imprimir pauta colecciones - egap · 2010. 6. 4. · title: imprimir pauta colecciones author:...

C M Y CM MY CY CMY K

1

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

A ADMINISTRACIÓN LOCAL EN COMPOSTELA NA ERA MONTERISTA

Santiago de Compostela, 2006

Escola Galega de Administración Pública

Margarita Barral Martínez

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 1

2

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

Edita_ ESCOLA GALEGA DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA (EGAP)Rúa de Madrid 2 – 4, Polígono das Fontiñas15707 Santiago de Compostela

Revisión linguística_ Sara Pino RamosLaura I. Rubio Rendo

Deseño e maquetación_ Krissola Deseño, S.L.

Imprime_ Sertrico, S.L.

ISBN_ 978-84-453-4402-6

Depósito legal_

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 2

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 3

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 4

5

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

ÍNDICE

ABREVIATURAS 7

PRESENTACIÓN 9

INTRODUCIÓN 11-12

CAPÍTULO I: GALICIA E A CIDADE E SANTIAGO DE COMPOSTELA NA TRANSICIÓNDO SÉCULO XIX AO XX 13-17

1. A Poboación 13-14

2. A realidade compostelá 14-16

3. O caciquimo en Galicia 16-17

4. A “plataforma política” do monterismo 17

CAPÍTULO II: A FORMACIÓN E OS INICIOS DE MONTERO RÍOS: 1832-1874 19-23

1. As orixes e os anos de formación 19-20

2. A chegada de Montero á política 21-23

CAPÍTULO III: MONTERO RÍOS NA ETAPA DA RESTAURACIÓN BORBÓNICA 25-28

1. O retiro temporal da política activa 25-26

2. Montero Ríos, deputado e ministro 26-28

CAPÍTULO IV: O GOBERNO LOCAL DE COMPOSTELA 29-68

1. As eleccións 29

2. A política municipal 30

3. O asentamento do monterismo en Compostela: 1877-1889 31-48

4. O dominio monterista na cidade: 1891-1905 48-67

5. O inicio da fin do monterismo en Santiago: 1906-1914 67-68

CONCLUSIÓNS 69-71

BIBLIOGRAFÍA 73-80

FONTES 81-82

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 5

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 6

7

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STAD.S.C._ Diario de Sesións das Cortes

D.S.C.C._ Diario de Sesións das Cortes. Congreso

D.S.C.S._ Diario de Sesións das Cortes. Senado

AHUS_ Arquivo Histórico Universitario de Santiago

ICAM_ Ilustre Colegio de Abodados de Madrid

BOP_ Boletín Oficial da Provincia

AFP_ Arquivo Familiar Privado

ABREVIATURAS

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 7

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 8

9

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STATodo traballo de investigación histórica pretende acadar un maior coñecemento sobre un aspecto

concreto ou un discurso temporal máis prolongado. A selección dun tema require pasar por un pro-ceso previo de plantexamento de preguntas sobre determinadas cuestións ou aspectos que conside-ramos sen xustificación clara e evidente. Pretender respostar a esas mesmas cuestión vén ser o resul-tado final das pescudas e da investigación científica.

A definición do termo clientelismo segue a ser un debate aberto entre os representantes das distin-tas disciplinas:

1. Para os antropólogos o clientelismo é considerado en termos de relacións interpersoais, sobretodo nos escenarios tradicionais, de ahí que o identifiquen como un ‘fenómeno histórico’.

2. Os politólogos centran a súa atención no funcionamento dos aparatos políticos das socieda-des modernas ou en vías de modernización e interpretan o fenómeno como medio para acadaros fins da contemporaneidade.

3. Entre os historiadores a opinión máis extendida levanta obxeccións á idea de que o clientelis-mo sexa un estadio do desenvolvemento político e sobre todo que tende a desaparecer a medi-da que medra o grao dese mesmo desenvolvemento.

A etapa da Restauración borbónica (1874-1923) para o caso da cidade de Santiago foi durante moitotempo un tema “afastado” do interese dos historiadores polo feito de identificarse co caciquismoimperante na sociedade galega daquel tempo. Porén, o caciquismo veu ser a variante española doclientelismo político que se estaba a desenvolver en Europa durante a transición do século XIX ao XX.Polo mesmo, a identificación do fenómeno co fraude e a manipulación electoral é unha visión moilimitada do seu verdadeiro significado: vai máis aló das fronteiras do xogo político; engloba todos osámbitos.

A presentación da Administración local en Compostela na era monterista foi o tema seleccionadopara participar na XV edición do Premio Manuel Colmeiro (2006) da Escola Galega de AdministraciónPública. Avanzar no coñecemento das redes clientelares a nivel local na transición do século XIX aoXX e a partir do exemplo da cidade de Santiago é o obxectivo deste traballo.

Margarita Barral MartínezProfesora de Historia Contemporánea

Universidade de Santiago de Compostela

PRESENTACIÓN

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 9

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 10

11

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STAA noción de familia política ten un significado distinto ao de partidos políticos, constituíndo estes

unhas organizacións estruturadas cuxa finalidade derradeira é a conquista do poder ou facer oposi-ción. As familias políticas son realidades menos estruturadas, máis englobantes e asemade moitomáis flexibles que poden incluír individuos, asociacións, partidos, sindicatos, sociedades de pensa-mento, grupos de defensa e mesmo editoriais ou xornais que se digan dunha mesma cultura políti-ca, coexistinto dentro dunha mesma familia política.

As circunstancias que levaron á Revolución francesa e as ideas que propagou constitúen a primeiragrande aposta das sociedades de Europa occidental ao tentar dar resposta a unha cuestión crucial:¿o fundamento da lexitimación do poder era de esencia divina ou, pola contra, residía na soberaníados cidadáns? Arredor desta forte dicotomía consolidáronse as familias políticas que conviviron aolongo do século XIX, a tradicionalista e contrarrevolucionaria unha, e as familias liberais e democrá-ticas as outras. Esta última dualidade de familias progresistas, liberal e demócrata, vén establecidapolo feito de que para a primeira delas a soberanía da nación atoparíase no poder dos máis instruí-dos e daqueles que posuían bens a defender, mentres que os demócratas ían máis aló e defendía asoberanía do conxunto dos cidadáns a través da instauración do sufraxio universal.

O debate estivo presente en toda Europa occidental dende a primeira metade do século XIX e oenfrontamento entre liberais e demócratas acada un carácter maior a partir do intre no que a revo-lución industrial modifica radicalmente as condicións da vida cotiá das poboacións. A aposta sobre osfundamentos da lexitimidade do poder pasa a ser substituída polo enfrontamento sobre a organiza-ción da sociedade industrial e sobre a sorte dos produtores que aseguran o seu funcionamento.Comeza o rexeitamento da intervención proteccionista do Estado en defensa da liberdade total, nonsó a nivel político, senón tamén na orde económica e social; o liberalismo “progresista” faise conser-vador e contra el xorden novas familias políticas: o socialismo e o anarquismo. O socialismo antes dese definir no ocaso do século como vencellado á doutrina marxista foi sobre todo unha grande von-tade de organizar a sociedade, ou por iniciativas espontáneas ou por acción autoritaria do Estado;rexeitaba globalmente as innovacións da sociedade industrial.

Xunto con estas novas familias políticas aconteceron tamén algunhas transformacións como a desen-volvida pola familia democrática que tenta crear unha síntese co liberalismo propondo unha versióncorrixida e adaptarse aos novos tempos, aparecendo a democracia liberal. Outra síntese que se deu foia formada entre o brazo católico dos liberais, o catolicismo liberal, moi minoritario no século XIX, eunha rama da familia tradicionalista, o cristianismo social, dando o enxerto da democracia cristiá.

INTRODUCIÓN

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 11

Pero a verdade foi que durante a maior parte do século XIX o principio de soberanía nacional, alí ondese atopaba vixente, era máis unha teoría ca unha realidade. A introdución do sufraxio universal enFrancia en 1848 e o alongamento do sufraxio en Inglaterra e no resto de Europa occidental durante oséculo non mudou moito as cousas na segunda metade decimonónica. As familias políticas eran unhanebulosa onde os únicos elementos activos foron as elites, posuídas de mandato a partir dunha elec-ción moi parcial onde as clientelas políticas e as redes caciquís tiveron un papel fundamental para o fun-cionamento do sistema. O termo de elites non define un grupo social concreto senón que fai referen-cia ás minorías que destacan pola súa superioridade ou predominio baseado en razóns diversas1.

Para o caso das elites de finais do século XIX en Europa occidental o liderado que as distinguía fun-dábase nas funcións “importantes” dentro da consideración social. Pero o concepto de elite poderíaser considerado demasiado amplo e aplicarse dun xeito xenérico, polo que non sería arriscado subs-tituílo na maioría dos casos polo galicismo de notables. Dende un punto de vista histórico este últi-mo é un termo máis específico, empregado para falar dunha capa dirixente urbana e rexional na quese mesturan burgueses e nobres e onde propiedade, prestixio e poder se conxugan; os notables virí-an ser un tipo concreto de elite2.

O paso do Estado liberal ao Estado democrático sucedeuse de xeito gradual nos diferentes países deEuropa e baixo a presión de axitacións sociais e de contrastes dentro das familias políticas e clasesdominantes ata ese intre. A progresiva separación de poderes, a participación popular na elección dosexecutivos alternantes e unha independencia cada vez maior do poder efectivo, foi o devir históricoque levou ás sociedades civís independentes dotadas de administracións neutrais e competitivas,unha realidade que non se acadou en verdade ata a Primeira Guerra Mundial.

12

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

1 Iso é o que vén dicir Jürgen Kocka na entrevista que lle fan G. Rubí e Ll. Ferran Toledano, “A proósit de la hitòria social críticaalemanya”, L’Avenç, nº 170, maio de 1993, pp. 44-47.

2 I. Moll e P. Salas, “Las pequeñas élites agrarias y su participación en la vida política durante la segunda mitad del siglo XIX”, enM.ª D. Muñoz Dueñas e Helder Fonseca (eds.), Las élites agrarias en la Península Ibérica, Revista Ayer, nº 48, 2002, pp.159-183; p. 160.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 12

13

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA1. A poboación

Nas derradeiras décadas do século XIX a poboación galega aínda era basicamente rural e estaba dis-tribuída con diferente densidade pola xeografía da rexión, aínda que xa se deixaba ver ese crecemen-to maior que se concentra no oeste e nos concellos próximos á costa, unha tendencia que se podíasentir con anterioridade ao ano 1700 e en directa relación co feito de ser aquí onde se atopan taménas cidades máis grandes e nas que se dera acubillo a máis da metade da poboación urbana galega3,tendencia que se potenciou ata a actualidade.

Para o caso de Galicia a evolución demográfica na etapa da Restauración poderiamos tomala comoo reflexo dunha modernización económica dun nivel non moi elevado ao longo do século XIX e pri-meiro cuarto do XX, unha modernización que non foi quen de mudar o comportamento demográfi-co. A isto, engadir o feito do proceso emigratorio a Ultramar e tendo a data de 1880 como o inicioda emigración masiva da poboación galega a América e que chega ata o ano 1930, interrompidatemporalmente pola crise de finais do século XIX4. Para o caso concreto de Santiago, a década 1877-87 caracterizárase por un crecemento negativo da poboación, algo que veu minguar aínda máis oescaso crecemento que se dera ao longo da centuria. Foi a partir deste ano 1887 cando volveu aexperimentar un crecemento positivo pero foi preciso agardar ao ano 1920 para considerala unhapoboación cun crecemento verdadeiramente positivo, sobre todo entre os anos 1920-1950.

A estabilidade demográfica de Compostela mantida dende a metade da centuria decimonónica e ataben entrado o século XX determinou mesmo a definición dun anodino crecemento poboacional5 parao caso particular desta cidade.

CAPÍTULO I:GALICIA E A CIDADE

DE SANTIAGO DE COMPOSTELA NA TRANSICIÓN DO SÉCULO XIX AO XX

3 O. Rey Castelao, “Migraciones internas y medium-distance en Galicia, siglos XVI-XIX”, en A. Eiras Roel et al., (edit.), Migracionesinternas y medium-distance en la Península Ibérica, 1500-1900, Santiago, 1994, p. 129.

4 A inestabilidade política americana durante as tres primeiras décadas do século XIX motivara o primeiro freo á emigración aAmérica. A partir de 1830 a emigración acada un novo pulo motivado sobre todo pola crise xeralizada que se vivía na socieda-de española, unha emigración que se potencia tras a crise de 1853 e que comeza despois a diminuír a finais da década dos anossetenta; chegamos así ao inicio dos anos 80, cando acontece a emigración masiva dos galegos a América. Véxase R. Villares Paz,Historia da Emigración galega a América, Col. A Nosa Diáspora, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1996, p. 98 e ss.

5 I. Dubert, “Familia, Inmigración y Espacio urbano en la Historia de Galicia. Santiago de Compostela, Siglos XVIII-XX”, en J. I.Fortea Pérez (edita), Imágenes de la diversidad: el mundo urbano en la Corona de Castilla (S. XVI-XVII), Universidad de Cantabria,1997, pp. 201-243; p. 209 e 217.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 13

2. A realidade compostelá

En 1875 a cidade de Compostela atopábase constituída por unha clase media nutrida do conxuntode funcionarios da Universidade e da Administración por unha banda e dos profesionais liberais polaoutra, é dicir, dende catedráticos de universidade e instituto, avogados, escribáns, procuradores, mili-tares, médicos e boticarios ata peritos, propietarios de imprenta e outros; un sector que tiña un posi-cionamente ideolóxico de tendencia anticlerical e que viña protagonizar a politización do momento.A continuación, atopábase un non menos variado conxunto de oficios como litógrafos, fotógrafos,pintores, músicos, etc. que viñan ser o que Barreiro Fernández define como a aristocracia popular6 dasociedade compostelá. A continuación estaba o pobo propiamente dito, un amplo sector popular abastante distancia dos outros dous grupos, sobre todo do primeiro, e que estaba constituído portodos os sectores obreiros, dende costureiras, xastres, serventes, ferreiros, forneiros e silleiros ata che-gar aos sectores máis humildes7.

14

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO I: POBOACIÓN GALEGA DE FEITO ENTRE 1877-1920 E DISTRIBUCIÓNPROPORCIONAL EN TANTO POR MIL DENTRO DO ESTADO ESPAÑOL

NOS SEGUINTES ANOS

1877 1900 1920

España 16.631.869 1000 18.616.630 1000 21.388.551 1000

Galicia 1.848.027 111,11 1.980.515 106,38 2.124.244 29,31

Fonte: Elaboración propia a partir de J. A. López Taboada, La Población de Galicia, 1860-1991, Serie Informes sectoriales 10,Fundación Caixa Galicia, 1996.

CADRO II: EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN DE FEITO DAS CAPITAIS DE PROVINCIAE DAS PRINCIPAIS CIDADES NOS SEGUINTES ANOS

1887 1900 1910 1920 1930

Galicia 122.273 130.805 144.053 168.266 200.624

A Coruña 37.251 42990 47.561 50.558 61.673

Lugo 11.616 10.733 11.657 11.715 11.839

Ourense 9.998 10.626 11.089 11.726 14.005

Pontevedra 7.848 8.231 8.702 10.470 11.902

Ferrol 24.293 23.769 24.626 28.554 37.662

Santiago 16.223 15.551 15.875 21.132 23.207

Vigo 15.044 18.905 24.543 34.111 40.336

Fonte: Ibidem.

6 X. R. Barreiro Fernández, “Da Tutela eclesiástica aos inicios da andaina burguesa (1808-1875)”, en E. Portela Silva (coord.), Historiada Cidade de Santiago de Compostela, Concello-Consorcio- Universidadede Santiago de Compostela, 2003, pp. 423-463; p. 448.

7 Véxanse as táboas da poboación realizadas a partir do padrón de 1875 por J. M. Pose Antelo, La Economía y la sociedad com-postelana a finales del siglo XIX, Universidade de Santiago, 1992, pp. 204-208.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 14

15

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

Definíanse así tres “culturas populares” dentro da cidade e pertencentes cada unha delas ao grupoque a defendía: a obreira, a universitaria e a clerical. A cultura urbana que se vai xestar dende finaisdo século XIX veu ser desenvolvida sobre todo por esa clase media da que falabamos antes, creado-res de institucións de recreo e ilustración8, lectores e mesmo promotores de xornais, de exposicións eoutras iniciativas artísticas; a cuestión política viña ser un papel desenvolvido polos máis politizadosdesta clase media e que chegaban a concelleiros, alcaldes e mesmo senadores pola universidade edeputados polo distrito unha vez que se formaran nas mesmas aulas da compostelá, a grande maio-ría, e que boa parte desa apolitización lles viñera pola súa condición de monteristas.

Santiago de Compostela foi unha cidade que se desenvolveu baixo a protección da Igrexa duranteséculos, empregando a intermediación do poder clerical en todos os eidos da vida social e política,pero todo isto trouxo consigo un esquecemento do senso urbano da cidade. Durante o período daRestauración poderiamos dicir que Santiago seguiu estas liñas básicas de desenvolvemento centradosobre todo na vida espiritual por unha banda e na súa condición científica que lle achega a universi-dade, esquecendo quizais o progreso e o benestar que se deu nas vilas máis modernas e dinámicasde Galicia e seguindo a tónica xeral do que acontecía no resto do Estado. Santiago non chegou a serunha urbe de carácter mercantil ao contar cunhas vías de comunicación de pronunciada deficienciaen comparación con outras cidades da rexión, aínda que tivera unha precoz conexión ferroviaria coporto de Carril en 1873 e logo con Vilagarcía.

A cidade non contaba, polo tanto, con protagonismo industrial, mercantil nin bancario, esquecendoasí o desenvolvemento que tivera na primeira metade do século XIX coas fábricas de coiros.

Con respecto á banca, non tiña en Compostela un significado excesivo, respondendo basicamente acubrir as necesidades do comercio local, aínda que tampouco se pode esquecer que existiron algun-has entidades con crédito superior, como a de Hijos de Manuel Pérez Sáenz, ou mesmo a de BenignoOtero Artime9.

Dende o punto de vista burocrático e militar, unha vez que perdera a capitalidade da provincia en1833 tampouco tiña o protagonismo da Coruña e Ferrol ou mesmo de Pontevedra e Vigo. Dende queSantiago deixara de ser a capital do Reino de Galicia a súa vida de cidade comezara a xirar case exclu-sivamente en dous eidos: a Igrexa e a Universidade, definíndose dende entón coa dobre condición desagrada e culta10.

Se ben é certo que no último cuarto do século XIX Santiago contaba cunha poboación que medra-ba moi pouco e os recursos municipais eran máis ca limitados en determinados momentos, polo quepoderiamos falar dun estancamento social xeneralizado da poboación, esta primeira apreciación debeser matizada.

8 Hai que sinalar aquí a Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago, fundada en 1784. Unha institución que destacoupola seu estudo e investigación do atraso da rexión galega e promotora de importantes iniciativas como a de infraestruturasviarias, o comercio e a industria; a Exposición Compostelá de 1858 foi organizada pola mesma sociedade e a dita exposiciónveu ser a primeira representación física do pulo desta cidade cara á modernidade económica. A Sociedad Económica dende oúltimo cuarto do século XIX acadou un grande protagonismo na sociedade compostelá e contou cun órgano de expresión, aRevista de la Sociedad Económica de Amigos del País dende 1882. Véxase Mª. C. Fernández Casanova, La Sociedada Económicade Amigos del País de Santiago en el siglo XIX, Cuadernos del Seminario de Sargadelos, 36, Edicións do Castro, Sada - ACoruña, 1986.

9 Para a cuestión da banca da época, véxase o artigo de J. M. Pose Antelo, “La Banca compostelana en la segunda mitad del sigloXIX”, en VV. AA., Juibilatio. Homenaje de la Facultad de Geografía e Historia a los profesores D. Manuel Lucas Álvarez y D.Ángel Rodríguez González, Vol. I, Universidade de Santiago, 1987, p. 409-427.

10 En A. Bonet Correa, “La estructura urbana de Santiago de Compostela”, en Revista científica ICOMOS, Vol. 2: CiudadesHistóricas, Comité Internacional de Ciudades y Pueblos históricos, 1993, p. 75-85; p. 83.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 15

Dende finais do século XIX Compostela remata por se definir como unha cidade de servizos relacio-nados coa educación, a relixión e o comercio, ao mesmo tempo que xa renuncia dende agora á posi-bilidade de se converter nunha cidade industrial, un aspecto que pasa a ser protagonizado pola cida-de herculina e pola puxante cidade de Vigo dentro do conxunto da rexión.

3. O caciquismo en Galicia

O poder das elites agrarias nas deputacións provinciais galegas foi constante dende o comezo do libe-ralismo e o mesmo aconteceu ca maioría de deputados e senadores de orixe galega. Dende o Sexeniosempre houbo ministros galegos nos diferentes gobernos que se foron sucedendo. Ademais doscuneros de costume, a elite galega estaba formada por fidalgos, pequena nobreza e sectores profe-sionais e do comercio.

Os máis tradicionais viñan xa de familias políticas recoñecidas na comunidade, caso dos VázquezQueipo, dos Figueroa ou do conde de Pallares. Unha primeira renovación das elites políticas aconte-ce na etapa do Sexenio, un tempo de debate doutrinal e de renovación que tamén chegou a Galicia.Entre os novos representantes leader que aparecen nestes anos atopamos un grupo importante degalegos que se dicían progresistas, como Rodríguez Seoane e Montero Ríos, outros unionistas, comofoi Romero Ortiz, e demócratas ou cimbrios outros, entre os que destacamos a Becerra e a Gasset.Os republicanos como Eduardo Chao tamén acadaron relevancia na comunidade a partir sobre tododo seu discurso agrarista en defensa da redención foral. Estes novos representantes da política pro-cedían de sectores comerciais e outras profesións liberais emerxentes dende agora: xornalistas comoGasset y Artime e Urzaiz y Cuesta, economistas e banqueiros como Riestra e Bustelo e avogados quecomezaban a ter recoñecemento como Montero Ríos e os Bugallal. Novas elites e novos membrosque eclosionan dende o Sexenio e que se consolidaron como figuras políticas durante a etapa daRestauración.

Unha vez que se inicia a etapa da Restauración, a convivencia entre os representantes do grupo libe-ral foi un tanto áspera polo enfrontamento aberto entre dous dos seus máximos representantes narexión, Vega de Armijo e Montero Ríos. Os representantes do bando canovista eran o conde dePallares, os Ordóñez e os Bugallal, xefes indiscutibles do partido conservador no sur da provincia dePontevedra.

Todas estas “plataformas políticas” que se desenvolven en Galicia arredor dos partidos turnantes che-garon acadar unha forza extraordinaria e fixeron emprego absoluto do nepotismo e a xenrocraciapara chegar a desenvolver tupidas redes clientelares.

Porén, a realidade do caciquismo galego non ten diferenzas sobresaíntes con respecto ao desenvol-to no resto das rexións do Estado español durante a etapa da Restauración; este foi un máis dosexemplos de política clientelar desta etapa.

A lentitude dos cambios que se sucederon ao longo da centuria decimonónica foi contrastada para ocaso de Galicia tamén cun século XX que veu supor a transformación da cultura tradicional galega caraa unha cultura máis urbana e terciaria que chega ata hoxe, aínda que todas estas transformacións quese sucederon ao longo do século XX non foron constantes. Houbo un primeiro momento de eclosiónde modernidade e cambios, as tres primeiras décadas da centuria.

