liber mesuesi - fizika 6 oxford (1).pdf

8/17/2019 liber mesuesi - fizika 6 oxford (1).pdf

1/62

Libër për mësuesin

Fizika

6Terry Hudson

Alan Haigh

Deborah Roberts

Geraldine Shaw


2/62

Hyrje iv

Hapat e kërkimit shkencor 2

1 Masa dhe pesha 6

Të gjithë trupat tërhiqen nga Toka 8

Hulumtimi i masës dhe i peshës 12

Hulumtimi i orcave 16

Forcat e baraspeshuara dhe të pabaraspeshuara 22

Fërkimi mund të jetë i dobishëm 26

Çarë kemi mësuar rreth masës dhe peshës 30

2 Përçuesit dhe jopërçuesit elektrikë 32

Përçues të mirë apo të këqij? 34

Zgjidhni përçuesin tuaj 38

Përdorimi i metaleve dhe i plastikës 40

Ndërtimi i qarqeve 42

Përdorimi i skemave të qarqeve 44

Çarë kemi mësuar në lidhje me përçuesit dhe jopërçuesit elektrikë 50

iii

6 Përmbajtje


3/62

iv

6 Hyrje

Paketa e librave të ushës së shkencave të natyrëspërputhet me kurrikulën bërthamë të ushëssë shkencave të natyrës për shkallën 3 dhe nëprogramin e lëndës Fizikë për klasën e gjashtë.

Kjo hyrje tregon se si librat mund të ndihmojnë nëzhvillimin e njohurive dhe të atësive shkencore, sidhe të qëndrimeve dhe të vlerave të nxënësve tuaj.

Paketa përmban Librin e nxënësit dhe Librin emësuesit. Mënyra e konceptimit dhe e hartimittë tyre përorcon bindjen se shkenca nuk ështëvetëm njohuri, por edhe një mënyrë të menduarie të punuari. Ajo na ndihmon të kuptojmë botënku jetojmë dhe na jep atësitë intelektuale që nandihmojnë në të gjitha ushat e jetës.

Paketa ka katër qëllime kryesore:● të japë njohuri dhe akte shkencore;

● të mundësojë të kuptuarin shkencor;

● të mësojë metodat shkencore të kërkimit;

● të mundësojë të mësuarit dhe të arsyetuaritshkencor.

Njohuritë dhe aktet shkencore

Njohuritë ose përmbajtja në paketën e klasëssë gjashtë bazohen në strukturën e programitFizikë për klasën e gjashtë. Librat e paketëskanë dy kapituj:

Klasa 6

Kapitulli 1 Masa dhe pesha

Kapitulli 2 Përçuesit dhe jopërçuesit elektrikë

Libri i nxënësit i paraqet konceptet me një radhëlogjike dhe siguron që idetë e reja të prezantohenme masë. Në të shpjegohen konceptet shkencorekyçe dhe u kërkohet nxënësve të diskutojnë dhe tëzbatojnë njohuritë e reja.

Të kuptuarit shkencor

Njohuritë pa të kuptuarin janë shterpë dhe hyjnënë punë vetëm sa për t’i kujtuar. Të kuptuarit ështënjë nivel më i lartë intelektual që u mundësonnxënësve të mendojnë dhe të zbatojnë njohuritë.Të nxënit eektiv kërkon zhvillimin e atësive, tësjelljeve dhe të motivimit. Kjo mund të arrihetnëpërmjet mësimdhënies eektive dhe përdorimittë burimeve të përshtatshme. Me zhvillimin e tënxënit eektiv, nxënësit përtojnë të kuptuarin eparimeve dhe të praktikës së shkencës.

Megjithëse Libri i mësuesit nuk është një libër teorik,është e rëndësishme të theksohen idetë që çojnë nëpraktika të mira në klasë. Këto praktika mbështetennë:

● strategjitë e mësimdhënies;

● stilet e të nxënit;

● të nxënit aktiv.

Hyrje në ushën e shkencave të natyrës


4/62

v

Hyrje 6

Mësimdhënia

Mësimdhënia ka një rol kyç në procesin e ormimitshkencor të nxënësve. Transmetimi i inormacionitgjatë mësimdhënies është i rëndësishëm, pordhënia e tij vetëm sa përmirëson kujtesënaatshkurtër të nxënësve mbi aktet shkencore,por nuk i përshin ata intelektualisht në procesine të nxënit. Ky lloj të nxëni quhet pasiv. Stereotipii krijuar nga një pjesë e mësuesve është qëmësuesi qëndron para nxënësve dhe u et,duke u dhënë atyre inormacionin e ri që duhettë nxënë. Supozohet që, meqenëse mësimi popërçohet, atëherë po përçohet edhe të nxënit. Kjodidaktikë lidhet me nocionin që mësimdhëniae drejtpërdrejtë është strategjia e duhur përt’u përdorur. Në ndryshim me lozonë e këtijstereotipi, strategjitë heuristike të mësimdhëniesi nxitin nxënësit t’i zbulojnë gjërat vetë nëpërmjethulumtimit dhe e vënë mësuesin në rolin eudhëzuesit dhe të lehtësuesit. Është e qartë që, mëshumë sesa dy pole, këto lozo zënë dy skajet enjë spektri. Nuk ka gjasa që përvoja e të nxënit të

jetë vetëm didaktike ose vetëm udhëzuese dheështë e vështirë të imagjinosh që cilido mësues,pavarësisht lozosë së tij personale, do të

mbështetet plotësisht vetëm te njëra ose vetëm tetjetra. Secila ka epërsitë dhe të metat e veta.

Stilet e të nxënit

Stili i të nxënit është metoda individuale qëparapëlqen një person për ta organizuar dhe përta pasqyruar inormacionin. Mënyra e të nxënit osemënyra e të menduarit ndikon në mënyrën se si eshohin dhe si e kuptojnë botën nxënësit tanë.

Stilet e të nxënit zakonisht klasikohen sipas dypërmasave.1. Përmasa analitiko-holistike: një njëri e organizoninormacionin si një të tërë apo në pjesë?2. Përmasa verbalo-pamore: një njëri e lidhinormacionin me falët apo me imazhet?

Këto mund të paraqiten si vijon:

Holistik Analitik

Verbal Pamor

Kjo na ndihmon të kuptojmë se disa nxënës kurstudiojnë një kapitull ose një temë priren të shohintërësinë, kurse disa të tjerë ndihen më të qetënëse studiojnë vetëm një ose dy pikëpamje të tij.Verbalizuesit mendojnë nëpërmjet falëve oseshoqërizimeve verbale. Imagjinuesit përytyrojnëpamje mendore kur u paraqitet inormacioni.

Këto mënyra të nxëni kanë një ndikim madhor nëpërpunimin e inormacionit.

Epërsitë

● Objektiva të qartë të të nxënit.

● Mësuesi demonstron një trajtimproesional, p.sh. prezantime.

● Mësuesi shihet si “ekspert”.

● Më pak probleme me menaxhimin eklasës dhe të sjelljes.

Epërsitë

● Mund të jetë motivuese dhe e uqishme.Zhvillon një gamë atësish.

● Të nxënit është i përshtatshëm.

● Nxit krijimtarinë dhe zgjidhjen eproblemeve.

● Nxënësi ka pjesën e vet në procesin e të

nxënit.

Didaktike Udhëzuese

Të metat

● Mund të bazohet në njohuri të pasakta.

● Mund të mos jetë motivuese.

● Nuk zhvillon atësi.

● Nuk i jep përgjegjësi nxënësit.

● Kuzohet nga mësuesi.

Të metat

● Mund të mos merret me parime themelore:tepër pragmatiste.

● Nëse zhvillon vetëm atësitë që nxënësi i ka,mund të mos nxitet zhvillimi i atësive të tijtë reja.

● Mungesa e strukturës mund t’i hutojë

nxënësit. ● Menaxhimi i klasës mund të jetë i vështirë.


5/62

vi

Hyrje

të dëgjonte për periudha të gjata kohore. Poashtu, një nxënës që nxë sipas modelit kinestetikdo të parapëlqente të bënte gjëra, në vend që tëshikonte dhe të dëgjonte.

Lev Vigovski (Lev Vygotsky) nxjerr në pah rolin jetiktë gjuhës në zhvillimin e ëmijëve dhe nevojën përtë marrë parasysh aktorët shoqërorë e kulturorë.Ai theksonte se janë shumë të rëndësishmemarrëdhëniet shoqërore mes mësuesve dhenxënësve.

