper
cusiones en cuanto a las comparaciones que resultan entre
ellos, se convierte en el conflicto central con la jefatura.
Es interesante observar que la reacción de los fun
cionarios a;ue las calificaciones es diversa. Hay cjuienesprácticamente reconocen preocuparse mucho por la cali
ficación y por la forma en que se aplican los juicios por
parte de la jefatura; hay otros que pretenden "negar" su
importancia , seguramente como una manera de neutra l i
zar la propia sensación de impotencia que la arbitrariedad
de la misma les produce. En todo caso, es un tema que no
deja de poner al desnudo toda la situación laboral, por loque se convierte en un denimciante de la misma.
Esta c]ueja sobre la jefatura adopta el modelo de una
situación familiar". Eos fimcionarios se quejan como si
estuviesen ante un padre malo, arbitrario, que no trata a
todos los hijos por igual y que se reserva las mejores tareas
y funciones. Pero, a su vez, también plantean cjue el jefe
"debe mandar" y coinciden en señalar que si la jefatura semanejara con "mano dura" hay cosas que no se tolerarían
en la Oficina. (Creen que la competencia y riña entre
los fimcionarios aumenta de manera manifiesta si el jefe
es condescendiente) . Resul ta sorprendente este pedido,
esta nueva queja que da cuenta de la enorme pasividad
con que los funcionarios se enfrentan a la jefatura, prác
ticamente no tienen iniciativa y permanecen a la esperade que sea el jefe quien, a través de sus instrucciones, los
reconozca y les diga qué deben hacer. Este aspecto de la
99
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 100/310
pasividad generalizada reviste singular relevancia ya que
aparecerá de diversas manera a lo largo del taller y art icu
lado con otros momentos. La pasividad es el efecto de la
resignación, la desesperanza, (tirar la toalla", "tirar la esponja", "no hay espíri tu de cambio", "no se puede esperar
retribución", "no calentarse la cabeza", "hacerse la lesa ,
etc.), que a su vez es, tal vez, el peor enemigo del cambio
en la institución.
4.3- Momento de los conflictos internos entre subsecc iones
Cuando se les mostró que seguramente todos los
males de la Oficina no provenían solamente de la jefatura,
se generó un tercer momento de desarrollo del conflicto
que se pasó a centrar en las relaciones entre ellos mismos,
entre las diversas subseccioires que conviven bajo la gran
repartición de la Oficina de Partes.
a. Remodelaciones y localesSi bien cuando comenzó el taller ya habían sido ins
talados en su nuevo local más cómodo, iliuninatio y ven
ti lado, no todos los funcionarios pudieron gozar de inme
diato de este beneficio. Hay secciones que tuvieron que
mudarse transitoriamente a otros espacios o soportar dn-
rante bastante t iempo la operación de obreros trabajando
en las mismas oficinas. Algunos arreglos y remodelacionesson vividos como necesarios; otras -como la entrada del
Ministerio—, a su juicio son prescindibles cuando tienen
sueldos tan bajos. Además, se quejan de que sus opinio
nes sobre la funcionalidad de los espacios no es tomada
en cuenta y que los arquitectos se preocupan más por io
bonito sin percatarse de las necesidades mínimas y sobre
todo de la seguridad del local.b. Quién trabaja más, si los que atienden al público
o Jos que están en escritorios. Un larga discusión se dio
100
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 101/310
entre los sectores que "atienden piiblico" y otros que
realizan un trabajo más apartado. Como si estuviesen en
competencia permanente, discutieron si unos trabajaban
más t]tie otros, los grados de tensión que se acumulabanen el trabajo ya sea por la rutina o porque se tenían que
hacer cargo de las tensiones del piiblico.
c. Problema de los uniformes. Un desarrollo part icu
lar del punto anterior lo constituyó la discusión sobre el
"beneficio" de los uniformes ya que se les había entregado
a aquellos que atendían piiblico. Este es un nuevo punto
de rozamiento entre sectores ya que produce envidias muyagudas; sirve para etiquetar a aquellos favorecidos por la
autoridad y a sentirse a su vez descalificado y despreciado
por esta.
d. Estar a cargo de otros (flojos). Así como discutie
ron sobre las diversas subsecciones también lo hicieron a
partir de las relaciones entre ellos en los subequipos de
trabajo. Les cuesta decirse las cosas y actúan sus enojos.Hay funcionarios que parecen tener más capacidad de tra
bajo que otros por lo que los "flojos" son sentidos como
aquellos que le "cargan la mano a los demás". En el fon
do , esta es una queja a la jefatura que debe poner orden
y distribuir el trabajo de manera equitativa porque si no
"terminan haciéndole el trabajo a aquellos que por flojos
no se lo merecen".e. Comedor ("Se revolvió el olor a pescado con el
desodorante ambienta l") . El ep isodio de l comedor se
constituyó en el centro del conflicto de este momento, ya
que el comedor generó un espacio en el cual se disolvió
"la frontera" dentro de la Oficina. Originalmente, el co
medor pertenecía a una subsección. Pero al modernizarse
permitió dar cabida a todos los funcionarios, en distintoshorarios. Esto generó una lucha por el microondas ya que
hubo un subgrupo que vivió como una expropiación, el
101
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 102/310
que pudiese ser utilizado por todos. A su vez el espacio
de l comedor tuvo que se r t ác i tamente reg lamentado.
¿Qué se podía cocinar allí? ¿Qué se podía hacer? ¿Qué se
podía decir, con qué intensidad se podían reír, qué tiposde chistes contar? No fue fácil llegar a acuerdos y los ni
veles de tensión fueron en aumento. Parecían dos bandos
luchando por un terri torio: uno l lenando con "olor a pes
cado" y el ot ro invadiendo con "desodorante ambiental" ,
mientras los compañeros comían.
En todo caso, el conflicto —cjue abarcó varias sesio
nes— se fue hablando y analizando hasta que se disolvió.Los mismos funcionarios reconocieron luego que se había
llegado como a un acuerdo tácito, no sin violaciones a las
normas (de horarios) implantadas.
Este momento permitió identificar la baja tolerancia
que los funcionarios tienen a las diferencias entre ellos (de
rendimiento, de educación, de formas de ser y hasta de tra
bajo, para mencionar las más notorias) como si pretendieranque todos fuesen uniformizados al estilo de un batallón...
4.4 . M omento de los conflictos con el trabajo
Cuando los conflictos entre secciones y al interior
de las secciones se fueron disipando, comenzaron a surgir
una serie de reflexiones sobre el trabajo mismo, sobre lastensiones que genera, sobre la relación que mantiene cada
quien con su actividad. Este aspecto se convierte, en el
sentir de los funcionarios, en un punto neurálgico ya que
es poco lo que se puede hacer para cambiarlo ya que se
define como las características del cargo que cada quien
ocupa; en suma, la esencia del empleo. Cuesta tomar me
didas ante eso y en muchos casos se depende de instanciasque están mucho más allá de la propia Oficina. Veamos
algunos ejemplos:
102
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 103/310
a. Docimientación personal y documentación oficial .
Parece ser c]ue en un abuso de confianza -y también
de autoridad- los funcionarios del Ministerio solici tan
que la correspondencia personal de cuentas, cuotas, pagos, etc., les sea enviada al propio Ministerio, en lugar de
a su domicilio particular. De este modo, el trabajo de la
sección correspondencia se recarga excesivamente ya que
una oficina prevista para la correspondencia oficial debe
trabajar el triple para cubrir también todas las cartas per
sonales c]ue llegan. Se quejan de la falta de ética al utilizar
los bienes estatales en beneficio personal.b . Presión por terminar el trabajo en el día, y otras
presiones por el estatuto administrat ivo. El planteo se
centra en lo que puede ser un trabajo contra reloj, o en su
detecto, el tener que quedarse más allá del horario de sali
da para terminar con el trabajo del día. Si bien el estatuto
establece de manera terminante el tipo de trabajo a reali
zar, la cantidad de trabajo -sobre todo en determinadasfechas— puede ser desmesurado. Sorprende, en este caso,
el exceso de celo por parte de los funcionarios, que no pa
rece ser reconocido por parte de las autoridades.
c. El problema de la atención al público. La infor
mación que el público maneja se obtiene a través de rela
ciones personales, no oficiales e informales. Otra cosa es
ser la cara del Ministerio —brindar información oficial— ysentir el peso de toda la administración.
La sección de Ltformación es de reciente creación y
los funcionarios están muy orgullosos del trabajo que se
ha hecho para organizaría y tratan por todos los medios
de brindar un buen servicio. Sin embargo, notan que no
reciben toda la información que requieren para canalizarla
al piiblico. Nadie les informa de nada y tienen que estarbuscando la información para poder orientar al público
consultante. Se siente la enorme responsabil idad de ser
103
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 104/310
s
l a ca ra de l Min i s t e r io , e s to supone que son los que dan
la ca ra pe ro t amb ién los c jue se encuen t r an en l a p r imera
l í n e a d e c o m b a t e , l o q u e o c a s i o n a . . . n o p o c a s t e n s i o n e s y
he r idas . ( "Somos l a p i ed ra de t ope , l a s i ns t i t uc iones y l osDi rec to res hacen y deshacen y uno es t á en l a mi t ad , e l
M i n i s t e r i o n o p u e d e h a c e r n a d a , la g e n t e d e s c a rg a e so en
n o s o t r o s " ) . Y s o b r e t o d o c u a n d o h a y p r o b l e m a s q u e n o
se pueden r e so lve r (ya que r e sponden a po l í t i cas i nc i e r
t a s d e la p r o p i a r e p a r t i c i ó n ) y c u a n d o n o se c u e n t a c o n
l o s d a t o s m í n i m o s p a r a h a c e r l o d e u n a m a n e r a e f i c i e n t e .
No l e s queda más q t i e hace r se ca rgo de l os p rob lemas del a s pe r sonas . . . y su f r i r l a s consecuenc i as -muchas veces
e n l o q u e c e d o r a s q u e e l i m p a c t o d e l p r o b l e m a d e l p ú b l i c o
l e s p roduce . Con e l t e l e fono no l e s va me jo r . En suma .
In fo rmac ión e s "como l a pos t a" , pe ro a l l á l os méd icos y
e n f e r m e r o s s e v a n e n d u r e c i e n d o ; a c á e s o n o e s p o s i b l e .
E s e v i d e n t e q u e n o a p a r e c e c l a r a m e n t e d i s c r i m i n a d o
lo que e s e l b r inda r i n fo rmac ión a l púb l i co de l os r ec l a mos que e l púb l i co se c r ee con de recho de hace r l e a l Mi
n i s t e r io (padres y apoderados de d ive r sas pa r t e s de l pa í s
que muchas veces son env iados de un l ado a o t ro desde
l a s e n t i d a d e s l o c a l e s , M u n i c i p i o s , u n i d a d e s r e g i o n a l e s ,
e tc . ) y que rea l iza a t ravés de la "cara de l Minis te r io" , l a
o f i c i n a d e I n f o r m a c i ó n .
d . T r a b a j o r u t i n a r i o ( " H a c e r l o m i s m o a b u r r e ym a t a " ) .
C u a n d o e l f u n c i o n a r i o s e h a p a s a d o 2 5 a ñ o s d e s u
v ida r ea l i z ando e l mi smo t i po de t r aba jo mecán ico , s i n
m u c h a s p o s i b i l i d a d e s d e c r e a t i v i d a d , s i n c a m b i o s y s i n
e s t í m u l o , c o m i e n z a a g e s t a r s e u n a c i e r ta s e n s a c i ó n d e
desespe rac ión . Se fan t a sea con l a ro t ac ión de func iones ;
l ueg o se co nc luy e qu e no es v i ab l e , mu ch as ac t i v id adesr e q u i e r e n u n a e x p e r i e n c i a q u e n o s e a d q u i e r e d e u n d í a
p a r a o t r o .
1 0 4
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 105/310
e. Descoordinación entre secciones (no se proveen
de los materiales necesarios). "Todos se lavan las manos".
Si bien el objetivo de la burocracia es la racionaliza
ción del trabajo, en la práctica las cosas no funcionan demanera aceitatia y muchas veces el trabajo de algunas sec
ciones se ve detenido por el no cumplimiento de respon
sabilidades en techa, por parte de otra sección. No parece
ser im problema de no trabajo, sino probablemente por
la taita de comunicación entre las secciones que permita
planificar las acciones con precisión y sobre todo cuando
hay urgencias para cumplir diversas acciones al interior oal exterior del Ministerio.
f. La evaluación estadística de todo ("Todo se basa en
la estadística, pero el drama está detrás"). Los criterios de
evaluación del rendimiento y de la calidad del trabajo del
Ministerio, está basado en lo cuantitativo; lo cualitativo, las
diferencias esenciales, no son para nada tomadas en cuenta,
liste enfoque neoliberal de tener que medir todo afecta elfuncionamiento de todo el Ministerio y de todas las accio
nes que el mismo emprende. "No hay calidad de vida en
el trabajo, es para volverse loco". El sentido del trabajo y
su evaluación aparecen distorsionados por la supuesta ob
jetividad que los niimeros aportan cuando lo único que se
toma en cuenta son casualmente los niimeros.
Para los funcionarios, que viven el trabajo como unatotalidad, el Ministerio al tomar solamente la parte, los
niimeros, la estadística por el todo, distorsiona significa
t ivamente la realidad cotidiana, produciendo además un
fenómeno ilusorio, que enajena a los funcionarios incre
mentando los niveles de sufrimiento laboral.
Este aspecto es determinante para comprender la
distorsión que se produce en la imagen del trabajo que segenera en los funcionarios, ya que el Ministerio se apro
pia (negándolo) de todo lo que hace a la relación entre
105
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 106/310
trabajo-satisfacción-placer-realización personal, al valorar
solamente las "cantidades" de trabajo. Se podría pensar
entonces en un alto grado de enajenación producido es-
tructuralmente por "el modelo que cruza la acción delMinis te r io .
g. Dificultad en aceptar los adelantos técnicos (Todo
se va a computarizar. A uno le quitan el pensar"). Las
innovaciones son siempre persecutorias ya que amenazan
la estabilidad del em pleo . Los func ionario s reaccio nan ,
como es natural , defisndiéndose de las máquinas y de
la tecnología, que inicialmente desplaza al trabajador.Es cierto que a la larga le soluciona muchos problemas,
pero hasta no conocer cuál es el verdadero alcance de la
tecnología, los funcionarios sienten temor. Pero, además,
queda claro que el Ministerio no tiene una política de psi-
cohigiene para introducir la nueva tecnología, vale decir,
generando procesos que disminuyan las ansiedades ante
la nueva tecnología. La carencia de una política explícitapara disminuir las ansiedades ante lo nuevo, muestra la
existencia de una política tácita c]ue las aumenta. La ca
pacitación técnica no alcanza a resolver las resistencias al
cambio que la nueva tecnología genera. Por otra parte, las
fases de modernización necesarias lejos están de tomar en
cuenta las opiniones de los funcionarios, por lo cual es
común sentir entonces que los miembros de las diversassecciones no pueden pensar los problemas que les atañen:
su capacidad de pensar no es tomada en cuenta por las
autoridades.
4.5. Conflictos con la institución (el Ministerio)
Hay un momento en que e l grupo de funcionariostoma conciencia de que los problemas que t iene con el
trabajo dependen de las normativas, de la forma de orga-
106
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 107/310
nizar el trabajo, de la estructura burocrática, de las jerar
quías, etc., que no necesariamente hace a la naturaleza del
trabajo en sí, sino que pasa por la manera en cómo la ins
t i tución norma la actividad laboral . Dicho de otro modo,los conflictos con el trabajo t ienen un común denomina
dor ya que hay responsables que toman decisiones sobre
políticas y sobre formas de hacer las cosas a las que los
funcionarios deben someterse*. No se trata entonces de
un problema sobre la "naturaleza del trabajo en sí" (ade
más, porque los funcionarios están plenamente convenci
dos de que el Ministerio y su trabajo es muy importante,tal vez haciendo gala de mecanismos de idealización), sino
sobre la manera en cómo se ejerce un determinado poder
sobre el trabajo, y allí la violencia de la institución aparece
en toda su magni tud.
En lo concreto, se vuelven a cxplicitar en el grupo
muchos de los planteos que se hicieron sobre la figura del
Jefe, ya que este encarna en el espacio de la Oficina a lainsti tución. Sin embargo, en esta oportunidad hay una
mayor discriminación, en el sentido de que el Jefe es tam
bién un engranaje del Ministerio y de que los problemas
rebasan su esfera de responsabilidades.
a. El estatuto administrativo no respeta las necesida
des de las personas.
La violencia que el estatuto administrat ivo rígidoinstaura, solamente puede ser combatido violando a su
vez su letra. Veamos algunos ejemplos:
' Lo que se está cuestio nan do no es la necesidad de un o rde na m ien to sobrela actividad laboral y una organización de la misma. Lo que se pone enentredicho es si esta manera de "hacer las cosas" (manejo despótico del
poder, jerarquización arbitraria de funciones, invalidación de las iniciativas personales y grupales, control irracional del t iempo y del espacio,valoración de lo cuantitativo por sobre lo cualitativo, eficientismo, etc.)realmente es la mejor forma de hacerlas; cuánto esta normativa está realmente al servicio de los objetivos que el Ministerio dice perseguir.
107
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 108/310
— Si la ru t ina los agobia y e l enc ier ro los abruma, de
b e n e n t o n c e s t o m a r s e m á s d e l t i e m p o e s t i p u l a d o p a r a
l a c o l a c i ó n p a r a t e n e r u n m o m e n t o d e d e s a h o g o .
— Si hay p rob lemas en e l hoga r , cu idado de l os h i joso de fami l i a r e s y deben hace r lo , no hay o t r a fo rma
más que r ec iu r i r a l a s l i cenc i a s men t i rosas .
— Si e l ho ra r io de l l egada e s muy es t r i c to y apa recen
d e s c u e n t o s p o r l l e g a r u n m i n u t o t a r d e ( " m e p o n e n
un 6 s i l l ego a t r a sada" ) , hay que r ecur r i r a o t ros
m e c a n i s m o s f r a u d u l e n t o s p a r a c o n t r a r r e s t a r l o s d e s
c u e n t o s ( " L a c a r r e r a d e l m i n u t o " , c j u e n o h a d e j a d od e p r o v o c a r a c c i d e n t e s p o r c o r r e r ) .
En todo caso , e s t a s acc iones no de jan de gene ra r cu l
pa , lo que afec tará e l t raba jo , ya que es como s i e l p rop io
M i n i s t e r i o n o l e s p e r m i t i r á s e r h o n e s t o s a l i n d u c i r l o s a
p r á c t i c a s c o r r u p t a s .
b . L o s s a l a r i o s s o n a m p l i a m e n t e i n s u f i c i e n t e s e i n
equ i t a t i vos . S i en t en que l a s i t uac ión gene ra l e s caó t i ca ;c o l a b o r a n c o n a l g u n o s f u n c i o n a r i o s p a r a j u n t a r p a p e l e s
sobrantes de las of ic inas para vender los y mejorar e l sa la
r i o , o t ros venden huevos , mie l , e t c . S i en t en c ]ue l os n ive
l e s d e b i e n e s t a r a n t e s d e l a d i c t a d u r a e r a n m u y s u p e r i o r e s :
t e n í a n m é d i c o , d e n t i s t a , j a r d í n d e n i ñ o s , c o m e d o r y p o s i
b i l i dades de compra r l a s mercade r í a s bá s i cas . E l s a l a r io en
esa época t en í a un mayor poder ad t ju i s i t i vo ( "Les queda b a d i n e r o p a r a e l o t r o m e s " ) . E l e s t a t u t o a d m i n i s t r a t i v o
inc ide des favorab l emente ya que l a s ca l i f i cac iones gene ran
una "ba ja de l s a l a r io" y una d i f i cu l t ad pa ra a scender en
e l e sca l a fón . En e s t e rub ro l a impotenc i a e s abso lu t a ya
q u e s i e n t e n q u e " E l M i n i s t e r i o n o t i e n e r e m e d i o " , q u e n o
p u e d e n h a c e r n a d a p a r a m e j o r a r l a s i t u a c i ó n y a q u e t o d o
e s t á a m a r r a d o , d e b e n s o p o r t a r c o n r a b i a e i n d i g n a c i ó n .L a a n g u s t i a a u m e n t a a n t e l a p o s i b i l i d a d d e j u b i l a r s e y a
q u e l o a c u m u l a d o n o l e s a l c a n z a r á p a r a s i q u i e r a s o b r e v i v i r
1 0 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 109/310
d i g n a m e n t e . A p e s a r d e e s o " d e b e n d a r g r a c i a s a D i o s d e
t e n e r i m t r a b a j o " .
La impotenc i a y l a r ab i a s eña l ada en e s t e pun to c ruzó
d e m a n e r a t r a n sv e r s al t o d o e l d e s a r r o ll o d e l g r u p o d u r a n t etodo e l t a l l e r , man i fe s t ándose de d ive r sas manera según e l
m o m e n t o p e r o e s t a n d o p e r m a n e n t e m e n t e p r e s e n t e .
c . N ive l e s de co r rupc ión en e l t r aba jo .
E l g rupo obse rva que se da un pago de horas ex
t r a o r d i n a r i a s a f u n c i o n a r i o s p o r m i s i o n e s q u e n o s o n
r e a l i z a d a s . E x i s t e n a d e m á s , c o n t r a t a c i o n e s q u e s e s a l t a n
n ive l es de l e sca l a fón y con s ue ldos m uy p or e nc im a de l oc | u e e s t i m a n q u e c o r r e s p o n d e r í a .
d . Fa l ta segur idad en e l t raba jo .
E s t e a s p e c t o a p u n t a a m o s t r a r d i v e r s o s n i v e l e s :
- M u c h o s f u n c i o n a r i o s r e n u n c i a r o n a s u b a se p o r o b
t e n e r t m m a y o r s a l a r i o e n e l s i s t e m a d e c o n t r a t a c i ó n ,
e l cua l no da ga ran t í a s l abora l e s de pe rmanenc ia y
ante las s i tuac iones c ic c r i s i s soc ia l y económica , apar ece e l f an t a sma de l desp ido . Es t e a spec to se ag rava
c u a n d o l o s f u n c i o n a r i o s t i e n e n y a m u c h o s a ñ o s d e
t r a b a j o , n o t i e n e n l o s g r a d o s p a r a o b t e n e r u n b u e n
sa l a r io y no pueden n i s i qu i e r a dec id i r i r s e de l Mi
n i s t e r i o .
- E n o t r o s e n t i d o , l a s e g u r i d a d t i e n e q u e v e r c o n
cosas más conc re t a s , como los acc iden tes en e l t r a b a j o , a la entrada o en las escaleras , fal ta de escaleras
de i ncend io , sob re t odo en un pa í s en e l cua l l os
t e r r e m o t o s s o n u n a p r e o c u p a c i ó n p e r m a n e n t e ( " L a s
g r i e t a s de l ed i f i c io t e r r emotcado es t án cub ie r t a s con
p u t a p i n t u r a " ) , e t c .
e . E l peso de la d ic tadura y su re lac ión con la ins t i
t u c i ó n .E l g rupo s i en t e como una f r ac tu ra en su h i s to r i a e l
a c o n t e c i m i e n t o d e l g o l p e m i l i t a r y la c o n s o l i d a c i ó n d e
1 0 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 110/310
l a d i c t a d u r a q u e i m p l i c ó u n a h o n d a d i s t o r s i ó n e n l a s r e
l ac iones l abora l e s y en e l c l ima de t r aba jo . Func iona r ios
q u e f u e r o n p e r s e g u i d o s y d e t e n i d o s , c l i m a d e p e r s e c u c i ó n
p e r m a n e n t e , p r o h i b i c i ó n d e c o n v e r s a r d e a d o s , s u i n a r i o s ,ap l i cac ión b ru t a l de l a s norma t ivas , l a p l an t a fue d rá s t i ca
m e n t e d i s m i n u i d a , e t c .
C u a n d o se p e r d i ó u n a c a r ta , la O f i c i n a fu e s u m a r i a
da por par te de la Fisca l ía Mi l i t a r , se l es ex ig ió a a lgunos
func iona r ios que " se echa ran l a cu lpa" . En s imia , l a expe
r i e n c i a d e la d i c t a d u r a s ig n if ic ó u n a m a r c a p e r m a n e n t e d e
m i e d o q u e a ú n s u b s i s t e e n m u c h o s . H e r i d a , q u e c o m o e nm u c h o s o t r o s s e c t o r e s d e l a s o c i e d a d c h i l e n a , h a p e r m a n e
c i d o a b i e r t a g e n e r a n d o a u t o c e n s u r a y s u f r i m i e n t o .
f . Las en fe rme t l ades que e l t r aba jo gene ra . "S i tuac ión
s in sa l ida" .
L o s p r o b l e m a s q u e n o se p u e d e n r e so l v er g e n e r a n u n
m o n t o d e a n g u s t i a i m p o r t a n t e , l e s e c h a a p e r d e r l a v i d a ,
se de p r i m en , s e en fe r m an po r la r ab ia de no po de r dec i rl a s c o s a s d u r a n t e t a n t o s a ñ o s . C o s a s q u e n o s e p u e d e n
remedia r y s e r ep i t en . La r ab i a que no se puede cana l i z a r
h a c i a a f ue ra t e r m i n a a p u n t a n d o a la p r o p i a p e r s o n a l i d a d
en d ive r sas man i fe s t ac iones t i e au toag res iv idad y desva lo
r i z a c i ó n .
Es t e a spec to da cuen ta de l daño que se ocas iona en
e l pe r sona l cuando no hay po l í t i cas de p s i coh ig i ene en e lt r aba jo . ¿Qué hace r con l a s t ens iones que se gene ran? ¿De
q u é m a n e r a l a s m i s m a s p u e d e n s e r d e s c a r g a d a s y e l a b o r a
d a s ? S i n o e x i s t e n e s t o s m e c a n i s m o s d e p r o c e s a m i e n t o , s u
a c u m u l a c i ó n p a u l a t i n a i r á m i n a n d o p r o g r e s i v a m e n t e e l
cue rpo de l os func iona r ios a t r avés de l p roceso de somat i -
zac ión de l a s t ens iones .
( " S o m o s c o r d e r o s " , " n o p u e d o " , " n o q u i e r o " , " n o m es i en to capaz" , no hay so luc ión" , "no puedo d i scu t i r " , "e s
como echa r l e agua a un canas to" , "no se puede hace r nada" .
1 1 0
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 111/310
e tc . ) . La r e su l t an t e e s l a va r i edad de en fe rmedades p s i coso-
mát icas que los funcionar ios presentan , muchas de las cua
les van acompañadas de d iversos es tados depres ivos más o
menos c íc l icos o en o t ros casos e l a lcohol i smo crónico .
4.6. El mom ento de los problema s con el sindicato
La ún ica r e spues t a pos ib l e pa ra en f r en t a r a l a i ns t i
t u c i ó n , q u e a p a r e c e c o m o p o d e r o s a y s ó l i d a , e s l a u n i ó n
de los func iona r ios a t r avés de una o rgan i zac ión que l e s
d é p o s i b i l i d a d e s d e l u c h a r . P o r t a n t o , c u a n d o l o s f u n c i o n a r i o s s e p l a n t e a n a l g i í n t i p o d e p r o y e c t o r e i v i n d i c a t i v o ,
a l g ú n t i p o d e a c c i ó n d e c o n j u n t o p a r a m e j o r a r s t t s c o n d i
c i o n e s l a b o r a l e s , s u r g e i n m e d i a t a m e n t e e l t e m a d e l s i n d i
ca to que acapa ra l a s t ens iones y que marcan l a p resenc i a
de l conf l i c to cen t r a l . Pe ro e l s i nd i ca to t amb ién ab re a un
s i n n ú m e r o d e d i f i c u l t a d e s e n t r e e l l o s y c o n l a o r g a n i z a
c i ó n q u e d i c e r e p r e s e n t a r l o s :a . D i s t anc i a en t r e l os r ep resen t an t es y l a base .
- U n o d e lo s p r i m e r o s p r o b l e m a s q u e s u r g e es q u e
los r ep resen t an t es no in fo rman a l a base ace rca de l os
p royec tos y ac t i v idades que se r ea l i z an , y cuando los
f u n c i o n a r i o s s e a t r e v e n a p r e g u n t a r r e c i b e n d i l a t o r i a s
—Acusan a l a d i r i genc i a de acorda r con e l Min i s t e r io
a e spa ldas de sus neces idades .—Exis te fa l ta de organizac ión a l in ter ior de l s indica to
q u e e s t i m u l e l a p a r t i c i p a c i ó n y m a n t e n g a a t o d o s e n
sus l uga res .
- A l n o s a b e r " e n q u é a n d a n " l o s d i r i g e n t e s , t i e n e n
d u d a s s o b r e s u s r e a l i z a c i o n e s y c o m p r o m i s o c o n l a
b a s e . Por o t r a pa r t e , l o s d i r i gen t es " l a pasan muy
b i e n , e n r e u n i o n e s y c o m i d a s " y g o z a n a d e m á s d e l a sl i cenc i a s s ind i ca l e s , l o cua l v i sua l i z an como un bene
ficio s ingular .
111
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 112/310
b . P o l í t i c a s o l a m e n t e e c o n o m i c i s t a c u a n d o p e s a n
o t r o s p r o b l e m a s .
E l s i n d i c a t o s o l a m e n t e s e p r e o c u p a d e c u e s t i o n e s d e l
s a l a r i o , c u a n d o h a b r í a u n a m p l i o a b a n i c o d e p r o b l e m a sque deben se r t r a t ados en l a mesa de l a s negoc i ac iones ,
v inculados a los benef ic ios C |ue se tuvieron y que se per
d i e r o n c u a n d o l a d i c t a d u r a .
R e c o n o c e n , a s i m i s m o , q u e svi p a r t i c i p a c i ó n e n el si n
d i ca to e s e sporád i ca , no a s i s t en a l a s r eun iones de manera
r e g u l a r y e s t á n b a s t a n t e d i v i d i d o s a l i n t e r i o r d e l m i s m o ,
lo qu e no de ja de qu i t a r l e a la o rg an i zac ión po s ib i l i d ade so p e r a t i v a s .
En e l fondo no ven que e l s i nd i ca to r ep resen t e una
h e r r a m i e n t a q u e t e n g a f t m c i o n e s e s p e c í f i c a s d e r e p r e s e n t a
c ión y de de fensa de l os f imc iona r ios , no e s s en t ido como
a lgo p rop io , de l cua l pueden d i sponer pa ra a sesora r se de
m a n e r a p e r m a n e n t e .
4.7. El mom ento de la articulación de los problem^a s fa
miliares con el funcionamiento institucional
F i n a l m e n t e , e l g r u p o v u e l v e a p l a n t e a r i n q u i e t u c i e s
acerca d e J a v i d a p e r s o n a l , ahora centrados en Ja vida
fami l i a r y sus conf l i c tos . S in embargo , en l a med ida que
avanza e l aná l i s i s s e comienzan a descub r i r r e l ac iones def u n c i o n a m i e n t o s i m i l a r e n t r e e sa v i d a f a m i l ia r p e r s o n a l
y l a manera en cómo los conf l i c tos l abora l e s son v iv idos .
D i c h o d e o t r o m o d o , l o s m o d e l o s d e c o m u n i c a c i ó n , l a s
d e m a n d a s h a c i a c o m p a ñ e r o s y j e fe s , la s a c t i t u d e s , la s
r eacc iones ca rac t e ro lóg i cas , en f i n , e s como s i e l mode lo
d e f u n c i o n a m i e n t o f a m i l i a r f u e s e t r a n s p u e s t o a l á m b i t o
l a b o r a l .L o g r a v e d e l a s i t u a c i ó n e s q u e d i c h a t r a n s p o s i c i ó n
g e n e r a n o p o c a s p a s i o n e s e n l o s e n c u e n t r o s l a b o r a l e s .
1 1 2
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 113/310
perd i éndose buena pa r t e de l a d i s t anc i a necesa r i a que l a
s i t uac ión fo rma l de l t r aba jo r eque r i r í a . E l lo ocas iona que
en l a sub je t i v idad , l os func iona r ios v ivan pend ien t es en e l
ámbi to l abora l de l a s s i t uac iones fami l i a r e s que cada unovive , y a q u e t r a s l a d a y a c t u a l i z a n c o n l o s c o m p a ñ e r o s t o
dos e sos conf l i c tos . As í , hay una pé rd ida de d i s t anc i a ev i
d e n t e y c a d a e n c u e n t r o e s p o l a r i z a d o e n u n a s i t u a c i ó n d e
a m o r - o d i o ( c o m o e n l a f a m i l i a , l o s a f e c t o s e s t á n p r i m e r o ) ,
lo cual t rasc iende con creces una re lac ión más labora l y
ef ic iente como debiera ser l a s i tuac ión de l t raba jo : p r iv i le
g iar e l pensar ( t raba jo) sobre e l sent i r ( fami l ia ) .¿ r \ ) r q u é s e p r o d u c e e s t e f e n ó m e n o ? E s c u c h e m o s a l
g r u p o : " P a s a d o s l o s 4 0 t o d o s s o n c a m b i o s m a l o s , n o h a y
cal idad de v ida , v iv imos le jos , se ve so lo lo t rág ico , t emor
a l os a sa l t os , t odo e l d í a t ensa , abur r ida , somos pe r sonas
l l e n a s d e t e m o r e s , v i v i r e n d e u d a d o .
E l med io soc i a l , cada vez mis ag res ivo , ga t i l l a l a
i m p l e m e n t a c i ó n d e m e c a n i s m o s d e a i s l a m i e n t o y d eb i í squeda de l uga res más seguros pa ra p ro t ege r se de una
soc i ed ad qu e p r od uc e t em or . El r e fug io na tu ra l es e l m e
d io fami l i a r , que e s e l e spac io conoc ido y t r ad i c iona l de
p ro t ecc ión . Pe ro e l caso e s de que l os func iona r ios pasan
de 8 a 9 horas jun tos , po r l o que e l campo de l t r aba jo se
conv ie r t e en e l l uga r de p ro t ecc ión , desp l azando a l l í t odas
l a s ca rac t e r í s t i cas p ro t ec to ras de l g rupo fami l i a r de o r igen ."Se a rman l a s pe l eas como i t a l i anos" , "e s to e s una
f a m i l i a , p a s a m o s t o d o e l d í a j u n t o s " , " t e n e m o s m a m á y
m a d r a s t r a " , " n o s e c h a m o s d e m e n o s " , " l o s p r o b l e m a s s e
so luc ionan den t ro de l a f ami l i a " , l o s t r apos suc ios se l a
v a n a d e n t r o " , " h a y s o l t e r o n e s a m a r g a d o s " , " s o l e d a d e n t r e
noso t ros" , "nos damos un gus to y a l o t ro d í a n i pa ra l a
m i c r o " . L a s d e s l e a l t a d e s s o n e n t e n d i d a s c o m o f a m i l i a r e s y
n o e n r e l a c i ó n a l p r o b l e m a d e l r e n d i m i e n t o q u e e l t r a b a j o
i m p l i c a . " E l a b u e l o s e r í a e l M i n i s t r o " , " a c á h a y p r o b l e m a s
f f 3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 114/310
de comunicación como en la familia". Reflexionando so
bre los líos que tuvieron por el comedor, afirman: "Acá,
las discusiones son en la mesa, los italianos respetan la
mesa".También aparecen los problemas entre generaciones:
"Hay una generación que entra joven, ellos no se hacen
problemas". Esta referencia obviamente también alude
a la estructura familiar y a los grados de responsabilidad
que cada quien asume en su interior.
5 . A l c a n c e s d e l p r o c e s o . L o s c a m b i o s p r o d u c i d o s
Comprender e l proceso como el desarrol lo de un
conflicto que va cambiando de cara, permite también eva
luar los alcances del mismo y determinar los cambios que
el proceso produjo.
FA esclarecimiento se produce cuando el grupo, apartir del acto de poner en palabras, simboliza situacio
nes, atribuye sentidos y produce a su vez nuevos sentidos.
Esto permite t ransformar una experiencia impactante ,
inasible, "traumatizante", en un acontecimiento que, al
insertarse en una lógica, adquiere significaciones diversas.
Por tanto, si bien el conflicto cambia de cara, las situacio
nes continúan permaneciendo, no hay olvido o represiónposible, hay simplemente resignificación. Pero ello es
suficiente para que el conflicto pierda buena parte de la
intensidad que es vivida como "traumática". Por tanto,
el análisis progresivo de las situaciones —en el decir de los
funcionarios— hace que el conflicto que en un momento
fue sentido como que los polarizó, más tarde ha perdido
buena parte de su intensidad.El "espacio para hablar" adquiere para aquellos que
se animan a aprovecharlo, el sentido de una part icular
114
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 115/310
descarga emocional que no es otra cosa que ese reorde
namiento de las escenas más ansiógenas. El grupo oficia
como continente de las mismas y como un espacio de
solidaridad donde el compromiso colectivo permite pequeñas modificaciones, muchas veces suficientes para dis
minuir el sufrimiento personal.
Los cambios (que no se agotan en lo registrado al fi
nalizar la intervención)^ están limitados por cuestiones de
la confi^)rmación de la realidaci en la cual los sujetos cons
truyen su vida cotidiana. Por ejemplo, no pueden operan
do individualmente, modificar sus sueldos y beneficios,pero sí pueden -individual y colectivamente— asumir una
relación con el trabajo y entre ellos más creativa, que re
sulte menos mecánica y frustrante. Pueden autogestionar
amplios espacios de su trabajo y utilizar su ingenio para
descubrir las fisuras de la institución y combatir así algu
nas de sus arbitrariedades.
Sobre la evaluación
Se realizó en dos momentos: el primero consistió en
presentar a los funcionarios un cuestionario para evaluar
el proceso. Esta forma se vio enfrentada con el estereotipo
que tienen los funcionarios piiblicos que están habitua
dos a evaluar personas. Así, el tema de la evaluación nodejó de ser persecutorio, lo que ocasionó que varios de
el los buscaran consciente o inconscientemente formas
^ El mo delo de func ionam iento cen trado en "el espacio para hablar" esinternal izado por los part icipantes como una metodología de anál is is , locual les permite conservar posteriormente elementos de ref lexión. A suvez, cada uno de los part icipantes co nt inú a m uch o m ás allá del m om en to
de la intervención, con reflexiones personales y colectivas que puedenptoduci r nuevos cambios in imaginados en e l momento de cor te . Porsupuesto, el alcance de estos procesos depende tanto de la flexibilidad dela personalidad de los involucrados como de la rigidez de las normativasinstitucionales en la cual se insertan.
115
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 116/310
de "escabullirse". Esto mostró una vez más la rigidez im
plantada por la institución en la materia, reactivándose las
fantasías sobre las evaluaciones personales (calificaciones)
y la incidencia de la misma en los criterios institucionales sobre "asistencia", "colaboración", etc. En suma, el
fantasma presente era aquel de si el funcionario es o no
"conflictivo".
El segundo momento consist ió en abrir la evalua
ción a una discusión colectiva. Allí fue posible cotejar
impresiones y deslindar algimos "logros", así como la per
manencia de patrones enfermantes y estresantes de granarraigo. Por tanto, esta metodología de evaluar resultó no
solamente novedosa, sino también desestructurante.
Es de destacar que algunos funcionarios stifrieron de
depresión a partir de la visualización cíe la finalización del
taller. A nuestro juicio ello muestra que el taller además
fue para algunos un espacio privilegiado de estabilidad
personal, ya que el mismo les permitía poner en palabrasy elaborar, en un clima de escucha, muchas de las ansie
dades que la vida cotidiana y el espacio laboral genera,
mostrando a su vez la necesidad de ese tipo de espacios de
manera permanente .
Otros funcionarios no cjuisieron acercarse. En total
participaron del proceso evaluatorio la mitad de los fun
cionarios que comenzaron el taller, porcentaje levementemenor que aquel que asist ió la mayoría del t iempo.
Los funcionarios, en el proceso de evaluación del
taller reconocen:
a. Mejoría en las relaciones humanas: reconocen que
están menos sensibles a los vínculos entre ellos, lo cual
ocasiona que no se ofendan tanto entre sí.
Las discusiones y análisis realizados en el taller permitieron limar asperezas, lo cual supone que hay conflic
tos interpersonales que se han disuelto.
116
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 117/310
A d e m á s , e l c o n o c e r m á s a c e r c a d e l a s s i t u a c i o n e s
pe r sona l es de l os d ive r sos compañeros , f ac i l i t ó en e l g ru
p o i m a m e j o r c o m u n i c a c i ó n , c o m p r e n s i ó n y r e s p e t o , p o r
lo qu e l os l ími t e s i n t e r pe r s ona l es se v i e ron m od i f i c ad os .b . Efecto ca tá r t ico: El espacio de l t a l le r s i rv ió para
d e s a h o g a r s i t u a c i o n e s a n t i g u a s c n q u i s t a d a s y t e n s a s , l o
cua l p rodu jo una s ign i f i ca t i va r e l a jac ión de l a t ens ión en
t r e l o s f i m c i o n a r i o s , m á s m a r c a d o e n t r e a l g u n o s d e e l l o s .
c . Toma de conciencia de su rea l idad labora l : E l aná l i
s i s pormenor izado de su s i tuac ión labora l esc larec ió a l g rupo
sob re muchos fac to res que ope ran d i a r i amente en e l ámb i tolaboral y acerca de los cuales no tenían clara conciencia. El lo
impl icó mejorar los n ive les de d i scr iminación ent re aquel los
p r o b l e m a s q u e p u e d e n s e r a b o r d a d o s d e m a n e r a i n d i v i d u a l
y grupalmente , de o t ros que a l ser es t ruc tura les requieren de
m o v i m i e n t o s i n s t i t u c i o n a l e s m u c h o más a m p l i o s . L a t o m a
de conciencia sobre la s i tuac ión labora l impl ica a su vez un
reconoc imien tos t an to de l a s po t enc i a l i dades como de l a sl imi t ac iones pe r sona l es . Es tos r econoc imien tos no se d i e ron
de manera g ra tu i t a , po r e l con t r a r io , causa ron no poco do
lo r y su f r imien to de manera t r ans i t o r i a .
d . R e c o n o c i m i e n t o d e l a f u n c i ó n d e u n " e s p a c i o p a r a
hab la r " . La v ida co t id i ana en e l ámb i to l abora l e s gene ra
d o r a d e r u t i n a s q u e a l f o r m a l i z a r s e i n c o m u n i c a n a l a s s u b
j e t i v i d a d e s e n j u e g o . E l " e s p a c i o p a r a h a b l a r " g e n e r ó u n" luga r de l a ve rdad" , en e l s en t ido de que e l l os pod ían de
c i r l o q u e s e n t í a n , c o m u n i c a r s e c o n l o s o t r o s y d e s c u b r i r s e
e n a s p e c t o s d e s c o n o c i d o s p a r a e l l o s m i s m o s . E s t o a s u s t ó a
a lgunos —el poder de la verdad de las pa labras— y en o t ros
c a s o s f u e s e n t i d o c o m o d e s l e a l t a d . S o r p r e n d e q u e f u n c i o
n a r i o s q u e h a c e 3 5 a ñ o s q u e e s t á n t r a b a j a n d o e n e l m i s m o
p u e s t o y r o d e a d o s d e l a s m i s m a s p e r s o n a s , d e s c o n o z c a n
aspec tos de l os demás , e senc i a l e s pa ra l a conv ivenc i a . "Las
cosas se r ep i t en pe ro ahora se ven con o t ros o jos" .
1 1 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 118/310
A su vez , además de l o s eña l ado por l os func iona
r ios , desde e l l uga r de l e spec i a l i s t a , podemos dec i r c ]ue
en muchos casos e l i nd iv idua l i smo de l os func iona r ios l e s
i m p i d e t o m a r c o n c i e n c i a a c e r c a d e s u s p o s i b i l i d a d e s c o m og r u p o , s u s p o t e n c i a l i d a d e s d e c r e a t i v i d a d p a r a s o r t e a r l o
q u e s i e n t e n c o m o " c u e l l o s d e b o t e l l a " y d i s p o n e r d e s u s
r e c u r s o s p s í q u i c o s p a r a d a r s o l u c i ó n a a l g u n o s p r o b l e m a s
c o t i d i a n o s . E n m u c h o s c a s o s, s e a u t o c t ü p a n d e lo s p r o b l e
m a s b u r o c r á t i c o s q u e l e s a t a ñ e n , m o s t r a n d o s u d i f i c i ü t a d
p a r a t o m a r d i s t a n c i a d e l o s m i s m o s y c o m p r e n d e r l a s d e
t e r m i n a c i o n e s e s t r u c t u r a l e s .H a y q u e c o m p r e n d e r q u e p a r a e l f u n c i o n a r i o , s o l u
c iona r l os p rob lemas t | ue se l e p r esen t an es la única fornid
de satisfacción que r ec ibe de su t r aba jo ; po r t an to , e s cuan
do e l t r aba jo adqu ie re sen t ido . Por e l l o , e l func iona r io no
puede de ja r de busca r s en r i r se s a t i s fecho cuando hay im
t r a b a j o b i e n r e a l i z a d o q u e s e c o m p l e t a , q u e s e c o n c l u y e .
E s t o h a c e q u e el f u n c i o n a r i o a s i m i a r e s p o n s a b i l i d a d e s q u ee s t á n m u c h o m á s a l l á d e s u s c o m p r o m i s o s l a b o r a l e s y q u e
t i enda , po r t odos l os med ios , a da r l e fe l i z so luc ión . La
i n s t i t u c i ó n s a b e e s o y d e a l g i i n m o d o j u e g a d e s l e a l m e n t e
c o n d i c h a a l t e r n a t i v a : e l f u n c i o n a r i o siempre va a hacer
más q u e p a r a a q u e l l o q u e h a s i d o c o n t r a t a d o .
Los func iona r ios , en tonces , s f hacen cargo de problemas
institucionales —exhibiendo una ex t r ema omnipo tenc i a— t ]ue ,a ojos vis ta , corresf)onden a otras instancias de resolución,
seg t ín la es t ruc tura je rá rquica de l Minis te r io . Es te t ipo de
p r o b l e m a s m a y o r i t a r i a m e n t e no podrán ser solucionados, p r o
duc i endo en e l pe r sona l angus t i a y f rus t r ac ión .
E s t o g e n e r a q u e i n i c i a l m e n t e e l f u n c i o n a r i o s e c u l p e
c u a n d o a l g o s a l e m a l o c u a n d o n o p u e d e s o l u c i o n a r u n
p r o b l e m a , i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e q u e e n m u c h o s c a s o sl a so luc ión de l mi smo no pe r t enezca a l a e s fe r a de sus
c o m p r o m i s o s l a b o r a l e s .
1 18
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 119/310
Debe entenderse además, que la búsqueda de solu
ciones para estas situaciones se realiza de manera indivi
dual; por ello, hay una acumulación progresiva de tensio
nes t]uc va minando la salud de las personas. Es solamenteen el espacio interpersonal que los funcionarios pueden
darse cuenta de que las raíces de los problemas están más
allá de sus posibilidades, generándose entonces la vía de
la descarga y de la elaboración. Correspondería investigar
acerca de los motivos que determinan que la vía colectiva
aparezca con tanta dificultad para ser encontrada.
6 . Sugerencias a futuro
El contrato con el Minister io suponía enviar un
documento t juc diese cuenta de algunas conclusiones y
sugerencias.
Del análisis del proceso se pudieron realizar algunasapreciaciones con proyección a futuro, detalle que fue
puesto a consideración de los funcionarios, en primer
lugar:
1. Espacios para hablar:
Sería conveniente estudiar la posibilidad de generar
de manera periódica (cada 15 días) una suerte de espacio
en el cual los funcionarios, al margen de jefaturas, pudieran acceder voluntariamente a un espacio en el cual pue
dan compartir sus inquietudes y angustias cotidianas.2 . En lo administ ra t ivo:
a. Capacitación: Si bien el Ministerio t iene una muy
buena disposición para capacitar permanentemente a sus
funcionarios, pareciera ser —según los funcionarios— que
en muchos casos estos cursos no necesariamente responden a una programación que detecte prioridades de nece
sidades de los funcionarios. Además, no pareciera existir
119
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 120/310
u n a p o l í t i c a d e e v a l u a c i ó n y s e g u i m i e n t o d e lo s p r o g r a
mas de capac i t ac ión , que t enga r epe rcus iones , a su vez , en
e l e s t a tu to sa l a r i a l y e sca l a fona r io de l f i u i c iona r io .
b . Rotac ión : S i b i en e s t e e s un a spec to comple jo yf r en t e a l cua l l os func iona r ios t i enen d ive r sos g rados de
res i s t enc i a ( ta l vez po r t e m or a pe rd e r " su fé t ido" ) po dr í a
c o n v e n i r e s t u d i a r , e n c o n j u n t o c o n l o s a f e c t a d o s , b a j o q u e
pa rámet ros y en qué func iones l a ro t ac ión e s pos ib l e .
c . D cs no rm at i v i z ac ión de l t r aba j o : F,l t r aba jo q ue l os
f u n c i o n a r i o s r e a l i z a n e s t á t a n e s t r i c t a m e n t e n o r m a d o q u e
es impos ib l e r ea l i z a r cambios c r ea t i vos pa ra que e l mi smoresu l t e más g ra t i f i can t e . E l Min i s t e r io no ap rovecha n i l a
capac idad n i l a s ab idur í a de l os p rop ios func iona r ios pa ra
i r d a n d o n u e v a s s o l u c i o n e s a v i e j o s p r o b l e m a s , g e n e r a n d o
m a y o r e s n iv e le s d e p a r t i c i p a c i ó n y c o m p r o m i s o . E s ta p o
d r í a s e r un a ma ne ra de m an i fe s t a r conf i anza y e s t ím ulo de
l a i ns t i t uc ión hac i a sus func iona r ios .
d . Ca l i f i cac ión : E l s i s t ema r e su l t a s e r pe r secu to r ioy a rb i t r a r io , l o cua l más que apoyar e l desempeño de l a
g e s t i ó n o c a s i o n a c a s u a l m e n t e l o c o n t r a r i o : i n c r e m e n t a d e
manera s igni f ica t iva los n ive les de miedo y de es t rés . Es
u n e l e m e n t o e m i n e n t e m e n t e r e p r e s i v o q u e a f e c t a l a s i t u a
c ión sa la r i al y la s eg ur id ad fu tu ra ( jub i l ac ió n) .
Ya que e l s i s tema de ca l i f icac ión afec ta la to ta l idad
de l Min i s t e r io , deb i e ra cues t i ona r se l os e l ec tos que e s t áp r o d u c i e n d o , l o s q u e r e s u l t a n a n t a g ó n i c o s c o n l o s o b j e t i
vos pa ra l os cua l e s fue p ropues to .
?). Pol í t i ca de se l ecc ión : "E l Min i s t e r io t i ene l a po l í
t i c a d e r e v e n t a r a l f u n c i o n a r i o , l a i n s t i t u c i ó n m a t a " .
T a n t o la O r g a n i z a c i ó n M u n d i a l d e la S a l u d c o m o
la O r g a n i z a c i ó n I n t e r n a c i o n a l d e l T r a b a j o r e c o m i e n d a n
rea l izar , cada vez más , un aná l i s i s de las condic iones de l
empleo y de l a s ca rac t e r í s t i cas de pe r sona l idad de l os a s
p i r a n t e s . S e h a v i s t o q u e h a y t i p o s d e e m p l e o s q u e d e s e n -
1 2 0
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 121/310
cadenan la psicopatología personal y familiar en algunos
tipos de personalidad, mientras que otros empleos los
ayudan a mantener la salud mental .
Dicho de otro modo, se trata de ubicar a cada funcionario en el lugar más adecuado para preservar su higie
ne mental en lugar de sabotear con el trabajo su estructura
de personalidad. Esta política redunda en beneficio tanto
del trabajador como del trabajo. Sería una de las maneras
de comenzar a combatir el al to índice de enfcnnedades
psíquicas y psicosomáticas que se observan en la Oficina.
C'onviene precisar que si bien esta Oficina de Partespresenta ima si tuación part icularmente preocupante para
el Ministerio, lo que motivó la realización del Taller,
sus características generales no se diferencian de lo que
constituye un perfil de los problemas que se encuentran
en otras reparticiones, estatales y privadas. Por tanto, es
preciso interrogarse acerca de las características del mode
lo de trabajo que el régimen implanta y que ocasiona estetipo de sufrimiento y excesos. En tal sentido, las estadís
ticas nacionales sobre depresión y causas de mortalidad
reflejan situaciones que dan cuenta de un mal manejo de
la agresividad, autoagresividad, violencia e impotencia. El
problema de esta Oficina, develado a través de este Taller,
muestra de manera dramática estas sobredeterminaciones.
Sin fisura
Hay que comenzar por señalar que el problema de la
Oficina de I'artes no tiene nada que ver con la fisura insti
tucional, inexistente en esta Oficina que no hace más que
a una práctica burocrática dentro del Ministerio. Estamos
trabajando en el Estado mismo, en el poder central, siendo la Oficina de Partes periférica con respecto a la esencia
de lo que es la temática del Ministerio. Es cierto, como lo
121
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 122/310
menc iona Lourau , que e l cen t ro e s t á en l a pe r i fe r i a y que ,
por l o t an to , e l t r aba jo en l a pe r i fe r i a t i ene sen t ido por
c u a n t o r e p e r c u t e e n e l c e n t r o .
S in embargo , l a Of i c ina e s t an pe r i fé r i ca que s i noh u b i e s e s i d o p o r e l p r o b l e m a d e l a t u b e r c u l o s i s , n a d i e
se habr ía f i jado en e l la . Desde la óp t ica minis te r ia l , l a
Of i c ina e s so lo necesa r i a pa ra que l a buroc rac i a func ione
(a rch ivo) . E l t emor de l Min i s t e r io e s t á en e l p rob l ema de l
con tag io ; en e se caso hay un r i e sgo que amenaza l a p to -
d u c c i ó n g l o b a l d e l M i n i s t e r i o .
Por e l l o e s que s i b i en , como se puede ap rec i a r , s er e a l iz a r o n i n t e r v e n c i o n e s d i r i g i d a s a la p r o b l e m á t i c a d e
poder ( sob re t odo con r e spec to a l s i nd i ca to ) , l a s ba t e r í a s
fue ron d i r i g idas a l a s r e l ac iones i n t c rpe r sona l es en e l g ru
p o d e f u n c i o n a r i o s , e s c l a r e c i e n d o s e g ú n l o p o s i b l e a l g u n a s
d e t e r m i n a c i o n e s d e l o s c o n f i i c t o s .
La in t e rvenc ión , r ea l i z ada en un sec to r a i s l ado , mar
g inado de l a s dec i s iones seg i in tm mode lo feuda l de func i o n a m i e n t o i n s t i t u c i o n a l , n o p u e d e p r e t e n d e r i n t e r r o g a r
aque l lo que t i ene l a mi s ión de sos t ene r l a i ns t i t uc ión , con
a lgunos cos tos , c l a ro e s t á .
1 2 2
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 123/310
I N T E R V E N C I Ó N E N U N
H OSPITAL GERIÁTRICO*
A n t e c e d e n t e s
L a s i n s t i t u c i o n e s p ú b l i c a s s o n p o r t a d o r a s d e m u c h a s
d i f ic u l ta d e s e i n c o n v e n i e n t e s en su f u n c i o n a m i e n t o . T a m
b ién e s pos ib l e ap rec i a r que p resen t an ven ta ja s , e fec to de
l a p rop ia e s t ruc tu ra de l Es t ado . E l lo no s ign i f i ca descono
ce r l a impor t an t í s ima l abor soc i a l que cumplen y c |ue no
rea l i z an l a s i ns t i t uc iones p r ivadas por mot ivos p rop ios de
s u s i n t e r e s e s . I m p o r t a p o r t a n t o , y n o s i m p o r t a , e l p e n s a r
fo rmas en que l a s i ns t i t uc iones de l a s a lud p t i b l i ca puedan
res id t a r t an to me jo res l uga res de t r aba jo pa ra l os emp lea
d o s q u e l a b o r a n e n e l l a s , c o m o e s p a c i o s s u f i c i e n t e m e n t e
e f i c i en t e s desde e l p tmto de v i s t a s an i t a r io ; su r e sponsab i l i dad r e su l t a r e l evan te en l o que a l compromiso soc i a l s e
refi r iere.
E l h o s p i t a l q u e n o s c o n v o c ó n o p r e s e n t a b a n i n g u n a
a n o m a l í a p a r t i c u l a r ' , s i m p l e m e n t e s e t r a t a b a d e u n c e n
t ro de s a l u d inquieto por pensar algunas diñcukades en
s u f u n c i o n a m i e n t o ; p r e t e n d í a c a m b i a r a l g o d e s u c u l t u r a
* Publ icado originalmente en Revista de Psicología, Vol. Vil , U. de Chile,1998 . l ista intervención se realizó con la colaboración del Dr. RicardoHida lg o .' Puede resul tar extraño que un hospi tal demande una intervención s in"padecer" de alguna anomalía. En todo taso, lo que se quiere significares que el hospital en cuestión no se encontraba atravesando una situaciónde cris is . No eran vis ibles s íntomas que demandaran una intervención
de urgencia. El lo no obsta para que -como en toda inst i tución- exis tauna serie de trastornos en la vida cotidiana del hospital de los cuales nose tenía conciencia cabal . La intervención tende rá a m ostrar casualm enteque aquel lo que es vivido com o co stum bre o com o lo hab i tual , pu ede serpensado como una a l teración de un funcionamiento .
1 2 3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 124/310
i n t e r n a y a d e c u a r s e p a u l a t i n a m e n t e a a l g i m o s d e l o s c a m
b ios que se e s t aban v i sua l i z ando en e l med io soc i a l : me jo
r a r e l r e n d i m i e n t o d e s u s e m p l e a d o s , m e j o r a r l a a t e n c i ó n
a los pac i en t e s y sob re t odo conver t i r a l hosp i t a l en unl u g a r u n p o c o m á s s a l u d a b l e (f ís ic a y m e n t a l m e n t e ) p a r a
t r a b a j a r .
T i empo a t r á s s e hab í a r ea l i z ado ya un p r imer "c i i ag -
n ó s t i c o " e n e l m a r c o d e u n a i n t e r v e n c i ó n d e r i u i n a : u n
a n á l i s i s F O D A ( F o r t a l e z a s , o p o r t u n i d a d e s , d e b i l i c l a d e s ,
amenazas ) hab í a a r ro jado los s i gu i en t es r e su l t ados ( se r e
s u m e n ) :
"Debi l idades :- Satisfacción personal se constituye en un áreacr í t ica; emigración de profesionales , l icencias ,descontento en ei trabajo. Ausencia de espaciospara proyectar potencialidades personales. Paltade información.
- Ambiente h 'sico muy precario.- Clima laboral caracterizado por la dependencia.No existe trabajo en equipo. Fl grupo insti tucional tiende a aislarse del exterior. Ausencia deliderazgo creativo- Las relaciones hmnanas se caracterizan por lafaira de confianza.- La comunicación se reconoce como deficiente,
tanto entre el personal como con la familia delpaciente. Se señalan algunos puntos crí t icos: evaluación y alta de los pacientes.Fortalezas:- La mayor fortaleza es el capital humano.- Lealtad de los funcionarios y compromiso conel rrabajo, quienes reconocen un deterioro lostres últ imos años.
- Conciencia de estar en crisis.- Se destaca el reconocimiento de los pacientespor el servicio: l impieza, alimentación y buenaatención.
124
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 125/310
C o n t r a t o
Luego de va r i a s en t r ev i s t a s con e l d i r ec to r de l hos
p i ta l n o s a t r e v i m o s a p r o p o n e r u n m o d e l o d e t r a b a j o q u en o s p e r m i t i e r a r e a l i z a r s i m u l t á n e a m e n t e u n d i a g n ó s t i c o
y u n a m i c r o i n t e r v e n c i ó n , a b r i e n d o e sp a c io s n u e v o s y
g e n e r a n d o u n m u y i n c i p i e n t e m o d e l o d e r e f l e x i ó n s o b r e
e l a c o n t e c e r d e l h o s p i t a l . S e p r o p u s o e n t o n c e s t r a b a j a r
d u r a n t e 4 m e s e s c o n d o s g r u p o s s u c e s i v o s d e a p r o x i m a d a
m e n t e 1 2 i n t e g r a n t e s c a d a u n o e n s e s i o n e s s e m a n a l e s d e
u n a h o r a y m e d i a . E l l o s u p o n í a i n t e r v e n i r s o b r e e l 2 5 %de los func iona r ios de l a i ns t i t uc ión .
E l equ ipo de e spec i a l i s t a s d i spuso l a u t i l i z ac ión de
Ja t t ' cn i ca de l g rupo Ba l in f que p rove í a de un modeJo de
i n t e r v e n c i ó n p s i c o d i n á m i c o , g e n e r a n d o l a l ib r e a s o c i a c ió n
loca l i z ada en l a s v i c i s i t udes de l t r aba jo , p r iv i l eg i ando e l
i n t e r cambio ve rba l f ac i l i t ando as í l a s imbol i zac ión y l a
h i s t o r i z a c i ó n d e l o s p a r t i c i p a n t e s . T a m b i é n f o r m ó p a r t ed e l m a r c o t e ó r i c o d e l e q u i p o t é c n i c o e l g r u p o o p e r a t i v o
d e P i c h ó n - R i v i é r e y lo s r e f e re n t e s c o n c e p t u a l e s y t é c n i c o s
d e i n t e r v e n c i ó n i n s t i t u c i o n a l d e s a r r o l l a d o s p o r l a c o r r i e n
te de l aná l i s i s ins t i tuc ional f rancés .