Foi durante a etapa da segunda metade da Restauración cando a sociedade galega experimentamudanzas fortes: a fin da xa decadente figura do fidalgo, os emigrantes retornados de América aca-

16

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 16

17

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

dan un protagonismo social e político importante11 e o aceso á propiedade da terra dos labregos ecampesiños cun movemento asociativo, o agrarismo, veu ser a vitoria da sociedade galega12.

Aconteceu tamén dende agora a consolidación dun tecido industrial relacionado co mar moi impor-tante para o futuro do país e que se concentrou sobre todo no litoral atlántico, base da futura indus-tria conserveira da comunidade. Dende o punto de vista político, a chegada da Ditadura tivo unhaboa acollida en Galicia; supuxo a eliminación das vellas tramas caciquís que representaban máis opasado que o futuro do país, pero a realidade foi que foron substituídas por outras.

4. A “plataforma política” do monterismo

Nas provincias onde basicamente tivo arraigo a plataforma monterista foi nas da Coruña, sobre todono distrito de Santiago, e na de Pontevedra. As loita internas que dende 1898 sacudiron aos parti-dos dinásticos tamén se fixeron sentir en Galicia. Montero Ríos atopábase disidente coa facción máisconservadora do seu partido representada por Linares Rivas e en boa medida isto, xunto con outroselementos de disidencia interna, aproximaron a este cara os conservadores. Montero contaba ade-mais dende 1891 co grande apoio do xornal mais representativo do norte da rexión, La Voz deGalicia, unha vez que o seu director, Juan Fernández Latorre, un militar republicano, se vencella aomonterismo para poder representar unha acta no congreso, Ortigueira, e pasando a ser un doshomes de prol da Restauración. García Prieto pasa a ser o herdeiro directo do monterismo tras o pasa-mento do seu sogro en 1914 e ata o final da Restauración dominaba aínda na provincia da Coruña.

O distrito de Santiago foi o “feudo caciquil” do monterismo por excelencia durante a Restauración.José Montero acadara a primeira representación deste distrito entre 1871-73, pero de xeito definiti-vo Eugenio en 1886, ano no que tamén saíra elixido por Madrid, unha acta á que renunciou pararepresentar á súa Compostela natal.

A representación mantívoa ao seu nome ata 1889, cando foi nomeado Senador vitalicio. O seu suce-sor na representación do distrito de Santiago dende as eleccións de 1891 foi o xenro Benito CalderónOzores, pero o pasamento deste en 1892 fixo que Montero “colocase” outro dos xenros como repre-sentante do distrito a partir das eleccións de 1893, o futuro sucesor como xefe do monterismoManuel García Prieto, que detenta o cargo ata 1912. O feito de que García Prieto acadase o marque-sado de Alhucemas en 1911 e a oferta dun escano de senador vitalicio fixo que a representación dodistrito pasara ás mans dun dos fillos do xurisconsulto, Eugenio Montero Villegas, que viña de repre-sentar Muros e pasou a representar Santiago entre 1912 e 1917, ano do seu pasamento. Nestemomento o distrito pasou a ser representado por un monterista da terceira xeración, o xenro deGarcía Prieto e neto político de Montero, Manuel Sáinz de Vicuña, entre 1918 e 1919.

O distrito de Santiago foi clave na estratexia política de Montero en Galicia, a base da súa complexatrama clientelar; un exemplo absoluto de “distrito enfeudado” por unha das “plataformas políticas”que viñan facer as funcións de partidos políticos na etapa da Restauración.

11 Véxase X. M. Núñez Seixas, Emigrantes, caciques e indianos, Xerais, Vigo, 1998 e “¿Americanos revolucionarios ou indianos refor-mistas? Sobre os emigrantes e a política na Galicia da Restauración (1900-1923)”, Anuario Brigantino, 17, 1994, pp. 187-228.

12 Para a cuestión do agrarismo, ver a síntese de M. Cabo Villaverde, O agrarismo, A Nosa Terra, Vigo, 1998. A escala comarcalestán os traballos de A. Domínguez Almansa, A formación da sociedade civil na Galicia rural. Asociacionismo agrario e poderlocal en Teo (1890-1950), Edicións do Concello, Teo, 1997; H. Hervés Sayar, “Agrarismo y societarismo campesino en ElCondado (1900-1936). Cronología y organización”, en Soberosum, nº 1, pp. 133-155; A. M. Rosende Fernández, O agrarismona comarca de Ortegal, 1893-1936. A loita pola modernización da agricultura galega, Edicións do Castro, Sada, 1988 e A.Liñares Giraut, O Val de Barcala (1900-1936). Agrarismo, vida política, emigración e cultura, Feiraco, Santiago, 1886.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 17

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 18

19

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA1. As orixes e os anos de formación

Eugenio María Bricio Montero y Ríos foi o cuarto irmán dun total de cinco. Debe o seu nome a nacero mesmo día da súa onomástica, o 13 de novembro do ano 1832. Faino na rúa Xazmíns, número 3,parroquia de San Xoán, en Santiago de Compostela, nunha casa que aínda se conserva. Era a súaunha familia “acomodada” pero modesta, dado o número de membros13. O pai, Ángel Montero,exercía de “escribán” de Audiencias no concello e a nai, Francisca del Río, era unha señora de fortescrenzas relixiosas.

Cando Eugenio contaba coa idade de 10 anos ingresou no seminario de Santiago; a curta idade deixaentrever que tivo que estar moi influído pola vocación relixiosa do fogar. O mesmo Montero deixouconstancia disto nas Cortes de 1869 ao declarar: conservo la llama de la fe que me inspiró mi madre,llama que no han debilitado mis estudios y que procuro infundir en el corazón de mis hijos14. Porén,as pretensións dos pais de ter un fillo sacerdote remataron cando o rapaz decide abandonar os estu-dos ao chegar a cuarto de Teoloxía, antes de ordenarse de menores; de seguro que a obriga e impo-sición non puideron coas inquedanzas internas do futuro prócer. Foi por este tempo cando coñeceua súa futura esposa, Avelina Villegas y Rubiños; o feito de abandonar esta formación non significouporén que Montero rachase coas súas crenzas, todo o contrario, mantívose sempre como católicopracticante e consideraba a relixión cristiá como la más ejemplar, la (…) más augusta de todas las quese conocen en la tierra15.

Despois de saír do seminario cursou bacharelato e acadou o grao en 1856 coa cualificación de sobre-salínte. A continuación iniciou a carreira de Dereito e Filosofía e tivo un expediente de notas de méri-to e acadou a licenciatura en Xurisprudencia o 29 de setembro de 1858 con premio extraordinarioda Facultade16.

Demostrada a máis que boa disposición para os estudos e vendo que Santiago non lle ofrecía moitomáis, viaxou a Madrid en outubro de 1859 e inicia o doutoramento en dereito na UniversidadeCentral.

CAPÍTULO II:A FORMACIÓN E OS INICIOS POLÍTICOS

DE MONTERO RÍOS: 1832-1874

13 Os catro irmáns de Eugenio foron M.ª Pastoriza, Ángel Álvaro, José e M.ª Concepción. De todos eles, o que destacou ademaisdel, tanto a nivel académico como político, foi José.

14 D.S.C.C., 14.04.1869, T. II, p. 1044.

15 D.S.C.C., 14.04.1869, T. II, p. 1004.

16 AHUS, Expedientes. Legaxo 881.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 19

Unha vez que Eugenio chega a Madrid inscribiuse no doutorado de Dereito Internacional, LexislaciónComparada e Disciplina Eclesiástica e acadou o grao co tema El privilegio del Fuero en las causas civi-les y negocios temporales de los clérigos ¿fue concedido por los príncipes? exposto ante un tribunalde catedráticos da Universidade Central presidido por Pedro Gómez de la Serna e do que foi secre-tario outro galego, o catedrático de Dereito Político e Administrativo Manuel Colmeiro; recibiu o pre-mio extraordinario. Era xuño de 185917.

En 1860, un ano despois de rematar o doutoramento, gaña por oposición a cátedra de DisciplinaEclesiástica da Universidade de Oviedo, que quedara vacante tras o pasamento de Fernando ÁlvarezMiranda. Foi nomeado catedrático e a través dunha permuta con Guillermo Estrada acadou o trasladopara a Facultade de Dereito da Universidade de Santiago; tomou posesión do cargo o día 18 de xullo.

En 1861 fíxose cargo das leccións da cátedra de Teoría dos Procedementos e Práctica Forense, vacan-te tras o pasamento do tamén catedrático santiagués Benito María Losada, e en abril leu o discursode recepción ante o Claustro e baixo o título Ultramontanismo y Cismontanismo en la Historia y enla Ciencia, un rexeitamento aberto ao ultramontanismo. Foi este un texto reimpreso en diferentesocasións e a exposición do mesmo veu ser a tese definitiva do seu pensamento respecto da relixióne a Igrexa. Alporizou ao moderantismo do momento que imperaba na cidade levítica, comezandopolo mesmo Claustro que o estaba a escoitar e que consideraba que tales exposicións sobre as rela-cións entre o poder temporal e o espiritual, o da concentración da potestade eclesiástica no Papa oua súa descentralización a través dos bispos, viñeran dun catedrático que por deformación profesionaldebería ser máis “relixioso”. Montero fai neste discurso un percorrido pola historia para presentar alexítima descentralización do poder eclesiástico ata o século VIII e xustifica na etapa da Idade Mediaa centralización na Silla Apostólica, o Papado, a inconveniencia desta supremacía absoluta dende oséculo XIV e finalmente a necesidade contemporánea de finais do século XIX dun sistema armónicoque traduzca en la Iglesia la satisfacción de las necesidades de los fieles y de las exigencias de laJusticia y el Derecho18.

Catro anos despois de exercer a docencia en Santiago acadou a súa pretensión de ser trasladado paraa Universidade Central de Madrid19 e facerse cargo da Cátedra de Historia y Elementos del Derechocivil español común y foral en 1864, unha vez que lle foi concedida por unanimidade polo Consellode Instrución Pública20.

Nese mesmo ano 1864 tivo lugar un banquete político nos chamados Campos Elíseos, primeiro par-que de atraccións inaugurado entón en Madrid, ao que tamén asistiu Montero Ríos. Falaron os líde-res Olózaga e Prim e deuse a consigna de abaixo os Borbóns. O xornal La Iberia publica artigos des-tas tendencias, e todo isto foi preparando a Revolución de setembro.

Entre os anos 1862 e 1865 queda esbozada, polo tanto, a figura política de Montero Ríos: avogadorecoñecido e con bufete propio en Madrid, onde aparece colexiado dende o 28 de xaneiro de 185921,e catedrático que empregaba a verba da ciencia como docente de vocación apaixonada.

Nesta etapa de formación Montero patentiza os seus ideais políticos condensados na liberdade queigualaba os homes, na democracia como forma de Goberno que exerce a soberanía directamente, naxustiza que premia e castiga e o progreso como acción, movemento e riqueza da industria, o comer-cio e as artes, a vida dos pobos, en definitiva.

20

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

17 Archivo de la Universidad de Madrid, Expediente académico de E. Montero Ríos, Legajo 345, nº 22.

18 E. Montero Ríos, Ultramontanismo y Cismontanismo en la Historia y en la Ciencia, Imprenta de Manuel Rivas, Santiago, 1861, p. 90.

19 R.O. do 15 de xuño de 1864.

20 J. Maluquer Salvador, Reseña histórica de la Real Academia de Jurisprudencia y Legislación, Barcelona, 1884, p. 58.

21 ICAM. Secretaría. Expediente personal. Nº 4977.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 20

21

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

2. A chegada de Montero á política

A etapa do Sexenio foi a presentación pública de Montero no mundo político. Tras o triunfo daGloriosa saíu deputado polo distrito de Pontevedra nas primeiras Cortes Constituíntes de 1869. Foranestas as primeiras eleccións en España baixo a bandeira do sufraxio universal directo e secreto parahomes maiores de 25 anos, toda unha data significativa. Cunha representación de 600 sinaturas, ocolectivo de estudantes da Universidade de Santiago e dos Institutos da Coruña, Lugo e Pontevedraremítenlle a Montero unha felicitación polo seu nomeamento e polas súas ideas libre-cultistas,ao tempo que tratan de alagar ao progresista José Montero Ríos, irmán de Eugenio e Reitor daUniversidade de Santiago por este tempo22.

Presentárase a estes comicios baixo a bandeira progresista e integrando a candidatura con FranciscoAntonio Riestra, Luis Rodríguez Seoane, Pedro Mateo Sagasta (irmán do Ministro de Gobernación,Práxedes Mateo Sagasta) e Joaquín Baeza. O 16 de febreiro toma posesión do cargo e na primeirasesión parlamentaria foi un dos doce deputados elixidos para despedir o Goberno provisional doxeneral Serrano.

Algúns días despois, o 2 de marzo, Montero foi elixido un dos 15 membros da Comisión que se encar-garía da redacción do texto constitucional, unha representación de notables pertencentes aos tres par-tidos integrantes de coalición monárquico democrática. A elección fíxose a partir da votación de 235deputados; nela aparece xa claramente destacado con 177 votos, igual que o marqués de la Vega deArmijo, un dos seus rivais no liderado liberal en Galicia, sobre todo na provincia de Pontevedra23.

CADRO III: CLASIFICACIÓN POR PARTIDOS DOS MEMBROS DA COMISIÓN ENCARGADADA REDACCIÓN DO TEXTO CONSTITUCIONAL

MEMBROS ELIXIDOS PARTIDO

Pasada Herrera

Río Rosas

Manuel Silvela Unionistas

Ulloa Castamón

Vega de Armijo

Montero Ríos

Salustiano Olózaga Progresistas

Juan Valera

Cristino Martos

Moret y Prendergast Demócratas

Romero Girón

Fonte: Elaboración propia.

22 Los Estudiantes de la Universidad de Santiago que suscriben a D. Eugenio Montero y Ríos. Distinguido Diputado gallego en laAsamblea Constituyente, Imprenta de El Pensamiento Español, 14.05.1869.

23 Olózaga (181 votos), Aguirre, Pedro Mata e Ríos Rosas (179); Montero Ríos e o Marqués de la Vega de Armijo (177); Ulloa,Moret e Francisco Silvela (176); Becerra (175); Godinez e Romero Girón (174).

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 21

Olózaga fíxose cargo da presidencia da mesma Comisión ao ser o máis votado, 181 votos; estable-ceu un sistema de traballo intenso que durou vinte e cinco días e a través da división en ponencias.Montero, Vega de Armijo e Romero Girón fixéronse cargo da do Título I do proxecto que levaba comoepígrafe De los españoles y sus derechos, un cuarto do total do texto no que destacaban o artigo 21,referido á liberdade de culto, e o 33, sobre a forma de Goberno, ¿monarquía ou república? Tanto noManifesto do 25 de outubro de 1868 como no Preámbulo do decreto de convocatoria a Cortes do 6de decembro o Goberno Provisional manifestara claramente as súas preferencias pola causa monár-quica, definida como democrática e rexeitando calquera posibilidade da restauración borbónica.

Despois de longas discusións na Cámara acadouse un texto rico en principios doutrinais, tal e comoacontecera para o caso da de Cádiz. Cualificada de “democrática” polo presidente da Asambleia, oseu título primeiro, con 31 artigos, veu ser en verdade unha declaración de dereitos individuais aosque se supeditaban os poderes públicos. Por primeira vez se garantían estes dereitos e recoñecíanselegalmente todas as liberdades: seguridade persoal, inviolabilidade de domicilio e correspondencia,propiedade privada, sufraxio universal, dereito de expresión, reunión e asociación e o exercicio priva-do de calquera culto. De aí que desta parte se traduza un certo receo cara a Administración, conse-cuencia directa polo grande respecto ás garantías individuais. A parte orgánica comprendía once títu-los e o título dous, “De los poderes públicos”, establecía que a soberanía residía esencialmente nanación (art. 32), que a forma de Goberno era a monarquía (art. 33) e separaba os tres poderes: olexislativo das Cortes, o executivo do Rei e o xudicial dos Tribunais.

A Constitución era non só a máis liberal das que se promulgaran en España senón que tamén se colo-caba á vangarda das europeas nese momento. Porén e a pesar de que consignaba os principios bási-cos da revolución, sufraxio universal e liberdades individuais, non agradou á maioría; todos tiñan algoque non aceptaban do novo código: os republicanos opuxéronse ao principio monárquico, os católi-cos á liberdade relixiosa e os librepensadores ao mantemento do culto24.

O texto definitivo da Constitución foi aprobado e sancionado o primeiro de xuño de 1869 con 214votos a favor e 55 en contra; o xeneral Serrano foi elixido Rexente de España e o xeneral Prim encar-gouse da formación do goberno. A participación de Montero na elaboración do texto constitucionalfora destacada e positiva, feito que determinaría o seu chamamento para ocupar os primeiros cargosexecutivos no Goberno. Ruiz Zorrilla ocupa a carteira de Graza e Xustiza e nomea como subsecreta-rio deste ministerio a Montero o 14 de xullo.

Dende estes primeiros anos de actividade política Montero reflite a súa capacidade de Goberno. Amaioría das reformas encetadas por Zorrilla ao fronte da carteira de Graza e Xustiza foron recoñeci-das por el mesmo como obra orixinaria do subsecretario, e os derradeiros decretos do departamen-to, entre os que se atopaban os de Rexistro Civil e de Organización de Tribunais, xa se aprobaronbaixo a sinatura ministerial de Montero. Accedeu ao cargo de ministro o 10 de xaneiro de 1870 edende este intre tentou dar pulo e concluír o proceso reformador que comezara con Zorrilla e coantecesor deste, Romero Ortiz.

22

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

24 Tiña claras influencias da Constitución norteamericana, en especial a través de dúas ideas básicas que dominaban todo o texto:a teoría xeral do poder, que só se outorgaba ao Goberno para que garantisen os dereitos individuais, e o énfase sobre os derei-tos ilegislables. Esta influencia convertíase en tradución literal nalgunhas partes (preámbulo e artigo 29) e en adaptación máisou menos fiel noutras (artigos 17, 21, 22 e 27). Non faltaba a influencia do dereito consuetudinario inglés, sobre todo nas atri-bucións do monarca e na organización xudicial, e incluso un certo reflexo da Constitución belga de 1831.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 22

23

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

Montero foi Ministro en tres ocasións durante o Sexenio, no Goberno de Prim entre o 10 de xaneirode 1870 e o 26 de xaneiro de 1871 e despois durante os gobernos de Zorrilla, entre o 24 de xullo eo 4 de outubro de 1871 e o 14 de xuño de 1872 e o 11 de xaneiro de 1873.

Nas primeiras eleccións a Cortes constituíntes do reinado do duque de Aosta, acontecidas o 8 de marzode 1871, acudiu con acta dobre de deputado: unha polo distrito de Palacio (Madrid) e outra polo deLalín (Pontevedra), aínda que a derradeira foille impugnada polos carlistas na Cámara dos deputados nomes de abril por terse cometido ilegalidades que podían ser motivo de anulación da elección.

Tras un airado debate parlamentario acontecido o 22 de abril de 1871 desenvolveuse unha votaciónnominal entre os deputados para a resolución final da acta de Lalín e a elección de Montero25; foi apro-bada por 149 votos contra 83. Porén, e a pesar de contar co apoio maioritario dos seus compañeirosna esgrima parlamentaria, o orgullo e mesmo a arrogancia de Montero non lle permitían aceptar arepresentación do distrito despois de pasar por este vapuleo e para sorpresa de todos resolveu defini-tivamente a cuestión renunciando á representación de Lalín. Non debemos esquecer ademais que nes-tas eleccións Montero tamén fora elixido polo distrito de Palacio, e quizais escudándose un pouconesta boa situación que se lle presentaba, decidiu aceptar este “prestixioso” distrito e renunciou aogalego, aquel no que se cuestionara a lexitimidade da súa representación. Nas segundas elecciónsxerais a deputados acontecidas o 24 de abril de 1872 saíu novamente elixido polo distrito de Palacio.

25 D.S.C., 22.04.1871.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 23

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 24

25

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA1. O retiro temporal da política activa

Trala fin do Sexenio Montero non acepta a proclamación da República e durante os primeiros anosdo reinado de Alfonso XII tamén se declarara contrario á monarquía borbónica e á Constitución de1876; para el esta etapa non viña máis que a representar a continuidade da “caótica” situación dopasado máis inmediato do país.

En febreiro de 1875 aconteceu a “segunda cuestión universitaria”, a partir dun Real Decreto que oministro de Fomento, o moderado Manuel Orovio, que por aquel tempo levaba os asuntos deInstrución Pública, remite aos reitores en xustificación do “estado lamentable” en que, segundo el,recaera o ensino público en España nos últimos seis anos. Este episodio privaba do exercicio docen-te a catedráticos recoñecidos como Giner, Azcárate, Salmerón, Castelar, Figuerola e outros polas súasleccións. A orde pretendía encorsetar o ensino oficial nos límites da ortodoxia católica e a monarquíainstitucional e desenvolver unha depuración do profesorado, tal e como xa acontecera en 1865 coa“primeira cuestión universitaria”. A partir deste momento inícianse as saídas voluntarias do corpo dedocentes das Universidades, profesores que se negaban a aceptar tal pretensión a pesar da interme-diación do presidente Cánovas por evitalo. Un grupo de 57 catedráticos e profesores de ensino supe-rior e medio, entre os que se atopaba Montero Ríos, non aceptan este ensino confesional e decidenabandonar as súas cátedras ao considerar que a orde deixaba fóra o principio de liberdade de ensi-no ao que podían acollerse os disidentes.

Neste ambiente de disidencia un dos protagonistas, Giner de los Ríos, inicia a idea de agrupar os cate-dráticos “liberados” nunha institución que actuase como universidade libre e como escola de ensinosecundario coa finalidade de abrir a cultura española aos modernos movementos filosóficos europe-os de Kraus, Hegel e o librecambio de Adam Smith. O Real Decreto do 6 de agosto de 1876 dálleexistencia xurídica á Institución Libre de Enseñanza. Montero tomou parte na formación desta insti-tución como Vicerreitor baixo o reitorado de Figueras en outubro de 1876 e encargouse do douto-ramento da cátedra de Historia Universal da Igrexa. Para o curso 1877-78 foi nomeado reitor daInstitución.

Pero este retraemento político de Montero, máis por antiborbónico que por antimonárquico, durouen realidade pouco tempo. A súa ansia de poder e disposición puido máis que as súas convicciónsideolóxicas orixinais.

CAPÍTULO III:MONTERO RÍOS

DURANTE A RESTAURACIÓN BORBÓNICA

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 25

Xa no ano 1880 Montero asinaba o Manifiesto zorrillista que viñera ser a orixe do Partido DemócrataProgresista, de tendencia republicana e socialista, ao considerar que a monarquía dos Borbóns evo-lucionara cara o campo liberal. Pero ao ano seguinte, porén, afastouse deste grupo xunto con Martospara ingresar no partido monárquico liberal Izquierda Dinástica.

Estes e outros cambios “sorprendentes” do seu posicionamento político fixeron que autores comoMiguel Moya afirmaran que como político (…) Montero ha pasado los mejores años de su vidahaciendo un viaje de recreo, con billete de ida y vuelta, de la Monarquía a la República y de laRepública a la Monarquía26.

