kunstprojecten maasvlakte 2 2008-2013

KUNS

TPRO

JECT

EN /

ART

PROJ

ECTS

MAA

SVLA

KTE

220

08 -2

013

LARA ALMARCEGUIROSA BARBAMARIA BARNASBIK VAN DER POLJAN DIBBETSMARJOLIJN DIJKMANMARCEL VAN EEDENFUCKING GOOD ARTFRITZ HAEGILANA HALPERINHEHECHRISTINA HEMAUER /ROMAN KELLERMARIE-JOSÉ JONGERIUSJAN KONINGSDOROTHÉE MEYERPAULIEN OLTHETENTOMÁS SARACENOJORGE SATORREHANS SCHABUSERIK WESSELO

2008 -2013

KUNSTPROJECTEN/ ART PROJECTS MAASVLAKTE 2

Beeldproject, Portscapes en Portscapes 2: een serie kunstprojecten in het kader van de aanleg van Maasvlakte 2. In opdracht van het Havenbedrijf Rotterdam N.V. met advies en financiële steun van SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte. Vanaf juli 2012 TAAK. Voor Beeld-project werd nauw samengewerkt met het Nederlands Fotomuseum.

Image Project, Portscapes and Portscapes 2, a series of art projects alongside the construction of Maasvlakte 2. A Port of Rotterdam Authority initiative developed with advice and financial support from SKOR | Foundation Art and Public Domain. Since July 2012 TAAK. Image Project was coproduced by the Nederlands Fotomuseum.

Inleiding / Introduction



INLEIDING


/ INTRODUCTIONKUNSTPROJECTEN / ART PROJECTS M

AASVLAKTE 2INLEIDING / INTRODUCTION

INLEIDING/ INTRODUCTION

Luchtfoto / Air view Maasvlakte, haven van / harbour of Rotterdam 2009: Aeroview, Dick Sellenraad 4

Voorwoord / Foreword René van der Plas Directeur / Director Projectorganisatie Maasvlakte 2 6

De toekomst van het landschap/ The future of the landscapeTheo Tegelaers, partner en curator bij / partner and curator at TAAK 7

2008-2013 Kunstprojecten / Art projects Maasvlakte 2 10

Maria Barnas Gedichten / Poems 12

Kunstprojecten in de media: een selectie/ Art projects in the media: a selection 16

Dankwoord / Acknowledgements 18

English 19

Luchtfoto / Air view Maasvlakte 2, haven van / harbour of Rotterdam 2013: Aeroview, Dick Sellenraad 24

Colofon / Colophon 26

De schrijvers / The essayists 27

Meer informatie over de kunstprojecten Maasvlakte 2 / More information about the Maasvlakte 2 art projects: www.portscapes.nl, www.portscapes2.nl

INHOUDSOPGAVE / CONTENT

4 5

Luchtfoto / Air view Maasvlakte, haven van / harbour of Rotterdam 2009: Aeroview, Dick Sellenraad

6 7

Voorwoord

In 2007 vroeg het Havenbedrijf Rotterdam (projectorga-nisatie Maasvlakte 2) aan het Nederlands Fotomuseum (NFM) en SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte om mee te denken over en mee te doen met een serie kunstopdrachten. Het onderwerp van de opdrachten: de totstandkoming van de uitbreiding van de Rotterdamse haven met Maasvlakte 2.

Inmiddels ligt een periode van zes jaar (2008-2013) achter ons waarin het Havenbedrijf, met advies van en ondersteund door beide instellingen, 21 kunstop-drachten verstrekte aan een divers en internationaal gezelschap kunstenaars. De curatoren van Portscapes, Latitudes, schreven in 2009: ‘een haven kan niet alleen worden opgevat als een plek, maar is ook een voort-durend veranderende tijdelijkheid van intermodale logistiek, aankomsten en vertrekken, transacties en distributie van een oneindige reeks grondstoffen en goederen.’ Voeg daarbij dat de aanleg van Maasvlakte 2 op zich al een land art-project is en het zal duidelijk zijn dat de opdrachten geleid hebben tot zeer uiteenlo-pend werk.

De stap die we in 2007 namen, was een ongebruikelijke voor een organisatie die op dat moment nog volop bezig was met de voorbereidingen voor de aanleg van Maasvlakte 2. Er liep een groot aantal procedures en we waren druk in gesprek met de stakeholders op nationaal en regionaal niveau. De aanbesteding van het werk lag voor ons en het zou nog twee jaar duren voor daadwer-kelijk met de aanleg van Maasvlakte 2 begonnen werd.

Toch gingen we het gesprek met het Nederlands Foto-museum en SKOR aan en kwamen drie programma’s tot stand: Beeldproject Maasvlakte 2, Portscapes en later Portscapes 2. Alle in gezamenlijkheid met SKOR, het Beeldproject ook met het Nederlands Fotomuseum. Want met ons waren zij van mening dat bij de aanleg van nieuw land, en van Maasvlakte 2 in het bijzonder, alles wel lijkt te draaien om zand, beton, steen en staal, maar dat het ook gaat over mensen, natuur en milieu, over economie en globalisering, over land versus water, over verleden en toekomst. Kortom, een rijk palet van aspecten die kunstenaars uitdagen en kansen geven om bijzondere projecten te realiseren.

Iedere kunstenaar deed dat op eigen wijze, vanuit een andere invalshoek en nam de ruimte om over de moge-lijke betekenis en toekomstige invulling van het nieuwe land te speculeren. Zo kreeg het infrastructuurproject Maasvlakte 2 een extra culturele dimensie en kwamen mooie, spannende en prikkelende beelden woordver-halen tot stand, die Maasvlakte 2 laten zien door de ogen van de kunstenaars. We zijn er trots op dat we die verhalen hebben kunnen delen met een breed publiek.

Voor verschillende Portscapes-kunstenaars organiseer-den we een tentoonstelling in het Informatiecentrum voor Maasvlakte 2, FutureLand. We plaatsten een in het oog springende billboardgalerie langs de Europaweg. We organiseerden excursies voor belangstellenden om de kunstwerken in het gebied te zien en beleven. In 2010 waren alle werken van Portscapes tezamen te zien in de Serrazaal van het Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam. De werken van alle kunstenaars van het

Beeldproject werden tentoongesteld in het Nederlands Fotomuseum. Portscapes 2 leidde naast de ingreep van HeHe op het zuidelijk strand van Maasvlakte 2 met Roduin en de spectaculaire demonstraties van Solar Bell van Tomás Saraceno in augustus 2013 ook tot blijvend werk. De trappen tussen de parkeerplaatsen en het recreatiestrand ontworpen door Jan Konings en Fritz Haegs informatieborden langs het fietspad over het die-renleven op de Maasvlakte hebben op Maasvlakte 2 een definitieve plek gevonden.

Ook via de vele interviews met kunstenaars en recensies van hun werk in de verschillende media deelden we de verhalen over Maasvlakte 2 en de haven met een breed publiek. En nu is er deze publicatie waarin we u alle rond de aanleg van Maasvlakte 2 gemaakte kunstwerken laten zien, lezen en horen.

Ook ik ben de afgelopen jaren anders gaan kijken naar het infrastructuurproject Maasvlakte 2. Soms met verbazing, vaak met verwondering en plezier heb ik meegekeken met de kunstenaars en me gerealiseerd dat Maasvlakte 2 inderdaad veel meer is dan infrastructuur. Met hun werk hebben de kunstenaars over de basis van water, zand, beton en staal hun eigen verhaal gelegd en Maasvlakte 2 een culturele dimensie gegeven en verrijkt.

Voor deze verrijking wil ik alle kunstenaars bedanken. Maar ook de instellingen die ons tussen 2008–2013 terzijde hebben gestaan: SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte, TAAK, die medio 2012 de SKOR-inzet overnam en het Nederlands Fotomuseum. En natuurlijk alle andere betrokkenen die met elkaar 21 kunstprojecten vormgaven en uitvoerden.

Ik wens u veel kijk-, lees- en luisterplezier toe.

René van der PlasDirecteur Projectorganisatie Maasvlakte 2

INLEIDING / INTRODUCTION INLEIDING / INTRODUCTION

De toekomst van het landschap

Door Theo Tegelaers

In 2008 gaf het Havenbedrijf Rotterdam in het kader van de aanleg van Maasvlakte 2 opdracht voor het ontwikkelen van twee kunstprogramma’s: het Beeldproject, Portscapes en een vervolg: Portscapes 2. Bij het Beeldproject brach-ten fotografen niet alleen de aanleg van Maasvlakte 2 in beeld, maar hadden ze ook aandacht voor de beeld-vorming van dit nieuwe land door oude en nieuwe verhalen te vertellen (zie de Beeldproject-bijlage in deze publicatie). Op het moment dat Portscapes start, bevindt Maasvlakte 2 zich nog tussen planvorming en realisering. Het nieuw te winnen land bestaat nog niet en de projectgroep, waarin het Havenbedrijf, SKOR en later TAAK vertegenwoordigd zijn, wilde kunstenaars juist op dit interessante moment in laten stappen. Want, zo was de gedachte, dit ‘nulpunt’ stelt kunstenaars in de gelegenheid de betekenis van deze landwinning te bevragen en daar nieuwe voorstellingen aan toe te voegen. Omdat er nog niets is, hebben de kunstenaars alle vrijheid om te werken met hun verbeelding en hun ideeën. Het land en dus ook de betekenis ervan moeten nog gevormd worden en kunstenaars kunnen daar als het ware verschillende betekenislagen overheen leggen door het project vanuit verschillende invalshoeken te benaderen.

Het nieuwe land diende als tabula rasa, waar verhalen en beelden een plek kunnen vinden vanuit een an-dere zienswijze en visie dan die waarmee het project Maasvlakte 2 aangestuurd werd door het Havenbedrijf. De kunstenaars werden in het eerste deel van Portscapes, dat in samenwerking met het curatorenduo Latitudes uit Barcelona ontwikkeld werd, uitgenodigd de haven en de nieuwe uitbreiding te onderzoeken. In zowel dit eerste deel van Portscapes, als het tweede deel en het Beeldproject, werd de aandacht steeds gevestigd op het denken over ecologische, economische, geologische, sociale en geografische aspecten van de enorme schaal-vergroting van de Rotterdamse haven. De kunstenaars hebben geprobeerd hun ideeën hierover te verbeelden, laverend tussen wensen van de opdrachtgever, de prak-tische uitvoerbaarheid en hun eigen onafhankelijke positie.

Het beeld van het ‘onbeschreven blad’ hield niet lang stand. De plannen voor de aanleg van Maasvlakte 2 ver-keerden immers al in een vergevorderd stadium. Door de ongekende schaal van het project bleek het desondanks voor de kunstenaars nog niet eenvoudig er een voor-stelling van te maken. Daarom werden de kunstenaars uitvoerig geïnformeerd over het project. De program-ma’s boden de kunstenaars ruimte om vele vragen en onderwerpen aan de orde stellen: wat is de economische impact van Maasvlakte 2? Wat moet er wijken voor de aanleg? Wie werken eraan en wat zijn de onderliggen-de visies? Wat betekenen die veranderingen voor het natuurlijke leven aan de kust en onder water? Welke veranderingen zal het landschap ondergaan? Hoe ‘na-tuurlijk’ zal het nieuwe land eigenlijk zijn? Enzovoorts.

Nu de programma’s afgerond zijn, hebben we alle kunstwerken in deze publicatie bij elkaar gebracht en zien we een rijkdom aan resultaten, de vragen die de kunstenaars opwerpen en de manieren waarop ze hier vorm aan gegeven hebben. De reikwijdte van de vragen wordt hieronder aan de hand van enkele kunstprojecten uit het Portscapes-programma toegelicht.

MaakbaarheidDe aanleg van Maasvlakte 2 getuigt van een groot geloof in de maakbaarheid van ons land. Als je er nu rond-loopt, voelt het alsof het nieuwe land van Maasvlakte 2 er altijd al was. Het is op een bepaalde manier te ver-gelijken met de eerste maanlanding. De beelden hiervan kennen we allemaal, ze zijn zo vaak gereproduceerd dat ze deel zijn gaan uitmaken van het collectieve geheugen en daarmee tot de werkelijkheid zijn gaan behoren. Het onderscheid tussen de realiteit en de voorstelling ervan is weggevallen. Zo is het nieuwe land van Maasvlakte 2 heel herkenbaar, maar tegelijkertijd vreemd en on-werkelijk. Zo ziet dus de aan de tekentafel ontworpen werkelijkheid eruit.

Deze verwarring tussen realiteit en voorstelling zien we ook terug bij de projecten van de kunstenaars. Jan Dibbets manipuleert de blik op het Nederlands land-schap met zijn 6 Hours Tide Object With Correction of Perspective. Het in het strandzand getekende trapezium wordt door een simpele aanpassing van het perspectief veranderd tot de rechthoek van het televisiebeeld. Als iets niet past, verzinnen we daar een truc voor, moet Dibbets hebben gedacht. Zo zetten we de werkelijkheid naar onze hand.

Ook bij de foto’s van Paulien Oltheten wordt de eigen waarneming terecht in twijfel getrokken. In eerste in-stantie lijkt er weinig aan de hand. Je ziet mensen over de dijk lopen, vliegeren of motorcrossen op het strand. Alsof het nooit anders was. Totdat je onverwacht ontdekt dat het eigenlijk twee figuren zijn, die zich schuilhou-den achter elkaar. Iets wat je denkt te kennen, bleek een illusie. Even zien we wat er gebeurt wanneer de beelden achter elkaar tevoorschijn komen, maar dan is het al-weer normaal. Alsof we voor de gek gehouden worden. Een glimlach verschijnt op je gezicht, een verandering die niet meer was dan een rimpeling in het water.

Ilana Halperin doet alsof zij controle heeft over het pro-ject, door de schaal van dit megaproject terug te brengen naar de menselijke maat. Zo maakt zij het begrijpelijk en behapbaar. Door te doen alsof geologische fenome-nen bedacht zijn en plaatsvinden aan de keukentafel of deel uitmaken van haar persoonlijke geschiedenis, als foto’s in het familiealbum. De mens, als middelpunt en centrum van de wereld.

CompensatieHet Havenbedrijf heeft met Maasvlakte 2 een van de grootste bouwprojecten van het afgelopen decennium in Nederland gerealiseerd. De uitbreiding van de haven be-tekent een intensivering van industriële activiteiten en daarmee een toename van de uitstoot van koolstofdioxi-de, maar er zijn maatregelen genomen om die stijging te remmen. Geen vermindering van de uitstoot, maar in ieder geval geen verslechtering, is hierbij de norm. Voor de natuur die verstoord wordt of verloren gaat zijn compensatieprojecten gestart, zoals de aanleg van een natuurreservaat voor de kust van de Zuid-Hollandse ei-landen. Jorge Satorre zet vraagtekens bij de effectiviteit van dergelijk beleid. Om dat te illustreren brengt hij een rotsblok uit de ijstijd van Drenthe terug naar zijn plek van herkomst: Zuid-Zweden. Net als natuurfenomenen die hun sporen in het landschap achter hebben gelaten,

8 9

zien we nu de onomkeerbare gevolgen die de menselijke activiteit heeft op de natuur en het landschap.

De aanleg van Maasvlakte 2 heeft een verstorende wer-king op het ecologische evenwicht. Het project van Fritz Haeg verbeeldt enerzijds de verwondering over de manier waarop allerlei soorten dieren en planten hun habitat gevonden hebben op Maasvlakte 2, ondanks of dankzij het industrieel landschap. Maar verbeeldt Animal Estates van Haeg niet ook een doemscenario? Zullen dit de 25 dieren zijn die overblijven en waar-mee we het straks dus zullen moeten doen? Dieren die kunnen overleven in een door mensen ontworpen industrielandschap? Sommige hardnekkige soorten houden stand en passen zich snel aan, maar wat gebeurt er met de kwetsbare soorten die alleen onder zeer speci-fieke omstandigheden overleven?

De vraag naar de natuurlijkheid van het nieuwe land duikt nog nadrukkelijker op in het werk van HeHe. Dit duo liet het strand kortstondig rood kleuren met gekleurd zand. Die kleur benadrukt het kunstmatige ka-rakter van de omgeving. Lopend over de rode korrels besef je dat deze plek nog niet zo lang geleden open zee was. Maar als het rode zand is weggewaaid, lijkt het weer een gewoon strand en spoelt het water van de zee met ononderbroken regelmaat over het door mensen aangelegde strand.

IngrijpenDe aanleg van de tweede Maasvlakte heeft een enorm belang voor Nederland omdat hiermee de economi-sche groei voor de toekomst gezekerd wordt. Wat die toekomst betreft, maakten Christina Hemauer en Roman Keller misschien wel het meest kritische werk voor Portscapes. Met The Postpetrolistic Internationale brachten zij de menselijke stem terug, in een welhaast megalomaan project met als hoofddoel de distributie van fossiele brandstoffen, en kondigen zij met hun vreugdevolle hymne het einde van een tijdperk alvast aan.

Dat roept de terechte vraag op welke normen en waar-den een rol spelen bij een megaproject als Maasvlakte 2, dat een enorme invloed en uitwerking heeft op de ecologie. Kunstenaarsduo Bik van der Pol heeft het in het onderzoek dat vooraf ging aan hun videowerk Facts on the Ground niet kunnen ontdekken. Het eni-ge wat zij konden concluderen, was dat alles past in het economisch kader. Dat is het leidende principe, en de rechtvaardiging voor het menselijke ingrijpen in het landschap op een schaal die tot voor kort ondenkbaar was.

Nu, terugkijkend op beide kunstprogramma’s, lijken de kunstwerken in hun onderlinge samenhang vooral de urgentie te onderstrepen om na te denken over hoe we de toekomst van het landschap voor ons zien. De wer-ken laten zien hoe we kiezen en niet kiezen en wat de gevolgen daarvan zijn op de wereld om ons heen. Daar de ogen niet voor te sluiten, maar verantwoordelijkheid te nemen voor de wereld waarin we willen leven, lijkt de boodschap te zijn.

INLEIDING / INTRODUCTION

Foto: Ben Wind

10 11

LATITUDES IS INVITED BY SKOR (FOUNDATION ART AND PUBLIC SPACE) AND PORT OF ROTTERDAM AUTHORITY

PORTSCAPES: A SERIES OF ART PROjECTS

ALONgSIDE THE CONSTRUCTION OF MAASVLAKTE 2

AN ARTISTIC VOYAgE OF DISCOVERY THROUgHOUT 2009, TOUCHINg ON THE PORT’S

ARCHITECTURAL, POLITICAL, SOCIAL AND ECOLOgICAL PAST, PRESENT AND FUTURE

THE PORT OF ROTTERDAM AUTHORITY AND SKOR INVITE ARTISTS TO REFLECT ON THE PORT,

ITS FUNCTION AND THE MAASVLAKTE 2 LAND RECLAMATION PROjECT. THE PROgRAMME HAS BEEN

DEVISED BY THE CURATORIAL OFFICE LATITUDES. PORTSCAPES INVOLVES ARTISTS FROM

THE NETHERLANDS, CHINA, MExICO, AUSTRIA AND THE UNITED STATES

www.PORTSCAPES.COM

01

04

10

11

11

02

02

04

01 01

07

08

09

10

10

01

05

05

01

06

06

08

PortscapesExpositie / exhibition Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.

Marcel van EedenDe Cornelia Maersk.Expositie / exhibition Nederlands Fotomuseum.

PortscapesPresentatie / presentation Portscapes.Art Rotterdam 2009.

Jan Dibbets6 Hours Tide Object With Correction of Perspectiveop het Maasvlakte strand / on the Maasvlakte beach.

Marcel van EedenDe Cornelia Maersk.Dagelijkse webpublicatie / daily webpublication.

Dorothée Meyer Een laatste blik / A last look.Expositie / exhibition Nederlands Fotomuseum.

Rosa Barba Somnium.Presentatie / presentation International Film Festival Rotterdam XL edition, Rotterdam.

Hans SchabusEuropahaven, Rotterdam, 17 juni 2009. Expositie / exhibition in FutureLand, informatiecentrum voor Maasvlakte 2 / information center for Maasvlakte 2.

Fucking Good ArtPortscapes on Air / Station Maasvlakte 2.Webradiostation in containerunit aan de rand van de Maasvlakte / webradiostation in containerunit on the border of Maasvlakte.

Ilana HalperinEen Korte Geschiedenis van een Mobiele Landmassa / A Brief History of Mobile Landmass.Presentatie / presentation in FutureLand.

Jorge SatorreThe erratic. Measuring compensation. Billboard Europaweg, Maasvlakte.

Paulien OlthetenMooi als twee paar benen even gelijk lopen / It’s nice if two pairs of legs walk in sync for a moment.Billboard Europaweg, Maasvlakte.

Erik WesseloZand / Sand. Tentoonstelling / exhibition Nederlands Fotomuseum.

HeHeRoduin / Red Dune.Installatie op het nieuwe recreatiestrand van Maasvlakte 2 / installation on the new recreation beach of Maasvlakte 2.

Jan KoningsStrandtrap / Beach staircase.Ingebruikname / opening.

Marie-José JongeriusLunar Landscapes / Maasvlakte 2. Tentoonstelling / exhibition Nederlands Fotomuseum.

Portscapes 2Een serie kunstprojecten in het kader van de aanleg van Maasvlakte 2 / A series of art projects alongside the construction of Maasvlakte 2.Expositie / exhibition in FutureLand.

Fritz Haeg Animal Estates 9.0: Port of Rotterdam. Installatie informa-tieborden langs 19 km lange fietsroute op Maasvlakte 2 / installation information signs along a 19 km cycling route on Maasvlakte 2.

Tomás Saraceno Solar Bell.Demonstraties bij / demonstra-tions near FutureLand.

Marjolijn DijkmanHere be dragons, 2009. Billboard Europaweg, Maasvlakte.

Christina Hemauer, Roman KellerPostpetrolistic Internationale.Kooroptreden / choir performance.

Lara AlmarceguiBraakliggende terreinen in de Rotterdamse Haven / A Wasteland in the Port of Rotterdam.Excursie / excursion.

2008 2010 2011 2012 20132009

12 13

MARIA BARNAS

Gedichten

Maria Barnas (1973) is dichter, schrijver en beeldend kunstenaar. Zowel in haar geschreven als in haar beeldend werk onderzoekt ze hoe beschrijvingen de werkelijkheid vormen en vervormen.

Barnas studeerde aan de Rietveld Academie en de Rijksakademie te Amsterdam. Ze publiceerde twee romans. Haar poëziedebuut Twee zonnen (2003) werd bekroond met de C. Buddingh’-prijs, en in 2009 ontving zij de J.C. Bloemprijs voor Er staat een stad op (2007). In 2005 ver-scheen Binnenzee, een wandeling in dichtvorm. Barnas was van 2007 tot 2010 columnist voor het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad. Deze columns zijn gebundeld in Fantastisch (2010). In 2013 is haar derde poëziebundel Jaja de oerknal verschenen, genomineerd voor de VSB Poëzieprijs 2014.

Voor Portscapes schreef zij een serie gedichten losjes ge-inspireerd op T.S. Eliots gedicht The Waste Land (1922). Barnas’ serie is een uiteenzetting van wat komen gaat, de zee die zal veranderen in land. In 2013 werd Barnas nogmaals uitgenodigd twee gedichten te schrijven; dit-maal was een nostalgische reflectie op het nieuwe land dat ooit zee was het resultaat.

IT’S MINEMAASVLAKTE 1

IT IS THIS VAST PLANE OF NOTHINGNESS

THAT MY IMAGINATION CANNOT GRASP. YET IT IS MINE.

SHOULDN’T I BE ABLE TO MAKE MORE OF THIS?

MY IMAGINATION: A VAST PLANE OF NOTHINGNESS.

THIS IS HOW I WITHER.

BUT THIS IS NOT QUITE RIGHT.

I CAN STITCH SHALLOW FIELDS IN THE BREADTH OF THE PLANE

AND THINK OF WATERY COLOURS. MAKE BROWNS AND GREENS

APPEAR AND LOOK FOR SHAPES TO SETTLE.

I SUPPOSE THERE ARE SHIPS AND TOWERS, A BLUR

OF INDUSTRY AGAINST A RECEDING SEA.

AND I CAN PUT A BOY THERE

WHO REMAINS STILL. HE IS VERY PALE.

FROM WHERE HE IS STANDING HE SEES AEROPLANES

ETCHING THE SKY. HE CANNOT MOVE AN INCH

CONVINCED THAT IT WOULD CAUSE HIM

TO LOSE THEM FROM SIGHT.

HE FOUND THIS EXTRAORDINARY PLACE

ON HIS WAY TO SOMEONE I SHOULD THINK OF

WHEN THEY FLOODED THE AIR -

EXPLODING SUMMERS IN HIS EARS.

HIS PLACE UNDER THE SKY

STUDYING MIRACLES THROUGH A LENS.

I TRY TO STAND AT THE OTHER END

AND LOOK HIM IN THE EYE.

HE STANDS THERE AS THEY DISAPPEAR

AND AREAS UNROLL.

I CHOOSE THIS DETAIL AS I LAY THE TABLE

FOR SOMEONE I WANT TO COME BACK.

I PLACE IT IN THE VAST PLANE OF NOTHINGNESS

THAT THE TABLECLOTH BECOMES, UNFOLDING INTO A ROOM

THAT IS THE HOUSE WE ARE ABOUT TO SHARE.

DO SIT DOWN.

THIS IS NEW LAND WE SPEAK OF

SET AGAINST UNSPEAKABLE SEAS.

Maria Barnas Poezie cahier.indd 3 15-01-2010 09:59:19

IT’S MINE

TO ARRANGE OBJECTS IN A PERSPECTIVE PICTURE

SO THEY ARE ALL FULLY VISIBLE FROM A SINGLE SPOT

ONE MUST RECONFIGURE THEM IN TWO WAYS.

WATERWAYS AND DERELICT DAYS

BRING MOVABLE OBJECTS

THAT NEED TO BE SEPARATED STRAIGHT AWAY.

SECONDLY, THE PERSPECTIVE BOX MUST BE ARRANGED

SO THAT RECEDING LINES DO NOT OCCLUDE

ONE ANOTHER AT ODD ANGLES.

I DRAW A HORIZON ACROSS THE SKY, CIRCLE CLOUDS

WITH AN OUTSTRETCHED FINGER TO MARK ONE, TWO

VANISHING POINTS. THEY SHOULD BE ATTACHED

BUT THEY HOVER AND DRAG

THE CORNERS OF OUR HOUSE, STRETCHING THEM

FAR APART TO CONSTRUCT UNLIKELY BUILDINGS.

WE STAND ON THESE DRAWINGS

AND LET A LANDSCAPE GO BY, TILT CONTAINERS

AT ODD ANGLES, SUPPORTING A STARK SKY.

DERELICT DAYS

MAASVLAKTE 2


TO ARRANGE OBJECTS IN A PERSPECTIVE PICTURE

SO THEY ARE ALL FULLY VISIBLE FROM A SINGLE SPOT

ONE MUST RECONFIGURE THEM IN TWO WAYS.

WATERWAYS AND DERELICT DAYS

BRING MOVABLE OBJECTS

THAT NEED TO BE SEPARATED STRAIGHT AWAY.

SECONDLY, THE PERSPECTIVE BOX MUST BE ARRANGED

SO THAT RECEDING LINES DO NOT OCCLUDE

ONE ANOTHER AT ODD ANGLES.

I DRAW A HORIZON ACROSS THE SKY, CIRCLE CLOUDS

WITH AN OUTSTRETCHED FINGER TO MARK ONE, TWO

VANISHING POINTS. THEY SHOULD BE ATTACHED

BUT THEY HOVER AND DRAG

THE CORNERS OF OUR HOUSE, STRETCHING THEM

FAR APART TO CONSTRUCT UNLIKELY BUILDINGS.

WE STAND ON THESE DRAWINGS

AND LET A LANDSCAPE GO BY, TILT CONTAINERS

AT ODD ANGLES, SUPPORTING A STARK SKY.

DERELICT DAYS

MAASVLAKTE 2


DERELICT DAYS

THE LANGUAGE I COLLECT, THESE ENGLISH WORDS

I SEARCH FOR LIKE TEETH IN THE SAND

NO, SHELLS, OR AS I WILL LATER FIND OUT,

ANIMALS. SLUGS APPEAR DARK AND SLOW

WHEN I WASH THEIR PINK AND SILVER

BRITTLE SHELTERS IN THE BATHTUB. I HAVE KILLED SO MANY.

THE NORTH SEA WAS NOT ALWAYS HERE

WHICH IS A RELIEF AND I WILL KEEP

FOR LATER AS A REPLY TO MY GERMAN BOYFRIEND

WHO SAYS IT IS PURE MEGALOMANIA TO WIN LAND FROM THE SEA.

‘IT WOULD BE LIKE THE SWISS ON MONT BLANC

SAYING LET’S CUT OFF THE SUMMIT, WE NEED A TERRACE HERE.’

MEGALOMANIA IS A WORD TO REPEAT.

HE SAYS THE SEA WILL TAKE REVENGE ONE DAY

AND WILL SWALLOW US WHOLE.

HE SWALLOWS THE WORDS ‘JUST WAIT AND SEE’

I THINK IT MATTERS THAT HE IS GERMAN.

GERMANS HAVE NO SEA TO SPEAK OF.

THEIR COUNTRY IS HUGE

EVEN WHEN WE TRY TO MAKE IT APPEAR NARROW

ON THE WEATHER FORECASTS ON THE DUTCH NEWS.

I TRY TO REMEMBER WHERE THE COUNTRIES ARE

ON A REVOLVING GLOBE ON MY DESK.

HOLLAND ONCE CLUNG TO ENGLAND

WITH SOGGY FIELDS AND MUD.

MAMMOTHS STOOD IN THE MARSHES THEY SAY.

WE ARE SIMPLY TAKING BACK WHAT ONCE WAS OURS

I REPEAT.

THEY APPEAR IN THE FORM OF CLENCHED TEETH IN FISHING NETS

AND HOLLOW SHELLS IN THE BATHTUB.

IMAGES I COULDN’T NAME TODAY.

THEY WILL STAY. THE MAMMOTH REMINDS US.

AS MAMMOTHS DO.

AS MAM-MOTHS DO

MAASVLAKTE 3


AS MAM- MOTHS DO

Foto: Wendy Taylor

14 15

THE SEA AS SEEN FROM NEW LAND (WITH A BOTTLE

OF RUM)THIS NEW LAND DEMANDS A FAIR AMOUNT OF BELIEF

AS IT APPEARS STEADILY OUT OF NOWHERE AND CAUSES

TWITCHING IN THE EYE. A SANDCASTLE OR BLINKING

VISION IN THE SKY, I AM WARY OF THIS LAND

BEFORE IT HAS EVEN SETTLED IN THE MIND. SKULLS

AND SILVER KITES, SHIPWRECKS AND FLIGHTS CRISS-CROSS

THE SEA ZIGZAG WHIP-WHACK WISH-CRACK THE LOST ONES

AND PROUD FARERS OF AN UNMEASURED SEA.

THESE TRAVELLERS ARE NOT ON THE WATER NECESSARILY,

THEY NEED NOT TOUCH THE WAVES FOR THEIR HEARTS

TO RISE WITH THE TIDES. WELL, WE TIPTOE ON THE SHORE

AND GATHER VARIOUS THOUGHTS ON LEAVING, CONSIDER

THE WORD FAREWELL AS A FLAG OVERBEARING IN COLOUR,

OR A WHISPER TOO SHY TO CARRY ANY WEIGHT, WE SIGH

LIGHTLY AS A MOTHER WITH A GRAVE HEART ON A FLIGHTY

SHOULDER, BYEBYE NOW. MENTIONING A HEART OR HEARTS

TWICE WARNS OF CARELESSNESS OR SHARP INTENT. AS LONG

AS I HOVER IN BETWEEN I WILL LET THESE HEARTS REMAIN.

AND SO I HOVER AND TOTTER HITHER AND THITHER

(DOES THAT SOUND FAIR AND FAR) AND TWIDDLE AND HUM

RAMBOOZLE, RUMFUSTIAN AND HEAR A SMOTHERED CRY.

SINCE I HEARD ICELANDIC FISHERMEN CALL THOSE

WHO DO NOT WORK ON THE SEA ‘LANDKRABBA’

I MOVE AWKWARDLY WITH EIGHT SHELLED CLAWS

AND EYES ON STALKS ACROSS THESE HEAPS OF SAND

THEY CALL NEW LAND. IT WAS ONCE DEEP AND DEFINITE

UNDER WATER. HAVE YOU SEEN THE RIFFLED SAND?

IT RIPS AND RIPPLES LIKE WATER IN AN EARLY MORNING

BREEZE. YES, SO IT DOES. SO WE AGREE.

LETS EDGE ALONG NOW, IN AN EASY SIDEWAYS GAIT.

THE SEA DOES NOT SEEM TO CARE WHETHER THE LAND

IS FURTHER OR CLOSER, IT COMES IN WITH ITS TIDES

AND PULLS OUT AS IT PLEASES AND IT MUST MEAN

SOMETHING THAT I AM DISAPPOINTED IN THE WATER.

IT APPROACHES NEW LAND AS IT DOES THE OLD -

ITS WAVES UNAWARE AND FOREVER SLOSHING AND BREAKING.

MAYBE I WOULD HAVE BELIEVED THIS PLACE IF THE WATER

CAME AT ME PARALLEL TO THE STRAIGHT AND MEASURED COAST.

CALCULATED AND COLD, ITS UNAFFECTEDNESS UPSETS AN OLD TRUST

IN THE GREATNESS OF OCEANS AND CAUSES A RECEDING TIDE IN ME.

HOW CAN I STILL LOOK AT THE GREY WAVES CRASHING UP NORTH

AND BELIEVE THE WIDE OCEAN CAN CARRY ALL THAT IS IN ME?

NEW LAND ASSEEN FROM THE

MOUNTAINS(WITH A CAMERA)

I COULD NOT POSSIBLY LIVE HERE

I WARN MY HUSBAND WHO LIKES TO MOVE AND TRAVEL.

THE MOUNTAINS DO NOT FIT IN THE FRAME OF MY CAMERA.

I SEE YOUNG BOYS CHUCKLE WHEN I TRY THE PANORAMA

FUNCTION ON MY PHONE. THEY COPY MY SLIGHT

SLIDING GESTURE ACROSS THE LANDSCAPE

AND I LET THEIR RAUCOUS LAUGHTER RUSH WILDLY

ALONG THE SHORE, CROSS THE LAKE, ROAR THROUGH THE WATER,

GIGGLE UP THE CLIFFS, CHASE THE BUILDING CLOUDS

AND WAKE THE OWLS - SCOWLING AT THE TALL

WHITE IDIOT FROM THE LOWLANDS.

I GASP FOR AIR THAT IS STRANGELY

SURROUNDING ME AND OF THE THINNEST BLUE.

AS THIS COOL HUE ENTERS MY HEAD I REMIND MYSELF

THAT MY FEAR OF MOUNTAINS IS ABSURD

BUT I AM SURROUNDED BY HEAVING CLIFFS

AND EDGES THAT ARE READY TO CRUMBLE UNDER MY FEET.

IT IS A WATERFALL, THE THINNEST BEAM THAT STRIKES ME

AS AN IDEA.

WITH AN ICE COLD SKY LAPPING AGAINST MY HEAD

AND LIMBS AFLOAT, I CONSIDER SETTLING SOMEWHERE

FINALLY ON OLD LAND OR NEW LAND I DO NOT CARE.

AS I CRAWL ONTO THE SHORE OF THIS FRAGILE FUTURE

I AM JOINED BY BLACK-BACKED GULLS, GIANT EARWIGS,

ATLANTIC STURGEONS, BATS, WOOLLY MAMMOTHS,

LITTLE TERNS, REDWINGS, OYSTERS, RABBITS, SINGING

SKYLARKS, LIZARDS, DUCKS AND HARES. WE JOIN SUNBATHERS

WHO BROUGHT BRIGHT TOWELS AND KITES. THEY BATHE

LIKE THEY DO EVERYWHERE AND AS THEY STRETCH OUT

ON NEW LAND WE ARE ALREADY OUT OF FOCUS IN TIME

AND WE CAN REST IN NEW AND OLD SLEEP, DAWNING.CHANGING ROOMS

MAASVLAKTE 5

WHERE IS MY MOTHER?

WHERE IS SHE IN ALL OF THIS?

I WENT LOOKING FOR HER IN RIMINI.

I WAS THREE.

SHE NOW LIVES CLOSE TO THE SEA IN BRITTANY

WITH MY DAD. THEY ARE VERY CLOSE

TO THE SEA IN A PLACE THAT THEY LIKE

BECAUSE IT IS QUIET.