Gjuha dhe diskutimi unksionojnë aty ku janëkyçe për zhvillimin. Në vitet ’70 Benxhamin Blum(Benjamin Bloom) propozoi një“taksonomi arsimore”,duke identikuar ushat e ndryshme të të nxënit:

● konjitive/njohëse (njohuritë);● aektive/emocionale (qëndrimet dhe sjelljet);

● psikomotore (atësitë).

Ideja e Blumit mbi ushën njohëse ka ndikuarshumë mbi mësuesit dhe mësimdhënien. Fushamund të shihet si shkallë që llon me memorizimindhe vazhdon me detyra më komplekse, si analiza.Kjo na jep çelësin e përparimit në veprimtaritëtona komplekse. Gjashtë nivelet e taksonomisë sëBlumit janë:

● njohja;● të kuptuarit;

● zbatimi (përdorimi);

● analiza;

● sinteza;

● vlerësimi.

Taksonomia e Blumit i ka ndihmuar mësuesit tëhartojnë detyra, të sigurojnë vazhdimësinë e tyredhe të bëjnë pyetje të përshtatshme për nivelin etë menduarit të nxënësve. Kjo është thelbësore kur

synoni të zhvilloni atësitë e nxënësve tuaj në tëmenduar e në të arsyetuar.

Të nxënit aktiv

Qasjet e të nxënit aktiv janë hartuar që t’i nxitinnxënësit të merren me detyrat dhe të zhvillojnëatësi, që zor se mund të zhvillohen gjatëmësimeve didaktike të udhëhequra nga mësuesi.Në këtë kuptim, të nxënit aktiv është një term ipërgjithshëm, që bën bashkë një sërë modeleshtë mësimdhënies, të cilat rrjedhin nga idetë e “tënxënit nëpërmjet hulumtimit”.

Është tepër e rëndësishme të jemi tëndërgjegjshëm mbi mënyrat e mundshme të tënxënit dhe të sigurohemi se qëndrimi ynë nukavorizon njërin stil në dëm të tjetrit. Për shembull,verbalizuesit përdorin marrëdhëniet dhe grupimetshoqërore për të diskutuar idetë e tyre, për tëndihmuar të nxënit, ndaj ata do të përtonin mëshumë nga diskutimi i punës në grup. Imagjinuesit

janë më pak të pavarur ndaj të olurit, kur përpiqentë kuptojnë diçka.

Kjo lidhet me teorinë e inteligjencave tëshumështa të Hauard Gardnerit (HowardGardner), e cila ngjason me më të thjeshtin,por dhe më të cituarin model të mënyrës së tëmësuarit, (PDK1): pamor, dëgjimor, kinestetik

(lëvizor), i zhvilluar në vitet ‘20. Gardneriidentikoi disa lloje të ndryshme inteligjence dhepërdorimi i këtij modeli pati një ndikim kyç mbimësimdhënien. Shtatë inteligjencat janë:

● gjuhësore - falët dhe gjuha;

● logjiko-matematikore - logjika dhe numrat;

● muzikore - muzika, tingulli, ritmi;

● trupore-kinestetike - kontrolli i lëvizjes sëtrupit;

● hapësinore-pamore - pamja dhe hapësira ; ● ndërpersonale - ndjenjat e të tjerëve;

● intrapersonale - vetëndërgjegjësimi.

Gardneri argumentonte se lloji i inteligjencësndikon mbi mënyrën e parapëlqyer të të nxënit.Për shembull, një njeri që është shumë logjik dhematematik, por i dobët në atësitë gjuhësore,mund t’i zhvillojë këto të undit, duke u nxitur tëasë dhe të shkruajë për matematikën dhe numrat.Modeli PDK pranon që njerëzit nxënë në mënyra të

ndryshme. Sipas këtij modeli, shumica e njerëzvezotërojnë një model dominues të të nxënit, pordisa mund të kenë edhe një përzierje të dy ose treprej tyre. Modelet janë:

● pamore - të shikuarit dhe të dëgjuarit;

● dëgjimore - të dëgjuarit dhe të olurit;

● kinestetike - të prekurit dhe të bërit.

Është e qartë se nëse e pranojmë këtë model,atëherë puna jonë me nxënësit duhet të përshijëpikëpamje të ndryshme të secilit model të

parapëlqyer. Një nxënës që parapëlqen modelinpamor të të nxënit, do të mbetej pas ose mbase dotë humbte edhe motivimin, nëse do t’i duhej


6/62

vii

Hyrje

diskutim pune në grupe dhe çite, veprimtari dhediskutime të të gjithë klasës, zgjidhje të problemeve,hulumtime, veprimtari kërkimore, prezantime,analiza, përmbledhje dhe pasqyrime. Për më tepër,në Librin e mësuesit përshihen sugjerime përveprimtari të tjera, si ekskursione dhe vizita arsimore.

Kërkimi shkencor – të nxënit eproceseve shkencore

Kjo paketë mbështet dhe zhvillon hulumtiminshkencor. Nxënësit nxiten të mendojnë dhe tëpasqyrojnë mënyrat e ndryshme të punës dhetë të menduarit të shkencëtarëve. Ajo bazohettek empirizmi : të mbërrish te dija dhe të kuptosh,nëpërmjet vëzhgimit dhe eksperimentimit.

Shkencëtarët bëjnë përparime nëpërmjet vëzhgimitdhe ngritjes së pyetjeve mbi atë që shohin dhe që

dinë. Në këtë mënyrë, ata zhvillojnë hipoteza, që itestojnë nëpërmjet eksperimenteve, për të zbuluar tëvërtetën dhe për të zhvilluar dije të reja. Kjo thellohetmë tej në temën “Hapat e kërkimit shkencor”, në Librine nxënësit dhe në shënimet e mësimdhënies.

Shkenca u mëson nxënësve të mendojnë në mënyrëtë strukturuar, gjë që i ndihmon për të analizuar dhepër të zgjidhur probleme. Megjithatë, shkenca ështëedhe një aventurë krijuese njerëzore dhe është erëndësishme që nxënësit ta kuptojnë këtë. Imagjinata

është thelbësore për përparimin shkencor, ashtu siçështë edhe për letërsinë dhe artet e tjera.

Librat e kësaj pakete u lejojnë nxënësve të zhvillojnëatësitë e hulumtimit shkencor, duke u marrë me çdo

Është e rëndësishme të vërejmë se tabela emësipërme në të majtë (të nxënit me mësuesinnë qendër) nuk tregon mësimdhënie të keqedhe ajo në të djathtë (të nxënit me nxënësin nëqendër) mësimdhënie të mirë. Ka disa të dhëna qësugjerojnë se mësimdhënia ndaj të gjithë klasës,mund të jetë po aq eektive sa edhe mësimdhëniaindividuale, sidomos në kushtet e kohës që nxënësi

shpenzon me detyrën. Çelësi i mësimdhënieseektive është përzgjedhja e përshtatshme nëçdo kohë, me çdo grup të caktuar. Fraza më epërshtatshme do të ishte: “Përshtatshmëri për tëarritur qëllimin”.

Strategji të të nxënit aktiv

● Diskutime në grup (të olurit dhe të dëgjuarit)

● Të lexuarit aktiv

● Të shkruarit aktiv

● Prezantime

● Luajtje rolesh ose teatër

● Teknologji e inormacionit

● Vizita, vizitor dhe punë në terren

● Trajtim i të dhënave

● Zgjidhje e problemit

● Regjistrime video dhe audio

● Lojëra dhe stimulime

Në vijim të ideve dhe të lozove të paraqitura mësipër, Libri i nxënësit i prezanton idetë në shumë

mënyra: me shkrim, me diagrame, me grakë,me tabela dhe me otogra. Mësimi përmbannjë larmi të pasur mënyrash të të nxënit dhe tëmësimdhënies, si lexime dhe shkrime individuale,

Të nxënit me mësuesin në qendër Të nxënit me nxënësin në qendër

Mësuesi shpjegon. Punohet në grup.

Theksi vihet te konkurrenca. Theksi vihet te bashkëpunimi.

Mësimdhënia nuk bazohet në grupe të vogla, por në

gjithë klasën.

Të nxënit bazohet në burime.

Mësuesi është përgjegjës për të nxënit. Nxënësi është më i përgjegjshëm për të nxënit.

Mësuesi siguron dijet. Mësuesi shihet si udhëzues, lehtësues.