En maio do ano 1880, cando o partido conservador estaba sumido nunha forte crise, o mundo libe-ral considera a necesidade dun partido unido que agrupara faccións dispersas e un liderado acepta-do por todos os notables. O 23 de maio de 1880 reuníronse no Congreso os parlamentarios do novoPartido Fusionista e aceptan un programa común: facer campaña nas Cortes contra a situación con-servadora e defenderse ante a oposición. O partido constituiría ademais a mellor defensa fronte ásposibles inclinacións revolucionarias da esquerda.

A formación da Esquerda Dinástica iniciárase tamén coa década dos 80, cando o “dualismo” da agrupa-ción liberal era algo evidente e o perigo que iso implicaba para a supervivencia no poder do partido e doseu líder, no Goberno dende o 8 de febreiro de 1881, tamén. Existiu un contraste evidente: aquel forma-do entre o dereitismo de Vega de Armijo e o esquerdismo de Montero Ríos dentro do mesmo partido.

A agrupación definitiva da esquerda acordouse ao longo do verán de 1882 nas conversas entreMontero Ríos, Moret, Echegaray, Martos e os xenerais Serrano e López Domínguez, que se reuniranno Pazo de Lourizán, a residencia de Montero en Pontevedra. Constituíuse así a Esquerda Dinásticada unión dos amigos de Moret, o grupo de Montero Ríos, os seguidores de Martos, un grupo nutri-do de constitucionais de esquerda que desertara de Sagasta e un importante Estado Maior de xene-rais, entre eles Ros de Olano, Córdoba, Sofías e Beranger.

A Esquerda Dinástica non era máis que un intento de formar un terceiro partido, como se creu nunprimeiro momento. A verdadeira intención ía máis aló: tratábase de substituír o partido no poder ou,mellor aínda, o equipo gobernante, por non sinalar especificamente a Sagasta. De feito, as divisiónsentre os liberais abrirán un contencioso sobre a xefatura do partido dende este momento e que seagudiza a partir do pasamento de Sagasta en 1903.

2. Montero Ríos, deputado e ministro

É tamén en 1881 cando Montero toma en serio a súa reinserción na política. Inicia como deputadopor acumulación nas eleccións organizadas polo goberno de Sagasta en 1881 onde acadou un totalde 10.878 votos, dos cales case o 80% correspondían a distritos galegos. Acadara polo tanto unharepresentación máis que aceptable na rexión, o que lle dera certa “seguridade” para continuar coasúa pretensión de crear o seu “feudo caciquil” na comunidade.

No ano 1884 volveu ser elixido Deputado por Acumulación cun total de 16.250 votos; nesta ocasiónao ser uns comicios organizados polos conservadores de Cánovas acadaba unha menor representa-ción en número de votos nos distritos galegos, aproximadamente o 40% do total, pero o sorpren-dente foi a escasa representación que acadaba no distrito de Santiago, non sumando máis que15 votos. Durante este tempo o conservador Joaquín Botana consolidábase como deputado“enfeudado” en Santiago.

26

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

26 J. del Arco, Montero Ríos, op. cit., p. 94.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 26

27

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

O gabinete canovista nomeado en xaneiro de 1884 fora tachado axiña de reaccionario, sobre todotras a nova “cuestión universitaria” que acontecera en novembro de 1884 con motivo de enfronta-mento entre estudantes liberais e integristas polo discurso de apertura do curso que pronunciara oreitor Morayta. A violenta represión dirixida polo gobernador Villaverde foi aproveitada polos sagas-tinos para cargar en contra do Goberno. A impaciencia dos fusionistas por acadar o poder levounosmesmo a pactar cos republicanos e sectores máis de esquerdas para as eleccións municipais da pri-mavera de 1885. Foi o inesperado triunfo acadado por estes en cidades importantes como Madrid eBarcelona o que sentenciou de xeito definitivo a debilidade do goberno e dende entón atopouse nunconstante estado de crise. Parecía así que a desexada unión definitiva de todas as faccións liberaiscomezaba a ser unha realidade. Sagasta foi quen de transixir no campo dos principios a cambio deconverterse no xefe indiscutible do Partido Liberal, pondo en funcionamento unha vez máis o seurecoñecido pragmatismo. Así, aproveitando este bo momento, encargou a Alonso Martínez en repre-sentación dos esquerdistas e a Montero como representante da Esquerda Dinástica a redacción dachamada Lei de Garantías onde se estipularon as condicións da unión de todos os liberais baixo o seuliderado. Estivo en contra o grupo de López Domínguez, que mantivo o resto da Esquerda Dinástica.Esta redacción serviu de programa ao Partido Fusionista en maio de 1885 e en xuño dese mesmo anofusionistas e esquerdistas forman xa o Partido Liberal baixo a dirección de Práxedes Mateo Sagasta.

A partir destes pactos, baixo a presidencia de Sagasta en 1885 Montero Ríos formou parte do pri-meiro goberno da rexencia como ministro de Fomento, dende novembro ata outubro de 1886, intreno que dimite pola cuestión do indulto ao xeneral republicano Villacampa, destacando Montero polasúa oposición á pena capital.

Da súa xestión ministerial en Fomento destacou o proxecto de división do Ministerio creando o deInstrución Pública, Ciencias e Belas Artes con independencia dos outros servizos; a creación dasCámaras Oficiais de Comercio, Industria e Navegación27; as Escolas preparatorias de Enxeñeiros eArquitectos e a construción da Escola de Enxeñeiros de Minas de Madrid; e o proxecto deExpropiación forzosa y Redención de censos y foros, considerado un dos mellores proxectos de reden-ción foral que se presentaran no goberno.

Outro dos dous proxectos deste momento foi o do Crédito Agrícola, presentado ao Congreso na mesmadata28. Un proxecto que contiña un artigo, o número 13, onde se relacionaba os bens mobles, froitos,etc. que o agricultor podía dar en prenda, sen desprazamento, algo verdadeiramente novidoso.

Nas eleccións artelladas polos liberais nese mesmo ano 1886 saíu finalmente elixido deputado porSantiago de Compostela e tamén por Madrid, e non sería arriscado supor que se presentara a ambasas dúas opcións polo que puidera pasar en Santiago. Rematou por renunciar á representación deMadrid e dende este momento Santiago pasa a ser o seu “distrito enfeudado” por excelencia, e o dePontevedra iníciase tamén como o outro dos “feudos” monterista en Galicia, representado polo seuxenro Eduardo Vincenti y Reguera dende estes comicios xerais de 1886 e ata a fin da Restauración,1923. A partir deste momento Galicia encontró en Montero el más entusiasta de sus defensores.Merced a su poderosa influencia, el centralismo nos volcó muchas veces sus tesoros (sic)29.

27 Real decreto 09.04.1886. A formación destas Cámaras respondía ao ideal asociacionista propugnado polos liberais dende o Sexenio.Montero fora o seu fundador e Moret encargouse despois da difusión no estranxeiro. Porén estas Cámaras, xunto coas CámarasAgrícolas e a Liga Nacional de Productores de 1899, foron proxectos que remataron por adoptar nas súas exposicións un programarexenerador moi crítico co sistema político, solicitanto renovación e a entrega do poder á xuventude. Todo isto non veu máis que ademostrar que o movemento e protestas das clases produtoras e “neutras” podía chegar a privar ós partidos dinásticos do seu espa-zo político e das súas tradicionais bases sociais. J. Gomis, El porvenir de España y los partidos políticos, Madrid, 1900.

28 D.S.C.C., 03.07.1886. Apéndice 2.

29 El Cura de Avión, “Eugenio Montero Ríos”, en Revista Galicia, ano III, número 9, 1908, pp. 161-163, p. 163.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 27

Un ano despois de saír elixido deputado polo distrito de Santiago viaxa a Vilagarcía para asistir a unbanquete co que pretendía obsequiar os seus amigos galegos e desenvolve un brinde emotivo caraá súa terra pero non oculta en ningún intre a súa pretensión de seguir acadando votos para poderconsolidar a súa acta compostelá dicindo: podía inutilizarme yo para la vida pública ya que no faltar-me el sufragio de los electores…30. A verdadeira función de cacique e muñidor de elecciones, comodicía Alfredo Brañas31, comeza dende este momento.

Montero mantivo a representación directa do distrito de Santiago ata o ano 1889, intre no que o dis-trito pasa a ser representado polos seus xenros e fillos, tal e como xa apuntamos noutro apartado. Opobo de Santiago, satisfeito coa súa acertada designación, viviu dende este momento unha etapafrutífera, foron estes uns anos nos que o monterismo era a representación oficial de Santiago enMadrid, independentemente de que gobernasen conservadores ou liberais. A protección monteristalevou a que a cidade recibise concesións e favores de grande importancia para o seu afianzamento econsolidación como cidade da época, rachando coa etapa de estancamento e ostracismo que signi-ficaran os tres primeiros terzos do século XIX.

O 7 de maio de 1888 foi nomeado presidente do Tribunal Supremo por R.D. referendado polo seuamigo Alonso Martínez, cargo do que dimitiu o día 10 de novembro do ano seguinte por unhas crí-ticas que se lle dirixiron a partir dun crime na rúa Fuencarral.

En 1889 acadou outra das súas grandes aspiracións políticas o ser nomeado senador vitalicio. No dia-rio de sesións do Senado atópanse en verdade os mellores dos seus discursos.

En 1892 volveu a encargarse da Carteira de Graza e Xustiza, a derradeira vez, no Goberno presididopor Sagasta dende o 17 de decembro dese ano, coñecido como o Ministerio dos Notables polas per-sonalidades que o integraban32. Ao ano seguinte, en 1893, foi nomeado presidente do Senado e vice-presidente do Consello de Sanidade. En 1894 foi novamente presidente do Senado (2ª vez) e taménen 1898 (3ª vez), ao tempo que desenvolvía a presidencia do Consello de Instrución Pública nos anos1897 e 1898. En 1898 preside a Comisión española do Tratado de París que decretou a perda defi-nitiva de Cuba. Entre 1902-1903 volve á presidencia do Senado (4ªvez) e en xuño de 1905 acadou asúa máxima aspiración, a Presidencia do goberno.

28

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

30 Galicia Moderna, 10.07.1887.

31 Galicia Humorística, 30.01.1888.

32 Gamazo en Facenda, Moret en Fomento, Maura en Ultramar e Montero en Gracia e Xustiza.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 28

29

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA1. As eleccións

O atractivo que tivo a Restauración borbónica para os investigadores nos primeiros anos de estudofoi quizais o feito de que a medida que o falseamento electoral se xeneralizaba e mesmo se “institu-cionalizaba”, a atención polo tratamento cuantitativo duns resultados amañados deixou paso á aten-ción pola lexislación electoral e crítica do sistema caciquil como substituto da vontade do pobo, algototalmente antidemocrático, sobre todo dende o momento no que pasa a ser a regra do xogo; peroporén non se analiza o verdadeiro fondo do desenvolvemento do caciquismo nin o porque do seuarraigo, non só en España.

Para o caso de Galicia na Restauración as investigacións non son moi abundantes pola ausencia deeleccións competitivas, elemento básico para abordar os estudos electorais. O clientelismo ou xeitosde dominación social que permiten dirixir de maneira imperativa as opcións electorais e o monopo-lio parlamentario dos partidos dinásticos traducíase no falseamento da vontade do pobo.

Pero a maioría das investigacións fan referencia o espazo provincial e municipal concluíndo todas elasdun xeito máis descritivo que explicativo, un feito que non só se constatou para o caso da historio-grafía galega senón que é unha característica extensible á produción da obra sobre o caciquismo e aRestauración. Porén, non podemos negar que estas primeiras obras sobre o caciquismo ofreceronunha considerable achega documental e abriron posibilidades para o estudo da vida política a esca-la local, deixándonos ver ademais a complicada relación existente entre os intereses clientelares e opoder central e as diferentes modalidades polas que se exercía o control clientelar, que viñan deter-minadas polos mesmos parámetros en todas as situacións.

Con respecto á participación do electorado galego nas diferentes convocatorias electorais, esta supe-rou bastante a media estatal pero non chegou a cuestionar a permanencia do sistema. O feito de queo elevado nivel de fraude e manipulación electoral que aconteceu en Galicia non tivese unha contes-tación política debeuse en parte a que os caciques, temidos e odiados moitos, eran ao mesmo tempoa “protección” que desexaba a maioría, polo menos ata comezos do século XX. O emprego pragmá-tico do voto foi a tónica xeral da sociedade ante a necesidade de acadar protección e prebendasnunha situación de “baleiro de poder” que se creara a partir do forte centralismo gobernamental.

CAPÍTULO IV:O GOBERNO LOCAL DE COMPOSTELA

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 29

2. A política municipal

Durante a Restauración a política local rexíase pola realidade das clientelas que formaban as elites polí-ticas. En canto aos procesos electorais municipais, as eleccións tiñan unha dinámica propia. As dasCortes estaban suxeitas á dinámica da quenda na que entraba tamén a conxuntura política de cadamomento. Pola contra as eleccións de deputados provinciais e as municipais atopábanse suxeitas aosprazos marcados nas respectivas normativas, coa particularidade común de que a duración do manda-to (deputado e concelleiro) era de catro anos con renovación por metade cada dous anos, saíndo encada renovación os máis antigos. Existían as eleccións parciais nos supostos previstos de vacantes, perose estas se producían no prazo no que non fora posible a elección parcial, o Goberno procedía á desig-nación interina dos respectivos mandatos de entre aqueles que xa foran elixidos con anterioridade.

Os factores de inestabilidade foron sobre todo de natureza externa ou gobernamental e os motivosde acción política estiveron moi vencellados á necesidade de control político e administrativo das ins-titucións locais. Foi por isto que a política local e os concellos acadan unha importancia estratéxicana construción histórica das elites e do poder como influencia directa na formación das culturas par-ticipativas e na estimulación do cambio de cultura social e política en xeral; o poder dende unha pers-pectiva local vén ser unha tendencia moi axeitada para a análise da microhistoria que comeza a serabordada dende hai pouco polos historiadores. O funcionamento das redes clientelares a este nivelvén ser un coñecemento estratéxico para completar o mapa do poder. Ata o de agora a meirandeparte dos estudos municipais daban acubillo a un formulamento institucional de historia local e eco-nómica pero non abordaban análises microhistóricas do poder sociopolítico.

A capacidade que o Goberno central se reservaba de nomear os alcaldes supuxo unha reduciónimportante da autonomía municipal. A escala local atópanse dous tipos de relacións de poder: o esta-blecido entre a elite local e a central e o que recolle as relacións destes dous grupos coa sociedade.Esto leva a que o estudo de poder local sexa revalorizado á hora de abordar a construción do podere os procesos de cambio do mesmo.

Os concellos constituían unha peza fundamental no funcionamento do sistema turnista e na prácti-ca máis estendida do mesmo, a manipulación e o fraude electoral, ademais da corrupción adminis-trativa e a súa importancia na creación de clientelas. Tanto conservadores como liberais amosáronseen todo momento moi interesados polo control da política no ámbito local; viña ser a base do seupoder e en ocasións a canteira na que se iniciaban no mundo político para acadar despois lideradose proxección a escala estatal; pero tamén foron numerosos os casos dos que amosaron desinteresepola política estatal ao identificarse máis coas cuestións rexionais33. Poren, algúns estudos cuestionana importancia das institucións locais sinalando que moitos parlamentarios carecían de experienciapolítica nestas34. Un exemplo destes foi a figura de Eugenio Montero, que xa se dera a coñecer polasúa valía e como político do Dereito durante a etapa do Sexenio e foi despois cando secundou a estra-texia de facer de Santiago o seu “feudo clientelar”, sobre todo dende 1886, intre no que consiguea representación do distrito.

30

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

33 C. Cañellas e R. Torán, “La élite política de Barcelona bajo el signo caciquil”, en Historia Social, nº 11, 1991, p. 101.

34 M. Cabrera (dir.), Con luz y taquígrafos. El parlamento en la Restauración (1913-1923), Taurus, Madrid, 1997. P. 122.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 30

31

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

3. O asentamento do monterismo en Compostela: 1877-1889

A sociedade de Compostela durante os anos da Restauración caracterizouse pola estabilidade a esca-la social; a nivel político a cidade de Santiago vén ser un exemplo do indicado ata o de agora. Os lide-rados políticos non se poden entender sen relación co concello e o control do mesmo. Dito controlpermitiu á elite económica e comercial por unha banda e á elite cultural pola outra pasar a ser o piarde baseamento do monterismo.

Todo isto levaba implícito unha distribución de prebendas e favores entre a poboación para que acep-tase tal liderado, abrigando a idea de chegar a ser favorecida polos “protectores” nalgún momento;deuse, polo tanto, o que poderiamos chamar unha “coacción consensuada”.

A reconstrución da vida política do concello de Santiago entre 1877 e 1905 levounos á consulta doFondo Municipal que se atopa no Arquivo da Universidade, en concreto as actas electorais. É estaunha documentación moi parcial e de limitada validez porque na maioría dos casos é a visión oficialdas mesmas eleccións, listas que describen sistematicamente datos das votacións sen ningún tipo dereferencia sobre como foron recollidos ou acadados eses sufraxios; as cifras reproducidas teñen máisun carácter testemuñal que real.

1877

Unha vez proclamada a Restauración remitiuse ao Goberno central a adhesión ao novo réxime doconcello de Santiago e procedeuse á formación dun Goberno interino de ideoloxía conservadora queestivo vixente ata as primeiras eleccións municipais acontecidas en febreiro de 1877. O alcalde inte-rino durante este tempo foi Francisco Sainz e o secretario municipal Manuel Losada.

As primeiros comicios tiveron unhas características moi específicas xa que a volta ao sufraxio censa-tario supuxera unha grande redución do corpo electoral: de 4.303 electores que se contabilizaban en1873 pasouse a 1.419, divididos en tres colexios electorais: Palacio Consistorial, San Agustín e SantoDomingo. Foron uns comicios onde se elixiron os 24 membros que compoñían a corporación.

Segundo o xornal Diario de Santiago o número de votantes fora moi escaso35, unha percepción quecontrasta coa que se pode ver na documentación orixinaria, que reflite unha abstención do 16,92%,ao exercer o dereito ao voto un total de 1.179 electores (participación do 83,08%), polo que cabe-ría supor unha forte manipulación dos resultados electorais.

O 11 de febreiro tivo lugar o escrutinio xeral no concello, baixo a presidencia do alcalde interinoFrancisco Sáinz Herrero. O día 26 o gobernador civil da provincial, Antonio de Candalija, comunica aremisión dun telegrama do ministro de Gobernación onde se notifica que o rei nomeaba AlcaldePresidente do concello de Santiago ao candidato máis votado, Joaquín Botana. Este desenvolveu ocargo ata o 24 de outubro de 1878, intre no que foi nomeado deputado polo distrito, acta que repre-senta ata o ano 1886, cando Eugenio Montero pasa xa a ser o deputado. A alcaldía volvía así aFrancisco Sáinz, o primeiro Tenente alcalde. Aínda que na documentación non se recolle o color polí-tico de cada un dos electos, a través dos datos dos comicios de 1879 sabemos que os 12 concelleirosque permaneceron no cargo estaba divididos entre 8 conservadores, 2 independentes e 2 radicais ouno adictos.

35 Diario de Santiago, 07.02.1877

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 31

Aquí vese que, aínda que a corporación municipal tivera un predominio conservador, sobre todo osdos primeiros tenentes alcaldes, outros como Timoteo Sánchez Freire ou Manuel Valenciano, queaparecen como independente e radical respectivamente, irán evolucionando cara ás filas do monte-rismo. Outros exemplos que representan esta traxectoria e dos que aquí non aparece a súa condiciónideolóxica foron Cleto Troncoso e Alfredo de Andrés Moreno.

32

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO IV: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGOTRAS AS ELECCIÓNS DE 1877

CARGOS CANDIDATOS

Alcalde Joaquín Botana Míguez Conservador

1º Tenente Alcalde Francisco Sáinz Conservador

2º Ídem Joaquín Rodríguez Ferreiro Conservador

3º Ídem Eliseo de la Parte Moscoso Conservador

4º Ídem Timoteo Sánchez Freire Independente

5º Ídem Gerónimo Macho Varela Independente

1º Procurador Síndaco Cleto Troncoso Pequeño

2º Ídem José María Álvarez

1º Rexidor Simeón García

2º Ídem Felipe Gutiérrez de la Peña

3º Ídem Vicente Abollo Conservador

4º Ídem Lucas de la Riva

5º Ídem Domingo A. Rey Asorey

6º Ídem José Sierra Yánez Conservador

7º Ídem Demetrio Casares Conservador

8º Ídem Miguel Francisco Eleycegui

9º Ídem José Carballo Vilas

10º Ídem Manuel Valenciano Radical

11º Ídem José María Álvarez García

12º Ídem Ildefonso Gallego

13º Ídem Cleto Troncoso Pequeño

14º Ídem Alfredo de Andrés Moreno Radical

15º Ídem Agustín Cerqueiro Domínguez

16º Ídem José Iglesias Vidueiro Conservador

17º Ídem José de Andrés Rodríguez

18º Ídem José V. Lorenzo Conservador

Fonte: Elaboración propia a partir dos datos do AHUS. Eleccións municipais 1877.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 32

33

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

1879

Para o caso das eleccións municipais de 1879 ratifícase o poder dos conservadores pero ningún dosmembros de nova elección se clasifica neste grupo. O 16 de febreiro efectúase o sorteo dos conce-lleiros cesantes. Todos os integrantes do Goberno local tiñan a mesma antigüidade no cargo, pero sóera preciso facer a renovación de oito concelleiros porque se contaba con catro baixas. Os catro quecesaran eran Joaquón Botana e Felipe Gutiérrez de la Peña, que foran elixidos deputados, JoséCarrillo por defunción e Miguel Francisco Eleycegui por motivos de saúde. Os oito elixidos por sorteopara ser cesados foron Ildefonso Gallego, Domingo Antonio Rey Asorey, José Mª Álvarez García, CletoTroncoso Pequeño, Lucas de la Riva, José Ventura Lorenzo, Agustín Cerqueiro Domínguez e SimeónGarcía.

A Gaceta de Galicia foi a encargada de publicar a candidatura de oposición composta por RamiroRueda, Esteban Quet, José María Blanca, Manuel Blanco Navarrete, Florencio García Lozano,Maximino Teijeiro, Gerardo Jeremías Devesa e Bruno Bartolomé. Nesta candidatura xa se deixa ver apresenza de persoas afíns aos irmáns Montero Ríos, José e Eugenio, sobre todo nos casos concretosde Maximino Teijeiro e Gerardo Jeremías, este último sobriño político de Eugenio36. Porén, estes douspersonaxes non son elixidos; só saen electos desta candidatura de oposición José María Blanca eManuel Blanco Navarrete.

Entre os días 11 e 13 de maio desenvolvéronse as eleccións. Nesta ocasión aparecen recollidos untotal de 1.334 electores dos que votaron 1.063, dándose, polo tanto, unha abstención do 20,4%, denovo unha sorprendente participación: 79,6%. Nestas actas electorais si aparece recollida a filiaciónpolítica dos candidatos elixidos na renovación e dos que permanecen das eleccións anteriores. Aíndaque ningún conservador foi elixido nestes comicios, son estes os que seguen detentando o poder:tanto o alcalde, que repite, como sete concelleiros da etapa anterior son de condición conservadora.A excepción de dous membros, os radicais, que procedían ademais do equipo anterior, todos osmembros da corporación son clasificados como adictos.