I NEVER FOUND HER.

I ASKED FOR HER EVERYWHERE.

LOOKED UNDER TOWELS AND UMBRELLAS

EMBRACED THE WRONG KNEES.

I WAS SURE I WOULD COME ACROSS HER

TALKING TO STRANGERS

WRAPPED IN MOTIONLESS TIGERS

SMILING DOLPHINS AND MERMAIDS.

STRANGERS START TALKING TO MY MOTHER

AT THE BUS STOP, IN CHANGING ROOMS

CONFIDING LIVES IN HER

DEEP SORROW AND SHALLOW DEATH.

MY MOTHER LISTENS AND NODS AT THE RIGHT MOMENT

FOR PEOPLE TO LET THE STORIES GO.

SHE NEVER COMMENTS.

SHE JUST SITS THERE AND UNDERSTANDS.

MAKES ALL STILLNESS FLOW.

SHE FOUND ME

SITTING ON A HIGH STOOL IN A YELLOW TENT FOR THE LOST.

THE PLACE WAS CROWDED WITH US

LOST AND RED-CHEEKED, SMELLY CHILDREN

AND ONE TALL, OLD MAN.

HIS WHITE LEGS LIKE TWIGS IN HIS SHORTS.

WE WERE FED CHOCOLATE ICE CREAM.

THE OLD MAN CRIED FOR HIS MOTHER.

HE CRIED AND CRIED AND KEPT US VERY QUIET.


CHANGING ROOMS

MAASVLAKTE 5

WHERE IS MY MOTHER?

WHERE IS SHE IN ALL OF THIS?

I WENT LOOKING FOR HER IN RIMINI.

I WAS THREE.

SHE NOW LIVES CLOSE TO THE SEA IN BRITTANY

WITH MY DAD. THEY ARE VERY CLOSE

TO THE SEA IN A PLACE THAT THEY LIKE

BECAUSE IT IS QUIET.

I NEVER FOUND HER.

I ASKED FOR HER EVERYWHERE.

LOOKED UNDER TOWELS AND UMBRELLAS

EMBRACED THE WRONG KNEES.

I WAS SURE I WOULD COME ACROSS HER

TALKING TO STRANGERS

WRAPPED IN MOTIONLESS TIGERS

SMILING DOLPHINS AND MERMAIDS.

STRANGERS START TALKING TO MY MOTHER

AT THE BUS STOP, IN CHANGING ROOMS

CONFIDING LIVES IN HER

DEEP SORROW AND SHALLOW DEATH.

MY MOTHER LISTENS AND NODS AT THE RIGHT MOMENT

FOR PEOPLE TO LET THE STORIES GO.

SHE NEVER COMMENTS.

SHE JUST SITS THERE AND UNDERSTANDS.

MAKES ALL STILLNESS FLOW.

SHE FOUND ME

SITTING ON A HIGH STOOL IN A YELLOW TENT FOR THE LOST.

THE PLACE WAS CROWDED WITH US

LOST AND RED-CHEEKED, SMELLY CHILDREN

AND ONE TALL, OLD MAN.

HIS WHITE LEGS LIKE TWIGS IN HIS SHORTS.

WE WERE FED CHOCOLATE ICE CREAM.

THE OLD MAN CRIED FOR HIS MOTHER.

HE CRIED AND CRIED AND KEPT US VERY QUIET.


CHANGING ROOMS

CLOSING TIME

MAASVLAKTE 6

‘NO WE ARE SORRY

WE CAN NOT LET YOU IN.

IF WE WOULD LET EVERYONE –

WE DRAW CLEAR LINES YOU MUST AGREE

GOOD FENCES MAKE GOOD NEIGHBOURS.

SAND WILL BE SPRAYED UP TO HERE

(WE POINT ALONG IMAGINARY

BORDERS FOR THE MOMENT. ALL IN GOOD TIME.)

THE SHORE IS STRAIGHT

AS WE LIKE OUR FIELDS ALIGNED

WITH UNCURVED DITCHES.

HAS SOMEONE STARTED WORKING ON CALMING

THIS SURFACE? THE WAVES ARE RUNNING WILD.

WE ARE STILL THINKING OF TREES.

WE HAVE BEEN TALKING ABOUT TOADS.

DECIDED AGAINST OTTERS UNANIMOUSLY.

WE SHOOT THE DEER

THAT BREED IN THE HARBOUR.

WE LIKE TO KEEP THINGS CLEAN.

WE ARE SO SORRY.

IT HAS BEEN FIVE ALREADY.

WE TRY TO DAM OUR GRIEF.’


CLOSING TIME

TO AND FRO

MAASVLAKTE 4

THE EASE AT WHICH THIS SEA BECOMES A MEMORY

FRIGHTENS ME. OR MAYBE IT RATHER IMPRESSES ME

TOO MUCH. IT IS TOO MUCH, REALLY.

TOO MUCH WATER, TOO WIDE A STRETCH

OF THOUGHTS AND SUDDEN IMAGES

COMPLETING EACH OTHER AND ME.

STANDING THERE AS AN AFTERTHOUGHT.

WHAT WAS I THINKING? A SEA IS RUNNING

THROUGH MY MIND, THESE CRASHING WAVES

THAT ARE RIGHT IN FRONT OF ME.

I KNOW THE WATER WILL RUN THROUGH MY FINGERS

BUT IT LOOKS LIKE STEEL AND DEATH

RUNS TOO EASILY ACROSS ITS SURFACE, ONE BREATH, TWO

BREATHS

THREE TINY BOATS APPEAR OVERFLOWING

WITH BLACK ARMS AND LEGS AND BRIGHTLY

COLOURED BUNDLES OF AN ANCIENT EXISTENCE.

I HOPE THE PEOPLE THESE LIMBS BELONG TO

FIND WHAT THEY ARE LOOKING FOR.

FEAR COMES TO MIND AND STAYS

IF I CHOOSE TO KEEP THIS WORD

I DO NOT PLACE HERE AS A METAPHOR.

METAPHORS ARE TREACHEROUS PLACES.

NARROW BEACHES WHERE THE TIDE COMES IN.

HERE.

MY FATHER AND BROTHERS MAKE A CAR APPEAR

IN THE SAND. THEY USE LONG STICKS TO DAMAGE

THE FLAWLESS BEACH, SCRATCHING AND ETCHING.

THEY LAUGH AND THRASH AND BELLOW.

‘THE SEA WILL WASH IT ALL AWAY’ SAYS MY FATHER

WHEN I ASK WHAT THEY ARE DOING

AS IF THAT MAKES UP FOR ANYTHING.

WE LAUGH WHEN THE CAR SINKS IN THE SAND

AND WE LAUGH AS WE OFFER OUR FEET, OUR ANKLES

OUR KNEES TO THE SEA.

WE DON’T KNOW HOW TO STOP.


TO AND FRO

16 17

Medium Datum / Date Titel artikel / Title Kunstenaar / Artist

2008 Volkskrant 04-02-08 Merel Bem: Een verre van Nederlands Landschap Dorothée MeyerTrouw 16-02-08 Henny de Lange: Op de grens van land en zee Dorothée MeyerNRC Handelsblad 25-02-08 Tracy Metz: Foto’s Meyer relativeren de heroïek van nieuwe land Dorothée Meyer

2009 Metro ed. Rotterdam 02-02-09 Inspiratie door Tweede Maasvlakte Jan Dibbets Trouw 04-02-09 Kwaliteitskunst is crisisbestendig Jan DibbetsMetro ed. Rotterdam 04-02-09 Kunstenaar Dibbets geeft startschot Portscapes Jan DibbetsCobouw 05-02-09 Kunstenaars maken Maasvlakte mooier Jan Dibbets De Telegraaf 06-02-09 Art Rotterdam haakt aan bij stad Jan DibbetsAD Rotterdams Dagblad 06-02-09 Meerjarig kunstprogramma is gebaseerd Maria Cánepa Luna en Max Andrews op uitbreiding haven Trouw 09-02-09 Kunst moet Maasvlakte 2 zichtbaar maken Jan DibbetsVolkskrant 09-02-09 Net als toen strijkt de zee alles glad Jan DibbetsEuropoort Kringen 28-02-09 Portscapes Jan Dibbets Kunstbeeld 28-02-09 Portscapes Havenloods 15-07-09 Schabus op de Maasvlakte Hans Schabus Radio Rijnmond 04-08-09 Fucking Good Art Robert Hamelijnck Reformatorisch Dagblad 10-09-09 Kunstenaars in container Maasvlakte 2 Fucking Good Art Nieuwsblad Transport 18-09-09 Der moat wat syn Fucking Good ArtMetro ed. Rotterdam 21-09-09 Logeren in een container: dat voelt heel nietig Fucking Good ArtAD Rotterdams Dagblad en Maasstad 12-10-09 Billboards op de Maasvlakte Paulien Oltheten Europoort Kringen 30-11-09 Billboards op de Maasvlakte Paulien Oltheten AD Rotterdams Dagblad (4 edities) 03-12-09 Portscapes in Boijmans Van Beuningen Kunstenaars / artists Portscapes Gelderlander, BN de Stem 03-12-09 Containers in Rotterdams museum Kunstenaars / artists Portscapes Metro ed. Rotterdam 03-12-09 Doorzichtige zeecontainers Kunstenaars / artists Portscapes

2010 AD Algemeen Dagblad 05-01-10 Expo Haven inspireert Kunstenaars / artists Portscapes Europoort Kringen 31-01-10 Portscapes Kunstenaars / artists Portscapes AD Algemeen Dagblad 05-02-10 Kunst brengt haven onder de aandacht Kunstenaars / artists Portscapes Metro ed. Rotterdam 05-02-10 Haven als kunstwerk Hans SchabusMuseumtijdschrift 31-03-10 Tekeningen en havengezichten Kunstenaars / artists Portscapes AD Algemeen Dagblad 23-04-10 Tentoonstelling Portscapes Kunstenaars / artists Portscapes AD Amersfoortse Courant 23-04-10 Tentoonstelling Portscapes Kunstenaars / artists Portscapes Telegraaf Rotterdam 20-05-10 Wrak Cornelia Maersk ligt Maasvlakte 2 in de weg Marcel van Eeden NRC Handelsblad 21-05-10 Getekend fotoverhaal Marcel van Eeden Trouw 22-05-10 Maasvlakte 2 Marcel van Eeden Vrij Nederland 22-05-10 Het ware verhaal van de Maasvlakte 2 Marcel van Eeden Algemeen Dagblad 25-05-10 Beeldverhaal van een schip Marcel van Eeden AD regionaal Den Haag en Rotterdam 25-05-10 Beeldverhaal van een schip Marcel van Eeden Volkskrant 04-06-10 Beeldend kunstenaar Marcel van Eeden: ‘Het verleden is een bak legostenen’ Marcel van Eeden NL10 06-09-10 Expo Marcel van Eeden Marcel van Eeden AD regionaal, Havenloods, Maasstad 03-11-10 Videowerk over Maasvlakte 2 Bik van der Pol

2011 Volkskrant 23-01-11 Index XL locaties Rosa BarbaAD regionaal, Havenloods, Maasstad 26-01-11 Science fiction film Tweede Maasvlakte Rosa Barba Nieuwsblad Transport 13-05-11 Strandtrappen Jan Konings De Telegraaf 11-06-11 Kunstenaar Jan Konings Jan Konings De Fotograaf 31-10-11 Agenda Erik Wesselo NRC Handelsblad 24-11-11 Zand Erik Wesselo Trouw 26-11-11 Zand Erik Wesselo Avonden Radio 6 28-11-11 Erik Wesselo - Zand Erik Wesselo Museumtijdschrift 30-11-11 Agenda Erik Wesselo Adformatie 02-12-11 Erik Wesselo - Zand Erik Wesselo Volkskrant 08-12-11 Helemaal verdwijnen in het zand Erik WesseloDe Ingenieur 16-12-11 Machtige havenwerken Erik WesseloTechnologiekrant 16-12-11 Machtige havenwerken Erik Wesselo Europoort Kringen 31-12-11 Erik Wesselo - Zand Erik Wesselo

2012 Focus 31-01-12 Agenda Erik Wesselo Focus 31-01-12 Erik Wesselo - Zand Erik Wesselo

Camera Magazine 29-02-12 Agenda Erik Wesselo AD Rotterdams Dagblad ed. Rotterdam Stad 28-04-12 Strand Maasvlakte 2 kleurt knalrood HeHe Spits 02-05-12 Rood zand kleurt Tweede Maasvlakte HeHeCobouw 04-05-12 HeHe - Project Roduin Omroep Voorne 12-05-12 HeHe - Project Roduin Nieuwsblad Transport 23-05-12 Badstrand Maasvlakte 2 vanaf dit weekend open Jan Konings, HeHeVolkskrant 24-05-12 Portscapes 2 Kunstenaars / artists Portscapes 2 Volkskrant 26-05-12 Maasvlakte 2 Rood Zand HeHe Brabants Dagblad ed. Tilburg Stad 26-05-12 Het gekleurde strand HeHe Friesch Dagblad 26-05-12 Rood zand voor nieuw strand HeHe Radio Rijnmond 26-05-12 HeHe - Project Roduin NRC Handelsblad 30-05-12 Verwaaiende rode strandvlek HeHe Echo Rotterdam 30-05-12 Met Roduin lijkt Tweede Maasvlakte wel op Mars HeHe, Jan Konings Havenloods 30-05-12 Maasvlakte strand is een beleving HeHe, Jan Konings Cobouw 31-05-12 Strand van Maasvlakte 2 kleurt rood HeHe, Jan Konings Imaintain 31-05-12 Rood zand kleurt Tweede Maasvlakte HeHe Petrochem 31-05-12 Rood zand op Maasvlakte 2 HeHe Havenloods 06-06-12 Trapzitten Jan Konings Radio 1 06-06-12 Tracy Metz: HeHe - Project Roduin Nieuwsblad Transport 28-08-12 Reportage opening strand HeHe, Jan Konings AD Algemeen Dagblad 12-10-12 Foto expositie over Maasvlakte Marie-José Jongerius Havenloods Botlek I 17-10-12 Raadselachtige schoonheid Maasvlakte 2 in beeld Marie-José Jongerius AD regio Rotterdam 01-11-12 Onaards land bij nacht Marie-José Jongerius NRC Handelsblad 09-11-12 Tracy Metz: Raadselachtig landschap van de Maasvlakte Marie-José Jongerius NRC Next 15-11-12 Tracy Metz: Raadselachtig landschap van de Maasvlakte Marie-José Jongerius Volkskrant 15-11-12 Fotografie agenda Marie-José Jongerius Trouw 16-11-12 Geland op verre planeet Marie-José Jongerius Volkskrant 28-11-12 Marie-José Jongerius - Lunar Landscapes Marie-José Jongerius Europoort Kringen 30-11-12 Lunar Landscapes Maasvlakte 2 Marie-José Jongerius Volkskrant 06-12-12 Merel Bem: Maan Maas Marie-José Jongerius Cobouw 07-12-12 Lunar Landscapes - land in wording Marie-José Jongerius De Ingenieur 21-12-12 Maasvlakte 2 bij maanlicht Marie-José Jongerius Chip Foto Video 31-12-12 Marie-José Jongerius - Lunar Landscapes Marie-José Jongerius

2013 Trouw 01-06-13 Natuur naast containers Fritz Haeg Radio Voorne 20-06-13 Fritz Haeg - Animal Estates NRC Handelsblad 27-06-13 Portscapes 2 Jan Konings, HeHe, Fritz Haeg, Tomás Saraceno Metro ed. Rotterdam 27-06-13 Portscapes 2 Jan Konings, HeHe, Fritz Haeg, Tomás Saraceno Dichtbij 03-07-13 Diervriendelijk bord Fritz Haeg Havenloods 03-07-13 Dierenroute op Maavlakte 2 Fritz Haeg NRC Handelsblad 05-07-13 Dieren spotten in industriegebied Fritz Haeg Volkskrant 11-07-13 Tentoonstelling Portscapes 2 Jan Konings, HeHe, Fritz Haeg, Tomás Saraceno NRC Next 15-07-13 Kijk, er ligt een zeehond tussen de fabrieken! Fritz Haeg AD Rotterdams Dagblad 26-07-13 Futuristische vlieger stijgt op vanaf winderige Maasvlakte 2 Tomás Saraceno Europoort Kringen 31-07-13 Portscapes 2 Jan Konings, HeHe, Fritz Haeg, Tomás Saraceno Havenloods Botlek I 31-07-13 Op de Maasvlakte zie je ze drie weekenden vliegen Tomás Saraceno De Scheepvaartkrant 07-08-13 Futuristische vlieger bij FutureLand Tomás Saraceno NRC Handelsblad 08-08-13 Solar Bell Tomás Saraceno Volkskrant 08-08-13 Exposities - Solar Bell Tomás Saraceno Volkskrant 12-08-13 Met Jules de lucht in Tomás Saraceno Volkskrant 12-08-13 Vliegkunst Tomás Saraceno AD regionaal 12-08-13 Solar Bell stijgt dan toch op Tomás Saraceno NRC Handelsblad 13-08-13 Een gebouw als reuzenvlieger Tomás Saraceno NRC Next 16-08-13 Kunst in de haven Tomás Saraceno Reformatorisch Dagblad 29-08-13 Dertig dierenborden fleuren Tweede Maasvlakte op Fritz HaegKunstbeeld 30-09-13 Tomás Saraceno droomt een wereld in de lucht Tomás Saraceno Europoort Kringen 30-09-13 Solar Bell Tomás Saraceno

KUNSTPROJECTEN IN DE MEDIA: EEN SELECTIE / ART PROJECTS IN THE MEDIA: A SELECTION KUNSTPROJECTEN IN DE MEDIA: EEN SELECTIE / ART PROJECTS IN THE MEDIA: A SELECTION

Medium Datum / Date Titel artikel / Title Kunstenaar / Artist

18 19

borden zijn overgedragen. Tomás Saraceno’s Solar Bell werd gerealiseerd door Studio Saraceno met advies en ondersteuning van Jürgen Scholte-Wassink; van de TU Delft: Bachtijar Ashari, masterstudent; Roland Schmehl (Associate Professor), Leo Veldhuis (Professor of Flight Performance & Propulsion) en Bryan Franca. De uitvoe-ring van Solar Bell was niet gelukt zonder Bas de Boer, Francien Eppens, Maurice Meewisse, Pim Palsgraaf, Ruben van der Velden, Jordi Walker met een speciaal woord van dank voor zijn inzet aan Joost Trines. Ook dank aan degenen die bij de voorbereidingen van Solar Bell betrokken waren: Carlijn Diesfeldt (freelance pro-jectleider), Ed van Hinte (Chairman Lightness Studios), Floor Koppenaal (Airport Technology Engineer at Deerns), Professor Michel van Tooren (New Concept Development Manager Fokker Aero structures en ex-professor Aircraft design TU Delft) en Rieke Vos (jr. curator SKOR). Tenslotte dank aan degenen die de pro-jecten vastlegden: Freek van Arkel, Jerry Lampen en Paloma Polo, fotografie.

Daarnaast willen we ook de vele medewerkers van het Havenbedrijf Rotterdam bedanken die in de loop van de projecten ons terzijde hebben gestaan met hulp en ondersteuning. Hoewel nut en noodzaak van de kunst-projecten voor hen niet altijd vanzelfsprekend was, deden we nooit tevergeefs een beroep op hen. Dus dank aan Alice Clijncke, Daniela Botrugno, Yves van Erp, Sjoerd Figdor, Anna Grootscholten, Annette van Ham, Martijn Haman, Anouk Hespe, Joanna Jackson, Gijsbert Kant, Chantal Karnaat, Jan Konter, Wilco van der Lans, Hung Lu, Eileen Niks, Cees Pons, Nadine Pors, Menno Steenman, Raymond van der Stelt, Daphne Sprecher, Tiedo Vellinga, Raymond van der Stelt, Esther Verwijs, Caroline Versteegh, Karin Vrieze, Gijs Warmenhoven en vele anderen.Een speciaal woord van dank aan Sjaak Poppe die vanaf het begin kritisch en creatief over de opzet van de pro-jecten meedacht en zich inzette om van ieder project een succes te maken.

Tenslotte namens alle kunstenaars een woord van dank aan Ronald Paul (directeur Projectorganisatie tot sep-tember 2012) en de leden van het Management Team Projectorganisatie Maasvlakte 2 voor hun visie en de durf die ze getoond hebben door kunstenaars een belangrijke rol te laten spelen parallel aan de totstand-koming van Maasvlakte 2.

Ria HaagsmaProjectleider Kunstprojecten Projectorganisatie Maasvlakte 2


Dankwoord

Aan Portscapes, Portscapes 2 en het Beeldproject hebben heel veel mensen meegewerkt. Het is onmogelijk om al degenen die met elkaar gezorgd hebben dat de projecten een succes werden te noemen. We doen er een poging toe, met excuus aan degenen die we zijn vergeten, maar die wel genoemd hadden moeten worden.

Onze dank in de eerste plaats aan alle kunstenaars die gezamenlijk zorgden dat Maasvlakte 2 meer werd dan infrastructuur. Met hun werk verrijkten zij de basis van water, zand, beton en staal en gaven het nieuwe land daarmee een eigen historische en culturele dimensie. Ook willen wij Frits Gierstberg van het Nederlands Fotomuseum bedanken, die in 2007 al zei ‘natuurlijk doen we mee’ en ons daarmee een duwtje in de rug gaf richting realisatie. Dank aan Wilfried Lentz, toenmalig directeur SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte, die na enig aarzelen besloot met ons in zee te gaan en daarmee de realisatie van de kunstprojecten mogelijk maakte. Ook dank aan Theo Tegelaers, die vanaf het begin vanuit SKOR (en na de opheffing van SKOR van-uit TAAK) betrokken was, ons adviseerde en hielp de juiste beslissingen te nemen. Portscapes dankt zijn suc-ces mede aan de scherpe analyse en het sterke voorstel voor de eerste serie kunstprojecten van Latitudes. Dank aan Simone Kleinhout, ook vanuit SKOR en TAAK, die veel van de praktische begeleiding en uitvoering van Portscapes 2 op haar conto kan schrijven. Ook dank aan Christiane Bosman, pers- en PR-coördinator van-uit zowel SKOR als TAAK, die mede zorgde dat de kunstprojecten in de media zichtbaar waren. Wij zijn ook Samira Benlaloua erkentelijk, die de Portscapes-projecten van een fraaie vormgeving voorzag; evenals Jan-Willem Edauw, die met die vormgeving aan de slag ging en zorgde voor drukwerk in de geest van de kunst-werken. Dank aan De Overtreders W die zorgden dat de kunstwerken van Portscapes en Portscapes 2 de museale presentatie kregen die ze verdienden. Dank aan Nick Koning, website designer. Ook dank aan Monique van Dalen en Stephan Warmenhoven, Het Kader, die zorgden dat alle Portscapes-kunstenaars voor de camera hun verhaal vertelden.

Voor Portscapes: dank aan Helmi Weststrate voor het managen van het project van Jan Dibbets en Jurjen Semeijn, die het overzicht wist te bewaren over verschil-lende complexe producties. PUMA (Projectorganisatie Uitbreiding Maasvlakte): Priscilla van der Haar, Arie Heystek, Eelko Muns, Maarten Roeper, Etienne Koman. Museum Boijmans Van Beuningen: Sjarel Ex, directeur; Rianne Schoonderbeek, projectmanager ex-posities; Cathy Jacob, directeur exposities. En ook: Remko Andeweg, botanist; Shumon Basar, schrijver, curator en redacteur; Mirke Beckers, voor de redactie van Nederlandse teksten; Bas Bökenkamp, voor het in-spreken van de audiogids van Ilana Halperin; Sander Boom, kapitein, The Spirit; Will Borst, geluidstechnicus; Brian Burman, musicus en vertaler; Erik Cammeraat, Universiteit van Amsterdam; de bemanning van de RPA 16; Crimson, architectuurhistorici; Mooike de Moor en Erik Post, Radio Rijnmond; Maarten de Reus, kunste-naar; Erik de Plaa en Jaap Korshuis, Delta; Hans Egede, kunstenaar (1686–1758); Kerstin Engholm, Engholm Engelhorn Galerie; Fermate, koor; Claus Föttinger, kunstenaar; David Gabriël Djindjikhachvili, kunste-naar en filmmaker; Nikolai Geworg Khatchatouryan, cameraman en compositor; Haags Ad Hoc koor; Rob

Haarlem, DEP Design Electro Products; Bas Helbers, fotograaf; Roderick Hietbrink, kunstenaar; Fons Hof en Michael Huyser, Art Rotterdam; Hans Hooghart; dr. Karen Holmberg, vulkaanarcheoloog; Harry Huisman; Kammerchor Basel, koor; Jason Klimatsas, samenstel-ler; Floor Koomen, grafisch vormgever; Fred LeComte, LeComte; Ernst Ledermann en Christoph Nicolay, Ultra-Brag AG; Monica Lundström, Havenmuseum; Ronald Nadorp, Bob Kommer Studios; Navy & Grey; Andrea Otte, maritiem archeoloog; Eelko Postma, KNAG (Koninklijke Nederlandse Aardrijkskundig Genootschap); Pro Helvetia; Wouter Roeterink, hulp bij het verbouwen woon-werkunit voor FGA; Katrin Sippel en Christiane Rainer, Wien Museum; Olaf Schuur, ca-meraman en redacteur van Dibbets’ Making of; dr. Hugh Tuffen, vulkanoloog; Jan Vader, bulldozerchauffeur; Freek van Arkel, fotograaf; Bas van de Brand, scheeps- container FGA; Frank van der Salm, fotograaf; Remco van Diepen, Nieuw Land Studiecentrum; Jannes van Echten, Hunebedcentrum; Harmen van Eersel, Visual Music; Hans van Essen; Sytze van Heteren, geoloog; Fijko van Leeuwen, cameraman; Maarten Vanden Eynde, kunstenaar; Jaap Veenvliet; Edgard Vervaecke, BP; Mathias Vetter, componist; Wim Westerhoff, Geological Survey of the Netherlands; Ben Wind, fotograaf; Jan Willem Stoof, bediening hydraulische lift; Allard Zoetman, redacteur/compositor.

Ook voor Beeldproject is het lastig allen te noemen die de kunstenaars (en daarmee ons) tijdens hun werk ondersteunden. Het bezoek van Dorotheé Meyer aan o.m. Svelgen werd mede mogelijk gemaakt door Bram Brontrup, Michiel Peters, Sverre Geir Hellebust, Hans Kuiper, Priscilla van der Haar, Mondriaan Fonds.De research voor Marcel van Eeden deed Gerrit-Jan de Rook. Aan de uitvoering van het werk van Rosa Barba werkten mee Hans Brouwer; Matt Didemus, voice-over; Ria Haagsma, productie; Peter van Hoof, IFFR; André de Kwaaisteniet; Frieda Lucsak; Gerd Nesgen, geluid; Pieter Nordbeck; G.W. van Santen, acteur; Ivan Seal, voice-over; Benito Strangio, camera; Jan St. Werner, muziek en geluidseffecten, Helmi Weststrate, assistent. Erik Wesselo werd ondersteund door Onno Petersen en Abinandhan Ramanujam. Voor het project van Marie-José Jongerius bedanken we Hans Gremmen; Hans den Hartog Jager; Mark Jansen; Merijn Koelink; Ivana Srecec en Frank Tazelaar, APMT; Eelco van Welie, NAI010; Arjan en Michael, De Verbeelding.

Voor Portscapes 2 danken we A. den Bakker, Freko-Crust; Alexander Blok, A.K. Barendregt; Bob Crocker, Rainbow Decorative Products Ltd.; Sander Dijkmeijer, DPI; Henk Nobel, C.A. Nobel en Zn voor hun betrokken-heid bij de uitvoering van HeHe’s Roduin. Bas Princen, fotograaf, danken we voor de prachtige foto’s die hij maakte van de strandtrappen van Jan Konings. Frits van der Hagen, Ton Hermans, Ed van der Hoeven, Henk Martini, Hans Orgers, Piet Roobol, Richard Telder, en Eric de Vries deelden hun dierenverhalen met Fritz Haeg. Verder werkten mee aan Animal Estates 9.0: Jasper van den Brink, Dwarsboom Studio; Ruud van Paasen, HR Groep; Thom Ringsma en Wouter Tromp, Platform P. Ook dank aan Benjamin Reichen, Åbäke, Londen voor zijn ontwerp en Niels de Zwarte en Garry Bakker van Bureau Stadsnatuur (BsR) voor het beschikbaar stel-len van hun expertise. Tenslotte dank aan Jan Putters, Havenbedrijf Rotterdam, in wiens beheer de informatie-


20 21

ENGLISHENGLISH

Solar Bell in August 2013, Portscapes 2 has also led to permanent works. The beach stairs between the parking places and the recreational beach designed by Jan Konings and Fritz Haeg’s series of information boards about Maasvlakte fauna along the cycle path have certainly found their final homes on Maasvlakte 2.

Also, in the many artist interviews and critical reviews of the artists’ works in various media, we have shared the stories about Maasvlakte 2 and the port with a wide audience. And now we present this publication, in which you can look at, read and hear all about the Maasvlakte 2 art projects.

I have also come to see the Maasvlakte 2 infrastructure project differently in the past few years. Sometimes with surprise, often with amazement and pleasure, I have looked at Maasvlakte 2 through the eyes of the artists and have realized that the new land is indeed much more than infrastructure. In their works, the artists have overlaid the foundation of water, sand, concrete and steel with their own stories, giving Maasvlakte 2 a cultural dimension, enriching it.

We thank all the artists for this enrichment. We also thank the institutions which have stood by us from 2008 to 2013: SKOR | Foundation for Art and Public Domain, TAAK, which took over the initiative from SKOR mid-2012, and the Nederlands Fotomuseum. Of course we also thank those who together gave shape to and implemented the 21 art projects.

I hope you enjoy hearing, seeing and reading all about it.

René van der PlasDirector of the Project Organisation Maasvlakte 2

(page 7-8)

The future of the landscape

By Theo Tegelaers

In 2008, as part of the Maasvlakte 2 construction project, the Port of Rotterdam Authority commissioned the development of two art programmes: the Image Project, Portscapes and its sequel: Portscapes 2. For the Image Project, photographers not only managed to capture the construction of Maasvlakte 2, they also paid attention to how this new land was shaped, by telling stories old and new (see the Image Project annex of this publication). When Portscapes started, Maasvlakte 2 was still caught between planning and execution. The land to be reclaimed did not even exist yet, but to the project group representing the Port Authority, SKOR and later TAAK, this was the most interesting moment for the artists to join in. The idea was that this ‘baseline’ would give artists the opportunity to question and add new impressions to the significance of the land reclamation. Because there was nothing there yet, the artists were free to use their imaginations and explore their ideas. As the land and its significance had

yet to be determined, artists could approach the project from different points of view by adding various layers of meaning to it.

The new land would serve as a tabula rasa, an unwritten page, a place for stories and images arising from a different perspective and vision than those of the Port Authority, responsible for the Maasvlakte 2 project. In Portscapes, which was developed in cooperation with the Latitudes curatorial team from Barcelona, the artists were invited to explore the port and the new expansion. In Portscapes and throughout the entire art project, attention was repeatedly focused on the ecological, economical, geological, social and geographic aspects of the port of Rotterdam’s enormous scale increase. The artists tried to illustrate their ideas, navigating between the client’s wishes, practical feasibility and their own independent positions.

The image of the ‘unwritten page’ did not last long; after all, the plans for the construction of Maasvlakte 2 were already at an advanced stage. Despite this, due to its incredible scale, the project turned out to be difficult for the artists to visualise. To help them, they were given a great deal of information about the project. The programmes offered the artists room to pose many questions and address many subjects: what is the economic impact of Maasvlakte 2? What has to make way for the construction? Who is working on the project and what are the supporting visions? What consequences do the changes have for the natural life on the coast and under the water? How will the landscape change? How ‘natural’ will the new land actually be? And so on...

Now that the programmes have been completed, we have gathered together all of the works of art in this publication. We see a wealth of results, the questions the artists raised and the ways they interpreted them. The range of questions is illustrated below using a few examples from the Portscapes programme.

ManipulabilityThe construction of Maasvlakte 2 is evidence of a great belief in the manipulability of our country. If you walk around there now, it feels like the new land of Maasvlakte 2 has always been there. It can be compared, in a certain way, with the first moon landing. We all know the images; they’ve been shown so many times that they are now part of humanity’s collective memory and have become reality. The difference between the reality and the imagined version has dissolved. In the same way, the new land of Maasvlakte 2 is very recognisable, but at the same time it’s strange and unreal. That’s what reality designed on a drawing board looks like.

The confusion between imagination and reality can also be seen in the artists’ projects. Jan Dibbets manipulates the perception of the Dutch landscape with his 6 Hours Tide Object With Correction of Perspective. The trape-zium drawn in the beach sand is transformed into the rectangle of a television screen by a simple change in perspective. If something doesn’t fit, we have to find a way, Dibbets must have thought. In this way we shape reality with our own hands.

One’s perceptions are justly called into question by Paulien Oltheten’s photos as well. At first glance, there seems to be nothing amiss; you see people walking over

the dikes, flying kites or scrambling on the beach, as though it was never any different. Then you notice that there are actually two people, one hiding behind the other. What you first thought to understand, turns out to have been an illusion. We briefly see what happens when the images are revealed one after the other, but then it’s back to normal, as though we’ve been played the fool. A smile appears on your face, a change no more than a ripple in the water.

Ilana Halperin acts as though she controls the project by reducing its enormous scale to the human scale. She makes the project comprehensible and manageable, by pretending that geological phenomena are invented and happen at the kitchen table or are part of her personal history, like photos in the family album. Man, as the centre of the world.

CompensationWith Maasvlakte 2, the Port Authority has realised in the Netherlands one of the biggest construction projects of the past few decades. The expansion of the port means an intensification of industrial activities and consequently an increase in carbon dioxide emissions; however, measures have been taken to curb that increase. The standard here is not a reduction of emissions, but no increase, either. Compensation projects have been initiated to make up for nature that has been disturbed or lost, such as the creation of a nature reserve off the coast of the islands of Zuid-Holland. Jorge Satorre sets question marks beside the effectiveness of such a policy. In order to illustrate his scepticism, he brought an ice-age boulder from the Dutch province of Drenthe back to its place of origin in southern Sweden. Just like natural phenomena that have left traces in the landscape, we now see the irreversible consequences of human activities on nature and the landscape.

The construction of Maasvlakte 2 has had a disruptive impact on the ecological balance. Fritz Haeg’s project expresses amazement at the manner in which all kinds of animals and plants have found a habitat on Maasvlakte 2, despite or because of the industrial landscape. But does Haeg’s Animal Estates not also depict a doomsday scenario? Will these be the only 25 animals that survive to populate the landscape, animals that can survive in industrial landscapes designed by people? Some tenacious species can hold on and quickly adapt, but what happens to the vulnerable species that can only survive under very specific conditions?

The interest in how natural the new land is appears even more explicitly in HeHe’s work. This pair of artists coloured the beach red for a short time, using sand coloured with pigment. The colour emphasised the artificial character of the environment. Walking over the red grains inspired the realisation that this place was open sea not so long ago. But once the red sand had blown away, it looked just like a normal beach, where the water washes up from the sea across the man-made beach with uninterrupted regularity.

InterventionMaasvlakte 2’s construction was very important for the Netherlands because it ensures economic growth in the future. In terms of that future, Christina Hemauer and Roman Keller’s work for Portscapes was possibly the most critical. Their The Postpetrolistic Internationale restored the human voice; the joyful hymn proclaims the end of the age of petroleum in an almost

(page 6)

Foreword

In 2007, the Port of Rotterdam Authority’s project organisation Maasvlakte 2 asked the Nederlands Foto-museum (NFM) and SKOR | Foundation for Art and Public Domain to brainstorm and collaborate on a series of art projects. The subject of the projects: the development of the Port of Rotterdam’s Maasvlakte 2 expansion.

Six years have passed (2008 – 2013) since then, in which time the Port Authority, with the advice and support of both institutions, has commissioned 21 different art projects from a variety of international artists. The curators of Portscapes, Latitudes, wrote in 2009: ‘a port is not just a place; it is also a constantly changing transience of intermodal logistics, arrivals and departures, transactions and distribution of an endless string of goods and materials.’ Add to this that the creation of Maasvlakte 2 itself is already a land art project and it follows that the commissions led to extremely diverse works.