E l p r i m e r g r u p o s e r í a i n t e g r a d o d e m a n e r a h e t e r o g é
nea por pe r sona l s e l ecc ionado e i nv i t ado a pa r t i c ipa r por l a
admin i s t r ac ión de l a i ns t i t uc ión según c r i t e r ios p rop ios . E ls e g u n d o q u e d a r í a a b i e r t o a l a s c o n c l u s i o n e s q u e s e p u d i e s e n
ext raer de l p r imero , l^a t ín ica condic ión es tab lec ida por e l
equ ipo consu l to r cons i s t i ó en que l os g rupos fuesen de pa r
t i c ipac ión vo lun ta r i a . F ina l i z ados ambos g rupos , s e e l abora
r ía un informe de ta l lado sobre la s i tuac ión de la ins t i tuc ión
as í como una se r i e de p ropues t a s con v i s t a s a p ro fund iza r
a lgunas l íneas de t raba jo , seg t in los ob je t ivos propues tos .Por t an to , e s t a p r imera expe r i enc i a (p i l o to ) s e cons t i t u í a en
un primer momento de un t raba jo a la rgo p lazo .
125
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 126/310
D e s a r r o l l o d e l a e x p e r i e n c i a
( P r i m e r o y s e g u n d o g r u p o )
E l p r i m e r g r u p o f u e c o n s t i t u i d o p o r e l e c c i ó n d i r e c t a
d e l a a d m i n i s t r a c i ó n d e l h o s p i t a l e n e l e n t e n d i d o d e q u e
se i n t e g r a b a c o n el m e j o r p e r s o n a l , c o m o tm m o d o d e
p remiac ión y con v i s t a s a r e fo rza r , a s imi smo, e s t a ac t i t ud
d e c o m p r o m i s o . A s í , el p r i m e r g r u p o i n c o r p o r a b a u n p e r
sona l va r i a do , a s abe r : en su m ay or í a aux i l i a r e s , ad em ás
de un méd ico , una a s i s t en t e soc i a l , im k ines ió logo y una
n u t r i c i o n i s t a . Q u e d ó c l a r o d e i n m e d i a t o u n a c i e r t a " c o n
fus ión" en t r e l os i n t eg ran t es que no sab í an s i e s t aban a l l í
p o r d e c i s i ó n p r o p i a o p o r q u e l a i n s t i t u c i ó n l o s h a b í a e n
viado. En todo caso , fue s igni f ica t ivo e l sent i r de var ios de
l o s m i e m b r o s q u e m a n i f e s t a r o n q u e s i b i e n o r i g i n a l m e n t e
t e n í a n d e s e o s d e a s i s t i r p o r p r o p i a m o t i v a c i ó n , c u a n d o
se e n t e r a r o n d e q u e e r a " o b l i g a t o r i o " se s i n t i e r o n t a n t o
d e c e p c i o n a d o s c o m o m o l e s t o s p o r la a c t i t u d a u t o r i t a r i a
de l a i ns t i t uc ión . S i b i en e l l o pod ía cons t i t u i r una f i n t a s í a
n a t u r a l e n g r u p o s i n s t i t u c i o n a l e s , l a m i s m a s e v i o c o r r o
b o r a d a e n l o s h e c h o s p o r i m a s a n c i ó n a d m i n i s t r a t i v a q u e
f ue a p l i c a d a a u n o d e s u s m i e m b r o s , q u i e n se h a b í a n e g a
do a concur r i r a í a p r imera se s ión . F ren t e a e s t e hecho -e l
q u e d e a l g ú n m o d o m a r c ó t o d o e l d e s a r r o l l o d e l t a l l e r - l a
pa l ab ra de l equ ipo de e spec i a l i s t a s ( r ea l i z ada t an to en l ap r o p u e s t a p r e s e n t a d a c o m o e n l a c o n s i g n a d e t r a b a j o d a d a
a l g r u p o ) q u e d ó i n v a l i d a d a , y a q u e l a e s t r u c t u r a i n s t i t u
cio na l de ci dí a , f inalmente, ace rca de la su er te de los pa r t i
c i p a n t e s . E n e s t e s e n t i d o , l a e x p r e s i ó n e s p o n t á n e a d e i d e a s
y s e n t i m i e n t o s s e v i o l i m i t a d a , l a a n g u s t i a p e r s e c u t o r i a s e
i n c r e m e n t ó y a q u e s e s o s p e c h a b a n r a z o n e s o c u l t a s e n e s t e
t i p o d e c o n v o c a t o r i a , l o q u e a u m e n t a b a l a s e s p e c u l a c i o n e sd e s t r u c t i v a s . M a r c a d o p o r e s t o , d e s d e s u f u n d a c i ó n , e l
g r u p o t u v o u n d e s a r r o l l o f r e n a d o , c u i d a d o s o a l h a b l a r y a l
1 2 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 127/310
analizar sus propias situaciones, con pocos espacios de sig
nificativa reflexión acerca del acontecer institucional y de
ellos como personal de una institución de servicio. De to
dos modos, algo siempre se cuela, lo que será comentadoen otros parágrafos. Desprovistos los integrantes por parte
de la institución del deseo de constituir un grupo y de
participar en él, la liberalización de la palabra y por ende
del pensar se vieron redticidas a expresiones esporádicas
de a lgunos miembros . El grupo se movió lentamente ,
lortalccicndo sus defensas y retroalimentando paranoica
mente su proceso.Afortunadamente, esta apreciación evaluativa permi
tió cambiar radicalmente el enfocjue del Equipo técnico
para el segundo grupo -aspecto que había sido previsto
por cuanto los grupos habían sido planificados para este
electo, de manera secuencial. El Equipo de especialistas
redactó un llamado el que fue acogido por la institución
que lo difundió, consti tuyéndose en 15 días un segundogrupo con característ icas sustancialmente diferentes al
primero, a saber:
—la mayoría de los integrantes eran del sector admi
nistrativo del hospital.
—rodos ellos concurrieron porque asi lo deseaban,
-en tanto administrat ivos, desconocían lo aconteci
do con el primer grupo, lo que de hecho consti tuíapara ellos una experiencia sin antecedentes,
—a su vez, su pro pia distan cia con la pr ob lem átic a de
las tareas asistenciales les proveía de puntos de vista
diferentes y con una adecuada distancia ' sobre el
quehacer asistencial.
' Adecuada d is tancia" remite a un prob lem a de involu cram iento afectivo.Frente a lu i determinado prob lema, determinados cuadros ps icopato ló-gicos, por ejemplo, reaccionan tóbicamenre, es decir , poniendo una grandistancia anímica con el objeto. Otros , podría decirse que se contaminany se confunden con el objeto, lo que trae aparejado una dificultad para
127
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 128/310
— sus m e c a n i s m o s i n t e r n o s n o f u e r o n a l i m e n t a d o s
p o r l a p a r a n o i a , p o r e l c o n t r a r i o , t o d o s s e p r e o c u p a
r o n d e c o n s t r u i r u n e s p a c i o g r u p a l p r o p i o , a c o g e d o r
y a g r a d a b l e c o n p r e d o m i n i o d e u n a i n t e n c i ó n s o c i a l i zad o ra .
P u e d e d e c i r s e , a s i m i s m o q u e m u c h o d e l o q u e a q t u '
s e expor i e fue pos ib l e por l a comparac ión en t r e l os dos
g r u p o s , s i b i e n a m b o s o p e r a r o n d e m a n e r a d i s p a r , e l d i s
c u r s o d e c a d a g r u p o f u e t o m a d o c o m o m o s t r a n d o l o s d i
ve r sos a spec tos de l a v ida i ns t i t uc iona l , de sus obs t ácu los ,
de su sent i r y de su deveni r , as í como de las expecta t ivasde cada uno de los f iu ic ionar ios c |ue laboran en su in te
r ior . Vale dec i r , lo que a l l í se hab ló es representa t ivo de l
s e n t i r c o l e c t i v o . E n s í n t e s i s , e l d i s c u r s o p r o d u c i d o p o r
cada g rupo se e s t ruc tu ra como l a s dos ca ras de ima mi sma
m o n e d a y a q u e s o n p r o d u c i d o s e n e l e s p a c i o i n s t i t u c i o
n a l . Es in t e r e san t e a su vez , descub r i r t an to l a s s imi l i t udes
como l a s d i fe r enc i a s a h ipo t e t i z a r en im sen t ido y en o t roacerca de sus causas .
L o s a n a l i z a d o r e s
1. La problemá tica del alta
E l a l t a c o n s t i t u y e u n i n d i c a d o r p r i v i l e g i a d o y a q u e
c o n d e n s a u n s i n m i m e t o d e e f e c t o s y a f e c t o s .
D e s d e u n p u n t o d e v i s t a t e ó r i c o s e p u e d e d e c i r q u e
e l a l t a e s t a b l e c e e l m o m e n t o d e c o r t e , d e s e p a r a c i ó n e n t r e
e l a d e n t r o y e l a f u er a i n s t i t u c i o n a l . S e p a r a c i ó n d o n d e
poder pensar sobre lo que acontece c intervenir técnicamente. Se t rataentonces de podet colocarse a una "dis tancia" que permita ser impacra-do por el acontecimiento y a su vez poder reflexionar sobre el mismo eins t rumentar mecanismos de contención y de s imbol ización .
12 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 129/310
se juega l a conc lus ión de im p roceso y donde se eva lúan
l o s r e s t d t a d o s : t a n t o e l p a c i e n t e c o m o l a i n s t i t u c i ó n s e
s e p a r a n e l t m o d e l o t r o y d i s c r i m i n a n c a d a u n o l o p r o p i o .
M o m e n t o d e d u e l o e n e l c | u e s e a c e p t a o n o l a i n d e p e n denc i a a pa r t i r de l a t r i s t eza c ]ue imp l i ca abandonar l o que
se t en í a . E l d t i e lo que r ea l i z an los func iona r ios supone ad
mi t i r que e l pac i en t e " se cu ró" , po r l o que su ayuda ya no
es necesa r i a . Pa ra e l pac i en t e , e l due lo imp l i ca t ene r que
reconoce r que e l hosp i t a l no e s su casa y que debe hace r se
c a r g o d e s í m i s m o d e a h o r a e n a d e l a n t e .
Desde l a pe r spec t iva i ns t i t uc iona l , e l a l t a e s e l momento en e l c jue se c imip lc e l ob je t ivo y la ins t i tuc ión de
mues t ra su ef icac ia ; su ex is tencia queda as í jus t i f i cada .
P e r o a s u v e z , e l a l t a e s a d e m á s i m p o r t a n t e p o r q u e
a m b o s g r u p o s l a i n c l u y e r o n e s p o n t á n e a m e n t e e n s u d i s
c u r s o . C ' o m o a n a l i z a d o r e s t á s o b r e d e t e r m i n a d o y a q u e
toca t amb ién a spec tos q t i e hacen a l c l ima l abora l , a l a
r e l ac ión en t r e l os func iona r ios y a l a imagen que l a i ns t i t u c i ó n t i e n e d e s í m i s m a .
Por e l lo , es pos ib le a f i rmar que ta l vez sea en e l mo
m e n t o d e l a l ta d o n d e la i n s t i t u c i ó n se j u e g a su v e r d a d e r o
s e n t i d o . E n t a n t o c e n t r o a s i s t e n c i a l t i e n e c o m o c o m e t i d o
inc id i r en un p roceso de cu ra ( según los t i empos e s t i pu l a
dos pa ra e l l o ) .
En a lgunos casos pa rec i e r a que e l hosp i t a l t i ende aconver t i r s e en un a s i l o . ¿Por qué sucede e s to?
S i b i e n e s c i e r t o q u e h a y p a c i e n t e s c u y a p o l i p a t o -
log í a s e t r aduce en una cu ra a l a rgo p l azo y por l a edad
d e lo s m i s m o s t i e n d e n e n t o n c e s a m o r i r s e e n el p r o c e s o ,
h a y o t r o s t a c t o r e s q u e d e b e n t o m a r s e e n c u e n t a : l a m a
n e r a e n c ó m o e l g r u p o h u m a n o q u e l a b o r a e n e l h o s p i t a l
s e u b i c a e n s u r o l , g e n e r a n d o u n t i p o d e r e l a c i ó n p a r t i
c u l a r q u e s e d a e n e s t e t r a b a j o c o n l o s a n c i a n o s . S u g e -
r e n t e es la c o i n c i d e n c i a d e q u e lo s m i s m o s f u n c i o n a r i o s
129
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 130/310
s
(por diversos motivos que no vale la pena mencionar
acá) se piensan a sí mismos como en un trabajo "para
toda la vida". Es decir, los funcionarios no se quieren
ir del hospital , no se quieren jubilar, quieren continuar
trabajando all í hasta morirse (como siempre, hay excep
ciones que confirman la regla; por ejemplo, el caso de
los individuos que se van a trabajar a otra instituci<Sn,
tema que será considerado más adelante). l ista si tnación
se podría decir que es "contagiosa" y que lleva a que el
paciente que ingresa sea visco como alguien que "viene a
quedarse" en lugar de un paciente que debe ser tratado ydevuelto a su hogar.
Es cierto que hay mía dificultad adicional cuando al
paciente es devuelto a su casa y la familia no desea recibir
lo : el cuidado de un anciano requiere de tiempo especial,
cuidados particulares y erogaciones a veces costosas. Es
decir, los funcionarios que dan de alta a un paciente del
hospi ta l , se encuentran con una part icular resis tenciacuando desean reintegrarlo a su niiclco huniliar. Sin em
bargo, esta dificultad no ha sido enfrentada como para ser
resuelta positivamente en la mayoría de los casos, f'xiste
en este sentido un "derrotismo" de parte de los fimcio-
narios, que suponen -muchas veces antes de constatar el
hecho- que la familia no desea recibir al paciente dado de
alta. Debe mencionarse que esta "complicidad" se asientaen la relación afectiva profunda que el paciente establece
con el personal del hospital, ya por el tipo de probleiíia
que presenta, ya por las condiciones de dependencia en la
que muchas veces se encuentra el anciano. El paciente co
mienza a acostumbrarse al tipo de trato recibido y el per
sonal identifica con precisión la manera en cómo deben
tratar a cada quien. Y este vínculo se construye entoncescomo un encadenamiento firme que atenta contra la sepa
ración encarnada en el alta.
130
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 131/310
E l g r u p o h u m a n o a b r a z a l a i d e a d e q u e n a d i e c u i d a
mejor a l anc iano que e l hosp i ta l y a su vez e l anc iano se
gra t i f ica con la idea de que es tá c t i rándose y que por e l
mot ivo de e s t a r en fe rmo r ec ibe a t enc iones c ]ue no r ec i b i r ía en su propia casa es tando sano. El benef ic io es para
ambos por l o que e l r e su l t ado e s l a s a tu rac ión de l hosp i
ta l : son s iempre más los c ]ue l l egan que los que se van. Se
a l imen ta a s í l a i dea de que de l hosp i t a l s e s a l e muer to .
Debe aco t a r se c [ue l a mt i e r t e de un anc i ano t amb ién
t iene e l sent ido de un f racaso de l personal ya que en ese
e x t r e m o s e p i e r d e , a s i m i s m o , e l o b j e t i v o d e l a i n s t i t u c i ó nqt ie es e l de as i s t i r . Por e l lo , l a muer te de l anc iano no
de ja de dep r imi r , cues t i onando l a e f i cac i a , l a ded i cac ión ,
el F u n c i o n a m i e n t o d e l g r u p o d e t r a b a jo y a b r i e n d o i n t e
r rogan tes ace rca de l a au tova lo rac ión de l pe r sona l . Es to
e x p li c ar ía - c o m o se v e r á - u n a c ie r ta c o n t r a d i c c i ó n e n t r e
l a imagen ex t e rna y l a imagen in t e rna de l a i ns t i t uc ión .
E l a l t a c o m o a n a l i z a d o r t a m b i é n d a c u e n t a d e q u e e lt ema cen t r a l de l a i ns t i t uc ión e s l a muer t e . La muer t e t i e
ne impl icancias ps icológ icas s igni f ica t ivas (ya se ha v i s to
c o m o e s t á d i r e c t a m e n t e r e l a c i o n a d a c o n l o s a f e c t o s q u e
se d i spa ran an t e e l a l t a ) pe ro t amb ién se cons t i t uye en
ima se r i e de p rác t i cas normadas por l a i ns t i t uc ión y por l a
s o c i e d a d e n g e n e r a l , q u e m u e s t r a n c i r c u i t o s d e c o n t r o l y
d e c o n c e n t r a c i ó n d e p o d e r e n e l e s p a c i o i n s t i t u c i o n a l . R e cué rdese c ]ue se t r aba ja con anc i anos , po r l o que l a muer
te , más que n ingún o t ro hosp i t a l , e s t á a l l í p r e sen t e en l os
d í a s s i gu i en t es de t odos l os pac i en t e s . La muer t e s i b i en
an gu s t i a a l os fun c io na r ios , t am b ié n le s p rov ee de m eca
n i s m o s n o r m a d o s ( q u e l o s r e s g u a r d a n ) p a r a s u t r a b a j o . Y
s i l es dan a todos de a l ta ¿no es que muere e l hosp i ta l? O
sea más a l l á de l a p rob lemá t i ca p s i co lóg i ca que l a muer t egene ra , l a i ns t i t uc ión de l a muer t e s e cons t i t uye en un
t ema cap i t a l a s e r ana l i z ado .
13 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 132/310
2. Historia e historización
Se define como historia la secuencia de hechos que
pautan un determinado acontecer. Para el hospital la historia comenzó hace mucho t iempo. En su edificio se con
densa la historia de largos años, aunque este hospital se
haya consti tuido más recientemente. Rescatar esta historia
(la del edificio, la de otras instituciones y la del hospital)
es imprescindible para que pueda ser incorporada por los
funcionarios de una manera congruente y ordenada.
Hi s to r i zac ión e s l a mane ra como cada pe rsonay el grupo humano se cuentan la historia, es decir, la
interpretación que hacen de los hechos. Esta narrat iva ,
nove lada , cons t i tuye un punto fundamenta l de a r ran
que para comprender la ident idad del grupo: para e l ser
humano su "versión" de su his toria es un t rampol ín que
lo lanza en su proyecto de vida. Dicho de otro modo,
la historización que el grupo que trabaja en el hospitalreal iza , es fundamental para comprender de qué modo
se posiciona del espacio, cuáles son sus proyectos, así
como la manera en que pueden explicarse lo que en su
inte r ior acontece .
Ahora bien, resulta que en el trabajo con los fun
cionarios del hospital se descubre un part icular desco
nocimiento de la historia, lo que repercute en un relatofragmentario y lagunar de los acontecimientos que en
el mismo han tenido lugar. En todo caso, se puede ver
de qué manera los chismes, los rumores, las anécdotas y
comentarios al pasar, sirven para reconstruir una versión
necesaria de los hechos pero muy deformada por descono
cimiento de las circunstancias en los que los mismos han
tenido lugar. Como no se puede vivir sin historia porqueello supondría no tener identidad, el grupo humano "es
cribe una novela" (la novela institucional) con los conte-
132
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 133/310
nidos más disímiles y más contradictorios. Dicha novelallena de lagunas y contradicciones no constituye un referente para enfrentar nuevas tareas. Por ello, es que pueden
surgir proyectos que se distancian significativamente de lahistoria, generando la ¡dea de que en el hospital se puedehacer casi "cualc[uier cosa".
l^as preguntas que sobre la his toria inst i tucionalfueron surgiendo, podrían consti tuir un cierto proyectode investigación colectiva. Y si se tiene en cuenta que elhospital en un futuro mediato se mudará de local , contar
con una rica historia que agrupe al personal será un puntal muy favorable para evitar situaciones que desperfilensu identidad así como su acción social.
De nuevo aparece aludida allí la muerte, del edificio (si hay mudanza), como acerca de la historia de los"muertos" en el imaginario del personal ( tanto pacientescomo compañeros que se fueron a trabajar a otros lados,
incluso compañeros muertos). Nótese que la historia oficial aparece como un nodicho insti tucional, obligando alos funcionarios a reinventarla.
3 . Historia personal e historia administrativa.
"Elfuturo es envejecer"
Trabajar en el hospital es contar con un empleopúblico, lo que en los hechos significa un empleo de por
vida. Y ello no es poca cosa en este modelo económico
que se ha caracterizado por introducir la inseguridad entre
las personas. Desocupación, privatización del sistema de
salud y de previsión, las personas aún no se acostumbran
a que no cuenten ahora con lo que contaron buena parte
de su vida, sobre todo aquellos que tienen más de 35 añosde edad y que vivieron en otra época. Por tanto el empleo
hay que cuidarlo.
133
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 134/310
Pero el empleo no ofrece, a la luz del fvmcionario, es
tímulos suficientes para volcarse a él de manera creativa y
productiva. La falta de incentivos es un denominador co
mún, el escalafón es muy limitado y se reqtiieren muchosaños para poder ascender. No hay muchas posibil idades
para cambiar de tareas por lo que el trabajo se convierte
en luia cosa muy rutinaria, tediosa, aburrida y poco grati
ficante, sobre todo cuando todas las semanas hay ancianos
que fallecen, lo que no deja de deprimir.
El aliciente de sentir que se construye algo importante
y valioso —como aspecto significativo de la autoestima— sebalancea entre obligaciones más impuestas que asiuniclas y
sensaciones de impotencia tanto frente al trabajo asistencial
como ante la burocracia verticalista y formal. En términos
generales se puede decir que los funcionarios se sienten no
tomados en cuenta en cuanto a proyectos y movimientos
que la institución debe hacer. Se sienten como objetos que
son manipulados por un jugador de ajedrez, sin entenderbien ni los motivos ni las necesidades. La capacitación
existente no alcanza a cubrir las expectativas del personal.
Aquellos funcionarios interesados en mejorar saben que
su aprendizaje no será considerado ni como posibilidad de
ascenso ni en cuanto a im cambio de funciones dónele pue
dan demostrar las virtucies de lo aprendido. Se generaliza
así un estado de apatía profundo que más allá de la buenadisposición momentánea, se revierte en un clima laboral
pobre en ideas y en relaciones tensas de trabajo.
En este tipo de instituciones solamente emigran los
especialistas ya que los funcionarios con bajo perfil de es-
pecialización, contentos están de haber obtenido un em
pleo de por vida. Y ese es el punto, ya que la mayoría de
los funcionarios no puede plantearse una meta diferente ala de morir trabajando en la insti tución. La muerte enton
ces aparece como el fin liltimo de la burocracia: interrum-
134
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 135/310
pe un largo proceso ya muy sufrido por el funcionario y
se constituye en la meta del proceso de envejecimiento
natural que se da mientras se labora en la institución.
4. Institución hacia adentro e institución hacia afuera
Se trata de cotejar las imágenes que el hospital gene
ra: hacia el exterior y hacia su interior.
En el primer caso, el hospital resulta un lugar de
nioviiniento: se dictan cursos diversos para especialistas y
se entrenan personas en el manejo primario del anciano,se plantean proyectos productivos y se recupera la aten
ción del anciano en los espacios comunitarios. Todo ello
y otras iniciativas se dirigen a posicionar al hospital en un
lugar particular, liderando el trabajo con el anciano en el
medio. Así , se ha ganado un reconocimiento público por
su labor. Ello no está en duda.
En el otro polo, el hospital supeditado a su vez a unapolítica económica nacional, resulta el lugar de lo estáti
co; a nivel interno el hospital congela a sus funcionarios,
bajos salarios, pocas posibilidades de ascenso, carencia de
incentivos, trabajo sentido como poco productivo, insatis
facción, ausentismo, etc., todo lo cual brinda ima imagen
un tanto gastada y apática de su devenir.
¿C]ómo pensar esquemas que relacionen estas dosimágenes tan disociadas? ¿Cómo introducir metodologías
y estrategias destinadas a rescatar en lo interno lo externo,
como una manera de autovaloración a través de aquellos
aspectos más positivos que el hospital presenta? ¿Cómo
reconocer en lo externo lo interno, generando condiciones
reales desde el afuera, en las que el hospital se ubique de
otro modo consigo mismo y con el entorno del Estado?Hay un punto que es llamativo y es el que tiene que
ver con el problema de la rotación de personal. Por un
135
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 136/310
lado, el hospital es parte de la vanguardia nacional en lo
que a atención en geriatría se refiere. Así, logra niveles de
especialización alta en su personal profesional. Ha sucedi
do una y otra vez que dicho personal altamente calificadoabandona el hospital para irse a laborar a otros espacios,
mejor remunerados. Este "robo" del personal especializa
do se consti tuye en una sangría más o menos permanente
con el agravante de que en tanto son los mejores elemen
tos los que se van, dejan tras de sí un grupo que —en tanto
no se puede ir- padece de sentimientos de desvaloriza
ción. Por otro lado, ha costado muchos años de trabajo ellograr tales niveles de excelencia por lo que la merma en
la productividad es part icularmente sensible. Agudo pro
blema ya que el modelo socioeconómico dominante legi
t ima el cambio, atribuyéndolo a posibil idades de competir
en el mercado', desconociendo a su vez el sentido social
de las instituciones en juego. Paralelamente, resulta en im
elemento desmotivante el que parezca que la insti tuciónno puede cuidar a su personal. El tipo de trato c]ue el per
sonal siente que la institución tiene con él, ¿condicionará
de algún modo la manera en cómo el personal, a su vez,
se vincula con los pacientes?
' La contradicción es vis ible: por un lado el empleo públ ico -como seafirmó- brinda seguridad en cuanto a la estabi l idad del empleo. Por otro,la oferta de mejores remuneraciones como efecto del poco personal especializado en el área (leyes del m erc ad o), hace qu e m uc ho s funcion arios
estén pendientes de la posibi l idad de abandonar la inst i tución oficial .Ya Freud había ut i l izado el término de ambivalencia justamente paradar cuenta de la coexistencia de sent imientos opuestos sobre un mismoobjeto. Estas contradicciones, obviamente pueden ser visual izadas t rentea otras s i tuaciones.
136
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 137/310
5 . Relación de los funcionarios con la institución
y con ellos mismos (algunas características
del clima organizado nal)
T a l v e z h a y a q u e t o m a r c o m o p r o t o t í p i c o e l i n i c i o
de l t a l l e r : s e t r ansc r iben l a s no t as t omadas por e l equ ipo
luego de l a p r imera se s ión de l Grupo A .
"Llego media hora antes, la Secretaria administrativa desea ir a constatar que todo está dispuesto para el taller si bien aún no sabe en qué sala
funcionar. Subimos a un pabellón que está vacío:salón amplio, buena luz, aislado, faltan las sillas.Da orden de que traigan 14 sillas. Le digo quees un buen lugar, mejor que el auditorio. Bajamos. Llega el otro integrante del Equipo y nosvamos para arriba con ella. Cuesta que abandoneel lugar. Ante nuestra insistencia lo hace no sinantes manifestar su preocupación por la gente: no
se sabe si todos están avisados del horario y dellugar.
Comienzan a l legar por goreo, de a uno o de ados. Esperamos un buen rato. A los 20 minutosla mayoría está presente y podemos comenzar.
S e r e f l e j a e n l o d e s c r i t o e l s i g u i e n t e m o d e l o : l a
i n s t i t u c i ó n s e p r e o c u p a d e s us f u n c i o n a r i o s d e m a n e r ab u r o c r á t i c a y p a t e r n a l i s t a , e s d e c i r , c o n t i n u a n d o e l m o v i
m i e n t o m e c á n i c o s i n a l t i b a j o s n i s o b r e s a l t o s . N a d a e s m á s
i m p o r t a n t e q u e o t r a c o s a e n e l o r d e n i n s t i t u c i o n a l y a s í l o
s i e n t e n l o s f u n c i o n a r i o s . L a i n s t i t u c i ó n d i s p o n e d e t o d o ,
d e m a n e r a a u t o c r á t i c a :
— d i s p o n e d e l h o r a r i o ( p u e d e o r g a n i z a r a c t i v i d a d e s
f u e r a d e l h o r a r i o y l o s f u n c i o n a r i o s d e b e n a s i s t iri g u a l ) .
—dispone de l deseo de los funcionar ios ; es e l la que
decide s i deben o no hacer t a l o cual cosa .
1 3 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 138/310
—dispone de l a v ida fami l i a r de l os func iona r ios , de
s u v i d a p r i v a d a .
—dispone de l a ca l i dad de l t r aba jo ya que de t e rmina
los g rados de sa t i s facc ión y de t rus t r ac ión de sus func i o n a r i o s .
En suma , d i spone de l a v ida de l os f tmc iona r ios y s i
a s í l o h a c e , t a m b i é n d i s p o n e d e l a m u e r t e . L a i n s t i t u c i ó n
t i ende en tonces a i gua l a r (p r inc ip io de equ iva l enc i a ) a l os
func iona r ios con los pac i en t e s : d i spone de e l l os . E l pode r
es t o t a l aunque no pa rezca a s í a l p r inc ip io . Es e l pode r de l
E s t a d o .Hay un sec to r que se t i b i ca en l os pe ldaños más ba
j o s e s c a la f o n a ri o s q u e r e a c c io n a u n t a n t o m a n í a c a m e n t e
an te lo qu e se v i s lum br a c o m o l a nece s idad de " sa lva r a la
i n s t i t u c i ó n " d e l a b a n c a r r o t a , o e n l a t e r m i n o l o g í a n e o l i
be ra l , de l a neces idad de que se au to f inanc i c en t odos l os
s e c t o r e s . A p r o v e c h a n l a i n s t i t u c i ó n p a r a f a n t a s e a r p r o y e c
t o s p r o d u c t i v o s , e m p r e s a r i a l e s y " v e n d e r l o q u e s e p u e d a " .Es t á a l l í en e s t a ac t i t ud , e l t emor a l desp ido que se con
t r a r r e s t a i n y e c t a n d o d i n e r o p a r a g a r a n t i z a r l a p e r m a n e n
c i a e n e l c a r g o . T a m b i é n l a d e g e n e r a r u n p r o y e c t o q u e
i n t e r r o g u e l a h i s t o r i a i n s t i t u c i o n a l a c t u a l e n o p o s i c i ó n a
l a h i s to r i a desconoc ida de an t año . Por l í l t imo , e s e l s ec to r
que se hace ca rgo de l a muer t e de l a i ns t i t uc ión con los
d i v e r s o s m a t i c e s y s e n t i d o s y a s e ñ a l a d o s .Ot ro ana l i z ador s i gn i f i ca t i vo e s l a que ja , a s í hab l an .
E n a m b o s g r u p o s , el m o d e l o e s el m i s m o y r e i t e r a d a m e n
t e se p u e d e e s c u c h a r c o m o u n p e n s a m i e n t o r u m i a n t e q u e
p l a n t e a s u s r e f l e x i o n e s e n t é r m i n o s d e u n a d e m a n d a , d e
u n p e d i d o l e t á r g i c o y h a s t a , e n a l g u n o s c as o s , h i p o c o n
dr í aco . La que ja gua rda l a func ión de a segura r un c i e r to
o s t r a c i s m o d e l o c o t i d i a n o , u n p a r t i c u l a r a l e j a m i e n t o d e ls u f r i m i e n t o y d e l i n v o l u c r a m i e n t o . D a d o q u e s i e m p r e h a y
a l g o d e q u é q u e j a r s e , s e c u e n t a a s í c o n u n i n s t r u m e n t o
13 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 139/310
q u e i n h a b i l i t a , q u e p r o t e g e d e l p e n s a r y sen t i r en e l "aqu í
y a h o r a " i n s t i t u c i o n a l y q u e t á c t i c a m e n t e c o l o c a a t o d o s
l o s f u n c i o n a r i o s e n f r e n t a d o s c o n t o d o s l o s d e m á s . L a q u e
j a a d e m á s d a c u e n t a d e l a i m p o t e n c i a f r e n t e a u n a c o t i -d i a n e i d a d q u e n o p r e g u n t a y q u e s e i m p o n e a p e s a r d e l a s
vo lu n ta de s pe r so na l es . Y t al vez , t a m b i én l a qu e ja s ea u na
m a n e r a d e i d e n t i f i c a c ió n c o n lo s p a c i e n t e s , a n c i a n o s q u e
t i enden —en mt i chos casos— a gene ra r pena , compas ión ,
c i d p a , c o m o u n a i n a n e r a d e s e d u c c i ó n p a r a l o g r a r m e j o r
t r a t o . 1.a queja nos invi ta a pensar en un es tado regres ivo
m á s o m e n o s p e r m a n e n t e q u e s e c a r a c t e r i z a p o r c u l p a r a la f t i e r a y no hace r se ca rgo de l a s p rop ias r e sponsab i l i dades
pe r sona l es . Son s i empre l os o t ros l os que no hacen lo que
d e b e r í a n h a c e r .
La esencia de la queja se define como algo —una fal
ta- c]ue se pide a otro c]ue se haga cargo. Si la fal ta se asu
mie ra como p rob lema , s e ve r í a su rg i r e l deseo de pensa r
l a s acc iones que t i endan a cons t ru i r sob re l a ca renc i a . Laq u e j a m u e s t r a e n t o n c e s u n a a c t i t u d m á s p r i m i t i v a . A h o r a
b i e n , h a y q u e i n t e r r o g a r s e t a m b i é n a c e r c a d e l a s c o n d i c i o
n e s i n s t i t u c i o n a l e s q u e p r o d u c e n l a a p a r i c i ó n d e l a q u e j a
y n o d e l d e s e o d e c o n s t r u i r c r e a t i v a m e n t e . S e q u e j a n d e l a
v i d a y s e q u e j a n d e l o s p r o c e d i m i e n t o s e s t a b l e c i d o s p a r a
l a m u e r t e .
Por t odo e l l o e s que l os func iona r ios s e encuen t r ane n u n p e r m a n e n t e e s t a d o d e t e n s i ó n , y a q u e s i e n t e n q u e
no hay r e spe to por sus v idas , sus t i empos , sus l uga res , sus
n e c e s i d a d e s . D i c h o d e o t r o m o d o , s i e n t e n q u e l a i n s t i t u
c i ó n l o s " p a s a a l l e v a r " d i a r i a m e n t e y e n t o d o m o m e n t o ,
s i n t e n e r t a m p o c o m u c h a c o n c i e n c i a d e e l l o ; s i m p l e m e n
te , l a i ns t i t uc ión lo hace .
L o s f u n c i o n a r i o s s e s i e n t e n e n t é r m i n o s g e n e r a le s u nb u e n e q u i p o ( d e n t r o d e l c u a l h a y o t r o s s u b e q u i p o s ) , p e r o
l a i m p r e s i ó n d e q u e s o n u n b u e n e q u i p o e s m á s u n a d e -
1 3 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 140/310
fensa frente a lo C|ue sienten como una institución avasa
llante, que como un ecjuipo realmente aceitado en el cual
los conflictos que naturalmente surgen se discuten y solu
cionan. El equipo es el espacio de protección que atmqueconflictivo resulta un instrumento útil para defenderse de
la insti tución.
Por otro lado, hay un aspecto muy valioso que tiene
que ver con el sacrificio que los funcionarios realizan para
sacar algunas tareas adelante. Sacrificio que se manifiesta
en el trato entre algunos de ellos y con los pacientes, don
de tratan de tapar los "huecos" de la institución con iniciativas personales. Es posible que estas reacciones contradic
torias con el letargo generalizado percibido tenga que ver
con cierta forma de enfrentarse a la muerte. Son las formas
como lo instituyente, lo creativo, fluye a través de las fisu
ras que se van abriendo en la cotidianeidad del hospital.
Inicialmente, el discurso en los grupos es desde el
"deber ser" —seguramente para mostrar ante extrañosque conocen el oficio y también para dar cuenta de este
"alentarse" permanente que hacen los equipos. Tiempo
después pueden comenzar a reconocer algo de la realidad
de su trabajo:
—que no "aman" tanto a los ancianos.
—que el trabajo con ellos no siempre es gratificante.
—que es agotador.-que hay t rabajos que son rechazados porque produ
cen repulsa.
—que no conforman un equipo tan concertado y que
tienen problemas de responsabil idades.
—que si bien cada quien hace lo que debe, a veces
"otros les cargan la mano".
—que se entr is tecen cuando un anciano muere ocuando no es aceptado en la familia, al ser dado de
alta.
140
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 141/310
-que no le ven muchas perspectivas a su trabajo.
—que la solidaridad entre los funcionarios es cosa del
pasado.
En suma, el clima laboral se ve teñido por una suertede inercia regresivante en la que -por el tipo de trabajo y
por las condiciones del mismo— juega un importantísimo
papel el movimiento emocional, el que no alcanza a ser
contenido por las exigencias del trabajo mismo. Si bien
en general se puede afirmar que todo el mundo trabaja
mucho, hay factores desgastantes que generan una especie
de desubicación con respecto a las responsabilidades concretas que el trabajo implica. El pensar sobre la tarea ha
sido desplazado por el sentir con respecto a los compañe
ros, consti tuyéndose un ambiente en el que pesan más las
características "tamiliares" que las "laborales".
Algunas re f l ex iones sobre la in tervenc ión
La intervención en el hospital ha producido abun
dante material para reflexionar. Sin pretender ser exhaus
tivos, se pueden elegir algunos tópicos sensibles y relevan
tes en la problemática descrita.
1. El problem a de la salud m ental de los funcionarios
A partir de lo señalado en esta intervención, una de
las primeras reflexiones que podrían realizarse tendría que
ver con las posibilidades de salud mental del personal y
la manera en que la misma afecta el desarrollo del traba
jo asistencial que se realiza con los pacientes internados.
Es difícil escapar a considerar los requisitos de ingreso
para laborar en un lugar de estas características, como
enfatizando, por ejemplo, el papel que puede o debería
cumplir el proceso de selección de los funcionarios. Y
141
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 142/310
sob re t odo cuando uno se en t e r a de que a lgunas veces l os
f u n c i o n a r i o s s o n e n v i a d o s d e s d e o t r o s s e r v i c i o s " c o m o
cas t i go" , va l e c i ec i r , como una sue r t e de p roceso pun i t i vo
por supues t a s o demos t r adas fa l l a s en o t ros s e rv i c ios . Es t aacc ión se rea l iza con la in tención de es tab lecer e l lugar de l
os t rac i smo labora l y soc ia l en un servic io que se cenr ra ,
casua lmen te , en l a a t enc ión de aque l los que ya no son ú t i
l e s desde l a pe r spec t iva de l a p roducc ión . ¿C]o inc idenc ¡a
de en foques? ¿Casua l idad in imag inab le? I , o c i e r to e s que
l a e t i que t a s e sos t i ene a l i gua l que en o t r a s i ns t i t uc iones
q u e t e r m i n a n p r o d u c i e n d o a q u e l l o q u e d i c e n c o m b a t i r .Puede pensa r se que t odo e l pe r sona l e s t á somet ido a
una s i t uac ión t an e s t r e san t e que se r í a necesa r io e impres
c i n d i b l e q u e s e m a n a l m e n t e c o n t a r a n c o n e s p a c i o s c a t á r t i -
co - t e r apc iu i cos que l os ayude a e l abora r l a s ans i edades que
e l t r aba jo y l a jub i l ac ión p roduce . ¥.s c i e r to que e s t a podr í a
s er u n a r e c o m e n d a c i ó n , si b i e n h a b r í a q u e i n t e r r o g a r s e
acerca de su eficacia , más al lá de las posibi l idades realespa ra con ta r con un se rv i c io ad i c iona l de e s t a na tu ra l eza .
¿ E s a c a s o l a p s i c o t e r a p i a e l i n s t r u m e i u o m á s a d e c u a
do a u t i l i zar en es ta s i tuac ión o es pos ib le pensar desde
o t ro s pa rá m et r os el p r ob l em a de la s a lud m en ta l p t i b l i ca
d e l o s f u n c i o n a r i o s ? ¿ D e q u é m a n e r a l o q u e l l a m a m o s
h a b i r u a l m e n t e s a l u d m e n t a l n o a p a r e c e d e f i n i d o d e s d e
d e t e r m i n a d o s c r i t e r i o s c o n d u c t u a l e s , l o s q u e a s u v e z s o nfijados de sd e prec i so s luga res soc iales? En su m a, el ho s
p i t a l c o m o i n s t i t u c i ó n ¿ c u e n t a c o n l a s c o n d i c i o n e s n e c e
sa r i a s pa ra que e l e spac io (en t é rminos de sa lud men ta l )
sea promotor y dé garant ía de la sa lud a s t i s agentes , o en
rea l idad se conv ie r t e en un " foco de i n fecc ión y de con ta
g i o " —para u t i l i z a r una t e rmino log ía méd ica no de l t odo
fe l i z— donde l a pa to log í a pe r sona l de l os pa r t i c ipan tes s e
ve ag ravada más que neu t r a l i z ada? Ya hace a l t os , B lege r
s e ñ a l a b a p a r a e l c a s o d e l o s m a n i c o m i o s q u e l o s m i s m o s .
1 4 2
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 143/310
l e j o s d e d i s c r i m i n a r s e d e l o b j e t o d e s u e x i s t e n c i a — e l
l o c o - , u t i l i z a b a n l a l ó g i c a d e e s t e e n s u f u n c i o n a m i e n t o
ins t i t uc iona l , con lo cua l en vez de cons t i t u i r se en l uga res
donde se comba t í a l a l ocura , en l os hechos se l a gene raba .Y p o r ú l t i m o , ¿ q u é h a c e r c o n la d e p r e s i ó n " e n q u i s -
t ada" que i den t i f i ca una s ingu la r a sp i r ac ión que pone en
i gu a l p l a n o t a n t o a p a c i e n t e s c o m o a f u n c i o n a r i o s : a m b o s
deben sa l i r de l a i ns t i t uc ión . . . muer tos?
2 . El problema de la violencia en el hospital geriátrico
Pensar sobre la v io lencia en e l hosp i ta l s igni f ica a r
t i cu l a r una se r i e de p l anos de aná l i s i s de l a co t id i ane idad
que ocur r e en su i n t e r io r :
Un p r imer n ive l de aná l i s i s t endr í a que ve r con l a
v io l enc i a que se e je r ce por med io de una e s t ruc tu ra d i s
f u n c i o n a l a l t i p o d e p a c i e n t e q u e r e ú n e : u n a a r q u i t e c t u r a
n o a d e c u a d a a l a s c o n d i c i o n e s d e p o s i b i l i d a d d e u n c u e r po que no puede adap ta r se a l marco ex t e r io r . Esca l e r as ,
t e m p e r a t u r a d e l l o c a l , e s p a c i o p e r s o n a l e n e l q u e l o s
o b j e t o s q u e r i d o s n o s i e m p r e p u e d e n e s t a r a l a l c a n c e d e
l a m a n o , m a n e j o p a r t i c u l a r d e l a i n t i m i d a d d o n d e l a h u -
m'iWaóón p u e d e ser l a m a n i f e s t a c i ó n más c o m ú n , f a l t a d e
resgua rdo a l a s mi radas de o t ros a s í como l a des ignac ión
d e l p a c i e n t e p o r s u p a t o l o g í a e n l u g a r d e p o r s u n o m b r e .Ot ro l uga r l o ocupa e l de l a r i g idez i ns t i t uc iona l :
c u a n t o m á s " c i e n tí f ic a " la i n s t i t u c i ó n , m á s " p r e o c u p a d a "
p o r lo s p r o c e d i m i e n t o s a d m i n i s t r a t i v o s , lo s q u e a s u v ez
desa fec t iv i zan e l t r a to con los pac i en t e s . En e s t e aban ico ,
por e jemplo , l as casas de reposo f iguran con un re la ja
m i e n t o c a s i t o t a l d e l a s n o r m a s . D i c h o d e o t r o m o d o , l a s
i n s t i t u c i o n e s s e m u e v e n e n t r e m á r g e n e s , c u y o s e x t r e m o s
- p o r e x ce so o p o r d e f e c t o - s o n p r o d u c t o r a s d e s i tu a c i o n e s
c e r c a n a s a l d e s t r a t o p e r s o n a l .
1 4 3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 144/310
No hay que descuidar la cuota de violencia que co
rresponde a los mismos pacientes, los que a su vez son
portadores (por sus antecedentes, por su patología, por
su historia) de diversos grados de hostilidad que puedemanifestarse o desencadenarse en la situación de interna
ción. Las polipatologías incluyen trastornos que afectan
las relaciones interpersonales o las relaciones consigo mis
m o. Es importante considerar el vínculo del anciano con
el equipo médico como totalidad, ya que muchas veces el
paciente puede intentar acciones divisionistas para obte
ner puntuales beneficios. Es observable que estos comportamientos ocurren ante la ñil ta de proyecto terapéutico,
ausencia de personal auxiliar o de enfermería con quien el
paciente pudiera tener una relación más cercana, conflic
tos latentes al interior del equipo y sobre todo en períodos
de crisis o de cambios sustantivos a nivel institucional.
El tema de la violencia en la institución adquiere su
manifestación visible trente al maltrato al anciano, síntoma que condensa algunos de los aspectos señalados y
otros que se indicarán a continuación.
El maltrato se consti tuye en un nodulo que abrocha
una amplia gama de temáticas y se convierte —por sus im
plicancias- en un espacio mudo: al estar manifiestamente
penalizado no es posible hablarlo y, por ende, reconocerlo
en la situación de trabajo grupal, y sin embargo se constituye en una especie de napa que se desplaza clandestina
mente en toda temática tratada.
Si bien durante las sesiones no existieron de hecho
manifestaciones ni alusiones sobre el tema, la institución
sabe que el maltrato al anciano es un hecho de la cotidia-
neidad del hospital; difícil de cuantificar, pero no difícil
de detectar en el trato personal, grupal e institucional delpersonal con los pacientes. Las formas que este maltrato
adquiere abarcan una amplía gama de manifestaciones y
144
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 145/310
reacciones —más allá de las señaladas anteriormente— que
van desde el insulto manifiesto hasta otros más o menos
velados, desde la intervención verbal agresiva hasta formas
de contacto corporal donde se nota la intención hosti l
fi'sica o también a través de la ausencia de respuesta, de
servicio, de atención, o la postergación más o menos in
definida de la presencia del personal. No olvidarse de que
toda intervención física puede ser realizada de manera más
o menos agresiva, desde tomar la presión o cambiar de
posición al anciano. También se incluyen en el maltrato
las amenazas del tipo "si no hace tal cosa lo voy a soltar"o "si no se apura lo dejo así nomas". Por último, hay un
tipo de maltrato que se origina en una suerte de venganza
personal y colectiva y que adquiere todas las característi
cas —reconocidas las distancias— de los fenómenos de lin
chamientos colectivos: hay ancianos que por su patología
y por las características de su personalidad, se constituyen
en los sujetos odiados poi todo el personal, ancianos quese convierten fácilmente en chivos expiatorios de la inca
pacidad y la frustración de la pirámide asistencial, desde
el médico hasta el último de los auxiliares. Ancianos que
son contestadores, cri t icones y encuentran todo mal y a
su vez se pasan solicitando atención todo el día; ancianos
que todo el personal desea sacárselo de encima lo antes
posible, incluso precipitando el alta y forzando de algúnmodo la voluntad del anciano a no retirarse del hospital
hasta con la fuerza pública.
Ahora bien, es cierto que estas conductas pueden ser
sumariadas y que existe una preocupación de la insti tu
ción sobre el particular que conlleva a la implementación
de medidas que puedan neutralizarlas y, sin embargo es
claro también que las determinaciones estructurales haránque, de un modo u otro, s iempre exis tan. No solamente
porque la presencia de pulsiones agresivas es constitutiva
145
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 146/310
d e l s e r h u m a n o , s i n o p o r q u e a d e m á s h a y o t r o s p l a n o s d e
aná l i s i s soc i a l en l os que e l ma l t r a to se cons t i t uye como
u n e l e m e n t o f u n d a n t e .
A t ravés del anál is is real izado de la s i tuación de losfuncionar ios queda pa tente las d iversas formas en que la
ins t i t uc ión y , po r ende , e l Es t ado ma l t r a t a a l pe r sona l ; po r
e j e m p l o , c u a n d o d i s p o n e d e t r a s l a d o s s i n c o n s u l t a , c u a n d o
ignora capacidades o in ic ia t ivas , cuancio f rus t ra expecta t ivas
y conge la a scensos , cuando d i spone de l os hora r ios , cuando
d i spone de l os fe r i ados y d í a s de descanso , cuando sanc iona
d e m a n e r a a r b i t r a r i a i g n o r a n d o s u p r o p i o d i s c u r s o , c u a n d ono in fo rma adecuadamente de sus p royec tos c i n i c i a t i vas ,
cuando supone c jue e l func iona r io no s i en t e y no p i ensa ,
cuando se congelan sa lar ios y /o se los mant iene tan ba jos
que l a gen t e no puede v iv i r con lo que gana , cuando t r ans
forma los benef ic ios soc ia les en un problema de cap i ta l
p r ivado , cuando e l imina l a cobe r tu ra en sa lud y en educa
c ión gene rando nuevos l ocos de i n t r an t ju i l i dad co l ec t i va ys o c i a l , c u a n d o t r a t a a t o d o s e r h u m a n o c o m o m e r c a n c í a . . .
E n t o n c e s a p a r e c e e n t o d a s u m a g n i t u d e l d o b l e
d i scur so de l a i ns t i t uc ión : e l p rob l ema es e l ma l t r a to a l
a n c i a n o ; c u a n d o d e l p e r s o n a l s e t r a t a , e s p o r q u e o p e r a n
l as l eyes de l mercado . Pe ro a su vez l a i ns t i t uc ión en t an to
d e b e n e g a r e l m a l t r a t o a s u s f u n c i o n a r i o s , s e p r e o c u p a p o r
e l m a l t r a t o a l a n c i a n o .E s t e p i m t o n o s l l e v a i n v a r i a b l e m e n t e a l s i g u i e n t e .
3. El problema de la gestión; en especial, de la autogestión
L o s p r o c e s o s d e d e s c e n t r a l i z a c i ó n a d m i n i s t r a t i v a , d e
m o d e r n i z a c i ó n d e l a g e s t i ó n p ú b l i c a s u p o n e n — a l m e n o s
en los d i scur sos— un mayor g rado de pa r t i c ipac ión en l a s
d e c i s i o n e s , n i v e l e s d e c o r r e s p o n s a b i l i d a d , i n c r e m e n t o d e
l a e f i c i enc i a en v i r t ud de me jo res r e l ac iones l abora l e s que
1-16
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 147/310
a t i m e n t e n l o s g r a d o s d e c o m p r o m i s o c o n l a g e s t i ó n , e s t u
d io de i n i c i a t i vas -que en p r inc ip io son b i en t ec ib idas—,
e t c . El for ta lec imiento de las re lac iones labora les y de la
r e l ac ión co n un t r aba jo más r ico y p r od uc t iv o r ep e rc u t i r í aen tm aumento de l os n ive l e s de sa t i s facc ión pe r sona l . E l
e n t r e n a m i e n t o , l a e d u c a c i ó n , l a s a l u d , p a s a n a c o n s t i t u i r
pa r t e de l "cap i t a l " que l a i ns t i t uc ión debe cu ida r .
En los hechos l a s cosas no ocur r en t an fác i lmen te .
E a p r e s e n c i a d e c o n t r o l e s a d m i n i s t r a t i v o s p o r d o q u i e r , e l
cen t r a l i smo en l a c i i spon ib i l i dad p resupues t a r i a , l a e s t ruc -
t i n a l a b o r a l o r g a n i z a d a d e m a n e r a p i r a m i d a l y f u e r t e m e n t e j e r a r qu i zad a , la d i s t r i b uc ió n de l pe r so na l po r fun c ion es
y p o r z o n a s , e t c . , c o n v i e r t e n a i m a i n s t i t u c i ó n e n i m m o
no l i t o con pocas o nu l as pos ib i l i dades de f l ex ib i l i z ac ión .
V a l e d e c i r , h a p r i m a d o c l a r a m e n t e l o i n s t i t u i d o p o r
sob re l o i ns t i t uyeme y l a conf l i c t i va de l pode r s e ha o r i en
t ado más a man tene r l o ex i s t en t e que a l a pos ib i l i dad de
g e s t i o n a r l o n u e v o . C o e x i s t e n , p o r t a n t o , n o r m a t i v a s n ocoheren t es en t r e s í , que a su vez se apoyan en l os na tu ra
les t emores ante lo nuevo. Y s i b ien es c ie r to que la ins t i
tución deberá f lexibi l izarse para poder ajustarse a nuevas
rea l ida de s, no es m e n o s ev id en te q u e la f lexibilización, en
los hechos , no se desa r ro l l a por l os caminos p rev i s tos en
s u s p r o p u e s t a s i n n o v a d o r a s .
E l f u n c i o n a r i o , e n t o n c e s , n o d e j a d e p e r m a n e c e rp e r p l e j o e n t a n t o e s a t r a v e s a d o p o r u n a n o r m a t i v a c o n t r a
d i c to r i a y por d i scur sos p l agados de dob les mensa je s que
lo de jan i nmóvi l , en t r e l a e spada y l a pa red :
— C a p a c í t a t e p e r o n o a p l i q u e s l o q u e a p r e n d a s .
- P a r t i c i p a p e r o n o t e o r g a n i c e s .
- H a z t e c a r g o r e s p o n s a b l e m e n t e d e t u t r a b a j o p e r o
n o d i s p o n g a s d e t u h o r a r i o .—Atiende b ien a l anc iano pero no te quejes s i l a ins
t i t u c i ó n t e m a l t r a t a a t i .
1 4 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 148/310
-Debes estar a gusto en la insti tución aunque la mis
ma se olvide de ti.
- N o debes pensar mal de las autorid ades : toda m edi
da que se ha adoptado ha sido realizada para benefi
cio de ti y de la institución.
- N o pue des desfallecer en tu trabajo, la institu ción
te necesita aunque te pague bajos salarios y no reco
nozca tu labor.
Ahora bien, es te no es un problema de las auto
ridades de turno, ni siquiera de la ci ipula ministerial .
Tiene que ver con la estructura general del Estado, conla manera en cómo la insti tución se sostiene y visualiza
las posibi l idades de sus cambios. Hasta dónde el en
t ramado normat ivo social autoriza vías a l ternat ivas . Y
no es por falta de energía ya que las posibilidades son
enormes; prueba de ello es la manera en como el per
sonal es capaz de intervenir en si tuaciones de crisis, de
part ic ipar creat ivamente y resolver encruci jadas, perosiempre bajo la marca de un espacio no normado, como
si la legalidad imperante l imitara incluso la posibil idad
de l pensamien to .
¿Cuáles son los niveles de socialización de la infor
mación que se requieren para que Ja ge.srión (cogesnón,
autogestión) sea posible? ¿De qué modo la estructura pi
ramidal que respeta y congela los roles fijos por funciones,atenta directamente contra los intercambios interperso
nales limitando las posibilidades reales de pensar con el
otro? ¿Es posible en la órbita del Estado el pensar en pro
cesos de reingeniería, sobre todo cuando hay una enorme
experiencia acumulada q ue no se maferiaüza en maqui
naria sino en un saber colectivo asentado mal o bien en
equipos de trabajo? ¿Hasta qué punto es posible recortar
el espacio de trabajo y "aislarlo" del exterior institucional
como para que el trabajo en sí pueda recuperar sus condi-
148
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 149/310
ciones satisfactorias para beneficio de los funcionarios y
por ende de los ancianos que requieren del servicio?
Epílogo
Un informe concreto y sintético fue entregado al di
rector, quien lo estudio con detenimiento facil i tando lue
go ima reunión para su discusión. Allí, se extendió sobre
algunos problemas que retroalimentan la reflexión acerca
de lo que acontece en el hospital.Dice que ha notado un grado de paranoia extrema
en el personal ya que se encuentra que siempre que se
propone hacer algo la gente piensa que lo han ideado
contra ella. Esto es permanente y se resiste a creer que no
se pueda modificar, pero invariablemente aparecen situa
ciones en las que se confirma esta hipótesis.
Se sorprende que haya participado gente en los grupos que por sus antecedentes conocen la historia del re
cin to . A esto lo llama una "búsqueda de la amnesia" y no
le encuentra explicación posible. Hay como un olvido ge
neralizado donde a pesar de haber vivido ciertas circuns
tancias de la historia, los individuos no se hacen cargo de
ella ni son capaces de evocarla.
Otro problema interesante es la dificultad que presentan los funcionarios para aprovechar lo que se les ha
dado . Pone el ejemplo de los baños, que cuando él llegó
eran inhumanos. Han s ido mejorados y ahora son buenos;
sin embargo, en los lugares cotidianos en los que comen o
viven los auxiliares y otro personal mantienen el lugar
como un chiquero. No se reconocen cambios a pesar de
haberlos habido.Otro caso es el de la grúa que se compró para que
pudieran levantar a los pacientes y colocarlos en las sillas
149
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 150/310
de rueda , l . e p id ió a la enfermera je fe que h ic iera im en
t r enamien to pa ra e l r e s to de l pe r sona l y no pasó nada , no
se usa la g rúa . Se pref ie re cargar personalmente a los an
c ianos con todos los r iesgos que e l lo imp l i ca .P o s t e r i o r m e n t e , s e i n s t a l ó u n a s i l l a m e c á n i c a e l é c
t r i c a q u e p e r m i t e s u b i r y b a j a r p a c i e n t e s c i e l s e g u n d o
p i s o . H a s t a es e m o m e n t o s e r e a l iz a b a t a m b i é n el tr a s la
d o p o r l a e s c a l e r a , l l e v a n d o a l z a d o a l p a c i e n t e e n t r e d o s
a u x i l i a r e s .
Le so rp rend ió que l e v in i e r an a p regun ta r s i l a s i l l a
mecán ica se pod ía u t i l i z a r ¡pa ra sub i r ob je tos y pa ra ba ja rcadáve res !
R e l a t a u n a a n é c d o t a m u y p a r t i c u l a r :
H a c e u n t i e m p o i n g r e s ó u n p a c i e n t e c o m p l i c a d o ,
d e e so s q u e s o n c r i t i c o n e s y q u e t o d o lo e n c u e n t r a n m a l .
Se hab í a eva luado que e l pac i en t e no pod ía se r dado de
a l t a por d ive r sas c i r cuns t anc i a s , has t a no eva lua r a lgunos
e f e c t o s d e s u m e t a b o l i s m o y s i t u a c i ó n s o c i a l . A p r o p ó s i t od e l a h u e l g a q t i c s e e s t a b a a n u n c i a n d o y d e u n c o m e n t a
r io que h izo en e l sent ido de q t ie s i l a huelga era mas iva
en e l hosp i t a l hab r í a que ve r cuá l e s pac i en t e s podr í an se r
m ás r á p i d am en te da do s de a l t a —y an te l u i a ause nc i a de él
d u r a n t e d o s días— el m é d i c o , la s u b d i r c c c i ó n a d m i n i s t r a
t iva , l a je fa de enfermeras , e tc . , movieron c ie lo y t i e r ra y
cons igu i e ron da r lo de a l t a , ape l ando a l a ¡ fue rza p i i b l i ca ! ,ya que se lo l l evaron en un furgón de la pol ic ía a una ins
t i t uc ión de bene f i cenc i a . I ^o r supues to , e l pac i en t e en s i l l a
de ruedas , apa rec ió en l a s a l a de e spe ra de l min i s t ro pa ra
p resen t a r una que ja . . . con lo que se t uvo que i ns t r i d r un
sumar io , e t c . Se co r r i e ron r i e sgos en l a s a lud de l pac i en t e
innecesa r ios . Se t r a t a de un caso de ma l t r a to f í s i co y p s i
c o l ó g i c o y a q u e e l p a c i e n t e n o q u e r í a , p o r n i n g ú n m o t i v o ,
i r s e d e l C e n t r o .
1 5 0
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 151/310
La f isura de la reconversión
La intervención que se presenta responde a un pri
mer momento cuya segunda etapa ya no fue posible. Setrata de cómo la fisura institucional se hace visible ante
un proyecto de reconversión, de cambio en el funciona
miento del Estado, a part ir de un proyecto polí t ico que
se impone desde el gobierno. En el fondo, es el tema de
la modernización, el hospital debe adecuarse a los nuevos
tiempos, cambiar algunas prácticas y costumbres obsoletas
y convertirse en un centro de atención más eficiente (contodos los sentidos que este término puede tener en un
modelo de Estado que privilegia el economicismo).
La dirección se encuentra allí para lograr este cambio
de funcionamiento según estándares t]ue provienen del
Ministerio de Hacienda (por no decir del Fondo Mone
tario Internacional) sin perder de vista el sentido social de
la gestión hospitalaria. Se choca entonces con la vieja cultura de fiuicionamiento hospitalario que se opone como
un poder invisible al nuevo proyecto. No se descarta que
para algunos funcionarios esta oposición sea consciente
y planificada en función de intereses sindicales, político-
partidistas o de grupos de presión, pero la mayoría de los
funcionarios reaccionan de manera espontánea. La fisura
que adquiere la vert iente l ibidinal en primer lugar, se
desplaza más adelante hacia el polo de lo organizacional.
La misión de la institución no varía en esencia, se podría
decir que con los cambios adquiere mayor precisión. Pero
es entonces en lo organizacional donde la institución re
quiere centrar sus esfuerzos.
Ahora bien, esta no es una insti tución cualquiera
del Estado. Se trata de una que está centrada alrededor
del tema de la muerte. Como ya se mostró este asunto
no es menor por cuanto regula de un modo u otro todas
IS l
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 152/310
l as re lac iones a l in ter ior de l hosp i ta l , y con e l ex ter ior .