36 Gaceta de Galicia, 09.05.1879.

m05_220507 22/5/07 11:46 Página 33

34

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO V: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGOTRAS AS ELECCIÓNS DE 1879

MEMBROS QUE PERMANECEN DO ANTERIOR GOBERNO

CARGOS NOME ADICTO PROCEDENCIAPOLÍTICA

Alcalde Fº Sáinz Herrero I Conservador

1º Tenente Alc. Joaquín Rodríguez Ferreiro I

2º Tenente Alc. Eliseo de la Parte Moscoso I

4º Tenente Alc. Gerónimo Nacho Velado I Independente

2º Rexedor Timoteo Sánchez Freire I

1º Rexedor Vicente Abollo I Conservador

3º Ídem José Sierra Yáñez I

5º Ídem Demetrio Casares I

8º Ídem Manuel Valenciano Radical

11º Ídem Alfredo de Andrés Moreno

12º Ídem José Iglesias Vidueiro I Conservador

2º Proc. Síndaco José de Andrés Rodríguez I

MEMBROS ELIXIDOS DE NOVO

CARGO NOME ADICTO PROCEDENCIAPOLÍTICA

4º Rexedor José Peón López I Progresista

14º Ídem Manuel Palmeiro Clavareti I Progresista

15º Ídem José María Blanca I Independente

16º Ídem Abelardo Nieto Rodríguez I

3º Tenente Alc. Ángel Botana Barbeito I

5º Ídem José Vázquez Quirós I

6º Rexedor Manuel Blanco Navarrete I Constitucional

9º Ídem Gerardo Cernadas I Independente

1º Proc. Síndaco Justo Iglesias Núñez I Constitucional

10º Ídem Ramón Eleizegui Huarte I Independente

17º Ídem Vicente Taboada Castro I

18º Ídem Daniel Rey Montáns I Progresista


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 34

35

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

1881

O día 13 de marzo deste ano celebrábase na cidade un banquete do Partido Democrático como actoinicial desta agrupación ante as novas eleccións, nas que se desenvolverá grande actividade. Tres díasdespois o ex alcalde liberal Sánchez Villamarín remite unha carta ao xornal local Gaceta de Galiciainculpando aos conservadores baixo a dirección do alcalde interino Rodríguez Ferreiro de intentar boi-cotear o acto para que non fose público37, ao tempo que se lle atribuía unha intencionada comuni-cación al Gobernador co fin de anular o significado do evento na atmósfera levítica de la viejaCompostela. Un mes despois o mesmo xornal deixaba aberta a posibilidade de que se presentase áseleccións unha candidatura democrática e a negativa do alcalde, Francisco Sáinz, para convocar unhamanifestación que solicitaría a dimisión do Goberno municipal38. Ante tal situación e sempre segun-do o mesmo xornal, o gobernador civil Joaquín Conde recriminou ao mesmo alcalde polo limitadocriterio co que aplicara a Lei de imprenta, ao tempo que facía extensible a crítica a todos os conser-vadores39. Todo isto non viña máis que a demostrar o cambio político que acontecera dende que enfebreiro foran chamados os liberais baixo a xefatura de Sagasta para formar o goberno, o que leva-ra consigo unha “depuración” de determinados cargos, caso dos gobernadores. A partir destes comi-cios aumenta a tensión a nivel político.

Na sesión municipal do 11 de abril desenvolveuse o cesamento dos membros da corporación con máisantigüidade, aqueles que procedían dos comicios de 1877 ademais de Justo Iglesias Núñez, cesante pordefunción. Dende o 15 de abril falábase da chegada á cidade do liberal Benito Hermida, o fidalgo deAndrade, antigo senador no Sexenio e deputado polo distrito de Arzúa durante 1876 e 1899.

A finais deste mes de abril presentábase unha candidatura de oposición, o Comité Electoral Popularencabezado polo avogado e propietario Felipe Gutiérrez de la Peña, que viña ser unha coalición deconstitucionais, independentes e un demócrata, Gerardo Jeremías, o sobriño de Montero. Era a deno-minada candidatura opositora40. Ao día seguinte aparece a chamada candidatura anónima formadapor un grupo de catedráticos de Disciplina Eclesiástica que pretendía ser unha opción continuísta eque curiosamente estaba encabezada polo independente Ramón Gutiérrez de la Peña, irmán deFelipe, e onde destacaban recoñecidos conservadores como Agustín Cerqueiro. A polémica entre osdous bandos vai ser intensa e todo remata coa retirada da anónima xustificándose no feito de que-rer manter a paz da cidade41, aínda que para a Gaceta de Galicia isto debeuse á impotencia desta cor-poración ante o éxito que se lle deparaba aos liberais.

Nas xornadas entre o 2 e o 4 de maio acontecen as eleccións; dun total de 1.126 electores contabi-lizados nesta ocasión exerceron o dereito 656, unha abstención do 41,7% (participación do 58,3%).Do resultado final acadado nestes comicios deberiamos destacar o protagonismo que acadan osconstitucionais e independentes, que manterán boas relacións ao longo do seu mandato cos demó-cratas, e a entrada no equipo de goberno municipal de Gerardo Jeremías, coa condición de demó-crata, o que poderiamos denominar como o arranque do monterismo na corporación municipalde Santiago.


38 Ibidem, 11.04.1881.

39 Ibidem, 15.04.1881.

40 Ibidem, 26.04.1881.

41 Gaceta de Galicia e El Porvenir, 30.04.1881.

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 35

36

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO VI: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGO TRAS AS ELECCIÓNS DE 1881


CARGOS NOME PROCEDENCIAPOLÍTICA

4º Rexedor José Peón López Conservador

14º Ídem Manuel Palmeiro Clavareti

15º Ídem José María Blanca

16º Ídem Abelardo Nieto Rodríguez Independente

3º Tenente Alc. Ángel Botana Barbeito

5º Ídem José Vázquez Quirós Conservador

2º Proc. Síndaco Manuel Blanco Navarrete

9º Ídem Gerardo Cernadas

10º Ídem Ramón Eleizegui Huarte Radical

17º Ídem Vicente Taboada Castro Conservador

18º Ídem Daniel Rey Montáns


CARGO NOME PROCEDENCIAPOLÍTICA

Alcalde Felipe Gutiérrez de la Peña Independente

1º Tenente Alc. Manuel Herrero Constitucional

2º Ídem Gerardo Jeremías y Devesa Demócrata

5º Tenente Alc. Francisco Vilar Noya Constitucional

3º Rexedor Fernando Cardalda Corral

10º Ídem Pedro Gamallo Independente

11º Ídem Joaquín Pensado Mosquera Constitucional

1º Proc. Síndaco Modesto Fernández Pereyro Independente

14º Ídem Manuel Casas Chico Constitucional

15º Ídem Norberto Calle (Interventor)

16º Ídem Bernardo A. Portela Pérez

17º Ídem Valeriano Pastrana

18º Ídem Ángel Latorre Aldrey Independente


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 36

37

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

1883

Unha cuestión importante que aparece a comezos deste ano é unha proposición do alcalde interinoManuel Herrero, substituto na alcaldía por baixa do titular. Esta fora formulada na sesión do día 8 defebreiro e propuña a visita de dous concelleiros ao prócer galego Montero Ríos á súa residencia pala-ciana de Lourizán unha vez que chegase de Madrid, tal e como se prevía, co obxecto de demostrar-lle a gratitude polos servizos prestados á cidade ata ese momento. Os concelleiros en cuestión ían sero seu sobriño Jeremías Devesa e Bernardo Portela, que ese mesmo ano afástase dos constitucionaise pasa a formar parte dos demócrata-monárquicos42. En cuestións de política municipal, destacar osrumores de que os concelleiros se atopaban en folga, referíndose ironicamente ao absentismo e fallade actividade desenvolta pola corporación como regra xeral43.

O día 26 de abril chegaba a Compostela outro personaxe destacado a nivel político e de condiciónsagastina, o ben querido Benito Hermida, que xunto con Montero xa recibira a visita do alcalde inte-rino de Compostela en Madrid o 22 de abril e con motivo de comentar con eles as eleccións munici-pais da cidade44.

A dous días das eleccións, o alcalde conversa de novo con Hermida; nesta ocasión o segundo foi reci-bido polo primeiro nas dependencias consistoriais e ao día seguinte fixéronse públicas as candidatu-ras dos dous bandos en cuestión: a da Esquerda Dinástica, que eran os de filiación demócrata-monár-quica ou monteristas, e a dos partidarios de Benito Hermida, relacionado neste tempo cos constitu-cionais. A partir de aquí durante as xornadas desenvolvidas entre o 4 e o 6 de maio os grupos de pai-sanos (…) capitaneados o conducidos por agentes emitían o voto; en referencia ás mesas electoraisa mesa do primeiro colexio estaba dominada pola Esquerda Dinástica mentres que as outras dúastiñan un predominio de hermidistas45. Os representantes municipais nos colexios eran curiosamenteos seguintes:

COLEXIO REPRESENTANTE MUNICIPAL FILIACIÓN

1º Gerardo Jeremías Devesa Demócrata-Monárquica

2º José Vázques Quirós Independente

3º Francisco Vilas Constitucional

42 Montero chega a Galicia o 26 de febreiro. Gaceta de Galicia, 27.02.1883.


44 Ibidem, 26.04.1883.

45 Ibidem, 05.05.1883.

O libro de actas destes comicios ábrese cunha carta remitida polo gobernador civil da Coruña,Guillermo Laá, indicando con detalle o desenvolvemento dos comicios na cidade e a composición dasmesas: sinalaríase cun A aquelas que fosen adictas ou afíns ao Goberno sagastino do momento e asque foran da oposición cun O. De ser respondida tal solicitude, non se conserva copia nin borradorno arquivo municipal. Dun total de 1.367 electores rexistrados exerceron o dereito ao voto 1.022,polo que se deu un 25,2% de abstención (participación do 74,8%).

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 37

O 22 de xuño de 1883 publícase a real orde na que se nomea ao hermidista Ramón MosqueraMontes alcalde de Santiago, a pesar de non ser un dos que acadara maior número de votos. Aíndaque se podería dicir que durante o bienio de Goberno local a relación entre demócratas e constitu-cionais foi de colaboración, o feito de que o alcalde hermidista, elixido por vía gobernamental, tive-se que enfrontarse a un concello cuxos catro primeiros tenentes de alcalde eran do bando daEsquerda Dinástica significaba que o monterismo tiñan o maior peso.

38

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO VII: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGO TRAS AS ELECCIÓNS DE 1883


CARGO NOME COR POLÍTICA

1º Tenente Alc. Gerardo Jeremías Devesa Demócrata-Monárquico10º Ídem Pedro Gamallo Porto Independente16º Ídem Bernardo A. Portela Pérez Demócrata-Monárquico5º Tenente Alc. Francisco Vilas Noya Constitucional1º Rexedor Felipe Gutiérrez de la Peña y Tostado Independente4º Ídem Fernando Cardalda Corral 12º Ídem Modesto Fernández Pereiro

(Síndaco 1º)15º Ídem Norberto Calle (Rexedor Interventor)3º Ídem Manuel Herrero B. Constitucional11º Ídem Joaquín Pensado Mosquera 14º Ídem Manuel Casas Chico (Síndaco 2º) Independente18º Ídem Ángel Latorre Aldrey



4º Tenente Alc. Cecilio Neira Núñez Demócrata.-Monárquico3º Ídem. Silvestre García Mouriño Demócrata.-Monárquico13º Rexedor Pablo Pérez Ballesteros Demócrata-Posibilista17º Ídem José López Amarante Independente5º Ídem Manuel Blanco Navarrete Constitucional6º Ídem José María Blanca Castro Alcalde Ramón Mosquera Montes Constitucional9º Ídem Ramiro Rueda Neira Demócrata.-Monárquico2º Ídem José Harguindey Broussain Independente7º Ídem Cleto Troncoso Pequeño8º Ídem Valeriano Pastrana Cid2º Tenente Alc. Maximino Teijeiro Fernández Demócrata.-Monárquico

Fonte: Elaboración propia a partir do AHUS. Eleccións municipais 1883.

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 38

39

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

Se ben os candidatos da Esquerda Dinástica se presentaran baixo a denominación maioritaria dedemócratas (monárquicos e posibilistas) e os do bando de Hermida facíano coa denominación deconstitucionais, houbo dous casos que aparecen incluídos pola prensa en ambos os grupos: o cate-drático de Dereito Ramiro Rueda e o industrial José Harguindey.

Unha vez desenvoltas as eleccións, onde os electores amosaran un triste papel (…), traídos y llevadostoda vez que ninguna cosa política ni económica ha sido el civil de la lucha46, constituíuse un verdadei-ro “concello de notables” que á súa vez viñan representar a ciencia, coa elección de cinco catedráticosda Universidade (Maximino Teijeiro e Gerardo Jeremías de Medicina, Ramiro Rueda e Cleto Troncoso deDereito, Cecilio Neira de Farmacia e José López Amarante e Modesto Fernández Pereiro catedráticos deInstituto), catro avogados (Felipe G. de la Peña, Mosquera Montes, Bernardo A. Portela Pérez e PabloPérez Ballesteros) e un farmacéutico, Manuel Blanco Navarrete. A curia aparecía representada por dousprocuradores (J. Pensado Mosquera e Valeriano Pastrana Cid) e a propiedade por tres membros(Manuel Herrero, Silvestre García Mouriño e Francisco Vila); o comercio contaba con outros tres repre-sentantes (Norberto Calle, José María Blanca e Manuel Casas Chico), a industria con dous (JoséHarguindey como fabricante de curtidos e Fernando Cardalda como fariñeiro e produtor de pan) e asartes tamén tiñan unha singular representación co mestre de obras Pedro Gamallo.

Todos estes notables con prestixio e poder económico van ser dos mellores representantes do mon-terismo dende agora e Montero contaba co seu apoio e amizade na súa reincorporación á políticacomo deputado por acumulación. Indicar tamén que xa neste tempo, en concreto durante o ano1884, Gerardo Jeremías Devesa, o sobriño do prócer, acada temporalmente a presidencia da alcaldíaunha vez que Mosquera de Montes foi inhabilitado por un tempo de 50 días por prohibir a asisten-cia do concelleiro Modesto Fernández Pereiro, pendente dun proceso de incapacidade para o cargo,antes de terse unha sentencia firme; Mosquera fora substituído polo independente López Amarante,pero o pasamento repentino deste levou a alcaldía a Jeremías Devesa.

1885

Tras a caída dos liberais baixo a presidencia de Posada Herrera en xaneiro de 1884 os canovistas pasa-ran a formar Goberno ata novembro deste ano 1885; será agora a quenda dos conservadores á horade orquestrar as eleccións a escala municipal.

En Santiago ademais dos independentes aparecían tres corporacións: conservadores, esquerdistas econstitucionais. As dúas últimas foron as agrupacións que a escala estatal se vencellaron para cons-tituír o Partido Fusionista. Porén, para o caso de Santiago este pacto non se seguiu.

Durante estes comicios a discordia entre as dúas opcións liberais foi grande e isto levou á formacióndunha coalición entre os membros da Esquerda Dinástica e os Conservadores e a sucesiva derrota dossagastinos. Constituíuse así unha “sorprendente” corporación municipal encabezada por un conser-vador, José Vázquez Quirós, e dominada por esquerdistas. Toda esta tensión e rivalidades enfronta-das viña ser a consecuencia dos cambios que se comezaban a dar a escala local coa cada vez maiorinfluencia da figura política de Montero Ríos, que practicamente eliminara a competencia que llefacía entre os liberais a figura de Benito Hermida. Foi así como os intereses dos partidos Conservadore Esquerda Dinástica se aliaron na corporación para anular un rival común, ao tempo que sentenciaque en Compostela non chegase a ter éxito un comité fusionista como estaba a acontecer no restodo estado. O pragmatismo e oportunismo político foron unha das características xerais daRestauración.


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 39

Para sorpresa nosa, mesmo o xornal local e monterista Gaceta de Galicia lamentaba esta coalición epasaba a defender a coalición dos constitucionais fronte á chamada candidatura popular ou zurdo-con-servadora47, ao tempo que condenaba que os partidarios de Montero pasasen a ser un instrumento delos conservadores48; non se percata de que a realidade era á inversa.

A candidatura zurdo-conservadora foi a gañadora dos comicios con ampla maioría. A coalición repu-blicana-fusionista, na oposición, estaba representada por personaxes recoñecidos e con prestixio naUniversidade, caso de Esteban Quet, César Armesto e o mesmo director da Gaceta de Galicia, ManuelBibiano Fernández. O fraude e a manipulación electoral destes comicios foi evidente dende o primei-ro momento e un episodio que o demostra fielmente é o feito de que se fixese un reparto indiscrimi-nado de cédulas electorais entre os empregados do concello fronte a outros contribuíntes que se que-daban sen o dereito ao voto que en principio lles correspondería49.

A escala municipal dende este momento prepárase tamén o camiño cara á secretaría do concellodoutro sobriño de Montero: Manuel Losada foi substituído por Evaristo Louzao e este por JoséRodríguez Montero, que detentará este significativo cargo ata a fin da Restauración.

Entre as xornadas dos días 4 e 6 de maio desenvólvense as eleccións, cun total de 1.441 electores e1.100 votantes, unha abstención do 23,6% (participación do 76,4%).

40

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA


48 Ibidem.


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 40

41

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO VIII: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGO TRAS AS ELECCIÓNS DE 1885



1º Proc. Síndaco Modesto Fernández Pereiro* Independente

Alcalde José Vázquez Quirós* Conservador

Bernardo A. Portela* Demócrata-Monárquico

Alejandro Bermúdez* Independente

José V. Lorenzo* Republ.-Gobernamental

Agustín Cerqueiro* Conservador

Manuel Valenciano* Demócrata-Monárquico

5º Tenente Alc. Ramón de Andrés García López* Independente

Joaquín Pensado Mosquera Demócrata-Monárquico

Daniel Rey*

Manuel Fuentes Independente

Interventor Dámaso Sáinz* Demócrata-Monárquico

Felipe Romero Donallo*

2º Proc. Síndaco Sandalio González Blanco* Independente

1º Tenente Alc. Santiago de Andrés Moreno* Demócrata-Monárquico



2º Tenente Alc. Maximino Teijeiro Demócrata-Monárquico

3º Ídem Cleto Troncoso Independente

4º Ídem Cecilio Neyra

José Harquindey

Manuel Blanco Navarrete Constitucionalista

José María Blanca

Ramón Mosquera Montes

Valeriano Pastrana Cid

Pablo Pérez Ballesteros Demócrata-Posibilista

* Coalición zurdo-conservadora


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 41

1887

A finais de novembro de 1885 comezara o Goberno longo de Sagasta, que se prolonga ata xullo de1890. Os liberais van facilitar a difusión e consolidación do monterismo.

A partir das eleccións municipais de 1887 o monterismo xa se consolida e os comicios municipaispasan a ser procesos calmados e case sen comentarios merecedores de crítica nos xornais. A únicacandidatura sobresaínte para o caso destas eleccións foi a encabezada polo propietario e descenden-te de fidalgos Ramón Sanjurjo Pardiñas, o primeiro Marqués de Casa Pardiñas, un dos máximos repre-sentantes do monterismo en Santiago dende este momento e que detentará a presidencia do con-cello entre 1887-1891 e entre 1895-1905. Os dous mandatos que permanecen no medio destas dúasetapas, entre 1891-1895, o alcalde de Santiago foi outro recoñecido monterista e íntimo da familiaMontero, o catedrático de Dereito e futuro senador pola provincia de Pontevedra Cleto TroncosoPequeño; nestes anos aparece tamén na escena política o segundo marqués de Casa Pardiñas, fillodo primeiro, Ramón Sanjurjo Neira.

Volvendo á narración das eleccións de 1887, diciamos que a única candidatura que destacaba nestescomicios foi a encabezada por Ramón Sanjurjo Pardiñas e na que curiosamente se integran unhamestura de denominacións políticas que van dende o tradicionalismo, con Francisco Carnero López,ata as tendencias republicanas, representadas por José María Veiga. Por primeira vez aparece a deno-minación de Candidatura monterista e en referencia a esta coalición; tal combinación de ideoloxíatiña como pretensión derradeira o asentamento da plataforma monterista, que dende facía un tempoiniciara a súa expansión na política local e entre o colectivo de docentes e catedráticos daUniversidade e dos órganos de goberno da institución. O oportunismo foi válido sen distinción nin-gunha; a única pretensión era a de consolidar o poder.

Desta candidatura dicíase que tería moitas posibilidades no futuro inmediato da cidade e curiosamen-te todos os elixidos de novo nestas eleccións formaban parte dela. O monterismo venceu en bloque.

Os comicios municipais desenvólvense nesta ocasión entre os días 1 e 4 de maio, cun total de 1.451electores e 1.239 votantes, polo que se deu nesta ocasión unha máis que sorprendente participacióndo 83,39% (abstención do 14,61%). Os monteristas levaron o fraude e a manipulación electoral ataextremos que nunca antes se deran na cidade. As actas electorais indican ademais que todas as mesase candidaturas eran adictas.

42

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 42

43

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO IX: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGO TRAS AS ELECCIÓNS DE 1887



2º Tenente Alc. Felipe Romero Donallo Demócrata-Monárquico

3º Ídem Ramón de Andrés García Independente

4º Ídem Sandalio González Blanco

1º Proc. Síndaco José Vázquez Quirós Conservador

Concelleiro Agustín Cerqueiro

Manuel Valenciano Demócrata-Monárquico

Joaquín Pensado Mosquera

Dámaso Sáinz

Manuel Fuentes Independente

Modesto Fernández Pereiro

Alejandro Bermúdez



Alcalde Ramón Sanjurjo Pardiñas * Fusionista

1º Tenente Alc. Manuel Piñeiro Herba*

Concelleiro José Iglesias Vidueiro* Conservador

Francisco Carnero López* Tradicionalista

Luciano Sánchez Miramontes* Fusionista

Timoteo Sánchez Freire* Independente

Ángel Sanmillán Carneros* Posibilista

5º Tenente Alc. Ángel Martínez de la Riva* Conservador

Concelleiro Manuel Casas Chico*

Enrique Ferreiro Abente*

Joaquín Martínez García*

José María Veiga* Republicano

2º Proc. Síndaco Francisco García Reboredo* Conservador

* Candidatura monterista.

Fonte: Elaboración a partir do AHUS. Eleccións municipais 1887.

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 43

1889

Os comicios de 1889 viñeron definir a cidade de Santiago como o bastión monterista por excelencia.Na prensa local tal situación déixase ver pola escasa referencia ás eleccións.

O día 24 de xullo Montero e a súa familia chegan a Santiago dende Madrid, dispostos a pasar o perí-odo estival na súa residencia de Lourizán. En Compostela hospédanse na casa do reitor, o monteris-ta Gerardo Jeremías y Devesa (1888-1890), ata que se celebra o banquete popular pola honra do pró-cer proxectado para o día 29. A esta celebración acudiron un total de 124 comensais representantesde todas las clases de la sociedad50 e nel pronunciou unhas verbas de agradecemento pola súa “pro-tección” o alcalde Sanjurjo Pardiñas; Montero respondeu cun pequeno discurso para agradecertamén el todas as atencións e obsequios do que era obxecto.

Un mes despois Montero continuaba a súa estancia en Lourizán e alí recibe a visita de Salvador Pargae Timoteo Sánchez Freire, dous propietarios e monteristas recoñecidos da cidade, que lle foran decla-rar a súa adhesión de cara ás eleccións municipais51. Deles só sairá elixido o segundo.