Nxënësi shihet si enë e zbrazët që duhet mbushur. Nxënësi ka pronësi mbi idetë dhe punën.

Vlerësohet njohuria mbi lëndën. Vlerësohen atësitë në proces.

Disiplina imponohet nga mësuesi. Vetëdisiplinim.

Theksohet roli i mësuesit dhe i nxënësit. Nxënësi shihet si burim dijesh dhe idesh.

Mësuesi përcakton programin mësimor. Nxënësi përshihet në planikimin e programitmësimor.

Nxënësit ka rol pasiv. Nxënësi përshihet aktivisht në procesin e të nxënit.Stilet e të nxënit dhe veprimtaritë e të nxënit merrenpak parasysh.

Merret parasysh një gamë e gjerë stilesh të të nxënit.


7/62

viii

bazuara mirë, duke u nisur nga e njohura, për tëzbuluar të panjohurën. Ata përdorin arsyen dheargumentin e bazuar mbi akte e prova, për tëvërtetuar çështjen e tyre. Duke u lejuar nxënësve tëpërjetojnë këto procese, kurioziteti dhe entuziazmii tyre do të ngrihet në atë pikë që kërkesa për tënxënë një dorë aktesh, nuk e arrin dot. Të gjithapremisat e “të nxënit nëpërmjet hulumtimit”është se kështu u lejojmë nxënësve të përjetojnëemocionin e zbulimit.

Mësuesit duhet t’i bëjnë ballë tundimit për t’uatreguar përgjigjet, për t’u dhënë zgjidhje dhepër t’u oruar më shumë mbështetje nga ç’duhetnxënësve të tyre. Veprimtaritë e të nxënit në libradhe mbështetja e oruar në Librin e mësuesit ,

ndihmon për krijimin e një ambienti të të nxënit, kuedhe nxënësit mund të planikojnë, të hulumtojnëe të mësojnë vetë ide të reja – me ju si udhëzues elehtësues. Jepuni kohë t’i mendojnë e t’i diskutojnëidetë, para se t’i drejtoni me dashamirësi ata qëkanë nevojë për mbështetje.

proces të përshtatshëm të hulumtimit shkencor,në çdo klasë. Për më shumë, nxënësit nxiten tëplanikojnë dhe të kryejnë hulumtime në shkallëtë gjerë në klasat e mëvonshme, si zbatim i atësivetë nxëna më herët.

Të menduarit dhe tëarsyetuarit shkencor

Është thelbësore që ashtu siç marrin njohurishkencore, nxënësit të nxiten dhe të mësojnëtë mendojnë e të arsyetojnë me kokën e tyre.Përveçse janë atësi të rëndësishme në jetë,kompetencat e të menduarit, të arsyetuarit dhe tëkërkimit i bëjnë nxënësit të mësojnë të pavarur dhe

të lirë, madje janë në gjendje t’i interpretojnë e t’ikuptojnë më shpejt idetë e reja. Në këtë paketë,kompetenca e të menduarit dhe e të arsyetuaritnxitet, ushqehet, praktikohet dhe vlerësohet nëçdo nivel. Shkencëtarët përdorin të menduarinlogjik deduktiv për të arritur në konkluzione të

Kjo është një hyrje e shkurtër për disa teknika tëmësimdhënies, që do t’ju ndihmojnë në procesin e

mësimdhënies dhe të të nxënit. Mund të provohetse shkenca përbëhet nga tri pjesë:

● akte shkencore;

● njohuri shkencore;

● të kuptuarit shkencor.

Faktet dhe njohuritë shkencore hyjnë shumë nëpunë, por për at të keq, ato jo gjithmonë çojnënë të kuptuarin shkencor. Të jesh në gjendje tëmbash mend akte dhe njohuri shkencore ështëe nevojshme vetëm kur të kërkohet të kujtosh një

akt të caktuar. Për shembull:

Pyetje: Cili ishte shkencëtari që zbuloi orcëne rëndesës?

Përgjigje: Isak Njutoni.

Të diturit e përgjigjes e kësaj pyetjeje nuk eçon të nxënit më tej. Nuk kërkon atësi më tëlarta të menduari, as të ndihmon për zgjidhjene problemeve të tjera. Por, nëse një nxënës ekupton teorinë e Njutonit mbi orcën e rëndesës

dhe lëvizjen, ai mund të llojë të shpjegojë e tëparashikojë se si do të lëvizin, do të pluskojnëapo do të uturojnë trupat. Të kuptuarit u jepmundësinë nxënësve t’i zbatojnë dijet, të zgjidhinproblemet dhe ta çojnë më tej të nxënit e tyre.

Teknika të mësimdhënies

Kjo seri synon të japë jo vetëm akte e njohurishkencore, por edhe një të kuptuar shkencor. Disa

strategji në të mësuarin e të kuptuarit janë më tëmira sesa të tjerat.

Pyetjet efektive janë çelësi

Njerëzit mund të mësojnë të kuptojnë dukedëgjuar dhe duke lexuar, por kjo është e mundurvetëm nëse kanë arritur teknika të sostikuara të tënxënit dhe kanë ormim të mjatueshëm njohurishdhe të kuptuari, që mund të përkojë me çdo idetë re. Prandaj mund ta çoni më tej të kuptuarin,

për shembull për mësimdhënien tuaj, nëpërmjetkëtyre përqasjeve, por kjo nuk unksionon përnxënësit e vegjël. Për nxënësit pa përvojë dhe meshumë pak atësi, është mësuesi ai që u mundësonpërparimin nga cekëtinat e thirrjes në kujtesë tethellësitë e të kuptuarit . Qasjet ndaj të nxënit dhemësimdhënies në këtë paketë përqendrohente mësimdhënia e të kuptuarit. Natyrisht qëmbulohen edhe aktet e dijet shkencore, ndryshedo të kishte mangësi konteksti dhe përmbajtjeje,por veprimtaritë janë hartuar në mënyrë të tillë

që të zhvillojnë të menduarin dhe atësitë e tënxënit. Kërkimet na tregojnë se mësuesit ngrenëderi 400 pyetje në ditë. Kjo mund të jetë 30%e kohës së mësimdhënies. Është e qartë se kjo

Hyrje


8/62

ix

Hyrje

Pyetje të mbyllura

Këto pyetje kanë prirjen të kenë vetëm një numërtë kuzuar përgjigjesh të sakta. Ato kërkojnëthirrjen në kujtesë të akteve. Janë të nevojshme

për seancat e pyetjeve dhe të përgjigjeve nëgrup, për t’i kontrolluar nxënësit shpejt, përt’ua rireskuar kujtesën ose dhe si lidhje për njëveprimtari të re. P.sh.:

Pyetje: Cilat lëndë janë përçuese të mira tëelektricitetit?

Përgjigje: Metalet.

Pyetjet e mbyllura janë shumë të mira për të thirrurnjohuritë në kujtesë, por përgjithësisht nuk tëbëjnë produktivë në lidhje me diçka tjetër.

Pyetje të hapura

Këto lloj pyetjesh mund të kenë disa përgjigjetë ndryshme dhe mund të jetë e vështirë tëvendosësh se cila është e sakta. Përdoren për tëzhvilluar të kuptuarin dhe për të nxitur njerëzit tëmendojnë për problemet dhe idetë. Këto i nxitinnjerëzit të mendojnë, ta tjetërsojnë inormacionindhe janë shumë më të ndërlikuara. Prej tyre nukkërkohet një përgjigje e vetme e saktë, po kërkohetqë nxënësi të mendojë se cila mund të jetë e

sakta. Kur mësuesi i ka vënë nxënësit të mendojnë,atëherë ai mund ta përdorë këtë inormacionpër t’i çuar të gjithë nxënësit drejt përgjigjes sësaktë, ndërsa, në të njëjtën kohë, nxit të kuptuarit.Prandaj këto pyetje janë produktive në termatarsimorë. P.sh.:

Pyetje: Nga mendoni se vjen energjiaelektrike?

Përgjigje: Çdo përgjigje do të ketë nga pak“të drejtë” brenda saj, që mësuesi

mund ta përdorë. Nxënësit mund tëpërgjigjen: “Nga bateria”.