The step we took in 2007 was unusual for an organisa-tion which, at the time, was fully occupied with the preparations for the construction of Maasvlakte 2. A huge number of procedures were in progress and we were deep in talks with national and regional stakeholders. We were facing the tendering process and it would still be two years before the physical work on Maasvlakte 2 would begin.

Even so, we started the discussion with the Nederlands Fotomuseum and SKOR and three programmes were born: Image project Maasvlakte 2, Portscapes and later Portscapes 2. All of these projects were collaborations with SKOR; the photo project was also in collaboration with the NFM. Together we shared the opinion that in the development of new land, and Maasvlakte 2 in particular, although everything seemed to revolve around sand, concrete, stone and steel, it also concerned people, nature and the environment, the economy and globalisation, land versus water, the past and the future. In short, a rich palette of aspects which challenge artists and give them the opportunity to create really special projects.

All the artists did that in their own way, from differing points of view and each one took the opportunity to speculate about the possible meaning and future life of the new land. This gave the Maasvlakte 2 infrastructure project an extra cultural dimension and led to the creation of beautiful, exciting and stimulating images and word stories, which show Maasvlakte 2 through the eyes of the artists. We are proud to have been able to share these stories with a wide audience.

For several Portscapes artists, we organised an exhibition in FutureLand, the information centre for Maasvlakte 2. Along Europaweg, we put up an eye-catching billboard gallery. For those interested, we also organised excursions to see and experience the works of art in the area. In 2010, all of the Portscapes works were displayed together in Serra Hall in Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. The work of all of the Image project artists was displayed in the Nederlands Fotomuseum. Besides the action taken by HeHe on the southern beach of Maasvlakte 2 with Roduin and the spectacular demonstrations of Tomás Saraceno’s

22 23

Hunebedcentrum; Harmen van Eersel, Visual Music; Hans van Essen; Sytze van Heteren, geologist; Fijko van Leeuwen, cameraman; Maarten Vanden Eynde, artist; Jaap Veenvliet; Edgard Vervaecke, BP; Mathias Vetter, composer; Wim Westerhoff, Geological Survey of the Netherlands; Ben Wind, photographer; Jan-Willem Stoof, hydraulic lift operator; Allard Zoetman, editor/compositor.

For the Image project it is also difficult to list all of the people who supported the artists (and us) in their work. Dorotheé Meyer was helped for e.a. her work in Svelgen by door Bram Brontrup, Michiel Peters, Sverre Geir Hellebust, Hans Kuiper, Priscilla van der Haar, Mondriaan Fonds. Gerrit Jan de Rook researched for Marcel van Eeden. Rosa Barba was assisted by Hans Brouwer; Matt Didemus, voice-over; Ria Haagsma, production; Peter van Hoof, IFFR; André de Kwaaisteniet; Frieda Lucsak; Gerd Nesgen, sound; Pieter Nordbeck; G.W. van Santen, actor; Ivan Seal, voice-over; Benito Strangio, camera; Jan St. Werner, music and sound effects; Helmi Weststrate, assistant. Erik Wesselo was supported by Onno Petersen and Abinandhan Ramanujam. For the Marie-José Jongerius project, our thanks goes out to Hans Gremmen; Hans den Hartog Jager; Mark Jansen; Merijn Koelink; Ivana Srecec and Frank Tazelaar, APMT; Eelco van Welie, NAI010; Arjan and Michael, De Verbeelding.

For Portscapes 2: A. den Bakker, Freko-Crust; Alexander Blok, A.K. Barendregt; Bob Crocker, Rainbow Decorative Products Ltd.; Sander Dijkmeijer, DPI; Wilco van der Lans, Project Organisation Maasvlakte 2; Henk Nobel, C.A. Nobel en Zn for their involvement in the execution of HeHe’s Roduin. Bas Princen, photographer, we thank for the beautiful photos made of Jan Konings’s beach stairs. Frits van der Hagen, Ton Hermans, Ed van der Hoeven, Henk Martini, Hans Orgers, Piet Roobol, Richard Telder and Eric de Vries, who shared their animal stories with Fritz Haeg. Other contributors to Animal Estates 9.0: Jasper van den Brink, Dwarsboom Studio; Ruud van Paasen, HR Groep; Thom Ringsma and Wouter Tromp, Platform P. Thanks also to Benjamin Reichen, Åbäke, London for his design and Niels de Zwarte and Garry Bakker of Bureau Stadsnatuur (BsR) for making their expertise available to us. A further thank-you to Jan Putters, Port of Rotterdam Authority. Into his capable hands the management of the animal information boards has been placed. Tomás Saraceno’s Solar Bell was realised by Studio Saraceno with the advice and support of Jürgen Scholte-Wassink; of TU Delft: Bachtijar Ashari (master student); Roland Schmehl (associate professor), Leo Veldhuis (professor of flight performance & propulsion) and Bryan Franca. The execution of Solar Bell would not have been possible without Bas de Boer, Francien Eppens, Maurice Meewisse, Pim Palsgraaf, Ruben van der Velden and Jordi Walker with a special word of thanks to Joost Trines for his efforts. Thanks also to those involved with the Solar Bell preparations: Carlijn Diesfeldt (freelance project leader), Ed van Hinte (chairman of Lightness Studios), Floor Koppenaal (airport technology engineer at Deerns), Professor Michel van Tooren (new concept development manager at Fokker Aerostructures and former professor of aircraft design at TU Delft) and Rieke Vos (jr. curator at SKOR). Finally, thank you to those who produced the images of the projects: Freek van Arkel, Jerry Lampen and Paloma Polo, photography.

We would also like to thank the many employees of the Port of Rotterdam Authority who stood by us, providing support and assistance throughout the course of the

projects. Although the purpose and necessity of the art projects was not always self-evident to them, we never called on them in vain. So thank you to Alice Clijncke, Daniela Botrugno, Yves van Erp, Sjoerd Figdor, Anna Grootscholten, Annette van Ham, Martijn Haman, Anouk Hespe, Joanna Jackson, Gijsbert Kant, Chantal Karnaat, Jan Konter, Wilco van der Lans, Hung Lu, Eileen Niks, Cees Pons, René van der Plas, Nadine Pors, Menno Steenman, Daphne Sprecher, Tiedo Vellinga, Raymond van der Stelt, Esther Verwijs, Caroline Versteegh, Karin Vrieze, Gijs Warmenhoven and others. A special word of thanks to Sjaak Poppe, who from the start contributed critically and creatively to the thought process around the art projects and did his utmost to make every project a success.

Finally, on behalf of all the artists a resounding thank- you to Ronald Paul (director Project Organisation till September 2012) and the members of the Management Team of the Project Organisation Maasvlakte 2, for having the vision and the courage to involve them in a critical way alongside the Maasvlakte 2 project.

Ria Haagsma, Project leader Art projects Project Organisation Maasvlakte 2

ENGLISHENGLISH

a dimension of history and culture. Thanks to Frits Gierstberg of the Nederlands Fotomuseum, who said back in 2007, “of course we’ll participate,” and so pushed us towards implementation. Thanks also to Wilfried Lentz, then the director of SKOR | Foundation Art and Public Domain, who, after some hesitation, decided to join us, and in doing so made the realisation of the art projects possible. Thank you to Theo Tegelaers, who was involved from the beginning from SKOR (and from TAAK after SKOR was dissolved), who advised us and helped us to make the right decisions. Portscapes also owes its success to the sharp analysis and strong proposal for the first series of art projects to Latitudes. Thanks to Simone Kleinhout, also from SKOR and TAAK, who can take credit for much of the practical guidance and execution of Portscapes 2. Thanks to Christiane Bosman, press and PR coordinator for both SKOR and TAAK, who is in part responsible for making the art projects visible in the media. To Samira Benlaloua, thank you for the beautiful design of the Portscapes projects. And to Jan-Willem Edauw, who went to work on that design and came up with print in the same spirit as the works of art, thank you. Thank you also to De Overtreders W, who ensured that the works of art from Portscapes and Portscapes 2 received the museum presentation they deserved. Thanks to Nick Koning, website designer. And thanks to Monique van Dalen and Stephan Warmenhoven, Het Kader, who made certain that all of the Portscapes artists told their story in front of the camera.

For Portscapes, kudos to: Helmi Weststrate for managing Jan Dibbets’s project, and to Jurjen Semeijn, who very capably oversaw several complex productions. PUMA, consortium contractors for Maasvlakte 2: Priscilla van der Haar, Arie Heystek, Eelko Muns, Maarten Roeper, Etienne Koman. Museum Boijmans Van Beuningen: Sjarel Ex, director; Rianne Schoonderbeek, exhibitions project manager; Cathy Jacob, director of exhibitions. Also: Remko Andeweg, botanical analyst; Shumon Basar, writer, curator and editor; Mirke Beckers, for Dutch copy-editing; Bas Bökenkamp, the Dutch voice of Ilana Halperin’s audioguide; Sander Boom, captain of The Spirit; Will Borst, sound engineer; Brian Burman, musician and translator; Erik Cammeraat, University of Amsterdam; the crew of the RPA 16; Crimson, architectural historians; Mooike de Moor and Erik Post, Radio Rijnmond; Maarten de Reus, artist; Erik de Plaa and Jaap Korshuis, Delta; Hans Egede, artist (1686–1758); Kerstin Engholm, Engholm Engelhorn Galerie; Fermate, choir; Claus Föttinger, artist; David Gabriël Djindjikhachvili, artist and filmmaker; Nikolai Geworg Khatchatouryan, cameraman and compositor; Haags Ad Hoc, choir; Rob Haarlem, DEP Design Electro Products; Bas Helbers, photographer; Roderick Hietbrink, artist; Fons Hof and Michael Huyser, Art Rotterdam; Hans Hooghart; Dr. Karen Holmberg, volcanic archaeologist; Harry Huisman; Kammerchor Basel, choir; Jason Klimatsas, assembler; Floor Koomen, graphic designer; Fred LeComte, LeComte; Ernst Ledermann and Christoph Nicolay, Ultra-Brag AG; Monica Lundström, Havenmuseum; Ronald Nadorp, Bob Kommer Studios; Navy & Grey; Andrea Otte, marine archaeologist; Eelko Postma, KNAG (Royal Dutch Geographical Society); Pro Helvetia; Wouter Roeterink, assistance in converting the FGA work/sleep unit; Katrin Sippel and Christiane Rainer, Wien Museum; Olaf Schuur, Dibbets’s ‘Making of’ cameraman and editor; Dr. Hugh Tuffen, vulcanologist; Jan Vader, bulldozer driver; Freek van Arkel, photographer; Bas van de Brand, container unit FGA; Frank van der Salm, photographer; Remco van Diepen, Nieuw Land Studiecentrum; Jannes van Echten,

megalomaniacal project targeting the distribution of fossil fuels.

This rightly raises the question of what values and standards play a role in an enormous project like Maasvlakte 2, which has an enormous influence and effect on the ecology. Another pair of artists, Bik van der Pol, was unable to determine this in the study that preceded their video Facts on the Ground. The only thing they could conclude was that everything fits in terms of economics. That is the leading principle and the justification for human interventions in the landscape at a scale that was inconceivable not so very long ago.

Now, looking back on both of the art programmes, the works as a cohesive whole seem to mainly underline the urgency of considering how we see the future of the landscape. The pieces show how we choose and do not choose and the consequences to the world around us. The message seems to be that we mustn’t close our eyes to this; rather, we must take responsibility for the world we want to live in.

(pages 12-15)

Maria Barnas, Poems

Maria Barnas (1973) is a poet, writer and visual artist. In both her written work and her visual work, she studies how descriptions define and change reality.

Barnas studied at the Rietveld Academie and the Rijksakademie, both in Amsterdam. She has published two novels. Her poetry debut Twee zonnen (Two Suns, 2003) was awarded the C. Buddingh’ Prize, and in 2009 she received the J.C. Bloem Prize for Er staat een stad op (A City Rises, 2007). In 2005, Binnenzee (Inland Sea) was released, a walk in the form of a poem. Barnas wrote a weekly column in NRC Handelsblad’s Cultureel Supplement from 2007 to 2010. These columns were published together in Fantastisch (2010). In 2013, her third poetry collection, Jaja de oerknal (Yeah-yeah the Big Bang) was published. It has been nominated for the VSB Poetry Prize 2014. For Portscapes, she wrote a series of poems loosely inspired by T.S. Eliot’s poem The Waste Land (1922). Barnas’s series is an account of what’s to come: the sea will change to land. In 2013, Barnas was again invited to write two poems. This time the result was a nostalgic reflection on the new land that used to be sea.

(pages 18-19)

Acknowledgements

Image project, Portscapes and Portscapes 2 were highly collaborative projects. It is impossible to mention here all those who together made these projects successful. We will try to do so anyway, apologising to all those we do not name, but who should have been mentioned.

Our thanks goes out, first and foremost, to all of the artists who together made Maasvlakte 2 so much more than just infrastructure. With their work, they enriched the foundation of water, sand, concrete and steel with

24 25

Luchtfoto / Air view Maasvlakte 2, haven van / harbour of Rotterdam 2013: Aeroview, Dick Sellenraad

26

Inleiding / Contents introductionVoorwoord / Foreword: René van der Plas Directeur / Director Projectorganisatie Maasvlakte 2

Essay en inleidingen kunstenaars / Essay andintroductory remarks artists: Theo Tegelaers, TAAK

Overzicht kunstprojecten / Overview art projects Gedichten / Poems: Gaining land: Maria Barnas

Kunstprojecten in de media / Art projects in the mediaMet dank aan / Acknowledgements: Ria Haagsma, projectleider kunstprojecten / Project leader Art projects

Audiovisueel / AudiovisualInleidingen / Introductory remarks: Simone Kleinhout, TAAK

Beeldproject / Image projectEssay en inleidingen kunstenaars / Essay andintroductory remarks artists: Frits Gierstberg,Nederlands FotomuseumBeeld / Images: Job Janssen, Jan Adriaanse,Pieter Cruq, de kunstenaars / the artists

PortscapesEssay: Machteld LeijInleidingen kunstenaars / Introductory remarks artists: Simone Kleinhout, TAAKBeeld / Images: Jorge Aviña, Freek van Arkel,Jorn van Eck, Isabelle Hennings Backer, Paloma Polo, de kunstenaars / the artists

Portscapes 2Essay: Sandra Smets Inleidingen kunstenaars / Introductory remarks artists: Simone Kleinhout, TAAKBeeld / Images: Freek van Arkel, Job Jansen, Jerry Lampe, Paloma Polo, Bas Princen, Myrna van der Veen.

Redactie en Beeldredactie / Redaction and Image editors: Ria Haagsma, Havenbedrijf Rotterdam, Theo Tegelaers, TAAKEindredactie / Final Editing: Sophia Zürcher, TAAK.

Werkgroep Beeldproject / Working group Image Project:Frits Gierstberg, Nederlands FotomuseumRia Haagsma, Projectorganisatie Maasvlakte 2Sjaak Poppe, Havenbedrijf RotterdamTheo Tegelaers, TAAK

Werkgroep Portscapes projecten / Working group Portscapes projects:Ria Haagsma, Projectorganisatie Maasvlakte 2Simone Kleinhout, TAAKSjaak Poppe, Havenbedrijf RotterdamTheo Tegelaers, TAAK

COLOFON / COLOPHON

Uitgave / EditionHavenbedrijf Rotterdam N.V. / Port of Rotterdam Authority

Mei / May 2014

Oplage / Number of prints500

Portscapes huisstijl / Portscapes corporate identity Ben Laloua / Didier Pascal, Rotterdam

Ontwerp en realisatie Kunstprojecten Maasvlakte 2 / Design and production art projects Maasvlakte 2Edauw Design, Warmond

Vertaling / TranslationBusiness Translation Services B.V., Rotterdam

ISBN 978-90-809892-2-1

DE SCHRIJVERS / THE ESSAYISTS

Inleiding / IntroductionTheo Tegelaers is partner en curator bij TAAK. Vanaf 1987 experimenteerde hij vanuit zijn eigen kunstpraktijk met het maken van tentoonstellingen samen met andere kunstenaars. Nadat hij in 1992 de projectruimte BEAM in Nijmegen had opgericht, legde hij zich volledig toe op het samenstellen van tentoonstellingen. Van 1994 tot 1998 was hij de eerste aangestelde directeur van W139, de tentoonstellingsruimte voor hedendaagse kunst in Amsterdam. Tegelaers werkte als onafhankelijk curator in binnen- en buitenland en verbleef onder andere een half jaar in New York als curator bij het ISCP (International Studio and Curatorial Program). Hij was gedurende vier jaar verbonden aan het Atelier Rijksbouwmeester als curator en coördinator van kunstprojecten. Van 2006 tot 2012 was hij senior curator bij SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte. Vanuit SKOR was hij betrokken bij de kunstprojecten van Maasvlakte 2. Vanaf medio 2012 ging hij vanuit TAAK hiermee verder.

Theo Tegelaers is a partner and curator at TAAK. Since 1987, from his own practice, he has experimented with creating exhibitions together with other artists. After he founded the BEAM project space in Nijmegen in 1992, he devoted himself entirely to putting together exhibitions. From 1994 to 1998, he was the first appointed director of W139, an exhibition space for contemporary art in Amsterdam. Tegelaers worked as an independent curator in the Netherlands and abroad which included wor-king in New York for six months as curator of the ISCP (International Studio and Curatorial Program). For four years he was associated with the Atelier Rijksbouwmeester (Chief Architect’s Studio) as curator and coordinator of art projects. From 2006 to 2012 he was a senior curator at SKOR | Foundation Art and Public Domain. From his po-sition at SKOR he was involved with the Maasvlakte 2 art projects. From mid 2012 he continued this role at TAAK.

Beeldproject / Image ProjectFrits Gierstberg studeerde kunstgeschiedenis en is kunstcriticus. Sinds 1993 werkte hij als hoofd tentoon-stellingen bij het Nederlands Foto Instituut. Daarna, sinds 2003, werkt hij in diezelfde functie bij het Nederlands Fotomuseum. Hij organiseerde de afgelopen jaren een groot aantal internationale tentoonstellingen, sympo-sia, lezingen en debatten over fotografie. Van 1 januari 2006 tot juli 2010 is hij daarnaast werkzaam geweest als bijzonder hoogleraar Fotografie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Gierstberg was curator voor tal-loze tentoonstellingen op het gebied van hedendaagse fotografie in binnen- en buitenland. Hij publiceert regelmatig in nationale en internationale media en schreef verschillende boeken over fotografie en beeldcultuur. Hij is sinds de beginfase betrokken bij het Beeldproject Maasvlakte 2.

Frits Gierstberg studied art history and is an art critic. From 1993 to 2003 he worked as the head of exhibi-tions at the Nederlands Foto Instituut. He now fulfils the same role at the Nederlands Fotomuseum. In recent years, he has organised a great number of inter-national exhibitions, symposia, lectures and debates about pho-tography. From 1 January 2006 until July 2010 he also worked as a photography professor by special appoint-ment at Erasmus University Rotterdam. Gierstberg was the curator for countless exhibitions relating to modern

photography in the Netherlands and abroad. He is regu-larly published in Dutch and international media and has written several books about photography and visual cul-ture. He was involved with the Image Project Maasvlakte 2 from a very early stage.

PortscapesMachteld Leij is kunsthistoricus en -criticus. Ze publiceert regelmatig in H Art, en coördineert er de bijdragen uit Nederland. Recensies verschijnen ook in tijdschriften als De Witte Raaf en Metropolis M en ze leverde bijdra-gen aan monografieën van verschillende kunstenaars onder wie Jean Marc Spaans, Raquel Maulwurf en Omar Koubâa. Voorts publiceerde ze in Decorum als redactielid, maar ook in Kunstbeeld, Mr. Motley, de Filmkrant, Tubelight, KAAT, NRC Handelsblad en websites over kunst in de ruimte als openbarekunst.nl.

Machteld Leij is an art historian and critic. She is re-gularly published in H Art, and coordinates that magazine’s contributions from the Netherlands. Her reviews also appear in journals such as De Witte Raaf and Metropolis M and she has contributed to mono- graphs of various artists, including Jean Marc Spaans, Raquel Maulwurf and Omar Koubâa. Furthermore, she has been published in Decorum as an editor, as well as in Kunstbeeld, Mister Motley, de Filmkrant, Tubelight, KAAT, NRC Handelsblad as well as websites about art in public places like openbarekunst.nl.

Portscapes 2Sandra Smets is kunsthistoricus en schrijft over heden-daagse beeldende kunst en kunstgeschiedenis. Daarbij heeft ze speciale interesse voor de rol van kunst in de openbare ruimte en in het stedelijk weefsel. Ze heeft gewerkt bij TENT en bij het Centrum Beeldende Kunst Rotterdam. Tot 2006 schreef ze een wekelijkse galerie-rubriek voor het Rotterdams Dagblad en is sindsdien medewerker beeldende kunst bij het NRC Handelsblad. Daarnaast werkte ze mee aan publicaties van onder andere de Erasmus Universiteit, Valiz en Straat van Sculpturen. Met enige regelmaat schrijft ze voor het AMC Magazine over nieuwe aanwinsten in de kunstcollectie van het AMC en voor het Belgische kunstblad H Art. In 2012 won ze de Hans Baaij Essayprijs voor een essay over MC Helderheid en over de betekenis van burgerparticipa-tie in het kunstklimaat.

Sandra Smets is an art historian who writes about con-temporary visual arts and art history. She is particularly interested in the role of art in the public domain and in the urban fabric. She has worked at TENT and at the Centrum Beeldende Kunst Rotterdam (Centre for Visual Arts in Rotterdam). Up until 2006 she wrote a weekly gallery column in the Rotterdams Dagblad and since then she has worked as visual arts staff for NRC Handelsblad. She also collaborated on publications by Erasmus University Rotterdam, Valiz and Street of Sculptures, among others. She frequently writes for AMC Magazine about new acquisitions in the AMC art collection as well as for the Belgian art magazine H Art. In 2012 she won the Hans Baaij Essayprijs for an essay about MC Helderheid and the meaning of citizen participation in the artistic climate.

KUNSTPROJECTEN / ART PROJECTS MAASVLAKTE 2

AUDIOVISUEEL / AUDIOVISUAL

AUDIOVISUEEL


/ AUDIOVISUAL

Audiovisueel / Audiovisual



AUDIOVISUEEL / AUDIOVISUAL

Jan Dibbets 6 Hours Tide Object With Correction of

Perspective, 2009

Herhaling van een performance uit 1969 op de plek waar Maasvlakte 2 en het bestaande land samenkomen.

Re-enactment of a 1969 performance on the location where Maasvlakte 2 joins the main land.

Bik Van der Pol

Facts on the ground, 2009

Deze film werd gemaakt naar aanleiding van een onder-zoek en laat welhaast mythische beelden van het ontstaan van Maasvlakte 2 zien.

This film was based on a research and shows almost mythical images of the creation of Maasvlakte 2.

Rosa Barba Somnium, 2011

Somnium is een 35mm sciencefiction film over een moge-lijk toekomstscenario van Maasvlakte 2.

Somnium is a 35mm science fiction film about a possible future scenario for Maasvlakte 2.

HeHe Roduin, 2012

Registratie van de interventie waarbij 75 ton rood zand op het maagdelijke strand van Maasvlakte 2 is verspreid. Gerealiseerd bij de opening van het strand van Maasvlakte 2 in mei 2012.

Registration of the intervention during which 75 ton red sand was spread over the virginal beach of Maasvlakte 2. Realised at the opening of the Maasvlakte 2 recreation beach in May 2012.

Ilana HalperinA Brief History of Mobile Landmass, 2009

Audiotour over speculaties en interpretaties van de moge-lijke betekenissen van Maasvlakte 2. Nederlands / Engels.

Audio tour with speculations and interpretations on possible meanings of Maasvlakte 2. English / Dutch.

1

2

3

4

5

https://www.youtube.com/playlist?list=PLLHCqU5O0goSC84-SBP_5DxmBZTMJ5si8

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

janwillem

Getypte tekst

Beeldproject / Image Project



BEELDPROJECT


/ IMAGE PROJECTKUNSTPROJECTEN / ART PROJECTS M

AASVLAKTE 2BEELDPROJECT / IM

AGE PROJECT

BEELDPROJECT/ IMAGE PROJECT

Gewonnen verbeelding / Reclaimed imaginationFrits Gierstberg 4

Dorothée MeyerEen laatste blik / One last look 6

Marcel van EedenCornelia Maersk 14

Rosa BarbaSomnium 22

Erik WesseloZand / Sand 30

Marie-José JongeriusLunar Landscapes 38

English 46



4 5

Gewonnen verbeelding

Door Frits Gierstberg

Wat hebben een gezonken schip, een Noorse steengroeve, een maanlandschap, een doolhof en de toekomst met elkaar gemeen? Op het eerste gezicht misschien niet veel, maar via het spoor van een vijftal kunstprojecten komen deze begrippen gezamenlijk en reagerend op elkaar tot leven midden in de haast onmetelijke leegheid van een zandvlakte bij de Europoort: Maasvlakte 2. Hier hebben vijf verschillende kunstenaars en fotografen in een periode van vijf jaar in opdracht een nieuw werk gemaakt op of bij de in aanbouw zijnde Maasvlakte 2. Aan hen werd gevraagd een ‘beeldproject’ te ontwikkelen, dat wil zeggen een visueel werk te maken met fotografie, video of film – technische media die in beginsel de zichtbare werkelijkheid als vertrekpunt hebben.

De eerste opdracht werd vergeven in 2008, toen de voorbereidingen voor de aanleg van de vlakte waren begonnen, maar het nieuwe land nog zee was. De laatste opdracht werd in 2013 voltooid, op het moment dat de eerste bouwwerken op het nieuwe land verrezen. Achter deze reeks van kunstopdrachten staken twee gedach-ten: de culturele betekenis van de landuitbreiding voor iedereen en alles in de nabije omgeving, en de potentie die deze onderneming had en heeft voor de verbeelding. Wie anders dan beeldend kunstenaars konden het best een eerste invulling geven aan de leegte van het ko-mende niemandsland, een nooit eerder aangeraakte plek die geen geschiedenis, geen ziel had? Een plek zonder eigenschappen, waar de genius loci ontbreekt?

Dorothée Meyer (in 2008), Marcel van Eeden (2010), Rosa Barba (2011), Erik Wesselo (2011) en Marie-José Jongerius (2012) kozen - in de lijn met hun eerdere werk - voor zeer uiteenlopende benaderingen die een ‘docu-mentaire impuls’ met elkaar gemeen hebben. Voor ieder van hen was de tastbare en zichtbare werkelijkheid van het gebied en de geplande aanleg het startpunt voor eenkunstzinnig onderzoek naar de mogelijke betekenissen van het nieuwe land en hoe deze zouden kunnen worden verbeeld. Daarbij zijn evenzovele disciplines betrokken: fotografie, film, video, tekenen installatiekunst.

De winning van land op de zee kent een lange traditie in Nederland. In de loop der eeuwen is hier veel kennis opgebouwd over hoe je polders droogmaalt, zandban-ken aanlegt, dijken bouwt, rivierlopen bijstuurt, een stormvloed keert of duinen op hun plaats houdt. Nederland is daarin niet uniek, maar wordt interna-tionaal wel gezien als dé specialist op dit gebied en zodoende exporteert het heden ten dage technische knowhow over landwinning en dijkaanleg naar vele buitenlandse steden – van Dubai tot New Orleans. Door de schaal en de complexe locatie van Maasvlakte 2 is de aanleg ervan wel aangeduid als een kunstwerk op zichzelf (‘ingenieurskunst’) en vergeleken met bekende internationale projecten uit de land art. Of dat terecht is en hoe het nieuwe land in conceptuele zin dan aan-sluiting vindt bij het lopende discours in de kunst, valt buiten het bestek van deze tekst. Vast staat echter al wel dat de werken die in het kader van het Beeldproject Maasvlakte 2 zijn gerealiseerd, het gebied op even uiteenlopende als onlosmakelijke manieren hebben verknoopt met dat discours. Aspecten daarvan zijn de verbeelding van de historische realiteit, globalisering en het afkalvend onderscheid tussen feit en fictie.

naar Kopenhagen aangevallen. Het werd getroffen door twee bommen. Een reddingsoperatie mislukte en het schip zonk. Onbevestigde bronnen uit die tijd meldden dat het schip nog zo’n vijf zeemijlen naar het zuidwes-ten dreef voor het zonk in het gebied waar Maasvlakte 2 nu is aangelegd. Van Eedens medium is de tekenkunst, maar wat hij daarmee verbeeldt is altijd gebaseerd op oude foto’s – preciezer gezegd de fotografie uit de tijd van vóór zijn geboortejaar. In de stijl van nieuwsfoto’s uit die periode maakt hij beeldverhalen in zwart-wit die doen denken aan oude fotoromans. Hij vermengt daarin fictieve elementen met historische feiten, zodanig dat er toch een geloofwaardig verhaal ontstaat. Van begin september 2009 tot midden januari 2010 plaatste Van Eeden dagelijks een tekening over de lotgevallen van de Cornelia Maersk en haar lading als een nieuwe episode in een spannend verhaal op zijn website, totdat het compleet was. Van Eeden deed voor zijn Cornelia Maersk-beeldverhaal onderzoek in historische foto- archieven. De voorvallen rond het schip zijn echt gebeurd maar de details vulde Van Eeden zelf in – zoals die met betrekking tot de geheime lading van het onge-lukkige schip. Dat spel met feit en fictie werd ook door Rosa Barba gespeeld, zij het op een heel andere manier en met de factor tijd bij het spel inbegrepen. Zij nam het leven van één persoon – een lokale imker – als startpunt en vroeg daarnaast een aantal bewoners uit de omgeving van de Maasvlakte in wording om te vertellen hoe zij de toe-komst van het gebied zagen. Hun verhalen over de plek smeedde zij aaneen tot één compositie die mede door de abstracties van de gekozen (archief)beelden en het geluid een bij vlagen futuristisch, dan weer ogenschijn-lijk historisch karakter heeft. De haven figureert op de achtergrond als een aanhoudend dynamisch geheel van bewegende containers en machines – bijna als een ballet. Een voice-over vertelt onder andere over de lo-zing van mogelijk vervuild afval. Dat geeft een sombere ondertoon aan deze filmische ‘droom’ waarin heden, verleden en toekomst door elkaar lopen.Somnium is de titel van een boek uit 1634 van natuur-kundige Johannes Kepler, waarin hij beschrijft hoe de aarde voor een bewoner van de maan een bewegend hemellichaam is, omdat de maan het vaste middelpunt van het heelal lijkt te zijn.

MagischErik Wesselo koos voor een geografisch gezien om-trekkende beweging: hij reisde naar ver afgelegen plaatsen in de wereld waar ook grote landwinnings- projecten worden gerealiseerd: Rameshwaram (Zuid- India), Saemangeum (Zuid-Korea) en Palm Jumeirah (Dubai). Hier filmde hij het landschap en wat hij daar aantrof, als een soort vooruitblik op de beleving die het nietige individu zou kunnen hebben in de eindeloosheid van de zandvlakte die Maasvlakte 2 vlak na oplevering zou zijn. Hij combineerde een reeks impressionistische en uitvergrote polaroidopnamen, gemaakt op de Maasvlakte, met vier korte 16mm-film die haaks op elkaar in één ruimte tegelijkertijd werden geprojecteerd. Wesselo’s blik door de zoeker van een dwalende camera raakt verstrikt in een doolhof van basalt en zand. De vier landwinningslocaties raken in het hoofd van de beschouwer tot één imaginaire plek waar zand een bijna magische substantie is.

KustverlangenHet is natuurlijk niet zo dat er, voordat de nieuwe Maasvlakte ontstond, op de betreffende plek niets was. De zee is immers een natuurlijk gebied, vol dynamiek en leven. De kust en de zee vormen het domein van intensieve wisselwerkingen tussen de natuur en cul-tuur – de laatste in de vorm van natuurbeheer, studie en wetenschap, sport en recreatie, en economie. Hieromheen bestaat een bouwwerk van collectieve voorstellingen en mythes (de zee als oerkracht en bron van leven, de zee als gevaar, de ongerepte natuur, maar ook de lokale geschiedenis en verhalen etc.). Hoe ‘cultuurlijk’ de kust en de zee zijn en hoe de blik van de mens op dit ge-bied kan veranderen, heeft de Franse historicus Alain Corbin mooi beschreven in Het verlangen naar de kust (1991) [Oorspr. Le territoire du vide: l’occident et le désir du rivage (1750-1840) (1988)]. Ons romantische kust-verlangen bepaalt mede onze blik op de zee, een blik die deels door angst is gekleurd. Tegelijkertijd bestaat er de mythe van de maritieme ruimte als ‘leegte’, waar ‘niets’ zou zijn. Deze tradities en perspectieven, die in de loop der tijden vaker in de kunst zijn verbeeld, bepalen grotendeels de context van ieder nieuw artistiek project en kunstenaars zijn zich daarvan bewust. We zien dan ook dat in de gecreëerde werken telkens een ander spel wordt gespeeld met beeldtradities, populaire voorstellin-gen en historische verhalen.

Dorothée Meyers ‘ontdekking’ van de kust, op de plek waar Maasvlakte 2 was gepland, begon in 2008. Met een grootformaatcamera (een uiterst gevoelig apparaat voor opwaaiend zand) legde zij met het oog van een ervaren landschapsfotograaf de zogenaamde ‘nulsitu-atie’ in het gebied vast: de grens tussen land en zee, duinen en water die al deels aangekleed was met ba-saltblokken, windturbines, dammen en een enkele kreek. Vanaf de kust richtte zij haar camera op het water, en vanaf het water – varend met een vissersboot – richtte zij het apparaat op het land, waar menselijke activi-teit waarneembaar was in de vorm van afgravingen, zandophoping en daarachter de petrochemische in-dustrie van de Botlek. Voor één opname koos zij een standpunt aan de duinrand, tussen twee duintoppen door richting de branding en de zee, die zich op de foto uitstrekt onder een imposante stormlucht zoals we die kennen uit de schilderijen van Jan van Goyen. Dit beeld vormt daardoor een verwijzing naar de Hollandse schil-derkunst van de zeventiende eeuw, een knipoog naar landschapstradities die zich sindsdien nog steeds doen gelden en die dus ook op deze plek gestalte kunnen krijgen. Met een enkel beeld dat zij in Noorwegen schoot, laat Meyer daarnaast zien dat het scheppen van nieuw land en een nieuw landschap elders juist leidt tot de afbraak van het landschap: het basalt voor de waterkering wordt in Noorse steengroeven met geweld vrijgemaakt om vervolgens naar Rotterdam te worden verscheept. Door ingrepen van de mens transformeert zo het ene landschap in het andere.

VerhalenMarcel van Eeden diste een geschiedenis uit de Tweede Wereldoorlog op. Hierin speelt een schip dat ergens in het Maasvlaktegebied naar de zeebodem werd ge-bombardeerd de hoofdrol. Op 5 januari 1942 werd het stoomschip Cornelia Maersk op weg van Rotterdam

De keuze van Marie-José Jongerius voor nachtelijke beelden laat zich begrijpen als een manier om onbekend terrein als het ware stap voor stap te laten verschijnen – in dit geval letterlijk in het spaarzame aanwezige licht van menselijke activiteit (bouw, industrie). Met een grootformaatcamera, die in staat is de kleinste details vast te leggen, fotografeerde zij plekken op de inmiddels vrijwel volledig gerealiseerde zandvlakte die de over-gang van ‘natuur’ naar cultuur verraden. Het weinige licht, de kale bodem, de afwezigheid van mensen en het nachtelijke donker doen denken aan landschappen op de maan. Nergens krijgen we bij haar een beeld van het geheel. De vlakte is teruggebracht tot fragmenten, afgebakend door het artificiële licht. Het overzicht raakt verloren, de oriëntatie zoek - een gevoel van vervreem-ding komt ervoor in de plaats.

HouvastHet zal de lezer duidelijk zijn dat de vijf kunstenaars ieder op zijn of haar manier met hun werk niet zozeer iets in kaart hebben gebracht, als wel daadwerkelijk heb-ben meegebouwd aan het beeld van Maasvlakte 2 dat zich langzaam in het collectieve geheugen van Nederland nestelt. Dat beeld is niet eenduidig of coherent maar brokkelig, bij vlagen tegenstrijdig, deels leeg en deels al vol van geschiedenis, kunst, natuur, technologie. Bezien vanuit bepaalde hoeken werkt dat beeld als een spiegel waarin zijn eigen constructie zichtbaar wordt, en daarmee ook de mythes, dromen, utopieën en angsten waarmee wij onze wereld bevolken. Het nieuwe land kan leeg zijn, de menselijke geest is dat nooit. Op het nieuwe land waarden reeds verhalen, droombeelden, verlangens, stemmen en zandgeesten van elders rond. Nog voordat het eerste zand was verplaatst hadden onze gedachten al bezit genomen van de ruimte boven het water – van het nóg oneindiger laagland. Was de kustlijn al opgeschoven en braken de golven kilometers verderop. We zagen er al een toekomst, richtten onze monumenten reeds op, bouwden er piramides en we voelden ons toen al verlaten in de nog te creëren leegte. Houvast vonden we bij de geschiedenis, bij de bestaande verhalen, in het geloof dat alles uiteindelijk beter wordt – en in de kunst.