Los a spec tos p s i co lóg i cos e s t án imbr i cados con los i ns t i
t u c i o n a l e s y a q u e l a s r e a c c i o n e s q u e s e p r o d u c e n p r o v i e
nen de l a fo rma en que l a muer t e apa rece normada en l ai n s t i t u c i ó n . L a m u e r t e e s t á t o t a l m e n t e b u r o c r a t i z a d a , n o
s o l a m e n t e p a r a d e s c a r g a r l a a u n q u e s e a p a r c i a l m e n t e d e
l a c o n n o t a c i ó n a n g u s t i a n t e q u e i n v a r i a b l e m e n t e c o n l l e
va , s ino porque los cont ro les , los r i tos , l a ideolog ía , l as
p r á c t i c a s r e g l a m e n t a r i a s , l a s c r e e n c i a s , e t c . , s o s t i e n e n q u e
d e n i n g u n a m a n e r a la m u e r t e es u n f e n ó m e n o n a t u r a l ,
a u n q u e l o s e a .Lo más i n t e r e san t e de l a cues t i ón e s que s i b i en l os
p a c i e n t e s a n c i a n o s , p o r s u s c a r a c t e r í s t i c a s , s o n p r o p e n s o s
a m o r i r s e p r o d u c t o d e s u e n f e r m e d a d , l o s f u n c i o n a r i o s
t a m b i é n se a c o p l a n a e s te " p r o y e c t o t á c i t o " d e m u c h a s
maneras . S i e l hosp i t a l t i ende a conver t i r s e en l u i a s i l o
n o e s p o r m a l a v o l u n t a d d e l o s f u n c i o n a r i o s , s i n o p o r q u e
h a y c o m o u n a m c t a n o r m a i n s t i t u c i o n a l q u e r e z a a l g o a s íc o m o " D e l h o s p i t a l la p e r s o n a s d e b e n s al ir m u e r t a s " . N o
o lv ida r que de e s t e c r i t e r i o t amb ién pa r t i c ipan los fami l i a
r e s de l os pac i en t e s , po r más t r ág i co que suene .
E s e l l u g a r d e l o s d e s e c h o s h u m a n o s , e l c e m e n t e r i o
de los e le fantes .
1 5 2
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 153/310
L A I N T E R V E N C I Ó N : D E L S U F R I M I E N T O
A L A R E C U P E R A C I Ó N D E L P E N S A R
Hace varios años, cuando residía en México, fui re
querido de un país de América Central para realizar una
intervención. Algimos aspectos del caso permiten pensar
la relación entre el sufrimiento y las relaciones interperso
nales, mot ivo de este trabajo.
I . L a d e m a n d a d e i n t e r v e n c i ó n . A n t e c e d e n t e s
La institución que consulta pertenece al sector salud
estatal. Se trata de una repartición que ha crecido signifi
cativamente ya que el número de fimcionarios se ha mul
tiplicado por cinco en los tiltimos años. El personal estácompuesto por asistentes sociales, médicos, psiquiatras
y psicólogos, terapeutas ocupacionales, etc. , algunos de
ellos vienen trabajando desde hace varios años y los demás
son de reciente contratación.
El motivo de la demanda tiene que ver con una si
tuación extremadamente crí t ica a nivel interpersonal: los
antiguos y los nuevos profesionales no pueden conformarun eíjuipo de trabajo. Se han dividido en dos subgrupos
antagónicos a l pimto de que no hay comunicación al
guna entre ellos; existen fuertes rencores que les impide
dialogar y resolver en torno al trabajo que deben hacer
en comiín. Invalidan el trabajo recíproco y sabotean sis
temáticamente toda iniciat iva proveniente del subgrupo
contrario.El conflicto se pone de manifiesto a un mes del in
greso de los nuevos elementos y se ve acentuado por la
contratación de un profesional médico para el cargo de
153
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 154/310
c o o r d i n a c i ó n d e l e q u i p o , q u i e n , a l p o c o t i e m p o , h a c e
a l i anza de t r aba jo con los nuevos . La s i t uac ión desencade
n a u n a s e r i e d e a c t i s a c i o n e s m u t u a s d e i r r e s p o n s a b i l i d a d ,
man ipv i l eo de l a i n fo rmac ión y de l os bene f i c i a r ios , enu n in crescendo q u e f i n a l i z a t r a n s i t o r i a m e n t e c u a n d o u n a
reso luc ión de l a au to r idad dec ide e l t r a s l ado de l a coord i
n a c i ó n a o t r o s e r v i c i o d e j a n d o a l e q u i p o d i v i d i d o y p e o r
q u e a n t e s .
L a i n t e r v e n c i ó n s o l i c i t a d a e s e x t e m p o r á n e a y a q u e
t r anscur r en muchos meses en t r e que e l e t ju ipo so l i c i t a l a
ayuda y l a i ns t i t uc ión que l a ap rueba y se imp lementa e le spac io de aná l i s i s . Por t an to , hay un p lus de d i f i cu l t ad ya
que s i b i en l os i n t e r e sados a s i s t en , l o hacen in i c i a imen te
d e m a l a g a n a , p o r c u a n t o s i e n t e n u n c i e r t o " c o n g e l a m i e n
t o " del conf l ic to que ay t ida a pa l ia r e l sufr imiento . As is t i r
a l espacio de aná l i s i s es t ener que hab lar lo , lo que en e l
sen t i r de l os p resen t es i nc rementa l a angus t i a y e l ma les
t a r .Es te temor se mani f ies ta en e l espacio gr i ipa l de es
c l a r ec imien to que se pueb la de s i l enc ios l a rgos y t ensos
c o n a b u n d a n t e s m a n i f e s t a c i o n e s d e d e s c o n f i a n z a y r e c r i
m i n a c i o n e s m u t u a s ; a p e s a r d e l t i e m p o , l a s i t u a c i ó n e m o -
c iona lmen te conf l i c t i va e s t á a f l o r de p i e l .
E l acontecer que es de in terés para es tas re f lex iones
t i e n e q u e v e r c o n a q u e l l o q u e o c u r r e a l m e s d e c o m e n z a re l t t a b a j o d e e s c l a r e c i m i e n t o . C o n p a c i e n c i a e i m p a c i e n
c ia se p u e d e c o m e n z a r el d e s c o n g e l a m i e n t o d e l c o n f l i c t o ,
v i endo cuá l e s s t i con ten ido . En cada ses ión se da un paso
m á s , en re lac iones que s iento muy f rág i les . Se t ra ta de
— a y u d a d o s e n p a r t e p o r l a d i s t a n c i a - p o d e r p e n s a r a c e r c a
de l o ocur r ido . No es casua l que cuando se ace rcan a l n t ' i -
c l eo de l conf l i c to sea d i f í c i l man tene r e l d i á logo y supe ra r
m o m e n t o s d e g r a n t e n s i ó n d o n d e t e n g o l a i d e a d e q u e s e
r e p it e ti p o r e n é s i m a v ez m o n ó l o g o s c o n o c i d o s .
1 5 4
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 155/310
No puedo dejar de entusiasmarme' por vez primera
cuando un integrante del subgrupo de los nuevos mani
fiesta —haciendo referencia a la historia del conflicto— que
en ocasiones actuaron con impulsividad y rencor. Llamoa esto el primer indicador de reconocimiento, ya que la
actitud defensiva generalizada ha perdido fuerza dejando
lugar a una reflexión sobre el funcionamiento personal. Se
espera tjue el proceso de análisis vaya facilitando progresi
vamente este tipo de reflexiones.
A la sesión siguien te* los an tigu os profe sionales
enuncian una serie de vivencias en torno al maltrato quesufrieron cuando se produjo el ingreso de los nuevos profe
sionales, l 'alcs dichos se centran en sistemáticas desautori
zaciones vehiculizadas por la autoridad, por ejemplo al des
conocer su experiencia, su esfuerzo de varios años, incluso
acerca de la posibilidad de acceder al lugar de coordinación
que por legítimo derecho les correspondía. Tengo la im
presión de que estas expresiones son oídas de otra manerapor los nuevos. PLUos reconocen que los profesionales que
estaban en el servicio tenían toda la razón de sentirse de ese
modo y manifiestan su solidaridad con ellos. Les muestran
que en diversos momentos iniciales los antiguos profesio
nales fueron apoyados por ellos de diversas maneras. Sostie
nen que dicha situación con la administración no tenía que
haberlos involucrado a ellos, cjue estaban recién llegados yen total desconocimiento de los antecedentes.
Recuert ian que e l médico-coordinador también se
vio envuelto en desencuentros administrat ivos ya t |ue para
' Este es el problema de la implicación, má.s que de la contrarransferencia.Se descubre aquí la presencia de un encargo institucional (no cxplicitado
en el co ntr ato de trabajo) que dice de la necesidad que la institución tienede que finalmente el equipo dividido funcione como equipo de trabajo.Los encatgos son imposibles de realizar.* Mi agradecimiento a Livia Septilveda por su colaboración para la realización de esta intervención.
155
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 156/310
hacer viable el nombramiento se le había prometido con
diciones económicas interesantes, lo que no se concretó a
su arribo. Se señala que también allí hubo maltrato que
generó malestar que seguramente se volcó erróneamenteal equipo. Los nuevos, entonces, salieron en defensa del
coordinador , enviando un of ic io donde rec lamaban y
sugerían utilizar ciertos fondos para cubrir la diferencia,
a los efectos de que el coordinador pudiese continuar en
ese pues to . La adminis t rac ión reacc ionó a i readamente
diciéndoles que era inadmisible su oficio, argumentando
con una serie de citas de reglamentaciones y códigos dela insti tución. De este modo, los nuevos también pasan a
sentirse maltratados por la institución, lo cual es ilustrado
con nuevos ejemplos.
Al rato, uno de los participantes nuevos que no ha
bía hablado en dicha sesión interviene para preguntarse lo
siguiente: "Si en lugar de ingresar nosotros, lo hubiera he
cho otro grupo dist into de profesionales, ¿de todos modosse hubiese dado el conflicto?".
Séllalo que la pregunta supone una respuesta y esta
tiene que ver con sentirse actores de un libreto escrito por
otros . Los lugares estaban asignados desde antes de que
llegaran. La institución ha movido sus hilos.
Hasta aquí el desarrollo del proceso y de la sesión.
2 . L a p r o d u c c i ó n d e s u f r i m i e n t o i n s t i t u c i o n a l :
l o p s í q u i c o Y l o po l í t i co
Voy a l lamar a la pregunta e l segundo momento de
reconocimiento ya que no solamente se ha dado en ese
momento la pos ib i l idad de pensarse , abandonando de
manera significativa la paranoia como defensa, sino que
además se ha producido un insight: han podido mirarse
156
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 157/310
desde fuera del lugar laboral, como ajenos a sí mismos.
Pero de qué reconocimiento se está hablando.
C^reo que el desarrollo del proceso de esclarecimien
to pone sobre el tapete una nueva forma de sufrimientoinstitucional que tienen que ver con cierta estrategia (sin
estratega) de la institución.
En el sentir de los part icipantes, el los han sido
meros t í teres de la est ra tegia inst i tucional . Hay al l í
esbozada una manera de ejercer el control polí t ico (ad
ministrat ivo) pero de desplazar sus efectos al plano de
las re laciones ¡ntcrpersonales . Dicho de otro modo, hayun efecto de camufla je , de enmascaramiento, de presen
tar las s i tuaciones en términos l ibidinales (amor-odio)
cuando su naturaleza misma es del orden de lo ideoló
gico (t iene que ver con la misión insti tucional) y de lo
organizacional (problemas en la designación de nuevos
profesionales , jefa turas , coordinaciones, dis t r ibución de
locales, etc.).Porque es evidente que en cuanto el equipo asuma
cabalmente que ha estado actuando un l ibreto escri to por
otros, no solamente la división entre ellos no tendrá el
más mínimo sent ido, s ino que además podrán part ic ipar
de manera concertada en la planificación de sus tareas y
en la defensa de sti proyecto institucional.
Este t ipo de sufrimiento podría adscribirse de manera lejana a lo planteado por Kaes (1989) en términos
de el reemplazo de la tarea primaria de las insti tuciones.
Allí muestra de manera general cómo las insti tuciones,
en tanto se abocan "pas iona lmente" a l as func iones
adminis t ra t ivas y organiza t ivas , t i enden a o lvidar l a
verdadera razón de su misión. Así, se pervierte la tarea
primaria en aras de "cumplir" con la función estatal decontrol social . Ello es productor de diversos grados de
sufrimiento inst i tucional afectando la product ividad y
157
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 158/310
e n c o n s e c u e n c i a l a r e a l i z a c i ó n p e r s o n a l ' d e l o s i n t e g r a n
t e s d e l a i n s t i t u c i ó n .
S i n e m b a r g o , e n e l c a s o r e s e ñ a d o s o s t e n g o q u e n o
hay un r r a s r rocamien to de l a t a r ea p r imar i a de l s e rv i c io ,p o r e l c o n t r a r i o , t a n t o l o s p r o f e s i o n a l e s a n t i g u o s c o m o l o s
d e r e c i e n t e a d c | u i s i c i ó n d e s e a n t r a b a j a r a r d u a m e n t e , r e a
l i zar sus f ru ic iones y avanzar en br indar tu t serv ic io cada
v e z m e j o r a l a p o b l a c i ó n . L a i n t e r v e n c i ó n a d m i n i s t r a t i v a
r e s u l r a b o i c o t e a d o r a n o p o r q u e i m p l i q u e u n a l i m i t a n t e
en l a p l an i f i cac ión de sus acc iones , s i no porque l a au to
r idad admin i s t r a t i va se co loca en im luga r i nacces ib l e , dep r e p o t e n c i a , d e m a l t r a t o d e l p e r s o n a l y d e b ú s q u e d a d e su
s o m e t i m i e n t o . T a l es a sí q u e las m e d i d a s a d m i n i s t r a t i v a s
resu l t an a rb i t r a r i a s pa ra l os f imc iona r ios ; e s ro e s , ca r en
t e s d e s e n t i d o y p o r e s o p r o d u c t o r a s d e s u f r i m i e n t o . l , o s
func iona r ios s i en t en que a l a a tuor idad so lo l e i n t e r e sa
mos t r a r t p i e e je r ce e l pode r .
A l g i ín e j e m p l o p u e d e c o n t r i b u i r a m o s t r a r c ó m oo p e r a l a p r o d u c c i ó n d e s u f r i m i e n t o . E l c a s o d e l n o m b r a
m i e n t o d e la c o o r d i n a c i ó n r e su l ta e m b l e m á t i c o :
I n i c i a l m e n t c , la c o o r d i n a c i ó n e s tá e n m a n o s d e l u i o
de l os p ro fes iona l es con más expe r i enc i a en e l s e rv i c io .
Nunca e s nombrado o f i c i a lmenre en e l ca rgo s i b i en se l e
e n c o m i e n d a n r a t e a s d e c o o r d i n a c i ó n d e m a n e r a t á c i t a a
t r avés de c i r ac iones , de env ío a r eun iones , de r ep resen t a c io nes d iversa s , e tc . E,s ob vio qu e tod os esp era n ( t an ro los
nuevos como los v ie jos) que s i e l serv ic io crece , en a lg i in
' Para que una persona pueda trabajar en una institución debe darse uncFeeto de aco pla m ien to; esto es, que la "tealización" de la institución con lleve de algtin modo tm cierto efecto de realización personal de aquellosque laboran en la misma. Así, cada c]u¡en visualiza que la institución,
a través de su proyecto, realiza en parte el proyecto personal que cadaquien abraza. Si el proyecto de la institución se distancia del proyectopersonal de sus t rabajadores y tuncionarios , aumenta s ignif icat ivamenteel sufrimiento de estos ya t]ue el trabajo qtie se tealiza en la institucióntiene poco sentido para ellos.
1 5 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 159/310
m o m e n t o s e o f i c i a l i c e e l n o m b r a m i e n t o e n e l c a r g o a l a
pe r sona con más an t igüedad . E l lo no ocur r e a s í . Se " f i l
t r a " e l r u m o r d e q u e a l g u n o d e l o s n u e v o s q u e c u e n t a c o n
c i e r t a e x p e r i e n c i a e n e l á r e a p o d r í a s e r n o m b r a d o c o o r d i n a d o r , i d e a q u e e l p r o p i o " d e s i g n a d o " d e s e c h a . M á s t a r d e
s e p l a n t e a q u e c o m o e n e l e q u i p o f a l t a n m é d i c o s , a l g u n o
q u e s ea c o n t r a t a d o p o d r í a o c u p a r el c a r g o . E s u n r u m o r
—en esc m o m e n t o - que la j e fa tu ra (y sob re toc io en un
se rv i c io de sa lud) no l í ombra r í a a un no méd ico a ca rgo
d e la c o o r d i n a c i ó n . E n t o d o c a s o , n u n c a h a y u n a p r o p u e s
t a e x p l í c i t a a c e r c a d e l p c r h l d e l c o o r d i n a d o r . F i n a l m e n t e ,la a u t o r i d a d n o m b r a a u n m e d i c o , a q u i e n se le p r o m e t e
a l g o q u e l a p r o p i a i n s t i t u c i ó n n o c u m p l e .
VÁ s u í r i m i e n r o p r o d u c i d o a b a r c a t o d o s l o s s e c t o r e s
d e l e q u i p o . P e r o a d e m á s e l n o m b r a m i e n t o h a s e r v i d o p a r a
desca l i f icar a todos : a los v ie jos porque se los ignora como
asp i r an t e s , a l os nuevos porc ]ue no son méd icos , y a l mé
d i c o p o r q u e n o s e l e r e c o n o c e s u a c u e r d o . E s t e m e c a n i s mo es " se l l ado" por l a au to r idad ya que por su ca rác t e r de
t a l e s t a puede nombra r a qu i en se l e ocur r a , impos ib i l i
t a n d o c u a l q u i e r t i p o d e c u e s t i o n a m i e n t o .
N o p u d i e n d o p r o d u c i r s e p o r t a n t o u n a d e s c a r g a
emot iva ( r ab i a ) hac i a e l n ive l supe r io r i ns t i t uc iona l , s e
a b r e n l as p u e r t a s p a r a q u e p r o d u c t o d el s u f r i m i e n t o s o lo
pueda se r desca rgado a l i n t e r io r de l equ ipo , en t r e l os pa res. E l m a n e j o d e l p o d e r h a l o g r a d o p r o d u c i r s u s p i c a c i a s ,
a m b i c i o n e s , h e r i d a s n a r c i s i s t a s , i n v a l i d a c i o n e s , d e s a u t o r i
z a c i o n e s , e t c . , q u e s e m a n i f i e s t a n p a r a n o i d e m e n t e e n l a s
r e l a c i o n e s i n t e r p e r s o n a l e s d e l e q u i p o . A s í , u n c o n f l i c t o
con l a au to r idad despó t i ca e s t a l l a como conf l i c to a n ive l
d e l p r o p i o g r u p o . D e u n m o v i m i e n t o d e l a e n e r g í a h a c i a
afuera se ha t ransf i :5 rmado en un es ta l l ido adent ro , ocas ion a n d o l a d e s t r u c c i ó n d e l p r o y e c t o d e l e q u i p o . S e p u e d e
d e c i r q u e y a n o h a y g r u p o ( e q u i p o ) q u e l l e v e a d e l a n t e u n
f 5 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 160/310
proyecto en el cual todos puedan realizarse, hay individualidades que realizan solitariamente su trabajo, el quecarece ahora de sentido.
3 . S o b r e l a c o n c e p t u a l i z a c i ó n
d e l s u f r i m i e n t o i n s t i t u c i o n a l
El sufrimiento institucional es aquel que se produce
a partir de la inserción de ios sujetos en las instituciones.
Si es necesario particularizarlo es porque presenta algunas
características que lo convierten en algo especial. No setrata, por tanto, del sufrimiento per se o el sufrimiento
producto de condiciones intrasubjetivas, si bien el sufri
miento, por definición, se produce en el espacio intrasub-
jetivo (Kaes 1998).
Pero en este caso es im sufrimiento cuya determi
nación inmediata t iene que ver con la part icipación del
sujeto en el espacio institucional, lo que hace a un tipode sufrimiento en el que la acción de los sistemas norma
tivos sociopolí t ico-administrat ivos interviene de manera
directa en la producción de patología, al grado de llegar
en uno de sus extremos más graves a generar el síndrome
de burn-out (Foladori 2004). Se podría decir que este sín
drome pudiera ser entendido como un estar sin estar en
el espacio institucional. Un estar tísicamente pero un no
estar psíqu icam ente, en tanto el func ionam iento psíquico
aparece bloqueado por la falta de sentido de lo que se rea
liza como trabajo en la institución.
Podría pensarse que el accionar de la autoridad insti
tucional en tanto implanta sus propias directrices (norma)
acerca del trabajo que allí se realiza, somete al aparato psí
quico de los funcionarios a un estímulo constante que es
vivido como excesivo (el psiquismo no está en condicio
nes de procesar las intensidades de este tipo de estímulo
160
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 161/310
que se producen en su seno). En este caso, el accionar ins
titucional es productor de una suerte de efecto traumático
por cuanto el aparato psíquico se ve superado o desborda
do por este interjiícgo que es desde su particular lecturavivido como violento.
Sostengo que la violencia t iene que ver con una
acción de sometimiento que se realiza desde un nivel je
rárquico superior y ante el ctial no hay escapatoria posible
(Foladori 2006). Lo jerárquicamente superior se explica
en tanto que en la pirámide institucional lo que aparece
diferenciado es el poder de decidir sobre los demás. Así,alguien en un nivel jerárquico superior usufructúa un
poder adicional a ac]uei qtic le corresponde, en tanto in
herente a su condición de ser humano.
De este modo, es posible afirmar que el sufrimiento
institucional es directamente el producto de la violencia
institucional, de aquello que es sentido como avasalla
miento del yo, condiciones impuestas, imposibil idad deimplcmcntación de una estrategia defensiva que le otor
gue cierta autonomía al yo. Se funda entonces un tipo de
relación tjuc a todas luces consigna la situación como una
lucha desigual y con el agravante de que se ha instalado
una sensación de atrapamiento, ya que cada quien está a
merced de los designios institucionales. Agregúese a esto
que la insti tución opera despcrsonalizadamente, vale decir, que el aparato burocrático se presenta como una cara
ausente, sin rostro, justamente porque en la insti tución,
desde el punto de vista de la autoridad y de la jerarquía
nadie está nominado para dar la cara: la norma se cumple
más allá de lo difuso de la máscara que la hace cumplir.
Sostengo que esta cara sin rostro es uno de los mecanis
mos de la estrategia que utiliza la institución para internalizar el conflicto político-administrativo como psíquico
ya que la ausencia de rostro funciona como espejo, devol-
161
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 162/310
viendo a la propia persona sus sentimientos y obligándola
ahora a hacerse cargo de los mismos.
En el caso que nos ocupa el sufrimiento se produce
no por la situación de agresión a que están expuestos losdiversos funcionarios, por las divergencias que pudieran
sostener al realizar su trabajo. Desctiptivamente, el con
flicto entre subgrupos, la división en el seno de la repar
t ición se encuentra normada por un marco que escapa a
los design ios de los fun cion arios . Y en tod o caso está claro
que nadie puede salirse de la situación administrativa ya
que supondría la pérdida del trabajo.En esta realidad institucional que somete a los profe
sionales en su lugar laboral, la subjetividad creada supone
la puesta en juego de mecanismos de agresión-rechazo,
complementado con alianzas circunstanciales defensivas
como una manera de sobrevivencia en lui encierro (nótese
la terminología del toreo) que hay que resistir.
4 . E l " d e s p l a z a m i e n t o " de l conf l i c to . Sus "or ígenes "
A los tres meses de funcionamiento del taller, la ten
sión interna del equipo ha ido in crescendo; atiministra-
t ivamente, las autoridades han decidido incorporar a un
médico. E,sta inclusión ha posibilitado de manera interinallegar a cierto acuerdo: el médico (nuevo ingreso, sentido
como neutral) oficiará de coordinador del equipo y lo re
presentará ante la autoridad, tarea que comienza a asimiir
con responsabi l idad de inmediato.
Días después, la administración entrega nuevas ins
talaciones, lo cual supone el fin del hacinamiento y de la
dispersión: varios profesionales tenían que trabajar en unasola oficina y los que no cabían debían buscarse espacios
en otros locales. En suma, el equipo funcionaba con pro-
162
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 163/310
b l e m a s g r a v e s d e c o m u n i c a c i ó n y m a l e s t a r c r e c i e n t e p o r
e l lo ; e l h a c i n a m i e n t o l o s h a c í a h i p e r s e n s i b l e s . A h o r a , c a d a
c ju i en t endrá una o f i c ina y hab rá o t ros l oca l e s ad i c iona l es
pa ra r e un ion es . Es te es e l p r im er ac to de la au to r id ad ene l que , s eg i in e l s en t i r de l os pa r t i c ipan tes , han s ido toma
dos en cuen ta , l o que l e s p roduce r egoc i jo y p l ace r . Todos
d i s f r u t a n e l m o m e n t o .
Debe seña l a r se que l os pa r t i c ipan tes de l t a l l e r r ea
l iz a n u n a d i s t i n c i ó n e n t r e u s u a r i o s y b e n e f i c i a r i o s . L o s
p r i m e r o s s o n a q u e l lo s q u e c o n c u r r e n a e n t r e v i s ta s c o n
los p ro fes iona l es (a s i s t en t e s soc i a l e s , méd icos , p s i có logos ,e tc . ) , se adecúan a l a s norma t ivas e s t ab l ec idas por e l p ro
g r a m a . S o n l o s q u e e s t á n a g r a d e c i d o s p o r q u e p u e d e n a s u
v e z d e t e c t a r e l c o m p r o m i s o y l a d e d i c a c i ó n d e l o s p r o f e
s iona l es que l os e scuchan y a t i enden .
Los bene f i c i a r ios son los que han p romovido y pe
l e a d o p o l í t i c a m e n t e l a l e y q u e c o n s t i t u y ó e l p r o g r a m a .
Algunos de l os bene f i c i a r ios son usua r ios pe ro o t ros desa r ro l l an una se r i e de t a l l e r e s por mot ivac ión p rop ia y t am
b i é n p ar a m a n t e n e r a c i e r t o g r u p o u n i d o , p e r o s o b r e t o d o
p a r a e s ta r p r e s e n t e y h a c e r p r e s i ó n s o b r e d e t e r m i n a d o s
" m o v i m i e n t o s " d e l p r o g r a m a . L as a s o c i a c i o n e s d e b e n e f i
c i a r ios t i enen peso po l í t i co y se s i en t en con e l de recho de
obse rva r y , dado e l caso , ob je t a r c i e r t a s dec i s iones . Es t á en
franca a l ianza con los v ie jos profes ionales c jue fueron losp r i m e r o s n o m b r a d o s p a r a i n d i z a r y o r g a n i z a r l o s d i v e r s o s
s u b p r o g r a m a s d e a s i s t e n c i a . L a a u t o r i d a d l o s r e c i b e n y e s
cucha y acue rda con e l l os .
Así , e l conf l ic to or ig ina l es aquel que se def ine ent re
u n e m p u j e a u t o g e s t i v o a t r a v é s d e l a m o v i l i z a c i ó n d e a m
p l i o s s e c t o r e s d e l a p o b l a c i ó n p a r a o b t e n e r l a a p r o b a c i ó n
de la l ey que crea e l Programa y de l cua l los benef ic iar ios
s e s i e n t e n d i r e c t a y o r g t d l o s a m e n t e r e s p o n s a b l e s , y e l E s
t a d o . Pero cuando se l og ra l a ap robac ión de l a l ey , e l Es -
1 6 3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 164/310
t ado e s e l que queda a ca rgo de imp^ lementa r e l p rog rama
y el m o v i m i e n t o o r i g i n a r i o q u e d a e n t o n c e s c o n u n a t a re a
reduc ida : en e l me jo r de l os casos , ve l a r porque e l p ro
yec to se r ea l i ce como fue acordado . En los hechos , s e dal a pa rado ja q t i e a l pe rde r e l con t ro l de l p royec to e l g rupo
o r i g i n a r i o q u e d a s i n p r o y e c t o . U n g r u p o d e b e n e f i c i a r i o s
se s o s ti e ii e v i v i e n d o " a d j u n t o " al n a c i m i e n t o d e l P r o g r a
m a c o n u n d o b l e m o t i v o : P o r u n l a d o , g a r a n t i z a r q u e e l
Es t ado no se "desv í e" de su ob je t i vo . Por o t ro , p r e s iona r
p a r a l a o b t e n c i ó n d e m a y o r e s b e n e f i c i o s .
E n s u m a , r e s u l t a i n t e r e s a n t e r e f i e x i o n a r a c e r c a d ee s t e m o v i m i e n t o d e i n s t i t u c i o n a i i z a c i ó n : E l h e c h o d e
i n s t i t u i r p a r e c e o t o r g a r c i e r t o d e r e c h o d e p r o p i e d a d s o b r e
eso que se i ns t i t uye . Pe ro l a i ns t i t uc iona i i z ac ión t i ende a
i n d e p e n d i z a r s e p r o g r e s i v a m e n t e ( y p o r e s t r a t e g i a ) d e l m o
m e n t o i n s t i t u y e n t e : U n p r o g r a m a e s p e c i a l i z a d o t e r m i n a
q u e d a n d o e n m a n o s d e l o s p r o f e s i o n a l e s y t e n d e r á a b u r o -
cra t izarse como todo ac |ue l lo q t ie e l Es tado toca . Parec ieraque pa ra que e l p rog rama pueda func iona r e f i caz iT ien t e ,
debe desmarca r se de su p rop io o r igen . En los hechos , l o s
bene f i c i a r ios s e r e s i st en a ab an d o n ar el l ocal de l p r og ra m a
y co n razó n, m ás al lá de q u e su pr es en cia f iscalizadora
p u e d a s e r i n c ó m o d a , n o t a n t o p a r a l a a u t o r i d a d — q u e
pref ie re en ese caso " jugar" a l a pol í t i ca- como para los
p r o f e s i o n a l e s q u e p e r c i b e n u n a i n t e rf e r e n c i a y d u d a c o nsu t r aba jo .
De la ex is tencia de es te g rupo la C^oordinac ión de l
T a l l e r n o h a b í a s i d o i n f o r m a d a . E s i n d u d a b l e q u e s e a b r e
u n a b a n i c o d e p r e g u n t a s y d e p r o b l e m a s t e ó r i c o - t é c n i c o s :
¿ H a b r í a q u e i n c l u i r l o s d e a l g i i n m o d o ? ¿ H a b r í a q u e h a
be r los i nc lu ido desde un in i c io? ¿De qué fo rma?
C u a n d o el P r o g r a m a se p o n e e n f u n c i o n a m i e n t o y
c o m i e n z a a c r e c e r a p a r e c e e n t o n c e s p o l a r i z a d o e n t r e l o s
v i e jos p ro fes iona l es que r ep resen t an l a h i s to r i a de l a movi -
164
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 165/310
l i zac ión or ig inar ia , pero que a su vez v iven de " las g lor ias
d e l p a s a d o " ( l o i n s t i t u i d o ) y l o s n u e v o s f u n c i o n a r i o s q u e
q u i e r e n d e s a r r o l l a r y " r e a l iz a r " el p r o g r a m a h a c i é n d o s e
ca rgo ahora de l a fue rza i ns t i t uyen te . He aqu í o t r a de t e r m in ac ió n de la e s t r a t eg i a de i n t e rna l i z a c ió n de u n conf l i c
to po l í t i co en im conf l i c to i n t e rpe r sona l .
5 . L o s i n t e n t o s d e n o r m a l i z a c i ó n
Acordada en ses ión una agenda pa ra r ea l i z a r l a i naugurac ión de l nuevo loca l , s e da cuen ta de que l os an t i guos
p r o f e s i o n a l e s n o c o n c u r r e n a la m i s m a . S e h a r e c a r g a d o
e l t r aba jo en l os nuevos y mos t r ado a l púb l i co l a d iv i s ión
e n e l e q u i p o . E s t o o c a s i o n a q u e e l m é d i c o - c o o r d i n a d o r
q u e s e h a b í a m a n t e n i d o n e u t r a l , p r o t e s t e p o r e l c o m p o r
t amien to de l os v i e jos , ya que e l ac to hab í a s ido ap robado
p o r t o d o s .S e p o d r í a p e n s a r q u e t a n t o e l c r e c i m i e n t o n u m é r i c o
d e l e q u i p o c o m o e l o t o r g a m i e n t o d e n u e v a s i n s t a l a c i o n e s
se encaminan en l a l í nea de "normal i za r " —desde l a pe r s
p e c t i v a d e l E s t a d o - e l f u n c i o n a m i e n t o d e l p r o g r a m a . E s
p o s i b l e e s p e r a r q u e n u e v o s m o v i m i e n t o s d e l a a u t o r i d a d
es t én en l a l í nea de "a jus t a r " e l func ionamien to de l o e s
p e c íf ic o d e l p r o g r a m a a l os p a r á m e t r o s d e l f u n c i o n a m i e n
to de los servic ios de sa lud , es to es , in t roduci r l a d i s tancia
que p roduce e l con t ro l e s t ad í s t i co an t e e l cua l l a s pe r sonas
se p i e rd en . Po dr í a pens a r se que los v i e jos p ro fe s iona l es
r eacc ionan a e so ya que son los más amenazados por e l
c r e c i e n t e c o n t r o l q u e l a a u t o r i d a d e j e r c e e n e l p r o g r a m a y
s o b r e t o d o c o n l a " i n t e n c i ó n " d e q u e c i e r t a h i s t o r i a p u e d a
ser f inalmente ab so rb id a p o r la bu ro cr ac ia de sa lu d . En
s u m a , l o s p r o b l e m a s d e s a l u d s o n e n t o n c e s i n d i v i d u a l e s e
i m p e r s o n a l e s . P o r e s t e c a m i n o , l o s a s u n t o s a d m i n i s t r a t i -
165
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 166/310
vos t ampoco son de ec ju ipos , s i no de i nd iv iduos i n fan t i -
l iz a d o s q u e n o " a l c a n z a n " a c o m p r e n d e r c ó m o f u n c i o n a
e l s i s t ema , acusando e l impac to pe r sona l de l "a jus t e" . As í ,
e l s i s t ema t amb ién p s i co log i za e l p rob l ema po l í t i co de l aideología de l s i s tema que se opera t iv iza a t ravés de l serv i
c io de sa lud . Los p ro fes iona l es " r evo l tosos" y conf l i c t i vos
r e q u i e r e n e n t o n c e s d e p s i c o t e r a p i a c o m o u n a i n s t a n c i a
n o r m a l i z a d o r a , p a r a q u e p u e d a n o p e r a r " a j u s t a d a m e n t e "
en e l s i s t ema q t i e s e imp lan t a .
6 . L a i m p l i c a c i ó n d e l l u g a r p r o f e s i o n a l
En todo caso , en l a s s e s iones semana les s e puede por
vez p r imera hab l a r de l t i po de pac i en t es t jue e l l os a t i en
d e n , q u e p o r l a p o l i p a t o l o g í a q u e p r e s e n t a n r e s i d t a n a n -
s iógenos pa ra l os p ro fes iona l es a ca rgo . A lg iu i a l uz se ab re
y e s pos ib l e pensa r ace rca de l e s t ado emoc iona l con e l cua lcada uno de los p rofes ionales sa le de tma ent revis ta con e l
u s u a r i o : T o d o s r e c o n o c e n s e n t i r s e m u y a f e c t a t i o s a p a r t i r
de l o que t i enen que o í r en l a s en t r ev i s t a s , i nc luso va r ios
de los p rofes ionales que es t<án a l l í mani f ies tan que e l los
m i s m o s s o n b e n e f i c i a r i o s d e l p r o g r a m a . S e i n s t a l a e n t o n
ces l a p r egun ta ace rca de l a s r azones que cada p ro fes iona l
ha t en ido pa ra "e l eg i r " t r aba ja r en e se s i t i o , ab r i éndose e laná l i s i s de l a imp l i cac ión . Se p l an t ea por vez p r imera e l
t ema de l a v i c t imizac ión y de l a cu lpa , a spec tos que ana l i
z a r e m o s m á s a d e l a n t e .
L u e g o d e u n p e r i o d o d e v a c a c i o n e s h a y n o v e t l a d e s
e n e l e q u i p o . S i n d u d a , e l t i e m p o d e r e c a p a c i t a c i ó n h a
s i d o p r o d u c t i v o .
Var ios de l os v i e jos más r ad i ca l i z ados han so l i c i t ado
t r a s l a d o a o t r a s r e p a r t i c i o n e s h o s p i t a l a r i a s . A l g u n o s d e l os
n u e v o s c o n t i n ú a n c o n l i c e n c i a s a d i c i o n a l e s o c o n v a c a c i o -
1 6 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 167/310
nes y otro de los nuevos —que dice que ha estado proce
sando algo de lo visto en sesión— ha llegado a la conclu
sión de que debe renunciar al cargo (a pesar de no tener
empleo previsto aún) ya que ha perdido toda motivaciónpor su trabajo.
En suma, se ha producido un "desmantelamiento"
parcial del equipo, no solo por la salida de los viejos, sino
también porque los nuevos de una u otra manera intentan
tomar distancia ' . No puede obviarse la pregunta acerca
del modo en que la institución recibe esta avalancha de
cam bios . Y sobre todo po rqu e es de su po ne r qu e tal clasede "desenlace" del conflicto no debía figurar en lo desea
ble por la autoridad.
Desde el pimto de vista administrat ivo han ocurrido
varias cuestiones: El medico que pretendía sostenerse en
la coordinación de equipo entra en contradicciones con
la jeíatura y renuncia a esta. La autoridad nombra una
enfermera (especialista en administración-estadística; eraprevisible) para poner orden ya que en el programa se "ha
hecho todo mal". Además, hay un sumario en puertas. La
jefatura aparece dividida entre un lugar administrativo y
otro polí t ico.
Todo esto es vivido por los integrantes del equipo
como prepotencia de parte de la autoridad, ignorancia de
la verdadera naturaleza del trabajo que realizan (reduccióndel tiempo de las sesiones, llenado de planillas de cuanti-
ficación estadística, derivaciones de casos a otros servicios
' El asunto de la distancia ("distancia óptima" se decía en otras épocas)remite a varias cuestiones complejas. Este lugar en el que hay que sentirpero no mucho, en el que hay que vivir pero s iempre y cuando se puedaa su vez pensar, en el que hay que comprometerse pero sin llegar a con
fundirse, en el que hay que acompañar sin caer en paternalismos, etc. ,configura un lugar enigmático, l leno de ilusiones y falto de garantías.En suma, es útil para que cada quien deposite allí lo que desee. Véase,entre otros , Norbert El l is (1983), Compromiso y distanciamiento, E d.Península, Barcelona, 2002.
167
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 168/310
"por orden de jefatura", control de asistencia, etc.), ar
bitrariedad y control administrat ivo. Han tenido varias
reuniones para "informar" a las autoridades sin éxito. Se
sienten incomprendidos y desalentados. Quisieran poderrealizar una sesión clínica para mostrar el tipo de paciente
que atienden y el trabajo que realizan con él. Pareciera
que la autoridad trata al programa como a cualquier otra
unidad de trabajo del ramo de la salud (datos y cifras,
porcentajes, flujos, etc.), si bien el origen del programa no
tiene nada que ver con eso.
Los asistentes al taller comienzan a darse cuenta deque la salida de los viejos no disminuye en natia el ma
lestar que sienten en el trabajo cotidiano y que, en todo
caso, las disputas que mantenían con ellos no puede en
tenderse como una problemática interpersonal. Más bien,
se vislumbra la idea de que los conflictos entre ellos cana
lizaban las rabias y depresiones provenientes del diálogo
de sordos que mantenían con las autoridades oficiales. I,oque sí desaparece de manera ciefinitiva es la polarización
tensa que se daba en los primeros meses de trabajo. Ello
ayuda significativamente a que los participantes puedan
irse centrando cada vez más en su sentir, en la medida en
que ha disminuido de manera sustancial la ansiedad para-
noide. Este cambio en la situación emocional de las sesio
nes no hay que entenderlo como si el conflicto se hubiesesolucionado. La comprensión del entorno macroinst i tu-
cional y los vaivenes de su política no supone la restitu
ción de los vínculos interpersonales cuando estos también
están determinados por estructuras de personalidad de los
sujetos soportes.
Las arbitrariedades contimian: ahora sobre el perso
nal médico.En el taller se acuerda un nuevo horario para que los
médicos de nueva incorporación puedan part icipar de las
168
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 169/310
ses iones . S in embargo , e l l o no se conc re t a ya que a l a hora
d e h a c e r s e p r e s e n t e , l o s m é d i c o s d e c l i n a n i n c o r p o r a r s e
( a p e s a r d e h a b e r a c e p t a d o e l h o r a r i o ) p o r q u e " d a m a l a
i m a g e n e n e l c u r r í c i d u m p a r t i c i p a r e n u n g r u p o ' t e r a p é u t i c o ' " . E l g r u p o e n t o n c e s q u e d a r e d u c i d o a a q u e l l o s q u e
v e n í a n p a r t i c i p a n d o .
7 . D i f i c u l t a d e s p a ra l a a u t o g e s t i ó n :
la v i c t i m i z a c i ó n . S u d e s b l o q u e o
C u m p l i d o s l o s d o s t e r c i o s d e l p r o c e s o y l u e g o d e
" d e s l i n d a r " la i n f i n id a d d e p r o b l e m a s a d m i n i s t r a t i v o s ,
m a l t r a t o s , p r e p o t e n c i a s i n s t i t u c i o n a l e s , d e s a u t o r i z a c i o n e s ,
e tc . , l a d i scus ión comienza a cen t r a r se en c i e r t a i ncapac i
d a d q u e e l g r u p o t i e n e p a r a o p e r a r . P o r q u e q u e d a c l a r o
q u e si b i e n c a d a q u i e n d e s e m p e ñ a su t a r e a c o n t r a t a d a ,
no ex i s t e e l más mín imo a t i sbo de un pos ib l e t r aba jo ene q u i p o . N a d i e a s u m e i n i c i a t i v a a l g u n a q u e s e a " r e p r e s e n
t a t i v a " d e l a t o t a l i d a d . T o d o s d e s e a n c o n t a r c o n r e u n i o n e s
c l ín i cas pa ra d i scu t i r sus casos , comple jos y muy d i f í c i l e s ,
p e r o n o p u e d e n r e u n i r s e . S e s o r p r e n d e n d e q u e n o p u e
dan t ene r una ac t i t ud de de fensa so l ida r i a f r en t e a l os a t a
q u e s d e l a a u t o r i d a d . I n t e r r o g a d o s a c e r c a d e l o s m o t i v o s
d e e s ta p a s i v i d a d m a n i f i e s t a n q u e n o v a n a h a c e r n i n g ú n
p lan t eo an t e l a au to r idad s i no saben s i l o s demás van a
apoyar lo . En los hechos , s e pone de man i f i e s to un a l t o
g r a d o d e d e s c o n f i a n z a m u t u a q u e a l c a n z a v a r i o s n i v e l e s ,
m o s t r a n d o q u e l a p a r a n o i a a ú n e s m u y f u e r t e a l i n t e r i o r
d e l e q u i p o .
Hay que seña l a r que e s poca l a norma t iva que r i ge e l
f u n c i o n a m i e n t o d e l e q u i p o p o r l o q u e e s t a r í a n e n c o n d i
c iones de rea l izar una ampl ia var iedad de proyectos s i as í lo
d i s p u s i e r a n . C o m i e n z a n a p r e o c u p a r s e p o r s u p r o p i a p a s i v i -
1 69
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 170/310
dad. Acerca de la d i f icul tad para rea l izar reuniones c l ín icas
aducen que los demás podr ían rea l izar c r í t i cas sarcás t icas
sob re l os casos de cada qu i en , au i t que r econocen que e so e s
solo una fantas ía ya que jamás ha ocur r ido a lgo as í .A l g o d e l o r d e n d e l a v i c t i m i z a c i ó n s e e n c u e n t r a i n s
t a l ado a l l í . O t r a l í nea a soc i a t i va a pa r t i r de l t é rmino de
"va l idac ión" , s i gn i f i can t e que i ns i s t e en l a s e s ión , mues t r a
que no se t r a t a de l a va l i dac ión de l os pa res , t ampoco de
la v a l i d a c i ó n q u e r ea l i z a n l os p a c i e n t e s q u e c o n t i n i i a n
a s i s t i e n d o r e c o n o c i e n d o e n d i c h o a c t o l a " v a l i d e z " d e l a
te rap ia ; menos se t ra ta de la va l idac ión de par te de la auto r idad de l a cua l so lo se puede e spe ra r t o t a l i gnoranc i a
ace rca de l quehace r que r ea l i z an . E l a sun to de l a "va l ida
c i ó n " c o m o u n a o b l i g a c i ó n , p a r e c i e r a c a l a r m u c h o m á s
hondo y e s t a r v incu lado , t a l vez , a l a r azón que ha gu i ado
a cada qu i en a t r aba ja r en e se t i po de l abor . V ic t imizac ión
y v a l i d a c i ó n v a n , a m i j u i c i o , u n i d a s y a q u e a m b a s s u p o
nen l a p resenc i a de cu lpa .L a v i c t i m i z a c i ó n p r o v e n i e n t e o r i g i n a l m e n t e d e lo s
p a c i e n t e s q u e h a n s i d o o b j e t o d e v i o l e n c i a , s e c o n s t i t u
y e e n u n m o d e l o a s e r " a d o p t a d o " . P a r e c i e r a q u e e s t a n
fue r t e e l m o d e l o , qu e es im po s ib l e r e s i s t i rl o . Y si va ri a s
de las p rofes ionales son a su vez benef ic iar las , l as ident i
f icac iones co n los pa c ie nte s pa sa n a co ns t i tu i r s e en res is
t e n c i a p a r a a b a n d o n a r e l l u g a r d e v í c t i m a . A g r e g ú e s e a l oan t e r io r l a pos ib l e p resenc i a de expe r i enc i a s i n fan t i l e s de
v i c t i m i z a c i ó n q u e a p u n t a l a l a a s u n c i ó n d e l l u g a r .
En los func iona r ios de un se rv i c io , l a v i c t imizac ión
se r ep roduce sob re l a s f i gu ras de l a s au to r idades . Tan
p r o n t o l a a u t o r i d a d o p e r a d e m a n e r a a u t o r i t a r i a s e d e s e n
c a d e n a n m e c a n i s m o s e n l o s q u e l o s f u n c i o n a r i o s s e c o l o
can en e l l uga r de v í c t imas .La v í c t ima no e s que sea abso lu t amente pas iva ; e s
a c t i v a e n s u v i c t i m i z a c i ó n . M á s a i i n , s i t o m a n m e d i d a s d e
1 7 0
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 171/310
defensa, estas tienen siempre el techo de la independencia.
La victimización es la renuncia a la independencia, a ges
tionar y autogestionar de manera libre. La victimización
mantiene un ancla a la dependencia: siempre hay que estarexigiendo, solicitando desde el lugar de víctima. El benefi
cio es tan grande que es impensable abandonarlo. La vícti
ma es Kierte en su lugar porque reivindica aquello ya ocu
rrido, no lo por venir. Pretende operar con la culpa, con la
acusación indiscriminada del daño que se ha producido,
el cual crece día a día, no encontrando jamás reparación
alguna. Si así íuera, habría que renunciar a ella. La víctimaes la memoria, trae siempre el recuerdo de lo ocurrido,
como un letargo que siempre retorna. La víctima desea
en su fuero interno invertir la situación y lo logra a través
de la victimización. Utiliza las herramientas de su propio
daño para dañar. (]reo ver allí plasmado el concepto de
poder circulante acuñado por Foucault (1979).
"Ustedes lucran con el daño que nos han hecho",denunciaba una paciente, acusando a su terapeuta y mos
trando el uso que hacía de la victimización. Nada pudo
contestar el terapeuta asumiendo, en ese instante, el lugar
de víctima. La paciente atacaba a aquel que pretendía ayu
darle, ataque indiscriminado ya que se trata de cobrarse el
daño una y otra vez en todo aquel que se le pusiera por
delante. El orgullo de haber sido víctima y, por tanto, deser víctima para siempre, como si fuera un condecoración.
Las víctimas llevan marcas en el cuerpo, producto de veja
ciones, del maltrato, de privaciones, de la tortura. Marcas
que dan test imonio, que son prueba viviente de lo pasado,
de lo ocurrido. El cuerpo marcado, el yo marcado, huellas
imborrables como un cuerpo escri to. Clastres (1974) es
tudia la tortura en las sociedades primitivas, marcas queimpiden olvidar, marcas que garantizan un deseo de fun
cionamiento social contra el Estado.
171
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 172/310
Avanzado el proceso se produce un primer hecho
significativo. Pueden acordar, ante la ausencia de un su
pervisor externo, un día de reimión para discutir casos clí
nicos entre ellos. Se trata de la primera acción de reconst i tución del equipo. Están contentos por lo logrado; reco
nocen que no se habían dado cuenta de lo que les costaba
definir y habitar ese espacio. Lo repiten como sin creerlo
aún. Se han juntado y lo han pasado bien y reconocen
que les sirvió mucho. Han gestionado lui segundo espacio
de junta clínica con un servicio similar de otra parte de
la ciudad. Dispondrán ahora de reuniones cl ínicas dosveces a la semana. Aprenden y se descargan, piensan. Pero
también lo dicen como sin poder creérselo del todo, nadie
sabe cuánto puede durar tal iniciativa. En realidad es la
realización de ima fantasía en la que funcionan solo como
especialistas en clínica; esto es, sin tener que hacerse cargo
de las tareas administrativas inherentes a lo que significa
un empleo en una institución de salud. No están en suconsulta privada.
Ello abre la discusión acerca de los motivos por no
poder realizar reuniones de todo el equipo (donde se su
men los médicos y las coordinadoras) y debatir allí , en un
espacio cerrado, los problemas del programa y sus rela
ciones con las autoridades de salud. Reconocen que en el
hospital el trato de lo administrativo se realiza de maneramuy informal, en pasillos, en conversaciones al pasar y
muchas veces en decisiones en las que no todos están en
terados de la trascendencia de la misma. Ahora se torna
imprescindible juntarse (espacio y t iempo), l levar actas
de las resoluciones —lo que alguna vez se hizo— y debatir
acerca de funciones y responsabil idades compartidas. Di
cen que tienen que encuadrar el trabajo para que los problemas administrat ivos no los enloquezcan todos los días.
Alguien se ofrece para hacer el orden del día. Tienen que
172
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 173/310
" a r r e a r " a l a g e n t e . M u c h o s h u i r á n d e l a r e u n i ó n . ¿ D e b e n
es t a r t odos? Se r í a me jo r , a s í l uego no hay p rob lemas con
las r e so luc iones . Veamos s i pueden ins t a l a r e l nuevo d i s
p o s i t i v o p a r a " o r d e n a r e l c a o s " .
8 . L a l ó g i c a d e l o s p e d i d o s
Y l a r e c u p e r a c i ó n d e l p e n s a r
E n i m n u e v o a c t o a r b i t r a r i o l a i n s t i t u c i ó n d e c i d e i n -
t c r r imip i r e l t a l l e r s i n consu l t a n i con los pa r t i c ipan tes n im e n o s c o n e l e q u i p o t é c n i c o q u e l o e s t a b a c o o r d i n a n d o .
L o s p a r t i c i p a n t e s e n t o n c e s , p o r s u c u e n t a , e n v í a n u n o f i
c io de protes ta en e l cua l a rgumentan en f i ívor de l t a l le r
y de sus bene f i c ios , so l i c i t ando que se concedan a lgunas
ses iones pa ra poder t r ans i t a r po r una fa se de c i e r r e .
C o n g r a n s o r p r e s a d e t o d o s e l p e d i d o e s c o n c e d i d o .
Es t a r e spues t a r e su l t a i nespe rada ya que no se i nsc r ib í a enla m e c á n i c a s u s t e n t a d a p o r la a u t o r i d a d . L o i n t e r e s a n t e e s
q u e l a " e s c u c h a " a d m i n i s t r a t i v a a b r e a u n a p r e g u n t a p o r
la es t ra teg ia : cuá les son las razones que hacen que ahora se
haya t en ido éx i to en e l ped ido , a d i fe r enc i a de t an t a s o t r a s
ocas iones en qu e l as so l i c i t u des fue ron r ech aza das .
La r e f l ex ión de l g rupo se encamina en dos d i r ecc io
nes :—Por un l ado , cons ide ran e l g r ado de a fec t i v idad que
l as so l i c i t udes t r ansmi t í an en r e l ac ión d i r ec t a con l a
r i g u r o s i d a d d e la f u n d a m e n t a c i ó n f o r m a l . R e c o n o
c e n q u e e n m u c h a s o c a s i o n e s s u s p e d i d o s e r a n m u y
a p a s i o n a d o s p e r o p o c o f u n d a d o s o , p o r e l c o n t r a r i o ,
se d e s d i b u j a b a e l m o t i v o d e f o n d o e n u n a f o r m a l i
d a d q u e r e s u l t a b a a b u r r i d a y e s t é r i l .
- P o r o t r o l a d o , e v a l ú a n l o p r e c i s o d e l p e d i d o e n r e l a
c i ó n c o n l a c a p a c i d a d d e l a i n s t i t u c i ó n p a r a d i s p o n e r
1 7 3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 174/310
y o p e r a r e n c o n s e c u e n c i a . A s í, h u b i e r o n s o l i c i t u d e s
que r e su l t a ron poco e spec í f i cas o que en o t ros casos
e l p e d i d o e ra d e s p r o p o r c i o n a d o a la s p o s i b i l i d a d e s
d e l a a d m i n i s t r a c i ó n .S e s u p o n e q u e e n a m b o s c a s o s e l p e n s a m i e n t o d e
l a b u r o c r a c i a i n s t i t u c i o n a l e s l i n e a l y p o c o d i f e r e n c i a d o r
de ma t i ces , po r l o que hay que pun tua l i z a r y p rec i sa r l os
tóp i cos que se desea t r a t a r . Dado que los que l een ios
of ic ios son burócra tas y e l los en genera l saben un poco de
t o d o p e r o n a d a e n p r o f u n d i d a d , h a y q u e a p t m t a r a t o c a r
u n a v e t a p e r s o n a l .La conc lus ión e s que pa ra t ene r éx i to hay que for
m u l a r la s s o l i c i t u d e s c o n r ig u r o s i d a d a r g u m e n t a t i v a q u e
c o n l l e v e u n a i m p o r t a n t e c a r g a e m o c i o n a l . L a s e c c i ó n
ded icada a l ped ido e spec í f i co debe se r a su vez a t i ngen te y
c o n c r e t a .
Es t a s r e f l ex iones r ea l i z adas por e l equ ipo mt i e s t r an
de m an er a f lagrante la recupe rac ic ín de la ca pa cid ad dep e n s a r , y d e p e n s a r b i e n , c o m o i n s t a n c i a d e r e c u p e r a c i ó n
de l pode r de dec id i r ace rca de su p rop io t r aba jo en e l
e spac io i ns t i t uc iona l . Y es t e e s e l p r inc ipa l ob je t i vo de l
t a l l e r y a q u e , c o m o f u e s e ñ a l a d o , e l e q u i p o q u e c o n c u r r i ó
n o se e n c o n t r a b a e n c o n d i c i o n e s d e o p e r a r c o m o u n g r u
po "para s í " , es to es , un grupo c]ue además de rea l izar su
t a r e a ( n u n c a e s t u v o e n d u d a l a m i s m a ) p u d i e s e r e f l e x i o n a ra c e r c a d e a q u e l l o q u e l e a c o n t e c e c u a n d o p r e t e n d e h a c e r
l a . Lo que "ocur r e" , t i ene necesa r i amente que ve r con l a s
cond ic iones en que ocur r e , e s to e s , e l a sun to de l os d ive r
s o s a t r a v e s a m i e n t o s i n s t i t u c i o n a l e s y l a s i m p l i c a c i o n e s d e
l o s p a r t i c i p a n t e s q u e r e s u l t a n d e l o s m i s m o s .
A s í el e q u i p o c o m i e n z a a r e c u p e r a r su p o s i b i l i d a d d e
pensa r ace rca de su l uga r en l a i ns t i t uc ión , de cómo ope ra
l a i n s t i t u c i ó n y d e c ó m o i n s e r t a r s u p r o g r a m a e n e l o r d e n
d e l a i n s t i t u c i ó n . P e d a g ó g i c a m e n t e p o d r í a d e c i r s e q u e
1 74
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 175/310
esta es la primera fase ya que la segunda remitiría a las
acciones que la nueva estrategia determina. En los hechos,
ambas van juntas ya que nuevas ideas suponen llevarlas a
la práctica y la práctica resulta instituyente de una nuevasubjetividad, como puede ser visible en el ejemplo del
caso tratado.
9. Epílogo
Las reflexiones acerca del modo táctico para actuarcon la autoridad determinaron que, ante la interrupción,
los participantes elaboraran un informe en el que eva
luaban el desarrollo del taller. Allí, haciendo gala de una
voluntad temeraria plasmaron de forma directa y concreta
sus discrepancias con el modo de trato y conducción, sus
expectativas y frustraciones, sus compromisos y proyectos
y sus necesidades a futuro como equipo. El taller entoncesles ayudó a ver la realidad de la institución, a desconfiar
de sus propias ilusiones y a comprometerse más con un
hacer que con un quejarse sobre el funcionar de la auto
ridad.
El informe evaluatorio perseguía un fin estratégi
co que era el validar un espacio revirtiendo la situación
insti tucional -que había decidido cerrar el tal ler- parano solamente poder habilitar otros espacios similares o
complementarios en e l futuro (supervis ión, asesorías ,
capacitación y otros tal leres de autoayuda que fueron
fundamentados como permanentemente necesarios) , s ino
también para posicionarse y apropiarse de un saber que
les permitía ahora interrogar a la institución a través de
la fórmula ¿en base a qué criterios ustedes, en total desconocimiento de que lo que ocurría en el taller, resolvieron
interrumpirlo? Pregunta fuerte , cuya posible respuesta
175
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 176/310
resultaba vacía, ya que los criterios que la podían llenar
habían sido ya manejados por los participantes y descali
ficados terminantemente. No se esperaba respuesta y creo
que no la hubo.
1 0 . A l g u n a s c o n c l u s i o n e s
Hay que comenzar por señalar que nada hacía supo
ner al comienzo del taller cuál sería el desenlace del pro
ceso. En algún momento se tuvo la sensación de cjue el taller no iba para ningún lado y se fantaseó con disolverlo.
Seguramente , tanto e l compromiso contractual , por un
lado, como cierta curiosidad y confianza en el trabajo gru-
pal, por otro, contribuyeron a sostener el setting. La inte
rrupción planteó de hecho una situación no prevista: ¿Ha
bía que continuar con el taller al margen del compromiso
contractual? Se sostuvo que no, ya que no tenía sentidocrear un espacio limbo al margen de los acontecimientos
institucionales. Más bien había que trabajar con eso para
mostrar lo que es el funcionar despótico de la autoridad,
y renunciar a todo patcrnal ismo y a todo compromiso
que pudiera traslucir el deseo del equipo coordinador más
allá de lo conveniente. Esto implicó que los participantes
se movilizaran y consiguieran una extensión de algunassesiones adicionales como para hacer un "cierre" antes de
tiempo, pero cierre al fin.
Para los participantes, el taller significó:
- Un espacio de discriminación y de análisis de su
implicación, lo que les permitió dilucidar qué tanto
estaban comprometidos con la tarea del programa,
qué tanto la soportaban y les hacía daño (problematambién de la disposición personal para un trabajo
de esa naturaleza), qué tanto deseaban mantenerla
176
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 177/310
o tomar d i s t anc i a de l a mi sma , e t c . Re f l e jo de e l l o
fue ron la s so l i c i t udes de t r a s l ado a o t ro p r og ra m a , l a
r e n u n c i a a l p r o g r a m a y l a s o l i c i t u d d e d i s m i n u c i ó n
de horas , a s í como l a a f i rmac ión de o t ros en su deseod e c o n t i n u a r l a b o r a n d o e n e l m i s m o . P u e d e d e c i r s e
que es ta es par te de la t a rea de esc larec imiento que e l
grupo rea l izó en e l t a l le r .
— O t r a p a r t e d e l a m i s m a c o r r e s p o n d e a m e j o r a r l a
pe rcepc ión ace rca de l o q t i e ocur r e en l a i ns t i t uc ión
y sobre cómo dicho acontecer l es a fec ta en las re la
c i o n e s i n t e r p c r s o n a l e s . E n t al s e n t i d o y d e s d e m u yt e m p r a n o se f u er o n d a n d o c o m e n t a r i o s q u e p o s i b i
l i t a r o n r e c o r r e r d i c h o c a m i n o . L a r e l a c i ó n e n t r e e l
o p e r a r a u t o r i t a r i o d e la i n s t i t u c i ó n y la i m p o s i b i l i d a d
de desca rga de l a i nqu ie tud que se p roduc ía , y l os
e f e ct o s i n m e d i a t o s e n la s r e l a c io n e s i n t e r p e r s o n a l e s .
S e d e s t r a b a a sí u n m e c a n i s m o q u e im p l i c a p e r c a t a r s e
d e c ó m o lo p o l í t i c o - a d m i n i s t r a t i v o s e t r a n s f o r m ae n u n c o n f l i c t o i n t e r n o d e l e q u i p o . E l s e g u n d o m o
mento de l a e s t r a t eg i a i ns t i t uc iona l e s apoyar se en e l
" o b j e t i v o " l o g r a d o y a c u s a r a l e q u i p o d e i n f a n t i l i s m o
y c o n d i c i o n a r l o a o p e r a r b a j o d i c h a s r e g l a s .