O día 10 de novembro, xusto antes da campaña electoral, aparece un artigo de partidarios do mon-terismo para transmitirlle a través do alcalde a súa adhesión con motivo da celebración das elecciónsmunicipais. Entre os asinantes do documento atopamos nomes moi recoñecidos e identificados comundo industrial e comercial da cidade e co mundo académico: Maximino Teijeiro, Santiago Moreno,Manuel Valenciano, Antonio Otero, Salvador Parga, Luciano Sánchez, Valeriano Pastrana, ManuelFuentes, Alejandro Bermúdez, Sandalio González, Joaquín Díaz de Rábago, Manuel Piñeiro, RamiroRueda, Pedro Pais Lapido, Tomás Acosta, Manuel Casas Chico, Ramón de Andrés García, DámasoSáinz, José María Blanca e mesmo antigos conservadores como Manuel Losada, secretario do conce-llo durante o Goberno conservador dos primeiros anos da Restauración, e antigos hermidistas comoNorberto Calle. Vemos, polo tanto, que aparecen moitos dos membros que pasaran a detentar oGoberno municipal durante os últimos anos e definidos xa de condición monterista, personaxes cuxaorixe do “poder” se relacionaba cos sectores industriais e comerciais, co exercicio de profesión libe-rais e por seren membros docentes e do corpo gobernativo da Universidade Literaria de Santiagosobre todo, aínda que tamén por contar cun prestixio social asociado ao poder que lles viña de her-danza familiar, caso de Joaquín Rábago. Xunto a este numeroso grupo, anúncianse tamén novosmembros da corporación monterista que acadarán liderado nos próximos anos, caso de FelipeRomero Donalle ou Lucas de la Riva.

O concello durante a década dos noventa estará baixo poder absoluto da “plataforma política”de Montero.

Para o caso particular destes comicios existía a diferenza con respecto aos anteriores de que o conce-llo fora dividido en 6 colexios, e non en 3 como acontecera ata o de agora. Unha Real Orde que setomara a partir da infracción del artículo 37 de la ley Municipal, observada en varios expedientes remi-tidos a este Ministerio en virtud de recursos de alzada interpuestos con motivo de las elecciones muni-cipales, ha dado lugar a la declaración de nulidad las verificadas en algunos pueblos importantes. Foiasí como se establecía que os termos municipais de España fosen divididos nos colexios electorais queo concello considerase convenientes, sempre que fose menor que o número de alcaldes e tenentes, aexcepción dos pobos que non superasen os 800 veciños, onde se continuaba cunha soa mesa52. TalR.O. non vén máis que indicar que o fraude electoral era unha realidade estendida, estaba “institucio-nalizado”. Santiago remataba así dividida en seis colexios electorais, cada un con dous concelleiros.

44

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

50 La Voz de Galicia, 30.07.1889.


52 BOP A Coruña, 05.11.1888.

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 44

45

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

O día 29 de novembro, en vésperas da xornada electoral, a Gaceta de Galicia publica a candidaturada Coalición monterista, coñecida tamén pola Comisión nombrada en el Teatro xa que fora aquí ondese deran a coñecer publicamente, cunha maioría de monteristas. Todos os membros desta foron eli-xidos para a nova corporación. Fronte a esta, publícase tamén a candidatura de oposición que pre-sentaban o catedrático de Medicina e futuro reitor da Universidade Francisco Romero Blanco, despoismonterista, e Manuel Castro Calviño, unha candidatura Demócrata-posibilista que non acadou nin-gunha elección. O único electo que non pertencía á candidatura “oficial” ou monterista foi o rexio-nalista Alfredo Brañas.

Dun total de 1.593 electores exerceron o dereito do sufraxio 949, dándose unha abstención do40,42% (participación do 60,58%).

Outros cambios representativos con respecto ás eleccións anteriores foron por exemplo que dendeagora o cargo de alcalde pasa a ser elixido por votación da corporación, non por nomeamento gober-namental; fíxose baixo a presidencia do alcalde interino Ramón Sanjurjo Pardiñas que volve a saír eli-xido presidente da corporación53. Muda tamén o secretario e inicia o longo mandato como Secretariodo Concello de Compostela de Jesús Rodríguez Montero; foi nomeado oficialmente o 30 de setem-bro de 1889 polo alcalde Ramón Sanjurjo54.

Nesta ocasión as actas non recollen a filiación política dos novos membros da comisión pero poderia-mos definila monterista xa que a excepción de Alfredo Brañas todos os electos formaban parte daComisión del Teatro; aparecen novos representantes do monterismo como o comerciante e propieta-rio Adolfo Peña Rofignac.

53 Sesión inaugural na nova agrupación e votación do alcalde. AHUS. Eleccións 1889. Acta da sesión do 04.01.1890.

54 AHUS. Eleccións municipais 1889. Caixa C. Documento 12.

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 45

46

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO X: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGOTRAS AS ELECCIÓNS DE 1889



Alcalde Ramón Sanjurjo Pardiñas Fusionista

1º Tenente Timoteo Sánchez Freire Independente

3º Ídem Enrique Ferreiro Abente Conservador

2º Proc. Síndaco Manuel Casas Chico

Concelleiro Manuel Piñeiro Herba Fusionista

Luciano Sánchez Miramontes

José María Veiga Republicano

Francisco Carnero López Tradicionalista

Ángel Sanmillán Carneros Posibilista

Ángel Martínez de la Riva Conservador

José Iglesias VidueiroJoaquín Martínez García



1º Proc. Síndaco Joaquín Varela Tojo Monterista

5º Tenente Juan Lojo Batalla

2º Ídem Adolfo Peña Roffignac

4º Ídem Lucas de la Riva

Concelleiro Rafael Salgado Rodríguez

Pedro Pena Gamallo

Norverto Calle García

Ramón Gil Villanueva

Miguel Lorenzo Fernández

José García Mouriño

Bernardo Santaló Huarte

Alfredo Brañas Méndez

Fonte: Elaboración propia a partir do AHUS. Eleccións municipais 1889

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 46

47

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

Para dar unha visión dos niveis de participación nas eleccións en Compostela e a condición do con-cello entre 1877 e 1889 lembramos as cifras recollidas ó longo desta etapa.

CADRO XI: DATOS EXTRAÍDOS DA DOCUMENTACIÓN ORIXINAL SOBRE OS ELECTORES EVOTANTES NOS COMICIOS MUNICIPAIS EN SANTIAGO ENTRE 1877 E 1889

1877 1879 1881 1883 1885 1887 1889

ELECTORES 1.419 1.334 1.126 1.367 1.441 1.451 1.593

VOTANTES 1.179 1.063 656 1.022 1.100 1.239 949

Participación 83,08% 79,60% 58,30% 74,80% 76,40% 83,39% 60,58%

Abstención 16,92% 20,40% 41,70% 25,20% 23,60% 14,61% 40,42%


Para facer un balance xeral das eleccións electorais da cidade de Santiago entre 1877 e 1889, un totalde sete convocatorias, poderiamos dicir que o réxime local da Restauración reflítese moi ben para ocaso concreto da cidade de Santiago, onde se debuxan institucións moi controladas a partir das flu-tuacións electorais que requiría o quenda pacífica; os alcaldes elixidos viñeron a representar a tenden-cia do goberno do momento, a excepción das eleccións de 1881, cando sae elixido o independenteGutiérrez de la Peña, pero que encabezaba unha candidatura de constitucionais. Porén, esta tenden-cia comeza a mudar dende o ano 1887, cando con Eugenio Montero como deputado polo distritodende o ano anterior e con Ramón Sanjurjo Pardiñas ao fronte do concello o monterismo consolidao seu dominio na cidade.

Poderiamos porén facer unha división por etapas desta primeira parte das eleccións municipais duran-te a Restauración:

1. Entre o ano 1875 e 1879 foi un espazo dominado polos conservadores, os instigadores últi-mos do réxime, e onde se falaba de candidaturas ministeriais e de oposición, segundo a prensado momento. Aparecen tamén aquí personaxes como Gutiérrez de la Peña que se desmarcarándespois desta tendencia.

2. Eleccións acontecidas entre 1881 e 1885. Dende o ano 81 entra na corporación o que se pasa-ra a chamar o Comité Electoral Popular, encabezado por Gutiérrez da Peña como independentepero constituída despois por liberais que se definían constitucionais e algún independente.Nestas eleccións de 1881 aparecen unidos os bandos liberais que se ían enfrontar no futuro. Amáxima tensión desta división desenvólvese durante as eleccións de 1883 onde os sagastinosconstitucionais que apoiaban a candidatura de Hermida se opoñen aos monteristas da EsquerdaDinástica. O triunfo parcial dos primeiros xustificaríase polo feito da conxuntura política domomento, con Sagasta ao fronte do goberno, pero nos comicios seguintes, en 1885, quedouclaro que o “feudo caciquil” de Santiago era de condición monterista. Para isto, estes chegaronmesmo a presentarse en coalición cos conservadores, dando lugar á candidatura zurdo-conser-vadora. Todo servía con tal de consolidar o poder.

m05_220507 22/5/07 11:47 Página 47

3. A partir dos comicios de 1887 o dominio dos monteristas está consolidado. A vida política aescala local acada unha “tranquilidade” á sombra do prócer e da súa rede caciquil formada cosmaiores representantes da industria, a economía e o mundo académico da cidade, moitos delesiniciados na política coa condición de independentes, aínda que dende a ideoloxía liberal a maio-ría, e que atoparon no monterismo tanto proxección persoal como “protección” para a cidadee a Universidade.

4. O dominio monterista na cidade: 1891-1905

Durante os comicios municipais que se desenvolven entre 1891 e 1905 transcorren os anos de domi-nio monterista no concello. A sucesión de alcaldes e corporacións monteristas fixeron case imposiblea viabilidade doutra tendencia dentro da corporación.

1891

Nesta ocasión e seguindo a nova normativa55, o concello pasa a ser dividido en 5 distritos que á súavez se subdividían en 8 subseccións.

O período electoral comeza o día 25 de abril coa publicación no boletín oficial da provincia da con-vocatoria que establece a xornada do día 10 de maio para o desenvolvemento dos comicios; conta-bilizáronse un total de 3.651 electores e exerceron o voto 2.508, proclamándose unha abstención do31,4% (participación: 68,6%). Este incremento nas porcentaxes débese á aplicación da Lei de sufra-xio universal masculino reinstaurado polo goberno de Sagasta en 1890.

O feito de que foran uns comicios artellados polos conservadores, no poder dende xullo de 1890baixo a xefatura de novo de Cánovas, xustifica o feiro de que o monterismo non ten o predominioque acadara nos comicios inmediatamente anteriores, pero os resultados destas eleccións municipaiscontinúan a darlle o triunfo.

O día 4 de setembro presentáronse tres candidaturas: a liberal, a conservadora e a católica, dándoseo caso de que había algúns membros que se presentaban polas dúas últimas candidaturas, comoforon Santos Maté e Antonio Cimadevila, que aparecen tanto na lista dos conservadores como nados católicos56. A candidatura que chamaban liberal estaba representada por monteristas recoñecidosda cidade que acadaran representación municipal na etapa anterior, entre 1885-1889, e novos mem-bros que se incorporan dende agora a esta agrupación. Notables vencellados aos sectores industriaise do comercio como Bernardo Santaló, Santiago de A. Moreno, Manuel Chicharro, ValerianoPastrana e José Harguindey e representantes de profesións liberais e membros da Universidade comoCleto Troncoso e Ramón Gil Villanueva.

Na renovación destes comicios só repiten seis concelleiros do Goberno anterior porque causáranseoutras tantas baixas: Alfredo Brañas, Adolfo Peña Rofignac, Manuel Lorenzo Fernández, Juan LojoBatalla, Joaquín Varela Tojo e Rafael Salgado Rodríguez.

48

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

55 Real decreto de adaptación á Lei do sufraxio do 05.10.1890.


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 48

49

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

O día 11 de maio a Gaceta de Galicia publica un artigo na portada baixo o título “Vencimos porqueera justo”, unha crítica ao Goberno dos conservadores e á política de Linares Rivas, deputado polaCoruña (1879 e 1901).

Segundo o xornal, la agrupación fusionista que en esta ciudad tan dignamente preside el Excmo Sr.D. Eugenio Montero Ríos, es la única que puede imperar sobre todas las que se oponen a su paso, eremata sentenciando que el acta de las elecciones municipales hace las veces de esquela fúnebre paralos conservadores57. Iníciase tamén na vida política o segundo marqués de Casa Pardiñas, RamónSanjurjo Neira, fillo do primeiro, pero non tivo porén a proxección do pai, que dende agora vai dei-xar a presidencia do concello no segundo alcalde monterista, o civista e catedrático da Universidadee futuro senador pola provincia de Pontevedra Cleto Troncoso.

Con respecto á condición política dos membros da nova corporación, non aparece especificada enverdade pero na acta de proclamación do 1º de xullo de 1891 todos os compoñentes desta levanacompañada a letra “C”, tanto os que renovan o cargo, os elixidos como monteristas nas elecciónsde 1889, como os que saen elixidos. Deducimos que esta letra significaría “constitucional”, sendotodos adictos.


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 49

50

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO XII: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGO TRAS AS ELECCIÓNS DE 1891


CARGO NOME COR POLÍTICA (¿?)

2º Tenente Alc. Lucas de la Riva CRexedor Ramón Gil Villanueva

Norberto CalleJosé García MouriñoBernardo SantalóPedro Pena Gamallo


CARGO NOME COR POLÍTICA (¿?)

Alcalde Cleto Troncoso Pequeño C1º Tenente Al. Santiago de Andrés Moreno3º Tenente Al. Ramón Sanjurjo Neira4º Tenente Al. Ángel Sanmillán Carneros5º Ídem Luciano Sánchez Miramontes1º Síndaco Emilio Méndez Brandón2º Ídem Manuel Casas ChicoRexedor José Harguindey

Valeriano PastranaJosé María FerroFelipe Gutiérrez de la PeñaBernardo A. Portela PérezCésar Armesto PortalManuel Chicharro BisiVicente Taboada CastroGregorio VeigaJosé Tarrío GarcíaMiguel Lorenzo Ferrer


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 50

51

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

1893

As eleccións do ano 1893 viñeron significar o dominio total do monterismo na cidade de Santiago.O 17 de novembro desenvólvese unha reunión electoral no Teatro para debater sobre a candidaturade concelleiros que se ía votar o 19 dese mesmo mes, é dicir, a dous días dos comicios, o que nosdá a idea da ausencia de campañas electorais durante a Restauración. Ao remate da dita reunióndecidiuse formar unha candidatura única, unha candidatura monterista na que se incluían nomes detodas as condicións, incluso conservadores como José Varela López de Limia e Manuel López y López,pero na que aparecían tamén os monteristas representativos do concello: Salvador Parga, Santiagode Andrés Moreno, Felipe Romero Donallo, Antonio Rábago e Manuel Valenciano58.

As eleccións teñen lugar o día 19 cun total de 3.299 electores, participando nas mesmas 1.060, dán-dose polo tanto unha abstención do 67,87% (participación do 32,14%). O escrutinio xeral desenvol-veuse na xornada do 23 de novembro e a candidatura que se presentara sen oposición venceu conampla maioría. Cleto Troncoso renova como alcalde monterista. Aínda que non temos especificadonin os cargos de cada membro nin a condición política, sabemos que os elixidos se presentaran comomonteristas e que os membros que aparecen da anterior corporación tiñan asignada a inicial “C”;eran todos liberais, que en Compostela viña significar ser monterista.


m05_220507 22/5/07 11:47 Página 51

CADRO XIII: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGO TRAS AS ELECCIÓNS DE 1893



Alcalde Cleto Troncoso Pequeño CBernardo SantalóPedro Pena GamalloJosé García MouriñoÁngel Sanmillán CarnerosJosé HarquindeyJosé María FerroFelipe Gutiérrez de la PeñaEmilio Méndez BrandónGregorio VeigaJosé Tarrío GarcíaMiguel Lorenzo Fernández



José Varela López de Limia MonteristaVentura Villar Vázquez Antonio Nóvoa López Joaquín Otero MariñoRaimundo González IglesiasManuel López y LópezFrancisco García MartínezPedro Rovira CarreróLuis Fernández GarridoFrancisco G. Pico CaldeiroManuel Pol VidalJosé Luengo Pérez

52

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

Fonte: Elaboración propia a partir do AHUS. Eleccións municipais 1893 e Gaceta de Galicia, 18.11.1893.

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 52

53

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

1895

Unha cuestión importante sobre estas elección é o feito de que a documentación que se atopa estáincompleta e sobre todo moi deteriorada, igual que acontecía para as eleccións de 1893.Intentaremos reconstruír aqueles datos que logramos recuperar.

Comezaremos dicindo que o 1º de agosto de 1894 fora constituído en Santiago o Partido Liberal.Contaba con catro presidentes honorarios: Sagasta, Montero Ríos, García Prieto e Maximino Teijeiro.O presidente efectivo era o marqués de Casa Pardiñas e os vicepresidentes Julián Obaya e ManuelValenciano; os vocais: Salvador Parga, Felipe Romero Donallo, Santiago de Andrés Moreno e AntonioDíaz de Rábago; os vocais electos eran Sandalio Blanco, Bernardo Santaló, Manuel Casas Chico,Antonio Nóvoa, Francisco Piñeiro Pérez, Paulino Otero Vázquez e Manuel Fuentes; como secretarios:Casimiro Torre, Mariano Fernández Tafall, Maximino Rodríguez e Miguel Gil Casares59. A elite com-postelá e os “amigos políticos” de Montero pasaban a ser nomeados os representantes do monte-rismo en Compostela.

Estes comicios foron desenvoltos de novo baixo o goberno dos conservadores que detentaban opoder dende marzo deste mesmo ano, o que fixo aumentar a tensión e loita a escala electoral nacidade. Aínda así, os conservadores eran moi conscientes do poder e dominio que tiñan os liberaispolo que pretenderon chegar a un pacto para acadar a representación de catro concellerías, cuestiónque os monteristas non aceptaron. Ante tal desaire, os conservadores inician unha campaña electo-ral seria. Falouse tamén dunha candidatura independente, a Candidatura popular, composta por per-soas de todos os partidos que reunían condiciones de moralidad y administración, candidatura quedeu un meeting o 9 de maio e que estivo moi concorrido. Neste grupo entraban independentes comoAlonso, Cernadas e Meleiro e o seu programa ían sobre todo en defensa da clase obreira60. Eclosiananaquí os novos grupos sociais que comezan a demandar o seu protagonismo nos sistemas de gober-no e decisión pública. Anúncianse, polo tanto, os novos tempos.

A comisión electoral dos liberais fora xa nomeada o día 26 de abril e atopábase composta por unhamaioría de “grandes electores” monteristas: marqués de Casa Pardiñas, que volve ao Goberno comoalcalde e manterase no cargo ata 1905, intre no que pasa a ser substituído polo catedrático deDereito e reitor da Universidade entre 1920-21 Lino Torre, Manuel Valenciano, Antonio Díaz deRábago, Casimiro Torre, Luciano Sánchez Miramontes, Pedro Pena Gamallo e Modesto FernándezPereiro, pero nela tamén aparecen membros que procedían do grupo conservador, caso de ManuelCasas Chico e Manuel Pol61. O día 9 de maio a dita comisión mantén unha reunión para facer públi-ca a candidatura liberal que se presentaba ás eleccións do concello: Modesto Fernández Pereiro, JoséV. Lorenzo, Eduardo Vassallo Rosselló, José Cimadevila Iglesias, Francisco Piñeiro Pérez, Francisco delRío Otero, Manuel Mato y Mato, Casimiro Torre Sánchez, Antonio Eleuterio Blanco Rey, MauricioAstola de Andrés, José Rivero de Aguiar, Manuel Fuentes e o marqués de Casa Pardiñas. Saíron elixi-dos un total de 9 dos 12 membros que se votaban para a renovación bienal.

As eleccións tiveron lugar o domingo 12 de maio de 1895 e desenvólvense baixo unha importante“animación” que non viña máis que a indicar a loita que se establecera entre os dous partidos quedisputaban as concellerías. Aparte de las indispensables disputas entre los caciquillos pequeños, y aúnalguna que otra explicación entre los grandes caciques, no hubo que lamentar discrepancias, (…); yconste que ninguno de los dos bandos tiene que echarse en cara nada al otro62.



61 Ibidem.


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 53

Descoñecemos aquí os datos do número de electores e de votantes, non se conserva na documenta-ción, así como tampouco sabemos os cargos que desenvolveron na corporación. O escrutinio xeraldesenvolveuse o día 16 de maio e foi proclamado para alcalde o marqués de casa Pardiñas, que vol-vía á presidencia do concello despois das dúas presidencias de Cleto Troncoso, entre 1891 e 1895.

O dominio dos liberais continuaba, independentemente da quenda e do Goberno central. Perotamén é certo que nos momentos nos que se atopaban os conservadores no poder os monteristastiñan que facer unha verdadeira campaña electoral, en comparación cos comicios anteriores.Segundo a opinión da Gaceta de Galicia, el partido liberal que hace quince días hallábase adormeci-do, hasta ayer en la indiferencia, distanciados sus jefes (…) háyase hoy tan compacto y tan potentecomo en las dos anteriores luchas, que cree segura la victoria de su candidatura cerrada, aspirandoa llevar al palacio de Rajoy (…)63.

54

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 54

55

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO XIV: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGOTRAS AS ELECCIÓNS DE 1895



José Varela López de Limia MonteristaAntonio Nóvoa LópezJoaquín Otero MariñoLuis Fernández GarridoFrancisco García Martínez Pedro RoviraVentura Villar VázquezJosé LuengoManuel Pol VidalReimundo GonzálezManuel López y López



Alcalde Ramón Sanjurjo Pardiñas LiberalFrancisco Piñeiro PérezModesto Fernández PereiroCasimiro Torre SánchezMauricio Estola de AndrésManuel Fuentes RodríguezJosé V. LorenzoEduardo Vassallo RossellóJosé Rivero de AguiarBartolomé Román Pereiro ConservadorJesús López Allende José González Salgado


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 55

1897

Continuaban os conservadores no poder, agora coa xefatura de Marcelo Azcárraga, pero xa estabanás portas os liberais.

O 1 de maio a Gaceta de Galicia publica na portada un artigo no que lamenta la indiferencia con quela generalidad de la gente mira (…) este importantísimo período de la vida material de los pueblo, enalusión ás eleccións municipais.

En Compostela os liberais agrupáranse baixo a figura de Montero formando unha numerosa coali-ción de membros pertencentes aos sectores industriais e comerciais da cidade por unha banda e aintegrantes dos corpos docentes e de goberno da Universidade pola outra, xente con poder, dendeunha visión ampla da verba, e recoñecemento social. Tal agrupación mantivera con independencia asúa influencia na localidade e isto levara a unha grande dexeneración do sistema. Os desacertos dunse os desaires cos conservadores doutros, xunto co carácter de persoal exclusivismo que se lle deradende entón a todas as cuestións municipais, fora “dexenerando” a corporación monterista e che-gados ao ano 1897 veuse que a situación debía mudar; de non ser así poderían chegar a perder odominio ante os conservadores. De feito, e segundo anuncia a Gaceta de Galicia, a derrota xa teríaacontecido de non ser pola solicitude de protección que o mesmo Montero lle fixera a Cánovas delCastillo e despois chegando a un acordo co deputado Linares Rivas, co fin de que Santiago seguisea ser fidatario suyo (sic)64.. Porén, non temos constancia de que tales pactos se chegasen a estable-cer, aínda que tampouco sería moi arriscado pensar que foran certos, entrando totalmente na tóni-ca xeral da política de pactos e convenios nun senso amplo entre as diferentes agrupacións políticasque se desenvolven durante a Restauración.