BEELDPROJECT / IMAGE PROJECT BEELDPROJECT / IMAGE PROJECT

6 7

Een laatste blik

Dorothée Meyer (Keulen, 1973) heeft faam opgebouwd met fotografisch werk waarin zij ogenschijnlijk on-Hollandse landschappen in beeld bracht. Zo maakte zij een serie over ‘Nederlandse bergen’ door heuvelachtige landschappen vanuit bepaalde perspectieven vast te leggen, waardoor de suggestie van echt bestaande bergen werd gewekt.

Doorgaans fotografeert Meyer met een grootformaatcamera, in de traditie van de grote landschapsfotografen. Daarmee zet zij enerzijds die traditie voort, anderzijds geeft zij er een verrassende hedendaagse wending aan, bijvoorbeeld door een licht ironische toets aan te brengen of met impliciete verwijzingen naar de historische schil-derkunst van het landschap. De documentaire aspecten van haar werk pasten goed bij deze allereerste opdracht voor het Beeldproject. Tegelijkertijd werd Meyer door de opdracht geconfronteerd met het dilemma dat er ter plek-ke nog niets was te zien van de aanleg van Maasvlakte 2. Haar foto’s werden gezien als een eerste verkenning, een ‘nulmeting’. Met de foto’s voor het Beeldproject maakte zij behalve een boek en een museale expositie ook een buitenexpositie. Dorothée Meyer genoot haar opleiding aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten en aan Post-St. Joost in Breda. Haar werk voor het Beeldproject verscheen in het fotoboek Een laatste blik (2008).

DOROTHÉE MEYER

01 ‘08 Een laatste blik / A last look - Nederlands Fotomuseum, 18/1- 2/3 2008

8 9

61°47’16.75” N | 5°09’52.82” E | 173° | Svelgen, Drystad, Noorwegen | Dorothée Meyer | C-print 90 x 110 cm | 2011

10 11

51° 58’ 57” 59 N | 4° 01’ 09” 41 E | 295° | Dorothée Meyer | C-print | 90 x 110 cm | 2008

12 13

51° 58’ 25” 17 N | 4° 00’ 51” 77 E | 10° | Dorothée Meyer | C-print | 90 x 110 cm | 2008

14 15

Cornelia Maersk

Marcel van Eeden (Den Haag, 1956) maakt kleine zwart-wit tekeningen als onderdeel van series die tezamen een beeldverhaal vertellen en soms in kleine uitgaven gepubliceerd worden. Feit en fictie lopen in zijn verhalen vaak door elkaar.

Zo kan het zijn dat gebeurtenissen in een verhaal echt hebben plaatsgevonden, maar dat de personages daarin door hem zijn bedacht. Stilistisch laat hij zich inspireren door foto’s, tekeningen en andersoortige afbeeldingen van vóór zijn geboortejaar. Op die manier vormt zijn werk ook altijd een reflectie op zowel de geschiedenis en de herinnering als de beeldcultuur. De tekenkunst van Van Eeden getuigt van groot vakmanschap. Van Eeden kopieert oude foto’s niet letterlijk, maar laat zich inspireren door hun beeldtaal. Ook neemt hij de typo-grafische kenmerken over van de teksten en opschriften die hij in en bij oude afbeeldingen aantreft. Hij ‘mon-teert’ de beelden heel precies in het verhaal en weet met behulp van tekst de nodige suspense aan te brengen. Ook het spannende verhaal voor het Beeldproject, over de ondergang van het schip de Cornelia Maersk in 1942 in de Noordzee ter plaatse van Maasvlakte 2, bouwde hij nauwkeurig op, het midden houdend tussen een romanschrijver en een reporter van een (deels fic-tieve) historische gebeurtenis. In de tentoonstelling in het Nederlands Fotomuseum creëerde de kunstenaar een donkere ruimte met de tekeningen aan de wand en in de zaal enkele modellen op sokkels van objecten uit het verhaal, zoals het schip. Van Eeden studeerde aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten. Hij woont en werkt in Den Haag en in Zürich en exposeert internationaal.

MARCEL VAN EEDEN

04 ‘09 Cornelia Maersk - Nederlands Fotomuseum, 15/5 - 4/7 2010

22 23

Somnium

Rosa Barba (Agrigento, Sicilië, 1972) studeerde in Keulen en Amsterdam. Zij woont en werkt in Berlijn. Barba maakt films met een sterk conceptueel karakter waarin zij uiteenlopende verhalen van en over mensen en plekken met elkaar verbindt. Voor het Beeldproject Maasvlakte 2 maakte zij het werk Somnium.

De vertelling met beeld, geluid en voice-overs, gepre-senteerd met een ratelende 35mm-projector, leidt niet tot een coherent verhaal en past niet binnen gangbare filmgenres. Mede daardoor vraagt de film aandacht voor de manier waarop deze is geconstrueerd en gebruikmaakt van verschillende soorten beelden en perspectieven. Begrippen als document en fictie, landschap en film, archief en toekomst of utopie spelen regelmatig een rol in de installaties van Barba.

Eerder exposeerde zij in onder andere Tate Modern in Londen, op de Liverpool Biënnale, in het Centre Georges Pompidou in Parijs en in het Stedelijk Museum Bureau Amsterdam. Ook nam zij deel aan de tentoonstelling ‘Making Worlds’ tijdens de 53e Biënnale van Venetië. In 2010 won zij de Nam June Paik Award. Recent ver-scheen over haar werk het boek Time as Perspective (HatjeCantz, 2013). Somnium is opgenomen in het deel ‘Audiovisueel’ van deze publicatie.

ROSA BARBA

01 ‘11 Somnium - filmprojectie tijdens de 2011 XL-editie van het / film projection during the 2011 XL-edition of the International Film Festival Rotterdam

24 25

Rosa Barba, stills uit / from Somnium

26 27


28 29


30 31

Zand

Erik Wesselo (’s-Hertogenbosch, 1964) is een Neder-landse conceptueel kunstenaar die werkt met fotografie, film, video en tekenkunst. Wesselo werd bekend met gewaagde performances waarin hij zijn eigen lichaam in de waagschaal stelde.

Zo liet hij zich aan de draaiende wieken van een wind-molen binden, reed hij achterstevoren op een paard in galop en stak hij zijn haar in de brand. Hij is een verhalen- verteller met een sterk gevoel voor zowel dramatiek als poëzie. Zijn bijdrage aan het Beeldproject sluit aan bij zijn andere werk, wat betreft de fysieke inspanningen die hij zich heeft getroost bij het verkennen van de grote zandvlaktes op verre internationale locaties. De meer poëtische kanten komen goed naar voren in het coloriet van de polaroidfoto’s die hij maakte, en die hij letterlijk uitvergrootte tot fraaie, ingelijste prints waarin de ab-stracties van vorm, licht en kleur het hoofdonderwerp naar de achtergrond weg lijken te drukken. Wesselo studeerde aan de Ateliers in Arnhem en exposeerde in het Van Abbemuseum, de Appel, Witte de With en werkte met deTeam Gallery in New York en galerie Yvon Lambert in Parijs. In 2006 publiceerde hij 56 Beaver St.

ERIK WESSELO

01 ‘12 Zand / Sand - Nederlands Fotomuseum, 26/11 2011 - 15/1 2012

3332

Erik Wesselo, Palm Jumeirah (Dubai) © Erik Wesselo

3534

Erik Wesselo, Maasvlakte 2 in wording / in the making, Rotterdam © Erik WesseloErik Wesselo, Saemangeum (Zuid-Korea / South Korea) © Erik Wesselo

3736

Erik Wesselo, Rameshwaram (Zuid-India / southern India) © Erik Wesselo

38 39

Lunar landscapes

Marie-José Jongerius (De Bilt, 1970) studeerde fotografie aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten en behaalde haar Master Fotografie aan de AKV | St. Joost in Breda.

In haar foto’s komen zichtbare en onzichtbare grenzen in beeld die mensen aanbrengen in de omgeving die ze bewonderen, maar waartegen zij zich ook moeten beschermen. Zo maakte zij in de jaren waarin zij in Californië woonde een groot fotoproject over de omgang met het woestijnlandschap in relatie tot het chronische watertekort daar. Opmerkelijk is dat Jongerius ervoor koos om voor het Beeldproject nachtopnamen te maken van de aanleg van Maasvlakte 2. Aan de uitdagingen die wind, water en zand voor de fotograaf en de kwetsbare camera- apparatuur al vormde, werd zo ook de spaarzaamheid van licht toegevoegd. In haar beelden ontstaat het nieuwe land vanuit het donker. Het boek Lunar Landscapes, dat voortkwam uit haar werk voor Maasvlakte 2, is een voortzetting van haar onderzoek naar de relaties tussen mens, leefomgeving, natuur en de houdbaarheid van het gecreëerde landschap.

MARIE-JOSÉ JONGERIUS

01 ‘13 Lunar Landscapes - Nederlands Fotomuseum, 3/11 2012 - 13/1 2013

40 41

Marie-José Jongerius, Mei / May 2011

42 43

Marie-José Jongerius, April 2012

44 45

Marie-José Jongerius, Mei / May 2012

46 47

ENGLISH ENGLISH

(pages 4-5)

Reclaimed imagination

By Frits Gierstberg

What do a sunken ship, a Norwegian quarry, a lunar landscape, a labyrinth and the future have in common? At first glance, perhaps not much at all, but following the trail of five art projects, these ideas, collectively and in reaction to each other, come to life in the almost infinite emptiness of a sand flat in the Europoort: Maasvlakte 2. Here, over the course of five years, five different artists and photographers were commissioned to create a new work on or near Maasvlakte 2, which was then under construction. They were asked to develop an ‘image project’, a visual piece made with photography, video or film – technical media that in principle have the visible reality as their starting point.

The first commission was given in 2008, when the preparations for the construction of the flat had begun but the new land was still hiding under the sea. The final commission was completed in 2013, at the moment the first structures arose on the new land. Behind this series of art assignments were two thoughts: the cultural meaning of the land reclamation for everything and everyone in the vicinity and the imaginative potential of this endeavour. Who better than visual artists could provide an interpretation of the emptiness of the coming no man’s land, an immaculate, untouched place with no history, no soul; a place with no characteristics, lacking any genius loci?

Dorothée Meyer (in 2008), Marcel van Eeden (2010), Rosa Barba (2011), Erik Wesselo (2011) and Marie-José Jongerius (2012) – in line with their earlier work – each chose a very different approach that have a ‘documentary impulse’ in common. For each of them, the tangible, visible reality of the area and the planned reclamation was the starting point for an artistic study into the possible meaning of the new land and how that could be represented. This involved as many disciplines as it did people: photography, film, video, drawing and installation art.

The Netherlands has a long history of reclaiming land from the sea. Over the centuries, a great deal of knowledge has been acquired here about how to drain polders, lay sandbanks, build dykes, alter the courses of rivers, block storm floods and retain dunes. The Netherlands is not unique in this, but it is considered the international expert in this area and, as such, exports the present technical know-how for land reclamation and dyke construction to many places around the world, from Dubai to New Orleans. Due to the scale and complex location, the construction of Maasvlakte 2 has been called a work of art in itself – a work of the art of engineering – and is compared to other famous international land art projects. A discussion of whether that is justified and how the new land conceptually dovetails with the ongoing discourse in the arts is outside the scope of this text. It is already certain, however, that the works created as part of the Image Project Maasvlakte 2 have linked the area with that discourse in ways as diverse as they are inextricable. Aspects of this include the representation of the historical reality, globalisation and the crumbling distinction between fact and fiction.

Longing for the seaOf course, it cannot be said that there was nothing at all there before the new Maasvlakte was created; after all, the sea is a natural region, dynamic and full of life. The coast and the sea form a domain of intensive interaction between nature and culture – the latter in the form of conservation, study and science, sports and recreation, and economy. Around this is a structure of collective impressions and myths (the sea as primal force and source of life, the sea as a danger, unspoilt nature as well as local history and stories, etc). How ‘cultural’ the coast and the sea are and how the views of people can change in this respect are beautifully described by the French historian Alain Corbin in The Lure of the Sea (1994) [Original: Le territoire du vide: l’occident et le désir du rivage (1750-1840) (1988)]. Our romantic longing for the sea in part determines our view of the sea, which is also partly coloured by fear. At the same time, there is the myth of the marine space as ‘empty’, where there is ‘nothing’. These traditions and perspectives, which art has increasingly depicted over time, largely determine the context of each new artistic project. Artists are aware of this and we see that in the works created, there is always a different interplay between the visual traditions, popular representations and historical stories.

Dorothée Meyer’s ‘discovery’ of the shore, on the spot where Maasvlakte 2 was planned, began in 2008. With a large format camera (a device extremely sensitive to blowing sand), she recorded the area’s initial situation with the eye of an experienced landscape photographer: the boundary between land and sea, dunes and water already partially filled with basalt blocks, wind turbines, dams and here and there a creek. From the coast, she turned her camera towards the water and from the water – sailing in a fishing boat – she focused on the land, where human activity could be observed in the excavations, the piles of sand and behind them, the petrochemical industry of the Botlek. For one shot, she chose a point of view on the edge of the dunes, aiming between two dunes towards the surf and the sea, which stretches out in the photo under a striking stormy sky, much like the skies we know from Jan van Goyen’s paintings. The photo makes a reference to 17th century Dutch painting, a nod to landscape traditions that have asserted themselves ever since then and can therefore also take shape here. With a couple of shots taken in Norway, Meyer also shows that creating new land and a new landscape also corresponds with the destruction of landscape somewhere else: the basalt for the dam is violently extracted in Norwegian quarries before being shipped to Rotterdam. Through man’s interference, one landscape transforms into the other.

StoriesMarcel van Eeden served up a story from the Second World War. In it, the leading role is played by a ship blown to the bottom of the sea somewhere in the Maasvlakte area. On January 5th 1942, the steam ship Cornelia Maersk was attacked en route from Rotterdam to Copenhagen. It was hit by two bombs. A rescue operation failed and the ship sank. Unconfirmed sources from the time reported that the ship drifted some five nautical miles to the southwest before it sank somewhere around where Maasvlakte 2 now lies. Van Eeden’s medium is drawing, but what he depicts is always based on old photos – to be more precise, photography from before he was born. In the style of news photos from that period, he makes visual stories in black-and-white,

reminiscent of old photo novels. In these stories, he mixes fictional elements with historical facts in such a way that a credible story develops. Each day until the story was complete, from early September 2009 through 19 January 2010, Van Eeden added a drawing of the adventures of the Cornelia Maersk and its cargo as a new episode in an exciting story on his website. Van Eeden studied photos he found in historical archives to create this story. The events surrounding the ship really did happen, but Van Eeden filled in the details himself, such as those concerning the secret cargo of the unlucky ship.

Rosa Barba continued this interplay between fact and fiction, albeit in a completely different way and incorporating the factor of time. She took the life of one individual – a local beekeeper – as her starting point and also asked a number of people living near the developing Maasvlakte to describe their view of the area’s future. She forged together their stories into a single composition that by fits and starts has a futuristic, and then again seemingly historic character, due in part to the sound and the abstractions of the chosen images, both new and from archives. The port appears in the background as a persistently dynamic unit of moving containers and machines – almost like a ballet. A voice-over explains the discharge of possibly polluted waste, which gives a gloomy undertone to this cinematic ‘dream’ in which the present, past and future all run together. Somnium is the title of a book written in 1634 by physicist Johannes Kepler, in which the author describes how, to someone living on the moon, the earth is a moving heavenly body, while the moon seems to be the fixed centre of the universe.

MagicalErik Wesselo opted for a geographical enveloping movement: he travelled to distant lands where other large land reclamation projects are being completed: Rameshwaram (southern India), Saemangeum (South Korea) and Palm Jumeirah (Dubai). In these places, he filmed the landscape and what he found there, as a sort of preview of the experience the insignificant individual could have in the infinite expanse of the sand flat that would be Maasvlakte 2 shortly after completion. He combined a series of impressionistic and magnified Polaroid shots taken on the Maasvlakte, with four short 16mm films, simultaneously projected at right angles to each other in a single room. Wesselo’s look through the viewfinder of a wandering camera becomes trapped in a labyrinth of basalt. The four land reclamation locations become a single, imaginary place in the viewer’s mind, a place where sand is an almost magical substance.

Marie-José Jongerius’s decision to use nocturnal images is easily understood to be a way to allow unfamiliar territory to appear step by step – in this case, literally, in the sparse lighting from human activities (construction and industry). With a large format camera, capable of recording the tiniest details, she photographed places on the now almost completed sand flat that betray the transition from nature to culture. The low light, the bare ground, the absence of people and the dark of the night recall lunar landscapes. We are never given a picture of the whole; the plain is reduced to fragments, defined by the artificial light. The overview is lost, orientation missing, replaced by a sense of alienation.

It will be clear to readers that the five artists’ works didn’t actually record anything; in fact, they contributed,

each in their own way, to the image of Maasvlakte 2 that is slowly establishing itself in the Dutch collective mind. That image is not clear or coherent, but in parts, sometimes conflicting, partly empty and partly filled with history, art, nature and technology. Seen from certain perspectives, that image acts as a mirror, in which its own construction is revealed, and alongside it, the myths, dreams, utopias and fears that populate our world. The new land may be empty; the human spirit never is. Imported stories, dreams, desires, voices and sand spirits already float on the new land. Even before the first sand was dredged, our thoughts had already taken possession of the space above the water – of the even more unending lowland. The coastline had already been moved and the waves broke kilometres further away. We already saw a future there, and erected our monuments, built pyramids and felt ourselves already abandoned in the yet-to-be-created emptiness. We found our footing in the history, in the existing stories, in the belief that everything ultimately gets better – and in the arts.

48 49

ENGLISH ENGLISH

(pages 6-13)

Dorothée Meyer, One last look

Dorothée Meyer (Cologne, 1973) built her reputation with photographs of seemingly non-Dutch landscapes. An example of this is her series about ‘Dutch mountains’: by photographing rolling landscapes from certain perspectives, she creates the impression of real, existing mountains.

She generally photographs with a large format camera, in the tradition of the great landscape photographers. In a way, she continues that tradition, but she also puts a surprising, contemporary spin on it, for example with a slightly ironic touch or implicit references to historic landscape painting. The documentary aspect of her work was a good fit for this very first assignment for the Image Project. At the same time, the assignment confronted Meyer with the dilemma that there was nothing at all to see yet of the coming port area. However, the landscape that she did photograph was made by human hands, just like Maasvlakte 2 would be. Her photos were seen as a first exploration, a ‘baseline’ picture. The photos taken for the Image project were displayed in a book, a museum exhibition and an outdoor exhibition. Meyer studied at the Royal Academy of Art in The Hague and later at the School of Fine Art and Design|St.Joost in Breda. Her work for the Image Project appeared in the photography book Een laatste blik (One last look) (2008).

(pages 14-21)

Marcel van Eeden, Cornelia Maersk

Marcel van Eeden (The Hague, 1956) makes small, black-and-white drawings as part of a series that tells a story. They sometimes appear in small publications. Fact and fiction often intermingle in his stories.

For instance, perhaps the events in a story actually happened, but the artist created the characters. Stylistically, he takes inspiration from photos and drawings from before he was born, in such a way that his work is always also a reflection of both history and the visual culture. Van Eeden’s drawings attest to his great skill. He doesn’t totally copy old photos; rather he is inspired by their imagery. He also adopts the typographical characteristics of the texts and letters he finds in the old images. He ‘stages’ the images very precisely in the story and is able to create the needed suspense with text. For the Image Project, balancing between the roles of novelist and reporter of a partly fictional historic event, Van Eeden carefully built up an exciting story around the 1942 sinking of the ship Cornelia Maersk in the North Sea on the site of Maasvlakte 2. For the exhibition in the Nederlands Fotomuseum, the artist created a dark room with drawings on the wall and models of objects from the story, such as the ship, displayed on pedestals throughout the room. Van Eeden studied at the Royal Academy of Art in The Hague. He lives and works in The Hague and Zurich and has exhibitions around the world.

(pages 22-29)

Rosa Barba, Somnium

Rosa Barba (Agrigento, Sicily, 1972) studied in Cologne and Amsterdam and now lives and works in Berlin. Barba makes films with a strong conceptual character in which she connects various stories of and about people and places. For Image Project Maasvlakte 2, she produced the work Somnium.

The film doesn’t fit within the usual genres; it was presented on a rattling 35mm projector, made up of zimages, sound and voiceovers that don’t lead to a coherent story. In part as a result of this, the film draws attention to the way it is construed and the way it uses different kinds of pictures and perspectives. Concepts such as document and fiction, landscape and film, archive and future or utopia are regularly aspects of Barba’s installations.In the past, Barba’s work has been displayed in venues such as Tate Modern in London, the Liverpool Biennial, the Centre Georges Pompidou in Paris and the Stedelijk Museum Bureau Amsterdam. She also participated in the ‘Making Worlds’ exhibition during the 53rd Venice Biennial. In 2010 she was awarded the Nam June Paik Award. A book about her work, entitled Time as Perspective (HatjeCantz, 2013) was recently published. Somnium is included in the audiovisual part of this publication.

(pages 30-37)

Erik Wesselo, Sand

Erik Wesselo (’s-Hertogenbosch, 1964) is a Dutch conceptual artist who works with photography, film, video and drawing. Wesselo gained acclaim from his bold performances, in which he risked his own life and body.

For instance, he had himself fastened to the vanes of a windmill, galloped backwards on a horse and set his hair on fire. He is a storyteller with a strong sense of both drama and poetry. His contribution to the Image Project is in keeping with his other work in terms of the physical effort he put into exploring the enormous sand flats in distant international locations. The more poetic sides emerge in the colouring of the Polaroid photos he took and enlarged to beautiful framed prints, in which the abstractions of shape, light and colour seem to force the subject to the background. Wesselo studied at de Ateliers in Arnhem and has exhibited in the Van Abbemuseum, de Appel, Witte de With and worked with the Team Gallery in New York and Yvon Lambert Gallery in Paris. In 2006 he published 56 Beaver St.

(pages 38-45)

Marie-José Jongerius, Lunar landscapes

Marie-José Jongerius (De Bilt, 1970) studied photography at the Royal Academy of Art in The Hague and was granted her master of photography degree at the School of Fine Art and Design|St.Joost in Breda.

In her photos, visible and invisible boundaries are revealed, boundaries that people introduce in the surroundings they admire, but against which they must also protect themselves. Throughout the years that she lived in California, she worked on a giant photo project about managing the desert in relation to the chronic water shortage there. It is remarkable that Jongerius chose to record the construction of Maasvlakte 2 at night for Image Project Maasvlakte 2. This added the scarcity of light to the list of challenges the photo-grapher and the vulnerable photography equipment faced, from the wind, water and sand. In her images, the new land is born from the darkness. The book Lunar Landscapes, which was born from the Image Project, is a continuation of her studies into the relationships between man, the living environment, nature and the tenability of the created landscape.

PORTSCAPES



PORTSCAPES

Portscapes



PORTSCAPES

Portscapes, een artistieke ontdekkingsreis / Portscapes, an artistic voyage of discovery – LatitudesTheo Tegelaers 4

Nieuw land / New landMachteld Leij 6

Lara AlmarceguiBraakliggende terreinen in de Rotterdamse haven / Wastelands of the Port of Rotterdam 10

Bik Van der PolFacts on the ground 14

Jan Dibbets6 Hours Tide Object With Correction of Perspective 18

Marjolijn DijkmanHere be dragons 22

Fucking Good ArtON AIR - Station Maasvlakte 26

Ilana HalperinEen Korte Geschiedenis van een Bewegende Landmassa / A Brief History of Mobile Landmass 30

Hemauer / KellerThe Postpetrolistic Internationale 34

Paulien OlthetenMooi als twee benen even gelijk lopen 38/ It’s nice when two pairs of legs walk in sync for a moment

Jorge SatorreThe erratic. Measuring compensation 42

Hans SchabusEuropahaven, Rotterdam, 17 juni 2009 46

Tentoonstelling Portscapes / Portscapes exhibition in Museum Boijmans van Beuningen 50

English 54



4 5

Inleiding Portscapes

Door: Mariana Cánepa Luna en Max Andrews, uit de eerste Portscapes publicatie (2010)

[…]

De aanleiding voor al deze kunstprojecten zal veel inwo-ners en bezoekers van Rotterdam bekend zijn: de haven en meer in het bijzonder de aanleg van ‘Maasvlakte 2’: tweeduizend hectare nieuw land dat in vijf jaar in de Noordzee wordt aangelegd. Met dat nieuwe land wordt het haven- en industriegebied, nu al verreweg het grootste van Europa, met twintig procent uitgebreid. Deze aan-passing van het landschap overstijgt die van welke land art-kunstenaar ook en vroeg, vereiste zelfs, een kunstzin-nig antwoord. Het was intrigerend om te ontdekken dat de kunstmatige uitbreiding van de haven, een ‘typisch’ Nederlands fenomeen wat betreft landaanwinning, even bevreemdend was voor de uitgenodigde Nederlandse als voor de buitenlandse kunstenaars. De Portscapes-kunstenaars werden aangespoord verder te kijken dan de statistieken en cijfers waarmee het Haven-bedrijf normaal gesproken over de haven communiceert en zich bezig te houden met abstracte en ongebruikelijke vragen. Bijvoorbeeld: wat zouden de haven en het nieuwe land eigenlijk voor de stad, het individu, het publiek of voor de (kunst)geschiedenis kunnen betekenen?

[…]

De kunstenaars moesten wel het gevoel voor de overwel-digende context waarmee iedere bezoeker aan de haven geconfronteerd wordt, behouden. Dat was het belangrijk-ste deel van de opdracht. Daarnaast werden ze gevraagd om de komst van Maasvlakte 2 in de verbeelding alvast te verkennen, als een plek die nog niet bestaat en waar-van de schaal en potentie elke poging tot esthetische wedijver met gemak zouden kunnen smoren. Een haven kan niet alleen worden opgevat als een locatie, maar ook als een voortdurend veranderende tijdelijkheid van intermodale logistiek, van aankomsten en vertrekken, van de transacties en de distributie van een oneindige reeks grondstoffen en goederen. Ook de kunstwerken van Portscapes zijn niet bedoeld voor de eeuwigheid, ze zijn vaak niet permanent. Het is niet de bedoeling dat ze in het landschap aanwezig zijn in de vorm van bijvoorbeeld een monument. Veeleer bestaan ze uit een onderzoek, gaan ze verbindingen aan met wat er al is of voegen ze er iets aan toe. Een aantal kunstenaars heeft welbewust verplaatsingen en reisroutes in hun werk verweven, of koos voor een tijdelijke of een van het toeval afhanke-lijke benadering om met verschillende publieksgroepen te communiceren. Zoals de kunstcritica Claudia Zanfi voorzag in de catalogus Port City: On Mobility & Exchange, ‘hedendaagse kunstprojecten voor havensteden kunnen nieuwe culturele plattegronden voorstellen, die het grensgebied tussen de stedelijke structuren en de zee-haven zelf opnieuw vormgeven’.

Portscapes, een artistieke ontdekkingsreis

SKOR en het Havenbedrijf vroegen Latitudes om een kader te schetsen voor het beoogde kunstprogramma rond de aanleg van Maasvlakte 2. Het idee van Latitudes was om het kunstprogramma de vorm te geven van een tocht door de Rotterdamse haven door middel van routes en verkenningen, ontworpen door kunstenaars. Zo ontstond in 2009 onder de noemer Portscapes een artistieke ontdekkingsreis. De uitgenodigde kunstenaars kwamen met voorstellen als tijdelijke interventies, performances en audiotours. Portscapes ontwikkelde zich hiermee tot een culturele gids door het havengebied, een verkenning van zijn historische, architectonische, politieke, sociale en ecologische verleden en toekomst.

Het in Barcelona gevestigde Latitudes [41º23’N, 2º11’E] is een curatorenbureau dat in 2005 is opgericht door Max Andrews en Mariana Cánepa Luna. Latitudes werkt in samenwerking met kunstenaars en instellin-gen aan het initiëren, organiseren en produceren van tentoonstellingen, conferenties, publicaties en uiteenlo-pend onderzoek in lokale, Europese en internationale situaties.

Eerder werkten ze bijvoorbeeld aan het vierledige project Lawrence Weiner – The Crest of a Wave, Fundació Sunol, Barcelona (2008) bestaande uit een te verspreiden tijdelijke sculptuur, een muurinstallatie, een geluidswerk en een performance. Die vier componenten zijn een reflectie op wat een publiek kunstwerk kan zijn. In Turijn ontwikkelden ze voor Fundazione Sandretto Re Rebaudengo een programma onder de noemer Greenwashing. Environment: Perils, Promises and Perplexities (2008). Met werken van 25 kunstenaars stelden zij de vraag hoe men individuele verantwoor-delijkheid kan koppelen aan collectief compromis, en hoe kortetermijnoplossingen samengaan met visionaire strategieën over milieukwesties.

Andere projecten en tentoonstellingen bouwen voort op hun continue onderzoek naar land art na het uitbren-gen van de publicatie LAND, ART: A Cultural Ecology Handbook (2006). Het handboek en de daaruit voort-vloeiende nieuwe projecten en tentoonstellingen kijken naar de erfenis van land art sinds Robert Smithson, in relatie tot de hedendaagse kunstpraktijk en sociaaleco-logische vraagstukken.

07 ‘09

LATITUDES

6 7

Nieuw land

Door Machteld Leij

Zouden de ontwikkelaars van Maasvlakte 2 Spiral Jetty van kunstenaar Richard Smithson hebben gekend? De Amerikaanse land art-kunstenaar liet in 1970 een spiraalvormige dam maken in het Great Salt Lake in Utah. Het maakproces is vastgelegd op film: machines verplaatsen puin en zand en vormen een in zichzelf draaiende dam. Vervolgens is het de bedoeling dat de tijd en de natuur bezit nemen van de dam. Kunst bedient zich soms van de materialen en technieken van planologen en ingenieurs. En andersom is het aanleggen van nieuw land misschien wel een scheppingsdaad die kunst naar de kroon steekt.

In een periode van vijf jaar werd Maasvlakte 2 tevoor-schijn getoverd in de Noordzee, daar waar de Maas de zee instroomt. Nee, niet bedoeld als kunstwerk, maar om de haven van Rotterdam uit te breiden. Economische redenen, geen artistieke. Maar het borrelt, want nieuw land creëren gaat gepaard met heroïek, met bergen ver-zetten. Nodig er kunstenaars bij uit en ze gaan op zoek naar de onverwachte mogelijkheden van zo’n groots project. Of ze wijzen fijntjes op de nadelige gevolgen van de landwinning en scheepvaart voor natuur en milieu.

Het is belangrijk dat kunstenaars hun eigen koers varen. Neem nou die Spiral Jetty. Het aanleggen daarvan was een groots, maar bijna nutteloos gebaar. De dam hoef-de niets meer te zijn dan een sculpturale vorm, door Smithson aangebracht in het landschap. Maar tege-lijkertijd wilde Smithson de energie die hij er voelde, vervolmaken met die vorm. Het ging Smithson niet om het object zelf, het kunstwerk mocht van hem vanzelf weer verdwijnen, opgaan in de omgeving. Dat laatste geldt overduidelijk niet voor Maasvlakte 2, daar moet je op kunnen bouwen. Terwijl kunst daarentegen grillig kan zijn. Dat tonen de tien kunstenaars die in 2009 wer-den uitgenodigd om het gebied onder de loep te nemen.

Smithson bouwde Spiral Jetty dus niet voor de eeuwigheid, en ook andere projecten van de land art- kunstenaar waren tijdelijke ingrepen die alleen als documentatie bestaan. Dat niet-materiële is een ken-merkende eigenschap van land art, een kunststroming die ontstond in de jaren zestig en die onderdeel is van de conceptuele kunst waarbij idee en proces even waar-devol zijn als het object dat als residu van dat idee tot stand komt. Het draaide om kunst die buiten de museummuren wilde functioneren. Smithson verkondig-de in een interview dat kunst op zoek moest naar vrijheid, naar een uitkomst die niet al vast zou liggen. Want dat gebeurde er als je kunst in tentoonstellingsruimtes exposeerde. Dat maakte ze krachteloos. Onder het vaan-del van land art grepen kunstenaars weliswaar in de natuur in – ze groeven, verplaatsten, voegden toe en veranderden - het resultaat was niet belangrijker dan de creatieve daad van de kunstenaar zelf. Het feit dat de kunst soms niet eens gezien kon worden, omdat het gebied te ruig en onbegaanbaar was, of omdat een kunstwerk alweer was verdwenen door weer en wind, was ingecalculeerd. De land art van toen bestaat dus vaak als document: foto, film of verhaal.

De kunstenaars van Portscapes kennen hun klassiekers, hun werken sluiten naadloos aan bij de wetten van de land art. De tijdelijke kunstprojecten van het tiental

zonden ze uit via een eigen radiozender op het inter-net. Doorgaans onderzoeken Hamelijnck en Terpstra de kunstdynamiek in grote steden als Berlijn en New York, om hun bevindingen in het tijdschrift Fucking Good Art te gieten. Nu bevonden ze zich in een wezensvreemde omgeving: een zandrijke biotoop die zo jong is, dat de opkomende natuur bij wijze van spreken net zo oud is als de aanwezigheid van de kunstenaars daar lang is. Hun radio-uitzendingen benadrukken het wonderlijke gevoel van een nieuwe wereld, waarop ze bestaande kennis loslaten.

Ergens tussen de feitelijke bevindingen van Hamelijnck en Terpstra en de gedroomde zeemonsters van Dijkman zit het onderzoek van Ilana Halperin. Zij is kunstenaar- onderzoeker, geïnteresseerd in geologie en vulkanolo-gie. Niet gebonden aan de regels van de wetenschap, verweeft ze persoonlijke geschiedenissen en geologische verschijnselen. Ze benaderde de Maasvlakte als een stu-dieobject, nodigde een vulkanoloog uit en vroeg hem de beelden en beschrijvingen die ze maakte van het nieuwe land, te interpreteren. Het land vormde zich uiteraard niet op natuurlijke wijze, en toch benaderde ze het alsof dat wel het geval was. Zo voorzag ze de grond van een verleden en een stamboom, met behulp van wetenschap. Haar bevindingen waren als audiotour te beluisteren.

Maar vergeet de daadwerkelijke ecologische balans niet, waarschuwde de Mexicaanse kunstenaar Jorge Satorre. Zo’n industrieel gebied verstoort de ecologie van de zee. Al dat basalt dat uit Noorwegen is gehaald voor de aan-leg van de Maasvlakte, moet gecompenseerd worden. En dus zocht de kunstenaar een zwerfkei uit, die in de IJstijd vanuit Scandinavië hier in Rotterdam terechtkwam. Om het evenwicht te herstellen, vervoerde hij het naar een beeldentuin in Zweden. Het gebaar is natuurlijk te klein en te weinig consistent om echt gewicht in de schaal te leggen. Maar het was de kunstenaar misschien wel heel ergens anders om te doen. Zijn ingreep laat zien hoe wij ons schuldgevoel proberen af te kopen voor de schade die onze wens tot groei en ontwikkeling het milieu aan-brengt. Satorre verbaast zich over die cultureel bepaalde behoefte, want in zijn geboorteland Mexico gebeurt zo-iets niet. En hoe futiel de actie ook mag lijken, er komt logistiek bij kijken en de daad van de verplaatsing doet denken aan de manier waarop Smithson zijn Jetty liet bouwen. Dan lijkt het maken van kunst ineens veel op de aanleg van Maasvlakte 2, met ronkende en zwoegen-de machines die aarde en steen verplaatsen.