—Por ú l t imo, e l des t rabe de la acc ión; es to es , des
man te l a r e l mecan i smo de l a que ja (que r e su l t a a r
t i c u l a d o d e s d e e l i n f a n t i l i s m o d e l e q u i p o ) a b r i e n d oe l e spac io pa ra e l pensamien to , e l aná l i s i s causa l y l a
t o m a d e d e c i s i o n e s q u e c o n l l e v a n l a i m p l a n t a c i ó n d e
c i e r t a s e s t r a t eg i a s de t i po au toges t i vo . E l g rupo en
tonces se ap rop ia de l a pa l ab ra , r e f l ex iona y ope ra de
u n a m a n e r a n u e v a , l u c h a n d o a h o r a p o r a q u e l l o q u e
e s p o s i b l e y e s a d e m á s d e s u i n c u m b e n c i a . T o d a u n a
p r o p u e s t a d e d e s t e r r i t o r i a l i z a c i ó n . L a r e a c c i ó n i n s t i t u c i o n a l d e b e d e s m a r c a r s e e n t o n c e s d e s u m e c á n i c a
a n t e r i o r y a q u e l o s s o s t e n e d o r e s d e l p r o g r a m a s e h a n
1 7 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 178/310
"movido" de su lugar. Así, los participantes se en
cuentran consigo mismo —que ya son otros— a través
de la respuesta institucional; todo lo cual sorprende
alegremente. Pueden ser ahora protagonistas.
BIBLIOGRAFÍA
CLAS TRES, Pierre, La Société Contre L 'Etat, Les Edit ions de
Minui t , Paris , 1974.FoLADORl, H., Notas para una conceptualización de la vio
lencia, www.psicologiagrupal.ci , 2006.
FoLADORl, H., Burn-out: El trabajo psíquico con equi
pos de salud", en Oblitas, Luis (C'omp.) Manual de
Psicología Clínica y de la Salud Hospitalaria, Bogotá
( l i b r o e l e c t r ón i c o :www. p s i c o l og i a c i e n t i f i c a . c om /
libropsclinicaysalud.exe), 2004.FoucAULT, M. (1979) Microfísica del poder. La Piqueta,
Madr id , 1992.
KAES, Rene, Sufrimiento y psicopatología de los vínculos
insti tuidos, en Sufrimiento y psicopatología de los vín
culos institucionales, Paidós, B.A., 1998.
KAES, Rene, Realidad psíquica y si ihimiento en las insti
tuciones, en La institución y las instituciones, Paidós,B.A., 1989.
178
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 179/310
II PARTE
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 180/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 181/310
LAS INSTITUCIONES Y EL PENSAM IENTO
En el transcurso de intervenciones insti tucionalessurgen preguntas en el analista acerca de las habilidades
que tiene el grupo institticional con el cual trabaja, de
visualizar determinados fenómenos y acerca de la posibi-
lidaci de reflexionar sobre los mismos. Dicha pregunta es
extensiva a la sociedad en general. ¿Bajo qué condiciones
el discurso social puede tornarse autorreflexivo, pregun
tándose acerca de la sociedad misma como constructorade su devenir? ¿Es posible tomar el discurso que se pro
duce como objeto de estudio? Su factibilidad depende de
una cierta distancia "óptima". Lo de "óptimo" t iene que
ver con una gama de distancias; se podría pensar que en la
medida en que se puede tomar mayor distancia, es posible
hacer reflexiones que no se podrían realizar desde una
distancia menor. All í es donde la implicación determina,
tanto para el analista como para los participantes. Pero
a su vez, la distancia posible del especialista con la insti
tución tiene que ver con la manera como la institución
transmite su lógica de funcionamiento, y "atrapa" en ella
al analista; por supuesto, también al grupo insti tucional.
Bleger (1966:91) había observado que "Por respon
der a las mismas estructuras sociales, las insti tuciones
tienden a adoptar la misma estructura de los problemas
que t ienen que enfrentar". Más adelante, hablando de los
manicomios y asi los complementa:
Como en ningún otro caso, se hace aquí evidente el hecho de que la institución tiende a
adquirir la misma estructura y el mismo sentidoque el problema que se propone resolver. El asilo tiene en su organización la misma alienaciónque sus pacientes. (...) Los locos, las prostitutas
181
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 182/310
y delincuentes son los síntomas de una sociedadperturbada, y las insti tuciones t ienden a reprimiry segregar tanto como la sociedad misma ya quelas inst i tuciones son los inst tumentos de esta
li l t ima".
Mas a l l á de e s t a no t ab l e y t e r ro r í f i ca obse rvac ión
q u e m u e s t r a l a c o n t r a d i c c i ó n e n t r e l o s o b j e t i v o s q u e l a
i n s t i t u c i ó n se p r o p o n e y a q u e l l o q u e h a c e e n r e a li d a d , m e
i n t e r e s a p l a n t e a r m e l a p r e g u n t a p o r l a s r a z o n e s q u e d a r í a n
cuen ta de e sa fo rma de ope ra r . Es dec i r , i n t e r roga r se sob re
por qué en l a s i ns t i t uc iones , donde hay e spec i a l i s t a s , t é c
n i c o s , p r o f e s i o n a l e s , g e n e r a l m e n t e p e r s o n a s k i c i d a s y b i e n
i n t e n c i o n a d o s , q u e m a n i f i e s t a m e n t e se c o m p r o m e t e n a
l le v a r a d e l a n t e d e t e r m i n a d o s p r o y e c t o s , o b j e t i v o s q u e
ha cen a la "g ran de za " de la i ns t i t uc ión en la cua l t r aba ja n ,
en los hechos , se ven l l evados a ac tuar en una lóg ica abso
l u t a m e n t e c o n t r a r i a c o n l a e x p l i c i t a d a y a a r r i b a r a m e t a s
i a t rogén icas en l a s que l e jos de so luc iona r e l p rob l ema
t e r m i n a n r e p r o d u c i é n d o l o u n a y o t r a v ez .
Por eso , c reo que hay a lgo que no puede ser n i v i s to
n i pensac io , cuando se e s t á en l a i ns t i t uc ión . Hay un p ro
b l ema de l óg i ca que se impone más a l l á de l o e spc rab l e ,
h a y m e c a n i s m o s q u e o p e r a n p a r a q u e d e t e r m i n a d a s r e a l i
d a d e s a p a r e z c a n c o m o n o v i s t a s y h a y d i s c u r s o s q u e o m i
ten reg is t ra r y re f lex ionar sobre c ier tos temas . E l servic io
q u e l a i n s t i t u c i ó n b r i n d a a l p ú b l i c o p a r e c e n o p o d e r d e s
l i ga r se de un t r aba jo de au to t r e f l ex ión que l a i ns t i t uc ión
neces i ta rea l izar en su in ter ior .
A s í , l a i n t e r v e n c i ó n i n s t i t u c i o n a l n o p u e d e d e j a r d e
tomar en cuen ta e s tos obs t ácu los que se ha l l an en l a ó rb i
t a de l a l óg i ca de l pensa r , e s tos mecan i smos no consc i en t e s q u e d e t e r m i n a n d r á s t i c a m e n t e l o s t e m a s a b o r d a b l e s ,
a s í c o m o o t r o s p r o h i b i d o s , q u e s e g u a r d a n e n s e c r e t o y
que conf iguran e l r eg i s t ro de l d i scur so de l o no d i cho ins -
1 8 2
http://psikolibro.blogspot.com
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 183/310
titucional. Hay allí una relación con el poder, porque es
desde el poder que es posible normar los temas institucio
nales y la institución asume entonces, de manera firme y
decidida, el control de aquellos que la integran.Es sobre estos problemas que se centrarán los capítu
los siguientes, pretendiendo echar alguna luz acerca de los
mecanismos que operan para que estas lógicas iatrogénicas
se impongan.
18.3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 184/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 185/310
LA INSTITUCIÓN DE LAS ORGANIZACIONES
NO GUBERN AM ENTALES Y SU CRISIS
I n t r o d u c c i ó n
El pasaje de la d i c t ad ur a a la "d em oc rac i a" s i gn i fi có
t jue l a s ONCJ t r ans i t a r an por una c r i s i s ya que t uv i e ron
que repensar su des t ino . La cr i s i s fac i l i t a a su vez que
sa lgan a l a l uz a lg tmos imp l í c i t os sob re l os que muchasO N C I h a n f u n c i o n a d o h a s t a a h o r a , e s to e s , e n t r e o t r o s ,
e l ac to de bene f i cenc i a que de f ine su acc iona r , en t an to
s o n c a p t a d o r a s d e f o n d o s p a r a i n t e r v e n c i o n e s s o c i a l e s .
Se ana l i z a en tonces como t ema cen t r a l l a e s t ruc tu ra de l a
b e n e f i c e n c i a c o m o i n s t i t u c i ó n , lo s e n c a r g o s q u e la m i s m a
con l l eva y l os amar res e s t ruc tu ra l e s que l a sos t i enen , a s í
como los r iesgos c ié sus acc iones . Se t ra ta de pensar acercade las f i suras es t ruc tura les de es te t ipo de ins t i tuc ión.
D e v e n i r d e la s O N G
A m é r i c a L a t i n a f u e , d u r a n t e l o s 8 0 , c e n t r o d e " i n v e r
s ión" pa ra mú l t i p l e s fundac iones ex t r an je r as a t r avés de l a s
O N C q u e se f u e r o n c r e a n d o e n v a r io s p a í s e s. L a r e p r e s i ó n
p o l í t i c a d u r a n t e l a s d i c t a d u r a s , l a p o b r e z a c r e c i e n t e , p r o
b l e m a s s o c i a l e s , e t c . , u r g í a n t o m a r e n c u e n t a u n a " n e c e
s idad": l a de dar as i s tencia de d iversas maneras a sec tores
m u y a m p l i o s d e la p o b l a c i ó n c ]ue se v i e r o n " m a r g i n a d o s " '
' El término "marginación " resulta una noción equívoca ya que alude
simultáneamente a diversos procesos y lugares de los más dispares. Sibien no se pretende realizar im análisis exhausrivo de sus sentidos, creo
q ue vale la pena deslindar algunos de manera breve;
185
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 186/310
de las políticas oficiales. El procedimiento de fundación
fue claro: un equipo de personas, en general de profesio
nales en algo, elaboraban un proyecto asistencial dirigido
a determinado sector social indicado como "privilegiado"(por ser objeto de acciones que captan fondos especiales),
- En primer Itigar hay que dccit que marginal viene de margen, o seaque la noción hace a ima cierta ubicación, a una topología, a un ciertolugar respecto a otro que sería el centro. C'laro está, las anotaciones "almargen", por su lugar, resaltan más que lo que está en el centro: l lamanla atencicín.- Jurídicamente apunta a estar "al margen de la ley" lo que constituyeun contrasentido ya que los primeros que se marginaron fueron los movimientos golpistas. Pero como el que tiene el poder es el que dicta lasnormas, "marginado" en América Lat ina nombra a ac¡t iel los individt iosque configuran los perseguidos polít icos por "atentar" contra el régimenestablecido, aunque sea de (acto.- Ideológicamente, marginados son aíj t iellos que no participan de la ideología ohcial y qu e prom uev en ideas "totalitarias " u otras que llevarían -e nla opinión de algunos (radicales)— a la desintegración social y al caos.
- Socialmente, el marginatio es aquel que está al margen de "la sí^cied.td \pero la sociedad aparece definida en términos de sociedad desarrollada,por lo que el marginatio es el que no hace mía vida social como "todos".At|uí hay dos matices: 1) la marginación con respecto a la sociedad deeonstmio en términos de Sííciedad "avanzada", aquel que no tiene paracomprar cosas , objetos de consumo, y 2) la marginación en términos devida rural (más "salvaje" o "primitiva" y atrasada) como opuesta a la vidaci tadina (supuestamente más civi l izada) .A su vez, y sobre todo en las ciudades, marginado lambién es aquel quecarece de los servicios elem entales , ya sea po rqu e por el lugar do nd e vive
no llega luz, agua potable, teléfono, transporte ptíblico, correo, etc. , yaporque, por el motivo que sea, no cuenta con servicios como educación,salud, vivienda, prestaciones sociales, etc.- Laboralmente, el matginado es el desocupado, parcial o totalmente,o que trabaja en tareas no reconocidas como "trabajo": prostitución,pepenadores, tragaftiegos, etc. Aquí también habría que tibicar a losjubi lados. . .- Educativamente, el marginado es el analfabeto o que cuenta con nivelesde "instrucción" mínimos en función de ciertos cri tet ios "deseables".' Subjet ivamente, marginado es el que "se margina" de un grupo, porlo cual es culpable de su propia marginación. Interesante conclusión yaqu e exime a los demás de toda responsabilidad y además lo hace objetoicieal para ser util izado como chivo expiatorio por parte del grupo. Ensuma, y para decirlo en pocas palabras, los marginados son los malos. Esel problema de las nociones funcionalistas.
186
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 187/310
se con stituían en un a O N G y solicitaban financiamiento
a asociaciones y fundaciones fundamentalmente europeas,
aunque también norteamericanas y/o locales.
Si el proyecto era aprobado, recibían los fondos solicitados durante el plazo convenido y podían ejecutar su
trabajo. Finalizado el plazo, un informe detallado tanto
de acciones como de gastos, y luego de dificultosas nego
ciaciones, se podía abrir la puerta a una nueva "contrata
ción" por otro período. De hecho, a través de ese sistema
se pudieron realizar en América Latina proyectos bastante
novedosos y "beneficiar" a sectores más o menos extensos de la población. Frente a la ruptura primero y luego
destrucción del miuo de Berlín y ante la angustiante si
tuación para los europeos de ver las "necesidades" de sus
vecinos (realidad amenazante, emigración masiva con su
efecto xenófobo) dichos fondos se han ido canalizantio a
nuevos destinos, lo que hace que América Latina ya no sea
más el lugar "privilegiado" para que las O N G con tim iensiendo financiacias. Se agrega a lo anterior lui matiz polí
tico que es el "retorno" a la democracia de algunos países,
t |ue supuestamente haría innecesaria la "ayuda", vale de
cir, los gobiernos ahora elegidos "democráticamente" en
tanto representantes de la población, deberían asumir a su
vez la cobertura de muchas de las acciones que las ONG
habían estado realizando. En todo caso, las democracias"tuteladas", como se las llama en algunos espacios -al ser
su desarrollo vigilacio por los mandos militares— tienen un
importante papel cjue jugar por su "representabiiidad", ya
que para los sectores europeos t]ue respaldan las ONG la
presencia militar no es un elemento discriminador sufi
ciente: la democracia progresa.
Es cierto que aquí se cuela una determinada ideología que partiendo de la categoría de "población en riesgo"
edifica toda una postura de "asistencia" social por cuanto
187
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 188/310
hay un r iesgo —debe entenderse de v ida— s t i sc i tado por
una marg ina l idad gene rada por l a s po l í t i cas o f i c i a l e s r e
p res ivas jus t i f i cadas por l a neces idad de i n t roduc i r e l neo-
l i be ra l i smo a u l t r anza . Es dec i r , e l r i e sgo apa rece seña l adoe n e l s e c t o r s a l u d , e d u c a c i ó n , t r a b a j o b á s i c a m e n t e , i n s c r i
b i é n d o s e c l a r a m e n t e e n u n a p r o b l e m á t i c a d e t i p o s o c i a l .
Pero da la casual idad de que a ese r iesgo subyace
o t r o d e t i p o p o l í t ic o - q u e n o se m e n c i o n a - y q u e t e r m i
na o r i en t ando l a s l í neas de acc ión más gene ra l e s de e s tos
g r u p o s . E l " r i e s g o " d e q u e e l i n c r e m e n t o d e p o b l a c i ó n
m a r g i n a d a c u l m i n e e n u n a s e r i e d e i m p o r t a n t e s m o v i m i e n t o s s o c i a l e s q u e u n i f i c a d o s e n u n p r o y e c t o p o n g a n e n
t e l a de ju i c io l a pe rmanenc ia de l s i s t ema neo l ibe ra l , que
l o s m i s m o s m i l i t a r e s i m p l a n t a r o n e n A m é r i c a L a t i n a e n l a
década de l os 70 y que cu idan ahora desde bas t i dores . Y
este doble nivel entre el r iesgo social y el r iesgo pol í t ico es
e l q t i e de f ine l os l i neamien tos de l a s fundac iones que r e s
pa lda n la s O N G , ya qu e son los go b ie rno s de e sos pa í sese u r o p e o s lo s q u e t e r m i n a r o n m a n i f e s t a n d o s u r e c o n o c i
mien to de l os r eg ímenes mi l i t a r e s y l uego favorec i e ron e l
s u r g i m i e n t o d e las O N G c a s u a l m e n t e p a ra " s o s t e n e r " d e
a l g i i n m o d o a c c i o n e s q u e e l m o d e l o n e o l i b e r a l d i c e h a b e r
a b a n d o n a d o . S e t r a t a d e l d o b l e j u e g o d e l c a p i t a l i s m o — t a n
conoc ido y t an sen t ido— que pa rcha con acc iones aq t i e l l os
p u n t o s d é b i l e s , i n o c t d a n d o , p o r l a n a t u r a l e z a d e l a e s t r u c -
~ No creo conveniente discutir atjuí el problcniu de las determinaciones ylimitaciones que a su ve/ , los ptoyectos tienen en sí mismos. Muchos técnicos de las ON Cí se an im an a sostener qu e no sufrieron "rec ortes" o quesus proyectos tueron aprobados tal cual por las fundaciones extranjeras,significando co n ello que los euro peos se "tra gar on" la "semilla revo lucionaria" implícita en el mismo. Hasta podría creer que esto es vercíad. Perosoy un poc o m ás cscéptico p or aq uello efe la implic ación : es decir, de q ué
modo cada quien está metido, se la juega, manifiesta su deseo, en lo quehace. En este caso, el primer objetivo del equipo técnico es hacer que elproyecto sea vendilile "en Europa", para lo cual ya se conocen algunasde las condicio nes que deb e cum plir es te. En sum a, la autocen sura pue deser más peligrosa t]ue aquella t]ue proviene del exterior.
1 8 8
s
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 189/310
t u r a mi sma que t r ansmi t e , una sue r t e de pa rá l i s i s en l a s
ins t i t t i c ioncs , como o t r a fo rma más de con t ro l soc i a l y
p o l í t i c o .
D i c h o d e o t r o m o d o , las O N G se c o n s t i t u y e n e n
u n l u g a r s i n t o m á t i c o q u e a p a r e c e e n l o m a n i f i e s t o c o m o
un a ay ud a l it il , p l an i f i cada , a rm ón ica c i n t e r e sa da en el
h o m b r e , su c r e c i m i e n t o y d e s a r r o ll o . P o r o t r o , en t a n t o
a d o p t a n e l m o d e l o d e l a b e n e f i c e n c i a , e s t r u c t u r a n a l a s
i n s t i t u c i o n e s s e g i i n d i c h a i d e o l o g í a , e n l a c u a l , c o m o
dice e l d i cho popu la r "a caba l lo r ega l ado no se l e mi ran
l o s d i e n t e s " , y e n t o n c e s t o d o s e n l a e n t i d a d t e r m i n a nop er an do —de u n o u o t ro modo— seg iin el m od e l o de l a
b e n e f i c e n c i a i m p u e s t o . L a e s t r u c t u r a b a s e d e t o d o e s t o
pasa po r el t r a s f on do d e h u r t o y exp lo t ac ió i r qu e d esd e
el " d e s c u b r i m i e n t o d e A m é r i c a " , E u r o p a p r i m e r o y lo s
E E . U U . d e s p u é s h a n s o m e t i d o a L a t i n o a m é r i c a y al r e s to
d e l I c r e er M u n d o . E x p l o t a c i ó n d e la s r i q u e z a s n a t u r a l e s ,
p o l í t i c a s c o l o n i a l i s t a s , m a n o d e o b r a b a r a t a , e s c l a v i t u d ,i nvas ión , e t c . , a pa r t i r de l os i n t e r e ses de l cap i t a l ma te
r ia l i /, ado en la pen et ra c i ón de las t ra ns na cio na le s . A s í se
p u e d e h a b l a r d e u n l u g a r d e v í c t i m a s d o n d e s e h a c o l o
c a d o a L a t i n o a m é r i c a . E s t e a s p e c t o e s t r u c t u r a l c o n s t i t u y e
a n u e s t r o j u i c i o u n m e c a n i s m o d e c o n t r o l s o c i a l , y a q u e
a t a de manos a l os p ro fes iona l es sopor t e s en ac t i t udes pa
t e rna l i s t a s y de au toex igenc i a cu lposa que l os ob l iga a da rm á s d e l o c o n v e n i d o p o r q u e " c o m o h a y o t r o s q u e p o n e n
e l d i n e r o , y o t e n g o q u e , a l m e n o s , p o n e r e l t r a b a j o " ' .
Es t e mode lo no debe de ja r de gene ra r sus e fec tos en
l a "pob lac ión en r i e sgo" , en l a cua l hab r í a que i nc lu i r a
los "especia l i s tas en r iesgo" que son aquel los que a su vez
l a b o r a n e n l a s O N C í . P o r q u e e n t o d o c a s o , l a s f u n d a c i o
nes ex t r an je r as no de jan de gene ra r " fuen tes de t r aba jo" :e sa e s l a i l u s ión que a su vez venden . A l mi smo t i empo
la r e l ac ión de l p ro fes iona l con e l "c l i en t e" e s t r ansmisora
189
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 190/310
- c o m o d e m a n e r a s u b l i m i n a l - d e e s t e t i p o d e i m p l í c i t o
q u e n o d e j a r á d e c o n d i c i o n a r d e v a r i o s m o d o s a q u e l l o q u e
se r ec ib e t a n b o n d a d o s a m e n t e .
Pe ro l o más g rave , a mi ju i c io , e s t á en que e l mode lod e O N G , en r a n t o e s t r u c t u r a d o s o b r e u n s i s te m a finan
c i e ro de bene f i cenc i a , no hab i l i t a pa ra pasa r a o t r o m od e
l o p r e t e n d i d a m e n t e a u r o g e s t i o n a d o . H e a q u í l o p e l i g r o s o .
Y no hab i l i t a porque l a sub je t i v idad de l a bene f i cenc i a
i m p l i c a u n c o m p r o m i s o c u l p o s o q u e i m p i d e m u c h a s v e
ces pensa r l a s cosas de o t ro modo , va l e dec i r , r ompiendo
con l a bene f i cenc i a y r enunc iando a l I t i ga r de v í c t imas .P l a n t e a r s e l a n e c e s i d a d d e t r a b a j a r ( a u t o g e n e r a r g r u p a l -
mcn te sus p rop ias fuen tes de t r aba jo ) s e opone a l a au -
to imagen idea l i z ada de l a "ayuda" que e s necesa r io p res t a r
a la "poblac ión en r iesgo" , con la cua l los especia l i s ta se
iden t i f i can . En todo caso , r e su l t a c l a ro que " l a ayuda"
d e b e p o d e r c a m b i a r d e l u g a r " : d e b e p o d e r p a s a r d e l l u g a r
de meta al lugar de efi^cto: solo se podrá ayudar al ot ro s is e puede hace r a lgo cons igo mi smo. E l o t ro se r á e l e fec to
de mi capac idad de hace r cosas , p roduc i r , t r aba ja r y no
podrá se r e l ob je to de mi p royec to . Pe ro e s t e cambio e s
e n o r m e m e n t e r e s i s t i d o y a q u e s u p o n e d i v e r s o s p r o c e s o s
de e l aborac ión , a s abe r :
- r e n u n c i a a l p a t e r n a l i s m o d e l a b e n e f i c e n c i a q u e p o r
s u p r o p i a n a t u r a l e z a e s t r u c t u r a y c o n d i c i o n a l a a c c i ó n d e t r a b a j a r c o m o a y u d a .
—renunc ia a l l uga r de l "dador " de "ayuda" a o t ros ,
-aná l i s i s de l a s cond ic iones ob je t i vas de l t r aba jo que
se r ea l i z a , pa ra pensa r l a "p roduc t iv idad" seg t in l a s
d e t e r m i n a c i o n e s c a p i t a l i s t a s .
—renunc ia a una c i e r t a mezc l a i deo lóg ica en t r e t r a
ba jo y iBÜi tancia en la cua l t raba jar y cobrar por é l ,e s t á m a l v i s t o ( e n d e t e r m i n a d a " i d e o l o g í a " s o c i a l i s
t a ) , y co t i l o l a mi l i t anc i a no se cob ra , s e confunde
1 9 0
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 191/310
a u t o m á t i c a m e n t e a la m i l i t a n c i a c o n l a b e n e f i c e n c i a
y l a so l i da r idad .
—renuncia a l lugar de v íc t ima (soc ia l y pol í t i ca) y a
los enormes bene f i c ios —como los bene f i c ios s ecunda r ios de l s í n toma— que se r v í c t ima imp l i ca .
De hecho, lo que se quiere resa l ta r es que in teresa ana
l izar l a benef icencia por e l t ipo de re lac ión par t icular que
es t ab l ece ; e s to e s , un mode lo de dependenc i a que como t a l
impone. Mues t ra as í e l e je rc ic io de un poder ver t ica l que se
encubre en una apa r i enc i a de des in t e r é s y bondad .
E l t r á n s i t o a l a d e m o c r a c i a
U n a i n t e r r o g a n t e q u e m e i n q u i e t a d u r a n t e e s t a s r e
f lex iones se cen t r a en l as de t e r m ina c io ne s de l as O N G en
los dos pe r íodos en que se hace r e fe r enc i a : S i b i en su rgen
d u r a n t e l o s g o b i e r n o s de jacto, se a d e c ú a n p a r a p e r m a n e c e r d u r a n t e l o s g o b i e r n o s " d e m o c r á t i c o s " . P e r o m i e n t r a s
b a jo lo s g o b i e r n o s m i l i ta r e s c o n s t i t u y e r o n b i i s q u e d a s
a u t o g e s t i o n a d a s c o l e c t i v a s d e t r a b a j o ( a n t e l a e n o r m e d e s
o c u p a c i ó n g e n e r a d a p o r e l " a j u s t e " d e l m o d e l o s o c i o e c o
nómico) pa ra r e sponder a l a s amp l i a s neces idades soc i a l e s
de ayuda , y has t a con p re t ens iones de l og ra r un poder po
p u l a r p a r a l e l o , e n t i e m p o s a c t u a l e s s e h a n c o n v e r t i d o e n
p e q u e ñ a s e m p r e s a s d e l s i s t e m a , p e r d i e n d o b u e n a p a r t e d e
su f inalidad po l í t i ca y so br ev iv ien do grac ias a l a ha b i l id ad
p a r a " g a n a r " l i c it a c i o n e s . E n s u m a , m u c h a s se h a n c o n s
t i t u ido en consu l to ras pa raes t a t a l e s . Es dec i r , ¿qué ha su
ced ido con e s t e p roceso de i ns t i t uc iona l i z ac ión en e l cua l
pa rece t ]ue se ha pe rd ido e l o r igen au toges t i vo a s í como l a
c o n s t r u c c i ó n d e u n i n c i p i e n t e p o d e r p a r a l e l o ?
En todo caso , hab r í a que d i scu t i r l a r e l ac ión en t r e l a
ví c t i m a de un a acc ión —la qu e a su vez es tá fec had a c o m o
191
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 192/310
hecho soc i a l— y e l imag ina r io que imp l i ca sen t i r s e v í c t ima
- q u e a l u d e a u n a p e r m a n e n c i a e n u n d e t e r m i n a d o l u g a r
s o c i a l , q u e d e m a n d a t m a y o t r a v e z p o r u n a " r e p a r a c i ó n "
a t odas l uces impos ib l e . Hcge l en l a d i a l éc t i ca en t r e e lamo y e l e sc l avo hab ía ana l i z ado e s t e t i po de r e l ac ión .
En e l caso que nos ocupa , e s i ndudab le que v iv i r se co ino
v íc t ima es v iv i r se como esc l avo : e s hace r se ca rgo de l de
seo de l amo. La v í c t ima t i ende a e t e rn i za r se en e l s en t i r s e
víc t ima lu i l i zancio para e l lo buena par te de su energ ía y
a b a n d o n a n d o o t r a s p o s i b i l i d a d e s m á s c r e a t i v a s y r i c a s d e
rea l i z ac ión . C reo que e l p rob l ema es t á no t an to en cómolas v íc t imas se v iven a s í mismas , s ino e l lugar que las
mismas t i enen en e l d i scurso of ic ia l , ya que es pos ib le que
no l e s quede o t r a a l t e rna t iva . Es e l p rop io Es t ado e l q t i e
e t iqueta y es desde a l l í c ]uc hace "uso" de la v ic t in i izac ión
con ob je t i vos poco c l a ros .
E n u n a n á l i s i s e s t r a t é g i c o h a b r í a q u e p e n s a r t a m b i é n
t ] u e l a s O N C ] c u e n t a n e n s u h a b e t c o n u n a h o n d a e x p e r i enc i a en l a e l aborac ión de p royec tos v i ab l e s ( ¿a iuoges -
t i onad os? ) y co n un baga je de exp e r i en c i a de n ego c i ac ió n
nada desp rec i ab l e , s i han pod ido so r t ea r l os r cc ]u i s i t os de
l a s " n o r m a s d e c a l i d a d " d e l o s e u r o p e o s . . .
L a e s t r u c t u r a d e l a b e n e f i c e n c i a
La es t r t i c tura de la benef icencia se sos t iene en base
a u n p r o d u c t o q u e s e c o m p a r r e ; e n t o d o c a s o , e s u n e x
c e d e n t e q u e s e d i s t r i b u y e l o q u e n o s o l a m e n t e n o p o n e
en pe l ig ro e l ingreso de l benefac tor , s ino c j i í e además por
con taminac ión de e sa i deo log ía r e l i g iosa de "da r a l os po
b r e s " , provee a l bene fac to r de tm bene f i c io ad i c iona l , e s
deci r , saca nuevo benef ic io de l benef ic io ya sea porque de
ese m o d o acc ede —en e l m ás a l l á - a u n e s t a tu s d i fe r e n t e
1 9 2
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 193/310
—ya porque en e l más acá— rec ibe r econoc imien tos soc i a l e s
p o r s u s a c c i o n e s , e i n c l u s o , c o m o s u c e d e e n m u c h o s p a í
ses, la s d o n a c i o n e s s o n d e d u c i b l e s d e i m p u e s t o s , a u n q u e
p u e d a n p r o v e n i r d e l a s o c i a l d e m o c r a c i a .C o m o d o n a c i ó n , s e t r a t a d e u n r e g a l o o d á d i v a q u e
c o m o t a l d e b e s e r a c e p t a d o , n o h a y n e g o c i a c i ó n n i c o n
dic iones , as í es : o se lo rechaza de p lano o se lo acep ta
s in pe ros . Ahora b i en , e l r ega lo no de ja de gene ra r una
s i t u a c i ó n p a r t i c i ü a r e n l a r e l a c i ó n h u m a n a , u n a s i t u a c i ó n
de des igua ldad ya que a lgu i en da s in r ec ib i r - a l menos de
manera d i rec ta— del o t ro c ]ue resul ta benef ic iado. Se prod u c e u n a s i t u a c i ó n d e p o d e r , d e " i m p o s i c i ó n " s o b r e t o d o
c u a n d o h a y n e c e s i d a d . E s e x t r a ñ o p e r o e n l o s p u e b l o s
a m a z ó n i c o s c a r a c t e r i z a d o s p o r a l g t m o s c o m o " p r i m i t i v o s "
las n o r m a s so n m u y o tr a s . C l a s tr e s ( 1 9 7 1 : 1 5 ) c o m e n t a :
" fo d os l os qu e qu i e ren a lgu na cosa l a co ns igu en , en la
m e d i d a d e n u e s t t a s p o s i b i l i d a d e s , y s i e m p r e a c a m b i o d e
ot ra cosa : puntas de f lecha , ( . . . ) . Los yanomani ent re e l losj a m á s d a n a l g o s in n a d a a c a m b i o , p o r l o q u e c o n v i e n e
h a c e r l o m i s m o " .
¿Sab idur í a de l "p r imi t i vo"? No sé , pe ro s í me pa rece
s i g n if i c a ti v o q u e e n la s s o c i e d a d e s " p r i m i t i v a s " n o h a y
d e s i g u a l d a d e s , en t o d o c a s o , s e c u i d a n m u y b i e n d e n o
f o m e n t a r l a s .
A h o r a b i e n , l a b e n e f i c e n c i a t i e n e u n s e n t i d o p a r t i cu l a r ya c ]ue se co ns t i t u ye po r su i n t e n c i ón m an i f i e s t a
en una "ayuda" . Pe ro da l a casua l idad de que l a ayuda se
o p o n e a l t r a b a j o , e l q u e q u e d a o p a c a d o p o r e s t a d o n a c i ó n .
¿Os ten t ac ión de l a ayuda? No es necesa r i a ; e l p rop io ac to
d e l a d o n a c i ó n e s t r u c t u r a l a r e l a c i ó n , p o n i e n d o e n j u e g o
una pa r t i cu l a r d i a l éc t i ca de l pode r , a s abe r :
E l donan te ape l a a un ac to de p ro f i ando ag radec i mien to e t e rno por l o que su poder s e i ns t a l a en un luga r
d o n d e i g n o r a r l o i m p l i c a u n a c o n d e n a m o r a l . P e r o e l q u e
1 9 3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 194/310
r r aba ja con l a donac ión e s e l o r ro , s i n embargo , su p ro -
y e c r o q u e d a e c l i p s a d o y a q u e r o d o l o p r o d u c i d o r e m i r e a l
p a t r i m o n i o d e l b e n e f a c t o r . E s c o m o q u e e l t r a b a j o y a n o
l es pe r r enece a sus dueños , rodo fue pos ib l e a pa r r i r de l ad o n a c i ó n . P e r o p u e d e d a r s e e l c a s o d e q u e e l r e c e p t o r g e
n e r e a l g o d e r a l i m p o r t a n c i a q u e a d q u i e r a m á s r e n o m b r e ,
r e c o n o c i m i e n t o , p o d e r , q u e e l o b r e n i d o p o r e l b c n e f a c r o r .
E n r o n c e s , e l r e c e p t o r p u e d e p r e t e n d e r r i r a n i z a r a l b c n e
f a c r o r c o n n u e v a s d o n a c i o n e s , s o p e n a d e d c m u i c i a r s u t a
cañe r í a . Es to ú l r imo subs i s t e en e l n ive l de l o imag ina r io
(en l a s fundac iones ) , s e exp l í c i t a en más de una opor tun i dad en las re lac iones con los especia l i s tas .
S i l a bene f i cenc i a gene ra una s i ruac ión des igua l , e s
ev iden te que e l que ha r ec ib i t l o s e encuen t r a en l u i a pos i
c i ó n i n c ó m o d a , h a s t a p o d r í a m o s d e c i r q u e d e b e i n h i b i r
s u r a b i a p o r n o p o d e r d e n u n c i a r l a d e s i g u a l d a d y a q u e e n
t o n c e s se h a c e a c r e e d o r d e u n a s a n c i ó n ; e n ú l t i m a i n s t a n
c i a de be r en tm c ia r a la "a yu da " . Si acep t a , e s to no pu ed ede ja r de gene ra r c fec ros . Pe ro además , como e l r r aba jo ha
s ido desva lo r i zado en favor de l a "ayuda" , su r r aba jo aun
q u e s ea r e m u n e r a d o n o a lc a n z a a p a g a r "la b o n d a d " d e l
d o n a n t e . S o l a m e n t e s e p u e d e e q u i l i b r a r l a s i t u a c i ó n s i e l
b e n e f i c i a d o r e p r o d u c e e n a l g i i n o r r o e s t e m o d e l o d e " d o
n a c i ó n " . P e l i g r o s a s i t u a c i ó n d o n d e l a e s t r u c r t i r a g e n e r a
m e c a n i s m o s p a r a s u r e p r o d u c c i ó n y p e r p e r u a c i ó n .D e b e m o s a g r e g a r u n d e r a l l e m u y s i g n i f i c a t i v o q u e
t iene que ver con la esca la soc ia l : La donación par re de las
c l a ses o sec ro rcs más pud ienres , que i nc iden a t r avés de
los especia l i s tas (sec tores medios) , los que a su vez operan
sob re l a "pob lac ión en r i e sgo" (c l a ses pauper i zadas y p ro
le tar ias ) , los que a su vez ac t i í an . . . La d i ferencia r iende a
a c r e c e n t a r s e . E s t o h a c e q u e a u n q u e s e r e p r o d u z c a e l m o d e l o , s iempre se es rá en fa l ra , ya no se a lcanzará a igualar
l a d e s i g u a l d a d c r e a d a : n u e v o s m o n t o s d e i n s a t i sf a c c i ó n ,
1 9 4
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 195/310
ans i edad y ag res ión . Lo más g rave e s l a s i t uac ión de i n
h i b i c i ó n d e l a a g r e s i ó n : n o s e p u e d e " m o r d e r l e l a m a n o a
qu ien da de comer" , l o s su je tos en e s t e l uga r no pueden
expresar su rab ia .S o s t e n g o q u e la s i t u a c i ó n d e b e n e f i c e n c i a o p e r a
como un dob le v íncu lo —scg i in l o e s t ab l ec ido por l a Es
c u e l a d e P a l o A l t o - y a q u e d e n u n c i a r e l m o d e l o y s a l i r s e
d e l c a m p o e s q u e d a r s e s i n l a d o n a c i ó n , s i n e l t r a b a j o .
Pe ro en tonces , cuando se l a acep t a , s e e s t á a t ado a una
es t ruc tu ra donde s i b i en se puede hace r , en l o man i f i e s to ,
l o que se qu i e re , en l os hechos no se puede hace r más quel o c o n t r a r i o : r e p r o d u c i r u n a y o t r a v e z l a e s t r u c t u r a i m
p u e s t a . E l c o m e t i d o e s " a y u d a r " d e s i n t e r e s a d a m e n t e y , s i n
e m b a r g o , l o q u e s e p r o p o n e p o r m e d i o d e l a e s t r u c t u r a e s
una v io l enc i a que se veh i cu l i z a a t r avés de una "ayuda"
c o n d i c i o n a d a .
E n r e a l i d a d , e s c o n v e n i e n t e n o s e r t a n i n g e n u o y
a t r e v e r s e a v e r q u e la s O N G h a n p a s a d o a o c u p a r u nl u g a r s i m i l a r a a q u e l q u e h a n c u m p l i d o l o s i n s t i t u t o s
d e i n v e s t i g a c i ó n d e u n i v e r s i d a d e s o c e n t r o s e s t a t a l e s e n
o t r a s é p o c a s . S e h a g e n e r a d o u n l u g a r m e j o r c a m u f l a d o
p a r a q u e p u e d a c u m p l i r l o s c o m e t i d o s q u e s e p e r s i g u e n ,
f l s ev iden te que l os cos tos de mano de ob ra son en e l
T e r c e r M u n d o m u c h o m á s r e d u c i d o s q u e e n e l P r i m e r
M u n d o . P o r e l l o , r e a l i z a r u n a i n v e s t i g a c i ó n s i s t e m á t i c ae n e l T e r c e r M t u i d o r e s u l ta e n u n a h o r r o c o n s i d e r a b l e d e
recur sos . C^uando o t ro ra d ive r sas i ns t i t uc iones p i i b l i cas y
p r i v a d a s a p r o b a b a n p r o y e c t o s d e i n v e s t i g a c i ó n d e i n s t i t u
t o s , p o r e j e m p l o d e u n i v e r s i d a d e s r e c o n o c i d a s , n o h a c í a n
o t r a cosa más que en fa t i z a r l a neces idad de l cap i t a l i smo
d e a r r i b a r a u n a m a y o r e f i c i e n c i a — s i e m p r e e c o n ó m i c a -
s o b r e t o d o c u a n d o n u e s t r a s u n i v e r s i d a d e s m a n t i e n e n apesar de todo un buen n ive l en la f ia rmación de técnicos
e i n v e s t i g a d o r e s .
195
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 196/310
A n u e s t r o j u i c i o , el f e n ó m e n o a c a e c i d o c o n la s O N G
es s imi l a r a l desc r i t o , en e l s en t ido de que d i chas donac io
n e s a d o p t a n l a c a r a d e " e n c o m i e n d a s " d e " e n c a r g o s " d e
inve s t i gac ión de t em as qu e r e su l t an i n t e r e s an t e s a la m et r ó p o l i s . N o i m p o r t a s i e l l o d e b e i r r e v e s t i d o d e u n m a n t o
a s i s t e n c i a l , e d u c a t i v o , d e s a r r o l l o c o m u n i t a r i o , o i n c l u s o
a u t o g e s t i ó n p o p u l a r , e t c . L o s i n f o r m e s q u e o b l i g a d a m e n t e
hay que r ea l i z a r debe rán da r cuen ta de l os de t a l l e s que no
d e j a r á n d e s e r e s t u d i a d o s m i n u c i o s a m e n t e p o r l o s " i n t e r e
s a d o s " d e t u r n o .
P a r a a q u e l l o s q u e r e q u i e r e n c o n s u e l o , e s b u e n o r e co rd a r qu e po r e l t an m en ta d o fi;nómcno de la a u t o n o m ía
r e la t iv a e s p o s i b l e q u e a l g i m o s c l ie n t e s p u e d a n a p r o v e c h a r
d e o t r o m o d o d i c h a a y u d a , g e n e r a n d o e f e c t o s d i s í m i l e s d e
i m p r e v i s i b l e s c o n s e c u e n c i a s . N o s e t r a t a d e p o n e r e n d u d a
el d e s t a c a d í s i m o p a p e l q u e h a n c u m p l i d o y c u m p l e n h o y
en día las O N G ya q ue grac ias a su ex is te ncia se ha p od i
d o r e a l i z a r u n a a m p l í s i m a g a m a d e a c t i v i d a d e s , d e p r o y e c tos en l os que muchas veces se ha t r aba jado con sec to res
m u y am pl io s fiívorec iendo p roc esos de co nc i en t i z a c ió n .
E n o t ro s casos la s O N G han t o m a d o a su ca rgo la def isnsa
d e d e r e c h o s h u m a n o s i n d i v i d u a l e s y c o l e c t iv o s c o n s i n g u
l a r pas ión y ded icac ión r ea l i z ando s ign i f i ca t i vos apor t e s en
l a b ú s q u e d a d e e s p a c i o s c a d a v e z m á s d e m o c r á t i c o s . P e r o
hay que sepa ra r n ive l e s de aná l i s i s y d i sc r imina r d ive r sasclases de efectos .
A l g u n a s r e f l e x io n e s u l t e r io r e s
s o b r e l a fisu ra e s t r u c t u r a l
El aná l i s i s r ea l i z ado sob re e l f enómeno de l a bene f i
cenc i a ha dado cuen ta de una f i su ra e s t ruc tu ra l ya que l a
bene f i cenc i a como ins t i t uc ión no se sos t i ene s in l a p r esen-
1 9 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 197/310
cia de contradicciones. El grado de antagonismo que las
mismas adquieren convierte al proyecto general en ries
goso, en algún momento de su existencia. Es de suponer
entonces que aquellas instituciones que se funden sobre elfenómeno de la beneficencia, tarde o temprano tendrán
que acusar la fragilidad que la fisura determina, más allá
de que, en apariencias, el proyecto insti tucional pueda
mantenerse en el t iempo.
La fisura estructural se apoya en un no dicho com
partido que entra en contradicción con la "naturaleza" del
sistema vigente. Es probable que este no dicho institucional se apoye en un sistema de creencias no únicamente
religiosas. En simia, todo pende de un hilo y este es el
beneficio que obtiene el dador en términos económicos,
mientras su contribución sea redituable en sentido am
plio.
Creo que la comprensión de la fisura estructural
advierte a los consultores acerca de cierto voluntarismomilitante —muy común en este tipo de instituciones— po
sibilitando el análisis de la implicación un paso más allá
del esperable en estos casos. Dicho de otro modo, la con
tratación de un consultor para intervenir en los momen
tos de crisis de estas instituciones se realiza, muchas veces,
el igiendo personas más o menos comprometidas ideoló
gicamente con el proyecto institucional, lo que significa,por un lado, involucrar mili tantemente al consultor en el
fenómeno de la beneficencia y, por otro, garantizar que
dicho fenómeno —por complicidad— no sea analizado.
197
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 198/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 199/310
V I O L E N C I A : L A I N S T I T U C I Ó N
DEL MALTRATO*
El t ema de l ma l t r a to ha cob rado r e l evanc i a soc i a l en
l o s ú l t i m o s a ñ o s . E l p e r i o d i s m o s e h a e n c a r g a d o d e r e
s a l ta r l o y d e c o n t r i b u i r a h a c e r l o p ú b l i c o p a r a u n a b u e n a
par t e de l a pob lac ión . Mal t r a to a n iños y a l a muje r has t a
h i m u e r t e , s o b r e t o d o e n c i e r t a s s o c i e d a d e s q u e d i c e n
p r e o c u p a r s e p o r l o s d e r e c h o s h u m a n o s . E s c o m o p o n e r
en j aque a l a soc i edad , mos t r a r a lgo que no desea se r
v i s t o , d e n u n c i a r e l g r a d o d e d e t e r i o r o s o c ia l . D a r l e u n a
nueva vuel ta a l p rob lema de la v io lencia : ya no se t ra ta de
guer ras en las cua les se puede , en todo caso , aduci r c ie r ta
neces idad de de fender se , ahora se t r a t a de mi ra r a l i n t e
r ior de la t rama socia l y ver l a v io lencia en su seno, en su
n ú c l e o c o n s t i t u t i v o , f u n d a c i o n a l . A l i n t e r i o r d e l a f a m i l i a .
La reacc ión soc ia l a t ravés de la l eg is lac ión ha ido co
b r a n d o f o r m a e n a l g u n a s n o r m a t i v a s , e n p r i m e r l u g a r r e
p res ivas sob re l os agen tes de v io l enc i a y en segundo luga r
f o r z a n d o u n a c i e r t a n e g o c i a c i ó n b a j o l a m i r a d a a t e n t a d e
los t r i buna l es . As í , s e han d i c t ado l eyes sob re l a s l l amadas
mediaciones, en a lg tmos pa íses , o arbitrajes, e n o t r o s , q u e
p r e t e n d e n u n a s a l i d a m á s e x p e d i t a q u e e l l e n t o p r o c e s o
jud ic i a l . En muchos casos , l a pa r t i c ipac ión de l os s e rv i c ios
" p s i " h a s i d o a u t o r i z a d a g e n e r á n d o s e c o n s e c u e n t e m e n t e
u n a s e d u c t o r a a p e r t u r a d e l m e r c a d o l a b o r a l , e n m u c h o s
c a s o s a m p l i a m e n t e s a t u r a d o * * .
* Publ icado or ig inalmen te en Gradina N° 1 , ICHPA, Sant iago de Chi le ,
2 0 0 0 .** Es llamativo que los colegios profesionales "psi" no se hayan pronunciado sobre este nuevo t ipo de t rabajo, y sobre todo porque hay unvisible desliz en la función del técnico a cargo, lo que no deja de con no tarcuestiones éticas.
1 9 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 200/310
D i v e r s o s g r u p o s h a n c o r r i d o p r e s u r o s o s a p r e s t a r
s u s " s e r v i c i o s " a r g u m e n t a n d o c i e r t a " p a t o l o g í a s o c i a l " y
la n e c e s i d a d d e i m p l e m e n t a r i n t e r v e n c i o n e s " t e r a p é u t i
cas " p a r a " c u r a r " e s t o s m a l e s . V a r i a s c o r r i e n t e s p s i c o l ó g ic a s s e h a n a u t o a d j u d i c a d o c o n t a r c o n i n s t r u m e n t o s d e
i n t e r v e n c i ó n , y c o n s a b e r " c ó m o h a c e r " p a r a e n f r e n t a r
e s t a e p i d e m i a . E n t o d o c a s o , m e o c u p a r é d e c o m e n t a r ,
en e s t a ocas ió r t , c i e r to en loc j t i e , de un pa r t i c t i l a r pun to
de v i s t a , que por goza r de un marco r e fe r enc i a l so f i s t i
c a d o i n t e r v i e n e c o n " f u n d a m e n t o s " a n t e l o s f e n ó m e n o s
de l ma l t r a to . Y no se t r a t a de una l í nea de t r aba jo pasadad e m o d a , s i n o q u e , p o r e l c o n t r a r i o , s u a c t u a l i d a d , s u s
p r o p u e s t a s c o n c e p t u a l e s e l a b o r a d a s se h a n c o n v e r t i d o e n
a l t e r n a t i v a s s e d u c t o r a s p a r a m u c h o s v o l u n t a r i o s o s y b i e n
i n t e n c i o n a d o s q u e d e s e a n a p o r t a r a lg o a la p r o b l e m á t i c a
e n c u e s t i ó n .
M e e s t o y r e f i r ie n d o a c i e r t o e n f o q u e p s i c o a n a l í t i c o
sobre e l mal t ra to a la mt i je r que se apoya , por im lado, enla teor ía de las re lac iones ob jé ta les de Fai rba i rn —ampl iada
p o s t e r i o r m e n t e p o r o t r o s a u t o r e s — c o n e l c r u z a m i e n t o q u e
se p roduce con los desa r ro l los de O . Kernbe rg y sus "es
t a d o s f r o n t e r i z o s " ( d i a g n ó s t i c o e s t r u c t u r a l , e s t r a t e g i a s d e
a b o r d a j e , etc.), síntesis que ha desarroU ado imcnsam entc
D . C e l a n i ( 1 9 9 3 , 9 4 , 9 6 , 9 7 ) .
E l lo no obs t a pa ra ab r i r una ampl i a mi rada a l a s d i versas p rác t icas te rapéut icas ex t raanal í t i cas en e l á rea de la
v io l enc i a i n t r a fami l i a r , sus imp l í c i t os , sus t é cn i cas y sus
efec tos , aná l i s i s c r í t i co que creo que aún no se ha rea l iza
d o . U n c i e r t o e n f o q u e p o s i t i v i s t a s u p o n e q u e l a v i o l e n c i a
in t r a f am i l i a r d eb e se r e r r a d i c ad a —los e s tu d io s e s t ad í s t i co s
apun tan a e l l o s i s e t oma en cuen ta l a fo rma en que son
p r e s e n t a d o s a l p ú b l i c o — s i n u n c o m e n t a r i o q u e v a y a m á s
a l l á de l a s imp le desc r ipc ión y que i nvo luc re un aná l i s i s
de sus causas e s t ruc tu ra l e s , i n s t i t uc iona l es y soc i a l e s .
200
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 201/310
La teoría de las relaciones objétales propuesta por
Fairbairn permite visualizar la dirección de la pulsión,
vale decir, el tipo de trato a que se somete al objeto.
Dicho planteo supone interpretar las pulsiones en juegohaciendo caso omiso a las diversas situaciones sociales en
las que el conflicto acontece. En este caso, se trata de las
pulsiones agresivas que obviamente aparecen combinadas
con las libidinales. Celani (1997) destaca así los "apegos
obst inados y f recuentemente autodestruct ivos".
En el trabajo de Celani el énfasis está puesto en
cierta forma que adquiere la relación de objeto en la cualel yo no está en condiciones de prescindir del objeto, en
el mundo interno, lo cual traería como resultado la difi
cultad para desmarcarse en la vida cotidiana del lugar de
víctima de la golpiza. El trabajo terapéutico va dirigido
entonces a analizar (y fortalecer) el lugar yoico para que
pueda habilitarse la prescindencia del objeto imprescin
dible.Todo es te p lanteo supone que e l mundo in te rno
rep rod uce fie lmente la real idad cot id iana , de m an era
paralela y puntual; es como la teoría del trauma. Celani
dice: "este tipo de pacientes está activamente involucrado
en una lucha relacional con un objeto externo que calza
exactamente con el patrón de su estructura interna".
Desde el punto de vista psicopatológico esta estructura yoica débil y esta actividad masoquista (femenina) en
la cual es imposible desvincularse del objeto es categoriza-
da como estado fronterizo, lo cual determina asimismo,
según Kernberg, estrategias terapéuticas precisas para ga
rantizar su evolución.
La manera de abordar el planteo conceptual y prácti
co del que Celani se hace portavoz, puede realizarse, a mijuicio, analizando con detenimiento aquel corpus teórico
que se consti tuye en el núcleo mismo del problema: el
201
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 202/310
concepto de violencia. Ello implica a su vez un trabajo
de discriminación ya que, para el caso del psicoanálisis
no se habla de violencia, sino que de agresión. ¿Son estos
términos equiparables? ¿Responden ambos a los mismosorígenes? ¿Se encuentran en similares planos epistemoló
gicos? ¿Provienen de las mismas disciplinas? Considero
que una mínima elucidación de los mismos es necesaria
a los efectos de asentar la práctica clínica sobre bases más
firmes. En todo caso, me adelanto a señalar que una falta
de conceptualización en este sentido produce un desarro
llo teórico y práctico a todas luces psicologizante y porende represivo.
Creo que es posible separar radicalmente dichos
conceptos y, en todo caso, mostrar que la violencia no
necesariamente tiene nada que ver con las manifestaciones
de la agresividad.
Por pulsión agresiva "designa Freud las ptüsiones
de muerte, en tanto que dirigidas hacia el exterior. El finde la pulsión agresiva es la destrucción del objeto" (La-
planche y Pontalis 1971:339) Así, la agresividad es este
conjunto de tendencias que se actualizan en comporta
mientos (reales o fantaseados) que tienen la intención de
dañar al otro, etc. Se trata de una tendencia que muestra
la especie y que a su vez vincula al hombre con el desarro
llo onto y filogenético.Ahora bien, la violencia es de otro orden: es un fe
nómeno de la cultura. Ya Aristóteles dist inguía los mo
vimientos naturales y los movimientos violentos. Por los
primeros entendía la lógica de un movimiento que sigue
un proceso natural , por ejemplo, una piedra que cae o el
humo que se va hacia arriba.
El caso de una piedra que cae muestra una trayectoriaque no es interrumpida o trastrocada por una fuerza ajena
a dicha trayectoria. Es natural porque es siempre igual sin
202
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 203/310
intervención externa, e l movimiento reproduce aquel lo
que expresa una fuerza de la naturaleza (por ejemplo, la
gravedad). El humo sube porque hay una lógica —natural—
ciue tiene que ver con corrientes de aire (frías y calientes)que desplazan al humo. Ahora bien, si lanzo una piedra, es
porque le he imprimido una fuerza adicional para contra
rrestar la fuerza de gravedad. Estoy modificando la natural
trayectoria —caer— para lograr que la piedra se desplace en
una trayectoria inventada por mí y no siga su movimiento
natural. Por tanto estoy en presencia de un movimiento
violento. Cuando el movimiento violento se extingue esque se restituye el movimiento natural.
Es decir, para Aristóteles el movimiento violento es
introducido en el orden de las cosas, en lo natural. El mo
vimiento violento atenta contra la legislación natural. Lo
violento es del orden de lo social, o lo social le atribuye
un sentido. La violencia, por tanto, es un acto t ípicamen
te humano ya que se genera a partir de ciertas situacionessociales que no ocurren en la naturaleza y en otras espe
cies. Es la interpretación de un hecho. Veamos esto más
rigurosamente:
En primer lugar, la violencia supone una actividad
de destrucción sin freno de parte del sujeto. Sin freno
significa que no existe en el ser humano un mecanismo
de origen biológico —como en muchas especies animales— de inhibición de la agresión (ver, por ejemplo, a K.
Lorenz). En tal sentido, es llamativo que las luchas entre
animales de la misma especie rara vez culminan con la
muerte y destrucción del otro. El animal cuenta con un
mecanismo de autocontrol que hace que en determinado
momento pueda detener su ataque. Nada de esto existe en
el hombre que puede —una vez desencadenado un ataque-destruir hasta la muerte a su opositor. Es en este sentido
de "destrucción sin freno", que a veces se equipara y
203
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 204/310
def ine v io l enc i a como una ag res ión s in l ími t e s , ag res ión
s in con t ro l , ag res ión has t a l a des t rucc ión to t a l . Es t e s e r í a
e l a spec to de l a d i fe r enc i a cuan t i t a t i va en t r e v io l enc i a y
ag res ión , e l ex t r emo ú l t imo de l a ag res ión , una ag res iónp a r t i c u l a r m e n t e i n t e n s a , f u l m i n a n t e .
E n e s t e p u n t o e s d o n d e l a d i f e r e n c i a e n t r e a g r e s i ó n
y v io l enc i a pa rece d i so lve r se ya que l a ag res ión busca , en
e l ú l t imo caso , l a des t rucc ión to t a l de l ob je to . Pe ro no e s
casual que es to sea as í so lamente para e l caso de l ser hu
m a n o , y a q u e , c o m o s e v i o , e s t e c a r e c e d e m e c a n i s m o s d e
c o n t e n c i ó n d e l a a g r e s i ó n p o r q u e e s u n s u j e t o d e c u l t u r a ,va l e dec i r , l o s l ími t e s a sus acc iones desenf r enadas apa re
cen pues tos por l a s norma t ivas soc i a l e s .
E n se gu nd o luga r , la v io l en c i a t i ene c]ue ve r co n un a
s i tuac ión en la cua l l a v íc t ima no puede escapar a la acción
del victimario. N o s o l a m e n t e s e t r a t a d e u n a t a q u e f u l m i
n a n t e , s i n o q u e l a " h u i d a " n o e s p o s i b l e . D i c h o d e o t r o
modo , l a v í c t ima se ha l l a a merced , l o que s ign i f i ca quee s t á c o n d e n a d o d e a n t e m a n o .
Ahora b i en , e l e s t a r a merced no e s so lo una fó rmula
f í s i ca que imp l i ca r í a l a ausenc i a de de fensa , e s t amb ién
s imból i ca , e s no poder s a l i r s e de l a s coordenadas de l a s i
t uac ión , i nc luso en aque l los casos en l os que no hay man i
fe s t ac iones ag res ivas . Es t e ma t i z i n t roduce una d i fe r enc i a
r ad i ca l , cua l i t a t i va , que hace que l a s i t uac ión de v io l enc i ase i ns t i t uya como d i fe r en t e de aque l l a de l a ag res ión .
V e a m o s a l g u n o s c a s o s e x t r e m o s : C o m ú n m e n t e s e
d i c e q u e u n t e r r e m o t o e s v i o l e n t o . A p r i m e r a v i s t a p a r e c e
r í a que en e s t e s en t ido l a v io l enc i a s e a t r i buye a un fenó
m e n o n a t u r a l , y , s i n e m b a r g o , u n a n á l i s i s m á s d e t a l l a d o
p u e d e a p o r t a r s i g n i f i c a t i v o s e l e m e n t o s d e c o m p a r a c i ó n . S i
se ap l i ca l a p ropues t a de Ar i s tó t e l e s , e l t e r r emoto r e su l t ae n u n m o v i m i e n t o c o n t r a n a t u r a , as í es i n t e r p r e t a d o p o r
l a s o c i e d a d . A d e m á s , e l t e r r e m o t o r e s u l t a v i o l e n t o p o r q u e
204
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 205/310
g e n e r a d e s t r u c c i ó n y m u e r t e a s e c t o r e s m u y a m p l i o s d e l a
pob lac ión , e s dec i r , t i ene r epe rcus iones soc i a l e s dec i s ivas
p o r c u a n t o i m p l i c a q u e l o s i n d i v i d u o s s o m e t i d o s a l a v i o
l e n c i a n o p u e d e n a b a n d o n a r l a s i t u a c i ó n : e s t á n a m e r c e d .P e r o d e b e a g r e g a r s e , a d e m á s , q u e e l t e r r e m o t o a p a r e c e
c o m o i m f a c t o r d e s e s t r u c t u r a n t e d e l o r d e n s o c i a l . E l t e
r r e m o t o d e l 8 5 e n M é x i c o , s e c o n v i r t i ó m u y p r o n t o e n u n
a n a l i z a d o r ( r e c u p e r a c i ó n d e l a p a l a b r a ) d e l r é g i m e n p o l í t i
c o , c juedando a l desnudo l a i nope ranc i a , l a buroc rac i a y l a
c o r r u p c i ó n y d e t o n a n d o i m p r o c es o a u t o g e s t i o n a r i o q u e
f u e v i v i d o m u y p e l i g r o s a m e n t e p o r e l E s t a d o , q u e t u v oq u e h a c e r d e n o d a d o s e s f u e r z o s p a r a r e t o m a r e l c o n t r o l d e
la s i tuac ión de un proceso t ]ue por la mas iv idad soc ia l , e l
g r a d o d e c o m p r o m i s o y e l a c t i v i s m o d e g r a n d e s c a p a s d e
l a p o b l a c i ó n a m e n a z a b a c o n g e n e r a r u n a o r g a n i z a c i ó n y
u n a n o r m a t i v a p a r a l e l a . E l c a o s q u e e l t e r r e m o t o g e n e r a
es soc i a l y pone en t r e pa rén t es i s l a l ey ope rando una sue r
t e d e r e c u p e r a c i ó n d e l p o d e r d e l e g a d o . E n s u m a , p o c oi m p o r t a s i e l t e r r e m o t o e s u n f e n ó m e n o n a t u r a l e n s í , l o
que in teresa es e l e fec to soc ia l que genera y en ese sent ido
es t ]ue se puede dec i r que es v io lento .
S o s t e n g o q u e c o m o v i o l e n c i a y a g r e s i v i d a d c o r r e s
p o n d e n a ó r d e n e s d if e r e n t e s p u e d e d a r s e u n a s i n la o t r a .