Todo isto leva a pensar que as loitas anteriores serían substituídas dende agora por unha cordial con-vivencia entre liberais e conservadores no sucesivo; continuando a influencia de Montero e dos seus“amigos” na localidade, pasan dende este momento a compartir cos conservadores e outros grupos,como os independentes, a representación municipal. A Gaceta de Galicia facía un chamamento aoselectores para que exercesen o dereito ao voto, o único xeito de acadar a verdadeira liberdade, e faiunha exposición moi sincera sobre a administración dos concellos: no debe ser patrimonio exclusivode ninguna agrupación (tal e como acontecera co monterismo nos derradeiros anos en Compostela),(…) conviene que en su seno haya representación de todas65.

Foi así como a partir deste momento vemos concelleiros conservadores ou non-monteristas. A xorna-da electoral aconteceu o 9 de maio e o escrutinio xeral e a formación da nova corporación tivo lugaro 1º de xullo. Aínda que dispoñemos do número de electores, 3.861, descoñecemos o número exac-to dos que exerceron o dereito ao voto. Porén, se sumamos os votos que aparecen para cada un dosconcelleiros electos dannos un total de 4.832, máis que o número de electores; non hai dúbida deque o fraude e a falsificación das actas seguía a continuar. A maiores, o monterismo seguía a domi-nar na corporación municipal santiaguesa.

56

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA


65 Ibidem.

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 56

57

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO XV: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGO TRAS AS ELECCIÓNS DE 1897



Alcalde Ramón Sanjurjo Pardiñas Liberal3º Tenente Alc. Casimiro Torre Sánchez5º Tenente Alc. Manuel Fuentes RodríguezConcelleiro Eduardo Vassallo Rosselló

Mauricio Estola de Andrés Francisco Piñeiro Pérez José Rivero de Aguiar

Concelleiro José González Salgado ConservadorJesús López AllendeBartolomé Román Pereiro



Proc. Síndaco Luciano Sánchez Miramontes LiberalConcelleiro Paulino Otero Vázquez2º Tenente Alc. Eduardo Vilariño Magdalena1º Tenente Alc. Modesto Fernández Pereiro4º Tenente Alc. Manuel Casas ChicoConcelleiro Pedro Pena Gamallo

José Carnero FuentesConcelleiro José V. Lorenzo

Felipe Amenedo ReboredoJosé Neira VillaamilFrancisco del Río Otero José de la Encina Durán ConservadorGregorio Varela López de LimiaManuel Andrade Núñez

Fonte: Elaboración propia a partir do AHUS. Eleccións municipais 1897 e Gaceta de Galicia, 11.05.1997.

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 57

1899

Estas eleccións continúan a ser desenvoltas baixo goberno conservador, neste caso o de Silvela, queviñera formar Goberno por primeira vez substituíndo os sagastinos a comezos de marzo. Nestes comi-cios continúase co pacto entre monteristas e conservadores iniciado nos comicios anteriores e fórma-se así unha “sorprendente” candidatura montero-silvelista composta por 5 liberais, 3 independentese 4 conservadores66. O oportunismo acada aquí o máximo desenvolvemento. Aínda que os liberais deMontero seguen a detentar o poder a nivel local, sendo alcalde un dos máis recoñecidos monteris-tas, o marqués de Casa Pardiñas, o dominio absoluto dos anos precedentes xa non se acada; é pre-ciso dar cabida a outras agrupacións.

As eleccións desenvolvéronse na xornada do 14 de maio e a toma de posesión do novo gobernoaconteceu o 1º de xullo. Cun total de 3.793 electores exerceron o dereito ao voto 1.629, continuan-do unha porcentaxe de abstención elevada, o 57,06% (participación do 42,94%).

58

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 58

59

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO XVI: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGO TRAS AS ELECCIÓNS DE 1899



Alcalde Ramón Sanjurjo Pardiñas Liberal2º Tenente Alc. Casimiro Torre Sánchez5º Tenente Alc. Manuel Fuentes RodríguezProcurador Sínd. Bartolomé Román Pereiro Aroca ConservadorProcurador Sínd. Gregorio Varela López de LimiaConcelleiro Leopoldo Sánchez Álvarez Salgués Liberal

Francisco del Río OteroFrancisco Piñeiro PérezJosé Vilas Míguez IndependenteVictoriano Lalinde de la PeñaDomingo Carro BotasAntonio Novoa López SilvelistaLorenzo López de Rego LabartaJoaquín Poch Moreno



3º Tenente Alc. Luciano Sánchez Miramontes Liberal1º Tenente Alc. Eduardo Vilariño Magdalena4º Tenente Alc. Manuel Casas ChicoConcelleiro Pedro Pena Gamallo

José Carnero FuentesJosé V. Lorenzo MonteriaFelipe Amenedo ReboredoJosé Neira Villaamil IndependenteJosé de la Encina Durán ConservadorManuel Andrade Núñez


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 59

1903

Estas eleccións volven a ser desenvoltas baixo un goberno conservador, presidido por FernándezVillaverde que sucedera a Silvela en xullo deste ano. A campaña comezaba coa nova de que Monteropodería ser proclamado xefe do Partido Liberal, unha noticia que tivo moi boa acollida na cidade67.

Estes comicios tiveron un significado especial polo feito do anuncio da retirada de Ramón SanjurjoPardiñas da vida política. O mesmo marqués fora o encargado de dar a coñecer a nova a través dunhacarta que remite para ser lida na reunión electoral que tivo lugar o 24 de maio no Teatro, carta naque ademais de escusar a súa asistencia ao acto como alcalde e de amosar o seu afecto por Monteroe por García Prieto, declara a súa intención de afastarse da política despois de tantos anos. Ante talacontecemento o deputado polo distrito Manuel García Prieto viaxa a Santiago. Chega á cidade o día29 e aínda que foi recibido con grande aclamación popular, cara el e cara o seu sogro, entre as mani-festación públicas tamén se escoitaron adversarios e contrarios68. Ao longo do día 30 mantivo con-versas co marqués de Casa Pardiñas e co secretario do concello, o seu parente José RodríguezMontero, e finalmente con Felipe Romero Donallo, ex gobernador e futuro substituto de RamónSanjurjo na presidencia do concello e como máximo monteristas da cidade. Inicia así toda unha cam-paña a favor de Romero Donallo; o industrial J. Soto Álvarez publica un artigo en defensa deste can-didato: ¡Electores! Si os interesa vuestro pueblo, si queréis estar bajo la tutela como hasta aquí (refe-ríndose á de Montero) depositad vuestra confianza en el (…) Sr. Felipe Romero69.

Reiníciase así a disputa polo dominio do Goberno local entre monteristas e conservadores e os rumo-res chegaron a tal punto que o mesmo Romero Donallo publicou unha carta no xornal Gaceta deGalicia para desmentir un hipotético convenio que mediara entre o deputado García Prieto e as dúasfaccións que loitan polo poder local, ao tempo que afirmaba la promesa hecha por unos y otros [al]diputado por Santiago (…) de que la lucha sería noble por ambas partes, sin apelar á procedimien-tos que toda persona honrada rechaza70. O xornal fai un chamamento público para que os cidadánsacudisen ás urnas e solicita o voto para o grupo de Felipe Romero, que empregaba a verba rexene-ración fronte aos inimigos do progreso, que neste caso serían os conservadores.

Baixo a denominación de Candidatura popular os monteristas preséntanse ás eleccións cunha lista naque sorprende por unha banda a ausencia de Cleto Troncoso. Sabemos de feito que a este recoñeci-do personaxe da política local non lle debera agradar a elección de Romero Donallo como substitu-to do marqués de Casa Pardiñas, quizais por abrigar el a esperanza de ser o candidato; isto levounoa renunciar a presentarse nestes comicios, tal e como deixa ver nunha carta que remite ao directordo xornal Gaceta de Galicia para que a publicitara71. A outra sorpresa da candidatura foi o feito deque o marqués de Casa Pardiñas presentaba a súa candidatura polo primeiro distrito. Isto levaba amoitos partidarios de Romero Donallo a considerar que a rexeneración que vían nel non se chegaríaa cumprir. Os “faraóns” continuarían no poder.

Aínda que as conversas mantidas entre García Prieto e o marqués non transcenderan á opinión públi-ca, cabe supor que neste encontro o deputado lograra convencer ao alcalde para que seguise unbienio máis ao fronte do concello, ante o temor de que os conservadores aproveitasen a situaciónpara aumentar o seu poder a nivel local.

60

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA



69 Ibidem.



m05_220507 22/5/07 11:48 Página 60

61

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

As eleccións tiveron lugar o 8 de novembro e o escrutinio xeral foi o día 12. Contabilizáronse un totalde 3.770 electores dos que votaron 1.649, dándose polo mesmo unha participación do 43,74% (abs-tención do 56,26%). Estas cifras indican que se ben o fraude e a manipulación comezaban a diminuír,o índice de abstención seguía a ser moi alto e viría a demostrar o que estaba a acontecer no resto doestado, o desinterese por un sistema político totalmente desacreditado unha vez que inicia o século XX.Para o caso concreto de Santiago, o aumento do abstencionismo, sobre todo dende 1893, poderíaseinterpretar como que o fraude e a manipulación xa non eran precisos e a abstención non ía significartampouco un cambio xa que o dominio monterista facía imposible calquera outra variable.

O éxito da candidatura popular, definida como liberal, foi total e con referencia aos candidatos queaparecen como membros que continúan da anterior corporación vemos que hai membros que nonaparecían nas listas da corporación precedente, polo que cabe supor que son personaxes que acada-ran votos pero que non foran elixidos e que viñan agora a ocupar vacantes que foran xurdindo aolongo dos catro anos nos que non se desenvolveron comicios electorais.

A corporación monterista segue a dominar baixo a xefatura do marqués de Casa Pardiñas cun totalde 11 liberais e un “obreiro”, que supomos sería Felipe Romero Donallo72, entre os novos electos. Unpredomino monterista encabezado unha vez máis polo marqués de Casa Pardiñas, o seu sexto ederradeiro mandato como alcalde de Santiago baixo a condición de monterista. Aparecen taménnovos representantes desta “plataforma política” que vai protagonizar os seguintes anos do gober-no local, caso dos catedráticos de Dereito Lino Torre e Eduardo Vilariño e de Medicina Juan Barcia oudos propietarios Jesús Landeira e Pedro Cayón, os novos notables do monterismo que veñen substi-tuír aos que ían desaparecendo da xeración anterior.


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 61

62

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO XVII: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGOTRAS AS ELECCIÓNS DE 1903



Manuel Valenciano LalindeDámaso Sáinz LalindePedro Pena Gamallo LiberalAdrián Torreira GentónManuel Larramendi del RíoMáximo de la Riva GarcíaManuel Pereiro CaeiroCayetano García CarroAntonio Eleicegui LópezLuciano Sánchez Miramontes LiberalSegundo García de la RivaEduardo Vilariño Magdalena Liberal



Alcalde Ramón Sanjurjo Pradiñas LiberalFrancisco Pérez DomínguezLino Torre Sánchez-SomozaMiguel Bruzos CimadevilaJesús Landeira IglesiasLorenzo López de Rego LabartaFelipe Romero DonalloPedro Cayón OlivaSantiago Máiz EleizeguiJosé Martínez SeoaneCésar Fernández GarridoJuan Barcia Caballero


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 62

63

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

1905

Para estas eleccións aumenta o número de seccións ata un total de 12, divididas nos 5 distritos; foronuns comicios moi significativos porque aconteceron durante a xefatura de goberno de Montero.

O número de electores contabilizado era de 4.109, dos que exerceron o voto un total de 1.527, poloque continua a subir a abstención. Votaron o 37,16% dos electores (abstención do 62,84%). O domi-nio dos monteristas nesta ocasión, máis que ningunha outra, estaba tan asegurado que nin mesmoos xornais fan mención dos comicios.

A elección da nova corporación municipal tivo lugar o 12 de novembro de 1905 e o novo equipomunicipal e a identificación política do mesmo, tal e como aparece na documentación conservada,dan lugar á formación dun concello case que monocolor; dos 24 compoñentes do goberno existíaunha maioría de 18 liberais demócratas, un deles, Manuel Fuentes Rodríguez, aparece ademais comomonterista, 5 independentes, que viñan ser os representantes dos sectores industrias e do comercioda cidade, proclives aos moteristas dende os inicios, e un conservador. Aparece xa aquí o novo alcal-de que vén a substituír ao marqués de Casa Pardiñas, o catedrático de Dereito e futuro reitor daUniversidade Lino Torre Sánchez-Somoza; A figura de Felipe Romero Donallo non callara como can-didato. O éxito dos liberais monteristas da cidade foi absoluto, non defraudaron ao seu “protector”ao fronte do goberno.

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 63

64

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO XVIII: CORPORACIÓN MUNICIPAL DO CONCELLO DE SANTIAGOTRAS AS ELECCIÓNS DE 1905



Alcalde Lino Torre Sánchez-Somoza Liberal demócrata1º Tenente Alc. Pedro Cayón OlivaProc. Síndaco César Fernández GarridoConcelleiro Santiago Máiz Eleizegui

Miguel Bruzos CimadevilaJesús Landeira IglesiasFrancisco Pérez DomínguezLorenzo lópez de Rego Labarta IndependenteJuan Barcia Caballero



2º Tenente Alc. Ramón Armada Fernández de Heredia Conservador3º Tenente Alc. Narciso Carrero Goyabes Liberal demócrata4º Tenente Alc. Manuel Pereiro Caeiro5º Tenente Alc. Pedro Pena GamalloProc. Síndaco Dámaso Sáinz LalindeConcelleiro Manuel Fuentes Rodríguez

Ramón García SuárezManuel Garabal SánchezJosé Sócrates González Fernández José María CarreiraValentín Fondevila LópezAdrián Torreira GentónÁngel de Acosta CurrosDomingo de la Riva BlancoSalvador Cabeza León


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 64

65

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

Para facer un balance desta segunda etapa de eleccións municipais durante a Restauración, entre1891-1905, poderiamos dicir que o monterismo seguiu a dominar no goberno local da cidade a par-tir do apoio de “amigos políticos” que continuaban a ser representantes notables da cidade, ungoberno de “grandes electores” e notables que xa viñan da etapa anterior e outros novos que seincorporan ao longo destes anos pero que tamén eran personaxes con “poder”: representantes domundo industrial e comercial da cidade como Chicharro Bissi, Eduardo Vassallo Roselló e ManuelValenciano Lalinde, membros de profesións liberais, sobre todo avogados como Romero Donallo eEduardo Vilariño Magdalena e médicos como José Santaló, e representantes da Universidade: LinoTorre, Gil Villanueva e Casimiro Torre, entre outros.

Os nomes dos grupos dominantes e recoñecidos con “prestixio social” practicaron unha endogamiaque lles permitía reproducir con facilidade a súa posición, tanto a nivel comercial e dos servizos comono profesional e académico-universitario; entrelazaron os seus descendentes dando a isto unha forteconnotación interesada. Citaremos por exemplo os de Andrés Moreno, de la Riva, os Torre Sánchez-Somoza, os Harguindey e un longo etc. Entrecruzábanse intereses de función municipal con interesespersoais desenvolvidos a través de parentescos. Este tear das redes sociais de influencia mantívosedurante moitas décadas ata a derradeira etapa de actividade política de Montero. Pero as novas capassociais e grupos emerxentes que eclosionan con forza dende finais do século XIX e que demandanprotagonismo comezan tamén a ter inserción nesta trama social de parentelas; un proceso lento e quenon foi verdadeiramente perceptible ata despois de I Guerra Mundial. Levaron dende entón a que osnovos sectores económicos como os transportes, os servizos turísticos e o desenvolvemento das pro-fesións liberais gañasen protagonismo no contexto urbano.

O exemplo de Compostela non deixa de ser un de tantos dentro deste formalismo e estabilidadesociopolítica, máis aparente que real, da Restauración borbónica.

Para dar unha visión dos niveis de participación nas eleccións en Compostela e a condición do con-cello entre 1891 e 1905 lembramos as cifras recollidas ao longo desta segunda etapa de elecciónsmunicipais:

CADRO XIX: DATOS EXTRAÍDOS DA DOCUMENTACIÓN ORIXINAL SOBRE OS ELECTORESE VOTANTES NOS COMICIOS MUNICIPAIS EN SANTIAGO ENTRE 1891 E 1905

1891 1893 1895 1897 1899 1903 1905

ELECTORES 3.651 3.299 ¿? 3.861 3.793 3.770 4.109

VOTANTES 2.508 1.069 ¿? 4.832 ¿? 1.629 1.649 1.527

Participación 68,60% 32,14% ¿? ¿? 42,94% 43,74% 37,16%

Abstención 31,40% 67,87% ¿? ¿? 57,06% 56,26% 62,84%


m05_220507 22/5/07 11:48 Página 65

Os enfrontamentos substanciáronse nuns procesos electorais onde a norma fundamental foi o frau-de, de tal xeito que as maiorías no Goberno municipal, sobre todo naqueles momentos de maior ten-sión e rivalidade entre conservadores e monteristas, non xurdían dos votos emitidos polos cidadánssenón da capacidade dos partidos para falsificar os resultados ao seu favor, para o que era necesariaunha organización eficaz e disposta a todo tipo de manobras.

O resumo das alcaldías entre 1877-1905 e a condición destas dános unha visión rápida da condiciónmonterista do concello de Santiago, sobre todo dende 1885 e independentemente do turno; foi o“feudo caciquil” de Montero durante os anos do turnismo. Nas etapas de quenda liberal en Madride cando Montero acadaba os cargos públicos máis representativos foron os momentos nos que seaprobaron as maiores concesións para a cidade; a “protección” do prócer foi máis que evidentedurante estes episodios.

66

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CADRO XX: ALCALDES DE SANTIAGO E CONDICIÓN POLÍTICA DOS MESMOSENTRE 1877-1905

PERÍODO ALCALDE CONDICIÓN

1877-79 Joaquín Botana / Francisco Sáinz Conservador

1879-81 Francisco Sáinz Conservador

1881-83 Felipe Gutiérrez de la Peña Independente (constitucional)

1883-85 Ramón Mosquera Montes Constitucional

1885-87 José Vázquez Quirós Coalición zurdo-conservadora

1887-89 Ramón Sanjurjo Pardiñas Fusionista (monterista)

1889-91

1891-93 Cleto Troncoso Pequeño “C” (monterista)

1893-95

1895-97 Ramón Sanjurjo Pardiñas Liberal (monterista)

1897-99

1899-1903

1903-05 Lino Torre Sánchez-Somoza Liberal (monterista)


A corporación ou elite municipal, alcaldes e concelleiros, eran un grupo heteroxéneo; a grande maio-ría dos representantes municipais pertencían aos grupos dominantes da cidade ou ben representa-ban os intereses destes. A presenza de forzas á marxe do sistema non cuestionou o control dos par-tidos dinásticos sobre a institución.

Algúns trazos característicos do persoal político municipal serían:

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 66

67

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

1. Dende o punto de vista político propiamente dito, a representación municipal caracterizousepola continuidade; foron bastantes os concelleiros que repetían cargo e se presentaron sucesi-vamente nas diferentes convocatorias electorais. Ademais, engadir aquí que os cargos de con-celleiro eran considerados de certa relevancia polo feito de existir determinadas limitacións, peroao mesmo tempo isto convértese nun indicador do afianzamento da rede clientelar do monte-rismo e da estabilidade que acadou a nivel local. Para o caso dos alcaldes o grao de continuida-de vén amosar a estabilidade que chegou a ter o monterismo en Compostela. En Santiago oscambios de Goberno central non supuxeron o cesamento da corporación municipal nin a rota-ción turnista correspondente, foi un “feudo caciquil” de Montero Ríos, adscrito ao liberais.

2. A presenza de industriais e comerciantes, a elite económica e “burgueses”; moitos eran emi-grantes, foráneos de orixe vasca como os Harguindey ou catalá como o caso dos VassalloRosselló, ou mesmo castelá, como os Pastrana, que tiveran éxito a partir do seu asentamentoen Santiago e a explotación de sectores industriais nos que se baseou boa parte da actividadeeconómica da cidade durante o século XIX. Este carácter foráneo puido chegar a ser un valorpositivo engadido para a participación política como medio de acadar unha certa lexitimaciónsocial na cidade. A pesar da súa heteroxeneidade, este grupo aparecía vencellado á hora dedefender os seus intereses, un elemento fundamental para participar en política.

3. A presenza de profesores e catedráticos e outros licenciados que desenvolvían profesións libe-rais como avogados, procuradores e médicos; isto dános a idea dunha certa condición “culta”das corporacións. Unha elite intelectual que xunto co grupo anterior, a elite económica, tiñancerta concepción elitista da política e considerábana polo mesmo unha cuestión reservada paraos máis preparados. Os notables do momento foron os que a organizaron.

Xunto a estes personaxes, pouco a pouco desenvolveuse a aparición de novas reivindicacións dasociedade, sobre todo dende a reinstauración do sufraxio universal masculino, e que levou aos parti-dos dinásticos a formar candidaturas cun carácter interclasista, máis pretendido que real, onde se llepuido mesmo dar cabida a representantes dos novos grupos e clases sociais, de condición popular.

Polo tanto o perfil trazado ata o de agora mostra unha elite máis ou menos implicada na vida local, sobretodo na súa vertente económica, aínda que en representación duns sectores moi concretos, aqueles aosque eles pertencían, pero que foron quen de presentalos como intereses da sociedade.

5. O inicio da fin do monterismo en Compostela: 1906-1914

Dende a dimisión da Presidencia de Goberno de Montero o 1º de decembro de 1905 poderiamosdicir que comeza o declive político do prócer, un declive natural, pola súa ancianidade, e ideolóxico,ao representaba máis o pasado que o futuro do país.

Dende ese momento cada vez é menor a súa participación en actos públicos e a condición hipocon-dríaca que o caracterizaba consideramos que se agudizou durante esta última etapa. De feito, candose atopaba en Lourizán, as comisións galegas que o ían visitar para saudar ou solicitar axuda eranrecibidas moitas das veces polos fillos ou por García Prieto. Montero retirárase a un segundo plano;actuaba máis como espectador dende a súa posición de xefe de dereito do monterismo, polo queindirectamente seguiu a dirixir a súa “plataforma política” ata o final dos seus días.

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 67

Dende a súa dimisión da presidencia do Senado en 1913 (1910-1913, 5ª vez) Montero seguía a des-envolver o cargo de senador vitalicio. Dende o verán atopábase porén en Lourizán, secundando unanunciado retiro temporal tras a dimisión.

Na apertura das Cortes a votación do Senado foi adversa ao conde de Romanones e caeu o Gobernoen outubro de 1913. O rei opta por unha solución conservadora, un gabinete Dato. Montero conti-nuaba en Lourizán repoñéndose das súas doenzas de ancián e o día 7 celebrou o que foi o seu derra-deiro cumpreanos; o Pazo de Lourizán estivo moi concurrido: visitárono todas as autoridades civís emilitares de Pontevedra, o alcalde e moitos amigos particulares, entre eles o marqués de Riestra e osseñores Echevarría, Temes e Boente, entre outros, notables representantes da elite económica e polí-tica da cidade. De Santiago recibiu unha comisión do Comercio e a Industria e as visitas particularesde amigos íntimos como o deán, o reitor Cleto Troncoso e a súa dona, o secretario do concello esobriño seu Jesús Rodríguez Montero e a súa irmá Concepción, xente do círculo privado de Monteroque celebraron a festa coa familia. Montero recibía dende Madrid telegramas de felicitación da raíñanai e dos seus “amigos políticos” Echegaray, Suárez Inclán, Barroso e Portuondo, entre outros73.