VormenspelDe eerste kunstenaar die aan de slag ging, was Jan Dibbets. Hij hoort bij die internationale groep kunstenaars die vanaf de jaren zestig land art maakte. Dibbets is bekend van zijn perspectiefcorrecties: lijnen die hij dusdanig zet, dat ze als perfect geometrische figuren verschijnen op de foto’s en films die hij maakt. Op 8 februari 2009 bij het ochtendgloren begon hij aan de voorbereidingen voor de film 6 Hours Tide Object With Correction of Perspective, een herinterpretatie van 12 Hours Tide Object with Correction of Perspective dat in 1969 werd vertoond op de televisie in het videokunstprogramma van Gerry Schum met de titel ‘land art’, waarmee de kunststroming haar naam kreeg. Het principe was hetzelfde als veertig jaar geleden: een shovel trekt voren in het zand, op zo’n manier dat de camera een perfect vierkant registreert. Maar de bulldozer tekent eigenlijk

kunstenaars bestaan soms alleen als herinnering, als ge-documenteerde daad, en overstijgen zo plaats en tijd. Deze kunstenaars moeten zich gevoeld hebben als pio-niers. Sommigen vestigden zich in het gebied, dat geen echte bewoning kent. Anderen volgden het proces van aanwas nauwgezet vanuit de lucht, tijd en activiteit bij-houdend en interpreterend. Wat opvalt, is dat die eerste tien kunstenaars het nieuwe land nauwelijks claimden als een vrijplaats met ruimte voor nieuwe idealen. Eerder zijn het onderzoekers, doordrongen van historisch bewustzijn, op zoek naar de menselijke maat in een landschap dat in al zijn jonge weidsheid het voorstel-lingsvermogen uitdaagt.

WereldreisDie menselijke maat speelt bijvoorbeeld een rol bij Hans Schabus. De Oostenrijkse kunstenaar liet zich fotograferen in de haven in een Optimist, zo’n klein zeilbootje met niet meer dan een grootzeil. Dat bootje is een mooi geformuleerd, tegendraads antwoord op al die onbuigzaam grote containerschepen. Schabus’ aankomst in de haven van Rotterdam is deel van een groter verhaal: dat van een ontsnapping via het riool van Wenen, de wijde wereld in, te zien in zijn videofilm Western uit 2002. Schabus liet zijn fictieve aankomsten, in onder meer New York en in 2009 in Rotterdam, foto-graferen. Dat kleine bootje roept een gevoel van vrijheid op, van streven naar het onmogelijke. En dat terwijl de kans op falen zo groot moet zijn, in zo’n wankel vaar-tuig. En al bestaat de grote wereldreis uit suggestie, hij benadrukt dat de wereld een netwerk is waarin alles met elkaar in verbinding staat.

Waar Schabus’ met zijn mythisch aandoende aankomst het nieuwe land wilde inlijven als onderdeel van zijn netwerk, ging Marjolijn Dijkman op zoek naar de my-thologie van de plek zelf. Ze zag de baggerboten het zand voor de haven opspuiten: als grote slangenhalzen bogen de zandstralen zich elegant voorover, geleide-lijk een nieuwe zandplaat wakker kussend. Die boten leken, vond Dijkman, op de zeemonsters die de ont-dekkingsreiziger Hans Egede tegenkwam op zijn tocht naar Groenland in 1734. Ze koppelde zijn oude etsen aan foto’s van schepen. Zo lijkt er een oude familie-band te bestaan tussen zeemonster en baggerboot. Op oude landkaarten werd immers bij nog niet in kaart gebrachte gebieden gewaarschuwd voor draken (hic sunt dracones). Dijkman speelt in haar werk de tegenstelling tussen technische vooruitgang en de angst voor het onbekende maximaal uit. Ze laat je nadenken over de mogelijkheid dat niets is wat het lijkt, en dat magie - ook in de vorm van een drakenwaarschuwing - de wereld nog niet uit is.

WezensvreemdMinder dromen, meer onderzoeken vinden we bij de kunstenaars van het reizend magazine Fucking Good Art. Gedurende een maand woonden Rob Hamelijnck en Nienke Terpstra op de Maasvlakte in een container. Energie tapten ze af met een onmogelijk klein draadje, direct uit een kolos van een windmolen voor hun voor-deur. Pionieren en ontdekken deden ze met behulp van wetenschappers. Het duo wandelde samen met de kenners door het gebied, om zo te leren over de eco-logie. De gesprekken, ongedwongen en informatief,

een trapezium. In dit formele spel zet Dibbets de wet-ten van het perspectief naar zijn eigen hand en komt uit op een landschap met een wezensvreemd beelde-lement – dat vierkant dat er deel van uitmaakt, maar toch zo afwijkt omdat het zowel het perspectief als het visuele verwachtingspatroon tart. Dat abstracte vormenspel met de realiteit als palet werkt nog steeds feilloos. Dibbets voert eigenlijk nooit oude werken op-nieuw uit, maar in dit geval is het goed op zijn plaats. 6 Hours… slaat een brug tussen de land art van de jaren zestig en nu, en laat gelijk zien hoe die fysieke ingrepen nog altijd spectaculair en effectvol kunnen zijn. En toch zomaar weer kunnen verdwijnen met het opkomende tij. De romantiek van toen heeft nog niets aan kracht ingeboet.

Het idee van fysieke ingrepen en verplaatsingen die tijdelijk zijn, hoort dus bij land art en de conceptuele kunst. Precies die geschiedenis bracht het duo Bik Van der Pol (Liesbeth Bik en Jos van der Pol) in gedachten met hun project. Zij maakten een tocht met een helikop-ter langs de nieuwe kustlijn in aanwas. Bik Van der Pol wilde met hun ontdekkingstocht achterhalen wie of wat de vorm van de landwinning zou bepalen. Wie bepaalde het verloop eigenlijk? Ze ontdekten dat globalisering en economie het proces beïnvloedden. Bijvoorbeeld, het voortschrijden van het project ging soms sneller dan verwacht, omdat er baggeraars beschikbaar kwamen toen een soortgelijk landwinningproject in Dubai af-geblazen werd vanwege de crisis. Zulke observaties kleuren de prachtig grijze film die het duo vanuit de lucht maakte en die toont waar water en zand elkaar ontmoeten.

NietigLara Almarcegui gaat in haar zoektocht uit van dat wat al bestaat. Ze snorde voor haar project Braakliggende terreinen in de Rotterdamse haven, kale, lege stukken land op. Daar ligt nog niets vast, daar staat de tijd even stil. Er is nog ruimte voor de pioniersgeest. Die plekken zorgen voor een prikkelend contrast met de Maasvlakte, die natuurlijk geheel het gevolg is van economisch ge-dreven planning. Maar er zit een addertje onder het gras: soms is de bedrijvigheid er verdwenen vanwege faillissementen. Almarcegui, die al jarenlang op ver-schillende plaatsen ter wereld ogenschijnlijk nutteloze terreinen opspoort, is misschien op zoek naar plaatsen vrij van regulering en controle. Maar ze laat je ook spe-len met ideeën over falen en mislukken. Iets waar je niet aan wil denken bij zo’n project als de uitbreiding van het havengebied, terwijl het toch een risico kan zijn. Almarcegui genereerde met tours langs de lege plekken, en met haar krant waarin de geschiedenissen van de locaties beschreven worden, zowel kunstzinnig als kri-tisch commentaar op de aanleg van Maasvlakte 2.

Het antwoord dat de kunstenaars formuleerden op de uitbreiding van de Maasvlakte laat zien hoe hedendaag-se kunst functioneert: als kritisch onderzoek, ingangen zoekend en blikvelden verruimend. De romantiek van het maken van nieuw land is niet meer een zaak van een natie of een regio. Het gaat niet meer om een polder voor agrarische doeleinden, maar om een knooppunt van internationaal verkeer, van productie en handel. Christina Hemauer en Roman Keller brachten met een koor hun hymne The Postpetrolistic Internationale ten gehore op de Maasvlakte en in de binnenstad van

PORTSCAPES PORTSCAPES

8 9

PORTSCAPES

Rotterdam bij het Havenmuseum. In het lied vroegen zij of er alternatieven zijn voor de zo slopende behoefte aan olie. Het podium waarop het koortje stond, lieten ze door een binnenvaartschip vervoeren, om te onderstre-pen dat veel van de scheepvaart naar Rotterdam draait om het gebruik van olie. Oude energiebronnen zouden plaats moeten maken voor nieuwe, meer duurzame, bronnen. De tocht van het podiumpje zou zomaar een kiem kunnen zijn voor verandering en bewustwording.

Terwijl de schepen af en aan zullen gaan met hun lading, is het havengebied niet echt ingericht op mensen. Er komen wel wandelaars, vliegeraars en motorcrossers op het strand af, ontdekte fotograaf Paulien Oltheten. Zij reist al observerend de wereld over. Meestal in stedelij-ke gebieden, in parken of op straat, vraagt ze mensen om hun acties te herhalen voor haar camera. Het zijn vaak toevallige, onbewuste gebaren of houdingen van passanten die Olthetens blik vasthouden. Zo is ze een chroniqueur van het toevallige en tijdelijke. Maar dat ging dus niet zo gemakkelijk op de Maasvlakte. Stellen die Oltheten ontmoette, vroeg ze achter elkaar te gaan staan, zodat het leek of er maar een persoon was. En dan liet ze die magie doorbreken, door de verborgen persoon net achter de bufferpersoon uit te laten piepen. Ze zocht en vond zo een vorm om de verdubbeling van de Maasvlakte na te bootsen. Maar er is meer aan de hand. Die mensen in Olthetens fotoreeksen zien er wat klungelig uit, alsof ze voelen dat ze niet thuis zijn in dat nieuwbakken oneindige landschap. En toch staan ze daar, bijna tegen beter weten in: samen sterk. Er is nog hoop voor die nietige soort die in staat blijkt om zo’n landschap aan te leggen, maar die in het dagelijks leven maar kwetsbaar en klein oogt. Dat is een knap spanningsveld.

De kunstenaars van Portscapes in 2009 reageerden met poëzie en kritische reflectie op de grootse landwinning van Maasvlakte 2. Ze schermden met historie, met geo-logie en met alternatieven voor ongebreidelde groei van economie en olieverbruik. En ze knabbelden aan de grootte van het gebied, door onverstoorbaar te gaan pionieren, of door te kijken hoe de mens paste, daar in het zand van de Maasvlakte. Zo brachten de kun-stenaars de menselijke maat aan. De kunstenaars injecteerden de nieuwe grond met mythologieën, deels verzonnen herinneringen of een prachtig fluïde vor-menspel. Deze tien kunstenaars gingen, met het land nog niet of nauwelijks voltooid, op avontuur. Wat ervan over is gebleven? Gedachtes, inzichten, soms fantas-tische vergezichten op een wereld die maakbaar lijkt, maar per definitie nooit waardevrij is geweest, omdat ze het gevolg is van menselijke keuzen, van menselijk ver-langen naar handel, groei en welvaart. De kunstenaars van Portscapes speelden met de kersverse zandgrond en voegden er een ziel aan toe. Net zoals Smithson deed met zijn Spiral Jetty, die de energie van het Great Salt Lake moest vervolmaken.

LATITUDES IS INVITED BY SKOR (FOUNDATION ART AND PUBLIC SPACE) AND PORT OF ROTTERDAM AUTHORITY

PORTSCAPES: A SERIES OF ART PROJECTS ALONGSIDE THE

CONSTRUCTION OF MAASVLAKTE2AN ARTISTIC VOYAGE OF DISCOVERY

THROUGHOUT 2009, TOUCHING ON THE PORT’S ARCHITECTURAL, POLITICAL, SOCIAL AND ECOLOGICAL

PAST, PRESENT AND FUTURE

THE PORT OF ROTTERDAM AUTHORITY AND SKOR ASK ARTISTS TO REFLECT ON THE PORT,

ITS FUNCTION AND THE MAASVLAKTE2 LAND RECLAMATION PROJECT. THE PROGRAMME HAS BEEN

DEVISED BY THE CURATORIAL OFFICE LATITUDES. PORTSCAPES INVOLVES ARTISTS FROM

THE NETHERLANDS, CHINA, MEXICO, AUSTRIA AND THE UNITED STATES

WWW.PORTSCAPES.COM FOR MORE INFORMATION

AND PROJECT ANNOUNCEMENT THROUGHOUT 2009

Presentatie Portscapes, Art Rotterdam, februari 2009

10 11

Wastelands of the Port of Rotterdam

Lara Almarcegui (Zaragossa, Spanje, 1972) legt met haar werk de nadruk op stedelijke (rest)ruimtes. Een deel van haar projecten bestaat uit de inventarisatie en onderzoek van zogenoemde ‘wastelands’ in stedelijke of industriële gebieden.

Braakliggende, in ongebruikte geraakte plekken, die zich onttrekken aan het geplande functionele ontwerp en de rationele ordening van een stad. Dit resulteert in publicaties, maar ook installaties, zoals in het Spaanse Paviljoen op de Biënnale van Venetië in 2013. Daarin ‘exposeerde’ ze bergen van de exacte hoeveelheden bouwmaterialen (beton, bakstenen, hout, glas, ijzer) die nodig waren om het paviljoen te bouwen. Door de ruwe materialen te tonen roept ze vragen op: wat als…

Voor Portscapes richtte Almarcegui zich ook op de relatie tussen braakliggende stukken land en de indus-triële omgeving. Ze maakte een inventarisatie van deze terreinen in de haven van Rotterdam en op de eerste Maasvlakte, ten tijde van het begin van de aanleg van Maasvlakte 2. Het was een periode waarin veel terrei-nen in dit industriële gebied veranderden in functie en gebruik. De terreinen die Almarcegui selecteerde waren op dat moment niet in een ontwerpstadium of bestemd voor een specifiek doel. Op dat soort plekken grijpt de natuur haar kans. Waar de mens zich even afwendt, neemt de natuur het land meteen weer in bezit. Alsof er op deze plekken een soort pauze is ingelast in de expansiedrift van mens en economie.

De verzameling ‘wastelands’ bracht Almarcegui samen in een krantje met daarin voor ieder terrein een foto, een beschrijving van het verleden, van de huidige staat en eventuele toekomstplannen. Naast deze krant werd een excursie georganiseerd naar de ‘wastelands’ onder begeleiding van een ecoloog. Vijf jaar later werkt het project van Almarcegui als een tijds-opname van de snelle veranderingen in een bedrijvig gebied als de Rotterdamse haven.

LARA ALMARCEGUI

11 ‘09

14 15

Facts on the Ground

Liesbeth Bik (Haarlem, 1959) en Jos van der Pol (Arnhem, 1961) werken sinds 1995 samen als duo onder de naam Bik Van der Pol. Zij doen vaak onderzoeken en tonen het resultaat in de vorm van installaties, interventies, films en lezingen. Hun kunstzinnig onderzoek richt zich onder andere op sociale geschiedenis, culturele processen, verloren kennis en de verhouding tussen leven en kunst. Gebruik van en omgang met bestaande structuren, de keuzes die daaraan vooraf gingen en de invloed daarvan op het gebruik van (sociale) ruimtes zijn onderwerp van hun werk. Ze leggen kennis en processen bloot en creëren een platform voor uitwisseling en interactie.

Voor Portscapes onderzochten zij hoe de vorm van Maasvlakte 2 bepaald werd. Aan de hand van gesprekken met verschillende betrokkenen, onder wie ingenieurs, natuurorganisaties, planners en beleidsmakers, analy-seerden zij de momenten die bepalend waren voor de vormgeving van het nieuwe stuk land. Centraal stond de vraag of esthetische en poëtische overwegingen ook een rol speelden bij de vormgeving van Maasvlakte 2, dat immers aangelegd werd met een functioneel doel. Wat was leidend in het zoeken naar de vorm? De locatie? Welke kennis en kunde speelden daarin een bepalende rol? Een parallel vraagstuk in dit onderzoek was voor Bik Van der Pol wat de overeenkomsten zouden zijn tussen het maken van een kunstwerk en een project als Maasvlakte 2: hoe spelen het concept, verschillende ideeën, de haalbaarheid, maar ook twijfel, een rol in het eindresultaat? De gegevens, argumenten en informatie op basis waarvan besluiten genomen werden over de bouw van Maasvlakte 2 waren zo abstract dat hier bijna geen werkelijkheid uit af te leiden was.

Uiteindelijk mondde het onderzoek uit in het besluit van Bik van Der Pol om vanuit een helikopter de op dat moment in uitvoering zijnde aanleg van Maasvlakte 2 te filmen. Dit resulteerde in welhaast mythische beelden van het ontstaan van de aarde. Alsof je de hand van God aan het werk ziet. Het werk is opgenomen in het deel ‘audiovisueel’ van deze publicatie.

BIK VAN DER POL

11 ‘09

18 19

6 Hours Tide Object With Correction of Perspective

Het werk van Jan Dibbets (Weert, 1941) is onderdeel van de land art en de conceptuele kunst van de jaren zestig en zeventig. Zijn observaties van licht, perspectief en ruimte staan daarin centraal. Hij speelt onder andere met het gegeven dat perspectief in fotografie en film bedrieglijk kan zijn. Met zijn serie Perspectief correcties creëert hij nieuwe werkelijkheden, nieuwe beelden, met behulp van licht en lijnen in het Nederlandse landschap of zijn studio.

Voor Portscapes maakte hij een remake van het op film vastgelegde werk 12 Hours Tide Object with Correction of Perspective dat hij in 1969 voor Gerry Schums Fernseh-galerie maakte bij Zandvoort. Precies veertig jaar later, net voor de start van de aanleg van Maasvlakte 2, bracht hij heel zorgvuldig een trapezium aan in het zand ter hoogte van het punt waar Maasvlakte 2 aansloot op het bestaande land. Het trapezium werd gefilmd vanaf een steiger van drie meter hoog Het camerastandpunt zorgde ervoor dat er een perspectivische correctie ont-stond ten opzichte van de in het strand getekende vorm: het trapezium werd een rechthoek met de verhouding van 16:9, een hedendaags breedbeeld. Dibbets’ tijdelijke interventie werd na enkele uren langzaam door de op-komende vloed weggespoeld. Het uiteindelijke werk, een film van acht minuten, toont het in het strand getekende trapezium als het kader van het beeldscherm dat door de opkomende vloed langzaam gevuld wordt met water.De aanleg van Maasvlakte 2 kan in zijn geheel ook gezien worden als een enorm land art project: de Nederlandse kustlijn is door deze grootschalige inter-ventie aangepast en ‘gecorrigeerd’. Het bescheiden en tijdelijke karakter van de interventie van Dibbets con-trasteert met het ambitieuze en permanente karakter van Maasvlakte 2. De video is opgenomen in het deel ‘audiovisueel’ van deze publicatie.

JAN DIBBETS

02 ‘09

22 23

Here be dragons

Met haar site specific interventies, video’s en fotografie, analyseert Marjolijn Dijkman (Groningen, 1978) de verspreiding van beelden en culturele normen. Ze richt zich in haar onderzoeksmatige projecten op ruimte en plaats: wat maakt een plek tot wat deze is en welke elementen spelen daarbij een rol? Zo verkent ze ideeën die ten grondslag liggen aan wetenschappelijke aannames in de praktijk. Een voorbeeld daarvan is het project Theatrum Orbis Terrarum, een uitdijende verzameling foto’s over hoe mensen hun eigen leefomgeving inrichten.

In Here be dragons vermengt Dijkman historische verha-len over land en zee met het beeld van het nieuwe land van Maasvlakte 2. De titel van haar project refereert aan historische kaarten zoals de Lenox Globe (ca.1530) waarin onbekend land of onbevaren zeeën als plekken van gevaar werden beschreven. Deze gevaren werden aangeduid met de tekst Here be dragons of met een tekening van draken. Voor Portscapes maakte Dijkman de video Surviving new land en benaderde Maasvlakte 2 als een terra incognita.Net als ten tijde van de ontdekkingsreizigers heeft Dijkman het nieuwe land dat voor haar ogen vorm kreeg, zorgvuldig in kaart gebracht. Zij heeft het eiland observerend benaderd, de nieuwe kustlijn langzaam volgend vanaf het water. De beelden die ze maakte, ko-men samen in een film. Het is een montage van beelden van het kleine eiland voor de kust dat Maasvlakte 2 nog was ten tijde van haar project. De geluidsfragmenten in haar werk komen uit soundtracks van films waarin de aankomst of ontdekking van nieuw land een rol speelt. Daarnaast maakte Dijkman een collage voor een bill-board met een afbeelding van een ets uit 1734 met een waterspuwende draak en een foto van een water en zand uitspuwend baggerschip. Hiermee dicht ze het schip een mythisch karakter toe en daarmee blijft wat Dijkman betreft, de vraag wat de blank spot on the map zal brengen - onheil of voorspoed - overeind.

MARJOLIJN DIJKMAN

10 ‘09 Surviving New Land, Marjolijn Dijkman 2010

24 25

Here Be Dragons, Hans Egede, 1734 / Marjolijn Dijkman, 2010

26 27

ON AIR - Station Maasvlakte

Fucking Good Art (FGA) is een magazine van de Rotter-damse kunstenaars Rob Hamelijnck (Uithoorn, 1959) en Nienke Terpsma (Wisch, 1968). Eerder vestigden de kunstenaars zich kortere of langere tijd in onder meer Berlijn, Dresden, Kopenhagen, Riga, Zürich en São Paulo, waar ze vanuit de lokale context en in samenwerking met kunstenaars, filmmakers, architecten en curatoren edities van het reizend magazine Fucking Good Art maakten.

Het magazine heeft een documentair karakter. Hamelijnck en Terpsma leggen op de verschillende locaties een ver-band tussen de aard van de lokale ‘kunstscene’ en de context waarin deze ontstaat en actief is.Voor Portcapes ontwikkelden FGA ON AIR - Station Maasvlakte, een tijdelijk webradiostation. Voor het eerst verbleven ze op een plek die niet een eigen culturele scene kent: een container met wijds uitzicht over de bestaande Maasvlakte en de werkzaamheden voor de kust. In de nabijheid van de ontwikkeling van nieuw land, op een duin tussen de windmolens, gingen zij op ontdekkingstocht door het gebied. In hun gesprekken met mensen van verschillende achtergronden ontsloten zich steeds andere aspecten van de Maasvlakte. Vissers, havenwerknemers, bootspotters en mensen die ze uit-nodigden vanwege hun beroep, allen hadden een eigen kijk op het gebied. ‘Via onze gasten hebben we gepro-beerd het landschap te lezen’, zegt Rob Hamelijnck. Wat op het eerste gezicht een onbeschreven lege vlakte leek te zijn, bleek vele verhalen en geschiedenissen te herbergen. Hierdoor kregen zaken die op het eerste gezicht niet opvielen of onzichtbaar waren betekenis. De informele gesprekken met de verschillende gas-ten werden uitgezonden op een lokaal radiostation en zijn als soundscapes op de website (www.portscapes.nl) geplaatst.

FUCKING GOOD ART

08 ‘09

30 31

A Brief History of Mobile Landmass

Ilana Halperin (New York, 1973) verweeft geologische fenomenen, het ontstaan van het landschap, politieke conflicten en alledaagse gebeurtenissen in haar werk. Door ze in één narratief te verwerken, maakt zij complexe en grootschalige geologische processen en gebeurte-nissen inzichtelijk, en doet ze het voorkomen alsof ze aan de keukentafel konden plaatsvinden.

Zo ontwikkelde ze bijvoorbeeld een project waarbij ze voor haar dertigste verjaardag een even oude vulkaan in IJsland bezocht. Haar werk heeft vaak de vorm van landschapsfotografie, gecombineerd met tekeningen, (archief)beelden en/of geluid.

A Brief History of Mobile Landmass is een audiotour die Halperin voor Portscapes maakte: een mengeling van feiten, fictie, onderzoek en interpretaties over nieuw land. Hiervoor deed ze eigen onderzoek en ging in gesprek met onder andere vulkanologen, geologen, een kustmorfoloog en andere experts betrokken bij de aanleg van Maasvlakte 2. De audiotour verhaalt onder andere over de vuurgod Pele, een Rotterdamse ‘lava-stroom’ en de ‘industriële vulkanen’ bij de aanleg van dit nieuwe land, waar menselijk ingrijpen en natuurlijke processen elkaar ontmoeten.

De audiotour, die mensen tijdens een wandeling over de Maasvlakte konden beluisterden, neemt de luisteraar mee op een reis door de geologische tijd aan de hand van speculaties en interpretaties over de mogelijke bete-kenissen van deze plek, het land dat er eerder niet was. Het is in het Engels en Nederlands opgenomen in het deel ‘audiovisueel’ van deze publicatie.

ILANA HALPERIN

08 ‘09

Een korte geschiedenis van een bewegende landmassa

In dit verhaal neem ik u mee langs een aantal geo-logische waarnemingen en staan we kort stil bij de geschiedenis van nieuw land zodat we deze plek kunnen begrijpen – door mensen gemaakt land omgeven door een namaaklavastroom.Hoe leer je een dergelijke plek kennen? Dat vraag ik me nu al maanden af, sinds de eerste keer dat ik hier kwam. Ik heb duizenden kilometers verderop een verre verwant ontmoet van deze toekomstige terra firma. Een lavastroom die sinds 1984 uitmondt in de oceaan. Geen twijfel mogelijk, ze zijn verwant, deze landmassa’s die voortdurend in beweging zijn. Maar het voelt... volledig anders. Ik vroeg iedereen die ik tegenkwam: wat zal deze nieuwe plek nalaten? Welke verhalen zullen erover ver-teld worden? […]

Een korte geschiedenis van deze plek: water in aarde

Anders dan het land, waar niet veel verandert - tenmin-ste niet in ons land, tenzij we dat zelf doen - verandert de zee voortdurend. Maar alleen de bovenste laag. Op sommige plaatsen zijn de golven hoog, op andere plaat-sen zanderig. Grote zandduinen, honderden meters lang en een paar meter hoog, verplaatsen zich over de zee-bodem. Het sediment blijft in beweging en is jong. Deze veengrond werd gevormd doordat het land verdronk in de stijgende Noordzee.

Wat kunnen we leren van het archief dat in en onder zand, veen en klei opgeslagen ligt, beschermd door de zeebedding of het kustsediment? Het verbergt allerlei sporen; van stormen, hoge golven, laag zeepeil, plaatsen waar mensen woonden en werkten... Maar we beginnen bij het zand, de klei, veen en modder.

Het mooie is dat deze verdrinkingsgeschiedenis zicht-baar is. Want je ziet het veen, hoe het de kleine duinen aantast, die langzaam wegzinken. Dat zijn de kleine ont-dekkingen die we doen.

Enkele duizenden jaren geleden was hier nog geen goed ontwikkelde natuurlijke haven. Havensteden kwamen op en gingen ten onder, volgden de beweging van de ri-vieren. Meer naar het zuiden vind je mooie steden met prachtige kerken zonder torenspitsen. Tegen de tijd dat de torenspits kon worden geplaatst, had de rivier zich alweer verplaatst. Op een gegeven moment vonden de rivieren hier hun weg naar zee. Voor deze stad was dat precies het juiste moment in de tijd. Als het vijfhonderd jaar eerder of later was gebeurd, zou het hier niet de belangrijkste haven zijn geweest.

Het kan ook andersom. Land kan heel snel verdwijnen. Een klein dorpje aan de kust, een storm en de kust brok-kelt af.

Zelfs de kleinste stukjes van de Noordzeebodem laten zien dat het landschap bijzonder gevarieerd was, doorkruist door rivieren en heuvelachtig. Het is moeilijk voorstel-baar, maar de oude rivieren van voor de verdrinking in zee zijn er nog steeds. In de zeebodem liggen sporen van eeuwenoude rivierbeddingen. Een week geleden nog werd in het water een schedel van een Neanderthaler ge-vonden. Hij was er toen, wij zijn er nu. De zee was er toen, nu is er land, maar dat kan weer water worden. We weten dat hier na de laatste IJstijd mensen woonden, dat het land was en geen zee.

Nog dieper moeten enorme aantallen mammoeten over de zeebodem gezworven hebben toen hier nog land was. We denken altijd dat mammoeten in Siberië leef-den, maar hier waren er veel meer. Het verschil is alleen dat we ze hier niet bevroren terugvinden, alsof ze alleen maar slapen en zweven in ijs.

Waar ik vroeger woonde, werkten mensen in een veld waar zij stenen vonden uit verre oorden. De stenen waren daar tijdens de IJstijd door voortkruipende gletsjers heen geschoven. Vissers gebruikten die stenen om hun netten te verzwaren. Ik herinner me dat boeren ze in hun velden vonden en wit schilderden om in hun tuin te zetten - als je gaat zoeken, vind je ze vast nog wel.Mensen die hier wonen, noemen dit gebied nog steeds de zee, ook al is het een ondiep meer. Het is niets, maar vooral oudere mensen, zelfs mensen van mijn leeftijd, mensen die het wéten, noemen het de zee. Dit binnen-meer wordt al zee genoemd sinds het een oceaan was...

De Rotterdamse lava

Beste Hugh,Ik heb geprobeerd onze omgeving te observeren alsof mijn ogen en handen de jouwe waren, zo precies mo-gelijk. Zoals je weet, ben ik een leek op het gebied van dit gesmolten materiaal en ik hoop dat mijn nederige geologische pogingen volstaan in deze omstandighe-den. We hebben zowel op land als op zee veldobservaties uitgevoerd. We brachten een mooie middag door op de inmiddels gestolde stroom. Ik beschrijf het gebied op basis van jouw nauwkeurige vragen over de aard van deze plek.

Totaal onverwacht voer ik ook op zee, aan boord van een klein schip dat dicht bij de nieuwe eilanden kon varen. We kregen geen kans om de temperatuur van het water te meten, monsters te verzamelen of van boord te gaan aan het nieuwe land (wat ik heel graag had gewild), omdat onze kapitein bij hoog en laag volhield dat er boven en onder water vanuit alle richtingen onmiddellijke gevaren loerden. Je zult het dus moeten doen met mijn fotogra-fisch bewijs nu ik verklaar:

HIER IS NIEUW LAND!

[…]Veldnotities

Een algemene beschrijving van het gebied.

De buitenste rand van een continent. Lavastroom gevon-den waar land en zee elkaar ontmoeten. Zo’n drie tot zes kilometer verwijderd van de lavastroom tekens van grootschalige tijdelijke activiteit. Twee constante rook-pluimen blazen verticale wolken in de lucht. In de tijd dat we hier waren, stopte dit geen seconde. De hoeveel-heid rook is gelijkmatig, gaat maar door, een oneindig inferno. Geen tekenen van actieve vloeibare massa aan de waterrand. In de verte, in het water, worden zuilen rook, zwarte as en modder de lucht in geslingerd. Nieuw land in de maak.

Aan de bovenkant van de stroom blijft de samenstelling van de oppervlakte glad, lijnen in laag reliëf – niet rijk versierd, een gevlochten patroon, met glooiende hellin-gen en kabels. Alsof je ijs maakt in een plastic zak, en als het halfbevroren is erin knijpt en het indrukt zodat kleine hoekige ‘dalen’ ontstaan. Naarmate we de helling afda-len, langere verticale vlechten die plotseling in elkaar draaien en horizontaal verder gaan als ze een obstakel

tegenkomen. Vanaf dit punt zijn alle keien volledig be-dekt en overspoeld door de stroom.

Als we richting de rand van de stroom gaan, zijn de ontwikkelingen grilliger. Lijnen lopen alle kanten op, vormen draaikolken en achten. Halverwege ontstaan bevroren miniwatervallen tussen de keien die de lagere hellingen bedekken.

Er zijn sporen van menselijke activiteit. Verroeste me-talen flessendoppen, bandensporen, voetafdrukken. De stroom heeft onderweg klein afval opgepikt, geen grote of zware dingen. De stroom was niet sterk genoeg om ‘bergen te verzetten’ laat staan keien. De stroom koelde langzaam af omdat materiaal met een hoger smeltpunt dan lava bij contact niet in brand vloog. In de stroom ge-vonden glas was niet gesmolten of zelfs maar vervormd, hoewel de buitenste randen van het voorwerp verzonken lagen onder de lavavloedlijn.

De vorming van een gekoelde korst kan hierbij een be-langrijke rol gespeeld hebben, omdat het voorwerpen aan de oppervlakte, zoals glas of voeten, isoleert van de enorm hoge temperaturen in het midden van de lava. Het doet me denken aan een verhaal over het Caribisch vulkaaneiland Montserrat. De leguanen die na regen en aangetrokken door de warmte op het vulkanisch ge-steente liepen, werden de volgende dag steevast gekookt aangetroffen! Regen koelt de hete rotsen weliswaar af, maar zodra het water opdroogt, kan het oppervlak snel veel heter worden.

Op sommige rotsen begint zich geel korstmos te vormen. Er zijn niet veel andere tekenen van nieuwe plantvor-ming, dus dit kan niet al te lang geleden gebeurd zijn. Dat, of de wind is zo sterk dat het alle begin van nieuw leven wegblaast.

[…] Eindopmerkingen

Wat is een landmassa? We zijn gewend in termen van land versus water te denken. We weten dat onze vroegste voorvaderen uit het water kwamen om op het land te leven. En waar zee eigenlijk land is met een klein laagje water er bovenop, zo wordt land gedefinieerd door het niveau van het water – niet door het land zelf. Land is dus eigenlijk overal, waar dan ook.

Waar komt het materiaal vandaan dat deze landmassa vormt? Stel je een gebouw voor van zeventien verdie-pingen. Om deze plek te maken, wordt een gat in de zeebodem gegraven van zeventien verdiepingen diep – in omgekeerde richting – een wolkenkrabber richting het centrum van de aarde in plaats van richting de maan.

605 miljoen kubieke meter zand zal eerst een eiland en dan een schiereiland vormen.

Dit eiland staat in de kinderschoenen. Voordat het een economische bestemming kreeg, leefden er zeehonden en meeuwen. In Hawaï ontstond elke dertigduizend jaar een nieuwe levenssoort. Zo afgelegen dat elke levens-vorm millennia nodig had om zich te ontwikkelen en te overleven op dat zwarte stuk lava. Deze landmassa echter werd slechts enkele dagen na de formatie ervan in ge-bruik genomen.

Hier is het normaal dat een plek die zee is, een plek wordt die land is en vervolgens weer zee wordt. […].

34 35

The Postpetrolistic Internationale

Christina Hemauer (Zürich, 1973) en Roman Keller (Liefstal, 1969) houden zich in hun werk bezig met de relatie tussen energie(bronnen) en macht. Hun werk kent uiteenlopende vormen: interventies, film, installaties, publicaties. Ze leggen onder meer verbinding met de oliecrisis van de jaren zeventig en de huidige energie-crisis en willen zo ideeën en oplossingen uit die tijd opnieuw onder de aandacht te brengen. Een van hun grote projecten is The Postpetrolistic Internationale.

In 2006 kondigden zij een nieuw tijdperk aan in de kun-sten, het zogenaamde Post-Petrolisme. In het manifest dat ze schreven stellen ze verspilling als iets positiefs voor, een karaktereigenschap die zich bijvoorbeeld uit bij feesten. Verspilling is niet per se slecht, maar volgens Hemauer/Keller moet er gekeken worden naar andere manieren van verspillen om te kunnen breken met het petrochemische tijdperk dat onherstelbare schade aan-richt aan mens en natuur. Zij schreven een hymne waarin dit gedachtengoed vertolkt wordt.

In het kader van Portscapes ontwierpen zij een plat-form dat per binnenvaartschip van hun woonplaats nabij Basel, over de Rijn naar de haven van Rotterdam reisde. Bij aankomst in de Rotterdamse haven werd door een lokaal koor een uitvoering van de hymne The Postpetrolistic Internationale ten gehore gebracht. Deze opvoering werd herhaald op de Maasvlakte. Het collec-tieve belang en het idee dat verspilling en geluk met elkaar samengaan, komen in dit project samen waarbij de kracht van het collectief zich uitte in de samenzang. Met deze milde interventie introduceerden Hemauer en Keller de menselijke schaal rond vraagstukken over de energiecrisis in een industriële context.

HEMAUER / KELLER

11 ‘09

36 37

&b

b

bb

44

3

Ó Œ.

j

œ

r

œ

Has it

P

.œ

j

œ œj

œ

j

œ

real ly come to an

˙ Œj

œJ

œ

end? Is En- -

&b

bb

b

7

.œ

J

œ œ œ œ

lighten ment round the

˙ Œ .J

œ

bend? Or

œœ œ œ œ

is our day of

œj

œj

œ œ.

J

œ

r

œ

reck on ing nigh? Hap pi

f

- - - - -

&b

b

bb

11

.œ

j

œ œ œ

ness is waste ful

˙‰

j

œ

j

œ

j

œ

ness. Can we start

F

œ œ œj

œ

j

œ

ov er with a clean

˙ Œ œœ

slate? Or- - -

&b

bb

b

15

œ œ œ

J

œ

J

œ

are we just a bit

.˙ œ œ

late? And

œœ œ

j

œ

J

œ

what is truth when the

œj

œj

œ œ.