Pastaj mësuesi mund të ndjekë linja të mëtejshmetë hulumtimit për të shtrirë të nxënit. Për shembull,mësuesi mund të pyesë: “A dini burime të tjeratë energjisë elektrike?” ose “Si mendoni se rrjedhrryma elektrike në përçuesa?”. Këto pyetje ndjekëseme “si” dhe “pse” i nxitin nxënësit të mendojnëmë thellë për shkencën dhe të kuptuarit e tyrembi idetë kyçe dhe parimet. Pyetjet e hapurakërkojnë që nxënësit të bëjnë lidhjet mes idevedhe të zbatojnë njohuritë. Ato shpesh kërkojnë qënxënësit të shrytëzojnë logjikën dhe imagjinatën.Pyetjet e hapura kërkojnë një kohë më të gjatë të të

kohë e shpenzuar për të përmirësuar teknikattona të ngritjes së pyetjeve, do të ketë një ndikimtë rëndësishëm mbi të nxënit. Po ju japim disaide rreth të pyetjeve të ndërlikuara, që mund t’ipërdorni gjatë procesit mësimor:

● Pse po e bën pyetjen?

● Ç’lloj pyetjeje do të bësh?

● Kur do t’i bësh pyetjet?

● Si do t’i bësh pyetjet?

● Cilëve do t’ua bësh pyetjet?

● Si pret të të përgjigjen?

● Si do të përgjigjesh, nëse personi s’e kuptonpyetjen?

● Si do të reagosh ndaj një përgjigjeje të

papërshtatshme ose të gabuar? ● Si do të reagosh ndaj një përgjigjeje tëpërshtatshme?

● Sa do të presësh për një përgjigje?

Si mësues, ne bëjmë pyetje për një sërë arsyesh:

● për të tërhequr vëmendjen;

● për të kontrolluar nëse nxënësit e kanë apo jomendjen;

● për të kontrolluar të kuptuarit;

● për të përorcuar ose për të ndrequr njëinormacion;

● për të rritur të kuptuarit;

● për të nxitur të menduarit;

● për të zhvilluar një diskutim.

Për t’u përqendruar te të menduarit e të kuptuarit,na duhet t’i rikthehemi Blumit. Ashtu siç thamë,Blumi përshkruan gjashtë nivele të procesit të tëmenduarit:

● njohja;

● të kuptuarit;

● zbatimi;

● analiza;

● sintetizimi;

● vlerësimi.

Kjo thekson nevojën për të ngritur pyetje tëpërpiluara në mënyrë të tillë që të nxitin mendimmë të thellë. Nëse bëjmë vetëm pyetje në niveline njohjes, nuk do t’i nxitim nxënësit të analizojnëose të sintetizojnë ide të reja. Duhet të mendojmëedhe për natyrën dhe stilin e pyetjeve tona. Dykategoritë kryesore të pyetjeve janë: pyetje tëmbyllura dhe pyetje të hapura.

Hyrje


9/62

x

3. Teknika “lëvdoji të gjitha përgjigjet”

Nëse nxënësit tanë do të kenë besimin tandajnë me të tjerët atë që mendojnë dhe tësugjerojnë, atëherë na duhet t’i vlerësojmë dhe t’i

alënderojmë për përpjekjet e tyre, pavarësisht sesa mund të kenë gabuar. Prandaj i thuhet: “Goxhatentativë, por nuk është ende përgjigjja e duhur.Prit se mos të ndihmoj. Mendon se mos ka ndonjëlidhje me praninë e baterisë?”

Zakonisht ka një gjurmë saktësie në përpjekjet eshumicës së nxënësve, që ne mund ta lëvdojmë.

4. Teknika “shpjego nëpërmjet përgjigjeve të

nxënësve”

Një mësues mund të bëjë një pyetje të tillë:

“A kanë trupat masë të njëjtë si në Tokë dhe nëHënë”

Si nxënës, unë nuk e di përgjigjen dhe kam rikë mosdështoj.

Nëse mësuesi përdor teknikat 2 dhe 3, pra i pyetnxënësit se çarë mendojnë dhe ua vlerësonpërgjigjet, atëherë kjo linjë produktive hulumtimido t’i japë mësuesit mundësinë ta çojë një nxënësdhe gjithë klasën, jo vetëm drejt përgjigjes sëduhur, por edhe drejt të kuptuarit të saktë.

Arti i këtyre teknikave është të përzgjedhëshelementet e saktësisë nga nxënësit dhe pastaj ta zgjerosh e të shpjegosh, duke i ndihmuar të gjithënxënësit të kuptojnë. Për shembull:

Nxënësi: Mendoj se do të kenë masë të njëjtë,sepse sasia e lëndës nuk ndryshon.

Mësuesi: Përgjigje e mirë. Po në planetët, sa dotë jetë masa e po këtij trupi?

Nxënësi: Mendoj se e njëjtë!

Mësuesi: Mirë, kjo është e rëndësishme.

Kështu mësuesi drejton dhe u shton inormacion

përgjigjeve të nxënësit për të arritur te të kuptuaritse “masa është një madhësi izike që shpreh njëveti të trupit”. Këtë mund t’ua tregoni nxënësveqë në illim sipas mënyrës së mësimdhënies, memësuesin në qendër ose sipas modelit didaktik,por gjithsesi do të zbuloni se, për shkak se nxënësit

janë përshirë në mënyrë aktive në këtë rrugëtim,ata jo vetëm do të kujtojnë, por edhe do tëkuptojnë më mirë.

5. Teknika “mos i lër nxënësit të përpëliten”

Nëse zbuloni se po bëni pyetje dhe përgjigjetnuk po i arohen are asaj që kërkoni, atëherë

menduarit dhe të të përgjigjurit, sesa pyetjet embyllura dhe mund të çojnë në diskutime osedebate më të gjera.

Vargjet e pyetjeve

Pyetjet e hapura dhe të mbyllura mund të lidhensë bashku për të krijuar një varg pyetjesh. Një vargpyetjesh i planikuar mirë, mund të çojë në tëkuptuar shumë më të përmirësuar. Filloni me disapyetje të mbyllura, të ngritura mbi akte relativisht tëthjeshta dhe shkoni drejt pyetjeve më të hapura. Kjonjihet si “ndërtimi i programit”. Në të njëjtën kohë,

ju mund të kaloni nga individi te çiti dhe pastaj nëdiskutime me grupe të vogla, ndërsa pyetja sa vjene hapet dhe kërkon të menduar të nivelit më tëlartë. Me këtë varg ne nxitim një “klasë hulumtuese”,ku përdoren pyetjet e mbyllura, por edhe pyetjet ehapura, për të ngacmuar mendimin kërkues.

Disa këshilla për teknikat epyetjeve dhe përgjigjeve

1. Teknika “mos i drejto nxënësit drejt tunelesh të

errëta”

Nxënësit duhet ta dinë se ku po shkojnë para se

të llojnë rrugëtimin e tyre të të nxënit, prandajtregojuani këtë. Për shembull:

“Sot do të mësojmë se si magnetet reagojnë ndajnjëri-tjetrit.”

Kjo u jep nxënësve idenë e madhe mbi të cilën atamund të marrin dhe të kuptojnë inormacionin qëdo të pasojë.

2. Teknika “pyeti nxënësit se çfarë mendojnë”

Nxënësve zakonisht u mungon besimi t’u

përgjigjen pyetjeve si:“Si rrjedh energjia elektrike në përçuesa?”

Veç në mos qoshin të sigurt për përgjigjen e saktë,me gjasë do të ngurrojnë të përgjigjen, sepsedruajnë se mos nuk ia dalin dot mbanë. Gjithsesi, jumund ta riormuloni pyetjen dhe të thoni:

“Sipas mendimit tuaj, si mund të rrjedhin ngarkesatelektrike në përçuesa?”

Kështu u jepni leje ta provojnë, edhe pse nuk janë

të sigurt se do të jenë të saktë. Në këtë mënyrë nukdo të keni gjithmonë të njëjtët nxënës të gatshëmpër t’u përgjigjur dhe mund t’iu krijoni besim edhenxënësve të tjerë, duke u rritur vetëvlerësimin.

Hyrje


10/62

xi

Libri i nxënësit përshin një sërë shembujsh mepyetje të tilla, por ju do të mund t’i ndiqni dhe t’ishndërroni në një mënyrë të thjeshtë për t’i nxiturnxënësit të mendojnë për shkencën. Kur tregoninjë enomen ose diskutoni një ide, bëjuni nxënësvepyetjeve të bazuara mbi hulumtimin. Përshiniedhe pyetje për sigurinë dhe për përdorime tëshkencës në jetën e përditshme. Një qasje qëbazohet në hulumtim, i nxit nxënësit të mendojnë“pse” dhe “si”, jo vetëm “çarë”.