P o r e j e m p l o , l a p o l i c í a s i e m p r e e s t á e n c o n d i c i o n e s d e
s o m e t e r a l c i u d a d a n o , p o r l o q u e e s t e n o p u e d e e s c a p a ra l a s i t u a c i ó n e n t a n t o h a y u n a n o r m a t i v a q u e s e a p l i c a .
E l lo no obs t a pa ra que se s i en t e v io l en t ado y , s i n embar
g o , p u e d e n o h a b e r a g r e s i v i d a d . N o e s u n e n c u e n t r o e n t r e
i n d i v i d u o s q u e e s t á n e n u n p l a n o d e i g u a l d a d , n o s e c o
n o c e n , n o s e e s t á n p e l e a n d o p o r n a d a . L a p o l i c í a n o t i e n e
n i n g u n a s i t u a c i ó n p e r s o n a l c o n s u " v í c t i m a " . S i l a p e r s o n a
p r e t e n d e a r g u m e n t a r y r e b e l a r s e e s s o m e t i d a y e n t o n c e s s ep r o d u c e u n a s i t u a c i ó n e n l a q u e a d e m á s d e v i o l e n c i a p u e
de habe r ag res ión , pe ro no s i empre e s a s í .
2 0 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 206/310
D o s v e c i n o s q u e d i s c u t e n p o r a l g o s o n p e r s o n a s q u e
se e n c u e n t r a n e n u n p l a n o d e i g u a l d a d c o n r e s p e c t o al l u
gar soc ia l . N o ex is te u na re lac ió n cié je rar qu ía en t re u n o y
o t r o , p o r t a n t o a l l í s e c a n a l i z a p r i n c i p a l m e n t e l a a g r e s i ó n .En gene ra l , cua lqu i e ra de e l l os puede —dadas l a s c i r cuns
t anc i a s— abandonar e l campo de l a d i scus ión .
La v io l enc i a r e sponde a una s i t uac ión en l a que l os
p a r t i c i p a n t e s n o s e e n c u e n t r a n e n e l misrno plano estruc-^
tural, desde l a pe r spec t iva de l l uga r soc i a l que ocupan .
La v io l enc i a supone im des fase en t r e l os i nvo luc rados ya
q u e u n o e j e r c e i m p o d e r s o b r e o t r o . P e r o d i c h o p o d e rno e s f í s i co , s i no que t i ene que ve r con un de t e rminado
lugar en las re lac iones soc ia les . Como se ve ía , los agentes
de l o rden no e s t án en e l mi smo p l ano que e l r e s to de l os
mor t a l e s . S i fuese a s í no podr í an someterlos. Se actt ia en
r e p r e s e n t a c i ó n d e t o d o s l o s c i u d a d a n o s . L a v i o l e n c i a i m
p l i ca un luga r de poder , pode r que se ha adqu i r ido por
d e l e g a c i ó n . L o s c i u d a d a n o s d e l e g a n s u p o d e r i n d i v i d u a len e l r ég imen pa ra que sea e s t e e l que man tenga e l o rden .
Por t an to , cuando e l po l i c í a ac t i í a , no l o hace desde su
p o d e r p e r s o n a l — q u e l o p o n d r í a e n i g u a l d a d d e s i t u a c i ó n
con o t ros c iudadanos— s ino ope rando a pa r t i r de e s t e ac to
de de l egac ión , ac t i i a en nombre de o t ros , ac t i í a desde un
d e t e r m i n a d o l u g a r i n s t i t u c i o n a l , a c t i í a d e s d e u n l u g a r q u e
t i ene poder sob re aque l los que han de l egado a su vez sup o d e r .
P a r a c o m p r e n d e r e s t e p r o b l e m a d e l a s j e r a r q u í a s y e l
m a n e j o d e l p o d e r e s n e c e s a r i o p l a n t e a r s e e l p r o b l e m a d e l
o r i g e n m i s m o d e l a i n s t i t u c i ó n . C o m o t o d o p r o b l e m a d e
l o s o r í g e n e s s e t r a t a d e l m i t o f u n d a c i o n a l , s i n e m b a r g o ,
e l mi smo es necesa r io pa ra d i l uc ida r e l l uga r en que cada
qu ien se encuen t r a con r e spec to a l os demás . Se t r a t a enú l t i m a i n s t a n c i a d e l p r o b l e m a d e l o r i g e n d e l E s t a d o . A h o
r a b i e n , n o t o d a s l a s c u l t u r a s h a n p r o d u c i d o u n E s t a d o .
2 0 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 207/310
G r a c i a s a C l a s t r e s ( 1 9 7 4 ) s a b e m o s h o y q u e h a y s o c i e d a d e s
q u e s e h a n c u i d a d o m u c h o d e i n s t i t u i r u n E s t a d o .
T a l v e z a y u d e p e n s a r d e q u é m a n e r a n a c e h o y e n
d í a u n a i n s t i t u c i ó n , c ó m o se d e t e r m i n a el m o m e n t o d ec o n s t i t u c i ó n d e u n o r d e n i n s t i t u c i o n a l , c ó m o s e e l i g e n a
l o s d i r e c t i v o s y q u é f t m c i ó n d e b e r á n c u m p l i r a f u t u r o c o n
respec to a l r e s to de l os miembros .
L a e s t r u c t u r a y f o r m a q u e a d q u i e r e u n a i n s t i t u c i ó n
e s t á d e t e r m i n a d a p o r n o r m a s e x p l í c i t a s e l a b o r a d a s p o r e l
E i s t ado . Resu l t ado , t odas l a s i ns t i t uc iones de l Es t ado son
s o l i d a r i a s d e l a e s t r u c t u r a m i s m a d e l E s t a d o , a s í c o l a b o r a nen sos t ene r c jue d i cha fo rma de o rgan i zac ión e s l a ún i ca ,
e n t a n t o n o e x i s t e n v i s i b l e m e n t e o t r a s . L o p r e s e n t a d o
c o m o ú n i c o t ie n e la i n t e n c i ó n d e m o s t r a r a l o ú n i c o c o m o
l o n a t u r a l , o c u l t a n d o l a d i v e r s i d a d p r o d u c t o d e l a c u l t u r a .
C u a l q u i e r c l u b , s o c i e d a d , s i n d i c a t o , e m p r e s a , f a m i l i a ,
e tc . , adop ta , cuando se f tmda , e l mode lo o f i c i a l en e l cua l
s e e s t a b l e c e e l m e c a n i s m o d e d e l e g a c i ó n d e l p o d e r s o b r ea lg im os agen tes qu e figurarán co m o los r e sp on sab les so
c i a l e s en t an to que r ep resen t an t es de l co l ec t i vo . ¿De lega r
e l p o d e r p a r a q u é ? S i m p l e m e n t e p a r a s o s t e n e r e l o r d e n
i n s t i t u c i o n a l . P o r t a n t o , l a p r i m e r a r e s p o n s a b i l i d a d d e l o s
d i r e c t i v o s e s h a c e r c u m p l i r l o s e s t a t u t o s y r e g l a m e n t o s ;
p o r t a n t o , s o m e t e r a l o s m i e m b r o s d e l a i n s t i t u c i ó n a l
o r d e n i n s t i t u c i o n a l e n t a n t o e s t o s y a d e l e g a r o n s u p o d e re n l o s p r i m e r o s . E s t a d e l e g a c i ó n d e l p o d e r i n s t i t u y e n t e
p r o d u c e q u e l o s i n t e g r a n t e s " d e b a s e " d e l a i n s t i t u c i ó n
se s i en t an s in po de r y q ue t o d o lo qu e p u ed an hac e r s ea
p r e s e n t a r s u s d e m a n d a s a l o s d i r e c t i v o s p a r a q u e e s t o s
e s t u d i e n , r e s u e l v a n y o p e r a t i v i c e n m e d i d a s d e b e n e f i c io
c o l e c t i v o . D e l l u g a r a c t i v o q u e o c u p a b a n e n e l m o m e n t o
de l a fundac ión de l a i ns t i t uc ión , como e fec to de l a de l e g a c i ó n d e p o d e r q u e s e h a p r o d u c i d o , s e h a n c o n v e r t i d o
e n s u j e t o s p a s i v o s y d e p e n d i e n t e s .
207
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 208/310
A h o r a b i e n , v i o l e n c i a e s c a s u a l m e n t e e l a c t o m e
d i a n t e e l c u a l l os m i e m b r o s h a n r e n u n c i a d o a s u p o d e r ,
i n h e r e n t e a e l l o s c o m o s e r e s h u m a n o s . P o r t a n t o , e l p o d e r
no e s más que l a ap rop iac ión (por v í a s más o menos exp l í c i tas y /o tác i tas ) de l poder de la base . Por e l lo , l a v io len
c i a e s t á en e l mi smo ac to de fundac ión de l a i ns t i t uc ión ;
l a i n s t i t u c i ó n s e a s i e n t a s o b r e u n " r e p a r t o " d e l p o d e r q u e
r o m p e c o n el m o m e n t o d e l p o d e r i g u a l it a r io q u e t o d o s
t i e n e n a n t e s d e l m o m e n t o f u n d a c i o n a l . S u r g e n a sí la s
je r a rqu ías —que hacen a l os p lus de poder que t i ene cada
nivel— y l o s l uga res i ns t i t uc iona l es , func iones que hacen al a t a r ea que nuc l ea a l a i ns t i t uc ión .
Po r t an to l a v io l enc i a e s de l o r de n de la i ns t i t uc ión
ya que r emi t e necesa r i amente a l a e s t ruc tu ra soc i a l , de l a
cual no es pos ib le evadi rse . La v io lencia es l a acc ión que
se e jerce desde la ins t i tuc ión —cuya fundación impl ica la
de l egac ión de l pode r en unos pocos y que r ea l i z a l a mi
s i ó n d e s o m e t e r a a q u e l l o s q u e h a n d e l e g a d o s u p o d e r e ne l ac to de fundac ión . La p r imera t a r ea de l a i ns t i t uc ión
es man tene r e l o rden ins t i t uc iona l , e s dec i r , ev i t a r que
a q u e l l o s q u e h a n d e l e g a d o s u c u o t a d e p o d e r p r e t e n d a n
r e c u p e r a r l o .
F e r r a t e r M o r a ( 1 9 9 4 ) , e n s u Diccionario de Filosofía
d e r e c i e n t e a p a r i c i ó n , a p r o p ó s i t o d e l a n o c i ó n d e v i o l e n
c i a d i ce que e s t a "ha s ido usada t amb ién y sob re t odo ,pa ra r e fer i rs e a ac to s e jecu t ado s po r s e res h u m a n o s , t a n t o
e n s u s r e l a c i o n e s i n t e r p e r s o n a l e s c o m o y s o b r e t o d o , e n
s u s r e l a c i o n e s s o c i a l e s . D e s d e e l m o m e n t o e n q u e s e c o n s
t i t u y e u n a c o m u n i d a d h u m a n a y e n p a r t i c u l a r d e s d e el
m o m e n t o e n q u e se c o n s t i t u y e u n E s t a d o , c o n u n a p a r a t o
d e g o b i e r n o , a p a r e c e el f e n ó m e n o d e la v i o l e n c i a , e j e r c id a
p o r l o s q u e d e t e n t a n e l p o d e r : ' u n a h i s t o i i a i m p l a c a b l e m e n t e r e a l i s t a m u e s t r a o p a r e c e m o s t r a r q u e l a v i o l e n c i a
se ha l l a en e l o r igen mi smo de l pode r de l Es t ado , que e s
208
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 209/310
inseparable de él. ¿En qué se diferencia violencia y poder?
En el comienzo, en la implantación de todo Régimen,
el poder es pura y simplemente —visto desde la situación
anterior— violencia. Pero el régimen, una vez establecido,se auto legitima. Con ello la violencia desnuda, primaria,
elemental deja de ejercerse, pues el poder legitimado se
considera purificado de violencia.. . Ello no quiere decir,
sigue apuntando Aranguren, que la violencia ha desapa
recido ciel todo; lo que ocurre es que ha quedado atrás,
olvidada, de modo que la auto legitimada violencia de
cada día aparece pura y simplemente como enforcement áela Ley, como defensa del orden piíblico'".
El problema de la autolegitimación del poder es bien
importante ya que hace a la manera en cómo el poder
(concentrado) se sostiene en dicho lugar: Debe asentarse
en un mito, pero la misma justificación denuncia aquello
que se pretende ocultar y es c]ue en el fondo de la cues
tión la delegación del poder aparece como un acto ilegítim o, t ransitorio y que podría ser recuperado sin más. ¿Por
qué no? C'asualmente, para que ello no ocurra es que el
poder debe autolegitimarse para colocarse en la legalidad
y ahuyentar los intentos de aquellos que deseen recuperar
su poder delegado.
Solamente se autoriza la fundación de instituciones
que sigan los mismos parámetros, vale decir, que funcionen del mismo modo. La disolución de una insti tución
significa poner en entredicho el problema de la delegación
del poder, lo que constituye una afrenta a la estructura
social total. De hecho, es mucho más sencillo fundar una
institución que disolverla. Disolver una institución es res
tituir el poder a sus originales poseedores y hacer explícito
el proceso de autolegit imación del orden imperante.La familia entra también en este juego, no es la
excepción: aparece normada su fundación y seriamente
209
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 210/310
cuestionada su posible disolución, el poder que se ejerce
alude a mecanismos históricos de delegación del poder y
de distribución de roles.
En la familia se reproduce la estructura de poder queimpera en la estructura social. La diferencia de derechos y
deberes de los componentes del núcleo familiar salta a la
vista. Lo que se ha pretendido igualar nos alerta sobre su
desemejanza. El acto de kmdación supone la delegación
del poder, lo que constituye la instauración de situacio
nes desiguales que implican el mantenimiento de cierto
orden, de ciertos controles que se manifiestan a través deactos de violencia más o menos graves pero, también, más
o menos velados.
Recuérdese que una condición básica de la violencia
tiene que ver con la imposibilidad del objeto de escapar
de l campo en cues t ión AUNQUE LO DESEE. Por tanto ,
suponer deseos autodestructivos cuando la si tuación es de
aprisionamiento polí t ico, me parece que es optar por imaposición ideológica reaccionaria.
Veamos más de cerca el funcionamiento de estos sis
temas normativos insti tucionales generadores de violen
cia. Porque en todo caso, las instituciones funcionan no
solamente sobre las normatividades explícitas (estatutos,
reglamentos, acuerdos, etc.), sino sobre aquellas tácitas.
Mas allá de lo dicho, la institución se construye sobre unpaquete de normas "acordadas", que regulan de manera
precisa la circulación de cierto saber, de cierta informa
ción insti tucional. Un pensador tan agudo como R. Laing
(1969) ha propuesto a través de su conceptualización de
las metanormas familiares, la regulación de cierto discurso
y de la ausencia de ciertos temas en los discursos familia
res. Dice Laing que en las familias es posible suponer laexistencia de una norma N° 1 que reza: Está prohibido
hablar del tema X. Una norma N° 2 que dice: Está pro-
210
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 211/310
h i b i d o h a b l a r d e l a n o r m a q u e p r o h i b e h a b l a r d e l t e m a X .
U n a n o r m a N " 3 q u e s o s t i e n e : E s t á p r o h i b i d o h a b l a r d e
la n o r m a N " 2 ( es d e c i r, d e la n o r m a q u e p r o h i b e h a b l a r
de l a norma que p roh ibe hab l a r de l t ema X) , y a s í suces i v a m e n t e .
P a r a L a i n g e s t e e s u n t e m a e m i n e n t e m e n t e p o l í t i c o
y se s i t i i a en l o que o t ros au to res (Cas t e l l , Ba rembl i t t ,
L o u r a u , C i u a t ta r i , e tc . ) d e s i g n a n c o m o el i n c o n s c i e n t e i n s
t i t u c i o n a l : A q u e l s i s t e m a d e n o r m a s i n c o n s c i e n t e s q u e s o n
p r o d u c t o r a s d e v i o l e n c i a . S o n i n c o n s c i e n t e s e n e l s e n t i d o
d e lo no dicho institucional, es tán a l l í y regulan e l funcion a m i e n t o i n s t i t u c i o n a l p e r o n a d i e s e h a p e r c a t a d o d e e l l o
y , más aún , nega r í an su ex i s t enc i a . Gua t t a r i (1976 ) de f ine
e s te a t r a v e s a m i e n t o ( t r a n s v e r s a l i d a d ) d e la i n s t i t u c i ó n
como e l g r ado de ape r tu ra de l a s an t eo je r as que t odo se r
soc i a l p r e sen t a . La pa re ja , en tonces , puede e s t a r a t r apada
p o r e s t a s n o r m a t i v a s q u e d e a l g ú n m o d o t i e n e n q u e v e r
con l a e s t ruc tu ra p s íqu i ca de l os i nvo luc rados pe ro qued i f í c i lmen te pueden se r t r aba jadas desde l a e s t ruc tu ra p s í
q u i c a , p o r c u a n t o p e r t e n e c e n a o t r o o r d e n .
La pos i c ión que de f i ende Ce lan i s e i nc luye en l o que ,
p o r e j e m p l o , C a s t e l ( 1 9 8 0 ) e t i q u e t a c o m o p s i c o a n a l i s m o .
L a c r í t i c a d e C a s t e l a p u n t a a l n ú c l e o m i s m o d e l a p r o d u c
c i ó n f r e u d i a n a c u a n d o m u e s t r a q u e e l a c t o d e f u n d a c i ó n
d e l p s i c o a n á l i s i s , c o m o e s p a c i o t e ó r i c o , s u p o n e d e j a ra fue ra (ac to de r ep res ión) l o soc iopo l í t i co . S i de r ep res ión
se t r a t a , e s que se p roduc i r á una y o t r a vez "e l r e to rno de
lo r ep r imido po l í t i co" en e l p roceso de l aná l i s i s . Eso que
f u e f u n d a d o c o m o m á s a l l á d e l e s p a c i o a n a l í t i c o i n t e n t a r á
r e to rna r a é l de mú l t i p l e s fo rmas ya que no hay e scucha
pos ib l e pa ra e l l o .
No se t ra ta de no ser neut ra l , s ino que es impos ib lep re t ende r s e r lo . La neu t r a l i dad de l apo l i t i c i smo es op t a r po
l í t i camente . Algo s imi lar ocur re con e l t ema de la v io lencia
2 1 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 212/310
(y de sus or ígenes) , por lo que las in tervenciones técnicas
enfocadas s in tomá t i camente se r án r ep res ivas : más de l o mi s
m o , pero ahora desde e l poder de l Es tado que , por la v ía de
los t écnicos " invi tados" , v io lenta la d inámica in t ra f i ími l ia r .f foy en d ía la v io lencia preocupa a capas cada vez
más ampl i a s de l a pob lac ión . Ta l pa rece que cada sec to r
desea contar con un t ipo de v io lencia propia ; as í se hab la
de la violencia escolar y de la violencia en los estadios , t ie
la v io lencia indígena y de la v io lencia de la pol ic ía , de la
vio lencia cont ra los n iños y cont ra las mujeres , l a v io lencia
univers i ta r ia , l a v io lencia de la de l incuencia , l a v io lencia delos t raba jadores por tuar ios , l a v io lencia de l t ráns i to , en f in ,
la v io lencia in t ra fami l ia r . . . ¿y la v io lencia ex t rah imi l ia r?
P o r q u e e s t a a t o m i z a c i ó n d e la v i o l e n c i a i n t e n t a
p r o d u c i r l a i l u s i ó n d e q u e s o n c o s a s s e p a r a d a s q u e n o
guardan r e l ac ión unas con o t r a s y de c |ue cada una c i é
e l l a s o b e d e c e a c a u s a s a b s o l u t a m e n t e i n d e p e n d i e n t e s . L a
v i o l e n c i a i n t r a f a m i l i a r c a e e n e s t e m i s m o j u e g o , t r a t a n d ode r ecor t a r un e spac io que se podr í a exp l i ca r por s í mi s
m o . P e r o c o m o s i e m p r e s u c e d e , e l i n t e n t o d e r e p r e s i ó n
e s f a l l i d o y s e t e r m i n a d e n u n c i a n d o a q u e l l o q u e s e p r e
t e n d í a o c u l t a r . L a p r e g u n t a p o r la v i o l e n c i a e x t r a f a m i l i a r
c o l o c a e l t e m a d e o t r o m o d o : e s t a b l e c i e n d o u n a s u e r t e d e
re l ac iones causa l e s pos ib l e s en t r e l o que ocur r e a l i n t e r io r
de la fami l ia y lo que sucede en la soc iedad en la que losi n t e g r a n t e s d e l a f a m i l i a d e s a r r o l l a n s u c o t i d i a n e i d a d . E s t a
so l a p regun ta ab r i r í a a l a h ipó t es i s de s i l a v io l enc i a ahora
l o c a l i z a d a i n t r a f a m i l i a r m e n t e n o s e r í a c a s u a l m e n t e u n o
de los l uga res donde se hace v i s ib l e (e fec to de s ín toma)
a q u e l l o q u e o c u r r e e n o t r o s e s p a c i o s y q u e e s p r o d u c i d o
p o r o t r a s c a u s a s , p o s i b l e m e n t e a j e n a s a l c a m p o f a m i l i a r
especí f ico . Y s i es to es as í , l a in tervención profes ional ene l c a m p o f a m i l i a r s o l a m e n t e s e c o n s t i t u y e e n u n a c t o d e
r e p r e s i ó n ( p a r a q u e e l s í n t o m a " s o c i a l " n o s e p r o d u z c a
2 1 2
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 213/310
allí), mostrando la complicidad del técnico con el sistema
social cuyo asesoramiento se instituye como un parche, y
que ignora la estructura de la violencia en cuestión, que a
su vez le da sentido.Es cierto que el proceso de instituir lo social en el ser
humano, pasar de la naturaleza a la cultura, es un acto de
violencia necesaria, contingente e inevitable. Instaurar la
ley, fimdar el sujeto, es decir, introducir lo social, el sen
tido compartido de la vida social, el lenguaje. Pero parece
ser que lo que preocupa es la violencia secundaria, es la
violencia como acto de sometimiento a un orden ya instituido en el que se part icipa reproduciéndolo, orden que se
caracteriza por el establecimiento de estratos sociales con
diversos grados de poder. Si Ja violencia ocurre en la pare
ja , al interior de la institución pareja, es decir, a partir de
un acto de fundación mutuo, ¿es posible desmantelarla en
un análisis individual? ¿Es posible oficiar desde un lugar
personal el desmantelamiento del sistema normativo creado en el acto de fundación y respaldado por el Estado?
Porque la norma se el imina con otra norma. En todo
caso, es a part ir de una segunda norma que la primera
puede ser puesta en entredicho. La norma siempre remite
a un grupo que legisla, a un grupo de referencia. Es desde
dicho lugar que puede interrogarse la norma fundadora.
Esta situación de golpiza a las mujeres presenta enalgunas poblaciones de Santiago características que mere
cen nuestra reflexión. Es posible observar que el "apego"
al victimario no funciona exactamente de dicho modo.
Luego de un t iempo de mucha violencia, hay mujeres que
adoptan la firme determinación de no aceptar más un solo
golpe de parte de su pareja. En estos casos, se apoyan en
sus conocimientos sobre su compañero para determinarcon precis ión en que momento van a ser nuevamente ob
jeto de golpiza. Se apropian de algún objeto contundente
213
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 214/310
o de un buen cuchillo y revierten desde el inicio mismo el
ataque en cuestión. Este cambio brusco no deja de tomar
desprevenido a la pareja que es expulsado violentamente
de la casa. Ahora bien, es interesante observar que estasituación es posible siempre y cuando la mujer pertenezca
a un grupo de pobladoras con las C[ue conforme un gru
po confidente de sus vicisitudes ya que es necesario que
desde allí emane una nueva norma que establezca para
ese microgrupo que las mujeres no tienen por que dejarse
golpear. Es en la medida en que esta nueva norma es dis
cutida, analizada e implantada por el grupo de referencia,que las mujeres que lo componen están en condiciones de
adoptar un cambio micropolítico radical (Ciuattari) y rea
sumir el poder sobre sí mismas.
Por último, deseo destacar que las anteriores argu
mentaciones me llevan a sostener que la situación de vio
lencia intrafamiliar es solamente una manera particular en
que aparece un problema social mucho más vasto. Es unode los lugares donde la institucionalidad se hace visible, es
el lugar en el cual el control del Estado se ejerce de mane
ra más drástica ya que toca la institución más numerosa
del sistema. Es obvio que nadie en el niicleo familiar tiene
conciencia del encargo de que es objeto y de los sutiles
grados de implicación que cada quien encarna. Estos en
cargos y los "acuerdos" del acto de fundación de la parejaconstituyen lo no dicho de la institución familiar. Ahora
bien, es sabido que desmantelar lo no dicho, no es posible
solamente con decirlo. En todo caso, lo que importa es el
análisis de los mecanismos grupales, sociales e institucio
nales que hacen que lo no dicho permanezca como tal .
En todo caso, de qué no dicho nos hacemos cargo
cuando anal izamos, de qué no dicho nos hacemos cómplices. Como se pregunta Barembli t t : ¿qué inst i tuimos
cuando analizamos?
214
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 215/310
LA INSTITUCIONALIZACIÓN
DEL PENSAMIENTO*
El título de la propuesta es en sí mismo una contra
dicción. El pensamiento no puede ser insti tucionalizado
ya que se negaría a sí mismo en su propia naturaleza. En
todo caso, su libertad —aparente— se constituye en algo no
encarcelable. "Me podrán amarrar el cuerpo pero no las
ideas". Al menos ese es el supuesto con el que se ha vivi
do , y sin embargo.. .
Porque, ¿qué es pensar? Tiene que ver directamente
con la posibilidad de combinar palabras. Se piensa en pa
labras, por tanto, sus posibilidades combinatorias abren a
la construcción de sentidos. Pensar es relacionar palabras
y producir nuevos sentidos. Pensar es asociar l ibremente,
lo cual, después de Freud, se nos hace mucho mas difícil.¡Ah, si Freud no hubiera existido...! En broma o en serio
está claro que, en todo caso, lo que Freud aportó fue ca
sualmente la idea de que no se piensa muy libremente, ya
que asociar libremente está mucho más allá.. . de la posi
bilidad de la neurosis. Pensar es, de algún modo, trabajar
con el lenguaje. Se trata de situar la problemática en el
terreno del proceso secundario. Las "ocurrencias", el tener insight, el darse cuenta o esa ampolleta o foco que los
dibujantes de tiras cómicas ubican sobre la persona para
ejemplificar el surgimiento de una idea nueva, la solución
a un problema o enigma; cuando se "enciende la ampo
lleta" es cuando, por casualidad, ya que no ocurre muy a
m en ud o, se es "inte l igente".
* Publ icado or ig inalm ente en Tramas N ° 1 8 / 1 9 , U A M-X , Méx ico D . F . ,2 0 0 2 .
215
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 216/310
Ahora bien, si solamente se puede pensar con pa
labras se está amarrado desde un inicio. El lenguaje es
una institución, hay una gramática con sus reglas, hay
una fonética que dice cuando un sonido es significativoy cuando no lo es. Las palabras constituyen un universo
finito; más allá de que se puedan inventar otras nuevas,
hay reglas para construir nuevos términos. Solamente el
ser humano se puede expresar a través de este sistema que
ya está normado desde antes de nacer. Se lo hereda sin
mucha conciencia de ello. No es lo mismo pensar en un
idioma que en otro. Por algo, en general, se sueña en la"lengua materna". El ser humano ha sido objeto de una
violencia primaria (Aulagnier 1988) que ha instituido el
pensamiento a través del lenguaje. De todos modos, el
lenguaje es tan rico... y sin embargo no es posible traducir
el sentido; por algo el dicho popular que reza: Traductor,
t ra idor.
Ahora bien, el problema de pensar l ibremente, deasociar l ibremente, muestra casualmente lo opuesto, que
hay m eca nis m os psíq uico s —C]ue se han llam ad o rep re
sión— que dan cuenta de ima part icular determinación
del pensamiento mismo. No es nada fácil asociar libre
mente.. . Para que ello sea posible es necesario un largo
proceso de análisis que trabaje sobre la represión misma,
que restituya la memoria (lagimas mnémicas) y que distribuya cierta energía psíquica de otro modo. Un efecto
visible de lo anterior lo constituye el mejorar la posibili
dad de aprender en la medida en que las inhibiciones se
han podido ir superando. Si por momentos se levanta la
represión, afloran esas asociaciones, insospechadas, abrup
tas, pero sobre todo obvias, que hacen exclamar "¿cómo es
que no me di cuenta antes?"Por otro lado, es imposible no pensar, en el sentido
de que es imposible no tener ideas "dentro de la cabeza".
216
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 217/310
¿Cómo hacer para no pensar en nada? Porque la nada se
define casualmente por la ausencia de todo, de algo, es
una especie de valor absoluto. Pensar en nada no es lo
mismo que pensar en LA nada. Ya que LA nada se convierte en algo cuando uno piensa en ella. Pensar en nada,
es decir, tjue no exista idea alguna. Afortunadamente ello
no es posible. En suma, menos mal que no es posible pen
sar en nada.
No es el caso de aquellos t]ue dicen que "no se les
ocurre nada". Eso se explica por medio de la represión
psíquica -y Freud ya se había dado cuenta de eso—, por loque se trata de un caso que cae dentro de la misma lógica
que ya se ha discutido.
Ahora bien, existen algunos desarrollos que pueden
plantear el caso desde otro ángulo. Veamos, en primer
lugar, la noción de secreto familiar. Muchas escuelas de
terapia familiar y de trabajo con grupos dan cuenta de la
existencia en todo grupo de temas tabii, vale decir, problemáticas acerca de las cuales no se puede hablar, por
t an to , tampoco pensar sobre ellas. La noción de secreto
familiar da cuenta de un sistema represivo a nivel del
grupo familiar como unidad, más allá de los mecanismos
intrapsi 'quicos ya señalados ba/o el nombre de represión.
Se trata de un mecanismo nuevo que tiene que ver con
la conformación del grupo y c|ue opera en el espacio interpersonal , mejor dicho intersubjet ivo, condicionando
a su vez aquel otro intrasubjetivo. El desmontaje de este
mecanismo es complejo ya que es comiin al grupo del que
se excluye al psicoterapeuta familiar. ¿Cómo es posible
detectarlo para denunciarlo? ¿Cómo poder pensar algo
que es ajeno al registro posible del coordinador grupal?
En todo caso, se destaca la significación del problema yaque no solamente hay que denunciar el tema "secreto",
sino que hay que desmontar los mecanismos grupales para
217
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 218/310
que no se vue lva a cons t i t u i r como t ema sec re to , s i e s e l l o
p o s i b l e .
E l s e g u n d o d e s a r r o l l o l o c o n s t i t u y e n l o s e s t u d i o s d e
R . La ing (19 69 ) t am b i én sob re la f ami l i a pe ro r ea l i z adosd e s d e o t r a ó p t i c a .
R o n a l d L a i n g s o s t u v o e n s u s ú l t i m o s t e x t o s s o b r e
l a po l í t i ca de l a f ami l i a , que hay un s i s t ema de normas ,
que é l l l ame ' ) l as metar reg las , que no dependen de la re
pres ión ps íquica ta l cua l fue descr i ta por Treud y a quien
é l conoc ía muy b i en , s i no que se t r a t a de una p roh ib i c ión
de pensa r . P roh ib i c ión que se sos t i ene por e s t e s i s t emad e n o r m a t i v a s e s c a lo n a d a s q u e se v a n p r o h i b i e n d o s u
c e s i v a m e n t e a l o s e í e c t o s d e e v i t a r t o d a a p r o x i m a c i ó n a
u n d e t e r m i n a d o t e m a . E s d e c i r , l a p r o p u e s t a d e l - a i n g
a p u n t a a m o s t r a r d e q u é m a n e r a e l p e n s a m i e n t o p u e d e
e s t a r i n s t i t u c i o n a l i z a d o , v a l e d e c i r , r e g i d o p o r u n c ú m u l o
i m p o r t a n t e d e n o r m a t i v a s i m p l í c i t a s q u e s e g e n e r a n e n u n
espac io i ns t i t uc iona l , como es e l de l a hun i l i a .D i c h o de o t r o m o d o , s e p o d r í a p e n s a r l a e x i s t e n c i a
de c i e r t a e s t ruc t iua i n t r ag rupa l en l a t jue l o i ns t i t uc iona l
c o n d i c i o n a r í a y d e t e r m i n a r í a la s p o s i b i l i d a d e s d e p e n s a r
d e s u s m i e m b r o s . S o b r e t o d o e n a q u e l l o s g r u p o s q u e , p o r
su na tu ra l eza , r e f l e jan ima pa r t i cu l a r manera de fundar se
y o r g a n i z a r s e s e g ú n p a r á m e t r o s d e f i n i d o s a p a r t i r d e n o r
m a t i v a s s o c i a l e s ( e s t a b l e c i m i e n t o d e j e r a r q u í a s , d e r e s p o n s a b i l i d a d e s d i f e r e n t e s y r í g i d a m e n t e s o s t e n i d a s , c o n t r o l
de l poder , e tc . ) f i jadas por e l Es tado.
Véase la d imens ión de l p rob lema. En e l caso de la
concepción de l ps iquismo freudiano se t ra ta de un conf l ic to
ps íquico que carac ter iza a l a neuros i s , por t anto , cada indi
v iduo en lo par t icular contar ía con su s i s tema de repres ión
en función de su h i s tor ia y de la manera de h i s tor izar la .A h o r a r e s u l t a q u e c o n L a i n g e l p r o b l e m a s e u b i c a
en o t ro p lano, ya que todos en la fami l ia (más a l lá de la
2 1 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 219/310
pa to log í a pe r sona l de cada c ju i en ) e s t a r í an somet idos a l a s
m i s m a s m e t a r r e g l a s . . . S e t r a t a , p o r t a n t o , d e u n m o d e l o
d e f i m c i o n a m i e n t o r a d i c a l m e n t e d i f e r e n t e d e l d e F r e u d ,
e l q t i e a su vez da r í a cuen ta de o t r a manera de r ep res iónde la que la ins t i tuc ión se har ía cargo en tanto ta l . S i l a
i n s t i t u c i ó n r e p r i m e , e n t o n c e s se p u e d e s u p o n e r ( u t i li z a n
d o e l m o d e l o f r e u d i a n o c o m o m e t á f o r a ) q u e s e c r e a r í a
o t r o r e g i s t ro t a m b i é n i n c o n s c i e n t e c]ue l l a m a r e m o s el in
consciente político.
El i nconsc i en t e po l í t i co e s t odo aque l lo que ha s ido
r e p r i m i d o p o l í t i c a m e n t e , q u e e s a q u e l l o q u e d e s e a e s c a p a ra l a s r eg l a s t ]ue l os h iunanos se dan hab i tua lmen te pa ra
acorda r su conv ivenc i a . C 'ada vez que apa rece una nueva
n o r m a q u e i m p i d e h a c e r a l g o ( e j e r c e r e l p o d e r i n h e r e n t e a
l a cond ic ión de se r soc i a l ) s e p roduce un e fec to de r ep re
s ión soc iopoh ' r i ca .
l ^ s t e i nconsc i en t e po l í t i co no se r e l ac iona d i r ec t a
m e n t e c o n la s e x u a l i d a d , se c o n s t i t u y e c o m o u n a t ó p i c ad i fe r en t e de l a f r eud iana .
S e h a c o m p l e j i z a d o e l p r o b l e m a p o r c u a n t o e l i n
consc i en t e po l í t i co e s común a l a soc i edad y a t odos l os
q u e v i v e n b a j o e l c o n t r o l d e l E s t a d o . A s í s e c o m p r e n d e
q u e , p o r e j e m p l o , an a l i st a s y a n a l i z a n d o s c o m p a r t i r í a n
e l m i s m o i n c o n s c i e n t e s o c i o p o l í t i c o , a p e s a r d e n o n e c e
s a r i a m e n t e c o i n c i d i r e n c u a n t o a l i n c o n s c i e n t e p e r s o n a l(p roduc to de l a neuros i s de cada c ]u i en ) .
N o s e p u e d e d e j a r d e s u p o n e r q u e s i F r e u d p o n í a e l
é n f a s i s e n e s e m o d e l o d i n á m i c o , v a l e d e c i r d e o p o s i c i ó n
de fuerzas - lo que le permi t ió expl icar e l sueño—, ta l vez
o c u r r a l o m i s m o c o n e s t e n u e v o i n c o n s c i e n t e d e l q u e e s
t a m o s h a b l a n d o . S i l o r e p r i m i d o r e t o r n a u n a y o t r a v e z ,
no se l o puede educa r n i somete r y cada vez que apa rece
juega una ma la pasada ; a lgo s imi l a r puede ocur r i r con lo
p o l í t i c o . S i se p u e d e d a r c u e n t a d e e s ta a p a r i c i ó n a b r u p t a
2 1 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 220/310
c o n e l c o n c e p t o d e r e t o r n o d e l o r e p r i m i d o e n t é r m i n o s
e s t r i c t a m e n t e f r e u d i a n o s , d e b e r á e x i s t i r a l g ú n t i p o d e
retorno de lo políticame nte reprimido en e l campo soc i a l .
Y s i e se r e to rno exp resa de manera más o menos v io l en t ae l deseo , no es d i f íc i l imaginar que e l deseo de ins t i tu i r
—vale dec i r , e l poder ins t i tuyente— aparece ima y o t ra vez
o p o n i é n d o s e , c u e s t i o n a n d o c o n a c t o s , a q u e l l o e s t a b l e c i d o ,
y a i n s t i t u i d o .
Ta l e s a s í que e s t a óp t i ca pos ib i l i t a una de t e rminada
l e c t u r a d e l o s f e n ó m e n o s s o c i a l e s , d e s u s c n q u i s t a m i e n t o s
y de sus sub l evac iones , de sus norma t ivas y de sus cues -t i o n a m i e n t o s y t r a n s g r e s i o n e s , s i s e a d o p t a e l c o n c e p t o d e
re to rno de l o po l í t i co en e l s en t ido de e se deseo de hace r
cosas , de e jercer e l poder de hacer cosas , y de hacer con
o t r o s c o s a s , p o d e r - d e s e o d e i n s t i t u i r . E s t a e s u n a m a n e r a
de recuperar e l poder , e l hacer —poder , hacer cosas e inc i
d i r s o b r e l o s d e m á s — m u e s t r a u n a p r o p u e s t a d e r e c u p e r a r
e l pode r de l egado . Ar t i cu l a r e l pode r desde e l deseo dehacer colocando en jaque a lo ins t i tu ido , f i e l re f le jo de l
p o d e r d e l e g a d o . L o p o l í t i c o r e p r i m i d o r e t o r n a e n e l a s u
mi r e l pode r de hace r , en e l a sumi r e l hace r -poder .
Ahora b i en , no e s f ác i l da r se cuen ta de e so cuan t ío
s e e s t á m e t i d o , a t r a v e s a d o p o r i n s t i t u c i o n e s q u e s e h a n
hecho ca rne y a l a s cua l e s cada qu i en se somete de manera
a u t o m á t i c a , s i n s a b e r l o y m e n o s p e n s a r l o . S e h a r e t o r n a d o a l p r o b l e m a d e l p e n s a m i e n t o ya q u e e n t o n c e s h a y
algunas f i suras de l re torno de lo pol í t i co que aparece en
i d e a s q u e s e o p o n e n n e c e s a r i a m e n t e a t o d a n o r m a t i v a d e l
p e n s a m i e n t o . E l l o p u e d e s e r a p o y a d o y e s t i m u l a d o . D e l o
c o n t r a r i o , se e s t a r ía le jo s d e p o d e r p e n s a r , lo s h u m a n o s
t e n d r í a n u n p e n s a m i e n t o p a r t i c u l a r m e n t e n o r m a d o , e s
q u e m á t i c o y c o n g e l a d o . Se p o d r í a r e p e ti r , n o p e n s a r .F . G u a t t a r i , c u y a s i d e a s h a n t e n i d o a m p l i o d e s a r r o l l o
ú l t i m a m e n t e , p o s t u l a q u e h a y g r u p o s e n sí y g r u p o s p a r a
220
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 221/310
sí. Los g rupos en s í son aque l los g rupos que v iven pen
d i e n t e s d e l o q u e t i e n e n q u e h a c e r ; r e p i t e n p o r t a n t o u n a
c i e rt a p a u t a d e f u n c i o n a m i e n t o y h a c e n m e c á n i c a m e n t e
a q u e l l o q u e se le s h a e n c o m e n d a d o . S i m p l e m e n t e f u n c i o n a n , y h a s t a l o h a c e n b i e n , s o n g r u p o s q u e f u n c i o n a n u n
p o c o c o m o u n a m á q u i n a .
Los o t ros , l o s g rupos pa ra s í , son g rupos que p re t en
d e n e s t a r p e n d i e n t e s d e c ó m o h a c e n l a s c o s a s q u e h a c e n .
No so l amente se p reoc t ipan por su e f i cac i a , s i no que t am
b i é n l o h a c e n p o r s u s i n q u i e t u d e s , p o r s u s m e c a n i s m o s
i n t e r n o s , p o r s u s r e l a c i o n e s , p o r s u o r g a n i z a c i ó n . P i e n s a nsob re s í mi smos y sob re l o que l e s pasa cuando hacen
a l g o . S e p r e o c u p a n p o r e s t a r c o n s c i e n t e s d e s u p r o p i a
e s t r u c t u r a y d i n á m i c a y e n t o n c e s a s p i r a n a a u t o r r e g u l a r s e
c o m o p a r a e v i t a r a l g u n o s o t r o s e f e c t o s , c o m o p o r e j e m
p l o , r e a l i z a r t a r e a s d e m a n e r a i m p e r s o n a l , b u r o c r á t i c a ,
a u t o r i t a r i a , e t c . T o d o s s o n g r u p o s q u e c o n v e r s a n . S e p o
d r í a d e c i r q u e l o s p r i m e r o s s o n g r u p o s q u e p a r l o t e a n ( n osaben , n i muchas veces qu i e ren sabe r ) , l o s s egundos son
g r u p o s c | u e p i e n s a n .
Porque además , y e s bueno seña l a r lo , l a ac t i v idad de
pensar so lamente puede rea l izarse en grupo. No se es tá a f i r
mando que cada qu i en no pueda pensa r so lo , l o que se d i ce
es que cuando se p i ensa so lo , s i empre se e s t á d i a logando
con o t ros aunque no e s t én p resen t es ; d i a loga r e s d i scu t i r .Por l o t an to , pa ra pensa r hay que empeza r por oponer se .
El que es tá de acuerdo no p iensa , aca ta . S i es tá de acuerdo
no se le ocur re nada . Solo la fuerza de la d i screpancia-
in t e r rogadora hace que se pueda pensa r . E l ac to de pensa r
se ub ica en una c ier ta i l ega l idad, en una c ier ta ob l icuidad
c o n r e s p e c t o a l d e s e o . P o p u l a r m e n t e s e h a b l a d e l " a b o g a d o
d e l d i a b l o " c o m o d e a q u e l q u e c u m p l e u n a d e t e r m i n a d afunción grupal (es pos ib le pensar lo as í ) re lac ionada con la
conf ron tac ión de i deas que ayudan a pensa r .
2 2 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 222/310
Quiero ir im poco más allá para estudiar t]ué sucede
con estas reglas que impiden pensar. La institución se
conforma cuando se comienzan a normar los lugares, los
espacios, los procedimientos, ios tiempos, etc. Se habla asíde una carta fundacional y de reglamentaciones variadas.
Pero este paquete normativo se consti tuye en vm acervo
consciente. Cada quien que pertenece a la institución lo
firma, como una manera de ciarse por enterado de su exis
tencia y de su vohmtad de acatamiento. Se consti tuye en
aquello que rige la vicia institucional y tiue se modifica a
través de complejos procedimientos, los t |ue a su vez estánexplíci tamente normados. Es lo que conocemos como la
lógica de la burocracia, la "racionalidad" del sistema. Pero
este no es el problema porque esto es lo sabido, lo cono
cido y ante lo cual algo se puede hacer si hay ima norma
que disgusta. Es la normativa explícita que está impresa y
que se debate por la masa social día a día.
El problema está en otra normativa —que es a la quealude Laing— qtie se constituye como un férreo sistema
de control del pensamiento y de la acción y t]ue no forma
parte de acuerdos dichos entre los miembros. Se trata de
acuerdos tácitos, de pactos y coníabulaciones acortiadas
de manera espontánea sobre las cuales no queda ningún
tipo de registro pero que tienen la fuerza de ima verdadera
ley y cjue se imponen a todo sujeto de manera automática.No quiero decir "inconsciente" porque no estoy seguro
de que esta normativa se encuentre en el Inconsciente
freudiano. Claro está que este funcionamiento de los
grupos, estos acuerdos tácitos son no conscientes, en el
sentido que no han sido explicitacios. Son normativas ob
servables, descubribles en todo grupo y que hacen a cierto
funcionamiento informal del colectivo. Son peor que elconjunto de normativas acordadas porque el grupo parte
del supuesto de que no existen; por tanto, no hay manera
222
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 223/310
d e d a r c u e n t a d e s u e f e c t o . C o n c l u s i ó n : r e s u l t a n m u c h o
más d i f í c i l e s de modi f i ca r que l a norma t iva exp l i c i r ada . Se
c o n s t i t u y e e n u n v e r d a d e r o e s q u e m a d e f u n c i o n a m i e n t o
g r u p a l q u e g e n e r a e n v i s i t a n t e s u n c i e r t o s e n t i m i e n t o d eex t r añeza y pe rp l e j i dad . Se s i en t en sus e fec tos pe ro no se
verbal iza.
I I
Por c ier to , todo es to parece un ca l le jón s in sa l ida . S ifuese a s í , j amás se hub iese pod ido pensa r a lgo nuevo , a lgo
que se desmarca ra de l a s norma t ivas ex i s t en t e s de l pen
s a m i e n t o . E l l o s u p o n e q u e n o t o d o e l p e n s a m i e n t o e s t á
n o r m a d o o , s e g u n d a a l t e r n a t i v a , e x i s t e n m e c a n i s m o s p a r a
sor t ea r l os amar res que l a s norma t ivas e s t ab l ecen pa ra e l
p e n s a m i e n t o .
No es h íc i l de most rar lo uno y lo o t ro .En p r imer l uga r , s e puede suponer que ex i s t en r e s
q u i c i o s d e l p e n s a m i e n t o c | u e p e r m a n e c e n s i n s e r n o r m a
d o s p o r q u e , a p a r e n t e m e n t e , n o i m p l i c a n u n " a t e n t a d o "
c o n t r a a q u e l l o q u e n o s e p u e d e p e n s a r . C o m o l o s c a m i n o s
s o n i n f i n i t o s , e n t o n c e s e s p o s i b l e , d a n d o m u c h a s v u e l t a s ,
so r t ea r aq t i c l l os e spac ios de l a r ep res ión ins t i t uc iona l de l
p e n s a m i e n t o .Por o t ro l ado , t odo s i s t ema de r ep res ión gene ra fue r
zas en su con t r a r io . Debe r ecorda r se que Ereud no de jó de
p e n s a r q u e a l g u n o s h i t o s d e l d i s c u r s o o b e d e c í a n a l o q u e
l l a m ó e l " r e t o r n o d e l o r e p r i m i d o " . L o c u a l q u i e r e d e c i r
q u e a q u e l l o r e p r i m i d o d e a l g ú n m o d o r e t o r n a y t e r m i n a
p o r i m p o n e r s e l e g u s t e o n o a l s i s t e m a n o r m a t i v o . M á s
bien , se sabe que no le gus ta , s i b ien a l p r inc ip io no se da
m u c h o c u e n t a d e s u s e n t i d o . E l r e t o r n o d e l o r e p r i m i d o
se e n c a u z a d e m a n e r a a b r u p t a y s o b r e t o d o d e f o r m a d a
223
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 224/310
para evitar que no guste y alerte a los vigilantes de tur
no . El camuflado es esencial para que pase "la frontera".
Pero dicho camuflado contiene por su forma las marcas
de aquello que denimcia, por cuanto entonces es posiblemostrar su contenido.
Ahora bien, he atjuí un problema estratégico: ¿en qué
espacios es posible frecuentar estos retornos de "audio" que
dan sentido al retorno? ¿De qué manera se pueden "culti
var" los retornos aunque más no sea en forma de retoños
que condensan aquello que se ha prohibido? ¿Dónde en
contrar ese "torrente" de discurso que por su propia estructura fuerza al sistema represivo a una fracttua que deje libre
lo prohibido de ser pensado? ¿En qué figura, la urgencia de
pensar, arremete, mostrando que el aparato represor nor
mativo puede ser sobrepasado, al menos en parte?
No por casualidad es en el grupo donde dicha figura
írgura. El grupo que se constituye como ini espacio libre
de pensamiento —lo cual no implica que lo sea, sino solamente que pretenda serlo- en que la construcción t iel
discurso comienza por escapar a los sujetos soportes para
configurar lo que Foladori (1984) ha llamado en alguna
ocasión, salvadas las distancias, "hablat como los sobrinos
del Pato Donald", en esta sintaxis comim que trasciende
claramente las pretensiones de autonomía e individtial i-
dad de los miembros. Por tanto, hay algo del orden de lono conocido que se produce allí en esc enjambre de ideas
que chocan y se disparan pero que no pueden más que
expresarse condensadamente en la sintaxis en la que todos
se inscriben. Y aun en el caso de que palabra alguna sea
dicha, por cuanto el silencio no se constituye al margen
de la sintaxis. Este esfuerzo de condensación se constituye
en un torrente que por su fuerza no deja de arrastrar consigo fragmentos de normativas que sucumben a su paso,
denunciando su presencia .
224
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 225/310
¡Cu idado! No hay nada a l l í de l o rden de l a conver sa
c i ó n . N o h a y q u e e s t a r p e n d i e n t e d e u n a l i n e a l i d a d , m á s
deseada c [ue r ea l . Porque e l s en t ido se cons t ruye a poste
riori y l a i n t enc ión de l os hab l an t es de "dec i r a lgo conc r e t o " f á c i l m e n t e se d e s m a n t e l a a n t e lo q u e re s u l t a c o m o
p r o d u c c i ó n g r u p a l , s i e s p o s i b l e e s c u c h a r l a , e s c u c h a r s e .
N o t o d o g r u p o p r o d u c e i d e a s n t i e v a s . . . l a m a y o r í a s o l o
t i ene l a i l u s ión de hace r lo . . . I l u s ión de au tonomía , i l u s ión
d e i n d i v i d u a l i d a d , i l u s i ó n d e v o l t m t a d , i l u s i ó n d e c o n v e r
sac ión , i l u s ión de con t ro l a r e l l engua je , e l deseo .
I ' i ec to de a t jue l lo que lo grupal potencia ya que sud r a m á t i c a p r e f ig u r a la p o l a r i z a c i ó n d e s e n t i d o s . C i r u p o
que a i cen t r a r se en ima t a r ea se d i s t anc i a de s í mi smo, de
su acc io na r , ( " on d ic ión pa ra , a su vez , po de r e sc uc ha r (y
no escucharse) desde una le janía cp ie pos ib i l i t a ahora ver
e l boscp i e , cuando an t es so lo hab í a á rbo l es .
( í n i p o s q u e t r a b a j a n s o b r e s u p r o p i o o r i g e n , s o b r e
la m an er a en c ]uc se co ns t i t u ye n y K m dan su o rg an i za c ió n( e x p l í c i t a o t á c i t a m e n t e ) , s o b r e l o s m e c a n i s m o s d e " r e
g l a m e n t a c i ó n i n t e r n a " , s o b r e e l n a c i m i e n t o d e s u s i s t e m a
n o r m a t i v o . " C r u p o s p a r a s í " , e n e l d e c i r d e G u a t t a r i . G o
tas de agua t |ue c rean en la tormenta e l a rco i r i s .
I I I
H a y o t r a f o r m a d e a b o r d a r e l p r o b l e m a . S i p a r t i m o s
d e l o s s i s t e m a s n o r m a d o s e s e v i d e n t e q u e l a p r o h i b i c i ó n
de pensa r , como mues t r a La ing , s e basa en una c i e r t a nor
ma t iva . Hay una l ey c ]ue d i ce qué se puede pensa r y qué
n o . E s a l e y , c r e a d a s o c i a l m e n t e , d e t e r m i n a l o q u e e n d e
t e r m i n a d o m o m e n t o h i s t ó r i c o es p o s i b l e d e s er p e n s a d o .N o s e t r a t a d e s o s t e n e r q u e e s t á d e t e r m i n a d o d e a n t e m a
n o a q u e l l o q u e l a s o c i e d a d p u e d e p e n s a r , s o l o s e m u e s t r a
2 2 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 226/310
q u e e l p e n s a m i e n t o e s p o s i b l e d e n t r o d e c i e r t o s i s t e m a
n o r m a d o y q u e , e n t a n t o s e m o d i f i q u e n l a s c o n d i c i o n e s
de l a i ns t i t uc ión soc i a l , s e gene ran l a s d ive r sas a l t e rna t ivas
pa ra pensa r aque l lo que no e r a pos ib l e an t e s . Pa rece unav e r d a d d e P e r o g r u l l o e l q u e l a s d i s t i n t a s é p o c a s c a b a l
ga ron en g rupos de i deas conc re t a s y no sob re o t r a s que
f u e r o n a u t o r i z a d a s m á s a d e l a n t e .
P a r a p o d e r a b u n d a r e n e s t e a s p e c t o : D e s d e e l p u n t o
de v i s t a soc i a l i n t e r e sa aque l pensamien to que se exp resa ,
que f igura en pa labras que son cuchas o escr i tas , que con
c o m u n i c a d a s , t r a n s m i t i d a s , c o m p a r t i d a s e n e l e s p a c i o d el a i n s t i t u c i ó n s o c i a l . P o r t a n t o , e l m e c a n i s m o d e r e p r e s i ó n
d e l p e n s a m i e n t o o p e r a c o m o m e c a n i s m o d e r e p r e s i ó n d e
la pa labra hab lada . Al l í es donde se e fec t iv iza la censura
c o n t r a u n i n t e n t o d e t r a s g r e s i ó n . E s t o e s f u n d a m e n t a l y a
q u e e v i t a p l a n t e a r s e e l p r o b l e m a d e a q u e l p e n s a m i e n t o
q u e es p e n s a d o p e r o n o d i c h o .
En pr imer lugar , s i no es d icho no sé s i en verdadexis te . En segundo lugar , s i no es d icho no e jerce e fec to
s o c i a l , n o h a y i m p a c t o , n o h a y r e p e r c u s i ó n , n o h a y s e
c u e n c i a - d i s c u r s o s o c i a l - , e n c a d e n a m i e n t o , q u e m e p l a n
t e e , casua lmen te , una c i e r t a t r ama , como e l caso de l os
sob r inos de l Pa to Dona ld . En t e r ce r l uga r , s i no e s d i cho
n o e s e s t u d i a b l e , a n a l i z a b l e , t r a b a j a b l e , i n c l u s o p c n s a b l e . . .
E l p e n s a m i e n t o e s t a m b i é n o b j e t o d e l p e n s a m i e n t o . E lp e n s a m i e n t o c o m o m a t e r i a l d e a n á l i s i s y r e f l e x i ó n a c a r g o
d el m i s m o p e n s a m i e n t o .
Pe ro en e l t e r r eno soc i a l e l dec i r imp l i ca una fo rma
de dec i r —además de aquel lo de que se d ice una cosa para
n o d e c i r o t r a — q u e m u e s t r a t a m b i é n , p o r a l u s i ó n , s e n t i d o s
q u e s e p u e d e n c o n s t r u i r , q u e s e p u e d e n p e n s a r , a p a r t i r
de l o que se d i ce y de cómo se d i ce . Es e l p rob l ema del o i m p l í c i t o y / o d e l o n o d i c h o . L o n o d i c h o e s p e n s a d o
p e r o o p e r a s o b r e e l l o u n a s e r i e d e m e c a n i s m o s i n s t i t u c i o -
2 2 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 227/310
nales y gr t ipa les sof i s t i cados que hacen que lo no d icho
permanezca como t a l . Hac í a a l l í s e d i r i gen l a s r e f l ex iones
de La ing , de l os g rupa l i s t a s y de l os i ns t i t uc iona l i s t a s . Lo
n o d i c h o e s s a b i d o p e r o c a l l a d o . E s d e " m a l a e d u c a c i ó n "d e c i r l o y e s l o q u e a p a r e c e a n u n c i a d o e n e l c a m p o g r u p a l
p o r a q u e l l a f i g u r a q u e P i c h ó n - R i v i é r e d e s i g n a c o m o p o r
t a v o z , m o s t r á n d o l o c o m o e l a l c a h u e t e , v a l e d e c i r , a q u e l
q u e d e n t m c i a " s i n p c r i n i s o " a l g o q t i e d e b e s e r g u a r d a d o
como sec re to . Sec re to e s a lgo que sé .
L o i m p l í c i t o n o e s l o n o d i c h o i n s t i t u c i o n a l . L o
i m p l í c i t o e s t á a l u d i d o , l o n o d i c h o e s t a r e p r i m i d o s o -c i a l m c n t c . E l m e n s a j e d e l p o r t a v o z n o e s c o m p r e n d i d o a
m e n o s q u e s e a d e c o d i f i c a d o . E l g r u p o l o s i e n t e a p r i m e r a
v i s t a como a lgo que no t i ene nada que ve r y e l i n t eg ran t e
que e s por t avoz no t i ene l a menor no t i c i a de que l o e s ,
has t a c ]ue no hay a lgu i en que l o mues t r e como t a l . E l
mensa je de l po r t avoz t r ans i t a por e l bo rde de l a angus t i a ,
e s como una seña l , tma a l e r t a sob re c i e r to desborde que seh a p r o d u c i d o .
Lo no d i cho ins t i t uc iona l s e a s i en t a sob re una nor
ma t iva t á c i t a , ya que s i s e puede hab la r de l a norma t iva
( a l h a c e r l a e x p l í c i t a ) , a u t o m á t i c a m e n t e s e h a b l a d e l c o n
t e n i d o c e n s u r a d o . P o r t a n t o , l o n o d i c h o e s s o s t e n i d o a l l í
en un ac to de v io le i rc ia que se mani f ies ta en la reacc ión
d e i n d i g n a c i ó n c u a n d o l o n o d i c h o e s , p o r ú l t i m o , d i c h o .
Acá no hay sorpresa , hay rab ia y e l t rasgresor debe ser cas
t i gado . La i ns t i t t i c ión r e fue rza en tonces e l s i s t ema de con
t r o l c o n p e n a l i d a d e s q u e s o n n u e v a s n o r m a t i v a s . A c á n o
e s u n p r o b l e m a d e a n g u s t i a s i n o d e d e s c o n t r o l , d e p é r d i d a
d e p o d e r ; s e h a p r o d u c i d o u n a c t o d e r e c u p e r a c i ó n d e l
p o d e r c u a n d o l o n o d i c h o p u e d e s e r d i c h o . A l g o q u e d a
a l desnudo y no e s de na tu ra l eza sexua l . Lo que queda a l
desnudo es l a v io l enc i a que l a i ns t i t uc ión , pa ra se r t a l , ha
i n s t i t u i d o . T o d o e l t r a b a j o d e a u t o l e g i t i m a c i ó n i n s t i t u c i o -
227
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 228/310
na l ha s ido des t ru ido ya que l o no d i cho pone en t e l a de
ju i c io e l o r igen mi smo de l a i ns t i t uc ión .
E n t o n c e s , l o q u e h a c e l a n o r m a e s i m p e d i r q u e u n
c i e r to p e n s a m i e n t o s e p u e d a p r o t i u c i r . P o r t a n t o , c a m b i a da l a norma de l a i ns t i t uc ión soc i a l , s e au to r i za un c i e r to
p e n s a m i e n t o q t i e n o h a b í a p o d i d o e x p r e s a r s e h a s t a e n t o n
ces , se m odi f i ca e l jue go de fue rzas soc i a le s - e n t é r m in os
de r ep res ión y norma t iv i zac ión de c i e r t a s ¡deas cen t r a l e s .
L a n o r m a n o d e s a p a r e c e d e c u a l q u i e r m a n e r a . S o l a m e n t e
la n o rm a se e l im ina cu an d o se d i c t a o t r a qu e la m odi f i ca .
H a y u n c i e r t o s a l t o , e s c a l ó n , e n t r e a q u e l l o n o r m a d o ya q u e l l o q u e n o h a s i d o n o r m a d o t o d a v í a . E l p o d e r i n s t i -
tuyente t i ene c ier ta f rescura in ic ia l , va le dec i r , es s iempre
más senc i l l o c r ea r de l a nada , que modi f i ca r a lgo que ya
es t á c r eado , i ns t i t u ido . Es más fác i l hace r una norma en
a l g o q u e n o e s t á n o r m a d o , q u e m o d i f i c a r u n a n o r m a y a
ex i s t en t e . I nc luso se r equ ie re de una norma pa ra "d i so lve r
n o r m a t i v a s a n t e r i o r e s , p a r a " d e s n o r m a t i v i z a r " .