J

œ

r

œ

em pire ex pires? Hap pi

f

- - - -

&b

bb

b

19

.œ

j

œ œ œ

ness is waste ful

˙

U

Œj

œ

j

œ

ness. We've ex

F

˙ œ œ

haus ted the

˙Œ j

œ

j

œ

world, but we're

˙ œœ

still go ing- - - - -

&b

b

bb

24

œ œŒ œ

strong. The

˙ œ œ

earth has been

.˙j

œ

j

œ

drained, we must

œ œ œ œn œ œ

find new ways to

&b

bb

b

28

œ œnŒ œ

waste. The

f.œ

J

œœ

œ

time has come, we'll

.œ

J

œ.

J

œ

R

œ .

J

œ

R

œn

beat the drum and watch the

œ œ .œ

J

œn

Brave New World col

ƒ

-

&b

b

bb

32

œŒ Œ

œ œ

lapse. Can

œ œ œj

œ

j

œ

jus tice ev er pre

˙ Œj

œJ

œ

vail? Are the

œ

J

œ

J

œ œ œ œ

facts there for all to- - -

&b

bb

b

36

˙ ŒJ

œJ

œ

see? Will we

œj

œ

j

œ œ

j

œ

j

œ

face them for once, or just

œj

œj

œ œ.

J

œ

r

œ

co ver them up? Waste ful

f

.œ

j

œ œ œ

ness is hap pi- - - - -

THE POSTPETROLISTIC INTERNATIONALE

Music: Vetter, Lyrics: Hemauer | Keller

Soprano

&b

b

bb

40

˙

Œ.

j

œ

r

œ

ness. Can a

F

œ

j

œ

j

œ œ œ œ

fool's pa ra dise last

˙ Œj

œJ

œ

long? Can our

œ œ œ œ œ

pas sion make us- - -

&b

bb

b

44

.˙ ‰J

œ

strong? Can

.œj

œ œ

j

œ

J

œ

joy re place what we

œj

œj

œ œ.

J

œ

r

œ

thought less ly waste? Hap pi

f

.œ

j

œ œ œ

ness is waste ful- - - - - - -

&b

b

bb

48

˙

U

Œj

œ

j

œ

ness. We've ex

F

˙ œ œ

haus ted the

˙Œ j

œ

j

œ

world, But we're

˙ œœ

still go ing

œ œŒ œ

strong. The- - -

&b

bb

b

53

˙ œ œ

earth has been

.˙j

œ

j

œ

drained, we must

œ œ œ œn œ œ

find new ways to

œ œnŒ œ

waste. The

f

&b

bb

b

57.œ

J

œœ

œ


.œ

J

œ.

J

œ

R

œ .

J

œ

R

œn


œ œ .œ

J

œn

Brave New World col

ƒ

˙Ó

lapse.-

© Vetter, Hemauer, Keller 2009

&b

b

bb

40

˙

Œ.

j

œ

r

œ

ness. Can a

F

œ

j

œ

j

œ œ œ œ

fool's pa ra dise last

˙ Œj

œJ

œ

long? Can our

œ œ œ œ œ

pas sion make us- - -

&b

bb

b

44

.˙ ‰J

œ

strong? Can

.œj

œ œ

j

œ

J

œ

joy re place what we

œj

œj

œ œ.

J

œ

r

œ

thought less ly waste? Hap pi

f

.œ

j

œ œ œ

ness is waste ful- - - - - - -

&b

b

bb

48

˙

U

Œj

œ

j

œ

ness. We've ex

F

˙ œ œ

haus ted the

˙Œ j

œ

j

œ

world, But we're

˙ œœ

still go ing

œ œŒ œ

strong. The- - -

&b

bb

b

53

˙ œ œ

earth has been

.˙j

œ

j

œ

drained, we must

œ œ œ œn œ œ

find new ways to

œ œnŒ œ

waste. The

f

&b

bb

b

57.œ

J

œœ

œ


.œ

J

œ.

J

œ

R

œ .

J

œ

R

œn


œ œ .œ

J

œn

Brave New World col

ƒ

˙Ó

lapse.-

© Vetter, Hemauer, Keller 2009

38 39

Mooi als twee paar benen even gelijk lopen

Paulien Oltheten (Nijmegen, 1982) vangt met haar camera specifieke momenten van interactie tussen mens en omgeving waarbij een intieme en poëtische choreo-grafie lijkt te ontstaan. Details die Oltheten opvallen, laat ze soms herhalen. Aan haar foto’s voegt ze uiteindelijk eigen handgeschreven duidingen toe.

Oltheten ging voor Portscapes meerdere malen met haar camera op uit onderzoek uit. In deze beginfase bood Maasvlakte 2 wat betreft gebruik, perspectief en schaal nog weinig referentiekaders. Binnen het overweldigen-de grootschalige havenlandschap zocht Oltheten naar de menselijke maat. Naar aanleiding van haar obser-vaties vroeg ze in sommige gevallen aan mensen om handelingen te herhalen of te poseren. De fragiliteit van de herhaling is terug te zien in de filmpjes. Oltheten hield zich voornamelijk bezig met de vraag hoe twee de-len één worden. Zoals de Maasvlakte 2 zou samengaan met de eerste Maasvlakte en één nieuwe haven vormen, heeft zij in beeld gebracht hoe twee mensen één lijken te zijn, zoals in Voorover buigen zodat de tweede zicht-baar wordt. Het werk van Oltheten werd onder andere gepresenteerd op billboards van verschillende maten bij het informatiecentrum voor Maasvlakte 2, FutureLand, en videomontages die ook in Museum Boijmans Van Beuningen te zien waren.

PAULIEN OLTHETEN

10 ‘09

42 43

The erratic. Measuring compensation

Jorge Satorre (Mexico-Stad, 1979) tekent historische of vergeten verhalen op en voegt er zijn persoonlijke ervaring aan toe. Op deze manier creëert hij nieuwe mythes waarbij feit en fictie met elkaar verweven zijn.

Zo ook voor Portscapes waarbij hij de geschiedenis let-terlijk uit de grond haalde: hij zocht en vond een grote zwerfkei in het dorpje Erica die daar tijdens de IJstijd zo’n 150.000 jaar geleden werd achtergelaten. Hij bracht de kei terug naar Zweden, als een vorm van ‘compensa-tie’ voor de stenen die in de IJstijd vanuit Scandinavië aangevoerd werden. Deze actie en de tekeningen die dit verhaal vertellen vormen het project The Erratic.Satorre trekt een parallel met de ecologische compen-satiemaatregelen die genomen worden in het kader van de aanleg Maasvlakte 2. Voor hem zijn de gevolgen van een dergelijke onderneming een eindeloze ketting effecten die in elkaar grijpen: iedere nieuwe maatregel heeft weer nieuwe gevolgen. Dat geldt ook voor de door Satorre geïnitieerde symbolische compensatie. Echte compensatie is daarom voor Satorre eigenlijk onmoge-lijk omdat de effecten zich uiteindelijk op wereldschaal afspelen. Ook op een andere wijze verwijst het project naar Maasvlakte 2: een deel van de blokkendam of zee-wering is immers gemaakt van gigantische keien uit Noorwegen. Zo verbindt Satorre de vroege ontstaans-geschiedenis van Nederland met de hedendaagse aanleg van een nieuw stuk land.

JORGE SATORRE

09 ‘09

46 47

Europahaven, Rotterdam, 17 juni 2009

Sinds 2002 navigeert Hans Schabus (Hermagor-Pressegger See, 1970) de Forlorn, een kleine houten ‘Optimist’ die hij zelf bouwde in het kader van zijn Arrival series. Hij maakt foto’s van momenten dat hij met deze boot – het meest eenvoudige vaartuig dat er bestaat – havens over de hele wereld binnenvaart.

Hiermee refereert hij telkens aan de historische bete-kenis van reizen, migratie en ontdekkingstochten. Ook verwijst hij naar de geschiedenis van de scheepvaart en de functies die havens sinds jaar en dag vervullen in de verhalen en mythes die eraan verbonden zijn. Het pro-ject met deze aankomstfoto’s begon met Western (2002), een film waarin Schabus in zijn zelfgebouwde bootje door de riolen van zijn geboorteplaats Wenen peddelt. Voor een vervolg zeilde hij New York binnen, en verge-leek deze tocht met de weg die vele migranten gingen naar het land waar ze hun dromen wilden realiseren.

In het kader van Portscapes voer Schabus de haven van Rotterdam binnen in de richting van de toekomstige toegang van Maasvlakte 2. Op de foto die hij hiervan maakte contrasteert zijn schuitje met de industriële ach-tergrond. De naïviteit en het simpele karakter van het houten bootje, bestuurd door één individu, tekent zich scherp af tegen de doelgerichtheid van de haven op de achtergrond, waar de menselijke schaal bijna niet meer terug te zien is.

HANS SCHABUS

07 ‘09

50 51

Tentoonstelling Portscapes

Na de voorbereidingen voor Portscapes in 2008, voerden de tien Portscapes kunstenaars in 2009 hun werken uit. Al deze werken waren van 30 januari tot en met 25 april 2010 te zien in de Richard Serra Zaal van Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam.

Overtreders WHet tentoonstellingsontwerp werd ontwikkeld door Overtreders W. Zij namen de afmetingen van een con-tainer als volume eenheid voor de presentatie van de in het voorafgaande jaar gerealiseerde kunstprojecten. De ‘containers’ werden getransformeerd in een tiental semi-transparante ruimtes. Door het gebruik van wit doorschijnend doek ontstond er een lichte waas in de tentoonstellingsruimte die deed denken aan flarden ochtendmist op de Maasvlakte. De transparantie kan ge-lezen worden als een verwijzing naar de manier waarop de kunst een inkijk geeft in de relatieve onzichtbaarheid van de aanleg van de uitbreiding van het havengebied. De kunstwerken die in de wit doorschijnende ruimtes getoond werden reflecteren op het nieuwe land en de activiteiten in de haven. Met hun ontwerp introduceer-den Overtreders W de sfeer van de haven in een museale context.

Overtreders W is een ruimtelijke ontwerpbureau gevormd door Reinder Bakker en Hester van Dijk, beide afge-studeerd aan The Design Academy in Eindhoven. Zij ontwerpen binnen- en buitenruimtes zoals interieurs, tentoonstellingen en kleine paviljoens. Actuele thema’s als het veranderende landschap, sociale cohesie in buur-ten en duurzaamheid komen in hun werk aan de orde.

MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN

07 ‘09

54 55

ENGLISH ENGLISH

(pages 4-5)

Portscapes, an artistic voyage of discovery

SKOR and the Port Authority asked Latitudes to sketch a framework for the intended artistic programme alongside the construction of Maasvlakte 2. Latitudes’ idea was to give the programme the form of an artist-designed journey through the port of Rotterdam, using routes and explorations. The result of this was born in 2009: an artistic voyage of discovery called Portscapes. The invited artists presented proposals for temporary interventions, performances and audio tours, developing Portscapes into a cultural guide to the port area; an exploration of its historic, architectonic, political, social and ecological past and future.

Latitudes [41º23’N, 2º11’E] is a curatorial office based in Barcelona, set up by Max Andrews and Mariana Cánepa Luna in 200ose. Latitudes works with artists and insti-tutions to initiate, organise and produce exhibitions, conferences, publications and a diversity of research in local, European and international situations.

In the past they worked on the four-part project Lawrence Weiner – The Crest of a Wave, Fundació Sunol, Barcelona (2008), for example, which consisted of a temporary sculpture to be distributed, a wall installation, audio work and a performance. Those four components were a reflection of what a public artwork may entail. In Turin, they developed a programme called Greenwashing. Environment: Perils, Promises and Perplexities (2008) for Fondazione Sandretto Re Rebaudengo. Using the works of 25 artists, they posed the question of how people can link individual responsibility to collective compromise, and how short-term solutions combine with visionary strategies relating to environmental issues.

Other projects and exhibitions build on their continuous study of land art after the release of their publication LAND, ART: A Cultural Ecology Handbook (2006). This handbook and the new projects and exhibitions resulting from it look at the legacy of land art since Robert Smithson in relation to contemporary art practice and socio-ecological issues.

Introduction to Portscapes

By Mariana Cánepa Luna and Max Andrews, from the original Portscapes publication (2010)

[…]

The trigger for all of these art projects may be well-known to many Rotterdam residents and visitors – the port, yet more specifically the five-year construction of 2,000 hectares of new land in the North Sea, a project known as ‘Maasvlakte 2’, which will extend by 20% what is already the largest seaport and industrial area in Europe. Reconfiguring the landscape like no land artist has ever done suggested and demanded an artistic response. Part of the intrigue in inviting Dutch artists alongside those from abroad was the discovery that the man-made extremities of the port, although perhaps ‘typically Dutch’ in their engineering and reclamation prowess, were just as ‘foreign’ to everyone. Beyond the statistics and figures which the Port Authority more usually communicates, the artists of

Portscapes were prompted to consider no less than the abstract and indistinct questions about what the port and the new land could actually mean, for the city, for an individual, a public, or for (art) history.

[…]

The key of the initiative has been to maintain the keen sense of an excess of context that can be encountered by any visitor to the port itself. And furthermore, to explore the imminence of Maasvlakte 2 in the imagination as a site which did not yet fully exist in reality, and whose scale and capacity might easily crush an attempt at aesthetic competition. A port cannot be understood only as a fixed location, but as a constantly changing temporality of intermodal logistics, arrivals and departures, transactions and distributions of a vast array of materials and goods. Likewise the art works that form Portscapes were not intended to be permanent and often have no single definitive format. They do not operate by adding a physical presence to the landscape in the manner of a monument, but more often through research, connection with, and modification of, what is already there. Several artists have deliberately incorporated movement and itineraries in their works, or taken an episodic or serendipitous approach to communicating with different publics. As critic Claudia Zanfi envisions in the catalogue Port City: On Mobility & Exchange, ‘contemporary art projects for port cities might propose new cultural topographies, to reshape the liminal space that divides the urban fabric from the sea-port itself’.

(pages 6-9)

New land

By Machteld Leij

Would the developers of Maasvlakte 2 have heard of Spiral Jetty by Richard Smithson? The American land artist had a spiral dam made in Utah’s Great Salt Lake. The construction process was filmed: machines move rubble and sand and form the dam that turns in on itself. The idea is that then time and nature take possession of the dam. Art sometimes avails itself of the materials and technology of urban planners and engineers. And, in reverse, creating new land may well be an act of creation that rivals art.

Over a period of five years, Maasvlakte 2 arose from the North Sea, at the mouth of the river Maas. No, it wasn’t intended as artwork, rather to expand the port of Rotterdam. It was born of economic reasons, not artistic ones. But it is brimming with possibilities, because creating new land goes hand in hand with heroics, with moving mountains. Invite artists to this creation and they will go in search of the unexpected opportunities of such a great project. Or they’ll point subtly to the negative consequences of the land reclamation and shipping on nature and the environment.

It is important to let the artists determine their own course. Take the Spiral Jetty, for example. Creating it was a huge, but almost pointless gesture. The dam didn’t have to be anything more than a sculptural form, placed into the landscape by Smithson. But at the same time, Smithson wanted to use that shape to perfect the energy

he felt there. For Smithson, it wasn’t about the object itself; as far as he was concerned, the piece could just disappear, reabsorbed into the environment. Clearly the latter doesn’t apply to Maasvlakte 2; it must remain solid enough to build on. While art, in contrast, can be whimsical. That is what the ten artists invited in 2009 to take a close look at the area show us.

Smithson didn’t build the Spiral Jetty to last; like his other land-art projects, the temporary interventions now only exist as documentation. That non-material aspect is a key property of land art, an art movement that started in the 1960s and is part of conceptual art, an art form in which idea and process are just as valuable as the object formed as the residue of that idea. It’s about art that wants to function outside museums. Smithson proclaimed in an interview that art had to search for freedom, for an outcome that wasn’t already predetermined, because that is what happens when you exhibit art. It becomes powerless. While it’s true that under the auspices of land art, artists interfered with nature – they dug, moved things, added and changed – the result was no more important than the artist’s creative act in itself. It was a conscious choice that the art sometimes could not even be seen, because the region was too rough and impassable, or because the artwork had already disappeared due to wind and rain. The land art created back then now often only exists in document form: photos, film or stories.

The Portscapes artists know their classics; their work dovetails perfectly with the laws of land art. Some of the ten artists’ temporary art projects now exist only as a memory, as a documented deed, transcending time and place. These artists must have felt like pioneers. Some of them settled in the area, which contains nothing resembling a home. Others closely followed the growth process from the air, recording time and activities and interpreting along the way. What stands out is that those first ten artists barely claimed the new land as a refuge offering space for new ideals. They were more like investigators, imbued with historical awareness, searching for the human dimension in a landscape that, in all its young vastness, challenges the imagination.

World travelThat human dimension played a role for Hans Schabus, for instance. The Austrian artist had himself photographed in the port, in an Optimist, a small sailboat with nothing more than a mainsail. That boat is a beautifully formulated, contrary answer to all of those inflexible, giant container ships. Schabus’s arrival in the port of Rotterdam is part of a bigger story: that of an escape via the Viennese sewer into the wide world. It can be seen in the 2002 video Western. Schabus had his fictive arrivals photographed, in New York and other places, and now in the port of Rotterdam. The small boat evokes a feeling of freedom, of striving for the impossible, while the risk of failure is enormous in such an unstable little vessel. And even though the world travel is really only suggested, he puts the emphasis on the fact that the world is a network in which everything is connected.

Where Schabus, with his seemingly mythical arrival, wanted to conquer the new land as part of his network, Marjolijn Dijkman went in search of the mythology of the place itself. She saw the dredgers rain bowing the sand for the port: like great long snakes, the streams of

sand bowed elegantly forward, gradually kissing awake a new sand flat. To Dijkman, the boats looked like the sea monsters that explorer Hans Egede encountered on his voyage to Greenland in 1734. She matched his old etchings with photos of ships, making it look like there is an old family connection between sea monster and dredger. Indeed, old maps warned ‘here be dragons’ (hic sunt dracones) in uncharted areas. In her work, Dijkman plays out the contrast between technological progress and the fantastic fear of the unknown. She makes you consider the possibility that nothing is what it seems and that magic – even written or drawn as a warning of dragons – is still with us.

Alien environmentLess dreaming and more researching can be found with the artists of the magazine Fucking Good Art. Over the course of a month, Rob Hamelijnck and Nienke Terpstra lived on the Maasvlakte in a container. They tapped power directly from a colossal wind turbine right outside their door using an impossibly small wire. Scientists assisted their pioneering and exploring. The pair walked through the region with local experts in order to learn about the ecology. They broadcasted the relaxed, informative conversations on the radio. Generally, Hamelijnck and Terpstra investigate art-related dynamics in large cities like Berlin and New York, and pour their findings into the magazine Fucking Good Art. Now they found themselves in an alien environment: a sandy biotope so young that the nature springing up has been there about as long as the artists have been. Their radio broadcasts underline the weird and wonderful feeling of a new world, on which they unleash existing knowledge. Somewhere between Hamelijnck and Terpstra’s factual findings and Dijkman’s dreamed sea monsters lies Ilana Halperin’s study. She is an artist-researcher interested in geology and volcanology. Not tied to the rules of science, she interweaves personal histories and geological phenomena. She approached the Maasvlakte as a study object, invited a volcanologist and asked him to interpret the images and descriptions she made of the new land. This land, of course, was not formed naturally. Yet she approached it as though it was. She used science to give the ground a past and a genealogy. An audio tour described her findings.

Mexican artist Jorge Satorre warned not to forget the actual ecological balance. An industrial area like this disrupts the ecology of the sea. All that basalt taken from Norway to build the Maasvlakte needs to be compensated. So the artist searched for a boulder, one that came from Scandinavia to Rotterdam during the ice age. To restore the balance, he transported the boulder to a sculpture garden in Sweden. It is a tiny gesture, too small and insubstantial to really weigh down the scale. But the artist may have had a completely different motive. His action shows how we try to buy off our guilt for the damage that our wish inflicts on the environment as it grows and develops. Satorre is amazed by that need, which he believes is culturally determined. In Mexico, where he was born, that just doesn’t happen. And however futile the action may seem, it still requires logistics and the act of relocation recalls the way Smithson had his Jetty built. This way the creation of art looks a lot like the creation of the Maasvlakte, both with throbbing and grinding machines moving earth and stone.

56 57

ENGLISH ENGLISH

ShapesThe first artist to set to work was Jan Dibbets. Part of the international group of artists that has made land art since the 1960s, Dibbets is known for his perspective corrections: lines that he sets in such a way that they appear to be perfect geometric shapes in the photos and films he makes. At daybreak on 8 February 2009, he started preparing for the film 6 Hours Tide Object With Correction of Perspective, 2009, a reinterpretation of 12 hours Tide Object with Correction of Perspective, 1969, which was shown on TV in 1969 in Gary Schum’s video art programme entitled ‘land art’ and which gave the movement its name. The principle was the same as it was 40 years ago: a loader makes furrows in the sand in such a way that the camera sees a perfect square. But the bulldozer actually draws a trapezium. In this formal game, Dibbets takes the laws of perspective into his own hands and creates a landscape with an alien image element – that square that’s part of it, but still diverges so much because it defies both perspective and visual expectations. The abstract game of shapes using reality as a palette still works flawlessly. Dibbets really never repeats previous works, but it is well called for in this case, because 6 Hours… builds a bridge between the land art of the 1960s and today and at the same time shows how the physical interventions are still just as spectacular and effective. And yet they can still just disappear with the rising tide. The romance of those days has lost none of its power.As stated, the idea of temporary physical actions and movements are part of land art and conceptual art. It is precisely that history that the project of the duo Bik Van der Pol (Liesbeth Bik and Jos van der Pol) brought to mind. They took a helicopter trip along the new, rising coastline. Bik Van der Pol used their tour of discovery to find out who or what was going to determine the shape of the reclaimed land. Who really decides on its progress? They discovered that globalisation and economics had influenced the process. For example, at times the project progressed faster than expected, when dredgers became available at the moment a similar reclamation project in Dubai was cancelled due to the crisis. These kinds of observations colour the beautiful grey film the duo recorded from the air, showing where sand and water meet.

Insignificant Lara Almarcegui’s search starts from what already exists. For her project Wastelands of the Port of Rotterdam, 2009, she found bare, vacant plots of land. In those places, nothing has been set in stone; time stands still. There is still room for the pioneering spirit. Those places create a provocative contrast with the Maasvlakte, created of course as a result of economically driven planning. Naturally, there is also a catch: sometimes the industry has disappeared because of bankruptcies. Almarcegui, who has spent years tracking down seemingly useless ground in various places around the world, may be in search of places that are free of regulation and control. But she also makes you play with the idea of failure, something you don’t want to think about in connection with a project like the expansion of the port area, although there is always a risk. With tours along the empty spaces and her paper describing the histories of those locations, Almarcegui generated both artistic and critical commentary on the creation of Maasvlakte 2.

The answer that the artists formulated to the expansion of the Maasvlakte shows how contemporary art

functions: as critical research, searching for connections and expanding horizons. The romance of creating new land is no longer a matter for a nation or a region. It is no longer about a polder for agricultural purposes, but rather a junction of international traffic, production and trade. Christina Hemauer and Roman Keller performed their hymn The Postpetrolistic Internationale with a choir on the Maasvlakte and in the centre of Rotterdam at the Maritime Museum. In the song, they ask whether there are alternatives for the debilitating need for oil. They had the podium the choir stood on transported by an oil tanker, just to underline how much of the shipping to Rotterdam has to do with the transport and processing of oil. Old energy sources should make room for new, more sustainable sources. The small podium still followed the old oil route to Rotterdam, but it could just turn out to be a small seed leading to awareness and change.

While ships come and go with their cargo, the port area is not really designed for people. However, ramblers, kite-flyers and motocross riders do visit the beach, however, as photographer Paulien Oltheten discovered. She travels the world, observing around her. Usually in urban areas, in parks or on the street, she asks people to repeat their actions in front of her camera. They are often coincidental, unconscious gestures or poses of passers-by that capture Oltheten’s attention. Her photos make her a chronicler of the coincidental and temporary. But that wasn’t so easily chronicled on the Maasvlakte. Oltheten asked couples she met to stand behind one another so that it looked like there was just one person. And then she lets the magic loose by having the hidden person just behind the person in front pop out. This way she sought and found a way to imitate the doubling of the Maasvlakte. But there’s more going on. The people in Oltheten’s series of photos look a bit clumsy, like they feel they don’t belong in that newly made, unending landscape. And yet, there they stand, almost against their better judgment: together strong. There is hope yet for that insignificant species capable of creating such a landscape, looking small and vulnerable in daily life. That is a potent area of tension.

The artists of Portscapes in 2009 replied to the impressive Maasvlakte 2 land reclamation project with poetry and critical reflection. They played with history and geology and with alternatives for unrestrained growth of the economy and oil consumption. And they nibbled on the size of the area, by imperturbably pioneering or by looking at how man fits in the sand of the Maasvlakte. With their work the artists introduced the human dimension. They injected the new ground with mythologies, partly made-up memories or a beautiful, fluid play with shapes. These ten artists went on an adventure, while the land was not yet or barely finished. What has remained of this adventure? Thoughts, insights, sometimes fantastic panoramas of a world that seems makeable, but that by definition has never been value-free, because it is the result of human choices and the human desire for trade, growth and prosperity. The Portscapes artists played with the fresh sandy soil and added a soul to it, just as Smithson did with his Spiral Jetty, which aimed to perfect the energy of Great Salt Lake.

(pages 10-13)

Lara Almarcegui, Wastelands of the Port of Rotterdam, 2009

In her work, Lara Almarcegui (Zaragossa, Spain, 1972) places the emphasis on urban residual spaces. Some of her projects consist of identifying and studying so-called ‘wastelands’ in urban or industrial areas.

This waste land is no longer used and withdraws from the planned, functional design and the rational order of a city. Her studies result in publications as well as installations, such as in the Spanish Pavilion at the Venice Biennial in 2013. There, she ‘exposed’ mountains containing the exact amounts of building materials (concrete, brick, wood, iron, glass) necessary to build the pavilion. By showing the raw materials, she raises questions like what if...

For Portscapes, Almarcegui also focused on the relation-ship between the pieces of waste land and the industrial environment. She took an inventory of these sites in the port of Rotterdam and on the first Maasvlakte when the construction of Maasvlakte 2 was just starting. In a period of great infrastructural change in this industrial area, many sites were subject to changing functions and uses. The sites that Almarcegui selected were at that moment not in a design stage or being destined for a specific purpose. It is in these kinds of places that nature seizes its chance; places where man turns away are immediately repossessed by nature. It is as though in these places a sort of pause is inserted into the human and economic drive to expand.

Almarcegui brought this collection of ‘wastelands’ together in a paper, which included, for each site, a photo and a description of the past, the current state of the site and any future plans. In addition to the paper, an ecologist-guided excursion to the ‘wastelands’ was organised. Five years later, Almarcegui’s project is like a snapshot of the rapid changes in an active area like the port of Rotterdam.

(pages 14-17)

Bik Van der Pol, Facts on the Ground (2009)

Liesbeth Bik (Haarlem, 1959) and Jos van der Pol (Arnhem, 1961) have worked together since 1995 under the combined name Bik Van der Pol. They perform artistically-minded research and then display the results in the form of installations, interventions, films and lectures. Their research concentrates on social history, cultural processes, lost knowledge and the relationship between life and art, among other things. Prominent themes include the use of existing structures and interaction with them, the choices that precede this and the influence this has on the use of social areas and other areas. They expose information and processes and create a platform for exchange and interaction.

For Portscapes, they looked into how the shape of Maasvlakte 2 was determined. Based on conversations with various people involved in the process, including

engineers, nature organisations, planners and policy-makers, they analysed the decisive moments in the design of the new land. A central question was whether aesthetic and poetic considerations also played a role in the design of Maasvlakte 2, which after all was constructed for a functional purpose. What drove the search for the shape and location? What knowledge and know-how played a deciding role in this? A parallel issue for Bik Van der Pol in this research was what the similarities would be between the creation of an artwork and a project like Maasvlakte 2: how do concept, different ideas, feasibility and doubt affect the final result? Ultimately, the research led to Bik Van der Pol’s decision to film the construction of Maasvlakte 2, under construction at the time, from a helicopter. The result is a film depicting almost mythical images of the origin of the earth. It is as though you are watching the hand of God at work. The film is included in the audiovisual section of this publication.

(pages 18-21)

Jan Dibbets, 6 Hours Tide Object With Correction of Perspective, 2009

Jan Dibbets’s (Weert, 1941) work belongs to the land art and conceptual art of the 1960s and 1970s and revolves around his observations of light, perspective and space, playing with the idea that perspective in photography and film can be deceptive. In his Perspective Corrections series, he creates new realities, new images, with the help of light and lines in the Dutch landscape or his studio.

For Portscapes Dibbets remade his 1969 filmed work 12 Hours Tide Object with Correction of Perspective. The original was made near Zandvoort for Gerry Schum’s Fernsehgalerie (Television Gallery). Exactly 40 years later, just before the start of construction on Maasvlakte 2, he very carefully dug a trapezium shape into the sandy beach, right where Maasvlakte 2 would connect to the existing land. The trapezium was filmed from a scaffold three metres above the ground. This camera position ensured that there was a correction of perspective with regard to the shape drawn in the sand: the trapezium became a rectangle with a ratio of 16:9, the ratio of a present-day widescreen. Dibbets’s temporary intervention was slowly washed away over a few hours as the tide came in. The final product, a film lasting 8 minutes, shows the trapezium drawn in the sand as the frame of a screen slowly being filled with water by the rising tide.In its entirety, the construction of Maasvlakte 2 also can be seen as an enormous land art project: the Dutch coastline has been modified and ‘corrected’ by this large-scale intervention. The modest, temporary character of Dibbets’s intervention contrasts with the ambitious, permanent character of Maasvlakte 2. The video is included in the audiovisual part of this publication.

58 59

ENGLISH ENGLISH

(pages 22-25)

Marjolijn Dijkman, Here be dragons, 2009

With her site-specific interventions, videos and photo-graphy, Marjolijn Dijkman (Groningen, 1978) analyses the distribution of images and cultural standards. In her research-based projects, she focuses on space and place: what makes a location what it is and what elements play a role in this? In this way, she explores ideas that form the foundation for scientific assumptions in practice. An example of this is the project Theatrum Orbis Terrarum (Theatre of the world), a growing collection of photos showing how people set up their personal living space.

In Here be dragons, Dijkman mixes historical stories of land and sea with the image of the new land of Maasvlakte 2. The title of her project refers to historical maps such as the Lenox Globe (ca.1530), made when uncharted land or seas were seen as places of danger. These dangers were indicated with the text Here be dragons or with a drawing of dragons. For Portscapes, Dijkman made the video Surviving new land and approached Maasvlakte 2 as terra incognita. Just like in the days of the great explorers, Dijkman carefully mapped out the new land that appeared before her. She observed the island on approach, slowly following the new coastline from the water. The images she made come together in a film, a composition of images of Maasvlakte 2 at that time: a tiny island just off the coast. The sound fragments in Dijkman’s work are originally from soundtracks of films in which the arrival or discovery of new land plays a role. Dijkman also made a collage for a billboard portraying a 1734 etch of a water-spitting dragon and a picture of a water-and-sand-spitting dredger. This juxtaposition attributes a mythical character to the ship and thus, as far as Dijkman is concerned, the question of what the blank spot on the map shall bring – disaster or prosperity – remains.

(pages 26-29)

Fucking Good Art, ON AIR - Station Maasvlakte, 2009

Fucking Good Art (FGA) is a magazine by Rotterdam artists Rob Hamelijnck (Uithoorn, 1959) and Nienke Terpsma (Wisch, 1968). The artists have worked for varying lengths of time in such cities as Berlin, Dresden, Copenhagen, Riga, Zurich and Sao Paulo, working from the local context with artists, filmmakers, architects and curators to make editions of the periodical Fucking Good Art.

The travel magazine has a documentary feel. At the various locations, Hamelijnck and Terpsma make a connection between the nature of the local art scene and the context in which it exists and is active. For Portscapes, Hamelijnck and Terpsma developed ON AIR - Station Maasvlakte, a temporary web-based radio station. For the first time, they stayed somewhere without its own cultural scene: a container with a panoramic view of the existing Maasvlakte and the on-going work on the water near the coast. Near the development of

new land, on a dune between the windmills, they set out to explore the area. The conversations they had with people of various different backgrounds repeatedly revealed new aspects of the Maasvlakte. Fishermen, port officers, ship spotters and others invited because of their profession, each guest had a different impression of the area. ‘We tried to read the landscape through our guests’, explains Rob Hamelijnck. What seemed at first glance to be a virgin, bare surface turned out to contain lots of stories and histories. As a result, things that went unnoticed or weren’t visible at first, gained significance. The informal conversations with the different guests were broadcast on a local radio station and have been placed on the Portscapes website as soundscapes.

(pages 30-33)

Ilana Halperin, A Brief History of Mobile Landmass, 2009

Geological phenomena, the development of the landscape, political conflicts and everyday events are elements that Ilana Halperin (New York, 1973) uses in her work. By integrating them into a single narrative, she provides insight into complex, large-scale geological processes and events and makes them seem like they could happen at the kitchen table.

This, for instance, is how she developed a project in which she visited a volcano in Iceland for her 30th birthday that was just as old as she was. Her work often takes the form of landscape photography combined with drawings, archive images or other images and/or sound.

A Brief History of Mobile Landmass is the name of the audio tour Halperin made for Portscapes: a mixture of facts, fiction, research and interpretations of new land. To create this work she performed her own research and interviewed a variety of people, including volcanologists, geologists, a coastal morphologist and other experts involved in the construction of Maasvlakte 2. The audio tour tells, among other things, of the fire goddess Pele, a Rotterdam ‘lava flow’ and the ‘industrial volcanoes’ at the creation of this new land, where human intervention and natural processes converge.

The audio tour, which people could listen to while walking across the Maasvlakte, takes the listener along on a journey through geological time based on speculations and interpretations of the possible consequences of this place, this land that wasn’t there before. The audio tour was recorded in English and Dutch and is included in the audiovisual part of this publication.

A brief history of mobile landmass

In this story, I will be your field guide through a series of geological encounters, exploring a brief history of new landmass to make sense of this place – a handmade landmass surrounded by an artificial lava flow.

How do you find your way into a place? I’ve been asking myself that for months now, since the first time I came here. I’ve met a distant cousin of this potential terra firma, thousands of miles across the world, a lava flow that has been spilling into the ocean since 1984. No question, they are definitely related - new landmass perpetually in motion, but the feeling is... not at all alike. I have asked everyone I meet, what will be the resonance of this new place? What stories will get told about it? […]

A brief history of this place: water into earth

Unlike the land, where not much changes, at least not in our country - only if we do something, the sea is different, the sea changes constantly. But it’s only the top layer that gets reworked. In some places it’s thick, in some places you get sand waves. There are big under water sand dunes, hundreds of metres long and a couple of metres high. They walk along the sea floor. The sediment is kept in motion and is very young. This peat was formed because of the drowning of the area by the rising North Sea.

What can be learned from the archive stored in the sand and the peat and the clay, preserved in the seabed or in the coastal sediment. There are all kinds of traces hidden in it, like storms, storm surges, low sea levels, places where people lived and worked... But we start from the sand and clay, the peat, the mud.

The nice thing is you can see their drowning history, because you can see the peat, it encroaches onto it, and then you see the little dunes are drowning slowly. So those are the small discoveries that we’re making.

Several thousand years ago there wasn’t really a well-developed natural harbour here. You can see the rise and fall of harbour towns depending on what the rivers did. Farther South...you find nice cities with beautiful churches without steeples, because by the time they were ready to put up the steeple the river had moved on. At a certain point the river systems started to exit here.

It happened at the right time in history for this city, had it happened 500 years earlier or later, we would have not have been the major port.

It can also be the other way round. Land can disappear very quickly. You would have a small village at the coast, there would be a storm and the coast would crumble.

Even looking at a very small part of the North Sea floor already shows that the landscape was very varied, rivers ran through it, there were hills. It’s hard to imagine but the old rivers that were there before it was the sea are still there. Embedded in the sea floor are traces of ancient riverbeds. Only last week they presented a Neanderthal skull they found in the water. He was here, now we are here. The sea was here and now it has changed into land, later, it may become water again. We know people lived here when it was land and not sea, after the last Ice Age.