E gjithë klasa ose punë në grup

Metoda e pyetjeve dhe e përgjigjeve ndaj gjithëklasës unksionon shumë mirë dhe veprimtaritë

e strukturuara mirë për të gjithë klasën mundt’i ndihmojnë nxënësit të plotësojnë detyrën.Gjithsesi, kontributet dhe përshirja zakonishtarrihen me grupe të vogla.

Puna në grup mund t’i ndihmojë nxënësit të nxënënë mënyrë më ekase. Ata mund ta mësojnë mëmirë shkencën dhe të nxënit bashkëveprues,çka mund të ndihmojë në kohezionin shoqëror,motivimin dhe përmirësimin e vetëvlerësimit.Nxënësit që janë të ndrojtur kanë më shumë gjasa tëkontribuojnë në një diskutim me një tjetër person,

ose me një a dy të tjerë që dalin vullnetarë të japinide para gjithë klasës. Për më tepër, duke ndarëpunën, nxënësit mund të mbulojnë më shpejt dhemë shumë terren. Grupi i vogël është gjithashtu njëorum i mirë për të prodhuar krijimtari.

Një përparësi tjetër që nuk duhet nënvletësuarështë se puna në grupe të vogla e çliron mësuesinnga të ndenjurit para klasës dhe nga të drejtuarite saj si një e tërë. Mësuesi mund të lëvizë nëpërklasë dhe ta drejtojë vëmendjen, kur dhe ku ka më

shumë nevojë. Nevojat individuale marrin përgjigjemë të mirë kështu.

thojuani nxënësve përgjigjen ose sugjeroni tëzgjedhin nga një mori përgjigjesh. Pa këtë, progresii mësimit ndalet, dhe si nxënësit, ashtu edhemësuesi irritohen. Çoje mësimin përpara. Thojenipërgjigjen, zgjerojeni dhe shpjegojeni.

6 Teknika “e përgjigjes së duhur”

Nëse merrni përgjigjen e duhur, atëherë ështëshumë mirë, apo jo? Vetëm personi që ka dhënëpërgjigjen e kupton pse është e saktë, ndaj duhetta zgjeroni e ta shpjegoni, që edhe pjesa tjetër eklasës të mund të kuptojë si nxënësi.

Mësuesi: Përgjigje e mirë. Ç’të bëri ta mendoje?

Mësuesi: E kuptoj se ç’deshe të thuash; bërelidhjen mes energjisës në bateri dhe

ngarkesave në përçues, që vihen nëlëvizje prej kësaj energjie. Shumëmirë!

Teknika të mësimdhënies mebazë hulumtimin shkencor

Teknikat e mësipërme të pyetjeve janë të njëjtatstrategji të përdorura në Librin e nxënësve, nëhulumtimin shkencor. Gjithsesi, në hulumtiminshkencor duhet shtuar një shtresë metodologjie,pasi aty duhet të mësohen këto atësi shkencore:vëzhgimi, krahasimi, parashikimi, identikimi iaktorëve, kontrolli i ndryshoreve, testimi me njëndryshore, regjistrimi dhe interpretimi. Teknika juajduhet të zgjerohet si me pyetje mbi proceset, ashtuedhe me pyetje mbi përmbajtjen. Për shembull:

● Çarë mendoni se do të ndodhë nëse shtoni njëllambë?

● Çarë arrini të shihni? A keni parë herë tjetërdiçka të ngjashme?

●

Pse ndriçimi i llambave zvogëlohet?● Si lidhet ky akt me sasinë e rrymës që rrjedh?

Libri i nxënësit

Faqet hyrëse

Secili kapitull llon me aqe plot ngjyra vërtetmbresëlënëse. Qëllimi i këtyre aqeve është

të llojë kapitullin me një gamë pamjesh dheveprimtarish ngacmuese, për t’i përshirë nxënësitmenjëherë në idetë kryesore të kapitullit. Atogjithashtu i inkurajojnë ata të mendojnë rrethnjohurive që kanë dhe të kuptuarit drejt të tyre.

Si t’i përdorim këta libra

Këto aqe janë më së shumti me pamje, por kanëedhe pyetje të shkurtra dhe veprimtari për tëprezantuar një plan të shpejtë të asaj që mbulohetdhe për të nxitur diskutimin.

Kjo mund t’i ndihmojë nxënësit të shohin pamjen

e plotë të kapitullit dhe përmbajtjen e tij. Nxitnisa më shumë biseda që të jetë e mundur kur tëpërdorni këto aqe. Ato ju japin një mundësi tëshkëlqyer që të theksoni hulumtimin shkencor dheatësitë e vëzhgimit.

Hyrje


11/62

xii

të jenë të hapura, mbështeten nga një sërëpyetjesh ndihmëse ose udhëzime. Shënimet emësimdhënies mbështesin organizimin e klasës,procesin e hulumtimit, rezultatet e pritshme dheburimet e nevojshme.

Fletorja e laboratorit

Përgjigje të shkurtra ndaj pyetjeve hulumturesemund të shkruhen në hapësirën e duhur në Librin enxënësit , por kur kërkohet planikimi dhe hartimi ihulumtimeve më të detajuara, nxënësit këshillohentë përdorin një etore laboratori shtesë. Kjo do të

jetë një bllok me aqe të bardha A4 në llim të çdoklase, që të mund ta përdorin për hulumtime gjatëgjithë vitit. Kjo u mëson modelin se si punojnëshkencëtarët dhe mund të siguroheni se nxënësitmbajnë plane të detajuara, shënime, regjistrimetë dhënash, ide dhe përmbledhje në këtë bllokshënimesh. Kjo bën që Libri i nxënësit të mbetet përpërgjigje më të shkurtra dhe më të përqendruara.

Pyetjet “Si mendoni?”

Secila temë përmban edhe pyetje të shpejta “Simendoni...?”. Këto pyetje kanë si synim t’i nxitinnxënësit të mendojnë më thellë mbi një konceptose të përpiqen ta zbatojnë një ide në një konteksttë ri. Këto janë shumë të nevojshme në zhvillimin

e atësive të të menduarit dhe mund të përdorenedhe për të bërë dallime.

Vlerësim formues

Çdo temë e kapitullit ka në und një mundësivlerësimi. Këtu përshihen pyetje në një moriormatesh: lojëra të vogla, lojëra me enigma,diagrame për t’u emërtuar, që i nxitin nxënësittë provojnë të kuptuarit e tyre mbi objektivin qësapo është mbuluar. Në shënimet e mësimdhëniesgjenden këshilla se si mund të përdoren dhe të

përshihen në mësime.

Për më tepër, çdo kapitull në Librin e nxënësit përundon me një pjesë “Çarë keni mësuar rreth...”.Paçka se janë vendosur në und të kapitullit,këto aqe janë hartuar të përdoren gjatë tij. Paspërundimit të çdo teme dhe kryerjes së vlerësimitormues, nxënësit mund të ndalojnë te veprimtaritëpërkatëse në aqet “Çarë keni mësuar rreth...”. Këtodo të jenë një testim i shkurtër rreth të kuptuaritdhe një mundësi për të vetëkontrolluar përparimindhe vetëbesimin. Duke iu kthyer aqeve “Çarëkeni mësuar rreth...” nëpër gjithë kapitullin, ndërsambulohet secila temë, nxënësit përshihen nëmënyrë të vazhduar me procesin e rishikimit dhe tëreektimit.

Faqet e temave

Shumica e aqeve të temave të çdo kapitulli lidhetme përmbajtjen ose hulumtimin shkencor të këtijkapitulli. Secila prej tyre lidhet drejtpërsëdrejti me

objektivat e të nxënit për atë temë.

Faqet kanë shumë gura, me pamje tërheqëse dhedomethënëse, diagrame dhe veprimtari. Ka pesëlloj veprimtarish:

Veprimtari me shkrim. Ka hapësira ku nxënësitregjistrojnë përgjigje të shkurtra për pyetjet kyçe,duke përdorur inormacionin në aqe.

Veprimtari diskutimi. Nxënësit nxiten tëdiskutojnë ide e qasje shkencore dhe pritet tëpunojnë në çite dhe në grupe të vogla me tre-katër veta, për këto lloj veprimtarish.

Hulumto. Nxënësit prezantohen me çdo hulumtimnë Librin e nxënësit dhe nxiten të përdorin Fletorene laboratorit si shtesë ndaj Librit t ë nxënësit për tëregjistruar planet, shënimet shkencore dhe rezultatetpër secilin zbulim. Hulumtimet mbështeten meudhëzime hap pas hapi në Librin e mësuesit.