IV
D e s e o p a s a r a h o r a a u n e j e m p l o q u e n o h a d e j a d o
d e c a u s a r a l g u n o s p r o b l e m a s d e c o n c e p t u a l i z a c i ó n . M e
re f i e ro a l a r r e s to de P inoche t en Londres . Es t e acon tec i
m i e n t o i n s ó l i t o e i m p r e v i s t o se c o n v i r t i ó e n u n a n a l i z a d o r
d e l a s o c i e d a d c h i l e n a y h a s t a m u n d i a l . U n a n a l i z a d o r
es un d i sp os i t i v o (na tu ra l o a r ti f ic i a l) qu e d es en ca de na
a l g u n o s h e c h o s s i g n i f i c a t i v o s , p o r e j e m p l o , p o n e a t o d o
el m u n d o a h a b l a r . P r o d u c e u n a c i e r ta r e c u p e r a c i ó n d e la
pa labra . Es to s igni f ica a su vez que c ier ta pa labra c jue no
f iguraba en e l d i s cu rso soc ia l po r e fec to de la p ro h i b i c i ó n ,
c o m i e n z a n u e v a m e n t e a s er u t i l i z a d a . El d i s p o s i t i v o a n a
l i z ador na tu ra l de l a r r e s to de P inoche t a lgo h i zo con l a s
2 2 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 229/310
normativas sociales, con la prohibición de hablar y con la
posibilidad de hablar.
Porque hay que tomar en cuenta que aquello que
fue puesto entre rejas -a partir de un acto jurídico— fuenada más y nada menos que el agente fundador de la ins
titución represora: la dictadura, como el ejercicio de un
poder total sobre los sujetos. O sea que el acto de deten
ción (nueva normativa que se impone a la vieja normati
va) modificó la normativa sobre lo que se podía hablar, y
sobre lo que no se podía hablar por un lado, y por otro,
cambió la correlación de fuerzas en cuanto al peso del poder represor. Para decirlo de otro modo: el arresto institu
ye una nueva "reglamentación social" sobre aquello de lo
que se puede hablar. Por tanto, hay que pensar que con la
detención de Pinochet se generó ima normativa que cam
bió tanto la calidad como la cantidad de lo que el sujeto
social podía expresar. Desde el punto de vista cuantitati
vo, se "l iberaron" temas. Desde el cuali tat ivo, disminuyóla intensidad de la fuerza que ejerce la represión. Que
quede claro c]uc esta disquisición es meramente un recur
so pedagógico ya que es muy difícil separar una de la otra.
La normativa de la puesta de "la represión entre rejas",
por sí misma, supone un avance de las fuerzas emergentes,
recuperativas de un cierto discurso social.
Esta instancia de recuperación de la palabra no dejade adquirir cierta virulencia en su faz emergente y sobre
todo por cuanto está en directa relación con la intensidad
de la fuerza represora. Es un problema económico no mo
ral. Responde a las características del conflicto suscitado
entre represión social y expresión social, en el terreno de
la meta subjetividad social.
Esta virulencia es vivida como tal porque en la medida en que emerge, arrastra consigo otros temas que se
encuentran asociados a los primeros. Por tanto, se genera
229
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 230/310
una cierta eclosión necesaria para restablecer ciertos equi
librios perdidos durante la instancia de la represión políti
ca más feroz.
El efecto del analizador ~si bien es transitorio encuanto a su acción— es permanente en cuanto a la dinámi
ca del conflicto, ya que no se podrá retornar al momento
anterior, por cuanto las fuerzas se encuentran ahora dis
tribuidas de otra manera.
V
Hans Chris t ian Andersen (1805-1875) era un ma
ravi l loso conocedor de l comportamiento humano. Sus
cuentos, muchos de ellos terroríficos, han dado la vuelta
al mundo generación tras generación. Su impacto en la
mente de los niños no ofrece lugar a duda así como tam
poco en la de los mayores. Algunos podrían decir queeste autor ha dado en múltiples ocasiones en el clavo, al
considerar conflictos internos y sociales de relevante sig
nificación.
Uno de estos cuentos, conocido como cl de Los vesti
dos nuevos del Gran Duque (1972), muestra una capacidad
de entendimiento de lo humano, de lo socioinst i tucional
y de los mecanismos que operan en los grupos. Brevemente: el cuento gira alrededor de im Duque que gusta
de presentarse con los vestidos más suntuosos y variados,
y que llega a cambiárselos varias veces al día. Llegan al
poblado un par de charlatanes que se presentan como fa
mosos tejedores de los tejidos más deliciosos y mejor dise
ñados , así como por la finura de los productos empleados,
hilos de seda y oro. Estos vestidos poseían la virtud de
ser invisibles para todos los que no supiesen desempeñar
el oficio o fuesen demasiado brutos. El Gran Duque no
230
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 231/310
puede permanecer impasible ante tal oferta seductora y
decide encargarles la realización de un suntuoso vestido
y de esta forma podrá saber el valor de cada uno de los
miembros de su ducado, dist inguiendo a los inteligentesde los tontos. Los tejedores comienzan pidiendo fuertes
sumas de dinero para comprar el hilo, realizando una
parodia de su arte de tejer en pura mímica ya que no hay
tela visible. El Gran Duque envía varios representantes
para ver el avance del trabajo y todos, para evitar ser til
dados de tontos, evitan mencionar que no han visto tela
algima. Regresan al palacio e informan con cantidad dedetalles de lo maravilloso del trabajo de los tejedores, de
los colores y de lo fino del tejido logrado.
Así, llega el día del estreno, y claro está, el Duque no
puede menos que seguir la parodia para no pasar por ton
to; se pone el vestido, el que además es sumamente livia
no, sale a la calle con toda una guardia de acólitos que no
dejan de alabar el magnífico trabajo de los tejedores y lobien que le sienta al Gran Duque. Todo ello transcurre en
un clima festivo hasta que un niño del público exclama:
"¡el Duque está desnudo!".
lodo el cuento gira alrededor de una ilusión, aquella
que tiene que ver con un magnífico vestido. Nótese que la
ilusión se construye como una suerte de delirio, de repre
sentación imaginaria, que tiene que ver con una imagendete rminada de uno mismo. Así , e l Duque no puede
dejar de pensarse portando un maravilloso vestido y ser
objeto de admiración y envidia por parte de aquellos que
lo rodean así como de estar dotado de gran inteligencia.
El caso es de que esa imagen es aquella que él descubre en
su propio espejo donde ve lo que quiere ver. Esta ilusión
es contagiosa y comienza a circular por la masa: todos"acuerdan" que el Duque está vestido esplendorosamente,
aunque en realidad "vean" otra cosa. La necesidad de con-
231
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 232/310
t i n u a r p e r t e n e c i e n d o a l c o l e c t i v o h a c e q u e n a d i e s e a t r e v a
a d e n u n c i a r e l t á c i t o c o m p l o t . D e e s t e m o d o , r e s i ü t a p o r
d e m á s c l a r o q u e e l g r u p o h i m i a n o f u n c i o n a a p a r t i r d e l o
q ue cree qu e es y en n in g i m caso desd e un a v i s ión de larea l idad que se a jus te a los hechos . Claro es tá , s i b ien es
c i e r to q t i e en e l cuen to t odos l o s aben (que e l Duq t i e e s t á
desnudo) , en l a v ida co t id i ana muchas veces no se s abe ,
en e l s en t ido de c |ue hay cosas que aunque se sepan , me jo r
n o s a b e r l a s . H e a q u í d o n d e s e i n t r o d u c e l a p r e s e n c i a d e l
deseo que gene ra su p rop ia r ea l i dad , su o t r a e scena , como
l e g u s t a b a r e c o n o c e r a F r c u d .A es t a a l t t i r a va l e l a pena i n t roduc i r una p rec i s ión :
E s c o n o c i d o el c o n c e p t o cié d e s m e n t i d a q u e F r e u d a c u ñ ó
en e l a r t í cu lo sob re e l f e t i ch i smo pa ra da r cuen ta de l u i
m e c a n i s m o i n c o n s c i e n t e q u e o p e r a c o m o n o p e r c e p c i ó n
d e la r e a l i d a d y q u e g e n e r a - d e m a n e r a a u t o m á t i c a - , la
s u s t i t u c i ó n d e u n a a u s e n c i a ( l a c a s t r a c i ó n ) p o r u n o b j e t o
(e l ob je to fe t i che ) . Ese mecan i smo no e s e l que func ionaen e s t e caso ya que no se t r a t a de im mecan i smo incons
c i en t e - l a desment ida—, s ino de no poder hab l a r de a lgo
de l a r ea l i dad . Nad ie pone en duda c |ue t odo e l pueb lo ve
l a desn t idez ; e l n iño además de ve r lo , s e a t r eve a dec i r l o .
Por e l l o , no e s t á acá en juego una ins t anc i a p s íqu i ca ,
s ino que l o que ha ope rado es l a r ep res ión po l í t i ca de l a
p a l a b r a . T a l v e z c o n v e n g a d e s t a c a r q u e l a s a l u s i o n e s aFreud son me ta fó r i cas ; e s dec i r , que se u t i l i z an l a s con-
c e p t u a l i z a c i o n e s f r e u d i a n a s p a r a p e n s a r e l p r o b l e m a d e
l a t óp i ca po l í t i ca y apor t a r a l e s fue rzo de d i sc r iminac ión
en t r e l o p s íqu i co y l o po l í t i co .
E l imag ina r io soc i a l e s e l que de t e rmina l a pos ib i
l i dad de l cambio , e l g rupo ope ra a pa r t i r de su p rop ia
rep res en t ac ión , no a pa r t i r de l o qu e e s . A nd er se n d i s f ru t a
d e l e m b a u c a m i e n t o a q u e e l p u e b l o e s s o m e t i d o , e m b a u
c a m i e n t o q u e o c u r r e a d i a r i o y q u e s u c e d e i m a y o t r a v e z
232
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 233/310
cuando se tejen en el discurso social las propuestas más
deshilvanadas. No se trata tanto de lo que se le hace creer
a la gente como de los mecanismos que en la gente tienen
la virtud de operar ima puesta entre paréntesis de evidencias. "No hay peor ciego que el que no quiere ver" parece
recordarnos Andersen, quien no puede dejar de ridiculizar
a la supuesta masa adulta a través del comentario del niño
que denuncia el fraude. Al mejor estilo de un portavoz
—diría E. PichcSn-Rivicre- es capaz de poner en palabras
una verdad, la que a su vez anuncia el camino ostensi
ble de la represión; así como la puesta en movimientode otros mecanismos de defensa (el Duque, a pesar de
su vergüenza, sigue haciendo como si no fuese verdad lo
demmciado por el niño), el espectáculo debe continuar.
El aparataje del encubrimiento, el cuidado de la imagen
y lo desnudo que queda el Duque —no tanto en cuanto a
su vestimenta, sino en lo que anuncia como mecanismos
psicológicos de engaño, autoadoración y ocultación frentea un hecho que replantea de inmediato su lugar. En todo
caso, parece que lo obvio es lo más difícil de ser visto y
dicho.
La conexión entre el ser social y el imaginario social.
Hay otra lectura posible del cuento que nos acerca
a nuestro tema y que se engarza con la anterior. Hay algo
que t iene que ver con la desnudez y cierto recubrimiento que no puede ser dicho. No se puede hablar de ello
porque fue normado así por los embaucadores, que por
operar desde un determinado lugar de poder t ienen la ca
pacidad de regular las posibilidades del discurso.
Es cierto que los tejedores se sitúan con respecto a
los demás en un determinado lugar social de poder: son
aquellos que pueden hacer —porque cuentan con el instrumental— aquello que otros no pueden. Y desde allí pro
yectan una imagen que resulta seductora sobre el Duque
233
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 234/310
en primer lugar, y con la complicidad de este, sobre sus
acóli tos. Dicho de otro modo, no cualquiera puede nor
mar el discurso social, ello debe ser realizado desde cierto
lugar de poder. Pero dicho lugar no es el del jefe, sino deaquellos cercanos al jefe que tienen ciertos intereses en el
a sun to .
La normat iva entonces , l a prohib ic ión de habla r
"desciende" por la escala social y todos, de un modo u
otro se van afiliando a la normativa cjue reza que hay que
respetar la prohibición. En todo caso, todos aparecen
identificados con el lugar del Duque, todos aspiran aocupar ese lugar y gozar de los beneficios que ese lugar les
confiere; por tanto acatan el mandato implícito.
El niño es el que aparece ajeno al poder, por tanto
ajeno a la confabulación social, ajeno incluso a la aspi
ración de poder y, por tanto, es el que queda al margen
del discurso normado. Su marginación est ructural del
discurso normado es lo que le posibilita descubrir que hayuna feroz contradicción entre el discurso y los hechos; en
suma, es el único que puede pensar denunciando el acuer
do social.
Aparece como el niño ingenuo que "sin saberlo" in
terroga el sentido.
Siempre me maravil ló aquel niño que ante un ven
dedor que golpea la puerta, sale y le dice: "Dice mi mamáque no está".
234
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 235/310
R E P R E S I Ó N P S Í Q U I C A ,
REPRESIÓN- POLÍ TICA*
1. El caso chileno**
Llega tarde y entra como apurado, se justifica con
que hubo tm taco' y se demoró. Le pido que se recueste
en el diván. No cabe, pone una pierna y la otra le queda
como colgando. Da la sensación de que se va hundiendo
de a poco. A su vez la cabeza parece como que no encaja- luego sabré que t iene aproximadamente 150 años. Como
por la mitad hay un gran cinturón donde se lee ¿Vio, vio?
1 odo lo que veo —y que me impresiona— es una gran pre
sa en construcción' . Pienso, como para mí ¿quién estará
preso? ¿Por qué estará preso? Justamente en ese lugar la
vestimenta contrasta, nace como una prenda de un tejido
de lana firme, con colores que a pesar del tiempo —se nota
que lleva allí más de 500 años- sostiene toda su dignidad
y marca su diferencia con el resto, un tanto roído, como
con trozos de plástico con colores vistosos pero no ha
cen juego. Parches, combinación desordenada de modas
diversas , cocidas de manera desprol i ja . Sorprende las
diferencias entre los collares de oro y atuendos de sedas,
al lado de trozos ya muy gastados, en hilachas que dejan
ver a su vez una piel también curtida. Hay trozos rotos. A
* Publ icado originalmente en Cuadernos de Psicología, Campos de interferencia: subjetividad e institución, U. Arcis, Santiago de Chile, 2 0 0 3 .** El caso está redactado con las expresiones típicas locales. Además, estáfechado (2001), por lo t jue hace referencia a un momento particular del
"proceso de t ransición".' "Taco" es un embotel lamiento en el t ránsi to, t íp ico de las horas demayor concurrencia ( laboral , escolar , comercial , etc. ) .' La presa es Raleo sobre el río Biobío, zona habitada por los pehuenches.Se ¡uega con el significante.
235
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 236/310
es t a imagen convergen o t r a s con i gua l i n t ens idad y sen
t i d o . Pienso que e s t a debe se r una mt iy r i ca me tá fo ra de l
c o n j u n t o : l o r o t o d e s d e t i e m p o i n m e m o r i a l o . . . d e s d e e l
M e m o r i a l ^ . M á s t a r d e m e e n t e r o d e q u e e l r o t o c h i l e n o 'ha cons t i t u ido con e l t i empo ima c i e r t a i nve r s ión ; de im
l u g a r d e s v a l o r i z a d o s e h a c o n v e r t i d o a m b i v a l e n t e m e n t e e n
orgu l lo nac iona l . Una nove l a s i rve en su época pa ra f i u i -
da r un e s t i l o , p l a sma una c i e r t a i l u s ión de i den t idad .
¿ R o t o c h i l e n o o c h i l e n o r o t o ?
Por momentos e l d i scur so se s i t úa en l a s fami l i a s
r o t a s , d e s i n t e g r a d a s y e x t e r m i n a d a s . R e c u e r d o q u e o t r opac i en t e de una época s imi l a r hab l aba de una t r i l og í a de
d e s t i n o s : E n c i e r r o , d e s t i e r r o o e n t i e r r o . A q u í , e l e n t i e r r o
en muchos casos , ya no fue pos ib l e .
D e p r o n t o , e n e s e d i s c u r s o a p a r e c e o t r o t e x t o . I n -
t e r t ex tos , t odo d i scur so e s im collage de tex tos ya escr i tos .
T o d o e s t á y a e s c r i t o .
¿Q ui én h ab la ahora? Pa rece qu e l os jóv ene s , l os m uyj ó v e n e s . N o s o l a m e n t e h a b l a n , t i e n e n q u e g r i t a r p a r a s e r
m í n i m a m e n t e e s c u c h a d o s . A l g o p a s ó c o n l o s p a s e s \ c | u e
si les cobraron ya o ai in no, el caso es que con los pases
n o p a s a n y e s o , c o m o e s l ó g i c o , p r o d u c e p r o t e s t a s . C o m o
desde l a nada (e s t amos en l os i n i c ios de l s emes t r e ) su rge
' El Memorial es un monumento que se construyó en el Cementet lo (¡e-neral en Santiago de Chile dutante el primer gobierno elegido por votopopular luego de la dictadura, donde figuran los nombres de los detenidosdesaparecidos durante el régimen militar, cuyas denuncias realizadas porsus familiares fueron comprobadas.' La expresión "roto chileno" proviene de la Guerra del Pacífico (Chilecontra Perú y Bolivia), siendo un término despectivo que se acuñó por lasclases altas peruanas. El caso fue que, finalmente, el roto chileno triunfóen la guerra.
' ' En Chile, los estudiantes de primaria, secundaria y de la universidadcuentan con un "pase escolar" que les permire una sensible rebaja en elprecio del boleto en el transp orte p úblico, m edida difícilmente tolerada po rlos dueños de los autobuses. ¡El plástico del pase fue raspado por algunosalumnos demostrando que bajo su nombre había otro!
2 3 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 237/310
u n m o v i m i e n t o q u e e m p i e z a a p a r a l i z a r l a s s e c u n d a r i a s .
Lo so rp renden te e s que nad ie l os t oma en cuen ta , n i l o s
un ive r s i t a r ios , n i l o s padres , n i l o s docen tes . Eso no r edu
ce su p ro t e s t a , po r e l con t r a r io , l o s pa ros se suceden unay o t r a vez , y r ea l i z an va r i a s marchas . Los que t i enen que
sabe r , no saben , l os que se t i enen que hace r r e sponsab les ,
s e c s c u t r e n . E n e l d i s c u r s o o f i c i a l e s o e s s i m p l e m e n t e
u n a p a t a l e t a d e n i ñ o s c h i c o s . L a s p r e g u n t a s c o m i e n z a n a
inqu ie t a r : ¿Qué pasó con l a s p l a t a s (e l d ine ro )? ¿Quién
c o m p r o m e t i ó s u p a l a b r a ?
C o m o e s tá d e m o d a , se i n s t al a u n a m e s a m á s d e m o n ó l o g o s ' ' .
El m o v i m i e n t o a v a nz a . C x j n f r o n ta d o a l g u i e n r e c o n o
ce c]ue hubo dolo , que a lg t in micrero^ se l l enó e l bols i l lo .
Que a lgu i en c jue t en í a c jue con t ro l a r , s e bor ró , no e s tuvo .
L a q u e j a a b a n d o n a s u m a t i z d e p a t a l e t a p a r a a d o p t a r l a
f o r m a d e i m a i n t e r p e l a c i ó n , y s o b r e t o d o c u a n d o l o s p a
ses s e t r ans ío rman en r a spe -pases . Con e l pase no pasa ,por t an to r a spe , y s i l e s a l e su nombre , en tonces pasa . . .
C^laro está , en C'hi lc todos t ienen su raspe, hasta la Tele-
t ó n , ¿ p o r q u é n o h a b r í a n d e t e n e r l o t a m b i é n l o s m i c r e r o s ?
N e g o c i o r e d o n d o . The Clinic^ t i t u l a " S e c h o r e a r o n l o s
p e n d e j o s " . F e n ó m e n o e x t r a ñ o , lo s m i c r e r o s r e t r o c e d e n
t á c t i c a m e n t e y c a m b i a n a s u l í d e r . S e a c e p t a n e g o c i a r . E l
p r o b l e m a e c o n ó m i c o p a s a a s e g u n d o p l a n o : la d i s c u s i ó n
' ' Alusión a la Mesa de Diálogo donde se pretendió reunir a representantes de las Fuerzas Armadas y a abogados de familiares de detenidosdesaparecidos para encontrar "sal idas" y poder saber dónde estaban loscuerpos de los "desaparecidos".' Por "micrero" se ent iende tanto los dueños como los choferes de losautobuses del t ransporte pt ibl ico.
" The Clinic es un semanario independiente que comenzó a circular apart i r del arresto de Pinochet , cuando estaba internado en una cl ínicaen Londres. Dado el monopolio periodís t ico informativo exis tente enChi le , The Clinic se atreve a decir muchas cosas que no forman partedel discurso oficial.
237
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 238/310
es s i e l famoso pase es un servic io , un benef ic io o un dere
c h o , i r r i unpe a s í e l t ema de t ondo ; i nv i s ib l e a s imp le v i s t a
t e r m i n a i m p o n i é n d o s e . D í a s d e s p u é s se t e r m i n a a c e p t a n
do e l de recho de l os e s tud i an t es a v i a ja r g r a t i s .Y a F r e u d n o s h a b í a m o s t r a d o q u e e l r e t o r n o d e l o
r e p r i m i d o n o s e i m p o n e r a l c u a l , s e l o p u e d e h a c e r o b j e t o
de una nueva r ep res ión y debe t r ans i t a r po r l a rgos p roceso
d e t r a n s a c c i ó n p a r a p o d e r , d e a l g u n a m a n e r a , h a c e r s e p r e
sen t e , como en e l sueño , e l ac to fa l l i do , e l s í n toma , e t c .
2 . E l a n a l i z a d o r : e l r e t o r n o d e l o r e p r i m i d o s o c i a l
U n c i e r r o a n á l i s i s c o r r e s p o n d e s e r r e a l i z a d o s o b r e
e s te a c o n t e c i m i e n t o . Hs r al , p o r c u a n t o s e c o n s t i t u y e e n
el c o n t e x t o e n u n h e c h o s i n g u l a r , u n a n a l i z a d o r , c o m o
le gus ta dec i r a los anal i s tas ins t i tuc ionales . HI abr i l de
los secundar ios ins ta la en e l d i scurso soc ia l im tema, unap o l é m i c a n u e v a y c o n m i n a a h a b l a r d e e l l a . N a t i i e p u e d e
q u e d a r al m a r g e n , se c o n s t i t u y e c o m o i m l u g a r p r i v i l eg i a
d o d e l d i s c u r s o c o t i d i a n o , m o s t r a n d o c i e r t a r e c u p e r a c i ó n
de l a pa l ab ra a l r ededor de un t ema , que no l a t en í a has t a
e s e m o m e n t o . H a b l a r d e a l g o d e l o q u e n o s e h a b l a b a ,
recuperar un c ier to d i scurso . Sos tengo la t es i s de c jue e l
de re ch o de los es tu di an tes a v ia jar g ra t i s e ra un tem a de lq u e n o s e p o d í a h a b l a r .
F e n ó m e n o s i m i la r o c u r r i ó c u a n d o la d e t e n c i ó n d e
P i n o c h e t e n L o n d r e s , p a r a a l g u n o s e l h e c h o m á s s i g n i f i c a
t i v o d e s d e e l g o l p e d e E s t a d o . H e c h o p o r d e m á s i n s ó l i t o
y sob re t odo inespe rado , como ca ído de l c i e lo . Pues t a l a
r ep re s ión e n t r e r e jas , es pos ib l e en to nc es ha b l a r . R o ta l a
mura l l a de f i jns iva , a lgo se cue l a , y en tonces pe r sonas que
h a b í a n o l v i d a d o , r e c u e r d a n , c o m u n i c a n , p o n e n e n p a l a
b r a , d i c e n c o s a s q u e n u n c a h a b í a n s i d o d i c h a s a n t e s .
238
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 239/310
E s t o o c u r r e c o n l o s s e c i u i d a r i o s q u e h a b l a n d e s d e
o t ro l uga r donde e l d i scur so soc i a l comienza por no r e
conoce r se . ¿Desde qué l uga r? E l los no fue ron ob je to de l a
t o r t u r a , d e l a p e r s e c u c i ó n , d e l e n c a r c e l a m i e n t o , n i s i q u i e r a d e l t o q u e d e q u e d a . T i e n e n a l o m á s 1 6 a ñ o s , n a c i e r o n
con l a vue l t a a e l ecc iones (más p rec i so que hab la r de
v u e l t a a l a d e m o c r a c i a ) . S a b e n s o b r e l a d i c t a d u r a a q u e l l o
que es tá en e l d i scurso soc ia l , por re ferencia , no como ex
p e r i e n c i a p e r s o n a l , c o n o c e n p o r l a h i s t o r i z a c i ó n d e o t r o s
mayores . Por e l lo , lo que a t ravés de su d i sc t i r so surge t i e
n e l u i a d o b l e d e t e r m i n a c i ó n q u e i m p o r t a s e ñ a l a t .Por un l ado , pa t a e l l os s e t r a t a de su movimien to , de
su con t ingenc i a , de su l uga r p rop io en e s t a soc i edad , l a de
los s ecundar ios , pa r t e de l a v ida de e l l os , de sus r e iv ind i
cac iones , de sus l uchas . Pe ro por o t ro , s e t r a t a de un luga r
d o n d e c i e r t o d i s c i u s o s o c i a l v u e l v e , d o n d e e s p o s i b l e q u e
se exp rese de manera desp l azada e l r e to rno de l o r ep r imi
do soc i a l , po rque e s a l l í en e l d i scur so ado lescen te que sedesmatca de la repres ión soc ia l g lobal , que e jerce la d ic ta
dura d i s f r azada en l a cua l v iv imos .
Porc ]ue l o que más so rp rende e s que e l p rob l ema de l
de re ch o de los s ec im dar ios a v i a ja r g r a t i s ex i s t i ó en un a
é p o c a r e m o t a y fu e r e p r i m i d o v i o l e n t a m e n t e c u a n d o c o n
t a n t j u e s s e e m p e z a r o n a n e g a r m u c h o s d e r e c h o s q u e l a
p o b l a c i ó n t e n í a . E l m o d e l o i m p l a n t a d o a s a n g r e y f u e g oten í a qu e hace r ne go c ios . Y a l lí e s tu v i e ro n los m i l i t a r e s
pa ra pos ib i l i t a r e so . ¿Qué negoc ios se pod ían hace r en un
país de todos?
P o r e l l o , a u n q u e l o s a d o l e s c e n t e s — c o m o d i s c u r
so— no sean consc i en t es de e l l o , su t r i un fo e s va lo rado
por t odo e l d i scur so soc i a l ya que se t r a t a de comenzar a
poner l a s cosas en o t ro s i t i o . E l r e to rno de l o r ep r imidor o m p e t a l c u a l u n l a p s u s , e l d i s c u r s o o f i c i a l p r o d u c i e n d o
u n n u e v o s e n t i d o .
2 3 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 240/310
3 . ¿ E l i m i n a c i ó n o r e p r e s i ó n d e l o b j e t o ?
P e r o s i t u é m o n o s m á s a l l á d e l o a n e c d ó t i c o . E l p r o
b l ema de l pase , r o to ahora en t an to r a spe y r ede f in idoe n t a n t o r e t o r n o d e l o r e p r i m i d o p o l í t i c o , p l a n t e a u n a
disyunt iva sobre la cua l ra ra vez se re f lex iona .
Lo r ep r imido po l í t i co , i n s t i t uc iona l ( s i e l pase e s un
derecho , e s en tonces una i ns t i t uc ión) , e s a lgo que e s t á a l l í ,
es tá re p r i m id o pe ro es tá y scg t in la m ecá nic a de l c on f l ic to
soc i a l t r a t a r á de ab r i r se paso con e l pase (mecan i smo de l
d e s p l a z a m i e n t o ) p a r a r e t o r n a r a l a c o n c i e n c i a s o c i a l . N oes tá p resente pero es tá l a tente . Es dec i r , l a te , ins i s te , es tá
v i v o , v u e l v e a l a m e m o r i a a c c e s i b l e . S u r e t o r n o d e p e n d e r á
d e l a c o y u n t u r a , d e l m o m e n t o y d e l a d i s m i n u c i ó n d e l a
fuerza repres iva .
Nótese que l a memor i a soc i a l no t i ene nada que ve r
con los i nd iv iduos sopor t e s , no se t r a t a de que a lgunos
recue rden , s e t r a t a de que l a memor i a s e hace p resen t e—como re to rno de l o r ep r imido— en o t ros agen tes d i fe r en
t e s a aque l los sob re l os que ope ró l a r ep res ión . Lo e sc r i t o ,
escr i to es tá , no se p ierde pero no se sabe cuándo y a t ravés
d e q u i é n e s s e r e c u p e r a .
D i s t i n t o e s s i e l o b j e t o h a s i d o p e r d i d o , p o r q u e e n
tonces no e s t á , no e s a sequ ib l e y no hay pos ib i l i dad de
q u e r e t o r n e . S o l o r e s t a a c e p t a r s u p e r d i d a , c o m o e n u nd u e l o o v i v i r e l d u e l o d e m a n e r a p e r m a n e n t e .
E s t a d u a l i d a d d e a l t e r n a t i v a s s u p o n e a d e m á s u n
c i e r t o r e f e r e n t e e n e r g é t i c o y a q u e e l y o s o c i a l s e h a l l a
c o n d i s t i n t a s f u e r z a s s e g ú n e l c a s o . S i e l o b j e t o e s t á
p e r d i d o , e n t a n t o o b j e t o d e a m o r , s e f ue c o n u n a p a r t e
n u e s t r a , p e r m a n e c i e n d o n o s o t r o s t r i s t e s , d e s g a n a d o s ,
c o n e sa m e z c l a d e ra b i a y d e p r e s i ó n — c u a n d o n o d er e m o r d i m i e n t o — q u e in m o v i l i z a y a is la . R e c u p e r a r l as
e n e r g í a s d e p o s i t a d a s e n e l o b j e t o y q u e s e f u e r o n c o n
240
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 241/310
é l, l l e v a r á t i e m p o ; l a m e l a n c o l í a e s t a r á p r e s e n t e , t o d o
se rá g r i s .
Pero en e l caso de la repres ión un l i t ig io es tá p re
s e n t e , i m a l u c h a , u n a m e c á n i c a d e l c o m b a t e , u n j u e g od e p o s i c i o n e s . N o h a y p o r t a n t o d e b i l i t a m i e n t o , s i n o
movi l i z ac ión e s t r a t ég i ca . La i nac t iv idad , e l des in t e r é s , l a
a p a t í a p u e d e n p r e s e n t a r s e e n t o n c e s c o m o c a m u f l a j e s p a r a
desco loca r a l a r ep res ión . E l comba te e s des igua l pe ro l os
recursos son ¡ l imi tados ; es to es lo que nos enseñan los se-
c i m d a r i o s .
F , l e jemplo de los secundar ios es t an solo uno, pud i e r a h a b e r m u c h o s o t r o s , t e n d r í a q u e h a b e r m u c h o s
o t r o s q u e s e c o n s t i t u y e n e n e l r e t o r n o d e l o r e p r i m i d o , s i
p o d e m o s i d e n t i f i c a r l o s . E n e s t e m i m d o c o m p l e j o e n q u e
vivimos , no todo es igual , hay f i suras , f rac turas , ro turas
p o r d o n d e l o r e p r i m i d o s e c u e l a c u m p l i e n d o s u m i s i ó n :
d e r r o t a n d o a l a r e p r e s i ó n . T o d o d e p e n d e d e c i e r t a e s c u
c h a , s e n s i b i l i d a d n e c e s a r i a p a r a c o m p r e n d e r .Me pa rece que e s t a d i sc r iminac ión en t r e l o pe rd ido
de f in i t i vamente y l o que nos pa rece pe rd ido pe ro que en
rea l idad e s t á r ep r imido , nos i nd t i ce a a lgunas conc lus iones .
E n p r i m e r l u g a r , n o h a y q u e d a r n a d a p o r p e r d i d o
h a s t a q u e se d e m u e s t r e q u e e s tá p e r d i d o d e f i n i t i v a m e n t e
n o e x i s t i e n d o p o s i b i l i d a d a l g u n a d e r e c u p e r a c i ó n .
En segundo luga r , no hay que de ja r se l l eva r por unac i e r t a a p a r i e n c i a d e l o s f e n ó m e n o s ; u n p o c o d e p a r a n o i a ,
de sosp ech a , de desco nf i anz a ay ud a a va lo ra r l os aco n te c i
m i e n t o s d e o t r o m o d o .
En t e r ce r l uga r , s e r equ ie re de una ac t i t ud a t en t a ,
capaz de e scucha r y pe rc ib i r l o s ma t i ces en l os p rocesos
s o c i a l e s , a r r i m a n d o a u n a v a l o r a c i ó n d i f e r e n t e d e c i e r t a s
c o y u n t u r a s .P o r ú l t i m o , c i e r t a a c c i ó n s o b r e e l d e b i l i t a m i e n t o d e
l a r ep res ión po l í t i ca s e cons t i t uye en una a l t e rna t iva pa ra
2 4 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 242/310
poder recuperar lo nuestro, por la vía del retorno de lo
repr imido.
4 . La repres ión ins t i tuc iona l : lo no d icho
Se trata entonces de profundizar un poco más en la
naturaleza de la represión institucional, política y realizar
algunas reflexiones acerca del vínculo entre represión psí
quica y represión política o irrstitucional ya t|ue se trata
de la represión a cargo del Estado.Hay que señalar que la represión insti tucional si
bien opera como represión, en sentido estricto no tiene
las características atribuibles a la represión psíquica por
cuanto no se trata de algo que se halla en lo inconsciente
de los diversos integrantes de la sociedaci. La represión
institucional es aquella que se instala a partir de una nor
mativa que prohibe hablar, acto que fimda la dictadura enla medida en que se establece la censura previa, así como,
por ejemplo, la prohibición de reunión o de expresión. A
través de este medio el aparato político se asegura de que
ciertos significantes no circulen por el medio social, cier
tas cosas no puedan ser dichas y se bloqueen los caminos
del intercambio de ideas. Un reconocido escri tor chileno,
Volodia Teitelboim, decía: "La voz de los sin voz, porc]uese les había p roh ibid o hablar".
Una consecuencia directa de estas medidas como
corolario es que la represión insti tucional produce, en
segunda instancia, la imposibilidad de pensar ya que al no
poder hablar, tampoco es posible pensar sobre el lo. Dado
que el pensar se realiza únicamente con palabras, si se ha
prohibido el uso de palabras se afecta entonces la posibilidad del pensamiento. Por ello es que en los períodos de
dictadura se produce una regresión muy significativa en
242
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 243/310
e l t e r r eno de l a cu l tu ra ya que se e s t anca l a p roducc ión de
re l ac iones , de i deas nuevas . Van a s e r l os a r t i s t a s , como
emergen tes de l d i sc inso soc i a l , l o s que a t r avés de sus p ro
d u c c i o n e s p l a n t e a r á n d e s p l a z a d a m e n t e y d e m a n e r a m e t a f ó r i c a t e m á t i c a s q u e s o l a m e n t e p o d r á n s e r c o m p r e n d i d a s
t i e m p o d e s p u é s , c u a n d o se d e s b l o q u e e n l os m e c a n i s m o s
r e p r e s o r e s i n s t i t u c i o n a l e s .
Por t an to , l a t ep res ión ins t i t uc iona l s e s i t úa en e l
p l ano de l o no d i cho más que en e l p l ano de l o l a t en t e
( o r e p r i m i d o e n l o i n c o n s c i e n t e c o m o le g u s t a b a m o s t r a r
a Freud) . No se t r a t a de que l a gen t e no haya sab ido ene s e e n t o n c e s y q u e n o s e p a q u e h a y d e s a p a r e c i d o s o q u e
exis t ió la tor tura , pero no es pos ib le hab lar de e l lo y su
sola mención s i túa a l su je to en e l lugar de la i l ega l idad.
(Si bien no fue el caso en todos los países , en algunos se
p r o h i b i ó q u e l a p r e n s a u t i l i z a r a e x p r e s i o n e s c o m o : g u e r r i
l l e ro , s i d i v e r s i v o , c o m b a t i e n t e , e t c . , d e b i e n d o e m p l e a r s e
t é r m i n o s q u e a l u d i e r a n a d e l i t o s c o m u n e s . ) E s t o t r a s t r o c ade manera s ign i f i ca t i va e l concep to de memor i a soc i a l a s í
c o m o l a e s t r a t e g i a c o n d u c e n t e a " r e s t i t u i r l a " . L o n o d i c h o
i n s t i t u c i o n a l n o t i e n e q u e v e r e x p l í c i t a m e n t e c o n e l t e m a
de l a s exua l idad como en e l caso de l a r ep res ión p s íqu i ca .
Lo no d i cho a lude a l a manera en como se r ep r ime l a t e
mát ica de l poder y de l e je rc ic io de l poder . Por e l lo , ser ía
bana l pensa r que l o no d i cho ins t i t t i c iona l desapa rece cons o l a m e n t e d e c i r l o — y a q u e e s s a b i d o y n o i n c o n s c i e n t e , s e
l o p o d r í a s i m p l e m e n t e d e c i r . L o n o d i c h o s o l a m e n t e p u e
d e s e t d e s m a n t e l a d o e n t a n t o e s p o s i b l e d e s a r t i c u l a r l o s
m e c a n i s m o s q u e h a c e n q u e l o n o d i c h o p e r m a n e z c a c o m o
ta l . Y es tos m ec an i sm os t i en en q ue ve r co n e l e j e r c i c io de l
p o d e r .
E n l a m e d i d a e n q u e d i c h o p o d e r s i n l í m i t e s , e l p o d e r d e l a i m p u n i d a d y a q u e s e d e f i n e c o m o e l p o d e r t o t a l ,
p u e d a s e r l i m i t a d o e n s u s f u n c i o n e s , a u n q u e m á s n o s e a
243
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 244/310
d e m a n e r a t r a n s i t o r i a , se l ib e r a d e m a n e r a a u t o m á t i c a
c ier ta pa labra en torno a las t emát icas expl íc i ta o t ác i ta
m e n t e p r o h i b i d a .
A m o d o d e e j e m p l o , l a m a y o r c o n t r i b u c i ó n d e l j u e zG a r z ó n f u e g e n e r a r o t r a n o r m a t i v a q u e c o l o c a b a " e n t r e
re jas" l a n o r m a t i v a d e l a p r o h i b i c i ó n p i n o c h e t i s t a c o n
lo t ]ue l a consecuenc i a i nmedia t a fue poder r ecupera r l a
pa l ab ra , pod e r exp resa r acp ie ll o c ]ue e s t aba p ro h i b i d o qu e
se d i je ra . Es dec i r , pos ib i l i t a r l a l iberac ión de la pa labra y
d e l p e n s a m i e n t o e n l a m e d i d a e n q u e e l m i e d o - p r i n c i p a l
i n s t r u m e n t o t | u e es e j e rc i d o p a ra s o s t e n e r la p r o h i b i c i ó n -d i s m i n u y ó c o n s i d e r a b l e m e n t e , p o r c u a n t o h a b í a o t r o p o
de r más fue r t e , que pod ía con t ro l a r a aque l c ]ue apa rec í a
c o m o e l p o d e r t o t a l .
Ahora b ien , l a lucha por la memor ia soc ia l se ha s i
t uado , con r azón , en e l p l ano de l d i scmso o f i c i a l po rque
es a l l í donde debe poder c i r c tda r l o no d i cho a l i gua l que
e s e n e l d i s c u r s o m a n i f i e s t o d o n d e d e b e p o d e r e n c o n t r a rsu lugar la sexual idad repr imida . As í como es a t ravés de l
ch is te que la sexual idad escapa a la repres ión ps íc ju ica , es
t amb ién a t r avés de l ch i s t e que e l t ema de l pode r -y sob re
todo de l pode r despó t i co , imp ime— escapa a l a r ep res ión
i n s t i t u c i o n a l . Y a F r e u d s e h a b í a d a d o c u e n t a d e q u e e l
ch i s t e e s e l más " sano" de t odas l a s fo rmac iones de l i n
consc i en t e ya que se l o cons t ruye pa ra se r d i cho con locua l caba lga a l mi smo t i empo en e l e spac io i n t r aps í c ju i co
c o m o e n e l i n t e r p s í q t á c o . S e c o n s t i t u y e e n t o n c e s e n e l r e
t o r n o d e l o r e p r i m i d o p s í q u i c o y s o c i a l .
5 . E l r e t o r n o d e l o r e p r i m i d o i n s t i t u c i o n a l
D e s e o a b u n d a r e n e l t e m a d e l a r e p r e s i ó n i n s t i t u c i o
n a l c o n u n a i l u s t r a c i ó n d e l p r o p i o F r e u d . E n s u s e g u n d a
244
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 245/310
c o n f e r e n c i a d i c t a d a e n lo s E s t a d o s U n i d o s e n 1 9 0 9 ,
Freud r ecur r e a un e jemplo pa ra mos t r a r e l p roceso de
l a r ep res ión : en s ín t e s i s , supone que den t ro de l a s a l a de
c o n f e r e n c i a s p o d r í a e x i s t i r u n i n d i v i d u o r e v o l t o s o q u e l od i s t r a je r a de su t a r ca con comenta r ios , r i s a s y ru ido . Se
ve r í a en tonces en l a neces idad de de t ene r l a confe renc i a y
sol ic i ta r que e l barul le ro sea desa lo jado ( repres ión) de la
sa l a , co locándose a lgunas s i l l a s con t r a l a pue r t a pa ra im
ped i r su r e ing reso ( r e s i s t enc i a ) . Se podr í a en tonces r e to r
n a r a l a d i s e r t a c i ó n s i e m p r e y c u a n d o e l i n d i v i d u o a h o r a
h i e ra de l r ec in to no gene ra ra t a l j a l eo que impos ib i l i t a r al a e scucha , po r cuan to qu i s i e r a r e ing resa r y pa r t i c ipa r con
los demás . En r a l caso no hab ía más r emedio que so l i c i t a r
i m a i n t e r m e d i a c i ó n ( t r a n s a c c i ó n ) a l os e f e ct o s d e n e g o c i a r
e l r e i n g r e s o d e l s u s o d i c h o , p e r o a c o n d i c i ó n d e q u e n o
p e r t u r b a r a m á s e l n o r m a l d e s a r r o l l o d e l a c o n f e r e n c i a .
C 'omo puede ve r se a t r avés de l e jemp lo , l a p rob lemá
t i ca cen t r a l no e s l l ama t ivamente aque l l a de l a s exua l idadc o m o p o d r í a s u p o n e r s e s i F r e u d h a b l a d e l p s i c o a n á l i s i s ,
s i no l a de l pode r : Se p roduce una sue r t e de a t en t ado a l
o r d e n i n s t i t u i d o - l a c o n f e r e n c i a — r e d u c i é n d o s e a l r e v o l
toso y colocándolo en e l ex ter ior de la sa la . En ta l caso , ya
no es necesar io volver a hab lar de la s i tuac ión y se puede
re to rna r a l t ema de l a confe renc i a . E l t ema de l exc lu ido
h a q u e d a d o t á c i t a m e n t e p r o h i b i d o . V a a s e r e l b a r u l l oe x t e r i o r e l q u e v a a p o n e r n u e v a m e n t e a l e x c l u i d o e n e l
d i s c u r s o d e l a s a l a , p r o d u c i é n d o s e e n t o n c e s u n a i n s t a n c i a
d e n e g o c i a c i ó n p o l í t i c a , l a q u e d e t e n e r é x i t o r e a d m i t i r í a
a l b a r u l l e r o a c o n d i c i ó n d e q u e s u c o m p o r t a m i e n t o s e
a t enga a l a s normas de conv ivenc i a de l l uga r .
C o m o s e p u e d e a p r e c i a r , el e j e m p l o a p o r t a a u n a
c o m p r e n s i ó n d e u n p r o b l e m a f u n d a m e n t a l m e n t e p o l í t ic o .E s m u y i n t e r e s a n t e e s t e " d e s l i z " d e l p e n s a m i e n t o f r e u d i a -
no ya que se t ras lada e l d i spos i t ivo de aná l i s i s de lo ps í -
2 4 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 246/310
q u i c o a l o p o l í t i c o . N o p o d í a s e t d e o t r o m o d o p o r c u a n
do se t ra ta de aná l i s i s de d i scursos . E l aná l i s i s de la t ran
sacc ión l e s i rve a F reud pa ra conc lu i r que "no e s e s t a ima
figuración ina de cu ad a de la t a r ea qu e co m pe te a l m éd ic oen l a t e r ap i a p s i coana l í t i ca de l a s neuros i s " . Es ex t r año en
e s t e c a s o q u e F r e u d n o h a y a p u e s t o c o m o e j e m p l o l o o c u
r r i d o c o n a l g u n o d e s u s c a s o s , c o n D o r a , c o n J u a n i t o , c o n
e l H o m b r e d e l a s r a t a s . ¿O e s q u e F r e u d q u i e r e d a r n o s a
en t ender o t r a cosa? ¿No se rá que l a r ep res ión p s íqu i ca e s
en una p r imera i ns t anc i a r ep res ión po l í t i ca? ¿No se t r a t a r á
d e q u e e l m e c a n i s m o d e l a r e p r e s i ó n e s e s e n c i a l m e n t e u np r o c e d i m i e n t o p o l í t i c o y , e n t o d o c a s o , n o s e d e b e r í a h a
b l a r de po l í t i ca de l a s r e l ac iones i n t e r ins t anc i a s?
Voy a sos tener la t es i s de que e l asunto hay que p lan
t ea r lo jus to a l r evés . F reud impor t a e l concep to de r ep re
s ión de l campo po l í t i co -soc i a l a l campo ps í c i t i i co . La gé
nes i s soc i a l de l concep to se impone a s í en t oda su magn i
tud . No se t r a t a de un pasa je de l o p s íqu i co a l o po l í t i co ,s ino de l o po l í t i co - ins t i t uc iona l a l o p s íqu i co , y e s t e no e s
e l ú n i c o e j e m p l o q u e d a F r e u d , v e a m o s . C u a n d o F r e u d
t i ene que da r cuen ta de l mecan i smo de l a censura en e l
l í m i t e m i s m o e n t r e e l s i s t e m a p r e c o n s c i e n t e - c o n s c i e n t e y
e l s i s t e m a i n c o n s c i e n t e , r e c u r r e a u n e j e m p l o p o r d e m á s
c é l e b r e . D i c e F r e u d q u e l a c e n s u r a f u n c i o n a c o m o e n l a
f ron t e ra rusa d o n d e la s ca r t a s apa rece n t a cha das en l í neaso p á r r a f o s , e n q u e l a p r o p i a t a c h a d u r a d e n u n c i a l a p r e
s e n c i a d e l a c e n s u r a , q u e d a u n a m a r c a . V u e l v e e n t o n c e s
a i m p o r t a r d e l c a m p o p o l í t i c o u n e j e m p l o q u e l e p e r m i t e
t e o r i z a r e l m e c a n i s m o d e l a c e n s u r a p s í q u i c a , m o s t r a n d o
q u e o p e r a c o m o a q u e l l a p o l í t i c a .
L a l u c h a p o l í t i c a s e h a s i t u a d o l i l t i m a m e n t e e n t o r n o
a cómo e l d i scur so o f i c i a l s e conforma , s e cons t ruye . Por que es en e l d i scurso of ic ia l donde la ausencia de temas se
hace pa lpab le ya que e s sob re e l l o que l o no d i cho —como
2 4 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 247/310
normativas tácitas— encuentra su lugar. Los temas exclui
dos lo son en tanto la propia formulación del discurso
social implica un particidar lugar de poder -por apropia
ción de este-, el que no puede dejar de manifestarse másque como violencia sobre aquellos que se hacen cargo de
enunciar los temas en cuestión. Por ello, no es necesario
que se prohiba por decreto hablar de ciertas cosas aunque
las dictaduras llegan al ridíciüo de prohibir expresamente
palabras -como en el caso uruguayo y argentino— o el col
mo de la payasada cuando en ambas márgenes del río de
la Plata se prohiben los siete tangos "subversivos" de Gar-del. En muchos casos basta con operar no dando lugar al
reconocimiento oficial de dichos discursos.
Ot ro caso por demás insól i to ocurre luego de l
atentado contra las torres gemelas, cuando al gobierno
norteamericano se le ocurre que 150 canciones deben
ser suprimidas del discurso cotidiano. Ahora resulta que
Imagine, New York New York, y otras tan célebres comoesas, tendrían algiin tipo de valor terrorista.. .
247
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 248/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 249/310
L A " S A L U D " D E L A I N S T I T U C I Ó N :
A M O D O DE CONCLUSIONES TRANSITORIAS
Plan tea r se l a pos ib i l i dad de que l a i ns t i t uc ión p t i eda
t ene t " sa lud" imp l i ca , a su vez , que pueda no t ene r l a ; va l e
dec i r , que pueda e s t a r en fe rma . Ahora b i en , ¿ es pos ib l e
h a b l a r d e s a l u d - e n f e r m e d a d d e u n a i n s t i t u c i ó n ? ¿ N o s e r á
f o rz a r el c o n c e p t o d e s a l u d - e n f e r m e d a d e x t e n d i é n d o l o
a im espacio en e l cua l los c r i t e r ios deber ían ser f i jados
seg t in la p rop ia na tura leza c ie l campo en cues t ión? ¿Es po
s i b l e e x t r a p o l a r c o n c e p t o s c o m o l o s d e s a l u d - e n f e r m e d a d
de manera t an l i b r e y r i e sgosa y hab l a r en tonces de i ns
t i t u c i o n e s s a n a s y e n f e t m a s , t a n t o c o m o d e g r u p o s s a n o s
y en fe rmos y has t a , s egún a lg imos , de soc i edades sanas o
enfe rmas , o de fami l i a s s anas o en fe rmas?
E n t o d o c a s o , e s c i e r t o q u e v i v i m o s e n i n s t i t u c i o n e s ,
que somos pa r t e de e l l a s , c |uc fundamos ins t i t uc iones y
nos sepa t amos de e l l a s y c jue su func ionamien to nos a fec
t a d e m a n e r a m á s q u e r e l e v a n t e . P o r ú l t i m o , e s o b v i o q u e
l a fo rma de func iona r de l a s i ns t i t uc iones t i ene enormes
i m p l i c a c i o n e s e n l a s a l u d d e s u s m i e m b r o s s o p o r t e s . ¿ P e r o
es pos ib l e hab l a r de una p s i copa to log í a o soc iopa to log í a
i n s t i t u c i o n a l ?
T a m b i é n s a b e m o s q u e h a y i n s t i t u c i o n e s q u e f u n c i o
n a n m e j o r q u e o t r a s , q u e c u m p l e n d e m a n e r a m á s a c a
b a d a c o n s us m e t a s y o b j e t i v o s , q u e a g r u p a n u n p e r s o n a l
C[ue se s ien te par t íc ip e co n las ac t i v id ad es e in te nc io ne s
ins t i t uc iona l es y que sa t i s face e l t r aba jo de sus miembros ,
en op os i c ió n a o t r a s t jue son sen t idas co m o r íg idas , bu ro
c rá t i cas , ve r t i ca l i s t a s , e sc l e rosadas y conge ladas , donde lospa r t i c ipa n te s en fe rm an y e l t r aba jo en su seno r e su l t a pa ra
los ac to res t ens ionan te y desag radab le . Es dec i r , no t odas
l a s i n s t i t u c i o n e s s o n e x a c t a m e n t e i g u a l e s n i f u n c i o n a n d e l
2 4 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 250/310
mismo modo (a pesar de que su estructura sea idéntica),
tampoco producen entre sus integrantes el mismo tipo
de enfermedad física o mental, ni todos operan de igual
modo, por ejemplo, frente al piiblico exterior que requiere sus servicios o intervención. Por tanto, se abre una am
plia gama de variaciones del proceso institucional que sin
llegar a constituir una "psicopatología institucional" esta
blecida, permite repensar virtudes y defectos, valores, pro
cedimientos, modos de operar, icieologías que sustentan y
lazos l ibidinales que promueven. Dicho de otro modo, el
ci imulo de elementos que conforman una insti tución puede ser analizado en aras de generar transformaciones don
de algunos problemas que acontecen en su seno pueden
ser evitados, generando un espacio dinámico que t ienda a
promover la salud, en lugar efe funcionar corno un medio
enfermante de los individuos soportes. El especialista no
puede interrogarse sobre la naturaleza de esta sin tomar
en cuenta el peso de las instituciones, ya que nuestra existencia esta atravesada (Guattari) por instituciones.
Las insti tuciones, obviamente, no dejan de marcar
de manera precisa, con su sello, el estado de salud. Por
ello, es posible afirmar que interrogarse sobre la salud es
cuestionarse también acerca de la relación que todo indi
viduo tiene con las instituciones en las que desarrolla sus
actividades, con los sistemas normativos que delimitansu ideología, su pensamiento, su concepción de miuido
Y sus proyectos y valores. Interrogarse sobre esta relación
es abrir el tema de la participación y de la implicación,
ya que si bien la institución es fundada por el hombre
también la insti tución hace de algún modo al hombre; si
bien e l hombre promueve —o lo intenta, segtin el caso— el
cambio insti tucional, también la insti tución genera unasuerte de resistencia al cambio; de igual modo facilita o
rigidiza la gestión humana, realiza o frustra las aspiracio-
250
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 251/310
n e s d e s u s p a r t i c i p a n t e s . E l h o m b r e e n e l m a r c o d e u n a
i n s t i t u c i ó n t i e n e u n l u g a r p r e f i j a d o q u e e s t á d e t e r m i n a d o
p o r s u c u o t a d e p o d e r . E n t o d o c a s o , e l p r o b l e m a g l o b a l
de l a i ns t i t uc ión e s e l mane jo de l pode r : l a de l egac ión , l aes t ruc tu rac ión y l a veh i cu l i z ac ión de l e je r c i c io de l pode r .
T a m b i é n , d e l a p r o b l e m á t i c a d e l a r e c u p e r a c i ó n d e l p o
de r , de l a au toges t i ón , de l cambio ins t i t uc iona l y de l a
d i so luc ión de l a i ns t i t uc ión con e l r e to rno de l pode r a sus
l e g í t i m o s d u e ñ o s . D e b e t o m a r s e e n c u e n t a q u e e l p o d e r
no p roduce un d i scur so . A l poder s e l o v i sua l i z a en ac
to s , e n e l e j e r c i c i o d e l p o d e r ( F o u c a u l t ) , s u s m e c a n i s m o sd e b e n s e r i n v e s t i g a d o s , d e d u c i d o s , s e ñ a l a d o s , e t c . , e n l o s
in t e r s t i c ios de l a acc ión ; en suma , denunc iados , ya que e l
p o d e r - e n m u c h o s c a s o s - n o d e j a d e a t e n t a r c o n t r a l a s a
l u d , a t m q u c t a m b i é n el p o d e r p u e d a p r o m o v e r l a .
L a i n s t i t u c i ó n s e c o n s t i t u y e c o m o u n p r o d u c t o s o
c i a l , c o m o e l r e s u l t a d o d e u n d e t e r m i n a d o a c c i o n a r e n t r e
lo s h o m b r e s ; p o r t a n t o , se d e fi ne c o m o u n i n s t r u m e n t oque es tá a su servic io . Pero s i se enf i ícara de manera más
p r e c i s a e l o p e r a r i n s t i t u c i o n a l , p o d r í a v i s u a l i z a r s e i m a
s u e r t e d e i a t r o g é n i c a , d o n d e r e s u l t a q u e e s e l h o m b r e e l
q u e q u e d a a t r a p a d o e n l a i n s t i t u c i ó n ; e l h o m b r e a l s e r
v ic io de la ins t i tuc ión. Y es f rente a es ta invers ión que es
n e c e s a r i o p e n s a r e n t o r n o a la s c o n d i c i o n e s q u e u n a i n s -
t i t t i c ión gené r i ca podr í a c tmip l i r pa ra apor t a r a l a s a lud yev i t a r l a s e s t ruc tu ras y d inámicas que en l a s i ns t i t uc iones
c o n c r e ta s c o n d u c e n i r r e m e d i a b l e m e n t e a la e n f e r m e d a d
d e s u s m i e m b r o s .
E l aná l i s i s de l a i ns t i t uc ión supone ima d i a l éc t i ca
que se mt ieve en torno a t res polos : Por un lado, es tá lo
i n s t i t u i d o , e l p o d e r d e l o i n s t i t u i d o , a q u e l l o y a n o r m a
d o , ya e s t ab l ec ido como f i jo , aque l lo que i den t i f i ca l ai d e n t i d a d i n s t i t u c i o n a l . S e h a b l a d e r e g l a m e n t a c i o n e s , d e
e s t a t u t o s , d e a c t a f u n d a d o r a , d e o r g a n i g r a m a s , d e d i s t r i -
2 5 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 252/310
b u c i ó n d e f u n c i o n e s , d e r e s p o n s a b i l i d a d e s , d e j e r a r q u í a s y
de poder . Lo ins t i t u ido l eg i t ima e l pode r y l o conge la por
e l l apso e s t ab l ec ido .
E n el o t r o po lo e s t á el l l am ad o po de r i ns t i t u ye n t e ,que e s l a o fe r t a de cambio , l a pos ib i l i dad de l p rog reso
ins t i t uc iona l , l a adecuac ión a l a r ea l i dad , l a búsqueda de
n u e v o s p r o y e c t o s , l a p r o p u e s t a d e n u e v o s e s p a c i o s o r g a
n i za t i vos , e l i n t en to de r ede f in i r e l o rgan ig rama y gene ra r
una nueva a l t e rna t iva de r ed i s t r i buc ión de l pode r . Es e l
poder c |ue t i enen todos l os pa r t i c ipan tes de l a i ns t i t uc ión
de hacer cosas , de crear ; es e l poder de enfrentarse a loa n q u i l o s a d o y c a m b i a r l o ; e n s u e x t r e m o , e s e l p o d e r d e
disolver l a ins t i tuc ión y generar l a a l te rna t iva t ín ica de re
c u p e r a c i ó n t o t a l d e l p o d e r , p o r p a r t e d e l o s m i e m b r o s d e
l a i n s t i t u c i ó n . L a d i s o l u c i ó n e s e l a c t o m á x i m o d e c a m b i o
soc i a l , po r cuan to muere a lgo pa ra pos ib i l i t a r hace r a lgo
nuevo , que no se podr í a habe r l i echo en e l marco de l o
a n t e r i o r m e n t e i n s t i t u i d o .P o r t i l t i m o , y s i e m p r e s i g u i e n d o a L o u r a u , s e h a b l a
de l p roceso t i e i ns t i t uc iona l i z ac ión , que da cuen ta de l os
ve r i cue tos g rupa l es , de l imag ina r io soc i a l i nd i cador de l a
d i r ec c io na l ida d de l dese o co l ec t i vo y su a r t i cu l ac ió n en
un p royec to soc i a l de f in i c io . E l p roceso de i ns t i t uc iona l i
zac ión r e s um e y s in t e t i z a l os conf l i c tos q ue se p re sen t an
an te l a a l t e rna t iva de conso l idac ión ins t i t uc iona l ( l o i ns t i t u i d o ) y d e u n a o r g a n i z a c i ó n s in n o r m a t i v i d a d e s , sin d e
l e g a c i ó n d e l p o d e r ( lo i n s t i t u y e n t e ) . H a c e a l os s í n t o m a s
de l p roceso , a l a s rup tu ras y desp l azamien tos de l conHic to
c o m o e f e c t o d e t r a n s a c c i o n e s p r o d u c i d a s e n e l m o v i m i e n
t o i n s t i t u c i o n a l .
P e r c a t a r s e d e l a m a n e r a e n c ó i n o l a i n s t i t u c i ó n d e
v i e n e , s e m u e v e , e s t a m b i é n t o m a r e n c u e n t a l a i n t e r r e -l ac ión en t r e l os fac to res s e í í a l ados pud iéndose sopesa r en
cada ins t an t e l a i nc idenc i a de cada uno de e l l os en e l p ro -
252
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 253/310
duc to f i na l . De e s t e modo , s e en t i ende que l a i ns t i t uc ión
s e d e b e a u n m o v i m i e n t o c o n s t a n t e ; s i n e m b a r g o , s i c o m o
lo seña l a e l d i cho "Los hombres pasan , l a s i ns t i t uc iones
p e r m a n e c e n " , e l p e s o d e l o i n s t i t u i d o p a r e c e a c a b a r c o nt o d a s l a s a l t e r n a t i v a s d e l m o v i m i e n t o .
Recué rdese t jue l a gen t e y l a soc i edad r equ ie re de
ins i i t uc ion cs . E . J ac qu es ap or t ab a la i dea de que esa ne ce
s i d a d s i r v e p a r a m a n t e n e r u n d e t e r m i n a d o g r a d o d e s a l u d
menta l , en t an to l a i ns t i t uc ión o f r ece un marco más o
menos f i rme en e l que l os i nd iv iduos pueden sen t i r s e con
t en idos y ev i t a r a s í l a angus t i a , e l desenf r eno , l a l ocura .Pe ro por o t ro l ado , l a pe r t enenc i a a una i ns t i t uc ión su
pone depos i t a r en e l l a una se r i e de p royec tos pe r sona l es ,
p royec tos de r ea l i z ac ió í i , de t r aba jo , de co l aborac ión , de
p ro t ecc ión , de jus t i c i a , e t c . , po r l o cua l l a s pos ib i l i dades
c i e r t a s d e q u e l o s p r o y e c t o s s e v a y a n c o n c r e t a n d o , r e
f u e r z a n s e n t i m i e n t o s , p o r e j e m p l o , d e a u t o v a l o r a c i ó n , d e
segur idad, de sa lud , e tc . S i es to no es as í , s i los p royectoss e v e n i m p e d i d o s , la f r u s t r a c i ó n y el d e s a m p a r o h a r á n
es t r agos en e l p s i c ju i s ino de l i nd iv iduo . D icho de o t ro
m o d o , l a p o s i b i l i d a d d e p a r t i c i p a c i ó n d e l o s m i e m b r o s d e
u n a i n s t i t u c i ó n e n e l p r o y e c t o se c o n v i e r t e e n u n p o d e r o
s o y d e f i n i to r i o e l e m e n t o d e p r o m o c i ó n y m a n t e n i m i e n t o
d e l a s a l u d m e n t a l . P a s i n s t i t u c i o n e s " c a s t r a d o r a s " q u e
f rus t r an ima y o t r a vez l a s a sp i r ac iones de sus miembross o n g e n e r a d o r a s d e e n o r m e s t e n s i o n e s , e s t r é s , a n g u s t i a ,
s e n t i m ien to s efe desv a lo r i zac ión pe r s ona l y so l e dad .