Digging down, there must have been an extreme number of Mammoths roaming about the seabed when it was dry land. We always think of Siberia as being the place where the mammoth lived, but there were many more here. It’s just that here we do not have them frozen, as if only sleeping, suspended in ice.

Where I used to live, people would be working in the fields, and find stones that had come from very far away, transported by crawling glaciers during the Ice Age. Fishermen used the stones to make their nets heavier. I remember farmers would also find them in their fields, paint them white and put them in the garden - and probably if you look around you will still find them in the area.

People living here still call this area the sea, but it’s a shallow lake - it’s nothing, but especially older people, even people my age, because they know, they call it the sea. This inland lake is still called the sea from when it was an ocean...

The Rotterdam lava

Dear Hugh,

I have tried as faithfully as possible to observe our surroundings as if my eyes and hands were yours. As you know, I am much of a novice on these molten matters and hope my humble geologic attempts will suffice under the circumstances. We have undertaken field observations both on land and at sea. One fine afternoon was spent on the now still flow itself, from which you will find my direct descriptions on the basis of your pointed questions as to the nature of this place.

It was completely unexpected that I would also find myself at sea, aboard a small vessel encircling the emerging islands from close range. Here we had no chance to sample water temperature, collect specimens or disembark on to the new landmass (much as I hoped otherwise), as our captain was quite adamant that clear and present dangers lurked in every direction above and below water, so you will have to rely on my photographic evidence when I proclaim

THERE IS NEW LAND HERE!

[…] Field Notes

A general description of area.

The outer edge of a land based continent. Lava flow found at place where land meets sea body. About two to four miles away from lava flow signs of large scale event based activity. Two constant billowing plumes of smoke emit vertical clouds into the air. This activity has not stopped even for one moment while we have been here. The amount of smoke is uniform, continuous, never ending inferno. No signs of active flows at water’s edge. In the distance, out in the water columns of smoke, black ash and mud are being spewed into the air. New land is forming.

At the top of the flow, the surface consistency remains smooth, low relief ropes – not very ornate in braided pattern, gentle slopes and ropes like making gelato in a plastic bag and when it is half frozen squishing it and pressing down into the substance so that small angular ‘valleys’ form. As we move down slope, longer vertical

60 61

braids which suddenly turn in on themselves and go horizontal when they meet an obstacle. Flow entirely covers and submerges boulders after this point.

As we head to edge of flow there is much more erratic action. Ropes moving in every direction in whirlpools and figure-eight’s. Mini waterfalls frozen mid-action form between boulders covered on the lower slopes.

There are traces of human activity. Rusted metal bottle tops, tire tracks, footprints. The flow picked up small bits of debris along the way, nothing huge or heavy. It was not strong or thick enough to ‘move mountains’ or even boulders. The flow cooled slowly, as material of a lower temperature to lava did not incinerate on contact – glass found in the flow was not melted or even deformed, but outer edges of the object sunk below the high tide lava mark.

The formation of a chilled crust may have been an important part of this, as it may insulate objects on the surface such as glass or feet from the very high temperatures in the centre of the lava. It reminds me of a story from the volcanic island of Montserrat in the Caribbean - that iguanas would walk onto warm pyroclastic flow deposits after rain, being attracted by the heat, but would invariably be found cooked the next day! Rainfall can cool the surface or hot rocks or lava, but once the water dries off the surface can rapidly become far hotter.

Yellow lichen has begun to form on some rocks. There are not many signs of colonisation, so the event cannot have happened too long ago. Either that or the wind is so strong that it blows away all signs of new life.

[…] Endnotes

What is landmass? We are used to thinking of land versus water. We know our far, far ancestors came out of the water to live on land. And where is sea in fact is land, with a small layer of water on top of it, so it’s the level of the water which actually defines land – not the land itself - but really, there is land anywhere, everywhere.

Where did the material come from to make this landmass? Imagine a building that is 17 stories high. To make this place they will dig a hole into the sea floor that is 17 stories high - in reverse – a sky scraper reaching into the centre of the earth instead of the direction of the moon.

605 million cubic metres of sand will first become an island and then a peninsula.

This is an island in its infancy. Before the time it became an island of economy, there were seals, gulls all colonising. In Hawaii a new species arrived once every 30,000 years – so remote that each life form took millennia to evolve and survive on that black jut of lava. On this landmass, within days of its formation the island was in use.

Here, it is normal to have a place that is sea become a place that is land and then become sea again.

ENGLISH ENGLISH

(pages 34-37)

Christina Hemauer, Roman Keller, The Postpetrolistic Internationale, 2009

Christina Hemauer (Zürich, 1973) and Roman Keller (Liefstal, 1969) centre their work on the relationship between energy and energy sources and power. This takes on diverse forms: interventions, films, installations, and publications. They for instance make connections between the oil crisis of the 1970s and the current energy crisis and hope, in this way, to draw attention to ideas and solutions suggested back then. One of their biggest projects is The Postpetrolistic Internationale.

In 2006 they announced a new age in the arts, the so-called Postpetrolism. In the manifesto they wrote, they propose that waste is something positive, a characteristic that is expressed, for example, at parties. Waste is not necessarily bad, but according to Hemauer and Keller, society needs to consider other ways of wasting, in order to create a break with the petrochemical age that is causing irreversible damage to man and nature. They wrote a hymn expressing these thoughts.As part of Portscapes, they designed a platform that was transported by inland vessel from their home near Basel over the Rhine to Rotterdam. Upon arrival in the Rotterdam port, a local choir performed the hymn The Postpetrolistic Internationale. This performance was repeated on the Maasvlakte. Public interest and the idea that waste and happiness go together unite in this project, in which the power of the many is expressed in the community singing. With this mild intervention, Hemauer and Keller introduced the human dimension surrounding issues relating to the energy crisis in an industrial context.

(pages 38-41)

Paulien Oltheten, It’s nice when two pairs of legs walk in sync for a moment, 2009

Paulien Oltheten (Nijmegen, 1982) captures specific moments of interaction between people and their environment on camera, moments that seem to show an intimate, poetic choreography. Sometimes, for details that stand out to her, she has certain actions repeated. Finally, she adds her own, handwritten comments to her photos.

Oltheten went exploring with her camera several times for Portscapes. In the starting phase, Maasvlakte 2 offered few reference frames in terms of use, perspective or scale. Within the overwhelmingly vast port landscape, Oltheten went in search of the human dimension. As a result of her observations, she sometimes asked people to repeat certain actions or to pose. The fragility of the repetition is particularly visible in the films. Oltheten was particularly occupied with how two parts become one. Just as Maasvlakte 2 would join together with the first Maasvlakte to form a new port, she portrays how two people can seem to be one, as in Voorover buigen zodat de tweede zichtbaar wordt (Bend forward to reveal the second person). Oltheten’s work was presented on billboards of various sizes at the information centre for Maasvlakte 2, FutureLand, and in video montages played in Museum Boijmans Van Beuningen.

(pages 42-45)

Jorge Satorre, The erratic. Measuring compensation, 2009

Jorge Satorre (Mexico-Stad, 1979) chronicles historic or forgotten stories, adding his own personal experiences and creates new myths that interweave fact and fiction.

This was also the case for Portscapes, for which he literally dug history up from the ground: he searched for and found a large erratic block in the village of Erica that was left there some 150.000 years ago during the ice age. He returned it to Sweden, as a form of ‘compensation’ for the number of stones transported from Scandinavia during the ice age. This action and a number of drawings that tell the tale comprise The Erratic project. In it, Satorre draws a parallel with the ecological compen-sation measures taken as part of the construction of Maasvlakte 2. For him, the consequence of such an undertaking is an endless chain of interlinked effects: every new measure has yet another consequence.For Satorre, true compensation is really impossible because the effects eventually play out on the global scale. That applies to the symbolic compensation he initiated as well. The project also refers to Maasvlakte 2 in another way: part of the block dam or sea wall is, after all, made out of gigantic boulders imported from Norway. This way Satorre connects the early origins of the Netherlands with the present-day creation of a new piece of land.

(pages 46-49)

Hans Schabus, Europahaven, Rotterdam, 17 June 2009, 2009.

Since 2002 Hans Schabus (Hermagor-Pressegger See, 1970) has sailed the Forlorn, a tiny wooden Optimist-class sailboat, which he built himself for his Arrival series. He takes photos of the moments he sails this boat, the simplest vessel in existence, into ports all over the world.

In doing so, he repeatedly refers to the historic signi-ficance of travel, migration and exploratory expeditions. He also refers to the history of shipping and the roles that ports have played since olden days in associated stories and myths. The project involving these arrival photos began with Western (2002), a film in which Schabus paddles through the sewers of his home town of Vienna in his home-made dinghy. For a sequel, he sailed into New York, and compared this journey to the path many migrants took to the country where they hoped to make their dreams come true.

As part of the Portscapes project, Schabus sailed the Forlorn into the port of Rotterdam towards the future entrance to Maasvlakte 2. In the photo of this event his little boat contrasts strongly with the industrial backdrop. The naivety and the simple character of the wooden boat, sailed by just one man, stands out clearly against the purposeful nature of the port in the background, where the human scale is almost impossible to see.

(pages 50-53)

Portscapes exhibition in MuseumBoijmans van Beuningen

After the preparations for Portscapes in 2008, the ten Portscapes artists carried out their work in 2009. All these works were displayed in Richard Serra Hall at Rotterdam’s Museum Boijmans Van Beuningen from 30 January to 25 April 2010. Overtreders WThe exhibition design was developed by Overtreders W. They took the dimensions of a container as the unit of volume for the presentation of the art projects created the year before. The ‘containers’ were transformed into 10 semitransparent rooms. The use of white translucent cloth created a faint shimmer in the exhibition hall that recalled the morning mist on the Maasvlakte. The transparency can be seen as a reference to the way in which art offers a look into the relative invisibility of the construction of the port area expansion. The works of art reflect presented in these shimmering rooms reflect on the new land and the activities in the port. With their design, Overtreders W introduced the atmosphere of the port into a museum context.

Overtreders W is a spatial design office formed by Reinder Bakker and Hester van Dijk, both graduates of The Design Academy in Eindhoven. They design indoor and outdoor spaces, such as interiors, exhibitions and small pavilions. Current themes such as the changing landscape, social cohesion in neighbourhoods and sustainability are addressed in their work.

PORTSCAPES 2



PORTSCAPES 2

Portscapes 2



PORTSCAPES 2Lieveheersbeestjes met een vanitasboodschap/ Ladybirds and the transience of lifeEssay van / Essay by Sandra Smets 4

HeHeRoduin 6

Jan KoningsStrandtrappen / Beach stairs 14

Fritz HaegAnimal Estates 9.0: Port of Rotterdam 22

Tomás SaracenoSolar Bell 30

Maasvlakte 2 kunstprojecten in FutureLand/ Maasvlakte 2 art projects in FutureLand 38

English 42



4 5

Door Sandra Smets

Of het nou winter, herfst of hoogzomer is, de lucht boven de Tweede Maasvlakte is grijs. Zand en wolken spiegelen in de watervlakte die dit kale land omgeeft. Zelfs gouden zonnestralen verkleuren in dit industriegebied tot een functioneel licht, zoals tl-balken in een kantoorgebouw toezicht houden en helderheid verschaffen. Zo ook op deze zaterdagmiddag in augustus 2013, een middag waar naartoe geleefd is. Een busreis is georganiseerd, de pers is toegestroomd, maar de elementen werken niet mee. Op deze middag moet de Solar Bell de lucht in gaan, een mobiele sculptuur of – als je het prozaïscher wilt verwoorden – een vlieger en dus afhankelijk van de juiste hoeveelheid wind. De maker is de Argentijnse kunstenaar Tomás Saraceno die hiermee in allerlei tra-dities treedt van kunstenaars die bewegende apparaten ontwikkelen, als ingenieurs met een poëtische inslag.

Maar Saraceno mikt niet op de aarde zoals de meesten. Hij wil richting hemel. Zijn vlieger is een prototype voor een vliegend gebouw dat te zijner tijd zestig meter hoog moet worden – een flatgebouw of wellicht een plein of park, dat valt nog te bezien. Vooralsnog ligt de zilver-kleurige Solar Bell op de grond, net onder de windvlagen die venijnig over het vlakke land scheren. Saraceno haalt nog wat drankjes voor zijn kunstenaarsvrienden, assistenten zitten neer bij de vliegerlijnen. Wachtend en hopend dat de wind hen goed gezind zal zijn.

LuchtfietserijDe Solar Bell is een afsluiting van Portscapes 2, waar-mee het Rotterdamse Havenbedrijf geholpen door TAAK en voorheen SKOR dit nieuw gewonnen land op de kaart zet. Wie er rondloopt, kan zien wat Saraceno er ook in zag: als dit gebied bewijst dat de mens het kan winnen van zoiets machtigs als de zee, waarom zouden we dan een vliegende stad afdoen als onmogelijk? Saraceno kende het gebied al. Jaren eerder verbleef hij in een gastatelier in Rotterdam en ging naar eigen zeggen wel eens zwemmen in ‘zo’n giftig meertje’ bij de eerste Maasvlakte. Zijn ideeën om met lucht en wind te werken, zijn toen geboren.

Inmiddels toont hij in musea installaties op grote hoog-tes, toegankelijk voor durfallen. Maar die zijn binnen. Zijn Solar Bell is buiten, in de ‘echte’ wereld, waar de techniek door een team van de TU Delft is doorgere-kend. De constructie ontwierp Saraceno naar abstract geometrische kunst van een eeuw geleden en naar de grote vliegers waar Graham Bell rond diezelfde tijd mee experimenteerde. Zich verexcuserend om zijn on-bescheidenheid zei de telefoonuitvinder destijds dat hij vermoedde dat binnen een eeuw elke grote Amerikaanse stad over een telefoontoestel zou beschikken. Dat geeft aan wat voor vlucht luchtfietserij kan nemen – waarom geen vliegend gebouw?

De Maasvlakte vraagt om groot denken, vond Saraceno. Gewonnen op zoiets machtigs als de zee is deze streek een bewijs van maakbaarheid, in het architectengrijs van de tekentafels waarop ingenieurs dit land ontwier-pen om de uitdijende haven op te vangen. Dromen van maakbaarheid passen bij Rotterdam dat sinds de Tweede Wereldoorlog op grote schaal heeft geëxperimenteerd met het scheppen van nieuwe leefwerelden. Je ziet het aan de Lijnbaan in het centrum en aan de woonwijken

het stadsverkeer. De dieren staan erop in mengvormen, met letters die vervloeien als in een lsd-trip – in welke werkelijkheid was ik ook weer aanbeland?

ImportzandZo heeft Haeg de zichtbare realiteit opgeladen met een minder zichtbare werkelijkheid. Dat maakt dit een ambigu project. Enerzijds ontvouwt het de schoonheid van dit gebied, anderzijds plaatst het kanttekeningen bij de industriële droom. Diezelfde dubbelheid zit in de performance die HeHe er in 2012 liet uitvoeren. Het Engels-Duitse kunstenaarsduo bestelde vrachtladingen vol met chemisch gekleurd zand dat uit Engeland kwam, net zoals de elektriciteit in de belendende stroomnet-werken. HeHe liet het importzand uitstrooien over een nog maagdelijk, ongebruikt badstrand, dat net als Haegs dierenroutes voor recreanten ontworpen is. Knalrood zijn de korrels, in scherp contrast met de grijze tinten van het gebied waar slechts dat bleke Europoort-gras een uitzondering vormt en waarmee HeHe door die kunstmatige kleur laat zien hoe de mens de natuur pro-beert te bedwingen. De trucks die de vracht uitlaadden, duwden het met rupsbanden het natuurlijker uitzien-de zand in, waarna, zoals altijd hier, de wind het zou overnemen.

Voor kunstbegrippen was dit project waanzinnig groot, maar in de onmetelijkheid van dit gebied werd het zand een roze vlekje. Het verdween. Misschien dat iemand la-ter die zomer nog wat roze korrels aan zijn badhanddoek aantrof, maar het was verloren. De menselijke macht is beperkt, wilde HeHe hier net als Haeg mee zeggen. Tientallen tonnen zand, een onwaarschijnlijke hoeveel-heid, legden het af tegen de uitgestrektheid. Zo schiep ook HeHe een landschap van de verbeelding, met een vanitasboodschap die de blik op het gebied kan kleuren.

ReuzentredenIntussen houdt de wind er vrij spel onder de grijze luch-ten. Het duin van Haeg en het strand van HeHe zijn met elkaar verbonden via een route waar je prima je hoofd kunt laten uitwaaien. Overal om je heen ligt kaal land dat zelf ook een omgevingskunstwerk te noemen is, met zijn kunstmatige wallen, duinen, enorme uitzichten – links over water, rechts over bouwrijp gemaakte grond. In dat midden verrijst een vierde kunstwerk dat behoort tot Portscapes 2. Het is een donkergrijze betonnen trap, ontworpen door de Rotterdamse architect Jan Konings. Hem was gevraagd een ontwerp te maken voor bezoekers en recreanten, om dit kale gebied voor hen te ontsluiten. Zo kwam hij tot een praktische trap zoals badgasten die gebruiken waar dan ook aan de Noordzeekust, tussen strand en parkeerplaats. Kaal, eenvoudig, rechttoe recht-aan is het een variant op de moderne vormgeving van het functionalisme die dit hele industriegebied bepaalt.

Voor de badgasten is de trap handig, maar wie een paar stappen terugneemt, ziet er een modulair ontwerp in dat, net als Saraceno’s vlieger, doet denken aan die avant-gardes van een eeuw geleden. Deze geometrische abstracties waren destijds bedoeld als een blauwdruk voor een nieuwe harmonieuze maatschappij. Die beeld-taal, met grootse beloften van maakbaarheid, zit ook in die trap. Basaal vormgegeven, form follows function, heeft het naast de gewone treden een verdubbeling waardoor treden worden samengevoegd tot blokken. Voor deze reuzentreden keek Konings naar de pirami-

op Zuid, alle gemodelleerd naar ideeën hoe je een modern leven vorm moet geven. Een ideale plek zou een ideale burger scheppen. Al liep de praktijk soms anders, grote plannen maken is iets wat bleef.

En ja, op die lange zaterdagmiddag, is te zien hoe die Maasvlakte zulk groot denken oproept. Dat de mens hier water kan wegjagen zoals Mozes de zee deed split-sen, heeft mythische proporties. Voor kunstenaars is dit maagdelijke gebied daardoor aantrekkelijk. Het ophogen van zand wordt er vanzelf al land art, het gebied is al kunst – mits je kunstmatig tot kunst rekent. De aanwe-zigen bij Saraceno’s presentatie zitten in een leeg decor met enkel aan de horizon de elektriciteitscentrale die de onzichtbare grens markeert met de eerste Maasvlakte, beide uit de jaren zeventig. Net als het gebied is de fa-briek robuust en elegant tegelijk. Daar wordt nu gewerkt aan vliegende energieturbines – niet heel anders dan Saraceno’s droom. Vooralsnog bestaan dit soort toe-komstplannen vooral in gedachten, nu de vlieger niet op wil gaan en ook de andere werken van Portscapes vooral verbeelding scheppen. De tweede tranche van Portscapes, waar Saraceno deel van uitmaakt, bestaat uit vier bijdragen. Ook de andere drie, van Fritz Haeg, HeHe en Jan Konings, geven menselijke proporties aan dit kale industriegebied.

BiotoopHun werken zijn er ontstaan in een tussentijd: de inpol-dering is voltooid en de industrie moet nog komen. Dus even, een paar jaar, was dit gebied er enkel voor de kunst en de burgers. Zij kregen daar een fysiek landschap dat door kunstenaars mentaal werd opgeladen, de kern- gedachte van de gedroomde maakbaarheid aanhalend. Zoals het psychogeografische Animal Estates van de Amerikaanse kunstenaar Fritz Haeg, dat een onzichtbare kant van dit gebied liet zien. Hoewel de Maasvlakte een menselijke creatie is, zijn veel dieren zich er thuis gaan voelen. In afwachting van de industrie is een biotoop ontstaan van insecten, vogels en waterdieren. Voor de kust is een bultrug gesignaleerd, zeemeeuwen cirkelen er rond zoals Saraceno dat hoopt van zijn vlieger. Haeg weet hoe inventief de natuur zijn ingang vindt in wat wij voor menselijke territoria aanzien. Dit liet hij zien in eerdere edities van Animal Estates. Op de Maasvlakte is de natuur meer verborgen en helpt Haeg die zichtbaar te worden door erover te vertellen. Hij ontwierp een kaart en fietsroutes met verkeersborden, gesierd door dieren waar fietsers anders geen weet van hebben – de steur zwemt onder de waterspiegel, de trekvogels zijn gevlogen.

Zichtbaar of niet, flora en fauna zullen het altijd van de mens winnen als het gaat om het voortbestaan van een gebied als dit. Mensen streven naar industrie, technolo-gie, economisch gewin. De natuur is sterker dan zulke menselijke ambities. Om op de Maasvlaktes te komen, moet je eerst door een groot gebied vol raffinaderijen. Eenmaal op bestemming, merk je hoe de elementen voortdurend trekken aan het ingezaaide Europoort-gras. Wanneer de menselijke soort niet meer bestaat, zullen planten de fabrieken overnemen. De lieveheersbeestjes die Haeg er uitvergroot op zijn verkeersborden, torsen daardoor een zware vanitasboodschap mee. Ook de bor-den zelf zijn anders dan hun functionele evenknieën in

des van Gizeh en de trap van Odessa die zo’n dramatisch decor vormde in Eisensteins film Pantserkruiser Potemkin. Zo is het behalve een trap ook een tribune. Je kunt er gaan zitten om uit te kijken over dit industriële theater en na te denken over hoe God het als schepper heeft afgelegd tegen de mens. Of gewoon om je schoenen te schudden.

Zo maakt Portscapes 2 van het fysieke landschap een geestelijk landschap, om in te verpozen. Dat is anders dan de monofunctionele benadering bij de aanleg van de eerste Maasvlakte in de jaren zeventig, destijds uit-sluitend voor industrie en werknemers bedacht. Die functiescheiding is voorbij. Tegenwoordig wordt de openbare ruimte opgeëist door bedrijven en door mon-dige burgers. Zelfs met landuitbreidingen als deze Maasvlaktes voelen Nederlanders eerder een tekort aan openbare ruimte dan een teveel. Dat merk je vooral in steden, maar ook in potentiële recreatiegebieden – de vlucht naar buiten de stad. Portscapes 2 maakt die vlucht mogelijk, helpt de leefwereld van Rotterdammers uit te breiden. Het markeert plekken voor ze en faci-liteert die door er een menselijke maat in te stoppen – trap, fietsroute. Dat is niet alleen handig maar toont ook de menselijke maat in dit onmetelijke gebied, zoals wanneer een infographic een poppetje naast een olifant zet om het verschil te tonen.

Dat contrast heeft als voordeel dat het deze kunst een dramatisch effect geeft. Zoals de vlieger van Saraceno op wil stijgen boven een eindeloze horizon, biedt de trap van Konings uitzicht richting de uitgestrektheid, waar het rode zand van HeHe en de insectenwereld van Haeg er wel bij varen dat ze worden opgeslokt door de onme-telijkheid. Een sublieme esthetiek en huivering, liggen in dit gebied besloten. Maar al vergroten deze kunstenaars die schoonheid, ze maken er geen pastiche of thema-park van. Eerder maken ze van de openbare ruimte zelf een kunstwerk – meer nog dan dat ze er kunst in plaatsen. Dat maakt hun werken tot repoussoirs, de blik meenemend over een landschap dat daardoor een men-taal landschap wordt dat emoties oproept – verlangens, dromen, ontzag.

Het toevoegen van menselijke mogelijkheden – recreë-ren – is een daad tegen het monofunctionalisme uit de twintigste eeuw – zelfs al doen de kunstenaars dat met de schoonheidsidealen van toen. Ze geven het gebied een optimisme door de steriliteit aantrekkelijk te maken. Zoals Lucy Lippard ooit zei: ‘al is kunst geen entertain-ment, het kan geen kwaad om mensen te entertainen terwijl je je verhaal doet.’

Daarom entertaint deze kunst terwijl het dit gebied toe-gankelijk maakt. Een rood chemisch strand, routes met hallucinatoire verkeersborden die een krioelende wereld verraden, een majesteitelijke trap om op te gaan zitten nadenken. Daarvandaan was ook op die ene zomer-middag in 2013 te zien hoe de gierende wind, na uren, net genoeg ging liggen om het team van Saraceno in opperste paraatheid te krijgen. Het dagprogramma was omgegooid, maar het lukte. De Solar Bell steeg op. Hoger en hoger trok het aan de vliegerlijnen die door vier man met moeite in bedwang werden gehouden. Zilverkleurig flikkerden de aluminium zeilen tegen de grijsblauwe lucht, grijpend naar de grote wolken, de mens klein en nietig achterlatend.

PORTSCAPES 2 PORTSCAPES 2

Lieveheersbeestjes met een vanitasboodschap

6 7

Roduin

HeHe is een kunstenaarsduo gevormd door Helen Evans (Welwyn Garden City, Engeland, 1972) en Heiko Hansen (Pinneberg, Duitsland, 1970). Beiden zijn geschoold als industrieel en theaterontwerpers en ingenieurs. Deze vakgebieden combineren ze in hun kunstwerken, waarbij ze veelal gebruikmakend van technologische toepassin-gen, ecologische vraagstukken aan de kaak stellen.

HeHe werd gevraagd om naar Maasvlakte 2 te kijken, en dan met name naar de (milieu)effecten die een derge-lijke onderneming met zich meebrengt. Ze verwonderden zich erover dat het strand van Maasvlakte 2, dat toch echt door mensen bedacht en gemaakt werd, er ‘natuurlijk’ moet uitzien, met duinen, zand en helmgras. Dit realiserende, ontwikkelde HeHe een werk dat de waarneming van het landschap van Maasvlakte 2 als uitgangspunt neemt. Voor hun uiteindelijke interventie Roduin verspreidden ze, in het voorjaar van 2012, 75 ton rood zand over het nieuwe te openen strand van Maasvlakte 2. De intentie van HeHe met Roduin was om dat gevoel van natuur-lijkheid om te draaien: de kleur rood benadrukt juist het artificiële karakter van het strand van Maasvlakte 2 en maakt zichtbaar dat het door mensen aangelegd werd. Roduin benadrukt dat iedere korrel zand op die plek door mensen is neergelegd.Daarbij contrasteert de kleur rood hevig met de natuur-lijk ogende omgeving. De manier waarop het rode zand door wind en getij binnen enkele weken verdween in de omgeving is vastgelegd door middel van film en time-lapse fotografie. Een installatie met deze beelden werd gepresenteerd in een tentoonstelling in FutureLand. Het werk is opgenomen in het deel ‘audiovisueel’ van deze publicatie.

HEHE

05 ‘12

14 15

Strandtrap

Jan Konings (Oosterhout, 1966) maakt regelmatig ont-werpen voor de openbare ruimte en het landschap. In zijn werken is hij altijd op zoek naar de menselijke maat: hij introduceert deze schaal door een sociale component aan het ontwerp toe te voegen of door mensen uit te nodigen tot (inter)actie.

Voor Portscapes 2 werd Konings gevraagd om een drietal strandopgangen bij het recreatiestrand van Maasvlakte 2 te ontwerpen. In zijn concept ontmoeten functioneel ontwerp en sociale functie elkaar en liet hij zich in-spireren door verschillende soorten trappen, zoals de monumentale trap in Odessa en de Egyptische pirami-des. Het spel met maat is een verwijzing naar de enorme schaal van Maasvlakte 2. De vormgeving van de gehele trap refereert aan de golvende structuren die het zee-water en de wind in het zand tekenen. De maat van de treden nodigt uit voor divers gebruik van de trap. Puur functioneel, om op af te spreken of om bijvoorbeeld je schoenen aan te trekken. Konings’ ontwerp creëert een plek voor ontmoeting en maakt van de strandopgang een publieke ruimte.

JAN KONINGS

05 ‘12

22 23

Animal Estates 9.0 Port of Rotterdam

De als architect opgeleide Amerikaanse kunstenaar Fritz Haeg (St. Cloud, Minnesota, 1969) werkt sinds 2008 aan de serie Animal Estates. Deze serie bestaat uit evene-menten en tentoonstellingen over dieren waarmee we onze leef- en werkomgeving delen. De werken uit de serie faciliteren een leefomgeving voor dieren die ont-heemd of ongewenst zijn. Op deze manier stelt Animal Estates de herintroductie van dieren voor in onze stede-lijke omgeving.

Voor Portscapes 2 richtte Haeg zich op de manier waarop dieren zich een voor industrie aangewezen en ont-worpen terrein toe-eigenen. In gesprekken met Bureau Stadsnatuur Rotterdam onderzocht hij hoe deze dieren zich nog voordat Maasvlakte 2 als haven in gebruik genomen werd, de plek eigen maakten. Hij bracht op verschillende manieren in kaart hoe de dieren in het havengebied leven en hoe het industriegebied onbe-doeld een habitat blijkt voor verschillende dieren. De dieren die in de schijnwerper staan zijn onder meer: de grote oorwurm in het zand, de rugstreeppad in voor hen aangelegde meertjes, de kleine stern die in het gras nestelt en de grijze zeehond op het beschermde strand. Maar ook de manier waarop dieren als duiven, konij-nen en valken leven komt aan de orde. Haeg tekende verhalen op van ontmoetingen tussen mens, natuur en industrie: verhalen over zwanen die sensoren acti-veren en over speciaal aangelegde paringsvijvers voor de rugstreeppad. Haeg bracht deze verhalen samen in verschillende onderdelen van het project. Dit bestaat uit een route van negentien kilometer langs het fietspad aan de buitencontour van Maasvlakte 2, voorzien van informatieborden, een bijbehorende plattegrond en een video. Haeg ontwierp samen met ontwerpbureau Åbäke vijfentwintig borden, lijkend op verkeersborden, die de fietsers informeren over welke dieren je zou kun-nen zien in het gebied. Daarnaast ontwikkelden zij een uitvouwbare kaart van het havengebied waarin deze verhalen een plaats krijgen. In een video combineert Haeg beelden van de havenactiviteit met een voice-over die vertelt over de dieren die zelf amper te zien zijn. Zijn project werkt als een vergrootglas op het bijzondere samenspel tussen mens en natuur op deze plek.

FRITZ HAEG

06 ‘13

24 25

Common ShelduCk

4 – Ducks nesting in rabbit holes

The Common Shelduck is an oppor-tunistic waterbird and a common resident in the western part of the port, where they have repurposed abandoned rabbit holes for nesting in undisturbed areas close to the water.

natterjaCk toad

1 – Seasonal Natterjack Toad mating ponds

The small endangered Natterjack Toad requires small bodies of water without fish or human access for breeding. The areas around the huge oil drums are protected from accidental contamina-tion by drainage ditches which seasonally fill with rainwater. These temporary ponds have become popular breeding locations for the toads. During the day they bury themselves in the surrounding sand, or find shelter under rocks or in rabbit burrows.

red-veined darter dragonfly

2 – Dragonflies around train tracks

There have been about 25 species of dragonflies found at the port. They are pioneers who search out suitable environments for reproduction and feeding - mostly on small insects like mosquitoes, flies, bees, ants, wasps, and occasionally butterflies. Needing water for their larvae, they spend most of their lives around wetlands, low ditches and gullies.

euraSian Skylark

3 – Skylarks singing

The Skylark is a very endangered species in The Netherlands where it’s population has decreased 95 percent in the last decade. Well known for their song, this small brown bird flies up to high altitudes for hours at a time while singing. When the port was less developed, the short and long grasses made a very suitable habitat, but today there are only a couple of pairs left.

Common tern

5 – Tern nesting island in slufter

The Common Tern is a migratory bird that winters in coastal tropical and subtropical regions. A large breeding platform built just for the birds floats on the toxic containment pond of the Slufter at the western edge of the port. Several hundred make themselves at home, raising their young safe from predators and humans.

grey / harbor Seal

6 – Seal territory lookout

Seals are not a common sight on Dutch beaches since they are disturbed by people and their pets. But they have found occasional sanctuary in the re-stricted zones where people are not allowed to trespass in the industrial landscape of the port. Along with rare bird and orchid species, they have also colonized a small unoccupied island built to protect hazardous port materials from ship collision.

Sand lizard

7 – Sand lizard sightings on beach

The female Sand Lizard lays her eggs in loose sand in a sunny spot, where they are left to be incubated by the warmth of the ground. There have been recent sightings of this protected species in the dunes around the port.

european hare

8 – Hares hiding in low grasses

The European Hare has colonized the meadows isolated within the complex of heavy industry at the port. They find plenty to eat on the large undeveloped fenced-off tracts of land which have been sown with low grasses and grains to prevent soil erosion on sandy areas.

leSSer blaCk-baCked gull

9 –Gulls nesting in old car tires

Lesser black-backed gulls are able to precisely locate and return to their nesting site every year. If the terrain is covered with water, they will wait and circle, guided by an ‘internal gps’. Shifting develop-ment patterns at the port may soon displace colonies of 25,000 birds. Dedicated alternative areas are being created for the birds, with suitable vegetation and old car tires for nesting.

Woolly mammoth

10 – Mammut bones found during seadredging

The Wooly Mammoth lived from the Pliocene to the Holocene epoch, from around 5 million until 4,500 years ago. Recently, powerful Dutch sea dredging equipment brought up sand from the sea floor to create new land for the vast expansion of the port. Wooly Mammoth bones were regularly discovered in this layer of long undisturbed sand.

feral pigeon

11 – Pigeon colony

Feral Pigeons have discovered food sources in the large undeveloped areas of the port. In particular, large tracts of new land at the Maasvlakte have been planted with grains and other herbs rich in seeds. Originally a cliff breeder, these birds now use the high industrial installations nearby for nesting. Sometimes their presence causes trouble with droppings on buildings and windows.

peregrine falCon

12 – Peregrine falcon pigeon hunting from tower

The port has welcomed the Peregrine Falcon with a nest box installed on top of the power plant chimney. This raptor has a taste for pigeon which it hunts while swooping down from high perches at speeds over 320 km/h (200 mph) making it the fastest member of the animal kingdom. Occupying the high-est point of the port, the falcons see everything.

giant earWig

13 – Earwig discovery on beach

Giant earwigs are nocturnal insects living in sandy areas. They are rare in The Netherlands, and only found in a few locations with dunes in the southern and central parts of the country. The vast ‘new land’ of the port extension was created with dredged sand from the ocean floor. Giant earwigs have recently been dis-covered on one of the new remote beaches, proving to researchers that they have the ability to fly and travel greater distances than original believed.

little tern

14 – Little tern occupation behind fences

The ground nesting migratory Little Tern was once a common sight across 19th century European shores and wetlands, but is now a very rare bird. It recently established a colony on an undeveloped stretch of new beach at the port. The industrial location is free of the grasses that foxes like to hide in, remote from predators like rats, and fenced-off from humans. But as the land is developed by shipping companies, this habitat will disappear.

blaCk-legged kittiWake,

ChaffinCh, european robin

15 – Migratory bird lookout

The port occupies a critical location for migratory birds along the shores of western Europe. Bird watchers volun-tary contribute in tracking their movements with results posted on www.trektellen.nl. A new observation blind has been installed on the western most point of the port where the public can monitor for themselves.

japaneSe oySter

ChineSe mitten Crab

16 – Japanese oysters and Chinese crabs arriving by ship

Many of the shells found on the beaches of the port are non-native species that arrived by ship from around the world. In just a few decades most of the native species went virtually extinct and were replaced by invasive species, including the Japanese Oyster. The Chinese Mitten Crab also arrived to the port in similar fashion, sucked up from Chinese port waters into ship’s water ballast, later re-leased in Rotterdam when the ships unload their cargo.

atlaniC Sturgeon

17 – Sturgeon tracking withtransponders

The two meter long sturgeon lives in the sea but mates inland, swim-ming through the port to their breeding grounds in German and Swiss rivers. Sixty of these fish were recently re-introduced into the wild since they went extinct due to migratory barriers and polluted waters. Each fish was outfitted with a transponder sending a tracking signal to researchers monitoring their movements through the river. Many of them made it to sea.

redWing thruSh

18 – Thrush drunk on berries

Thrushes can be found in large numbers at the port, dining on the overripe Sea Buckthorn berries. Often becoming too full to fly, the berries also ferment in their stomachs making them drunk. They can some-times get stuck hiding in the thorny bushes. At times flocks of hundreds of drunken Trushes can be found in a single bush at the port.

houSe CroW

19 – Indian House Crows eating trash

The House Crow probably arrived to the port on ships from the Middle East, surviving long journeys on scraps from the crew. Starting with two crows in 1994, about 30 birds now live on the shore opposite the port where they are seen as a danger to native crow species and agriculture. They can often be found feasting on leftovers at the port’s water-front snack bar.

european rabbit

20 – Rabbit colonies around oil tanks

Rabbit colonies can be found behind the fences surrounding the oil tanks on the north side of the port. A hunter is charged with controlling the population of these highly reproductive creatures, who compromise the protective earth berms around the tanks. The recent increase of in Red fox numbers – whose favored meal is rabbit – may help do the job.

nathuSiuS pipiStrelle bat

21 – Migratory Bat turbine threat

Thousands of bats of various species have migratory pathways through the port, passing between Scandinavia and central and western Europe. The large wind turbines along the coast and port entry pose a particular danger, the impact of which is being studied with the help of sensors that send signals of bat movements to wildlife researchers.