Este retiro temporal en Lourizán prolongouse por case un ano, ata o día 14 de abril de 1914, xorna-da na que sae para Madrid acompañado da familia e do marqués de Riestra e despois de que unsdías antes, en concreto o día 8, García Prieto, xefe do Partido liberal demócrata, se achegase ataLourizán de xeito inesperado para conferenciar por unhas horas co seu sogro. Ese mesmo día volta-ra para Madrid.

O día 6 de maio faise pública a recaída de Montero e o 12 chegaba a Santiago un telegrama ondese comunica o agravamento do estado do doente, que se atopaba atendido en todo momento polosmédicos santiagueses Echegaray e Rafael Martínez. A doenza certificada foi unha infección intestinalcomplicada con ataque de uremia. O 13 de maio amencía o país co pasamento de Eugenio MonteroRíos. Compostela perdía o máis representativo dos presidentes honorarios do Partido Liberal da cida-de, perdía o seu “protector”.

O rei dispuxo finalmente que os funerais polo finado acontecesen en San Francisco o Grande, actoque estivo revestido de grande solemnidade e ao que asistiron todos os seus “amigos políticos” erepresentantes da política do momento. Despois da cerimonia viaxou en tren ata Pontevedra e de alíata Lourizán para ser soterrado na cripta que contiña o pazo, nunha tumba que el mesmo mandaraconstruír74.

O monterismo rematou por ser sinónimo de abusos, corrupción e improcedencia; ca formación daCandidatura Indepediente para as eleccións de 1913, a reorganización dos mauristas, os republica-nos baixo o liderado de Moreno Tilve e o rexionalismo con representantes como Cabeza de León egaleguistas como Cotarelo Valledor, respondíase contra o caciquismo e o dominio monterista da cida-de. Non se trataba dunha loita de ideas senón dunha loita contra o caciquismo, que en Santiagorematou por ser sinónimo de monterismo.

68

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

73 La Voz de Galicia, 08.11.1913.

74 AFP. Copia simple de Testamento aberto otorgado por Don Eugenio Montero Ríos ante D. Bruno Pascual Ruilopez, Noratio quefue del ilustre Colegio Notarial de Madrid, 03.11.1911.

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 68

69

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STAA etapa da Restauración e para o concello de Santiago divídese en tres momentos en función do

dominio político de cada un deles:

- A primeira etapa comeza coa proclamación de Alfonso XII como rei en 1875. Foi unha etapa deconfiguración das forzas políticas na que a filiación dos concelleiros aínda non se establecía dexeito totalmente nítido máis aló da súa indubidable adhesión á monarquía restaurada, pero xase perfila como un Concello conservador e adicto ao novo réxime; nun segundo plano aprécian-se determinadas figuras, futuros monteristas en postos de retagarda aínda. As primeiras autori-dades nomeadas polo Goberno para o concello respondían ao principio de acadar fidelidade onovo réxime con representantes afíns.

- Un segundo momento iniciase dende 1886; Santiago pasa a ser unha cidade de condición mon-terista dende o punto de vista político e a corporación municipal así se definía. A partir de queMontero sae elixido deputado polo distrito de Compostela iníciase a súa hexemonía no colexioe no Concello, o que lle permitirá moverse con decisión e autoridade cara a novos postos polí-ticos no Senado e na dirección do Goberno, a súa grande meta aínda que nunca declarada. Omonterismo iníciase como rede clientelar de carácter expansivo onde ideoloxía progresista eintereses locais se mesturaban para darlle un posicionamento a escala estatal á cidade deCompostela e en contraposición do pasado máis inmediato. E. Montero Ríos formou unha “pla-taforma política” na súa cidade natal para convertela nun “feudo clientelar” propio, indepen-dentemente da quenda no Goberno central de Madrid.

- Dende 1914 o ronsel do monterismo pasa a ser detentado por García Prieto e os fillos consan-guíneos de Montero, pero foi tamén dende este momento e coincidindo coa etapa de crise defi-nitiva da Restauración cando comeza o inicio da fin do monterismo no Concello de Compostela.No ámbito local comezouse a cuestionar a súa preeminencia política: comezaron críticas contraas prácticas políticas do monterismo como exemplo máximo do caciquismo, e estas atoparoneco nunha opinión pública imbuída de formulamentos rexeneracionistas que ían entre a since-ridade anticaciquil e os desexos de derrotar a un competidor polo poder político, o que rema-tou por destruír a plataforma monterista da cidade. O mesmo Montero contribuíra a isto nonaceptando os novos grupos dentro do seu partido, socialistas e rexionalistas incluso, aqueles quepodían dar unha imaxe de renovación. A súa propia decadencia física e morte iniciaron taména fin do monterismo e abriron unha nova etapa na política compostelá.

CONCLUSIÓNS

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 69

O universo social de Santiago durante o dominio do monterismo caracterízase pola grande estabilida-de. Os nomes de grupos dominantes reprodúcense con facilidade a partir dunha eficaz endogamia queacada á maioría das grandes sagas familiares da cidade, a elite local que tiña poder a través de activi-dades desenvoltas tanto no ámbito comercial e industrial como no mundo profesional e universitario.Estas distintas familias entrecruzaron os seus descendentes en boa medida coa pretensión de perpe-tuar patrimonios e poder, en definitiva. Exemplos destas sagas familiares que se mesturaban foron osSanjurjo, Harguindey, de la Riva, de Andrés Moreno, Simeón García e Casares Gil, entre outros.

A malla social así creada mantívose durante décadas. O monterismo acadou articular o apoio dos sec-tores máis influentes da sociedade compostelá; artellouse sobre a base de antigos progresista e cons-titucionalistas aos que se foron incorporando elementos conservadores e mesmo republicanos. A“burguesía” urbana e outros notables que apoiaban a Montero en Compostela o que pretenderonfoi sobre todo ver recoñecidas as súas aspiracións. Montero era o vértice do sistema, da plataforma,aínda que non debemos esquecer que na política do tempo era fundamental a relación persoal e ocarisma que certos personaxes chegaban a acadar entre a poboación, propensa a fiarse sen axitaciónsás indicacións dun verdadeiro xefe, o leader do pobo.

Un aspecto recorrente foi o caciquismo. Montero apoiouse naqueles sectores que contaban conpoder social; as mesmas persoas que controlaban os medios de produción, o mundo cultural e cien-tífico da universidade, as finanzas, e mesmo os que lle eran fieis por lazos familiares, por intereses oupor motivacións ideolóxicas, levárono a crear unha rede de dependencias a través destas instituciónscontroladas polos seus “amigos políticos”. Así, foi quen de xerar unha importante rede de apoios enSantiago baseada na capacidade de control das elites locais sobre a poboación, a cambio da súa dis-posición para atender todo tipo de peticións. Esta estrutura determinou a ausencia de alternativascon verdadeiras posibilidades de éxito. A política desenvolta pola “plataforma” do monterismo base-ábase na satisfacción das demandas da elite compostelá.

Pero a estrutura do poder construída por Montero tendeu a dexenerar na xestión do poder ata simesmo e no affaire puro e simple: aproveitaba a presenza dos homes fieis nos postos clave da admi-nistración pública para favorecer aos “amigos”, excluíndo a todo aquel que se declarase alleo ou osque se consideraban elementos perigosos para o sistema.

O municipio para as elites locais foi algo así como unha plataforma de proxección de poder dos nota-bles. A presenza nas institucións locais foi un factor fundamental no acceso ao poder político encanto supoñía unha etapa de formación baseada no coñecemento do funcionamento real do siste-ma; á súa vez servía con fidelidade e eficacia a un leader político de carácter estatal que podía agra-decer os servizos prestados chamando aos notables a desempeñar cargos de maior relevo.

O éxito de Montero baseouse na súa capacidade para conxugar a súa condición de figura políticaestatal coa existencia dunha organización política coesionada que non tiña rival na provincia. O seuliderado non podía ser derruído nin por medio das mobilizacións populares nin por medio das prác-ticas caciquís apoiadas dende o goberno como intentaron, sen éxito, os conservadores. No obstantee debido ao seu carácter personalista o monterismo mantívose forte mentres o leader gozou dunhaposición que o facía dominante. Pero a “plataforma” non resistiu a desaparición do xefe, coincidin-do ademais coa crise xeral do sistema da Restauración.

Un factor que recorda a pervivencia de elementos arcaicos na política compostelá é a endogamia narepresentación política; o distrito de Compostela estivo nas mans de membros da familia Monterodende 1886 ata 1919. A “plataforma política” do monterismo artellouse a partir dun forte nepotis-mo desenvolvido polo xefe da rede clientelar, Montero Ríos.

70

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 70

71

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

A realidade da dinámica política compostelá vén confirmar as teorías que apuntan como na prácticao poder se construíu dende os ámbitos provinciais. Tratábase de formacións que contaron coa sufi-ciente forza como para garantir a estabilidade política no ámbito da cidade pero impedindo a aplica-ción do bipartidismo, que era unha das claves do sistema, polo menos en condicións de igualdadeentre conservadores e liberais. En Santiago houbo un predominio do partido liberal a partir da mani-festación monterista que fixo do partido conservador unha forza secundaria e mesmo marxinal. Estaanomalía na aplicación da quenda, para nada exclusiva de Compostela, revélanos que o mecanismoturnista non dependía tanto da alternancia no Goberno central como das esixencias de organizaciónsfortes nos ámbitos locais, que se aceptaban en tanto non constituían unha ameaza para o fundamen-to do sistema político e incluso eran un freo para o desenvolvemento de novas forzas que si consti-tuían unha ameaza para o sistema.

O monterismo substituíu a etapa de inactividade política anterior; a elite compostelá atopaba na nova“plataforma política” de Montero a “protección” dos seus intereses. A cambio garantíron un apoioelectoral acadado a través de instrumentos caciquís onde a “coacción consesuada” cos electores foiun dos moitos sistemas de manipulación electoral.

O caciquismo, con outra denominación e con diferentes manifestacións, aparecía alí onde se implan-tara un sistema político de carácter liberal e cun marco legal no que se establecía a igualdade teóri-ca entre os cidadáns, pero nunhas sociedades rexidas aínda conforme a principios de tipo tradicional.Ao final, os mecanismos electorais, as anomalías do representante parlamentario dividido entre assúas funcións e as solicitudes dos mesmos electores, o restrinxido número de electores e a relaciónentre centro e periferia no interior do sistema político levaron a unha crise total do funcionamentodo estado liberal en Europa.

Pola función dicotómica poderiamos dicir que o clientelismo político desenvolto en Europa na transi-ción dos séculos XIX e XX serviu de ponte entre a caída do sistema liberal decimonónico e a eclosióndas sociedades de masas e dos sistemas democrático que se consolidaron ao longo do século XX.Permitiu a “estabilidade” precisa para iniciar reformas nun ambiente sociopolítico aínda en forma-ción. Pero foi un sistema no que se fixeron visibles as contradicións entre o marco legal, fundamen-tado nos principios liberais, e a aplicación dos mesmos por parte dunhas elites que buscaron garan-tir o mantemento dunha orde política e social que lles era favorable.

O clientelismo vén ser un factor retardario no proceso de secularización e racionalización cara ádemocratización da sociedade occidental pero, ao mesmo tempo, tamén lle hai que conceder esafunción estabilizadora da vida política e mesmo integradora, se ben é certo que por medio dunhasvías ambiguas, opacas e que remataron por provocar disfuncións no sistema.

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 71

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 72

73

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STAAGIRREAZKUENAGA, J. e URQUIJO, M. (edt.), Perspectivas de historia local: Galicia y Portugal, Universidad del País

Vasco, Bilbao, 1996.

ACOSTA, F., La Cámara elitista. El Senado español entre 1902 y 1923, Ediciones de La Posada, Córdoba, 1999.

ALDREY, J. A., e FORMIGO, J., O casco antiguo de Santiago de Compostela. Características demográficas e mor-folóxicas, Santiago de Compostela, 1997.

ALMUÍÑA, C., “España dentro del complejo contexto internacional finisecular (1898)”, en De DIEGO, E. (dir.),1895. La guerra en Cuba y la España de la Restauración, Editorial Complutense, Madrid, 1996.

ALONSO PEREIRA, J. R., Madrid 1898-1913. De corte a metrópoli, Madrid, 1985.

ARCO, J. del, Montero Ríos, Col. Medio Diglo de Historia, Purcalla, Madrid, 1947.

AZCÁRTE, G. de, El Régimen parlamentario en la práctica, Fundación Fº Giner de los Ríos, Madrid, 1978(1ª edic. 1885).

AZORÍN, Parlamentarismo español, Madrid, 1916.

BAHAMONDE, A. e OTERO CARVAJAL, L.E., La sociedad madrileña durante la Restauración, Alfoz, Madrid, 1989.

BAINES, D., Emigration from Europe 1815-1930, University Press, Cambridge, 1995.

BARRAL MARTÍNEZ, M., e GARCÍA LÓPEZ, E., Discursos parlamentarios de Montero Ríos no Sexenio democrático(1868-1873), EGAP-Xunta de Galicia, Santiago, 1997.

— Discursos parlamentarios de Montero Ríos na Restauración borbónica (1874-1923), EGAP-Xunta de Galicia,Santiago, 1999.

— E. Montero Ríos e a cidade de Santiago, Tese de doutoramento, USC, Santiago, 2005.

BARREDA FONTES, J.M., Caciques y electores, Instituto de Estudios Manchegos, Ciudad Real, 1980.

BARREIRO FERNÁNDEZ, X.R., “Da tutela eclesiástica aos inicios da andaina burguesa (1808-1875), en PORTELASILVA, E. (Coord.), Historia da cidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, 2003,pp. 423-463.

— (dir.), Parlamentarios de Galicia: biografías de deputados e senadores (1810-2001), 2 vols., Parlamento deGalicia – Real Academia Galega, Santiago, 2001.

— “Galicia entre 1898 e 1920”, en MOSQUERA COBIÁN, M. (coord.)., Catálogo da Exposición: A mirada com-pracida e a mirada inqueda: a pintura finisecular entre a tradición e a modernidade, Museo de Belas Artes daCurña, Xunta de Galicia, 1999, pp. 36-43.

— “Caciquismo y funcionariado en Galicia no século XIX”, BARREIRO FERNÁNDEZ, X.R. e GONZÁLEZ MARIÑAS,P. (dirt.), en III Simposio de Historia da Administración pública, EGAP, Santiago, 1997, pp. 41-59.

— “La Administración municipal en la Galicia contemporánea”, en BARREIRO FERNÁNDEZ, X.R. e GONZÁLEZMARIÑAS, P. (coord.), en II Simposio de Historia da Administración, EGAP, Santiago, 1994, pp. 83-105.

BIBLIOGRAFÍA

m05_220507 22/5/07 11:48 Página 73

— “A Compostela contemporánea, da tradición á modernidade”, GARCÍA IGLESIAS, et al., Santiago deCompostela, Xuntanza, A Coruña, 1993, pp. 65-76.

BARUCH, M.O., “Les Préfets”, en DUCLERT, V. e PROCHASSON, Ch. (dirs.), Dictionnaire critique de la République,Flammion, 2002, pp. 765-770.

BASCOY VARELA, Contribución al Estudio de la Historia económica de Galicia: la Matrícula Industrial de Santiago,1893-1936, Memoria de licenciatura, Universidade de Santiago, xuño 1895 (inédita).

BERAMENDI, J.G., “La cultura política como objeto historiográfico. Algunas cuestiones de método”, en IIICongreso de la Asociación de Historia Contemporánea: Culturas y Civilizaciones, Universidad de Valladolid,1996.

BOISSEVAIN, J., Friends of Friends: Networks, Manipulations and Coalitions, Basil Blackwell, Oxford, 1974.

BONET CORREA, A., “La estructura urbana de Santiago de Compostela”, en ICOMOS, Vol. 2: Ciudades Históricas,Comité Internacional de Ciudades y Puebles históricos, 1993, pp. 75-85.

BORRÁS BETRIU, R., El Rey perjuro. Don Alfonso XIII y la caída de la monarquía, Barcelona, 1997.

BRIQUET, J.L. e SAWICKI, F. (dirs.), Le clientélisme politique dans les sociétés contemporaines. Politique d’oujour-d’hui, PUF, París, 1998.

BROCHE, F., La IIIe République, vol 1: 1870-1895, de Thiers à Casimir-Perier, Pygmalion, París, 2001.

CABEZAS AVILA, E., “Los de siempre”. Poder, familia y ciudad (Ávila, 1875-1923), CIS, Madrid, 2000.

CABO VILLAVERDE, M., A integración política no pequeno campesiñado: o caso galego no marco europeo, 1890-1939, Memoria de doutoramento, Universidade de Santiago, 1999 (inédita).

— O Agrarismo, Edicións A Nosa Terra, Vigo, 1998.

CABRERA, M. e DEL REY, C., “De la oligarquía y el caciquismo a la política de intereses. Por una relectura de laRestauración”, en SUÁREZ CORTINA, M. (edt.), Las máscaras de la libertad. El liberalismo español (1808-1950),Marcial Pons, Madrid, 2003, pp. 289-325.

CABRERA, M., Con luz y taquígrafos. El Parlamento en la Restauración (1913-1923), Taurus, Madrid, 1997.

CACHU VÍU, V., La Institución Libre de Enseñanza, Rialp, Madrid, 1962.

CALZADA DEL AMO, E., Poder político y partido conservador en Palencia. Abilio Calderón Rojo (1890-1939),Ayuntamiento de Palencia, 1995.

CAMMARANO, F., Storia politica dell’Italia liberale: l’età del liberalismo classico, 1861-1901, Laterza, Roma, 1999.

— Il Progreso moderato. Un’opposizione liberale nella svolta dell’Italia crispina (1887-1892), Il Mulino, Bolonia, 1990.

CANAL I MORELL, J., El carlismo, Alianza, Madrid, 2000.

— “Sociabilidades políticas en la España de la Restauración: El carlismo y los círculos tradicionalistas (1888-1900)”,en Historia Social, nº 15, 1993, pp. 29-47.

— “El concepto de sociabilidad en la historiografía contemporánea: Francia, Italia y España”, en Siglo XIX: Revistade Historia, nº 13, 1991, pp. 5-25.

CANDEIRA MOSQUERA, F., “O funcionamento caciquil da Restauración en Pontevedra (1881-1894)”, en Grial, nº81, pp. 315-326, 1983.

— Caciquismo e poder local na Galicia da Restauración (distrito de Ponteareas 1881-1894), Edicións Galicia Sur,Ponteareas, 1990.

CANO, J.A., “El Ayuntamiento y el poder de la élite en Valladolid, 1875-1923”, en CARASA SOTO, P. (coord.).Ayuntamiento, Estado y Sociedad. Los poderes municipales en la España contemporánea, Ayuntamiento deValladolid, 2000, pp. 43-76.

CAÑELLAS, C., El personal politic de l’Ajuntement de Barcelona (1877-1923), Publicacions de l’Abadia deMontserrat, Barcelona, 1996.

CARASA SOTO, P., El poder local en Castilla. Estudios sobre el ejercicio durante la Restauración (1874-1923),Universidad de Valladolid, 2003.

— “La Restauración monárquica”, en BAHAMONDE, A. Historia de España (1875-1939), Cátedra, Madrid, pp.21-297.

74

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 74

75

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

CARMONA, X. e FERNÁNDEZ, T., A Compostela industrial. Historia e pegada das fábricas de coiros no concello deSantiago, Consorcio de Santiago, 2003.

CARNERO, T., “Democratización limitada y deterioro político en España, 1874-1930”, en FORNER, S. (coord.),Democracia, elecciones y modernización en Europa. Siglos XIX y XX, Cátedra, Madrid, 1997, pp. 203-239.

— “Élite gobernante dinástica e igualdad política en España, 1898-1914”, en Historia Contemporánea, nº 8,1992, pp. 35-73.

— “Política sin democracia en España, 1874-1923”, en Revista de Occidente, nº 83, 1988.

CAROCCI, G., Il Trasformismo dall’Unità ad oggi, Edizioni Unicopli, Milán, 1992.

CASMIRRI, S. e SÚAREZ CORTINA, M. (eds.), La Europa del sur en la época liberal. España, Italia y Portugal. Unaperspectiva comparada, Universidad de Cantabria-Università di Cassino, 1998.

CASTELLS. L., e RIVERA, A., “Representación política y pode social en el País Vasco durante la Restauración”, enPANIAGUA, J. e PIQUERAS, J.A., Poder económico y poder político, UNED, Valencia, 1998.

CAZORLA PÉREZ, J., Del clientelismo tradicional al clientelismo de partido: evolución y características, Institut deCiències Polítiques i Socials, Barcelona, 1992.

CAZZOLA F., “Italia e Espagna tra Otto e Novecento. Trasformazioni agrarie e conflitti sociali”, en ItaliaContemporanea, nº 218, Carocci Editore, 2000, pp. 107-127.

CHARLE, Ch., Les Elites de la République, 1880-1900, Fayard, París, 1987.

CONTI, F., I notabili e la macchina della politica. Politizzazione e trasformismo fra Toscana e Romagna, Manduria-Bari-Roma, 1994.

CORES TRASMONTES, B., Os Senadores da Universidade de Santiago, Cuadernos de Estudios Gallegos, AnexoXXVI, Instituto Padre Sarmiento-CSIC, Santiago de Compostela, 1998.

CRUZ ARTACHO, S., “Estructura y conflicto social en el caciquismo clásico. Caciques y campesinos en el mundorural granadino (1890-1923)”, en ROBLES EGEA, A. (comp.), Política en penumbra. Patronazgo y clientelismopolíticos en la España contemporánea, Siglo XIX, Madrid, 1996.

— Caciques y campesinos. Poder político, modernización agraria y conflictividad rural en Granada, 1890-1923,Libertarias, Ayuntamiento de Córdoba, 1994.

CRUZ, J., Los notables de Madrid. Las bases sociales de la revolución liberal española, Alianza, Madrid, 2000.

CUENCA TORIBIO, J.M., El caciquismo en España, Historia 16, Madrid, 1985.

CULLA I CLARA, J.B., “La restauraciò a la Catalunya urbana”, en MIR, C., (dir.), Actituds politiques i control, sociala la Catalunya de la Restauració (1875-1923), Institut d’Estudis Illerdencs, Lleida, 1993.

— “La vida política: elecciones y partidos”, en FUSI, J.P. e NIÑO, A. (edts.), Vísperas del 98: orígenes y anteceden-tes de la crisis del 98, Biblioteca Nueva, Madrid, 1997, pp. 65-74.

— La Restauración, 1875-1902. Alfonso XII y la regencia de María Cristina, Historia 16, Madrid, 1996.

— “La aportación de Eugenio Montero Ríos al liberalismo español”, en J. de JUANA e X. CASTRO (eds.), VIIXornadas de Historia de Galicia. Novas fontes. Renovadas historias, Deputación Provincial de Ourense, 1993,p. 139-162.

DAVIS, J., People of the Mediterranean, Routledge and Kegan Paul, Boston, 1977.

DOMÍNGUEZ ALMANSA, A., Civilizar o corpo e modernizar a vida: ximnasia, sport e mentalidade burguesa na finde século. Galicia 1875-1900, IDEGA, Santiago, 1997.