N o e s p o s i b l e s e r m i e m b r o d e u n a i n s t i t u c i ó n s i n
p a r t i c i p a r d e a l g ú n m o d o e n s u p r o y e c t o ; l a m a r g i n a l i d a d
s o l o a n u n c i a u n a f a l t a d e c o m p r o m i s o c o n e l f u t u r o , c o n
un p royec to . Por e l l o , ab re a l e spec i a l i s t a ima h ipó t es i s
p r o s p e c t i v a d u d o s a s o b r e l a s a l u d d e l o s i n v o l u c r a d o s ;más sano se r í a s a l i r s e en busca de nuevos p royec tos t r ans
f o r m a d o r e s , t r a n s g r c s o r e s .
253
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 254/310
Ahora bien, planteado el problema en términos de
las fuerzas cjue constituyen a la instittición (¿cómo es
qtie lo instituido se enfrenta al poder instituyentc, o de
qué forma la institución se resiste al cambio?), se corre elriesgo de no poder dar cuenta del problema de poder cpie
existe en el fondo. El asunto tiene que ver con sectores o
individuos que han accedido a cieterniinados lugares de
poder, a partir del proceso de institucionalización ya reco
rr ido. El proceso de institucionalización daría cuenta efe
los momentos de apropiación que se han producido.
Resulta entonces, cjue el conflicto central se defineen términos del juego de poderes (en til tima instancia, el
monopolio ciel poder supone la liquitfación de uno de los
polos del conflicto) que hacen al movimiento institucio
nal. Así, las redes de "benettciarios" operan como soporte
del poder hasta lo injustificable (por ejemplo, podría ser
el caso de la corrtipción, aliatfa siempre del poder), liste
juego está normado explícita y tácitamente segi 'm la naturaleza de la institución.
Es evidente que a mayor concentración de poder,
menor creatividad en la institución; por ejemplo, el Ejér
cito y la Iglesia (las instituciones elegidas por Freud para
su análisis) son espacios en los c|ue el pensar no es una de
sus virtudes. Su fortaleza se basa en un mito.
Cuando los miembros de una insti tución se sientenattapados en sus vericuetos de poder y les cuesta cimiplir
con sus objetivos y, además, aparecen claros signos de im
potencia, apatía, desagrado y problemas personales entre
ellos, es posible, por medio de una intervención exterior,
revert i r e l proceso de inst i tucional ización l iberando a
los integrantes de sus luchas internas y redefiniendo un
marco para que, por medio de una paulatina recuperacióndel poder insti tuyentc, el conjunto pueda volver a ser pro
ductivo y creativo. Un socioanálisis así iniciado se apoya
254
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 255/310
en l a e s t ruc tu ra g rupa l pa ra l a r eo rgan i zac ión de t a r eas y
-a l ana l i z a r l os mane jos de l pode r , no s in angus t i a s n i do
lor— es t im ula a un a m ay or y m e jo r pa r t i c ipa c ió n , l o qu e
r e s t i t u y e l a s a l u d m e n t a l e n t r e s u s m i e m b r o s .E s t a r e c u p e r a c i ó n d e l p o d e r p u e d e s er v i r t u a l , c o m o
o c u r r e e n m u c h a s i n t e r v e n c i o n e s . L a c o n s t r u c c i ó n d e u n
d i s p o s i t i v o i n t e r v e n t o r q u e n e c e s a r i a m e n t e d e v o l v e r á l a
pa l ab ra a l os pa r t i c ipan t es , juega con una c i e r t a i l u s ión :
tomarse e l poder . Es to es c ie r to en e l espacio de l d i spos i
t i v o . O t r a c o s a s e r á c u a n d o l o a n a l i z a d o d u r a n t e l a i n t e r
ve nc i ón sea vo l c ado a la i ns t i t uc ión d e r e fe r enc i a , p o rq u eal l í l as cosas serán de o t ro tenor . Es notab le ver cómo la
pa r t i c ipac ión t an so lo en e l e spac io de l d i spos i t i vo t i enen
e l^ec tos , p roduc i endo me jo r í a de l os pa r t i c ipan tes . S i b i en
e s u n a l i c i e n t e t a m b i é n c o n s t i t u y e u n r i e s g o .
La sa lud de l a i ns t i t uc ión e s pos ib l e , po r t an to , a
p a r t i r d e u n a p a r t i c i p a c i ó n i n s t i t u c i o n a l e n l a q u e e l
poder no solo se repar te , s ino c |ue también se e je rce end ive r sos n ive l e s ; pa r t i c ipac ión po l í t i ca en e l fondo , por
t r a t a r se de l pode r .
C u a n d o s e h a b l a d e p a r t i c i p a c i ó n , ¿ d e q u é s e e s t á
h a b l a n d o e n r e a l i d a d ? P o r q u e h a y m u c h o s g r a d o s y f o r
mas pos ib l e s de pa r t i c ipac ión . Las expe r i enc i a s h i s tó r i cas
dan cuen ta de e l l o . S i e l Es t ado e s l a i ns t i t uc ión p r imera
en nues t r a cu l tu ra , l a manera en cómo l a pa r t i c ipac ión sede en e l s i s t ema po l í t i co gene ra l s e cons t i t u i r á en mode lo
pa ra t odas aque l l a s i ns t i t uc iones que cob i ja . As í como e l
au to r i t a r i s m o im pe ra nt e se ref le ja f ie lmente en in s t i t uc io
nes ve r t i ca l i s t a s mane jadas de manera has t a despó t i ca , un
f u n c i o n a m i e n t o m á s p a r t ic i p a t i v o d e p a r t e d e l E s t a d o ( n o
se p re t ende que e l l o s ea mecán ico) hab rá de r epe rcu t i r en
e l " a b l a n d a m i e n t o " d e l o s s i s t e m a s d e j e r a r q u í a s y d e t o m ade dec i s iones , i ncorporando en l a s dec i s iones co l ec t i vas a
grupos cada vez más ac t ivos en e l e je rc ic io de su poder .
2 5 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 256/310
La h i s to r i a de l a s expe r i enc i a s de pa r t i c ipac ión r eúne
un a l i st a l a rga de ac on tec im ie n t os , l a l vez va lga la pen a
seña l a r l os más s ign i f i ca t i vos : l a C 'omt ina de Pa r í s de
1 8 7 1 , l a Rcvoh ic ión rusa de 1917 , l a Revo luc ión f r ancesad e 1 7 8 9 - 1 8 0 1 , la R e v o l u c i ó n n o r t e a m e r i c a n a d e 1 7 7 4 -
1 7 7 6 , l a Repúbl ica española de 19 .36- .39 , l as guer ras de
l i be rac ión (Arge l i a , Yugos l av i a ) , l a Revo luc ión mex icana
d e 1 9 1 0 - 1 9 1 7 , l a R e v o l u c i ó n c u b a n a , e l M o v i m i e n t o Z a
pa t i s t a , l a Revo luc ión sand in i s t a , e l mayo f r ancés de l 68 ,
l a U n i d a d P o p u l a r e n C h i l e , e t c . P e r o t a m b i é n h a b r í a q u e
menc iona r pa ra su e s t t i d io y aná l i s i s l os p roceso de co -ges t i ón en Alemania de l a posguer r a , l o s K ibu t z de I s r ae l ,
e l Movimiento de los S in f ie r ra de [bras i l , e l s indica to
So l ida r ida d en Po lo n ia , y has t a la Ley 180 im pu l sa da po t
B a s a g l i a e n I t a l i a , p o r m e n c i o n a r s o l a m e n t e a l g u n o s p r o
cesos s igni f ica t ivos a n ive l micro pero que t i enen o tuvie
r o n r e p e r c u s i o n e s m a c r o s o c i a l e s .
E s i m p o r t a n t e r e s c a t a r e l h e c h o d e q u e , p o r e j e m p l o , en e l caso de la Comuna de Par í s , los inves t igacforcs
des tacan e l carác ter " fes t ivo " q u e l a m i s m a t u v o , a s p e c t o
q u e s e r e p i t e u n a y o t r a v e z e n l o s m o v i m i e n t o s i n d e p e n -
d e n t i s t a s , d e l i b e r a c i ó n , e t c . , c u a n d t ) s e a n i m a n a a d o p t a r
a u t o n o m í a c o n r e s p e c t o a l p o d e r i n s t i t u i d o , c u a n d o s e
a p r o p i a n d e s í m i s m o s y d e s u d e s t i n o , c u a n d o s e o r g a
n i z a n l i b r e m e n t e — d i g a m o s a u t o g e s t i v a m e n t e — e s d e c i r ,cu an d o finalmen te se an im an co l ec t i va m en te a r ecu per a r
s u p o d e r , a q u e l q u e l e s h a b í a s i d o e n a l g ú n m o m e n t o e x
p r o p i a d o .
Y en to nc es es l í c i to p re gu nt ar se si ese es tad o de fes t i
v i d a d , d e g o z o n a t u r a l q u e s e p r o d u c e e n e l m o m e n t o d e
rup tu ra de cadenas no cons i s t e en l o más pa rec ido a l u i
e s t a d o d e s a l u d g e n e r a l i z a d a . P o r q u e e s t a a n o r m a t i v i d a dt r a n s i t o r i a n o e s p a r a n a d a u n m o m e n t o d e c a o s t o t a l ,
como se l o podr í a hace r ve r . A l l í s e c r ea una norma t iv idad
2 5 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 257/310
que t iene que ver casualmente con la manera en como el
colectivo se organiza. No se trata de un destierro, al viejo
estilo griego, más allá de las fronteras de la polis y donde
las leyes no rigen. Se trata de que la grupalidad del colectivo se plasma en acuerdos explícitos o tácitos, alrededor
de las tareas que el mismo asume. Podría decirse que el
trabajo y las condiciones que el mismo por su naturaleza
impone, es el que apela a cierta normatividad para que
la tarea sea posible: liderazgo, búsqueda de los saberes,
l lamado a las habil idades requeridas, producción de las
herramientas, unificación de fuerzas en un sentido acordado , etc.
Creo ver, tal vez con demasiada buena voluntad, que
hay una relación directa entre ese estado de festividad y
de salud que se patentiza en el momento de la recupe
ración del poder por parte del colectivo y la "salud" que
podría hipotetizarse t iene la insti tución. Diría más, que
lo segundo es causa de lo primero, que en la medida enque la insti tución madre, originaria, es impugnada en su
arbitrariedad, en su despotismo, y el colectivo entonces
en un acto de autonomía se reencuentra con su propio
poder, aquel que le es inherente en tanto tal, se produce
en el psiquismo colectivo un gran alivio. Metapsicológi-
camente, es posible hipotetizar que la represión ha sido
"controlada", lo que ha ocasionado el resurgimiento desentimientos de l ibertad y gozo porque el yo "colectivo"
se ha hecho poderoso, exitoso, vencedor (hay que suponer
la recatectización del yo). Es la imagen de Moisés y su
pueblo que ha cruzado el mar Rojo cuando los ejércitos
egipcios han sucumbido en el mismo. Se han l iberado,
son dueños ahora de su propio destino.
Pero el efecto de liberación en el plano político departicipación social no es el único que la situación de
revolución produce. Hay que señalar también los efectos
2 5 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 258/310
que este fenómeno festivo, de goce, tiene sobre el pensa
miento de los involucrados. Porque no es casual que en
dichos momentos —donde hay rupturas de insti tuciones
tan importantes como puede ser la del propio Estado-coinciden la aparición de recursos intelectuales, creativos,
asociativos diversos. Esta reorganización de las fuerzas
posibilita pensar aquello que no había existido antes. Sur
gen entonces, fenómenos organizativos colectivos de un
grado de complejidad y de eficiencia en su accionar, que
sorprende por los efectos.
Es tamos en presenc ia de l func ionamiento de lademocracia directa, alejada sustancialmente del operar
en el individualismo. La democracia directa supone la
posibilidad de ejercer el poder sin mediaciones, sin repre
sentantes, sin instancias intermedias de negociación, pero
tampoco sin que cada quien haga lo que se le ocurre. Esto
último supone un nivel de acuerdo, de aprobación de lo
que se va a hacer, sin necesidad de con sulta. Lodos ope ranen representación de todos en la medida en que se cons
truye un proyecto sobre la marcha, el que es compartido.
La democracia directa supone el anonimato de los agentes,
ya que, en el fondo, son todos los operadores del poder. La
democracia representativa se focaliza en el representante, a
quien se le pide, además, que asuma im cierto liderazgo.
El colectivo se ve impulsado, forzado, a resolver losdistintos obstáculos para poder avanzar en su proyecto;
por tanto, cada uno de los integrantes se ve requerido por
la totalidad para realizar aquellos aportes, tanto en ideas
como en ejercicio activo de su poder (y sobre todo para
que no les sea arrebatado nuevamente). Cada quien opera
en el colectivo, cobijado por él pero también sosteniéndo
lo e impulsándolo.Así, a modo de conclusión, se puede pensar que una
insti tución más "sana" es aquella que muestra un mayor
258
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 259/310
grado de pa r t i c ipac ión , en t odos l os n ive l e s de su co t i -
d i a n e i d a d . E s t a p a r t i c i p a c i ó n s u p o n e l a i n c o r p o r a c i ó n d e
l a s i d e a s d e t o d o s e n u n f u n c i o n a m i e n t o h o r i z o n t a l q u e
" g a r a n t i c e " q u e t o d o s p u e d e n d e s e m p e ñ a r c a s i t o d o s l o s
ro le s . N o s e e l i m i n a e l l i d e r a z g o p e r o s í l a a c u m u l a c i ó n
de poder que e l l i de razgo imp l i ca cuando es t e ya no e s
n e c e s a r i o . S e g i i n e s t e r a z o n a m i e n t o , l a s i n s t i t u c i o n e s
e s t u d i a d a s p o t F r e u d c o m o p r o t o t í p i c a s , p o r s u s c a r a c t e
r í s t i cas , l a Ig les ia y e l E jé rc i to , ser ían las más "enfermas"
d e t o d a s .
BIBLIOGRAFÍA
ANDIÍRSKN, H a n s C h r i s t i a n , La sirenita y otros cuentos,
C^en t ro Ed i to r de Amér i ca La t ina , B .A . , 1972 .
ANZIKU, D i d i e r y o t r o s , El trabajo psicoanalítico en los gru
pos, S . X X I , M é x i c o D . F . , 1 9 7 8 .ANZIFL!, D i d i e r ( 1 9 8 2 ) , E l p s i c o d r a m a e n g r u p o a m p l i o .
Un d i spos i t i vo pa ra e l aná l i s i s t r ans i c iona l , i nd iv i
d u a l , g r u p a l o i n s t i t u c i o n a l . Revista Puercoespín N "
2-3 , U . B o l i v a r i a n a , S a n t i a g o d e C h i l e , 2 0 0 3 .
ANZIKU, D i d i e r , El grupo y el inconsciente. B i b . n u e v a , M a
d r i d , 1 9 8 6 .
AUI,A(.;NIER, F i e r a , La violencia de la interpretación, A m o -t r o r t u , B . A . , 1 9 8 8 .
A v R ó N , H . , La autogestión, F C E , M é x i c o D . F . , 1 9 8 2 .
B A ( : Z K ( 1 , B . , LO S imaginarios sociales, N u e v a V i s i ó n , B . A . ,
1991 .
BAI.INI' , M i c h a e l , El médico, su paciente y la enfermeda d,
E d . L i b r o s B á s i c o s , B . A . , 1 9 6 1 .
B A R E M B U I T , G r e g o r i o , E l e m e n t o s y p r o p ó s i t o s d e u n a
l e c t u r a d e l c u e r p o c o m o i n s t i t u c i ó n , Clínica y Análi
sis grupal^" 2, M a d r i d , 1 9 7 7 .
2 5 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 260/310
BAREMBLITT, Gr e g or i o , Saber, poder, quehacer y deseo,
Nueva Visión, B.A. , 1988.
BAREMBLITT, Gregorio, La concepción inst i tucional de
la transferencia, El espacio institucional N° 1, LugarEditorial , B.A., 199L
BAREMBLITT, Gregorio, El pensar de los pensares o pensa-
mentear . El espacio institucional N" 2, Lugar Edi to
rial, B. A. , 199L
BAREMBLITT, Gregor io , Com pendio de análise institucional.
Inst i tuto Fél ix Guat tar i , Bel lo Horizonte , 1992.
BAREMBLITT, Gregorio y otros . El inconsciente institucional, Nuevomar , México D.F. , 1983.
BAREMBLITT, Gregor io y o t ros . El espacio institucional
N ° 1 y 2, Lugar Editorial , B.A., 19 91 .
BAULEO, A r m a n d o , Contrainstitución y grupos. F u n d a m e n
tos, Madrid , 1977.BAULEO, Armando, La supervis ión inst i tucional . Ilusión
Crupal^" 5, UAEM, Guernavaca, 1990.BAULEO, Armando y ot ros , La propuesta grupal. Folios Ed.
México D.F. , 1983.
B A U L E O , Ar m a ndo y o t r o s . La concepción operativa de
grupo, Asoc. Española de Neuropsiquiat r ía , Madrid,
1990.
BAZ, Margari ta , Intervención grupal e investigación, U A M -
X, México D.F. , 1996.BioN, W., Experiencias en grupos, Paidós, B.A., 1963.
BLEGER, José, Picohigiene y psicología institucional, Paidós,
B.A., 1966.
BLEGER, José (1970) El grupo com o institución y el grupo en
las instituciones. Temas de psicología, Nueva Visión,
B.A., 1977.
B O U Q UE T , M . y SATNE, L. , Util ización de técnicas dramáticas en el diagnóstico institucional. Revista Argenti
na de Psicología N" 5, B.A., 1970.
260
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 261/310
BRAIÍFORD, L. y otros, Dinámica del grupo de discusión.
Ediciones 3, B.A., 1962.CAPRARIO, J . y otros, Experiencia de diagnóstico insti tu
cional con técnica operativa. Revista Argentina dePsicología N° 9, B.A., 1971.
CASI'EL, Robert , La contradicción psiquiátrica, Los crime-
nes de la paz, S. XXI, México D.F., 1977.
CASIKI, , Robert , El psicoanalismo, S. XXI, México D.F. ,
1980 .
CASTKI,, R o b e n , El orden psiquiátrico, Ed. La Piqueta ,
Madr id , 1980.CASIKI, , Robert , La gestión de los riesgos, Ed. Anagrama,
Barcelona, 1984.
CA SIÜ L, Robert (en colaboración con Franfoise Castel y
Anne Lovell), La sociedad psiquiátrica avanzada, Ed.
Anagrama, Barcelona, 1980.
CASTORIADIS, Corne l ius , Dominios del LLombre (II) , Gedi-
sa, Barcelona, 1988.CASTORIADIS, Cornel ius (1989) , La institución imaginaria
de la sociedad. Tomo I y II , Tusquets , Barcelona,
1995
CASI'ORIADIS, Corne l ius , El psicoanálisis, proyecto y elucida
ción, Nueva Visión, B.A., 1992.CASTORIADIS, Cornel ius , El mundo fragmentado (III), Alta-
mira, B.A., 1993.CE LA N I , D. P . , The Treatm ent of the Border line Patient:
Applying Fairhairn 's O bject Relations Theory in the
Clinical Setting, Internacional Univ. Press, Madison,
Connec t icut , 1993.
CE LA N I , D.P. , The Hussion of Love: Why the Battered Wo
man Retuns to LLer Abuser, Columbia Univ. Press ,
1994 .CELANI, D.P. , The Dynamics of the Bat ter ing Couple ,
The Healthcare Review, 1996 .
261
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 262/310
CE LA N I , D . P . , Fuentes de resistencia estructural en la mujer
golpeada: un análisis fairbairniano, documento de l
Ins t i tu to Chi leno de Ps icote rapia Ps icoana l í t i ca ,
Sant iago, 1997.CLASTRES, Pierre, La Société contre l'Etat, Les Editions de
Minui t , Paris , 1974.
CLASTRKS, Pierre , (1971) Investigaciones en antropología
política, Gedisa , México D.F. , 1987.
D E L E U Z E , G . , La lógica del sentido, Paidós, B.A., 1989.
D E L E U Z E , G . y G U A T T A RI , F . , Elantiedipo, Barral-Corregi-
dor, B.A., 1974.D E L E U Z E , G . y G U A T T A RI , F . , I^olítica y psicoanálisis, Terra
Nova, México D.F. , 1980.
DEVEREAUX, George, De la ansiedad al método en las cien
cias del comportamiento, S. XXI, México D.F., 1977.
FERNÁNDEZ, Ana María , El campo grupal, Nueva Visión,
B.A., 1989.
FERNANL:IEZ, Ana María , Las mujeres en la imaginación colectiva, Paidós, B.A., 1992.
FERNÁNDEZ, Ana María , Tiempo histórico y campo grupal,
Nueva Visión, B.A., 1993.
FERNÁNDEZ, Ana María , Instituciones estalladas, Eudeba ,
B.A., 1999.
FERRETER Mora , J . , Diccionario de filosofía. T o m o I V ,
Ariel, Barcelona, 1994.F O L A D O R I , Fioracio (1984) , Una experiencia didáct ica
grupal: entrenamiento en entrevista abierta. El gru
po operativo de-formación, U. Bolivariana, Santiago,
2001.
FOLADORI, Horacio, (1999) Los orígenes de la grupalidad,
Grupalidad, Teoría e intervención, Ed. Espiral, San
tiago de Chile, 2005-FOLADORI, Horac io , El grupo operativo de-formacián, U .
Bolivariana, Sant iago, 20 0 1 .
262
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 263/310
Fout'.AUi.T, Michel, El orden del discurso, Tusquets , Barce
lona, 1973
Fouc.AUET, Michel, Vigilar y castigar, S. XXI, México
D.F., 1976.FouCAULT, Michel, Enfermedad mental y personalidad,
Paidós, B.A., 1979.
FouCAUET, Michel, Un diálogo sobre el poder. Alianza Ed.,
Madr id , 1981 .
FoucAuíT, Michel , Microfisica del Poder, La Piqueta , Ma
drid, 1992.
FdUiKES, S.H., Psicoterapia grupo-analítica, Gedisa, Barcelona, 1981.
F R E U D , S i g m u n d ( 1 9 2 1 ) , Psicología de las masas y aná
lisis del yo, O. C. Vo l . XVI I I , Am or r o r t u , B . A . ,
1976
(JANTHERET, F . y otros , La institución del análisis. Anagra
ma, Barcelona, 1971.
CíoEDMANN, Lucien, La creación cultural en la sociedadmoderna, Ed. Fontamara, Barcelona, 1980.
GuAT'iARi, Felix, Psicoanálisis y transversalidad, S. XXI,
México D.F. , 1976.
GuATi'ARi, F. y otros. La intervención institucional. Folios,
México D.F. , 1981.
HESS, Remi, Las implicaciones del sociólogo, El análisis
institucional, Campo Abier to , Madr id , 1977.JACQUES, E . , The Changing Culture of a Factory, Tavistock
Pub., Londres , 1951.
JACQUES, E . , (1951) Los sistemas sociales como defensa con
tra las ansiedades persecutorias y depresivas, Paidós,
B.A., 1969.
KAES R. y otros . La institución y las instituciones, Paidós,
B.A., 1989.KAES R . , El grupo y el sujeto del grupo, Amorror tu , B .A. ,
1995.
263
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 264/310
K A E S R . , Transm isión de la vida psíquica, A m o r r o r t u ,
B.A., 1996.
KAES R . , Sufrimiento y psicopatología de los vínculos institu
cionales, Paidós, B.A., 1998.KoNONOViCH, B. y SAIL:)ON, O ., La escena institucional.
Lugar Editorial , B.A., 1991.
KONONOVICH, B. y SA ID O N , O ., El cuerpo en la clínica Ins
titucional, Lugar Editorial, B.A., 1995.
LA BARRE, Weston, Prefacio al libro de Devercaux, De la
ansiedad al método en las ciencias del comportamiento,
S. XXL México D.F. , 1977.LE BON, Gustavo (1895) Psicología de las multitudes, Ed.
Divulgac ión, México D.F. ,1962.
LAINC;, Ronald , El cuestionamiento de la familia, Paidós,
B.A., 1969.
LAPASSADE, G., Autogestión pedagógica, Gedisa, Barcelona,
1977.
LAPASSADE, G . , Grupos, organizaciones e instituciones, Círa-nica, Barcelona, 1977.
LAI'ASSADE, G . , El analizador y el analista, Gedisa, Barce
lona, 1979.
LAPASSADE, G . y LO U RA U , R . , Claves de la sociología, Laia,
Barcelona, 1981.
LAPASSADE, G . y otros . El análisis institucional. C a m p o
Abierto, Madrid, 1977.LAPLANCME, J. y PoNTALis, J.B., Diccionario de l^sicoanáli-
sis, Ed. Labor, Barcelona, 1971.
LEGRAND, Michel , El sociopsicoanálisis, Cide-Piee, Santia
go, 1989.
L E W I N , K . , Front iers in Group Dynamics, Human Rela
tion 1(1), 1947.
LoURAU, Rene (1963) La exposición mexicana en París, Revista de la Asociación mexicana de psicoterapia analítica
de grupo, A .C., Vol. IH, N " 1 y 2, México D .F., 1986.
264
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 265/310
LouRAU, Rene (1969) El psicoanálisis en la división deltrabajo. La institución del análisis. Cuadernos Anagrama, Barcelona, 1971.
LoURAU, Rene (1970) El análisis institucional, Am or r o r t u ,B.A., 1975.LouRAU, Rene (1972) Los analizadores de la Iglesia, tra
ducción y edición mimeograf iada de M. Carri l lo,México, D.F. , 1993.
LciURAU, Rcné (1973) Análisis institucional y cuestión política. Análisis institucional y socioanálisis, Ed. Nueva
Imagen, México D.F. , 1977.LouRAU, Rene (1973) Monografía de una intervenciónsocioanalí t ica. Análisis institucional y socioanálisis,
Ed. Nueva Imagen, México D.F. , 1977.LouRAU, Rene (1973) Pequeña historia de los institucio-
nalistas. El análisis institucional. Ca m p o Ab i e r t o ,Madr id , 1977.
LouRAU, Rene (1973) Objeto y método del análisis inst i tucional . El análisis institucional. Campo Abie r to ,Madr id , 1977.
LouRAU, Rene (1973) Referencias teóricas del análisis inst i tucional, El análisis institucional. Campo Abie r to ,Madr id , 1977.
LouRAU, Rene (1973) Waterloo 1971, El análisis institu
cional. Campo Abier to , Madr id , 1977.LoURAU, Rene (1978) El Estado y el inconsciente, Kairos,Barcelona, 1980.
L ouR AU, R e ne ( 1 9 8 0 ) B a l a nc e de l a i n t e r ve nc i ónsocioanalí t ica. La intervención institucional. FoliosEd. , México D.F. , 1981.
LoURAU, Rene, Autodissolution des avant-gardes, Galilee,
Paris, 1980.LouRAU, Rene , Par t ic ipac ión en mesas redondas . El
inconsciente institucional (Coord. Gregor io Barem-bli t t ) , Nuevomar , Méx ico D.F . , 1983 .
265
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 266/310
LouRAU, Rene, "La pareja sospechosa". Monograf ía de
la in te rvenc ión soc ioana l í t i ca en Ampag, Revista
de la Asociación mex icana de psicoterapia analítica
de grupo, A.C. Vo l . I l l , N " 1 y 2 , M éx ico D .F . ,1 9 8 6 ,
LouRAU, Rene, Diario de una estancia en México en julio
de 1981 , Revista de la Asociación mexicana de psico
terapia analítica de grupo, A.C. Vol III, N° 1 y 2,
México D.F. , 1986.
LouRAU, Rene (1988) Grupos e insti tución. Ilusión Gru-
pall^'^ 6, Universidad Autónoma del Estado de Mótelos, Cuernavaca, 1991.
LoURAU, Rene, El diario de investigación, Ed. Universidad
de Guadalajara, Guadalajara, 1989.
LouRAU, Rene, Libertad de movimientos. Una in t roduc
ción al análisis insti tucional, Eudeba, B.A., 2000.
LUCHINA, Isaac y colab., El grupo Balint, Paidós, B.A.,
1982 .M A L F É , R . , y otros, Psicoanálisis aplicado; un caso insti
tucional . Revista argentina de psicología N" 21 , B .A. ,
1976 .
M A L F É , R . , Espacio insti tucional. Revista argentina de psi
cología n° 59, B.A., 1989.
M A L F É , R . , Fantasía e Historia, Revista de psicología y psi-
copatoíogia de grupo, t. T. XIII N° 3-4, B.A., 1990.M A L F É , R . , Fantasmata, Amorror tu , B .A. , 1995.
M A Ñ E R O , Roberto, Introducción al análisis insti tucional.
Tramase" 1, UAM-X, México D.F. , 1990.
M A Ñ E R O , Rober to , La novela institucional del socioanálisis.
Colofón, México D.F. , 1992.
MAYO, El ton, Problemas sociales de una civilización indus
trial, Nueva Visión, B.A., 1977.M E N D E L , G . , Sociopsicoanálisis 1 y 2, Amorrortu, B.A. ,
1974 .
2 66
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 267/310
MKNDEL, G . , La sociedad no es una familia, Paidós, B.A.,
1993.
M E N D E L , G . , Sociopsicoand lisis y educación, UBA, B.A.,
1996.M E N Z I E S , Isabel, El funcionam iento de los sistema sociales
como defensa contra la ansiedad, Paidós, B.A., 1969.
MiCHAUi), G., Análisis institucional y pedagogía, Laia, Bar
celona, 1972.
MüHLMANN, W., Messianismes révolutionnaires du tiers
monde, Gallimard, Paris, 1968.
P K ; H Ó N - R I V I E R E , Enrique , Del psicoanálisis a la psicologíasocial, Kargieman, B.A., 1971.
RICE, A.K., The Enterprise and its Environment, Tavistock
Pub., Londres , 1963.
RosANVALLON, Pierre, La autogestión. F unda m e n t os , Ma
drid, 1979.SC;HLEMENSON, Al do , Análisis organizacional y empresa
unipersonal, Paidós, B.A., 1983.SuERiF, M., The Psychology of Social Norms, Fiarper, N.Y.,
1936.
SuÁREZ, Armando y otros. Razón, locura y sociedad, S.
XXI, México D.F. , 1978.
U LLO A , Fernando, Psicología de las insti tuciones. Ficha,
UBA, 1967.
ULLOA, Fernando, Extrapolación del encuadre anal í t icoen el nivel institucional: su utilización ideológica y
su ideologización. Cuestionamos N° 1, Granica B.A.,
1971.
U LLO A , Fernando, Diez años de experiencia en Psicología
Inst i tucional , Clínica y Análisis grupal^° 5, Madr id ,
1977.
TisSERON, S. y otros, Elpsiquismo ante la prueba de las generaciones, A motronu, B.A., 1997.
267
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 268/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 269/310
A N E X O S
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 270/310
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 271/310
E L NUEVO PROGRAMA DE
O R I E N T A C I Ó N V O C A C I O N A L
COMO ANALIZADOR INSTITUCIONAL*
En este trabajo pretendemos mostrar cómo el Nuevo
Programa de Orientación Vocacional para las prepara
tor ias ' se convir t ió involuntariamente en un anal izador
de la institución universidad en la que fue aplicado. Se
ñalaremos algunas de las raíces mismas de la estructurauniversi taria que quedaron al descubierto con el Nuevo
Programa, asi como las medidas que tuvo que adoptar
la universidad para mediatizarlo y neutralizarlo. De más
está decir que esta elaboración es muy posterior a la im-
plementación del programa en sí, que lejos de analizar la
insti tución educativa nuestro objetivo siempre fue brindar
un servicio asistencial del mejor nivel posible dentro de laorientación vocacional. De lo que aquí hablaremos será
de un efecto del programa, no de una meta.
El concepto de analizador, rescatado de la química
y de la biología, alude a un aparato orgánico que desme
nuza, analiza la información proveniente del mundo exte
rior. Así la retina y el oído son analizadores especializados
del sistema nervioso. Pavlov lo utilizaba para designartodo aparato nervioso de sensibilidad exteroceptiva. De
este modo el analizador es un dispositivo que cumple la
función de descomponer la realidad en sus elementos, es
la definición misma de análisis, se trata pues de "un dis-
* Publ icado originalme nte en H . Foladori y colaboradores . Contribucionesal análisis vocacionalgrupal, U A E M, Cuernavaca , 1 9 8 7' Foladori H..- Nuevo Programa de orientación vocacional para las preparatorias de la U.A.E.M., fol le to , 1 9 8 2 . T am b ién F o lador i, H . (1 9 8 5 ) ,^« « / ú «vocacional y grupos, U A E M, C uernavaca , y Folador i , H. et al. (1 9 8 7 ) ,Contribuciones al análisis vocacional grupal, U A E M , C u e r n a v a c a .
271
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 272/310
p o s i t i v o e x p e r i m e n t a l , u n i n t e r m e d i a r i o e n t r e e l i n v e s t i g a
d o r y l a r e a l i d a d " ^ . E n e s t a o p o r t u n i d a d h a b l a m o s d e u n
ana l i z ador cons t ru ido , a r t i f i c i a l ; en e l caso de aque l los de
los que habla el f is iólogo (ojo, cerebro, oído, etc .) se t ratad e a n a l i z a d o r e s n a t u r a l e s . L o s a n a l i z a d o r e s c o n s t r u i d o s
p r e t e n d e n s i m u l a r a l os a n a l i z a d o r e s n a t u r a l e s .
Pa ra e l caso de l aná l i s i s i ns t i t uc iona l Lourau ' s eña l a :
" d a r e m o s e l n o m b r e d e a n a l i z a d o r a l o q u e p e r m i t e r e v e
l a r l a e s t ruc tu ra de l a i ns t i t uc ión , p rovoca r l a , ob l i ga r l a a
h a b l a r " . E s c l a ro q u e c u a n d o se p r a c t i c a u n a i n t e r v e n c i ó n
s o c i o a n a l í t i c a , se c o n s t r u y e a r t if i c i a l m e n t e u n d i s p o s i t i v op rovocador en e l s en t ido de ob l iga r a l a i ns t i t uc ión a ex
p r e s a r s e ; m a t e r i a l q u e s e r á t o m a d o c o m o d i s c u r s o i n s t i t u
c i o n a l p a r a s e r a n a l i z a d o .
E n n u e s t r o c a so e l N u e v o P r o g r a m a d e O r i e n t a c i ó n
V oc ac io na l se co ns t i t u yó en un d i spo s i t i vo a rt if ic i al q ue
h i z o n o s o l a m e n t e h a b l a r a l a i n s t i t u c i ó n , s i n o t a m b i é n
a c t u a r , h e c h o s q u e a posteriori n o s h i c i e r o n r e f le x i o n a race rca de e se e f i ; c to "desconoc ido" que hab ía t en ido e l
N u e v o P r o g r a m a , p a r a l e l a m e n t e a lo s i n t e r r o g a n t e s q u e
nos hac í amos ace rca de l os mot ivos por l os cua l e s e l Nue
v o P r o g r a m a h a b í a e n t r a d o e n u n c a l l e j ó n s i n s a l i d a .
P e r o h a g a m o s u n p o c o d e h i s t o r i a p a r a c o m p r e n d e r
me jo r l a s r a í ces más p ro fundas de e s t e l a rgo e i n t r i ncado
p r o c e s o .E n 1 98 1 no s f ia rmulan la inv i ta c ió n a ha ce rn os ca rgo
d e la j e f a tu r a d el D e p a r t a m e n t o d e O r i e n t a c i ó n V o c a c i o
n a l , d a d o q u e s u f u n c i o n a m i e n t o n o s a t i s f a c í a l o s a n h e l o s
i n s t i t u c i o n a l e s . E n e s e m o m e n t o s e p r a c t i c a b a u n a s e r i e
d e t e s t s c u a n d o q u e d a b a a l g u n a h o r a l i b r e p o r i n a s i s t e n c i a
de maes t ros y hac ia e l f ina l de l año escolar se le ent regaba
a cad a a lu m n o u n a ho ja d o n d e figuraban g rá f i c am ente sus
' Lapassade, G.: El analizador y el analista, Gedisa, Barcelona, 1979.Lourau, R. : El análisis institucional Amorror tu , B.A. , 1975 .
272
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 273/310
posibilidades futuras. Todo ello, si alcanzaba el tiempo
para valorar adecuadamente las pruebas de más de 7.500
alumnos. La realidad era que había alumnos que durante
los tres años de las preparatorias no recibían la visita delorientador vocacional.
Nuestra postura frente a la orientación vocacional
se encontraba ya bastante definida luego de haberla prac
ticado de miiltiples maneras y se resumía en una serie de
principios que pasaron a formar parte de las bases concep
tua l e s de l NUEVO PROGRAMA propues to .
1. La problemática vocacional es el efecto combinadode una muy variada gama de contradicciones sociales, cultu
rales, políticas, así como de un conflicto de identidad típico
de la edad adolescente. Reducir la Orientación Vocacional a
un problema de habilidades, de aptitudes y de vocación en
el sentido más vulgar del término, es distorsionar el proble
ma y consecuentemente engañar al adolescente. Propusimos
entonces lo que llamamos la "despsicologización de la orientación vocacional" que no era otra cosa que considerar otro
tipo de determinaciones —en lo que a la problemática voca
cional se refiere- además de las psicológicas.
2. Rechazar el enfoque psicometrista de la Orienta
ción Vocacional, por reduccionista (psicologista) y por
falso, sobre todo a partir de las críticas formuladas por
una serie de autores a los conceptos de cociente intelectual, aptitud, selección' ' ' , etc. Además, porque la propues
ta de los tests genera en el adolescente la ilusión de que el
orientador sabe más que él acerca de su problema y acerca
de su futuro, lo cual es alienante y refuerza el paternalis-
mo educativo y social. En suma, el test se convierte en un
inst rumento sometedor del joven.
" Naville, P.: Teoría de la oríentación Profesional, Alianza, Madrid, 1975;Salvar, H ., Seve, L. y otro s; El fracaso escolar, Ed. De cu ltura popular, México,1987; y Tort , M . : El cociente intelectual S. XXI, Madrid, 1977.
273
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 274/310
3 . Postular la existencia del grupo como el lugar
natural en el cual el adolescente crece y se desarrolla, del
grupo de pares donde el joven se siente pertenecer, prote
gido, pero que a su vez es diferente del grupo familiar queya no soporta. La utilización de este lugar natural para
reflexionar acerca de lo vocacional con todas sus deter
minaciones, podría consti tuirse en la nueva metodología
de abordaje de los conflictos del adolescente. Habría que
darle una forma técnica para que el orientador tuviese un
rol definido y fuese útil en este proceso. Se seleccionaron
las técnicas del grupo de discusión y del grupo operativocomo las más viables para ser utilizadas en un contexto
como el de las preparatorias.
4. Entender que la vocación es algo a construir; en for
ma alguna puede ser algo dado hereditariamente. Pero esta
construcción no es voluntarista, se trata de un reencuentro
con la propia historia personal y con las limitantes sociales
que la forjaron, donde la elección, lejos de ser expresión dellibre albedrío, es la conclusión lógica del determinismo psí
quico y social. Proceso de conocimiento del entorno, de las
fuerzas que lo mueven y de autoconocimiento de los vecto
res que han enriquecido el psiquismo del adolescente.
5. En tal marco el orientador ya no orienta, ya que
no hay nada que introducir en el individuo. Su función
es la de coordinar al grupo para facilitar el análisis de lasmúltiples determinaciones que afectan el proceso vocacio
nal . Preferimos el término de "análisis vocacional" más
que el de "orientación", teñido de toda una serie de con
notaciones, paternales, sometedoras, guiadoras, donde el
adolescente se pierde como individuo consciente en busca
de una ident idad propia .
6. Proponer como aspecto esencial del Nuevo Programa la inclusión de tareas de microinvestigación en el
entorno social, educativo, laboral, político, familiar, psi-
274
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 275/310
cológico, biológico, etc.I Es decir, partir de la necesidad
de un compromiso voluntario entre el adolescente j ^
técnico en el cual ambos realizan un trabajo de colabora
ción tendiente a comprender los implíci tos de los temasque abarca lo vocacional, no desde una posición pasiva
donde el adolescente recibe datos, sino realizando y resol
viendo temas concretos que abarcan todo el espectro de la
problemática vocacional. Susti tuimos las antiguas confe
rencias sobre alguna profesión, por visitas y entrevistas a
profesionales en sus propios lugares de trabajo.
En las preparatorias
El programa propuesto empieza a funcionar en agos
to de 1981 en una forma un tanto particular. En primer
lugar, se consigue sustituir la función de la orientación
vocacional como el parche que tapa las ausencias de maestros regulares, por un servicio que tiene una hora semanal
asignada y fija. Igual que las otras materias de la prepara
toria. Este hecho, que a primera vista constituye un avance
significativo en la valoración de la orientación vocacional,
tendrá repercusiones no previstas por nosotros y se trans
formará en un boomerang contra el propio programa.
En los hechos, el servicio es de asistencia voluntaria,no existe forma alguna para obligar a los alumnos a asis
t ir por más que disposiciones administrat ivas pretendan
establecerlo como obligatorio. He aquí una problemática
muy compleja, parte de la cual hemos analizado en otro
trabajo' ' y que tien e q ue ver con los enc argo s in stitu cio -
^ Illich, I. y otros; Educación sin escuelas. Península, Barcelona, 1977; yLapassade, G.: Autogestión pedagógica, Gedisa, Barcelona, 1977.' ' Foladori, H. (1997): Análisis vocacional grupal, Espiral, Santiago deChile.
275
http://psikolibro.blogspot.com
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 276/310
nales implíciros a la orientación vocacional. Nuestra pri
mera propuesta era progresiva, es decir, comenzar con un
servicio hacia los primeros años, luego a los primeros y a
los segundos hasta alcanzar en tres años la totalidad dela l um na do .
La exigencia institucional estuvo dirigida desde tm
principio a cubrir toda la supuesta demanda de alumnos,
creemos que por un problema de demagogia, más que por
necesidad real.
Ahora bien, el problema de la asistencia vohmtaria
ocasionó que la insti tución tuviera que comenzar a hablar,así como también tuvo que hacerlo para opinar acerca de
los temas que eran debatidos "con tanta libertad' en los
grupos de orientación vocacional. A su vez, el departa
mento de Orientac ión Vocac iona l promovió toda una
serie de reuniones con directores y maestros principal
mente, con im doble objetivo polí t ico y técnico: obtener
alianzas rransitorias que posibilitaran im trabajo cada vezmás integrador y lograr el apoyo técnico de maestros en
aquellos rubros donde fuera necesario.
Es conveniente señalar que los posrulados de nuestra
propuesta llevaban implícito un objetivo de totalización,
vale decir, cuando proponíamos la despsicologización de
la orientación vocacional, estábamos señalando que de
una u otra manera todos los habitantes de la preparatoriaeran responsables de la orientación vocacional. Explici-
tamos que cuando un maestro de química, por ejemplo,
dicta una clase, está simultáneamente transmitiendo una
imagen vocacional de lo que es un maestro y acerca de lo
que es un químico. En suma, nuestro intento pretendía
hacer girar la estructura de la preparatoria en torno a la
or ientac ión vocac iona l . Pensamos que s i los a lumnosvisi taban un centro agrícola-industrial , sus observacio
nes, entrevistas e interrogantes podrían ser discutidas en
276
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 277/310
orientación vocacional, así como también en las materias
específicas del área, enriqueciéndose así el análisis de las
implicaciones vocacionales y el propio desarrollo de la
docencia.Esta idea de raíces idealistas (modificar el sistema
educativo desde la práctica educativa misma y no desde
el sistema socioeconómico que le da existencia) generó a
su vez un delirio megalomaníaco en los técnicos (noso
tros íbamos a producir un estudiante nuevo, lo íbamos a
hacer crecer para que tomara decisiones más responsables,
más críticas, en fin, que iba a poder romper con la dependencia y el paternalismo para asumirse como un ser más
consciente de su propio destino).
Esta idea generó que aceptáramos ubicar el servicio
de orientación vocacional en un horario de la curricula en
base a la ilusión de que ahora sí el servicio sería valorado
al tener un lugar como todos. Pero ubicamos la contra
dicción donde no estaba: el servicio puede ser igualmentedesvalorizado estando dentro de la curricula o fuera de
ella, el problema central es la esencia del servicio, vale
decir, si es este un servicio o si por entrar a la curricula
se convierte en materia, prosti tuyendo así la misma razón
del servicio.
L a i n s t i t u c i ó n c o m i e n z a a h a b l a r
Y habla por medio de los diversos sectores que se ven
involucrados:
1. Los directores empiezan a quejarse de que los es
tudiantes no asisten a orientación vocacional, lo que oca
siona múltiples perjuicios para el orden de la preparatoria:hay un gran número de alumnos libres entre las clases que
son práct icamente incontrolables . Orientación Vocacional
277
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 278/310
atenta, entonces, contra las normas insti tucionales, contra
los reglamentos, las obligaciones y derechos de los alum
nos, pero sobre todo da una imagen de anarquía donde la
libertad comienza a ser vivida como peligrosa.No es posible que los adolescentes hagan lo t]ue
quieran, aún son niños y deben ser guiados. No se puede
esperar que adopten conductas responsables; les importa
más jugar que estudiar, no tienen conciencia de su pro
blema, de la importancia de la orientación vocacional. Los
directores se quejan de que la extrema libertad amenaza la
imagen de la preparatoria.2. Los maestros se sienten juzgados en cuanto a su
metodología docente, así no se dicta clase, no es posible
que en un grupo se pueda decir cualquier cosa, cjuc se
comparen metodologías de enseñanza tan dispares. No es
posible que hablando en grupo se pueda enseñar nada. La
libertad se ha transformado en libertinaje, la orientación
vocacional debe reducirse a su especificidad y no metersecon las otras materias, debe respetarse la atomización de
la enseñanza. ¿Cómo es eso de sacar a los alumnos de las
preparatorias? Ellos no van a poder sacar conclusiones.
¿Qué conclusiones extraen? ¿Son adecuadas para el cre
cimiento y desarrollo del adolescente? Está bien que los
adolescentes sean críticos, que maduren, ¿pero bajo qué
parámetros?, ¿según qué objetivo?3. Los alumnos están divididos: el 70% no part ici
pa, como no es una materia y no es obligatoria prefieren
mantenerse al margen, jugar, estudiar, o simplemente no
hacer nada. Una hora libre en el internado de 6 horas
diarias es buena para relajarse un poco. El 30% que entra
se interesa, participa y discute según los programas esta
blecidos, el tiempo es poco para analizar en profundidadlos problemas, piden más horas por semana, solicitan se
incluyan otros temas de interés y actualidad, manifies-
278
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 279/310
tan que es la única oportunidad que t ienen para poder
manifestarse de manera totalmente libre sin miedo a la
venganza del maestro. Pueden decir cualquier cosa. Es
importante romper la apatía, pero también son objeto deburlas de lo otros que no part icipan, están muy presiona
dos. El problema de la elección de carrera es secundario,
al adolescente le importan otras cosas que tienen más ur
gencia, "temas de la vida". Se sienten muy dependientes,
el peso del paternalismo es excesivo, no se puede aprender
a caminar.
4 . La burocracia actúa. Se pierden materiales in-íorniativos sobre carreras en todas las preparatorias, los
horarios dedicados a orientación vocacional se ven suma
mente reducidos por interferencias, se suspenden clases
ptidiéndose cubrir solamente el 60% del programa por
semestre, en repetidas ocasiones los horarios para orienta
ción vocacional se modifican resultando en superposicio
nes con otros cursos. Las autoridades evaden las quejas,los informes se archivan, no hay materiales de apoyo, no
se pagan viáticos o se pagan pasados 6 meses, Orientación
vocacional comienza a vivir un aislamiento tácito.
L a m e d i a t i z a c i ó n d e l p r o g r a m a
En junio de 1983 el H. Consejo Universi tario re
suelve t[ue Orientación Vocacional pasa a ser una asigna
tura más de la curricula con calidad de obligatoria. Dicha
disposición se adopta sin haberse consultado al Departa
mento de Orientación Vocacional .
La medida pretende l iquidar el "l ibert inaje" reinante,
restituir el orden en las preparatorias, y como la mayoríade los adolescentes no tienen conciencia de sus carencias
y de su necesidad de la orientación vocacional, se los va
279
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 280/310
a orientar a como dé lugar. Pero además llegan órdenes
de modificar el programa: deben incluirse temas sobre el
conocimiento de la legislación universitaria, sobre todo
en lo que tiene que ver con los derechos y obligaciones delos alumnos; en particular, a la administración le interesa
que los alumnos sepan cuántas materias pueden reprobar
sin ser dados de baja, en qué períodos se pueden presentar
a examen, etc., es decir, que disminuyan los conflictos por
desconocimiento de la legislación vigente.
Además recibir entrenamiento acerca de cómo es
tudiar, qué es el proceso de enseñanza-aprendizaje y quétécnicas es posible disponer para obtener mejores benefi
cios del estudio. "Debemos defender la l ibertad de expo
sición, luego, que el alumno escoja aquella técnica que le
resulte más conveniente".
O sea, la mediatización del Nuevo Programa viene
desde lo institucional para reforzar la atomización de la
educación, uniformizar a los educandos y someterlos según las necesidades del sistema. Se pervierte el servicio de
ayuda, se anula la demanda, se pretende cambiar la l ibre
asociación grupal por una clase expositiva, se fuerza la
entrada de orientación vocacional en la curricula generán
dose a su vez los sistemas sobre su fu nc ion am ien to (si el
a lumno "aprende" o no en orientación vocacional) .
Pero la represión no actúa sin riesgos y sin costos;cuando el conflicto no es solucionado de fondo, adquiere
nuevas formas de expresión, veamos algunas:
a) Si orientación vocacional es una materia más,
entonces, el sindicato de maestros exige que sea bo-
let inada, puesta a concurso, e incluso, según acuer
dos de contrato colectivo, comienza a ser repart ida
entre los maestros de las diferentes preparatorias.Claro está (por aquello de la excelencia académica),
la insti tución no puede permitir que cualquier maes-
280
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 281/310
t r o d i c t e o r i e n t a c i ó n v o c a c i o n a l , d e b e c o n t a r c o n
un en t r enamien to e spec í f i co en e l á r ea , cosa que no
o c u r r e . E l s i n d i c a t o v e a q u e l l o c o m o f a v o r i t i s m o y
am en az a con in c lu i r l o en la s v io l ac ione s a l co n t r a t oco lec t i vo de t r aba jo .
b ) S i o r i e n t a c i ó n v o c a c i o n a l e s u n a m a t e r i a m á s , l o s
o r i e n t a d o r e s d e las p r e p a r a t o r i a s t i e n e n i n j e r e n c i a
d i r ec t a en l a des ignac ión de l os o r i en t adores .
c ) E l f u n c i o n a m i e n t o t r a n s i t o r i o d e o r i e n t a c i ó n v o
cac ional en ca l idad de mater ia es un f racaso to ta l : los
a l u m n o s e n t r a n , p e r o a l n o t e n e r i n t e r é s n o p a r t i c i pan. A su vez los sa lones se a t ibor ran de 50 , 60 u 80
a lumnos que n i caben en e l s a lón y que su vez por e l
g r a n n ú m e r o i m p o s i b i l i t a n s i q u i e r a t r a b a j a r g r u p a l -
m e n t e .
d ) L o s o r i e n t a d o r e s se v e n t o t a l m e n t e s u p e r a d o s
t é c n i c a m e n t e ( n o e x i s t e n t é c n i c a s p a r a t r a b a j a r c o n
g r u p o s g r a n d e s ) , p o r l o q u e s e d e f i e n d e n c o n i n a c t i v i d a d , e n a l g u n o s c a s o s , a u s e n t i s m o , b u r o c r a t i s m o .
e ) Los maes t ros s e que jan de que l os o r i en t adores no
or i en t an ya que e s e sa su func ión y que e l g rupo se
desa r ro l l a en un d ivague to t a l s i n conc lus ión a lguna .
Sug ie ren que a lgunos de e l l os s in sabe r nada , s e r í an
m e j o r e s o r i e n t a d o r e s q u e l o s p r o p i o s o r i e n t a d o r e s .
f ) Los a lumnos que a lgo de i n t e r é s t en í an , ahora ses i e n t e n s u p e r a d o s p o r el n ú m e r o d e c o m p a ñ e r o s q u e
n i n g ú n i n t e r é s t i e n e n . S e ñ a l a n q u e e l p r o g r a m a e s
t o t a l m e n t e i n o p e r a n t e , q u e s e p i e r d e e l t i e m p o , q u e
e l o r i e n t a d o r " n o l e s d a " o r i e n t a c i ó n , e t c .
g ) L a i n s t i t u c i ó n r e p r o c h a c j u e n o s e h a n c u m p l i d o
los ob je t ivos , que no se les enseña a los a lumnos lo
q u e t i e n e n t | u e s a b e r d e c u a l q u i e r m o d o , q u e n o e spos ib l e pa r t i r de una s i t uac ión de t an t a l i be r t ad ; que
al adolescente no se le puede de jar l ib re s i v iene de
2 8 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 282/310
t o d a u n a e s t r u c t u r a e d u c a t i v a a u t o r i t a r i a , s e d e b e
poder gu i a r los de a poco pa ra que puedan se r su je tos
r e s p o n s a b l e s . E l p r o b l e m a s e c o n v i e r t e e n u n v o l c á n
i n s t i t u c i o n a l , d o n d e a l t o s p u e s t o s s o n c u e s t i o n a d o se n s u r e s p o n s a b i l i d a d p o r l o g r a r u n p r o g r a m a m e j o r .
La pol í t i ca supera a la c iencia , no se t ra ta de cor tar
c a b e z a s p e r o d e b e h a b e r a l g u n a r e s p u e s t a q u e c a l m e
los án imos . La i ns t i t uc ión debe t ene r un s i s t ema de
or ientac ión vocacional e f icaz , e l mejor de l pa í s . Pero
t a m p o c o h a y á n i m o s p a r a r e t r o c e d e r , a n a l i z a r l a s ¡ n v
p l i c a n c i a s d e l p r o b l e m a , l o c o m p l e j o d e l c o n t l i c t o yc o m e n z a r a u b i c a r l a o r i e n t a c i ó n v o c a c i o n a l d e p i e y
no de cabeza .
C o n c l u s i o n e s
D e c í a m o s a l p r i n c i p i o q u e e l N u e v o l ' r o g r a m a s eh a b í a c o n v e r t i d o i n v o l u n t a r i a m e n t e e n u n a n a l i z a d o r
ins t i tuc ional y ¡vaya s i h izo hab lar a l a ins t i tuc ión! Y lo
q u e l a i n s t i t u c i ó n d i j o r e m i t e — c o m o e m e r g e n t e - a l p a p e l
q u e j u e g a n las i n s t i t u c i o n e s e d u c a t i v a s e n n u e s t r o m e d i o
socia l .
1. El desorden : l a r eacc ión de l a i ns t i t uc ión educa
t i v a a n t e e l s u p u e s t o d e s o r d e n q u e c a u s a u n p r o g r a m a d e
es t a na tu ra l eza e s t e rminan te . La l i be r t ad causa e l caos
y , en t a l s en t ido , debe r educ i r se e l margen de l i be r t ad
p a r a q u e c a d a q u i e n o c u p e e n t o d o m o m e n t o s u l u g a r .
E l d e s o r d e n , e f e c t o d e l a l i b c r a l i z a c i ó n d e l e s t u d i a n t e ,
a t e n t a c o n t r a la o r g a n i z a c i ó n e d u c a t i v a . La i n s t i t u c i ó n
h a i n v e r t i d o e l p r o b l e m a p o n i e n d o a l o r d e n c o m o e l r e
q u e r i m i e n t o p a r a l a p o s i b i l i d a d d e e d u c a c i ó n , e n v e z d e
cen t r a r se en l a educac ión y gene ra r un o rden acorde a l a s
n e c e s i d a d e s d e l p r o c e s o e d u c a t i v o . E l N u e v o P r o g r a m a
2 8 2
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 283/310
al p roponer la l iber tad de e lecc ión que se mater ia l iza en
l a e l ecc ión de en t r a r o no a l os g rupos de o r i en t ac ión
v o c a c i o n a l , p r e t e n d e p o n e r a l s i s t e m a e d u c a t i v o o t r a v e z
de p i e , hecho c |ue no sopor t a l a e s t ruc tu ra i ns t i t uc iona l .A d e m á s , es s a b i d o q u e t o d o c a m b i o d e b e p a r t i r d e u n a
desorgan i zac ión de l o i ns t i t u ido pa ra se r pos ib l e y busca r
c o n s e c u e n t e m e n t e n u e v a s f o r m a s d e o r g a n i z a c i ó n .
i 'ero el desorden en s í no s ignifica nada, s i no es por
lo c iue a su vez gene ra l u i desconoc imien to de l a au to r idad
de t i n n o , im r e to rn o de l po de r a l as bases y la am en az a de
nuevas a l i anzas y ag rupac iones de pe r sonas . S i l a r evo lu c ión se ins t i tuc ional iza es porc jue ha perdido su esencia
t r a n s f o r m a d o r a , p e r o , a s u v e z, la i t i s t i t u c i o n a l i z a c i ó n
g a n u i t i z a u n j e r a r q u i z a d o m a n e j o d e l p o d e r . E n s u m a ,
u t t a p ropues t a que en l os hechos i t np l iq t i e e l desorden ,
debe rá r áp idamente se r neu t r a l i z ada por e l s i s t ema ya c jue
es v i s i ta l i zada como ut ia amet iaza d i rec ta a l a es tab i l idad
d e l m i s t n o .2 . Enseñar e s somete r . E l s i s t ema educa t ivo e s t á i ns
ta lado para e t i sef ia r a pensar ; a l menos ese es e l comet ido
mani f i e s to : en t r e t i a r i t i d iv id i t os pa ra que puedan so luc io
n a r p r o b l e m a s d e la c o m u n i d a d . T o d o p r o b l e m a es e n
s í mi smo nuevo y r equ ie re de sa l i das d i fe r en t es a o t ros
a t i t e r i o res .
Se debe , po r t an to , b r inda r un e spac io pa ra que l osa lu tnnos se pueda t i en t r ena r en e l a r t e de p roduc i r i deas
o r i g i n a l e s , e t i c o n t r a r r e l a c i o n e s e n t r e c o n c e p t o s , d e s m e
nuzar , anal izar , en f in, lo ciue se ha pasado a l lamar el
p e n s a t n i e n r o c r í t i c o . " P o r u n a E l u m a n i d a d C u l t a " r e z a e l
emble tna de l a un ive r s idad ; pe ro cu l tu ra no e s a lgo e s t á t i
c o , s i t i o e s l a manera cómo nos va tnos r e l ac ionando con
e l en to rno ma te r i a l y soc i a l , de c iué fo rma lo vamos conoc i e n d o , p a u l a t i n a m e n t e , i n c o r p o r a n d o e l e m e n t o s a u n a
esp i ra l cada vez más in tegradora . Pues b ien , eso es lo que
2 8 3
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 284/310
no es pos ib l e hace r en l a i ns t i t uc ión^ . Se supone c jue hay
que " l l eva r de l a mano" a l e s tud i an t e pa ra que saque t a l o
c u a l c o n c l u s i ó n , c o n l o t ju e se d e s v i r t ú a el p r o c e d i m i e n t o
m i s m o . S o l a m e n t e se p u e d e a p r e n d e r a p e n s a r , p e n s a n d o .C u a l q u i e r s i s t e m a m e d i a t i z a d o r o b t u r a e l t i e m p o d e r e
flexión e i m p i d e t e n e r p e n s a m i e n t o s r e a l m e n t e n o v e d o s o s
y p rop ios . E l p l an t eo de l a i ns t i t uc ión se d i r i ge a mos t r a r
que s i t odo e l s i s t ema educa t ivo e s pa t e rna l i s t a desde h i
p r i m a r i a , e s i m p o s i b l e p e d i r l e a l e s t t i d i a n t e u n i v e r s i t a r i o
que sea d i fe r en t e , no e s t á capac i t ado pa ra e l l o . Pe ro a su
vez , si t a m b i én en la un ive r s id ad l e s eñ a l am os su cam in o ,i m p e d i m o s q u e p u e d a d a r s e c u e n t a d e l a s d i f i c u l t a d e s
p a r a p o d e r t e n e r u n p e n s a m i e n t o r e a l m e n t e c r e a t i v o . H a
r emos t é cn i cos pe ro no c i en t í f i cos .