Cory'S ShearWater

22 – Cory’s Shearwater among shipping containers

The Cory’s Shearwater is a rare seabird that probably arrived to the port by ship. The first bird arrived healthy, but disoriented after it’s long trip and was noticed by a curious port worker. It was rehabil-itated and released by wildlife researchers who recognized it as a very rare species. More have arrived, and make their home among the stacks of shipping containers.

mute SWan

22 – Swans triggering cargo sensors

The container terminals at the port see the movement of standard sized shipping containers from around the world. Their movement and weight measuring is often self-controlled by sensors, which are sometimes triggered by the swans who also occupy the site. These big birds are occasionally relocated as they trigger industrial malfunctions.

Small heath butterfly

broWn arguS butterfly

Butterflies in the clover

When new land was added to the port, a lot of clover was planted. Hundreds of Brown Argus and Small heath Butter-flies unexpectedly arrived to these sites, enjoying the plants and their purple flowers. Since they are dependent on the plant as a food source and site for laying their eggs, when the land is devel-oped and the clover disappears, so do the butterflies.

bergeend

4 – Eenden nestelen in konijnenholen

De Bergeend is een opportunistische watervogel en een veel voorkomende bewoner in het westelijk havengebied waar hij gebruik maakt van verlaten kon i j nen holen vo or z i j n ne s t in ongestoorde gebieden dicht bij het water.

rugStreeppad

1 – Voortplantingspoelen rugstreeppad

De kleine, beschermde Rugstreeppad is voor zijn voortplanting afhankelijk van ondiepe, niet door mensen verstoorde wa-tertjes waarin geen vis aanwezig is. De gebieden rond de enorme olieterminals worden beschermd tegen ongewilde ve-rontreiniging door afwateringsgeulen die periodiek zijn gevuld met regenwater. Deze plekken zijn gewilde voortplant-ingslocaties geworden voor de padden. Overdag graven ze zich in het om-liggende zand in, of vinden beschutting onder stenen of in konijnenholen.

zWervende heidelibel

2 – Libellen domein

In de haven zijn ongeveer 25 soorten li-bellen aanwezig. Dit zijn pioniers, op zoek naar geschikte omstandigheden voor voortplanting en het verzamelen van voedsel. Ze voeden zich voornamel-ijk met insecten zoals muggen, vliegen, bijen, mieren, wespen en soms een vlinder. Omdat ze water nodig hebben voor hun larven, leven ze vooral in de buurt van wetlanden, zoals poelen en greppels.

veldleeuWerik

3 – Zingende veldleeuweriken

De Veldleeuwerik is een in Nederland sterk bedreigde soort waarvan popula-tie in de afgelopen tien jaar met 95 procent is afgenomen. Bekend om zijn lied vliegt deze kleine bruine vogel tot grote hoogte in een urenlange zangv-lucht. Toen de haven nog minder ver was ontwikkeld vormden de afwisse-lende korte en lange grasvegetatie een zeer geschikt leefgebied, maar vandaag de dag zijn er nog maar enkele paren over.

viSdief

5 – Nesteleiland in sluftervoor stern

De Visdief is een trekvogel die overwintert in tropische en subtro-pische kustgebieden. In het grote waterbekken van baggerdepot de Slufter aan de westelijke rand van de haven is een groot broedeiland ontwikkeld. Voor enkele honder-den van deze vogels is deze plek een thuis om hun jongen groot te brengen, beschermd tegen roofdi-eren en mensen.

grijze zeehond

geWone zeehond

6 – Uitzichtpunt zeehonden territorium

Een Zeehond langs de Nederlandse kust zien is geen al ledaagse gebeurtenis, omdat ze verstoord worden door mensen en hun huis-dieren. Maar ze hebben tijdelijke rustplaatsen gevonden in de niet openbare gebieden in het indus-triële landschap van de haven. Samen met bijzondere vogelen or-chideëensoorten hebben ze een klein ongebruikt eilandje gekoloni-seerd. In geval van een aanvaring beschermt dit eilandje de gevaarli-jke stoffen die zijn opgeslagen in de haven.

zandhagediS

7 – Zandhagedis waargenomen op strand

Het vrouwtje van de Zandhagedis legt haar eieren in los zand op een zonnige plek, waar ze worden achtergelaten om te worden uitgebroed door de opge-warmde bodem. Er zijn recente waarnemingen van deze beschermde soort in de duinen rondom de haven.

haaS

8 – Hazen verstopt in laag gras

De Haas heeft vele graslanden tussen de zware industrie van de haven ge-koloniseerd . Hij vindt genoeg voedsel op deze grote stukken omheind en onontwikkeld land omdat deze als pre-ventieve maatregel tegen stuifzand zijn ingezaaid met lage grassen en granen.

kleine mantelmeeuW

9 – Nestelende meeuwen in oude autobanden

Kleine mantelmeeuwen zijn in staat om precies hun broedlocatie terug te vinden en daar ieder jaar terug te komen. Als deze locatie een jaar later bedekt is met water, zullen ze dankzij hun ‘interne gps’ hierbov-en blijven cirkelen, wachtend op droger tijden. In gebieden in de haven die in de toekomst on-twikkeld worden, zullen kolonies van 25.000 vogels gedwongen worden te verplaatsen. Er worden aangewezen gebieden gecreëerd voor de vogels, met geschikte veg-etatie en oude autobanden om in te nestelen.

Wolharige mammoet

10 – Gevonden mammoet bottentijdens baggerwerkzaamheden

De Wolharige mammoet leefde in het tijdperk van het Plioceen tot het Holoceen, van ongeveer 5 miljoen tot 4.500 jaar geleden. Door de krachtige Nederlandse bagger-schepen werd zand van duizenden jaren oud van de zeebodem gehaald om daarmee nieuw land voor de enorme uitbreiding van de haven te creëren. Wolharige mamoetbotten werden regelmatig ontdekt in deze lang onaangeroerde zandlaag.

StadSduif

11 – Duiven kolonie

Stadsduiven hebben in de grote open ge-bieden in de haven een aantrekkelijke voedselbron ontdekt. Vooral de grote stukken nieuw land op de Maasvlakte die zijn ingezaaid met granen en andere kruiden rijk aan zaden. Van origine broeden de vogels op kliffen, maar in de haven worden hoge industriële instal-laties als broedplaats gebruikt. Soms zorgen ze hier met hun uitwerpselen voor problemen op gebouwen en ramen.

SleChtvalk

12 – In toren wonende slechtvalk jaagt op duiven

Door een broedkas te installeren op de schoorsteen van de electriciteits centrale heeft de haven de Slechtvalk ver-welkomd. Deze roofvogel houdt van duiven, jaagt en belaagt ze door vanaf hoge uitkijkposten omlaag te duiken met een snelheid van 320 km/uur, wat hem het snelste lid van het dierenrijk maakt. Vanaf het hoogtste punt van het ha-vengebied ziet de Slechtvalk alles.

zandoorWorm

13 – Zandoorworm ontdekt op het strand

De Zandoorworm is een nachtactief insect dat leeft in zandige gebieden. De soort is zeldzaam in Nederland en wordt alleen gevonden in een aantal (stuif)duinen in de zuidelijke en cen-trale delen van het land. Het uit-gestrekte ‘nieuwe land’ van het ha-vengebied is gemaakt met opgespoten zand van de zeebodem. De Zandoor-worm is onlangs ontdekt op een van de nieuwe afgelegen stranden. Dit is voor onderzoekers het bewijs dat zij kunnen vliegen en grotere afstanden kunnen afleggen dan aanvankelijk werd gedacht.

dWergStern

14 – Dwergstern huizen achter hekwerk

De Dwergstern is een grond-broedende trekvogel en was in de 19e eeuw een normale verschijning aan de Europese kusten en in wetlands. Nu is hij echter een zeer zeldzame vogel. Onlangs vestigde zich een kolonie op een onontwikkeld stuk strand in de haven. De industriële locatie is vrij van het soort gras waar vossen zich in verstoppen, ver van roofdieren als ratten en afgeschermd voor mensen. Maar zodra het gebied ingericht zal worden door bedrijven zal hun habitat verdwijnen.

drieteenmeeuW

vink, roodborSt

15 – Uitkijkpunt trekvogelroute

De haven is een belangrijk punt in de route voor trekvogels langs de kust van West-Europa. Vrijwillige vogelaars dragen bij aan het in kaart brengen va n deze vogelbeweg ingen en communiceren hun informatie via www.trektellen.nl. Een nieuw observa-tiepunt is ontwikkeld op het meest west-elijke puntje van de haven waar het publiek zelf kan meekijken.

japanSe oeSter

ChineSe Wolhandkrab

16 – Aankomst Japanse Oesters en Chinese krabben per schip

Veel van de schelpen die gevonden worden op de stranden van de haven, zijn uitheemse soorten die oorspronkel-ijk per schip meegekomen zijn. In slechts een paar decennia zijn de meeste inheemse soorten vrijwel uitgestorven en vervangen door invasieve soorten, waaronder de Japanse oester. De Chinese wolhandkrab kwam hier op eenzelfde manier, meegzogen in het waterballast in China, die weer losgelaten wordt in Rotterdam wanneer de schepen hun lading lossen.

atlantiSChe Steur

17 – Teur gevolgd via transponders

De twee meter lange Steur leeft in de zee, maar paart in het binnenland, daar-naartoe zwemmend via het estuarium van de haven naar voortplantingswater-en in de Duitse en Zwitserse rivieren. Zestig van deze vissen werden onlangs opnieuw geïntroduceerd in het wild, omdat de soort was uitgestorven als gevolg van barrières op de trekroute en watervervuiling. Elke vis is voorzien van een transponder die signalen afgeeft aan onderzoekers, die monitoren hoe de vissen zich bewegen door de rivier. Vele vissen wisten de zee te bereiken.

koperWiek

18 – Lijsters dronken op bessen

Koperwieken kunnen in de haven in grote aantallen gevonden worden terwijl zij zich tegoed doen aan overrijpe Duin-doornbessen. Soms te vol om te vliegen gisten de bessen in hun maag waardoor ze dronken kunnen worden. Ze kunnen soms zelfs vast komen te zitten wanneer zij zich verstoppen in de doornige struik-en. Zo nu en dan zijn zwermen van dronken Koperwieken te vinden in een enkele bossage in de haven

huiSkraai

19 – Indiase Huiskraaien eten afval

De Huiskraai is waarschijnlijk aange-komen in de haven op schepen afkom-stig uit het Midden-Oosten, de lange reis vermoedelijk overleefd op afval van de bemanning. Het begon met twee kraaien in 1994 en momenteel leven ongeveer 30 vogels langs de kust aan de overkant van de haven, waar ze gezien worden als een gevaar voor de inheemse kraaisoorten en landbouw. Vaak worden ze gezien terwijl zij zich tegoed doen aan de restjes van het visrestaurant aan de waterkant van de haven.

konijn

20 – Konijnenkolonie rondom olietanks

Konijnenkolonies zijn te vinden achter de hekken rond de olietanks aan de noordkant van de haven. Een jager is belast met het beheersen van de populatie van deze zeer reproduc-tieve dieren, die de beschermende aarden bermen rond de terminals in gevaar brengen. Een recentelijke sti-jging van natuurlijke vijanden zoals de Vos - wiens favoriete maaltijd bestaat uit konijn - kan helpen bij deze klus.

ruige dWergvleermuiS

21 – Windturbine gevaar voor rekkende vleermuis

Duizenden vleermuizen van verschil-lende soorten hebben een trekroute langs de haven, vliegend tussen Scandi-navië en Midden- en West-Europa. De grote windturbines langs de kust en bij de havenmonding vormen een bijzonder gevaar, waarvan de impact wordt onder-zocht met behulp van sensoren die de bewegingen van de vleermuizen door-geven aan dierenonderzoekers.

kuhlS pijlStormvogel

22 – Kuhls pijlstormvogel als verstekeling tussen de containers

De Kuhls Pijlstormvogel is een zeldzame zeevogel die waarschijnlijk per schip is aangekomen in de haven. De eerste vogel die gezond was aangekomen, maar gedesoriënteerd na zijn lange reis, werd gesignaleerd door een nieuwsgierige ha-venarbeider. Hij werd opgelapt en losge-laten door onderzoekers die in de vogel een hele zeldzame soort hadden herkent. Er zijn er meer gekomen en ze creëeren hun leefomgeving tussen de stapels containers.

knobbelzWaan

23 – Zwanen activeren sensoren cargos

De containerterminals in de haven voorzien in de open overslag van stan-daardformaat zeecontainers uit de hele wereld. Transportatie en het bepalen van het gewicht worden vaak volautomatisch gemonitord door sensoren, die soms worden geactiveerd door zwanen die de plek bezetten. Soms worden de zwanen verplaatst wanneer ze storingen vero-orzaken voor de industrie.

hooibeeStje

bruin blauWtje

Vlinders in de klaver

Toen nieuw land aan de haven werd toe-gevoegd werd veel klaver ingezaaid. Honderden Bruine blauwtjes en Hooib-eestjes kwamen onverwacht deze gebie-den bewonen en genieten van de plant-en en hun paarse bloemen. Zodra het land ontwikkeld wordt, en de klaver verdwijnt, vertrekken de vlinders om-dat ze afhankelijk zijn van de plant als bron van voedsel en van de locatie om hun eitjes te leggen.

Animal Estates 9.0 vertelt het ver-haal van de in- en uitheemse dieren die, vaak onzichtbaar voor de toe-vallige voorbijganger, verblijven op het land, in de lucht en het water van Maasvlakte 2 in de Rotter-damse haven.Op deze geopolitieke kaart leest u hoe deze dieren in de haven leven. Naast inspirerende, droevige, ko-mische of absurde verhalen over de afstemming tussen de dierenwereld en de (menselijke) industrie, in-formeert de kaart ook over de aan-passingen die van beiden worden gevraagd om op deze plek naast elkaar te bestaan.In een begeleidende video worden deze verhalen verteld tegen de achtergrond van het haven- en in-dustriegebied en de weidse zee en het zand van het omringende land-

schap. Daarnaast informeert een serie van 30 borden bij FutureLand en het fietspad langs de zeewering van Maasvlakte 2 de komende jaren bezoekers over het bestaan van deze meestal onzichtbare dieren.Animal Estates 9.0, Port of Rotter-dam is de negende editie van Fritz Haeg’s Animal Estates series. In deze edities wordt onderzocht hoe natuur en dieren bestaan in een stedelijke omgeving. Hoe ze zijn gehuisvest, ontvangen worden en soms opnieuw in onze stedelijk landschappen worden geïntrodu-ceerd. Het project begon in 2008 tijdens de Whitney Biennale in New York, en heeft sindsdien plaatsgevonden in Cambridge, Cleveland, San Francisco, Utrecht, Portland en Londen.

Animal Estates 9.0 tells the stories of the native and foreign wildlife occupying the land, sky, and waters of Maasvlakte 2 at the Port of Rotterdam not visible to the casual human visitor. This geo-political map depicts the animal occupations of the port along with stories - at times in-spiring, informative, tragic, sad, comical, and absurd - of the mutual negotiations and accom-modations between the wildlife and human industry as they attempt to occupy the site to-gether. A companion video also tells these stories while featuring scenes of the massive industrial port confronting the vast sea and sands of the surrounding landscape.

A series of thirty signs have been permanently installed at Future-land and along the newly estab-lished perimeter coastal bike path providing interpretive in-formation and alerting port visi-tors to the stories of these mostly invisible creatures. The Port of Rotterdam is the ninth edition of Fritz Haeg’s Animal Estates series which ex-plores the ways in which wildlife is acco-mmodated, welcomed and even reintroduced into our urban landscapes. The project debuted in at the 2008 Whitney Biennial in New York City, and has since gone on to Cambridge, Cleveland, San Francisco, Utrecht, Portland and London.

1 bufo Calamita

2 Sympetrum

fonSColombii

3 alauda arvenSiS

4 tadorna tadorna

5 Sterna albifronS

6 haliChoeruS grypuS

phoCa vitulina

7 laCerta agiliS

8 lepuS europaeuS

9 laruS fuSCuS

10 mammuthuS primigeniuS

11 Columba livia

12 falCo peregrinuS

13 lapidura riparia

14 Sterna albifronS

15 riSSa tridaCtyla

fringilla CoelebS

erithaCuS rubeCul

16 CraSSoStrea gigaS

erioCheir SinenSiS

17 aCipenSer oxyrinChuS

18 turduS iliaCuS

19 oryCtolaguSCuniCuluS

20 pipiStrelluS nathuSii

21 CaloneCtriS borealiS

22 CygnuS olor

23 Coenonympha

pamphiluS ariCia ageStiS

16

18

21

13

12

23

22

1

7

2

3

45

1

10

8

9

11

13

6

19

1415

202

17

CREDITS

30 31

Solar Bell

Tomás Saraceno (Tucanan, 1973) is geschoold als archi-tect en werkt als kunstenaar met een multidisciplinair team aan wat de architectuur van de toekomst genoemd kan worden. Zijn utopische ideeën resulteren in modellen die het mogelijk moeten maken voor de mens om in de toekomst in de lucht zwevende architectuur te bewonen. Een voorbeeld hiervan is In Orbit, een plein, bestaand uit een webconstructie van drie lagen met daartussen grote transparante luchtballen, dat in de hal van een kunstinstelling in Düsseldorf gerealiseerd werd.

Maasvlakte 2 inspireerde Saraceno om een nieuwe stap te zetten in dit denken. Volgens hem wordt nieuw land in de toekomst niet meer gewonnen op zee maar op de lucht, door gebruik te maken van de windkracht. Saraceno ziet daarbij een duurzaam platform voor zich dat, de zwaartekracht tartend, boven land of zee op-rijst en waar mensen op verblijven: de Solar Bell. In het kader van Portscapes 2 heeft Studio Saraceno in samenwerking met onder meer de afdeling Lucht- en Ruimtevaarttechniek van de TU Delft, onderzoek gedaan naar een duurzame futuristische constructie van zestig meter hoog. De vorm ervan is geïnspireerd op de tetraëder, een vliegervorm die Alexander Graham Bell honderd jaar eerder ontwikkelde. In de zomer van 2013 presenteerde Saraceno een zes meter hoog schaalmodel van de Solar Bell. Deze bestaat uit een buizenconstructie gemaakt van lichte, zeer sterke koolstofvezel en zeilen van flinterdun spiegelfolie. Deze vlieger liet zien dat dromen wel degelijk werkelijkheid kunnen worden.

TOMÁS SARACENO

08 ‘13

38 39

Maasvlakte 2 kunstprojecten in FutureLand

In 2013 vond van 29 juni tot en met 9 oktober in Future-Land, het informatiecentrum van Maasvlakte 2, een overzichtstentoonstelling plaats van de kunstwerken van Portcapes 2 en het Beeldproject.

Net als in 2010 voor de Portscapes-tentoonstelling in Museum Boijmans Van Beuningen, ontwikkelden Overtreders W hiervoor een tentoonstellingsontwerp.Het ontwerp bestond uit een modulaire structuur van hout en zeildoek, waarmee de ruimte ingedeeld werd om de verschillende werken goed tot hun recht te laten komen. Door het materiaalgebruik refereerde het ont-werp aan strandobjecten en riep het de sfeer op van zand, zee en wind.

Overtreders W is een ruimtelijke ontwerpbureau ge-vormd door Reinder Bakker en Hester van Dijk, beide afgestudeerd aan de Design Academy in Eindhoven. Zij ontwerpen binnen- en buitenruimtes zoals interieurs, tentoonstellingen en kleine paviljoens. Actuele thema’s als het veranderende landschap, sociale cohesie in buurten en duurzaamheid komen in hun werk aan de orde.

EINDTENTOONSTELLING

06 ‘13

42 43

ENGLISH ENGLISH

(pages 4-5)

Ladybirds and the transience of life

By Sandra Smets

Whether it’s winter, fall or even mid-summer, the sky above Maasvlakte 2 is always grey. The sand and the clouds are mirrored in the surface of the water surrounding this bare land. The industrial area even seems to fade golden rays of sun down to functional light, like the fluorescent tubes that monitor and light up office buildings. Such is the case on this one, long-awaited Saturday afternoon in August 2013. A bus tour has been organised, the press has arrived in numbers, but the elements refuse to cooperate. On this very afternoon, the Solar Bell is scheduled to take to the skies. However, this mobile structure or – more prosaically – this kite, depends on the wind to fly. The Solar Bell’s creator is Argentinean artist Tomás Saraceno, who followed the tradition of artists developing moving objects, like engineers with a heart for poetry.

But Saraceno doesn’t aim for the earth, like most others do. He aims for the skies. His kite is a prototype for a flying building that in due time should be 60 metres high – a block of flats or likely a square or park, that remains to be seen. For the moment, the silver Solar Bell lies on the ground, just below the vicious gusts of wind that blow across the flat land. Saraceno gets some drinks for his artist friends from Rotterdam, his assistants sit down near the kite strings, waiting and hoping that the wind will favour them.

Manipulability The Solar Bell marks the conclusion of Portscapes 2, the Rotterdam Port Authority’s project to put this new land on the map with the help of TAAK and its predecessor, SKOR. Those taking a look around can see what Saraceno saw: if Maasvlakte 2 proves that man can win against something as powerful as the sea, why should we believe a flying city to be impossible? Saraceno already knew the area. Years ago, he stayed in a guest studio in Rotterdam for a year and says he went swimming from time to time in ‘one of those toxic ponds’ near the original Maasvlakte. His ideas of working with air and wind were born then.

Now he displays his work in museum installations at great heights, accessible to the daring. But those are inside. His Solar Bell is outside, in the ‘real’ world, where the technology has been calculated by an engineer from Delft University of Technology. Saraceno designed the structure based on century-old abstract geometric art and the great kites that telephone inventor Alexander Graham Bell experimented with around that time. Excusing his arrogance, Bell said at the time that he expected that within a century every great American city would have a telephone. That goes to show what dreaming can lead to – why not flying buildings?

The Maasvlakte demands such big thinking, believed Saraceno. Reclaimed from something as powerful as the sea, this region is proof of manipulability, in the architectural grey of the drawing boards on which engineers designed this land to receive the expanding port. Dreams of manipulability suit the Rotterdam of today, which has experimented on a huge scale with the creation of new living environments since the Second World War. You can see it on Lijnbaan in the city centre and in the residential neighbourhoods in the

Zuid district, all modelled on ideas of how to design a modern life. An ideal place should create an ideal citizen. Although in practice the ideas didn’t always turn out as planned, making great plans is a trait that has remained to this day.

And yes, on this long Saturday afternoon, it is easy to see how the Maasvlakte evokes such large-scale thinking. People can drive away water here the way Moses parted the seas. That has mythical proportions. For artists, it makes this virgin ground attractive. Piling up the sand becomes land art in and of itself; the area is already art – as long as you count artificial as art. The people present at Saraceno’s presentation sit in an empty setting, marked only on the horizon by the power plant indicating the invisible border with the first Maasvlakte. Both the plant and Maasvlakte date from the 1970s. Just like the region, the plant is simultaneously robust and elegant, grey without fuss. There, near the power plant, people are working on flying energy turbines – not so different from Saraceno’s dream. For the moment, these sorts of future plans reside in the realm of ideas, now that the kite doesn’t want to lift off and the other Portscapes 2 works also mainly create illusion. The second portion of Portscapes 2, which Saraceno is part of, consists of four contributions. The other three, by Fritz Haeg, HeHe and Jan Konings, also give human proportions to this bare industrial area.

BiotopeTheir works were created in an interim: the impoldering was complete, while industry had yet to arrive; for a few years, this area was reserved for art and people alone. There they had a physical landscape that was mentally charged by artists, underlining the basic idea of the dreamed manipulability. One example is the psycho-geographical Animal Estates by American artist Fritz Haeg, which showed an otherwise invisible facet of this area. Although the Maasvlakte is man-made, many animals have come to call it home. Awaiting industry, a biotope of insects, birds and water animals has come into existence. Seagulls circle much the same way Saraceno hopes his kite will. Off the coast, a humpback whale has been spotted; clearly fish can find their way here. Haeg understands how inventive nature can be in finding its way into what we consider human territory. Haeg’s previous editions of Animal Estates were staged in cities, where the artist showed how animals can feel at home and gave them a helping hand. Nature on the Maasvlakte is less visible, and Haeg helps to increase its visibility by reporting on it. He designed a map and cycle routes with information signs decorated with animals that cyclists otherwise would never even know about – the sturgeon swims below the water’s surface, the migratory birds have flown.

Visible or not, flora and fauna will always win against man in terms of survival in an area like this. People strive for industry, technology and economic progress. But nature is stronger than such human pursuits. In order to reach the Maasvlaktes, you first have to pass through a large area full of refineries. Once at your destination, you notice how the elements are constantly

pulling at the sown Europoort-gras. After the demise of the human race, plants will take over the factories. The ladybirds that Haeg magnifies on his information signs bear a heavy message of the transience of life as a result. The signs themselves are also different from their functional peers in city traffic. The animals are displayed in hybrids, with letters that melt like they are on psychedelics – what reality was this again?

Imported sandIn this way, Haeg charged the visible reality with a less visible truth. That makes the project ambiguous. On the one hand, it unfolds the beauty of the area; on the other hand, it adds commentary to the industrial dream. That same ambiguity can be found in the performance that HeHe directed there in 2012. The British-German artistic duo ordered cargo loads of chemically coloured sand that came from England, just like the electricity in the neighbouring power grids. HeHe had the imported sand spread over the pristine, unused beach area, which was designed for recreational use, like Haeg’s animal routes. The grains of sand are bright red, in sharp contrast with the area’s ubiquitous grey tints, where only the pale Europoort-gras stands out as an exception. HeHe used the artificial colour of the sand to show how man is trying to force nature. The trucks that unloaded the sand pushed it with caterpillar tracks into the more natural-looking sand, after which, as is always the case here, the wind would take over.

In art terms this project was enormous, but in the vastness of this area, the sand was just a smudge of pink. It disappeared. Maybe people tanning on the beach later in the summer found a few pink grains on their towel, but it was gone. Human power is limited, that’s what HeHe wanted to say here, just as Haeg did. Dozens of tons of sand, an improbable amount, were no match for the vast area. Thus HeHe also created a landscape of the imagination, sending a message of the transience of life that can colour the view of the area. Giant stepsMeanwhile, the wind has free play beneath the grey skies. A route well suited to go for a breath of fresh air connects Haeg’s dune and HeHe’s beach. Everywhere around you is a barren land that is itself a work of environmental art, with its artificial banks, dunes, huge views – to the left over water, to the right across land ready for construction. In the midst of that arises a fourth Portscapes 2 artwork. It is a dark grey stone staircase, designed by Rotterdam architect Jan Konings. He was asked to make a design for visitors and holiday-makers, to open up this land for them. That’s how he arrived at a practical staircase, like those for seaside visitors found elsewhere along the North Sea coast, between the beach and the car park. Bare, simple and direct, it is a variation on the modern design of the functionalism that defines this entire industrial area.

For those visiting the beach, the staircase is useful, but for those who take a few steps back, it can be seen as a modular design that, like Saraceno’s kite, recalls the avant-gardes of a century ago. These geometric abstractions were intended at the time to be a blueprint for a new, harmonious society. That visual language, containing great promises of manipulability, is also in the staircase. Fundamentally designed, form following function, beside the normal steps it doubles in such a way that steps are joined together into blocks. For these giant steps, Konings looked to the pyramids of

Giza and the Potemkin Stairs in Odessa, which formed such a dramatic setting in Eisenstein’s film Battleship Potemkin. Not just a staircase, it is also a bleachers. You can sit on it to look out over the industrial theatre and consider whether God as a creator has been defeated by man. Or just to shake out your shoes.

In this way, from the physical landscape, Portscapes 2 makes a spiritual landscape to repose in. That’s a big difference from the monofunctional approach taken in the construction of the first Maasvlakte in the 1970s, which only considered industry and employees. That division of function is over. Now, public space is being claimed by businesses and articulate citizens. Even with reclaimed land like these Maasvlaktes, Dutch people are more likely to feel there is a shortage of public space than a surplus. You can primarily see this in the cities, but also in potential recreational areas – the escape to the countryside. Portscapes 2 makes such an escape possible; it helps expand the living area for Rotterdam’s residents. It marks places and facilitates these by adding a human element – the stairs, the cycle route. These elements aren’t only useful; they also show the human scale in this immense area, like in an infographic, when a stick figure is placed beside an elephant to show the difference in size.

The benefit of that contrast is that it dramatises this art. Like Saraceno’s kite that wants to fly up above an endless horizon, Konings’s stairs offer a view of the expanse, where HeHe’s red sand and Haeg’s world of insects are the better for being swallowed up by the vastness. Sublime aesthetics lie enclosed in this area. But, although these artists magnify that beauty, they don’t make it into a pastiche or theme park. Instead, they make the public space itself a work of art – encompassing more than just putting art into it. And that makes their works into repoussoirs, luring the gaze across a landscape that, as a result, becomes a mental landscape evoking emotions, desires, dreams and awe.

The addition of human options – recreation – is an act against the monofunctionalism of the 20th century – even though the artists do it with those same beauty ideals. They give the area optimism by making the sterility attractive. As Lucy Lippard once said: ‘even though art isn’t entertainment, it can’t hurt to entertain people while you tell your story.’

Likewise, this art entertains while making the area accessible. A red, chemical beach, cycle routes with hallucinatory information signs that reveal a crawling world, a regal staircase to go sit and think. From those very steps, on this summer afternoon in 2013, you could see how the wind, after howling for hours, finally calmed enough for Saraceno’s team to get into prime readiness. The schedule has gone out the window, but they did it. The Solar Bell took off. Higher and higher, it pulled at the lines held tight, with some difficulty, by four men. The aluminium sails flashed silver against the blue-grey sky and reached for the big clouds. Leaving man behind, tiny and insignificant.

44 45

ENGLISH ENGLISH

(pages 6-13)

HeHe, Roduin, 2012

HeHe is an artistic duo formed by Helen Evans (Welwyn Garden City, UK, 1972) en (Heiko Hansen, Pinneberg, Germany, 1970). Both artists studied industrial and theatre design and engineering. They combine these disciplines in their artworks, in which they often use technological applications to expose ecological issues.

HeHe was asked to look at Maasvlakte 2, in particular at the environmental and other effects that an endeavour of this size entails. They were surprised that the beach at Maasvlakte 2, which was conceived and created by people, had to look ‘natural’, with sand, dunes and beach grass. Realising this, HeHe developed a work that takes their observation of Maasvlakte 2’s landscape as its starting point. For their eventual intervention Roduin, in the spring of 2012, they spread 75 tons of red sand over the new, yet-to-be-opened beach on Maasvlakte 2. HeHe’s intention with Roduin was to turn around that natural feeling: the red colour emphasised the artificial character of the Maasvlakte 2 beach, revealing the beach’s man-made origins. Roduin underlined that every grain of sand on that beach was put there by people. In addition, the red colour stood out against the natural-looking environment. The way that the red sand washed and blew away within a few weeks was recorded on film and in time-lapse photos. These images were later presented in an installation in FutureLand. This video is included in the audiovisual part of this publication.

(pages 14-21)

Jan Konings, Beach stairs, 2012

Jan Konings (Oosterhout, 1966) regularly makes designs for public spaces and the landscape. In his works, he is always searching for the human dimension: he introduces this scale by inviting people to act or interact, or by introducing a social component to the design.

For Portscapes 2, Konings was asked to the design a set of three beach accesses for the recreational beach of Maasvlakte 2. Functional design and social function meet in his design, which was inspired by various staircases, such as the monumental Potemkin Stairs in Odessa, Ukraine, and also the pyramids in Egypt. His play with dimensions is a reference to the enormous scale of Maasvlakte 2. The design of the entire staircase refers to the wavy structures drawn in the sand by both the sea and the wind. The stairs’ size invites various uses: purely functional, as a meeting point or maybe to sit and put your shoes on. Konings’s design creates a meeting place and makes the beach access itself a public space.

(pages 22-29)

Fritz Haeg, Animal Estates 9.0 Port of Rotterdam, 2013

American architect-turned-artist Fritz Haeg (St. Cloud, Minnesota, 1969) has worked on the Animal Estates series since 2008. This series consists of events and exhibitions about animals we share our living and working environment with. The works in the series facilitate a living environment for animals that are uprooted or undesired. In this way, Animal Estates proposes the reintroduction of animals in our urban environment.

For Portscapes 2, Haeg focused on the way in which animals appropriate terrain designated and designed for industry. In discussion with Bureau Stadsnatuur, he studied how these animals made Maasvlakte 2 their own, long before it was opened as a port. He used various methods to chart how the animals in the port area live and how the industrial area turned out to be an unintentional habitat for various animals. The animals under the spotlight include: the giant earwigs in the sand, the natterjack toads in the ponds created for them, the small terns that nest in the grass and the grey seals on the protected beach. The project also discusses how animals like pigeons, rabbits and falcons live. Haeg jotted down stories of meetings between man, nature and industry: stories about swans that activate sensors and purpose-built mating ponds for the natterjack toad. Haeg brought these stories together in various parts of the project, which features a 19-kilometre-long route along the cycle path on the outer contour of Maasvlakte 2 punctuated with informative signs, a map of the route and a video. Haeg worked with Åbäke design agency to design the 25 signs, which look like traffic signs, to inform cyclists about the animals they might be able to see in the area. In addition, they developed a folding map of the port area to accommodate these stories. Haeg also combined images of port activity with a voice-over in a video that describes the animals, which themselves can hardly be seen. His project acts as a magnifying glass that helps to focus on the unusual interplay between man and nature on Maasvlakte 2.

(pages 30-37)

Tomás Saraceno, Solar Bell, 2013

Tomás Saraceno (Tucanan, 1973) was trained as an architect and works as an artist in a multidisciplinary team on what could be considered the future of architecture. His utopian ideas result in models that should make it possible for people in the future to inhabit architecture floating in the air. An example of this is In Orbit, a plaza made out of a three-layered web-like structure with large, transparent spheres of air between them, which was realised in the main hall of an art institution in Dusseldorf, Germany.

Maasvlakte 2 inspired Saraceno to take a new step in this direction. Saraceno believes that in the future, land will no longer be reclaimed from the sea, but rather from the air, by making use of wind-power. Saraceno dreams of a durable platform that defies gravity to rise above land or sea – creating a new kind of place for people to live: the Solar Bell. In the framework of Portscapes 2, Studio Saraceno studied the feasibility of a durable, futuristic, 60-metre-high construction in cooperation with the Aerospace Engineering department at Delft University of Technology. The shape of the structure was inspired by the tetrahedron, a kite shape that Alexander Graham Bell developed a century earlier. In the summer of 2013, Saraceno presented a six-metre-high scale model of the Solar Bell, constructed using a tube structure made of a light, very robust carbon fibre and sails of ultra-thin mirror foil. This kite shows that dreams really can become reality.

(pages 38-41)

Maasvlakte 2 art projects in FutureLand

In 2013, a retrospective, exhibiting works from Portscapes 2 and the Image Project, was held from 29 June to 9 October in FutureLand, the information centre for Maasvlakte 2.

Just as in 2010 for the Portscapes exhibition in Museum Boijmans Van Beuningen, Overtreders W developed the design for the exhibition. The design consisted of a modular structure of wood and canvas, which divided the room and allowed the different works to be displayed to their advantage. Through the materials used, the design referred to objects on the beach and evoked the atmosphere of sand, sea and wind.

Overtreders W is a spatial design office formed by Reinder Bakker and Hester van Dijk, both graduates of The Design Academy in Eindhoven. They design indoor and outdoor spaces, such as interiors, exhibitions and small pavilions. Current themes such as the changing landscape, social cohesion in neighbourhoods and sustainability are addressed in their work.

kunstprojecten maasvlakte 2 2008-2013

Documents