DUBERT, I., “Attraction urbaine et dynamiques migratoires du service domestique en Galice, 1752-1924”, enAnnales de Démographie Historique, 2001, nº 1, p. 155-176.

— “Domestic service and social modernization in urban Galicia, 1752-1920”, en Continuity and Change, 14 (2),1999.

— “Familia, Inmigración y Espacio urbano en la Historia de Galicia. Santiago de Compostela, Siglos XVIII-XX”, enFORTEA PÉREZ, J.I., Imágenes de la diversidad: el mundo urbano en la Corona de Castilla (S. XVI-XVII),Universidad de Cantabria, 1997, pp. 201-243.

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 75

DURÁN, J.A., Historia de caciques, bandos e ideologías en la Galicia no urbana (Rianxo 1910-1914), Siglo XXI,Madrid, 1972.

EISENSTADT, S.N. e RONIGER, L., Patrons, Clients and Friends: Interpersonal Relations and the Structure of Trustin Society, Cambridge University Press, New York, 1984.

EISENSTADT S.N. e LEMARCHAND, R. (eds.), Political Clientelism, Patronage and Devélopment, Sage Publications,Londres, 1981, p. 7-32.

ESPADAS BURGOS, M. (coord.), Historia de España de Ramón Menéndez Pidal, Vol. 36 (*): La época de laRestauración. Estado, política e islas de Ultramar, Espasa-Calpe, Madrid, 2000.

FERNÁNDEZ CASANOVA, Mª.C., La Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago en el siglo XIX, Ediciónsdo Castro, Sada-A Coruña, 1986.

FERNÁNDEZ PRIETO, L., (et al. Coord.), Poder local, elites e cambio social na Galicia non urbana (1874-1936),Parlamento de Galicia-Universidade de Santiago, 1997.

FERNÁNDEZ Y GONZÁLEZ, J., Gallegos ilustres. Montero Ríos, El Eco, Santiago, 1920.

FORNER, S. (coord.), Democracia, elecciones y modernización en Europa. Siglos XIX y XX, Cátedra, Madrid, 1997.

FORNER, S. e GARCÍA, M., Cuneros y caciques, Diputación Provincial, Alicante, 1990.

FRÍAS CORREDOR, C., Liberalismo y republicanismo en el alto Aragón. Procesos electorales y comportamientospolíticos, 1875-1898, Col. Crónica, nº 6, Ayuntamiento de Huesca, Huesca, 1992.

FRÍAS CORREDOR, C. e TRIAS CANALS, M., El caciquismo altoaragonés durante la Restauración, DiputaciónProvincial de Huesca, 1987.

GARCÍA ENCABO, C., El voto peregrino. Elecciones y partidos políticos en la provincia de Soria, 1875-1907, CajaRural de Soria, 1998.

GARRIDO MARTÍN, A., Favor e Indiferencia. Caciquismo y vida política en Cantabria (1902-1923), Universidad deCantabria - Asamblea regional de Cantabria, Santander, 1998.

GELLNER, E., “Patrons and Clients”, en GELLNER E. e WATERBURY (dirs.), Patrons and Clients in MediterraneanSocieties, Duckworth, Londres, 1977.

GIADÁS ÁLVAREZ, L.A., La vida política municipal en la Coruña entre 1900 y 1931, Edicións do Castro, Sada,1997.

GILMORE, “Anthropology of the Mediterranean Aarea”, en Annual Review of Anthropology, nº 11, 1982, pp.175-205.

GÓMEZ CABORNERO, S., Familia, fortuna y poder. La saga política de la familia Rodríguez en la Restauraciónzamorana, Diputación Provincial de Zamora, 1999.

GOMIS, J., El porvenir de España y los partidos políticos, Madrid, 1900.

GONZÁLEZ ALCANTUD, J.A., El clientelimo político. Perspectiva socioantropológica, Anthropos, Barcelona, 1997.

GRAZIANO, L., Clientelismo e sistema político. Il caso dell’Italia, Franco Angeli, 1984.

GRONDEUX, J., “La République des opportunistes”, en DUCLERT, V. e PROCHASSON, Ch. (dirs.), Dictionnaire cri-tique de la République, Flammarion, 2002, pp. 406-412.

GUTIÉRREZ, R.A., ZURITA, R. e CAMURRI, R., (eds.), Elecciones y cultura política en España e Italia (1890-1923),PUV, Valencia, 2003.

HERVÉS SAYAR, H., “Unicato bugallalista. Ponteareas, 1891-1923: elementos para unha análise do caciquismo edo clientelismo político na Galicia da Restauración”, en VV.AA., Poder local, élites e cambio social na Galicianon urbana (1874-1936), Parlamento de Galicia-Santiago de Compostela, 1997, pp. 213-223.

HERZL, Th., Le Palais-Bourbon. Tableaux de la vie parlamentaire française, Éditions de l’Aube, París, 1995.

HIDALGO MARÍN, I.S., “La familia Gamazo”, en Investigaciones Históricas, nº 15, Valladolid, 1995.

LAGO PEÑAS, I., Los estudios electorales en Galicia: una revisión bibliográfica (1876-1997), IDEGA - Universidadede Santiago, 1998.

LANDÍN, P., De mi viejo carnet, Deputación Provincial de Pontevedra, 1999 (1ª edic. 1948).

LARIO, A., El Rey, piloto sin brújula, Biblioteca Nueva-UNED, Madrid, 1999.

76

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 76

77

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

LAZARRA MICHELTORENA, F. de, Aprendiendo a ser ciudadanos. Retrato sociopolítico de Pamplona (1890-1923),Pamplona, 1997.

LIOY, Elettori e deputati, Treves, Milán, 1974.

LÓPEZ CORDÓN, Mª.V., La Revolución de 1868 y la República, Siglo XXI, Madrid, 1976.

LÓPEZ RODRÍGUEZ, P., Élites y Poder. Cambio electoral y dinámica política bajo el caciquismo liberal: La Rioja,1890-1923, Instituto de Estudios Riojanos, Logroño, 2001.

M. HERZFELD, “The Horns of the Mediterraneanist Dilemma: A Hardening of the Categories”, en AmericanEthonologist, 11, 3, pp. 439-454.

MÁIZ, R., El clientelismo político en España. Un estudio de caso, Universidade de Santiago, 1993.

MALUQUER SALVADOR, J., Reseña histórica de la Real Academia de Jurisprudencia y Legislación, Barcelona, 1884.

MANA, E., “Elettori et eletti tra Ottocento e Novecento”, en CALANDRI, M., e CORDERO, M., Novecento a Cuneo.Studi sull’Ottavo secolo della città, Edizioni Gruppo Abele, Turín, 2000, pp. 11-28.

— La professione di Deputato. Tancredi Galimberti fra Cuneo e Roma (1856-1939), Pagus Edizioni, Treviso, 1992.

MARCHENA DOMÍNGUEZ, J., Burgueses y caciques en el Cádiz de la Restauración, Universidad de Cádiz, 1996.

MARÍN, M., “El cacique protector”, en Historia Social, nº 36, 2000.

MARTÍNEZ VAL, J.Mª., Montero Ríos y su tiempo, Madrid, 1980.

MARTIS ARÍS, C. (edit.), Santiago de Compostela: la ciudad histórica como presente, Ediciones del Serbal,Consorcio de Santiago, 1995.

MÉDARD, J.F., “Le rapport de clientèle: du phénomène social à l’analyse politique”, Revue française de sciencepolitique, nº 1, 1976.

MERINERO, M.L., Comportamiento político de Cáceres 1891-1931 (Desmovilización y dependencia), DiputaciónProvincial, Cáceres, 1980.

MILÁN GARCÍA, J.R., Sagasta o el arte de hacer política, Biblioteca Nueva, Madrid, 2001.

MIR CUCO, C., Caciquisme politic i lluita electoral. Lleida, 1890-1936, Publicaciones de la Abadía de Montserrat,Barcelona, 1985.

MOLL, I. e SALAS, P., “Las pequeñas élites agrarias y su participación en la vida política durante la segunda mitaddel siglo XIX”, en MUÑOZ DUEÑAS, Mª.D. e FONSECA, H. (eds.), Las élites agrarias en la Península Ibérica,Revista Ayer, nº 48, 2002, pp. 159-183.

MONTERO RÍOS, E., El Tratado de París, Madrid, 1904.

— Proyecto de Ley de Organización y atribuciones de los Juzgados y Tribunales del Fuero común en España,Comisión de Códigos, Madrid, 1904.

— “Prólogo”, en ROVIRA, P., El Campesino gallego, Madrid, 1904.

— Discurso pronunciado en el Senado sobre la reorganización de los Tribunales, Madrid, 1900.

— El Crédito Agrícola, Real Academia de Ciencias Morales y Políticas, 1887.

— Proyecto de Ley de Expropiación forzosa. Redención de censos y foros y Crédito agrícola, Madrid, 1886.

— El futuro Cónclave, ILE, Madrid, 1877.

— Discurso del Sr. D. Eugenio Montero Ríos en la sesión inaugural del curso 1875-76 de la Academia Matritensede Jurisprudencia y Legislación, 1875.

— Ultramontanismo y Cismontanismo en la Historia y en la Ciencia, Imprenta de Manuel Rivas, Santiago, 1861.

— El privilegio del fuero en las causas civiles y negocios temporales de los clérigos, ¿fue concedido por losPríncipes?, en Revista de Legislación, Madrid, 1859.

MORENO LUZÓN, J., Romanones. Caciquismo y política liberal, Alianza, Madrid, 1998.

— “El poder político hecho cisco. Clientelismo e instituciones políticas”, en ROBLES EGEA, A. (dir.), Política enpenumbra. Patronazgo y clientelismo político en la España contemporánea, Siglo XXI, Madrid, 1996,pp. 169-190.

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 77

— “Teoría del clientelismo y estudio de la política caciquil”, en Revista de Estudios Políticos, nº 89, Instituto deEstudios Políticos, Madrid, 1995, pp. 191-224.

MUSELLA, L., Individui, amici, clienti: relazioni personali politici in Italia meridionale tra Otto e Novecento, IlMulino, Bolonia, 1994.

NOIRET, S., “Le campagne elettorali dell’Italia liberale: dai comitati ai partiti”, en BALLINI, P.L., (dir.), Idee di rap-presentanza e sistemi elettorali in Italia tra Otto e Novecento, Istituto Veneto di Scienze, Lettere di Arti, 1997,pp. 383-454.

NÚÑEZ SEIXAS, X.M., Emigrantes, caciques e indianos, Xerais, Vigo, 1998.

— “¿Americanos revolucionarios ou indianos reformistas? Sobre os emigrantes e a política na Galicia daRestauración (1900-1923)”, Anuario Brigantino, 17, 1994, pp. 187-228.

OTERO PEDRAYO, R., O espello no serán. Entre o Pedroso e o Viso, Galaxia, 2000 (2º edición).

— Biografías, Editorial Xuntanza, Laracha-A Coruña, 1989.

— Galicia, una cultura de Occidente, Editorial Everest, Madrid, 1975.

PALOMARES IBÁÑEZ, J., “Representación e intereses de Castilla y León en las Cortes de la Restauración”, enBLANCO RODRÍGUEZ, J.A. (edt.), Problemas de la Castilla contemporánea, UNED, Zamora, 1997.

PAN-MONTOJO, J., (coord.), Más se perdió en Cuba. España, 1898 y la crisis de fin de siglo, Alianza, Madrid, 1998.

PASTRANA MORILLA, H., La Diputación Provincial de Valladolid (1875-1930). Política y gestión, Diputación deValladolid, 1997.

PEÑA GUERRERO, Mª.A., “Manuel de Burgos y Mazo o el caciquismo ante sí”, en Historia Social, nº 36, Valencia,2000, pp. 77-100.

— Clientelismo político y poderes periféricos durante la Restauración. Huelva, 1874-1923, Universidad de Huelva,1998.

PEÑARRUBIA, I., Carnaval, codelades i teatre popular. La disidencia a la Mallorca caciquiste (1875-1923), Palmade Mallorca, 1999.

PÉREZ LUGÍN, A., La Casa de la Troya, Moret, A Coruña, 1915.

PÉREZ PICAZO, Mº.T., Oligarquía urbana y campesinado en Murcia (1875-1902), Academia Alfonso X El Sabio,Murcia, 1986.

PERNAS OROZA, H., Las Clases Trabajadoras en la sociedad compostelana del siglo XIX, Consorcio de Santiago-Nigra, Santiago, 2001.

PINA-CABRAL, J. de, “The Mediterranean as a Category of Regional Comparison”, en Current Anthropology, 30,3, pp. 399-406.

PINO ARTACHO, J. del, “Aspectos sociológico-políticos del caciquismo español”, en Revista española de OpiniónPública, I-III (15), 1967, pp. 21-227.

PIRETTI, M.S., “Los procesos electorales europeos desde una perspectiva comparada”, en GUTIÉRREZ, R.A., ZURI-TA, R. e CAMURRI, R. (eds.), Elecciones y cultura política en España e Italia, (1890-1923), Universitat deValència, 2003, pp. 179-188.

POMBENI, P., Introducción à l’histoire des partis politiques, PUF, París, 1992.

— La trasformazione politica nell’Europa liberale, 1870-1890, Il Mulino, Bolonia, 1986.

POSE ANTELO, J.M., La Economía y la sociedad compostelana a finales del siglo XIX, Universidade de Santiago,1992.

— “La banca compostelana en la segunda mitad del siglo XIX”, en AA.VV., Juibilatio. Homenaje de la Facultad deGeografía e Historia a los Profesores D. Manuel Lucas Álvarez y D. Ángel Rodríguez González, Universidade deSantiago, 1987.

— “Aproximación histórica a los ferrocarriles gallegos”, en Cuadernos de Estudios Gallegos, Tomo 33, fascículo98, CSIC-Instituto de Estudios Galegos “Padre Sarmiento”, Santiago, 1982.

RANZATO, G., “La forja de la soberanía nacional: las elecciones en los sistemas liberales italiano y español”, enTUSELL, J. (edt.), El Sufragio Universal, Revista Ayer, nº 3, 1991, pp. 115-138.

78

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 78

79

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

REAL CUESTA, J., Partidos, elecciones y bloques de poder en el País Vasco 1876-1923, Universidad de Deusto,Bilbao, 1991.

REVUELTA SÁEZ, Mª.D., Partidos políticos en la Rioja (1902-1923). Elecciones de Diputados a Cortes bajo el reina-do de Alfonso XIII, Instituto de Estudios Riojanos, Logroño, 1988.

REY CASTELAO, O., “Migraciones internas y medium-distance en Galicia, siglos XVI-XIX”, en EIRAS ROEL, A.(edt.), Migraciones internas y medium-distance en la Península Ibérica, 1500-1900, Santiago, 1994.

RIQUER I PERMANYER, B. de, “Los límites de la modernización política. El caso de Barcelona, 1890-1923”, enTUÑÓN DE LARA, M. (dir.), Las ciudades en la modernización de España, Siglo XXI, Madrid, 1992.

— “Burgesos, polític i cacics a la Catalunya de la Restauració”, en L’Avenç, nº 85, 1985, pp. 16-33.

ROBLES EGEA, A. (comp.), Política en penumbra. Patronazgo y clientelismo políticos en la España contemporá-nea, Siglo XIX, Madrid, 1996.

ROGARI, S., Alle origini del trasformismo. Partiti e sistema politico nell’Italia liberale, Laterza, Roma, 1998.

ROMANONES, Conde de, Notas de una vida, Vol. I: (1868-1901), Marcial Pons, Madrid, 1999.

ROUQUIÉ, G., HERMET, G. e LINZ, J.J., ¿Para qué sirven las elecciones?, Fondo de Cultura Económica, México,1982.

RUBÍ, G. e FERRAN TOLEDANO, Ll., “A proósit de la història social crítica alemanya”, L’Avenç, nº 170, maio de1993, pp. 44-47.

SALAS VIVES, P., El poder i els poderosos a las viles de Mallorca (1868-1898), Palma de Mallorca, 1997.

SALMERÓN JIMÉNEZ, F.J., Caciques murcianos. La construcción de una legalidad arbitraria (1891-1910),Universidad de Murcia, 2000.

SALORT I VIVES, S., “Hacienda municipal y caciquismo”, en CARASA SOTO, P. (coord.). Ayuntamiento, Estado ySociedad. Los poderes municipales en la España contemporánea, Ayuntamiento de Valladolid, 2000,pp. 97-134.

SERRANO, C., El turno del pueblo. Crisis nacional, movimientos populares y populismo en España (1890-1910),Península, Barcelona, 2000.

SIERRA, M., La familia Ybarra. Empresarios y políticos, Muñoz Moya y Montraveta, Sevilla, 1992.

SIERRA, Mª. e PEÑA, Mª.A., “Los fundamentos del sistema político de la Restauración en Andalucía”, en LEMUSLÓPEZ, E. e ÁLVAREZ REY, L., Historia Contemporánea de Andalucía, Universidad de Huelva, 1998.

SUÁREZ CORTINA, M., El gorro frigio. Liberalismo, Democracia y republicanismo en la Restauración, BibliotecaNueva, Madrid, 1997.

TULLIO-ALTAN, C., La nostra Italia. Arretratezza socioculturale, clientelismo, trasformismo e libaralismo dall’Unitàad oggi, Feltrinelli, Milano, 1986.

TUSELL, J., (edt.), El Sufragio Universal, Revista Ayer, nº 3, Marcial Pons, Madrid, 1991.

— Oligarquía y caciquismo en Andalucía (1890-1923), Planeta, Madrid, 1976.

VARELA ORTEGA, J., El poder de la Influencia. Geografía del caciquismo en España (1875-1923), Marcial Pons,Madrid, 2001.

VEIGA ALONSO, J.R., “Estructura e dinámica políticas da Galicia liberal (1833-1923), en CONSTENLA BERGUEIRO,G. e DOMÍNGUEZ CASTRO, L. (coord.), Tempos de sermos, Galicia nos séculos contemporáneos, Universidadede Vigo, 2002, pp. 75-102.

— “Do “candidato oficial” ao “goberno amigo”, ou a permanente actualidade do clientelismo político, unha aná-lise dende a historia”, en A Trave de ouro, nº 40, 1999, pp. 493-511.

— O Conde de Pallares e o seu tempo, 1828-1908. Aproximación ó activismo das élites na Galicia decimonóni-ca, Deputación Provincial de Lugo, 1999.

— “Reflexións sobre o clientelismo político na Galicia do século XIX”, en Grial, nº 141, 1999, pp. 133-149.

— “Tradición de clientelismo: historia dos parentes e dos amigos”, en Tempos novos, nº 24, 1999, pp. 38-41.

— “Parentes, amigos e favores. As redes informais do caciquismo”, en VV.AA., Poder local, élites e cambio socialna Galicia non urbana (1874-1936), Parlamento de Galicia – Universidade de Santiago, 1997, pp. 353-372.

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 79

VILLARES PAZ, R., Historia de Galicia, Galaxia, Vigo, 2004.

— “A segunda invención de Santiago”, en Grial, nº 161, 2004, pp. 12-17.

— “El pasado que cambia: reflexiones a propósito de la revolución liberal española”, en FONTANA, J. (edt.),Historia y proyecto social: Jornadas de debate del Institut Universitari d’Història Jaume Vicens Vives, Crítica,Barcelona, 2004, pp. 13-30.

— “A Cidade dos “Dous Apóstolos” (1875-1936)”, en PORTELA SILVA, E. (coord.), Historia da cidade de Santiagode Compostela, Santiago de Compostela, 2003, pp. 465-542.

— Historia da emigración galega a América, Col. A Nosa Diáspora, Xunta de Galicia, 1996.

VILLASPESA CALVACHE, El funesto caciquismo político español y algo de su terapéutica, 1908.

VIVERO, A., Antología de las Cortes, 1905, Madrid, 1913.

VV.AA., La politisation des campagnes au XIXe siècle. France, Italie, Espagne et Portugal, Ècole Française de Rome,274, Roma, 2000.

VV.AA., Les familles politiques en Europe occidentale au XXe siècle, Ècole Française de Rome, 267, 2000.

WEINGROD, M., “Patrons, Patronage and political Parties”, en SCHMIDT, S. et al. (dirs.), Friends, Followers andFactions, University of California Press, Berkeley, 1977.

YANINI, A., “Elecciones y vida política en España entre 1902-1923: pervivencias y cambios”, en HistoriaContemporánea, nº 6: Espacio, Tiempo y Forma, 1993.

ZINN, D.L., La Raccomandazione. Clientelismo vecchio e nuovo, Donzelli, Roma, 2001.

ZURITA ALDEGUER, R., Notables, Políticos y Clientes. La política conservadora en Alicante, 1875-1898, DiputaciónProvincial de Alicante, 1996.

80

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 80

81

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA- CENTROS ESTATAIS

- Congreso de los Diputados. Archivo:

- Diario de Sesiones de la Cortes Generales: 1869-1873.

- Diario de Sesiones del Congreso: 1874-1923.

- Documentación Electoral:

- Acta de Lalín, 1869.

- Elecciones generales, 1881.

- Elecciones generales, 1884.

- Cámara del Senado. Archivo:

- Diario de Sesiones del Senado: 1874-1923.

- Ministerio de Gracia y Justicia. Archivo: PERSONAL.

- Expediente Eugenio Montero Ríos, Nº 1277.

- Ilustre Colegio de Abogados de Madrid (ICAM):

- Expediente personal del colegiado Eugenio Montero Ríos. Nº 4977. 1959.

- Archivo privado familiar. Documentación varia, sen catalogar.

- CENTROS DA COMUNIDADE AUTÓNOMA DE GALICIA- Archivo Histórico Universitario de Santiago (AHUS):

- Expediente personal: E. Montero Ríos. Legaxo 88.

- Indeterminados: Legaxos 1-6: 1868-1924.

- Elecciones municipales. Legaxos 1873-1905.

- Sucesos políticos: 1861-1873; 1874-1883.

FONTES

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 81

- Hemeroteca da Universidade de Santiago de Compostela:

- Gacetilla de Santiago, 1872-1873.

- Gaceta de Galicia, 1872-1916.

- Eco de Galicia, 1890-1892.

- Diario de Santiago, 1877.

- La Voz de Galicia, 1882-1916.

- El Progreso, 1908, 1913-1916.

- El Compostelano, 1897, 1924.

- El Eco de Santiago, 1909, 1915.

- El Compostelano, 1924.

- Sala de Investigadores – Biblioteca Lago. Universidade de Santiago:

- Galicia Moderna, 1885, 1887.

- Galicia, 1908.

- Galicia Humorística, 1888.

- BOP, A Coruña (05.11.1888)

-Fundación Penzol. Vigo.

- El Porvenir, 1881, 1927.

- La España Moderna, 1889.

- El Compostelano, 1897.

- Documentos varios.

- Museo-Arquivo de Pontevedra:

- Diario de Pontevedra, 1891-1899.

- Fondo Solla. Archivo Vega de Armijo. Varios documentos.

- Biblioteca municipal de Pontevedra:

- Diario de Pontevedra, 1900-1906.

82

A AD

MIN

ISTR

ACIÓ

N LO

CAL

EN C

OMPO

STEL

A NA

ERA

MON

TERI

STA

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 82

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 83

m05_220507 22/5/07 11:49 Página 84

C M Y CM MY CY CMY K

imprimir pauta colecciones - egap · 2010. 6. 4. · title: imprimir pauta colecciones author:...

Documents