3 . P e n s a r p o r s í m i s m o e s a n g u s t i a n t e . A c c e d e r a l
p e n s a m i e n t o c r í t i c o , a u n q u e m á s n o s e a v i s u a l i z a r l o d e s d e
le jos , r e s u l t a e n t u s i a s m a n t e p o r l a a t r a c c i ó n q u e p r o d u
c e t o d o l o n u e v o , p e r o t a m b i é n a n g u s t i a n t e p o r c u a n t oc o m i e n z a n a o p e r a r a n s i e d a d e s f r e n te a lo n o v e d o s o : p a
r ano ides y dep res ivas . Es op t a r por l a desa l i enac ión , po r
l a so l edad , por l a s d i fe r enc i a y e s oponer se a un s i s t ema
que marca una y o t r a vez l o opues to , l a a l i enac ión , l a tmi -
f o r m i d a d , e l p e g o t e o d e u n o s c o n o t r o s , l a m e d i o c r i d a d .
Es sabe r se despose ídos de e s t e r eo t ipos , de de fensas s in
r a z ó n , d e u n a u b i c a c i ó n d e m a r g i n a l i d a d c o n r e s p e c t o a l at o t a l i d a d , d e u n i n c r e m e n t o d e l a r e s p o n s a b i l i d a d f r e n t e a
lo s o t r o s . N o s e s o p o r t a el d e j a r d e d e p e n d e r , c o m o t a m
poco ese lugar que ofrece un pensar l ib re . En o t ro n ive l ,
la c r ít ic a , el p e n s a m i e n t o i n d e p e n d i e n t e p u e d e c u e s t i o n a r
e l o r d e n i n s t i t u c i o n a l , s e ñ a l a r e r r o r e s , m a r c a r d e s c o n o
c i m i e n t o s y h a s t a o c a s i o n a r t r a s t o r n o s e n l a c a r r e r a d e
a lgún j e r a r ca con p royec tos de a scenso po l í t i co . Por e l l o
" Michaud, G. : Análisis institucional y pedagogía, Laía, Barcelona, 1972; yMendel, F. y Vogt, C..- El manifiesto de la educación, S. XXI, México, 1975.
2 8 4
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 285/310
es que la institución educativa, la verdad y, por tanto, la
ciencia están siempre en un segundo plano con respecto
del desarrollo de la política institucional. Las sugerencias
y proyectos deben calmar y someter, porque las manifestaciones de disconformidad cuest ionan la conducción.
Pensar es, entonces, poder cuestionar la jerarquía; difícil
para el jerarca como para el cuestionador.
4. La eficacia de la burocracia. Y aquí nos encon
tramos nuevamente con un mecanismo insti tucional que
lejos de servir para garantizar la eficacia productiva de un
sistema, opera como neutralizador de dicha eficacia".La burocracia es eficaz en cuanto puede mediatizar
cualquier intento de cambio, en tanto es capaz de garan
tizar el mantenimiento de las mismas reglas del juego. La
eficacia de la biuocracia es tanto mayor cuanto que puede
hacer sentir su peso sin aparecer directamente, cuanto
más esfuerzos realiza por demostrar su inexistencia. Por
ello, en un sistema educativo superior, cada quien puedehacer cosas , proponer proyectos , módulos, programas,
en fin, la institución está dispuesta a escucharlo todo y a
aceptarlo, en principio. Todo sea por el desarrollo de la
ciencia. Pero la realidad es que los controles -desvaloriza
dos directamente por los jerarcas— corroboran su eficacia
cada día, al impedir hacer. Nueva forma de garantizar el
sistema piramidal, cada quien está bien donde está; de locontrario estaría en crisis el sistema todo. Nadie puede
proponer ideas que no hayan sido ya pensadas por lo ni
veles superiores, sobre todo si las mismas proponen orga
nizaciones diferentes al orden instituido.
"No saltar niveles" es la norma de todos los funcio
narios de la institución, asegurando así a la burocracia su
máxima eficacia.
' Lapassadc, G.: Grupos, organizaciones e instituciones. La transformacióndéla burocracia, Granica, Barcelona, 1977.
285
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 286/310
Sistemas de información más que de formación, de
adoctrinamiento más que de crí t ica, de repetición más
que de creatividad, de sometimiento más que de l ibera
ción. En fin, si las institticiones de enseñanza superiordeben proveer los técnicos cjue el sistema económico
necesita para desarrollarse, esto debe hacerse automáti
camente como en una híbrica, independientemente de la
humanidad de los individuos soportes. A su vez, la orien
tación vocacional cumple una función un tanto misterio
sa: el sistema hace agua por todos lados (deserción, cam
bios de carrera, inmaciurez, falta de creatividad, etc.), laorientación vocacional delie poder ir solucionando (desde
el exclusivo registro de lo psicológico) todos esos proble
mas, lo t]ue constituye un entoqvie totalmente falso desde
todos los ángulos cjiíe se lo mire. No hay una demanda
clara, manifiesta, explícita, hay ima depositación que es
asumida masivamente sin ser analizada.
Pero cuando el Departamento de Orientación Vocacional pretende introducir modificaciones de fondo, todt)s
los sectores se sienten cuestionados y reaccionan mediati
zando el programa y demmciando la ineficacia para tapar
los agujeros estructurales de la propia institución.
¿Qué alternativa hay? ¿La hay? Sí, el caso de un Depar
tamento de Orientación Vocacional como un feudo más,
qtie fiíera de la estructura curricular es capaza de trabajarexclusivamente en lo psicológico sin pretensiones de totali
zación, de globalización o de cuestionamiento de la estruc
tura educativa. Lugar reducido y enquistado en el aparato
institucional que provee a la institución de reconocimiento
social (por haberse acogido a la moda) y de un servicio, de
eficacia secundaria y sobre todo ilusoria para el adolescente
que concurre a requerirla. Al menos existirá demanda.Es el modelo de la mayoría de las universidades del
país, que cuentan con el servicio. La "isla" no amenaza
286
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 287/310
l a es tab i l idad de l s i s tema, lo p reserva , en tanto respeta la
a t o m i z a c i ó n y a l o g r a d a .
Post scriptum
El desa r ro l lo p resen t ado en e l t r aba jo aba rca un l ap
so que t i ene sus comienzos en mayo de 1981 y f ina l iza en
marzo de 1983 . Pe ro como l a h i s to r i a no se de t i ene , co
r r e sponde r ea l i z a r una ac tua l i z ac ión de l aná l i s i s i ns t i t uc io
n a l y a q u e e n e s t o s d o s a ñ o s h a n t r a n s c u r r i d o h e c h o s p o rdemás s ign i f i ca t i vos que l e jos de modi f i ca r l a s conc lus io
nes que de l t r aba jo se pod ía ex t r ae r , marcan nuevos h i t os
d e e s t e " d i s c u r s o i n s t i t u c i o n a l " o b j e t o d e n u e s t r o e s t u d i o .
F i m d a m c n t a l m e n t e s o n d o s l o s h e c h o s a d e s t a c a r :
1. Fl D e p a r t a m e n t o d e O r i e n t a c i ó n V o c a c i o n a l
l o g r a - d u r a n t e a l g i í n t i e m p o — u n g r a d o c o n s i d e r a b l e d e
e s t a b i l i d a d . C ' o m o p o r o l e a d a s , r e t o r n a l a p r e o c u p a c i ó n
en e l p rog rama a pa r t i r de l a s p res iones que desde d i s t i n
tos c í r cu los conf luyen sob re l a admin i s t r ac ión . Ta l e s a s í
q u e i m a ñ o d e s p u é s o t r o d e p a r t a m e n t o d e l a u n i v e r s i d a d
e s e n c a r g a d o d e r e a l i z a r u n a " e v a l u a c i ó n d e l p r o g r a m a d e
o r i e n t a c i ó n v o c a c i o n a l " . E l p r o c e d i m i e n t o q u e s e s i g u e
debe ser a todas luces "ob je t ivo" y para ta l f in se d i seña
un cu es t i on a r io (ver ane xo ) y se s e l ecc iona u na m ue s t r a
de a lumnos y de g rupos de l a s p repa ra to r i a s , que se r án l os
o b j e t o s d e l e s t u d i o . L a s p r e g i m t a s s o n p u n t u a d a s e n t r e O
y 5 g r a d u á n d o s e en f u n c i ó n d e l r e n d i m i e n t o . C a d a g r u p o
es v a l o r a d o a s u v ez i n d e p e n d i e n t e m e n t e l o q u e a r ro j a
u n a d e t e r m i n a d a c o n c l u s i ó n p a r c i a l s o b r e e l g r u p o y s u
o r i e n t a d o r . F i n a l m e n t e , se p r o m e d i a n t o d o s l os p a r c ia l e s
pa ra a r r i ba r a un g ran to t a l sob re e l p rog rama en gene ra l .
Cabe hace r no t a r , como se desp rende de l aná l i s i s de
l a s p r e g u n t a s , q u e e l D e p a r t a m e n t o d e O r i e n t a c i ó n V o -
2 8 7
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 288/310
cacional no tuvo in jerencia a lguna en e l s i s tema de va lora
c ión n i en e l d i seño de la encues ta y menos aún en la ap l i
cac ión y en los cá lculos f ina les : únicamente se pudieron
rea l izar l imi tadas sugerencias sobre la neces idad de cor re lac iona r l a s op in iones de l os e s tud i an t es con s t i p rop io g rado
d e c o m p r o m i s o c o n e l p r o g r a m a : n o e s l o m i s m o o p i n i o
nes de l e s tud i an t e que a s i s t e y pa r t i c ipa ac t i vamente , que
a q u e l l a s d e i n d i v i d u o s q u e j a m á s s e h a n i n c o r p o r a d o a l
t r aba jo g rup a l y qu e ha b l an m ás po r r e fe r enc ia s que po r
h a b e r v i v i d o u n a e x p e r i e n c i a p e r s o n a l . P o r e j e m p l o , n u n c a
h u b i é s e m o s r e a l i z a d o p r e g u n t a s c o m o l a N " 3 . 1 . " E l o r d e nd e s u s e x p o s i c i o n e s f u e . . . " , p o r c j u e s i m p l e m e n t e n o h a b í a
e x p o s i c i o n e s e n n u e s t r a m e t o d o l o g í a . P e r o ¿ c ó m o h a c e r l e
e n t e n d e r a lo s " e v a l u a d o r e s " q u e u n p r o g r a m a n o p u e d e
se r eva luado "desde fue ra" , desde una i deo log ía d i fe r en t e
a l a que e l p rop io p rog rama sus t en t a? Desde l a educac ión
t r a d i c i o n a l l a s " e x p o s i c i o n e s " e s l o q u e p e r m i t e a p r e n d e r ,
e l g r u p o p o r sí m i s m o n o p u e d e p r o d u c i r c o n o c i m i e n t o a l g u n o . I d é n t i c o i n t e r r o g a n t e p u e d e p l a n t e a r s e s o b r e
la s p r eg un tas N " 3 .2 . "Las con c lus ione s de l exp os i to r al
t é r m i n o d e l a s s e s i o n e s f u e r o n . . . " , c o m o s i e l s u p u e s t o
expos i tor tuviese que dar l as conclus iones s iendo es tas las
of ic ia les ; o la N° 4 .2 . "La t ransmis ión de l in terés a los
e s t u d i a n t e s s i e m p r e f u e . . . " y N ° 4 . 3 . " E l a l i e n t o q u e o f r e
c ió a l os e s tud i an t es que i n t e rven ían fue . . . " , ahora pa receq u e e l i n t e r é s s e t r a n s m i t e c o m o u n d a t o m á s , a s í c o m o e s
f u n c i ó n d e l o r i e n t a d o r " a l e n t a r " , o s e a d a r a l i e n t o , p o r q u e
es te fa l ta cuando se es tá en una car rera (de obs táculos) a
pesa r de que l os a lumnos aún no han e l eg ido ca r r e r a . ¡Y
q u é d e c i r d e l a N ° 5 . 1 . " E l c o n o c i m i e n t o d e l m a e s t r o d e
los t emas a t r a t a r de acue rdo a su c r i t e r io fue . . . " : en e s t e
caso no se ent ienden las d i ferencias ent re conocer y esc la
r ece r o hace r conc i enc i a sob re l a s de t e rminac iones de un
f e n ó m e n o a t o d a s l u c e s ú n i c o , i n d i v i d u a l , q u e d e p e n d e
2 8 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 289/310
de l a p rop ia h i s to r i a pe r sona l . Peor e s aún l a N° 5 .2 . "La
segur idad de sus a f i rmac iones fue . . . " , l o cua l mues t r a l a
i d e o l o g í a d e a d o c t r i n a m i e n t o e d u c a t i v o d e l o s e v a l u a d o r e s
e n c o m p l e t a o p o s i c i ó n a n u e s t r o s p l a n t e o s q u e p r e t e n d e nresca t a r e l "ap render a pensa r " , s e r c r í t i co sob re l os con te
n i d o s y s o b r e u n o m i s m o .
D e s t á c a s e u n l u g a r p a r t i c u l a r p a r a l a s p r e o c u p a c i o
nes ace rca de l "o rden" en l a s d i scus iones , como s i ambas
c o s a s p u d i e r a n i r j u n t a s . . . y p e o r a ú n e s e l g r u p o d e p r e
g u n t a s N " 8 , q u e t i e n e n q u e v e r m á s c o n u n d e t e r m i n a d o
e s t a t u s e s p e r a d o , p r o m o v i d o y d e s e a d o p o r la i n s t i t u c i ó nsob re e l l uga r que debe cumpl i r e l "educador" . En f i n ,
so lo de l cues t i ona r io da r í a pa ra r ea l i z a r un aná l i s i s i ns t i t u
c i o n a l c o m p l e t o .
C u a n d o f i n a l m e n t e lo s d a t o s ú l t i m o s e s t u v i e r o n
p r on to s , nu es t r a so rp resa fue m ay úsc u la . E l i n f o rm e final
e s t a b l e c i ó :
L o s a l u m n o s o p i n a n e n g e n e r a l q u e :a ) E l p rog rama es acep t ab l e y , de acue rdo a l o r i en t a
dor , s a t i s fac to r io .
b ) E l d e s e m p e ñ o d e l o s o r i e n t a d o r e s e n g e n e r a l e s
acep tab l e y e l de a lgunos de e l l os s a t i s fac to r io .
c ) D e s e a n q u e s e a o b l i g a t o r i o .
d ) L a r e e s t r u c t u r a c i ó n d e l p r o g r a m a y l a a c t u a c i ó n
de los o r i en t adores l o ha rá más sa t i s fac to r io .M á s a ú n , h u b o o r i e n t a d o r e s q u e r e s u l t a r o n v a l o
r a d o s c o m o M u y B u e n o s , m i e n t r a s q u e o t r o s se u b i c a n e n
o t r a s ca t egor í a s has t a r egu la res . La exp l i cac ión de e s tos r e
s u l t a d o s p a r a n o s o t r o s f u e i n m e d i a t a : c o n o c i e n d o l o q u e
e s e l f e n ó m e n o t r a n s f e r e n c i a l l l e g a m o s r á p i d a m e n t e a l a
c o n c l u s i ó n d e q u e se h a b í a " m e d i d o " o t r a c o sa t o t a l m e n t e
d i f e r e n t e a l a q u e s e p r e t e n d í a m e d i r .
L o s p a r á m e t r o s e v a l u a r o n e l g r a d o d e s i m p a t í a d e
c a d a e v a l u a d o r m á s q u e e l p r o g r a m a e n s í . E n a q u e l l o s
2 8 9
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 290/310
casos en que la dedicación del orientador mostraba im
adecuado grado de relación con los alumnos, los puntajes
eran altos; en los grupos en que la relación era más tirante
(transferencia más negativa), las cifras eran bajas. Si pormala suerte, para la transferencia se seleccionó el grupo
que tenía una transferencia negativa más aguda, ese orien
tador aparecía calif icado pobremente. Los orientadores
más histéricos y maníacos obtuvieron mejoies puntajes
por sobre aquellos más apáticos y obsesivos.
A su vez, una lectura minuciosa del cuestionario
permite detectar contradicciones que no hablan favorablemente sobre la evaluación.
Pero lo interesante fue que independientemente de
nuestro análisis, la institución imiversitaria se tranquilizó,
el programa sufrió un respaldo polí t ico como no había
contado hasta el presente. Se tuvo un paquete de números
(alusión a una supuesta cientificidad) que "demostraba"
que el programa era aceptable y por lo tanto aceptado.Las quejas de directores, maestros y alumnos tuvieron que
ser canalizadas en otras direcciones.
Para e l Departamento de Orientación Vocacional se
demostraba una vez más que lo formativo era la relación
técnico-alumno más que los mentados contenidos; pata la
insti tución se contaba por primera vez en 4 años con un
sistema de evaluación seguro, eficaz, verdadero, del desarrollo del programa de orientación vocacional.
2 . Desde el inicio del Nuevo Programa se gestó la in
quietud acerca del problema de la formación de los orien
tadores vocacionales. Hacia fines de 1981 se establecieron
contactos con el Ministerio de Educación a los efectos
de estudiar los puntos de interés común y consti tuir una
comisión conjunta que se planteara el problema de laformación. Las coincidencias con el Ministerio fueron en
amplio espectro, ya que estudios realizados mostraban la
290
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 291/310
d i v e r s i d a d d e f o r m a c i o n e s ; e r a u n p r o b l e m a n a c i o n a l . S e
c o n s t i t u y ó , e n t o n c e s , la c o m i s i ó n i n t e r i n s t i t u c i o n a l q u e
t r aba jó duran t e s e i s meses en l a e l aborac ión de un p royec
t o d e e s p e c i a l i d a d e n o r i e n t a c i ó n v o c a c i o n a l . E l p r o y e c t oe s t u v o p r o n t o a t i e m p o p e r o lo s r e c o r t e s p r e s u p u é s t a l e s
acaec idos a l comienzo de l a c r i s i s pos t e rga ron su cons ide
rac ión. A nive l loca l , nues t ra ins i s tencia h izo que a f ines
d e 1 9 8 3 l a a d m i n i s t r a c i ó n u n i v e r s i t a r i a l o t u r n a r a a l a
E s c u e l a d e P s i c o l o g í a , m a n i f e s t a d o q u e " u n a e s p e c i a l i d a d
d e o r i e n t a c i ó n v o c a c i o n a l t e n í a q u e d e s a r r o l l a r s e c o m o
p o s t g r a d o d e p s i c o l o g í a " . E l f e u d a l i s m o u n i v e r s i t a r i o i m pe ran t e h i zo que l a Escue l a de Ps i co log í a no pud iese acep
t a r un p ro ye c to r ea l i z ado po r ge n t e a jena a la Escu e l a : na
die le iba a veni r a dec i r cómo tenían que hacer l as cosas .
A d e m á s , l a i d e o l o g í a d e l p r o y e c t o e r a m a n i f i e s t a m e n t e
opues t a a l a sus t en t ada por l a Escue l a , po r l o que r e su l
t aba i nacep tab l e . La Escue l a de Ps i co log í a (en l a que no
h a b í a n i s i q u i e r a u n a c á t e d r a d e O r i e n t a c i ó n V o c a c i o n a l )m an i fe s tó q ue e ll os s e en ca r ga r í an de hac e r su p r oy ec to de
e s p e c i a l i d a d e n o r i e n t a c i ó n v o c a c i o n a l . E l p r o y e c t o s e v i o
p o s p u e s t o n t i e v a m e n t e y r e l e g a d o a l a r c h i v o .
C u a n d o s u r g e n n u e v a m e n t e a l t e r n a t i v a s d e f i -
n a n c i a m i e n t o p a r a e l p r o y e c t o — s i e m p r e p o r p a r t e d e l
Min i s t e r io— se p i ensa en enca rgá r se lo a una Escue l a de
E d u c a c i ó n e n f o r m a c i ó n .A s í p u d o s e r p r e s e n t a d o y e s p e r a p a c i e n t e m e n t e q u e
n u e v o s r e c o r t e s p r e s u p u é s t a l e s l o p o s t e r g u e n u n a v e z m á s .
E s t e e s p a l d a r a z o ú l t i m o d e b e s e r e n t e n d i d o , a n u e s
t r o j u i c i o , n o t a n t o c o m o u n a p o y o a l D e p a r t a m e n t o d e
O r i e n t a c i ó n V o c a c i o n a l , s i n o c o m o e l i n t e r é s d e l a a d m i
n i s t r a c i ó n d e c o n t a r c o n p o s t g r a d o s , l o q u e n o s o l a m e n t e
hace c r ece r a l a un ive r s idad , s i no que t amb ién l e p roveed e n u e v o s r e c u r s o s . D e b e d i s c r i m i n a r s e l o q u e p u e d e s e r
u n s e r v i c i o a s i s t e n c i a l d e o r i e n t a c i ó n v o c a c i o n a l s o b r e
2 9 1
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 292/310
el que siguen pesando las opiniones más dispares y las
presiones e intereses más personales, de un proyecto de
postgrado que hace a la esencia misma de la universidad:
la formación de profesionistas. Y recordemos que una delas maneras de "evaluar" las aportaciones de cada admi
nistración en beneficio de la comunidad y de la cultura
es a partir de la cantidad de nuevas carreras creadas, por
lo que un ofrecimiento de esta naturaleza podrá verse
postergado —por burocracia y feudaHsmo interno— pero
difíci lmente rechazado. En suma, qué se evalúa, por qué
medios, en base a qué ideología y con qué criterios: nosolamente el "discurso insti tucional" está conformado por
lo que la universidad manifiestamente dice, también hay
que deducir lo que no dice y por qué no lo dice.
292
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 293/310
A N E X O
N O M B R E D E L O R IE N T A D O R :
F E C H A :
E S C U E L A :
G R U P O : ^
Ped imos t u co l a bo r a c i ó n con t e s t ando con l a mayo r s i n ce r i d ad l a s cues
t io ne s que se te p r opon en sob r e e l O r ie n t ado r Voc ac i o na l y sob r e t i m i s
m o . Debes t a cha r el n úme r o que a t u ju i c i o com p l e t a l o p r op ues t o .
A l f i n a l h a y p r e g u n t a s a b i e r t a s q u e p o d r á s c o n t e s t a r b r e v emen t e y
e spac i o pa r a cua l qu i e r a c l a r a c i ó n que desees hace r .
L a c la v e n um é r i c a e s la s i g u i e n t e :
0 = N U L O
1 = M U Y D E F I C I E N T E
2=DEF IC IENTE
3= A P E N A S A C E P T A B L E
4 = S A T I S F A C T 0 R I 0
5 = M U Y S A T I S F A C T O R I O
1 . 1 . Tu as is tenc ia a las ses iones de O r ien tac ión Voca c iona l
ha s ido 0 1 2 3 4 5
1.2. Tu par t ic ipac ión en las ses iones ha s ido 0 1 2 3 4 5
1.3. El m odo en que las sesiones a las que has as ist ido han
ayudado a tu des arro l lo personal ha s ido : 0 1 2 3 4 5
1.4. La ayuda que te han prestado las sesione s en el
des arrol lo de tu confianza para expresar fus ideas ha sido
1.5. Antes de tom ar el curso pensé que sería
1.6. Después de tomar e l curso op ino que es
1.7. La opo rtunidad para hacer preguntas e iniciar debates fue
1.8. Tus re lac iones con e l Or ientador Vocac ional fueron
2 . 1 . La pun tua l idad de l Or ien tador V ocac iona l fue
2.2. Su asistencia s iem pre fue
2.3. Su manejo de las sesiones en cuanto a la pérd ida de
t iem po fue
3 . 1 . El o rden de sus expo s ic iones fue
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 294/310
3.2. Las co nc l u s i on es de l e x po s i t o r a l t é rm i no de la s
s e s io n e s t u e ro n 0 1 2 3 4 5
4 . 1 . S u in t e ré s e n lo q u e tia c ía tu e 0 1 2 3 4 5
4.2. La t ra n s m i s ió n d e l i n t e r e s a lo s e s tu d ia n t e s s ie m p r e tu e 0 1 2 3 4 5
4.3. El a l ien to que o f rec ió a los es tud ian tes que in te rven ían tue 0 1 2 3 4 5
5 . 1 . E l co no c im i en to de l m aes t r o de l o s tem as a t ra ta r a t u
cr i te r io fue 0 12 3 4 5
5 .2 . La se gu r idad f in sus a t i rm ac ione s fue 0 12 3 4 5
5.3. La f o rm a de re spo nde r a la s p r egun tas que se le hac ían
tue s iem pre 0 12 3 4 5
6 . 1 . La u t i l iz a c i ó n c o m p r e n s i b le fu e 0 1 2 3 4 5
6.2. E l uso de e jem p los c la ro s y su f i c ien tes fue 0 12 3 4 5
6.3. La ve r i f ica c i ón , du ran te la se s i ón , de l en tend im i en to de
sus exp l ica c i ones f ue 0 12 3 4 5
7 . 1 . E l m an ten im i en to de l o r den s i n coa r t a r la l i b e r t ad de
d is cu t i r fue 0 12 3 4 5
7 .2 . E l p r om ove r l a pa r t i c i pac i ón de la m ayo r ía t ue 0 12 3 4 5
7.3. E l uso de sus in te rve nc ione s va r iada s e in te resan tes fue 0 12 3 4 5
8 . 1 . La a ce p t a c i ó n c o n am ab i l id a d d e la s s u g e r e n c i a s d e lo s
es tud i an te s dem os t r ando i n te r é s f ue 0 12 3 4 5
8.2. E l p e rm i ti r a c e rc a r se a é l p a ra a c la r a r d u d a s f u e 0 1 2 3 4 5
8.3 . E l gana rse e l respe to de los es tu d ian tes fue 0 12 3 4 5
¿ C o n s i d e r a s q u e la s s e s i o n e s d e O r i e n t a c i ó n V o c a c i o n a l d e b e n se r
o b l i g a t o r i a s , o c r e e s q u e n o d e b e r ía n s e r lo ? :
¿ P o r q u é ? :
¿ C u á l e s d e la s s e s i o n e s t e p a r e c i e r o n m á s i n te r e s a n t e s ?
¿ C u á le s d e la s s e s i o n e s te p a r e c i e r o n m e n o s i n te r e s a n t e s ?
294
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 295/310
B l O N Y R i C K M A N .
LA INTERVENCIÓN INSTITUCIONAL EN EL
H O S P I T A L M I L I T A R D E N O R T H F I E L D *
W.R. B ion e s uno de l os g randes ana l i s t a s de l s i g lo
d e l p s i c o a n á l i s i s . M u y r e s p e t a d o e n I n g l a t e r r a , e n E u r o p a
y e n l a s A m e r i c a s , s u p e n s a m i e n t o h a m a n t e n i d o u n a v i
genc i a s ingu la r y s e ha co nv er t i d o en l ec t i u a ob l ig ada en
m u c h í s i m a s i n s t i t u c i o n e s a n a lí t ic a s y d e g r u p o s d e e s t u d i op r i v a d o .
De o r igen h ind i i t uvo que sepa ra r se de su fami l i a
a los ocho años para i r a es tudiar a Ing la ter ra . Más ta r
d e , de jó e l co l eg io pa ra pa r t i c ipa r en l a P r imera Guer ra
M u n d i a l d o n d e t u v o e x p e r i e n c i a s m u y d e s g a r r a d o r a s . S u
p a r t i c i p a c i ó n e n la m i s m a le v a li ó el r e c o n o c i m i e n t o d e l
l íj c r ci to s i e n d o i n c l u s o c o n d e c o r a d o c o n la L e g i ó n d eD o n o r . M á s t a r d e e s t u d i ó M e d i c i n a e n L o n d r e s , y a c o n
im marcado in terés por la ps ic ju ia t r ía y la ps icolog ía . Es
a t r avés de Tro t t e r (1916 ) que se i n t e r e só por l os g rupos
y l a s hordas p r imi t i vas . En los años 30 en t ró en aná l i s i s
c o n J . R i c k m a n c o n q u i e n d e s a r r o l l a r á l u e g o u n a a m p l i a
c o l a b o r a c i ó n .
B i o n es a m p l i a m e n t e c o n o c i d o p o r m u c h a s i d e a sq u e s e p l a s m a n e n i m p e n s a m i e n t o n o t a b l e m e n t e o r i g i
n a l y c r e a t i v o , s i e m p r e d e s m a r c á n d o s e d e d o g m a t i s m o s y
e s t e r e o t i p o s . E n la T a v i s t o c k C l i n i c f u n d a u n a c o r r i e n t e
d e p s i c o a n á l i s i s d e g r u p o ( l a o t r a c o r r i e n t e i m p o r t a n t e e n
Ing la t e r r a l a va a c r ea r en l a mi sma época S .H . Fou lkes
198D> a f i nes de l os 40 . Luego con t inua rá con inves t i
gac io nes sob re l a p s i cos is y sob re e l fu n c i on am ie n t o de l
* Una primera versión de este traajo se publicó en Gradiva, N" 5:2 ,ICHPA, Sant iago de Chi le , 2004
2 9 5
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 296/310
pensamiento. Pero todos estos desarrollos tan importantes
para el psicoanálisis — y que en esta oportunidad solo se
mencionan— van precedidos de una experiencia notable
que Bion realiza en el ala de Entrenamiento militar delHospital Mili tar de Northfield en 1942, cuando lo nom
bran jefe de sector (Joseph 1980).
Bion y Rickman relatan esta experiencia en lui artícu
lo breve que luego es incorporado con el título de "Consi
deraciones previas" al libro de Bion (1963), Experiencias
en grupos. Se trata del primer experimento realizado en
Northfield durante tan solo 6 semanas. Michael Foulkes seencarga de realizar el segundo a partir de julio de 1943.
Bases conceptua les de la exper ienc ia b ion iana
En plena Segunda Guerra Mundial se trata de rehabili
tar a un grupo numeroso de soldados-pacientes a los efectosde que puedan dedicarse lo antes posible tanto a actividades
militares como civiles segiín el caso. El problema es la neu
rosis que se observa a través de una sintom atolog ía variada.
Al evaluar la forma tradicional de tratamiento de las
neurosis, a Bion (1947) le llamaba la atención cierta compli
cidad: "una especie de equilibrio de insinceridad que había
sido logrado por los pacientes, los médicos y la comunidad".Bion, entonces, sostuvo que la neurosis "en el tra
tamiento grupa l debe presenta rse como un problema
del grupo". Y no iba a poder hacer otra cosa ya que su
pabellón contaba con cerca de 400 pacientes que goza
ban de todas las bondades terapéuticas del hospital, pero
sin discipl ina a lguna. Quedaba descartado, por tanto,
un enfoque individual. Para Bion, interiorizado del psi
coanálisis y de ciertas propuestas freudianas en torno a
la relación entre el líder y la masa, el problema debería
296
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 297/310
ser centrado en la figura del oficial a cargo del batallón
ya que se trataba de enfrentar el problema de la neurosis
como un problema mili tar. El l íder (Bion mismo), enton
ces, "debe saber cómo ejercer autoridad en circunstanciasque hacen a sus compañeros incapaces de aceptarla, a me
nos que quien la tenga aparezca como digno de ejercerla".
Comprenderá que su tarea consis te en producir hombres
que se respetan a sí mismos, socialmente adaptados a la
comunidad, y que, en consecuencia, acepten voluntaria
mente sus responsabil idades tanto en t iempo de pax como
de guerra". Ahora bien, para unir al grupo en tan magnatarea debía encontrar un enemigo, un peligro común; la
amenaza elegida será la neurosis. La neurosis fiie fiocaliza-
da entonces como el peligro del grupo y, a su vez, como
el objetivo militar a ser derrotado.
La neurosis, por tanto, iba a tener que ser estudia
da y atacada. "El sector de adiestramiento debía cumplir
con dos requisitos militares tie menor importancia, peroeminentemente prácticos. La organización debía, en lo
posible, fiícilitar un medio para comprobar el progreso de
los pacientes, de modo tal que el psiquiatra pudiera decir si
un hombre podía ser dado de alta". Para ello, Bion dispuso
que, en general, todos deberían tener libre circulación para
poder así evaluar cuándo sus comportamientos mostraban
buena adaptación e integración (militar o civil) y cuándotranslucían la "mera expresión de la impotencia neurótica".
I n t r o d u c c i ó n d e l e x p e r i m e n t o
Con estos antecedentes dignos de una lectura de
un experimentado estratega mili tar, Bion se dispuso a
introducir una reglamentación muy precisa para el fun
cionamiento del sector. Se trataba de organizar un espacio
297
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 298/310
y t o r n a r l o e f i c i e n t e . L a s n o r m a s q u e B i o n i n t r o d u c e s e
a l e j a n s e n s i b l e m e n t e d e t o d o i n t e n t o d e b u r o c r a t i z a c i ó n ;
por e l con t r a r io , t i enen l a i n t enc ión de c r ea r i den t idad en
l a m e d i d a e n q u e t o d o s l o s p a c i e n t e s s e e n c u e n t r a n a h o r ap e r t e n e c i e n d o a i m g r u p o o a o t r o . P o r e j e m p l o : T o d o s
l o s h o m b r e s d e b e r í a n s e r m i e m b r o s d e u n o o m á s g r u p o s
des t i nados a l e s t t i d io de un o f i c io o ac t i v idad . Aque l que
se s int iera incapaz de i r con im grupo tencir ía c]ue i r a la
sa la de descanso t londe una enfermera reg is t ra r ía l a as i s
t enc i a . En e l dec i r de Sa r t r e no se puede e s t a r en n ingún
l a d o ; s i no se pe r t enece a l con j imto , s e fo rma pa r t e de lg r u p o d e l o s q u e n o p e r t e n e c e n a l c o n j u n t o .
O t r a n o r m a e s t a b l e c í a l a n e c e s i d a d d e e n t r e n a m i e n
to f í s ico d iar io , sa lvo c |ue fueran ex imidos por cer t i f i cado
m é d i c o . T o d o s d e b í a n a s i s t i r a l p l e n a r i o a m e d i o d í a , d u
r an t e ima hora , donde se pasa r í an av i sos sob re e l func io
n a m i e n t o d e l p a b e l l ó n .
H a b í a o t r o p r o b l e m a y e r a la p r e s e n t a c i ó n p e r s o n a lde l os so ldados -pac i en t es . B ion no e s t aba d i spues to a r e
c ib i r los en su of ic ina s i no se presentaban l impios y b ien
ves t i dos como ind i caba e l r eg l amento mi l i t a r . As í s e l os
h i z o s a b e r e n i m a r e t m i ó n p l e n a r i a d o n d e , a d e m á s , l u e g o
de regai ia r los por su des id ia , l es comimicó c |ue no iban a
se r cas t i gados por e l l o , pe ro s i deseaban consu l t a r lo ace rca
d e l f u n c i o n a m i e n t o d e l p a b e l l ó n o d e c u a l c j u i e r c u e s t i ó n
que l e s p reocupara (a l o cua l é l s e mos t r aba d i spues to e
in t e r e sad o) de be r í an d i r i g i r se a su o f i c ina en una t en ida
acorde con lo e spe rab l e pa ra l a ocas ión .
E f e c t o s d e l a i n t e r v e n c i ó n
I n i c i a l m e n t e n o o c u r r i ó n a d a d e s t a c a b l e . L o s p r i
m e r o s d í a s l o s p a c i e n t e s t r a t a r o n d e v e r h a s t a d ó n d e B i o n
"iqo
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 299/310
es t aba d i s pu es to a sos t en e r su pa l ab ra . B ion se m an tu v o
firme. A l po co t i em p o , los pac i en t e s co m en za ro n a da r
seña l e s de cambios en su ac t i t ud . (Comenzaron a apa rece r
a v i s o s a n u n c i a n d o d i v e r s a s a c t i v i d a d e s d e l o s g r u p o s q u ese i b an c o n s t i t u y e n d o . L as a c t i v i d a d e s se p u b l i c i t a r o n c o n
bander ines de co l t ) r e s , y a l poco t i empo e l s a lón adqu i r ió
" c a r a c t e r í s t i c a s p r i m a v e r a l e s " .
T o m M a i n ( 1 9 8 3 : 2 0 5 ) r e la ta la e s t ra t e g i a d e B i o n :
"F, l ( l abe l lón es taba mugr iento , l as camas no se hac ían
po r d í a s , s e i n c r em en ta r on la s ausenc i as s in pe rm iso y el
a l c o h o l i s m o , y t o d o e l staff de l hosp i t a l e s t aba a l a rmadoy eno jado . E ra e l caos pe ro B ion senc i l l amen te no r ec ib ió
s u c o n d e c o r a c i ó n e n l a l ' r i m e r a C í u c r r a M u n d i a l p o r n a d a
y se m an tu v o firme" . A m ed ida q ue el t i e m po p asaba , un
n ú m e r o e n a u m e n t o d e p a c i e n t e s - s o l d a d o s v e s t i d o s c o
r r e c t a m e n t e c o m e n z ó a p r e s e n t a r s e e n l a o f i c i n a d e B i o n .
" I d l o s l e n t a m e i n e l u e r o n c r e c i e n d o e n r e s p o n s a b i l i d a d
hac i a e l l os mi smos y hac i a sus compañeros de pabe l lón yc o m e n z a r o n a l o r m a r s u s p r o p i o s g r u p o s d e d i s c u s i ó n y
c lubes y s i s t emas d i sc ip l i na r ios . La l imp ieza y e l o rden se
impuso desde aba jo , c r ec ió a l i n t e r io r de l g rupo de l pabe
l l ón . 1,1 su pe ryó m i l i t a r , qu e hab ía s ido p r oy ec t ad o sob re
l a s a l t a s au to r idades , hab í a r e to rnado a l a o rgan i zac ión de
base y e l pabel lón de Bion se convi r t ió en e l mas ef ic iente
d e l h o s p i t a l " .
A s í , e s t e m o d e l o l l e n o d e i m a g i n a c i ó n , c r e a t i v i d a d y
a r ro j o , y so s t en ido con firmeza , no m er am en te p e rm is iv o
p e r o d e l e g a n d o c o h e r e n t e m e n t e l a r e s p o n s a b i l i d a c i d e l a
sa lud a l os mi smos pac i en t es , d io sus f ru tos y l og ró r eve r
t i r l a neuros i s ( e l abandono) q t i e capeaba en e l pabe l lón .
B ion r ec ib í a a t odo aque l que qu i s i e r a d i scu t i r cues
t i o n e s d e l p a b e l l ó n . J a c q u e s L a c a n ( 1 9 4 7 : 1 7 ) c o m e n t a
c o m o i n c l u s o a p o y ó d e c i d i d a m e n t e u n a p r o p u e s t a d e
ins t a l a r un g rupo de ba i l e porque "é l s abe da r conf i anza a
299
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 300/310
una motivación más secreta que advierte en el sentimien
to de interioridad propio de todo hombre apartado del
honor del combate.. . . y se da cuenta que el curso de baile
que se desarrolla en presencia del jefe, representa para estos hombres una iniciación a un esti lo de comportamien
to que, por su prestigio, restablece en ellos el sentimiento
de su dignidad".
H ay qu e m enc ion ar q ue to do esto nc> trans currió sin
complicados problemas. Las demandas de intervención
hacia Bion comenzaron a adquirir mayor virulencia, sobre
todo cuando una parte del pabellón comenzaba a hacersecargo de sí mismo y otros aún permanecían en la pasivi
dad más absoluta. Así, Bion tuc requerido para interce
der, castigar, señalar, sobre los que —en el sentir de los
mas "activos"- saboteaban el incipiente cambio que co
menzaba a visualizarse. Sistemáticamente, Bion se negaba
a participar en estas contiendas del tipo de caza de brujas,
transfiriendo el problema al pabellón, y aduciendo la necesidad de estudiarlo con rigiuosidad y en proftmdidad y
de presentarlo en el meeting diario de mediodía.
La reacción de la jerarquía hospita lar ia
El experimento había sido exitoso; sin embargo, fuede corta duración (seis semanas). ¿Cómo se explica esto?
Tom Main comenta que lo no publ icado del asunto,
aquello que se mantuvo secreto, fue que a Bion lo echa
ron del hospital .
Por su parte, Pat de Maré (1983:223) aporta algunos
datos secretos adicionales: "Era un enfoque muy radical y
fue aplicado de una manera que demostró ser muy radical
para el resto del hospital. El problema de las camas moja
das, por ejemplo, no se dejaba para ser abordado secreta
ron
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 301/310
m e n t e p o r e l staff áe e n f e r m e r a s c o m o e r a l a m a n e r a o r
t o d o x a d e h a c e r l o ; l o q u e i n c r e m e n t ó l a s e n s a c i ó n d e d e s
g rac i a y de i nadecuac ión de l os so ldados fue que se en focó
c o m o u n p r o b l e m a d e t o d o e l p a b e l l ó n , t e n i e n d o q u e s e rd i s c u t i d o a b i e r t a m e n t e e n l a s r e u n i o n e s d e l m i s m o " .
"La primera razón para terminar el experimentotuvo que ver con la ansiedad de las 'autoridades'en el sentido de que ese enfoque tan radical noconduciría a la disciplina y la últ ima gota quederramó el vaso ocurrió cuando el comedor fue
dejado en desorden luego de la exhibición de unfilm, con el piso regado de diarios y contraceptivos usa dos ".
A s u v ez T o m M a i n ( 1 9 8 3 : 2 0 6 ) c o n c l u y e q u e el e x
p e r i m e n t o d e " B i o n f u e t e r a p é u t i c o p a r a s u p a b e l l ó n p e r o
a n t i t e r a p é u t i c o p a r a e l staff xxúWtzx, ex i toso en su pabe
l l ó n , u n a o r g a n i z a c i ó n h o r i z o n t a l , p e r o a l t a m e n t e p e r t u r b a d o r p a r a e l h o s p i t a l , u n a o r g a n i z a c i ó n v e r t i c a l " .
R e f l e x i o n e s u l t e r i o r e s
Lo p r imero que l l ama l a a t enc ión de l a i n t e rvenc ión
de Bion es la re lac ión que es capaz de es tab lecer ent re e lfunc ionamien to de l os pac i en t e s y c i e r t a l ec tu ra p s i coana -
l í t i ca que pos ib i l i t a in t roduci r regulac iones dec is ivas para
cambia r e l compor t amien to y l a s ac t i t udes a l i n t e r io r de l
p a b e l l ó n . E l m i s m o J a c q u e s L a c a n ( 1 9 4 7 ) e s t á m a r a v i l l a d o
con e l e j emp lo : "Encuen t ro ah í l a impres ión de l mi l ag ro de
los pr imeros f reudianos : encont rar l a fuerza v iva de la in ter
venc ión en e l mi smo ca l l e jón s in sa l i da de una s i t uac ión" .
B i o n n o i n t e r p r e t a , s e s o s t i e n e ; n o h a c e u n g r u p o
d e t e r a p i a , r e g u l a l a v i d a d e l c o n j u n t o ; n o v e i n d i v i d u o s .
301
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 302/310
p iensa en t é rminos de t odo e l "ba t a l l ón" ; no ve l a en fe r
m e d a d m e n t a l , d i s e ñ a u n a e s t r a t e g i a p a r a a b o r d a r l a c o m o
e n u n c a m p o d e b a t a l l a .
"lín la siruaci(Jii prescrita, Bion tiene más dominio sobre el grupo que el psicoanalista sobreel individuo, ya que, por lo menos de derecho ycomo jefe, él iornia parte del grupo. Pero justamente, eso es de lo que el grupo no se da cuenta.Así el médico deberá pasar por la apáreme inerciadel psicoanalista, y apoyarse en el único apoyo
que de hecho le es dado, el de tener al grupo alalcance de sti pa lab ra ' (l.acan 1947:1 5).
B ion e s capa / , de i ns t a l a r p rocesos a iuoges t i ona r ios ,
a l g rado de que logra la organizac ié )n s i s temát ica y e f ic ien
t e de ce rca de 400 pe r sonas . Ea d i sc ip l i na —en t é rminos
d e a u t o d i s c i p l i n a - t e r m i n a i m p o n i é n d o s e p e ro n o p o r q u e
B i o n l o h a y a o r d e n a d o . H a m o s t r a d o u n a y o t r a v ez q u eno l e co r r e sponde hace r se ca rgo de a spec tos que no son
de su r e sponsab i l i dad (a spec to e s t e , cp i e no e s compar t i do
p o r l a s a u t o r i d a d e s d e l h o s p i t a l ) .
¿Qué es lo que no se to lera de l exper in tento de Bion?
T . Main i n tuye l a r e spues t a cuando compara l a o igan i za -
c ión hor izonta l de l pabel lón con la o iganizac ión ver t ica l de l
ho sp i tal . Y B ion m ue stra su eficacia al gra do de qu e son susmismos super iores que en d iversas roncEis deben reconocer
que e l pabel lón de Bion se ha conver t ido en e l más orde
nado y l impio de l es tab lec imiento . ¿Pero cómo es t ]ue Bion
ha logrado es to , s ino es casualmente hac iendo cargo de su
deseo a los divetsos pacientes del pabel lón? Y al l í es donde
s i t i i a e l punto de rup tura : E l E jé rc i to no es tá para que cada
q u i e n h a g a l o q u e q u i e r a a u n q u e t e r m i n e n t o d o s h a c i e n d olo mismo: la guer ra . . . a l a neuros i s . E l E jé rc i to es tá para que
se cumplan l a s ó rdenes , pa ra que ex i s t a o rgan i zac ión , admi
nis t rac ión , e jecución y sobre todo cont ro l de los p rocesos .
302
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 303/310
Debe primar el principio de autoridad, pero no de la auto
ridad que emana del acuerdo colectivo del grupo de pares
(pacientes del pabellón), sino de la autoridad instalada por
la jerarquía institucional. Bien no se presenta como el jefeautoritario (renuncia una y otra vez a ocupar ese lugar), sino
como aquel que se ofrece como lugar de identificación para
sus pares, los que a su vez lo imgen como líder otorgándole
todo su reconocimiento, a pesar de haber sido nombrado
por la jerarquía militar.
Bion está más preocupado por fortalecer el "espíritu
de grupo", necesario para poder dar la batalla. El caso esque el "espíritu de grupo" se logra mientras da la batalla.
No hay entonces preparación para el trabajo, sino cjue el
trabajo mismo es el que produce el "espíritu de grupo".
Bion no solo cura a los pacientes, muestra que todo
el f imcionamiento del hospital mili tar en part icular, y
de la organización militar en general, tal como funciona
en ese momento, responde a ima ideología contraria yse apoya en procedimientos antagónicos con los más ele
mentales principios humanos.
En todo caso, como lo reconoce Tom Main (1946)
tácitamente, las comunidades terapéuticas (término que él
acuña en esa fecha) tiene su origen en estas experiencias.
Dice el autor: "El experimento de Northfield es un inten
to de utilizar el hospital no como una organización regidapor doctores interesados en su gran eficiencia técnica,
s ino como una comunidad con el inmediato propósi to
de part icipación plena de todos sus miembros en su vida
cotidiana y de un eventual propósito de resocialización de
los neuróticos para la vida en sociedad". Es decir, hori-
zontalizar las relaciones; esa es la apuesta de la comunidad
terapéutica.A su vez Stuart Whiteley (1975) reconoce que tan
to el modelo utilizado por Bion y Foulkes en Northfield
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 304/310
como la experiencia de comunidad terapéutica de Mili
Hill realizada por el equipo de Maxwell Jones, supone
un cambio de perspectiva significativa en la conceptua-
l ización y en el tratamiento de la enfermedad mental .El abordaje a través de un grupo amplio (un pabellón o
incluso el hospital como totalidad) supone el pensar que
la enfermedad mental no necesariamente es efecto de pro
cesos individuales, sino que determinados "funcionamien
tos" sociales (como es el caso de la guerra) son capaces de
desencadenar patologías diversas que requerirán a su vez
para su curación un abordaje social.
Otra mirada: lo s a spec tos po l í t i cos
La intervención de Bion en Northfield trasciende
por completo cualquier t ipo de intervención psicoana-
lítica. A pesar de las alabanzas de Lacan, el diseño deldispositivo de intervención, sus objetivos y el desarrollo
de su mecánica escapan ampliamente a lo que sería la
utilización del psicoanálisis en un espacio institucional.
Sorprende que e l principal inst rumento anal í t ico —la
interpretación— brille por su ausencia. Y, por otto lado,
hay un cierto estímulo a la participación y sobre todo a la
autogestión, si bien todo ello en el marco de la figura dellíder que además opera por ausencia, lo opuesto a lo que
el Ejército le solicitaba.
No es posible avanzar en el esclarecimiento de la
experiencia sin hacerse algunas preguntas acerca del ori
gen del dispositivo, acerca de las influencias que operan
en Bion y sobre la variedad de instrumentos que pone en
juego en un estilo nada analítico. Por ello, es posible sostener la hipótesis de que Bion más que una intervención
psicoanalítica -como sí la realizará más tarde Foulkes en
304
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 305/310
el N orthfield II— m on tó u n dispositivo institu cion al, un
analizador, más de 25 años antes que el mayo francés.
Afortunadamente , contamos con un excelente estu
dio realizado por Tom Harrison (2000) acerca de todoslos aspectos del Northfield Experiment y que reúne un
amplísimo abanico de datos de donde es posible extraer
algunos para ayudar en la dilucidación del interrogante.
Desde un inicio Harrison es de la tesis de que el Nor
thfield I debe ser entendido a partir de un trabajo manco
munado, intelectual, de intercambio de ideas entre Bion y
Rickman (2000:14). "La influencia de Rickman, a menudodestacada pero raramente explorada, olrece un punto de
mira estratégico nuevo. Mientras que el último nunca desa
rrolló ima teoría completa por sí mismo, sus escritos contie
nen las semillas de mucho de los insights de su colega"*.
Y tam bién Rickm an " había estado conside rand o las
consecuencias de los trabajos de Melanie Klein en situa
ciones sociales mucho antes del estallido de la guerra.Artículos y conferencias dictadas por Rickman en los 30
son probablemente la primera aplicación pública de la
teoría de las relaciones objétales a grupos y a la psicología
social".
Por tanto, tenemos aquí un trabajo en equipo a tra
vés del cual sería difícil deslindar aquellas ideas propias de
Rickman de otras de Bion. Ambos estaban en contactocon las diversas corrientes de la psicología social tanto
norteamericana como inglesa y sobre todo de los estudios
de K. Lewin, desde antes de ingresar al Ejército. El psi
coanálisis formaba parte del centro del pensamiento de
ambos. Ambos habían escri to art ículos juntos sobre los
efectos de la guerra y sobre la rehabilitación de pacientes
psiquiátricos.
* Debe agregarse el factor del análisis personal que Bion había estadoreal izando (19.38-39) con Rickman.
305
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 306/310
I n t e r e s a a h o r a p r o f u n d i z a r e n la s a p o r t a c i o n e s c o n
c re t a s r ea l i z adas por R ickman en e l marco de aque l lo que
no e ra ma te r i a l bá s i co de R ion .
S e s a b e q u e d e sd e m u y t e m p r a n o R i c k m a n e s ta b ap reocupado por l a s consecuenc i as soc i a l e s de l os t r aba jos
de Freud . As í , e s tud ió l os raids aéreos , l a exper iencia re l i
g iosa y e l c r imen y sob re t odo l a t eo r í a g rupa l . (2000 :44 )
"Mas t a rde é l i nves t i gó l a s consecuenc i as p s i co lóg i cas de
l a C iuc r r a c iv i l e spaño la , en t r ev i s t ando a I ^ongdon-Dav i s ,
quien escr ib ió un ar t ículo sobre los e fec tos de los raids
aé reos a l emanes a l l í y a s i s t i ó a una confe renc i a de Emi l ioMi ra , un p s i c ju i a t r a que hab ía t r a t ado l a s neuros i s de gue
r r a que su rg i e ron de e se conf f i c to ' .
E n c o n f e r e n c i a s d i c t a d a s en el 3 8 y 3 9 c o m b i n ó
sus obse rvac iones sob re l a soc i edad de l a s a ldeas rusas
con sus ap rens iones sob re l a fo r t a l eza o deb i l i dad de l os
t o t a l i t a r i s m o s , c o m o o p u e s t o s a l a s o c i e d a d d e m o c r á t i c a .
S i b ien se desmarca de pasar tn i es logan pol í t i co le rminaa f i r m a n d o q u e l a d e m o c r a c i a e s m á s m a d u r a , m á s i n t e
grada cul tura lmcnte que la idea l izada v ida de la v i l l a o los
benehc ios de l a d i c t adura . As í , r ea l i z a una l ec t i na sob re e l
f a ct or u n i f o r m i d a d - d e m o c r a c i a y a c er ca d e la d e p e n d e n
c i a - i n d e p e n d e n c i a e n e l r é g i m e n d i c t a t o r i a l .
R i c k m a n t a m b i é n r e c o n o c e el v a l o r d e l t r a b a j o
c o m o i n i a a c t i v i d a d l l e n a d e p r o p é ) s i t o s c o m o l u i a m a n e
ra de resolver p rob lemas t i c agres ié ) i i . C 'o inc ide as í con la
t e r a p i a o c u p a c i o n a l c o m o u n a f o r m a d e r e h a b i l i t a r a l o s
s o l d a d o s . A s í , l o s p r o c e s o s d e i n t e r a c c i ó n s o c i a l d e b e n
s e r r e c o n o c i d o s c o m o m e c a n i s m o s q u e a v a n z a n e n l a r e
s o l u c i ó n d e c o n f l i c t o s , c o m o u n a m a n e r a d e r e a l i z a r u n a
p r u e b a d e r e a l i d a d . H a r r i s o n ( 2 ( ) ( ) 0 : 5 ] ) s o s t i e n e q u e a
d i f e r e n c i a d e m u c h o s d e s u s c o l e g a s , R i c k m a n " c o m e n z ó
a v i sua l i z a r v í a s de t e r ap i a d i fe r en t es a l d iván p s i coana l í -
t i co
3 0 6
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 307/310
H a y q u e m e n c i o n a r ta m b i é n la c r e c i e n t e p r e o c u
p a c i ó n e n l a s i m i v e r s i d a d e s e i u o p e a s p o r e l m a r x i s m o .
Y so b r e t o d o a pa r t i r de la R ev o l uc ió n rusa se c r ea l u i a
e x p e c t a t i v a a c e r c a d e l m o d o d e o r g a n i z a c i ó n s o c i a l e nc |u e la s p e r s o n a s p u e d a n c o n t a r c o n a m p l i a s ví a s d e
r e a l i z a c i ó n . S i b i e n l as o p i n i o n e s e s t a b a n d i v i d i d a s , la
i n s t a l a c i ó n d e l t e m a p a r a s e r d i s c u t i d o a n i v e l s o c i a l
p rodu jo l u i a s e r i e de e l ec tos de no poco a l cance . 1 . a ma-
y tj tí a cié lo s p r o t a g o n i s t a s d el E x p e r i m e n t o N o r t h f i e l d
e r a n d e i z c p ii e r d a . S u s i n q u i e t u d e s s e o b j e t i v a r o n , p o r
e j e m p l o , e n el I n s t i t u t o l a v i s t o c k . N o r t h f i e l d f ue p a r t et ambién de e s t e p roceso en e l cua l e r a de i n t e r é s , po r
i m l a d o , v i s u a l i z a r p r o c e s o s g r u p a l e s y , p o r o t r o , t e n d e r
íUR'va.v redes soúnles ennc ¡os humanos. La idea ce j i -
t r a l g i r ab a a l r e d ed or de l p r in c i p io ele c ]ue e l i n d iv id u o
humano ex i s t e so lo y a pa r t i r de l a s r e t i e s soc i a l e s en l a s
que v ive . "F , l s e r soc i a l de t e rmina l a conc i enc i a" pa rec í a
b u s c a r a c a d a i n s t a n t e u n a m a n e r a d e i n s e r t a r s e c o m om e t o d o l o g í a d e a b o r d a j e t i e p r o b l e m a s a s í c o n u ) t i e t é c
n i c a s a s e r e m p l e a d a s .
Hn es t e p roceso de r ecop i l ac ión de " inHuenc ias " so -
c iopo l í r i cas t n i cap í tu lo apa r t e l o cons t i t uye l a p ropues t a
a n t i p e d a g ó g i c a d e M a r í a M o n t e s s o r i . Hila h a b í a t r a b a j a d o
d u r a m e n t e c o n n i ñ o s e n l o s b a r r i o s b a j o s d e R o m a y s u s
i d e a s e s t a b a n t e n i e n d o s i n g u l a r r e c o n o c i m i e n t o e n l o
que concierne a l desar ro l lo de los n iños . Hi la c re ía q t ie
l a e scue l a debe r í a de pe rmi t i r l a l i b r e man i fe s t ac ión de l
n i ñ o , ya t ]ue e l lo tendr ía que ver con la l ib re expres ión de
l a na tu ra l eza i n fan t i l . No e ra un p rob lema de ausenc i a de
l ími tes , s ino de lograr que e l n iño a t ravés de la educación
p u d i e r a g a n a r i n d e p e n d e n c i a . A s í , l u c h ó c o n t r a c i e r t a s
ideas en boga en las ci t ie adul tos hacían las cosas por lo
n iños y pa ra l os n iños . Sos tuvo que l os n iños e r an l os que
deber ían rea l izar l as cosa .s por s í mismos .
307
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 308/310
"A la disciplina se llega siempre por vías indirectas.VA fin se obtie ne no ata can do el etror y pe leandocon el , s ino desarrol lando act ividades de t rabajoespontáneo.. . La disciplina del niño es de este modono aquello que el niño era en un principio, el quesabe cómo ser bueno pasivamente; pero es un individuo que se ha hecho a sí mismo mejor" (Harrison2 0 0 0 : 7 1 ) .
L o a n t e r i o r p o d r í a p e r f e c t a m e n t e c o n s i d c t a s e e l
e n c a b e z a d o d e l t r a b a j o t o t a l r e a l i z a d o p o r B i o n e n N o r -
th f i e ld . I nc luso hay exp res iones b ion i anas cas i i dé i t t i cas ae s t o s d i c h o s .
M o n t c s s o r i e r a m u y c o n o c i d a e n l a T a v i s t o c k C d i n i c
ya que hab ía d i c t ado un cur so sob te p s i co log í a i n fan t i l . Y
hab ía un p royec to pa ra que en 19 .39 desa r ro l l a r a un p ro
g rama educac iona l , l o que se v io t runcado por e l e s t a l l i do
de l a gue r t a .
E n s u m a , e s p o s i b l e s o s t e n e r q u e l a p r e o c u p a c i ó n d eB i o n - R i c k m a n e n la i n t e r v e n c i ó n e n N o r t h f i e l d t r a sc i e n
d e a m p l i a m e n t e e l m a r c o m e r a m e n t e a n a l í t i c o , n u t r i é n
d o s e t a n t o d e l m a r x i s m o t e ó r i c o c o m o d e l a s e x p e r i e n c i a s
que se l l evaban a cabo en la Rus ia sovié t ica ; t anto de la
gu er ra c iv i l esp añ ola —la ex pe r ien cia m ás la rga y ma s iva
au toges t i ona r i a que j amás haya t en ido luga r en l a h i s to r i a ,
o p i n a b a L o t i r a u — c o m o d e l a s p r o p u e s t a s a n t i p e d a g ó g i c a s
que cues t i onaban e l o rden , l a d i sc ip l i na , l a educac ión , e l
ap rend iza je y has t a e l desa r ro l lo i n fan t i l .
En e s t e marco se pensaba l a p s i co log í a de l os g rupos ,
los fenómenos de masa , los e fec tos de la guer ra , e tc . , y
s o b r e t o d o m a n e r a s n o e t i q u e t a d o r a s d e l a p r o b l e m á t i c a
d e la s a l u d m e n t a l . Y es a ll í d o n d e B i o n - R i c k m a n d e s c u
b ren que l o que cu ra e s l a pa r t i c ipac ión . . . e l t r aba jo y l a
p o l í t i c a .
3 0 8
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 309/310
Biblioerariagra
B ION, W . (1947), Psychiatry at a Time of Crisis, British
Journal of Medical Psychology, y W, 1948 (Comentado por Edgardo Rolla eii Introducción a las ideas de
Bion, Nueva visión, B.A., 1976).
B ION, W. , Experiencias en grupos, Paidós, B.A., 1963.
DI: MARI, , Pat, Michael I'oulkes and theNorthfield expe
riment, TheF.volution of Group Analysis, Routledge
& Kcgan Paul, London, 1983.
FoiiLKiís, S.H., Psicoterapia grupo-analítica, Gedisa, Barcelona, 1 9 8 1 .
HARRISON, Tom, Bion, Rickman, Foulkes and the North-
field Experiments, Jessica Kingslcy Publishers, Lon
don, 2000.
JOSEPH, Betty, Wilfred R. Bion (1897-1979). Obituario,
Rev. Chilena dePsicoanálisis, 2-5, Santiago, 1980.
LAOAN, Jacques (1947) La psiquiatría inglesa y la guerra.
Uno por u n o . Revista mundial de psicoaruílisis, N"
4 0 , 1994 .
M A I N , T o m , The Hospital as a Therapeutic Institution,
Menninger Clinic Bull, vol. 10, N " 3, 1946 .
M A I N , T o m , T h e concept of the therapeutic community:
variations and vicissitudes. The Evolution of Group
Analysis, Routledge & Kegan Paul, London, 1983.
WHIIKLKY, J. SruARP T HH LAROIÍ GROUI' AS AMHDIUM FOR
Soc;ioriiFRAPY, TIIF, LAIU;F. G R O U P , PFACXK:K PUBI.IS-
HKRS, INC., IFASCA, 1975.
T R O I FKR, W. , I N S I INCi S OF FHKH F . R I ) IN P E A C F , AND W A R ,
L O N D O N , 1916.
309
8/7/2019 Horacio Foladori - La Intervencion Institucional
http://slidepdf.com/reader/full/horacio-foladori-la-intervencion-institucional 310/310