Veprimtari matëse

Pyetjet “Si mendon?”

Libri i mësuesit

Ky libër përmban përgjigje për pyetjet me shkrimdhe sugjerime përgjigjesh që mund të merren nganxënësit, kur përshihen në veprimtari diskutimesh.Për më tepër, sigurohet mbështetje duke sugjeruarveprimtaritë e zgjeruara dhe pyetjet në vijimësi, qëmund të doni t’i përdorni.

Hulumtime shkencore

Një përbërës kryesor dhe i përbashkët i aqeve tëLibrit t ë nxënësit janë veprimtaritë e hartuara për t’indihmuar të zhvillojnë atësitë e tyre të hulumtimitshkencor. Nxënësit nxiten të bëjnë parashikime, tëhartojnë e të planikojnë hulumtime, të zbatojnëhulumtimet e përzgjedhura, të analizojnë, tëmbledhin, të interpretojnë dhe të analizojnërezultate. Ndonjëherë atësitë e hulumtimitshkencor trajtohen më vete dhe herë të tjera,sidomos në azat e mëvonshme, pritet që nxënësit t’iorganizojnë vetë dhe të bëjnë hulumtime relativisht

të ndërlikuara.

Për të mbështetur zhvillimin e kësaj atësie,veprimtaritë hulumtuese kanë udhëzime tëqarta ose, nëse janë bërë enkas, që rezultatet

Hyrje


12/62

xiii

Hyrje

lartë. Sistemi i undit ju ndihmon t’i nxitni nxënësittë shtojnë pikë për një kapitull ose grupe kapitujsh,për të mbledhur disa të dhëna përparimi.

Fjalori i termave kyçe

Çdo Libër i nxënësit përmban edhe një falor përt’u plotësuar nga nxënësi në und të librit, falori cili mbulon të dy kapitujt. Ndërsa nxënësve uprezantohet një falë e re kyçe – qotë përmbajtje,qotë hulumtim shkencor – kërkojuni të bëjnë falorine tyre, duke e kthyer te fala në und të librit dheduke shkruar, me mbështetjen tuaj, një përkuzimtë thjeshtë në gjuhën e tyre. Do të gjejnë bollmbështetje edhe në Librin e nxënësit , pasi falët kyçenuk prezantohen pa shpjegime. Qëllimi i bërjes sëfalorit nga vetë nxënësit është që të promovojnë njëproces më ndërveprues dhe të ndihmojnë të nxënit.

Vlerësim përmbledhës

Në und të kapitullit, mund t’u kërkoni nxënësvetë shohin aqet rishikuese dhe të marrin nëkonsideratë progresin që kanë bërë. Ata mund

të shohin sërish përgjigjet e hershme dhe tëmonitorojnë progresin e tyre. Shprehja e nivelittë sigurisë lihet në zgjedhjen tuaj. Nxënësve utregohet një rreth i zbrazët, të cilin mund të kërkonita plotësojnë në disa mënyra, në varësi të moshëssë tyre dhe parapëlqimeve që kanë. Për shembull,mund të bëjnë një ytyrë të qeshur, pa emocione,ose të ngrysur, për të treguar siguri të lartë,mesatare ose të ulët. Në një mënyrë të ngjashme,mund t’u kërkoni ta ngjyrosin rrethin me të gjelbërpër shumë siguri, me të verdhë për siguri dhe me

të kuqe për pasiguri. Po ashtu, mund të zhvilloniedhe një sistem më të sostikuar, duke u kërkuarnxënësve të shkruajnë një numër nga 1-5 në rreth,ku 1 tregon nivelin e ulët të besimit dhe 5 atë të

Studimi i shkencës përshin amiljarizimin menjë falor të gjerë e specik. Këtë ndonjëherë epërcaktojmë si gjuha e shkencës.Libri i nxënësit mbështet zhvillimin e gjuhës, duke

identikuar qartë falët kyçe në Renë e falëve nëaqet hyrëse prezantuese dhe duke e qartësuar mirëpërmbajtjen kyçe dhe falët e kërkimit shkencorpër çdo mësim. Fjalori ndërveprues ka gjithashturëndësi themelore në ndihmën që u jep nxënësvepër të kuptuar gjuhën. Faqet e temave në Librin enxënësit gjithashtu ndërthurin falët me pamjet,pasi kjo është më ekase që nxënësit të kuptojnëthelbin e falëve. Lidhja e pamjes me falën është njëaktor thelbësor në zhvillimin gjuhësor.

Përsëritja është gjithashtu shumë e rëndësishme

dhe Libri i nxënësit paraqet dhe përorcon falëtduke i treguar ato si dhe duke u kërkuar nxënësvet’i përdorin në diskutime e në përgjigjet e tyre.

Secila pjesë e shënimeve të mësimdhënies qëlidhet me një veprimtari ose mësim të caktuar,mundëson gjithashtu mbështetje specikegjuhësore. Këshilla të detajuara dhe specikegjenden për çdo falë kyçe, bashkë me falë tëtjera thelbësore për gjuhën dhe të shkruaritshkencor. Sugjerohen një sërë strategjish,

përshirë ndarjen e skedave didaktike; lojërat mekarta, muret e falëve, lojëra në skuadër, për tëpërcaktuar ose për të shpjeguar falë; përdorimii falëve të ngjashme, për të shpjeguar kuptimindhe zbulimin e origjinës së tyre.

Parimet kryesore për mbështetjen gjuhësore janë:

● falët duhet të prezantohen dhe të shpjegohenme kujdes ● falët duhet të shpjegohen në kontekst

● përsëritja është thelbësore

● falët duhet të lidhen me pamje ose veprime

● nxënësit duhet të zhvillojnë falorin e tyre

● të nxënit e falorit duhet të jetë argëtues

● gjuha nuk duhet të jetë pengesë për të nxënit.

Jo të gjithë nxënësit do t’i kuptojnë idetë dhekonceptet në të njëjtën masë dhe me siguri që kanxënës me atësi të ndryshme gjuhësore. Faqete Librit të nxënësit janë krijuar që të ndiqen e tëpërdoren lehtësisht. Ato kanë edhe sugjerime përpunë dhe veprimtari të mëtejshme në çdo kapitulltë këtij libri. Kjo do t’ju ndihmojë të bëni dallimetmes të nxënit dhe të krijoni mundësi alternativetë të nxënit. Këshillat për çitet dhe grupet do t’juhyjnë veçanërisht në punë, duke ju ndihmuar tëplotësoni nevojat e individëve.

Për më tepër, Libri i nxënësit përmban një gamë tëgjerë etësh pune e veprimtarish mbështetëse dhesugjerimesh për punë të zgjeruar dhe të nxënit nështëpi. Fletorja e laboratorit gjithashtu i strukturon

veprimtaritë me më shumë detaje, veçanërishtpunën hulumtuese, prandaj sidomos për nxënësitme arritje të ulëta ai do të jetë vërtet i vleshëm.

Si ta përdorim mbështetjen gjuhësore në klasë

Hyrje


13/62

2

Pak njohuri

Ka vite që nxënësit bëjnë punë praktike në orëte diturisë së natyrës. Shpeshherë ata ose shohinnjë demonstrim ose e kryejnë eksperimentin vetë

në bazë të udhëzimeve të detajuara që u jepengojarisht ose me shkrim. Megjithëse kjo mund të

jetë një qasje e dobishme, ajo nuk i lejon nxënësittë zhvillojnë atësi të tjera të kërkimit shkencor.

Qasja ndaj kërkimit shkencor, e zbatuar në këtëskemë, i shtyn nxënësit të jenë më të përgjegjshëmnë identikimin e asaj që duhet të hulumtojnëdhe për mënyrën se si duhet ta hulumtojnë.Nxënësit nxiten të reektojnë mbi rezultatet dhe tëshpjegojnë domethënien e këtyre rezultateve. Kjomund të përmblidhet si vijon:

ÇFARË do të hulumtoj?

SI do ta hulumtoj këtë?

ÇFARË më tregojnë rezultatet?

Nxënësit nuk janë të detyruar të kryejnëhulumtime të plota gjatë gjithë kohës. Ju mundtë përqendroheni në një ose dy aza të procesittë kërkimit shkencor. Për shembull, paraqituninxënësve rezultate nga burime dytësore dhekërkojuni t’i shpjegojnë ato. Ose, planikoni një

hulumtim dhe pa e kryer atë, diskutojeni menxënësit. Kjo ndihmon për t’u zhvilluar nxënësveatësitë e duhura për kërkimin shkencor. Është erëndësishme që nxënësit ta kryejnë vetë të gjithë

procesin e çdo hulumtimi. Kështu, ata bëhenshkencëtarë.

Hulumtimet është më mirë të kryhen brendakontekstit të ideve shkencore që nxënësit mësojnë.Ato nuk duhet të konsiderohen vetëm veprimtariplotësuese. Nxënësit duhet të kenë njohuri bazëqë të kuptojnë hulumtimin. Idetë për kërkimin

shkencor zakonisht llojnë me një stimulim.Nxënësve u duhet inormacion për të kuptuar idetëshkencore bazë dhe për të ormuluar pyetje, por joaq shumë sa të humbasin kureshtjen.

Pas këtyre hapave, çdo nxënës është në gjendje tëvazhdojë azat e tjera të kërkimit shkencor.

Në mënyrë të përmbledhur:

konteksti njohuritë bazë stimulikërkimi shkencor.

Bëni pyetjeNxitja e nxënësve për të bërë pyetje është çelësipër një kërkim shkencor të eektshëm. Nxënësveu kërkohet të llojnë pyetjet me falë të tilla, si:cili, çarë, a, pse. Atyre u jepen disa pyetje qëpërkojnë me hulumtimin e dhënë si shembull:

● Cilat lëndë e përçojnë elektricitetin?

● Si mund ta gjej se cila lëndë është përçuesemë e mirë e elektricitetit?

● A e përçojnë elektricitetin njësoj të gjitha

metalet?Ndihmojini nxënësit që të bëjnë pyetje që në llim.Kjo është pjesa eksploruese e hulumtimit shkencor.

Këto aqe ju ndihmojnë t’umësoni nxënësve se si tëhulumtojnë gjatë orëve të lëndëstë zikës. Struktura e aqeve

ndjek atë të Librit të nxënësit nëmënyrë që t'i udhëhiqni nxënësithap pas hapi.

Diagrami tregon idetë erëndësishme të kërkimitshkencor. Në Librin e nxënësit

jepet shembulli i një hulumtimi:

Cili metal është përçues më imirë i elektricitetit?

Filloni këtu

Bëni pyetje

Parashikimii asaj që do të

ndodhë

Planikimii hulumtimit

Interpretimii rezultateve

shkencor

Realizimii vrojtimeve

Regjistrimii rezultateve

Kërkimi

6 Hapat e kërkimit shkencor


14/62

3

Ju u zhvilloni nxënësve atësitë e të pyeturit edhekur nuk jani duke bërë hulumtim. Çarëdollojpune shkencore që ndërmerrni, gjithmonë bëjuninxënësve pyetje të tipit: Çarë do të ndodhte sikur ...

ose Pse ndodh kjo...

Parashikimi i asaj që do të ndodhë

Në këtë azë, nxitini nxënësit të diskutojnë idetërreth asaj që ata mendojnë se mund të ndodhënë hulumtim. Theksojmë se parashikimi ështëmë i gjerë se hamendësimi. Për të kaluar ngahamendësimi në parashikim duhet të jepet njëarsye. Pra parashikimi ka dy pjesë:

● Çarë rezultati mendoni se do të merrni?

● Arsyeja që shpjegon pse mendoni se do tëmerrni këtë rezultat.

Nxënësve u jepet një shembull parashikimibashkë me një pyetje:

Pyetja:

Cili metal është përçues më i mirë i elektricitetit?

Parashikimi:

Bakri.

Arsyeja:

Përdoret në shumë instalime elektrike.

Planikimi i hulumtimit

Nxënësit duhet të bëjnë planikimet e tyre lidhurme madhësitë e ndryshueshme dhe pajisjet enevojshme. Tregojuni atyre idetë e dala në librin enxënësit. Këto plane lidhen me hulumtimin konkret,por dy pyetjet kyçe janë:

Çarë madhësie do të mbani të pandryshuara? Këtoquhen madhësi të kontrolluara.

Çarë madhësie do të ndryshoni? Këto quhenmadhësi të pavarura.

Shpjegoni se madhësia që nxënësit po masin, quhetmadhësi e varur.

Është ide e mirë të diskutoni dhe të ndani planetpara se të lloni. Kjo do t’i lejojë nxënësit tëshohin shembuj të mirë dhe mund të kontrollonizbatueshmërinë e planeve.

Është e rëndësishme që në këtë azë nxënësit

mund të vlerësojnë nëse kanë hartuar një testim tëbesueshëm.

Realizimi i vrojtimeve

Kjo azë bazohet në atësitë vëzhguese dhe nëpërdorimin e saktë të mjeteve matëse. Gjatëhulumtimit për shembullin konkret nxënësit:

● të sigurohen që të jetë e njëjtë gjatësia dhetrashësia e telave prej metaleve të cilëve do t’uhulumtoni përçueshmërinë;

● të lidhin secilin nga telat në qark dhe të matinrrymën me ampermetër.

Në hulumtime të tjera, për të marrë rezultatet enevojshme, duhet t’u tregoni atyre si të përdorinampermetrat. Tregojuni nxënësve për rëndësinë esaktësisë në matje.

Regjistrimi i rezultateveSigurohuni që nxënësit e dinë se ka shumëmënyra për të mbajtur shënim rezultatet e tyre.Mënyra më e zakonshme, në këtë azë, ështëplotësimi i një tabele rezultatesh. Nxënësit duhettë mësojnë si t’i ndërtojnë tabelat. Nxitini që tëraportojnë gjetjet e tyre në mënyra të ndryshme.Kjo mund të bëhet me anë të vizatimeve, tëjalëve të shkruara ose duke olur.

Theksoni se një tabelë ruan të gjitha të dhënat

të rregullta dhe të pastra. Ajo mund t’i ndihmojëat për të parë qartë rregullsitë. Gjithashtunxënësit mund të përdorin rezultatet e tyre përtë ndërtuar një skicë apo një graik. Këto janë tëdobishme për t’u komunikuar idetë të tjerëve.

Interpretimi i rezultateve

Në und të hulumtimit duhet të shikoni me kujdesrezultatet tuaja. Kontrolloni për të parë se cilatmetale e përçojnë më mirë elektricitetin.

Krahasoni metalet e ndryshme.

Zgjidhni atë që është përçues më i mirë.

Ishte i saktë parashikimi juaj?

Sa të besueshme ishin rezultatet tuaja?

A mund të mendoni ndonjë mënyrë tjetër për tabërë hulumtimin tuaj më të saktë?

Çarë tjetër?

Përçuesit në të cilët kalon më pak rrymë, a janëvërtet përçues jo të mirë?

Kërkimi shkencor gjithmonë çon në pyetje të tjera.Këto mund të na çojnë drejt shumë hulumtimeve tëtjera të reja.



15/62

4

Rrjeti planikues i hulumtimit shkencor

Bëni pyetje

Çarë do të përpiqem të hulumtoj? Cila është pyetja ime?

Parashikimi i asaj që do të ndodhë

Arsyeja pse mendoj kështu është...

Planikimi i hulumtimit

Do të më duhet...

Çarë do të ndryshoj?

Çarë do të mbaj të pandryshuar?

Do të mas...

Do të bëj...

Do të bëj kujdes...

Vizatimi im do të jetë si ky:

6 Hapat e kërkimit shkencor


16/62

5

Si të bëhesh shkencëtar: Kërkimi shkencor 1

Realizimi i vrojtimeve

Si mund t'i bëj vëzhgimet më të sakta?

Ç'mjete matëse mund të përdor?

Regjistrimi i rezultateve

Si mund t'i shënoj rezultatetnë mënyrë të rregullt?

A do të përdor tabelë?

Ç'lloj graku do të përdor?

Interpretimi i rezultateve

A vërej ndonjë rregullsi?

A ka ndonjë rezultat të pazakonshëm?

A e mbështesin rezultatet parashikimin?

Si mund ta bëj hulumtimin më të saktë?

Tabela do të jetë kështu:



17/62

6

Si të llojmë

Ky kapitull mbështetet në dijet e përtuara tënxënësve nga Faza 3, Kapitulli 4, Hyrje e orcave dheFaza 5, Kapitulli 5, Lëvizjet e Tokës.

Ky kapitull çon më tej dijen se si matet orca erëndesës dhe se si ndryshon ajo në Tokë dhe nëhapësirë. Nxënësit do të masin masën dhe peshëne trupave të ndryshme. Ata do të mësojnë semasa matet me kilogramë dhe pesha matet menjutonë. Nxënësit do të llojnë të bëjnë lidhjenmes orcës së rëndesës, masës dhe planetit. Atado të përdorin të dhëna dytësore për të llogariturpeshën e tyre në planetë të tjerë. Forca të tjera dotë bëhen të njohura sa i përket shtytjes, rëndesës,dhe rezistencës së ajrit. Nxënësit do të bëjnëparashikime rreth orcave të baraspeshuara, tëpabaraspeshuara dhe atyre rezultante. Skemat eorcës së trupit përdoren si një metodë e pasqyrimittë përmasave dhe drejtimit të orcave.

Aftësi të nevojshme shkencore

Ky kapitull përshin disa eksperimente. Ushtrimetmatëse janë të përshira për t’u lejuar nxënësvetë lexojnë masa të ndryshme dhe më pas tëruajnë rezultatet në tabelat e përshtatshme, duke

vizatuar të tyren aty ku është e mundur. Nxënësitduhet të shtyhen të mendojnë si të planikojnënjë provë të vleshme dhe si të grumbullojnë tëdhëna të besueshme.

Nxënësit do të kenë mundësinë të zgjedhin dhe tëvizatojnë grakë dhe skica duke përdorur të dhënaparësore dhe dytësore. Përllogaritjet paraqesinmundësinë e numërimit në shkencë. Ka një mësimqë et rreth njësive të ndryshme të matjes. Kymësim okusohet te saktësia. Nxënësit mundtë parashikojnë cila njësi do të ishte më mirë tëpërdorej në situata të ndryshme.

Burime

Video të astronautëve në hapësirë ose/dhe dukeecur në Hënë (nëse është e mundur), imazhe tëmakinave të vjetra, imazhe të makinave moderne tëgarave Formula 1.

Fjalët kyçe

drejtim energji përshpejtoj ërkimimasë lëviz njuton (N) trupllon ndalon kilogram (kg) pesharezistenca e ajrit ngadalësoj orcë

Fjalë kyçe të kërkimit shkencor

aparat kontrollo krahaso nxjerrpajisje vlerësoj provë shpjegojaktor identiko arsyeto kërkim

rezultate parashiko grakë me kolonandryshore përundimin

Në këtë kapitull,nxënësit: ● kuptojnë ndryshimin ndërmjet

masës, të matur në kilogramëdhe peshës, të matur nënjutonë.

● përdorin njësitë matëse tëmasës dhe të peshës.

● identikojnë drejtimin eveprimit të orcave.

● mësojnë dhe kuptojnë idenë eenergjisë në lëvizje.

● kuptojnë se si ërkimi mundtë ndryshojë shpejtësinë etrupave që lëvizin.

1 Masa dhe pesha

4 5

M a s a d h eP e s h a

F i z i k a

6

kilogram (kg)

njutonë (N)

drejtim

fërkim rezistencë e ajrit

trup

ngadalësohet

shpejtohet

energjiforcëmasë

peshë

Cila nga këto makina mendonise është më e shpejtë? Pse?

Rejae fjalëve

Në këtë kapitull, ju:

kuptoni ndryshimin ndërmjet masës, të matur në

kilogramë dhe peshës, të matur në njutonë. përdorni njësitë matëse të masës dhe të peshës.

identifikoni drejtimin e veprimit të forcave.

mësoni dhe kuptoni idenë e energjisë në lëvizje.

kuptoni se si fërkimi mund të ndryshojëshpejtësinë e trupave që lëvizin.

Pse astronautët mund tëqëndrojnë pezull në hapësirë?Pse kjo nuk mund të bëhet mbiTokë?

A e dini se mund të kërcejmë së lartimë shumë në Hënë se në Tokë?

Kjo ndërtesë peshon mijëra tonë.Shkencëtarët thonë se nëse emarrim këtë ndërtesë në hapësirëmund ta ngrejmë me një dorë.

A mund të jetë e vërtetë kjo?

ëra tonë.ëse ehapësirëdorë.

kjo?

1 Masa dhe pesha


18/62

7

Vështrim i shpejtë mbi temën

Objektivat mësimorë:

● Të përorcojnë ato që dinë rreth orcave ● Të zbulojnë se si orcat mund ta bëjnë një truptë rrisë/të zvogëlojë shpejtësinë apo edhe tëndryshojë ormë.

Në mësimin e radhës, nxënësit do të mësojnë se sitë bëjnë dallimin mes masës dhe peshës.

Faqet hyrëse janë planikuar të ngrenë pyetjeretorike që mbulojnë një pjesë të përmbajtjes sëkapitullit dhe të bëjnë nxënësit të mendojnë rrethkësaj përmbajtje. Figurat dhe pohimet duhet t’i

përshijnë nxënësit dhe t’i motivojnë të mësojnë mëtepër rreth masës dhe peshës.

Pse astronautët mund të qëndrojnë pezull nëhapësirë?

Pse nuk mund ta bëjmë këtë në Tokë?

Tregoni imazhin e astronautëve ose një videotë astronautëve në hapësirë apo duke ecur nëHënë. Në grupe të vogla, kërkojuni nxënësvet’u përgjigjen pyetjeve paraprake dhe të ndajnëpërgjigjet e tyre me klasën.

Disa nxënës mund të kuptojnë se orcat janë tëndryshme në hapësirë. Ata mund ta dinë se ocae rëndesës ndryshon. Pyetjet vijuese mund t’indihmojnë të kuptojnë se oca e rëndesës është mëe vogël, kështu që astronautët mund të kërcejnë mëlart duke qenë se orca tërheqëse është më e vogël.

Kjo ndërtesë peshon me mijëra tonë. Njëshkencëtar thotë se, nëse e marrim këtëndërtesë në hapësirë, mund ta ngremë dukepërdorur një dorë! A mund të jetë e vërtetë?

Kërkojuni nxënësve të punojnë në çite. Tregonigurën e ndërtesës dhe kërkojuni të studiojnë atë.Kujtojuni se ndërtesa peshon mijëra tonë.

Pyesni:

● Mund ta ngremë këtë ndërtesë në Tokë dukepërdorur një dorë?

● Mund ta ngremë këtë ndërtesë në hapësirëduke përdorur një dorë?

Dëgjoni me kujdes përgjigjet e tyre. Përdornipyetjet vijuese për t’i ndihmuar të kuptojnë se pseështë ndryshe të qenët në hapësirë me të qenët nëTokë. Foca e rëndesës do të shpjegohet në mësimet

e radhës, por në këtë pikë është e rëndësishme tëvlerësohen dijet paraprake.

Cila nga këto makina mendonise është më e shpejtë? Pse?

Tregoni otogra të makinave të vjetra. Përzgjidhnikëto otogra për të demonstruar mungesën eormës aerodinamike. Më pas tregojuni nxënësvenjë gurë të një makine Formula 1. Tregonivizatimet në Librin e nxënësit. Kërkojuni nxënësvetë vendosin në grup se cila makinë do të jetë më e

shpejtë dhe se cila është arsyeja. Ndani idetë dhepërgjigjet e tyre me klasën.

Ata mund ta kuptojnë që njëra makinëka ormë më aerodinamike se tjetra, por

jo të përdorin terminologjinë e saktë. Disanxënës mund ta lidhin me orcën rezistente,që është më e madhe në mjetin me më pakormë aerodinamike. Kjo mund të paraqesëmundësinë t’i njihni nxënësit shkurtimisht medisa falë kyçe.

Mbështetje gjuhësore

Nxirrni në pah falët kyçe në llim të mësimit. Mundt’ju ndihmojë të krijoni një tabelë falësh. Teksashpjegohen falët, shtyjini nxënësit të plotësojnëfalorin. Ata duhet t’i njohin shumicën e falëvenga mësimet e mëparshme. Kujtojuni se Njutoniështë emër njeriu, por në shkencë është edhe njësimatëse për peshën. Kërkojuni të rendisin sa më

shumë orma të energjisë që të munden. Flisni rrethenergjisë termike (nxehtësisë), elektrike përveçenergjisë ata kanë. Rezistenca e ajrit mund tëshkaktojë disa vështirësi. Ata mund ta njohin falën“rezistencë” sikurse e përdorim në rastin “dikushi reziston një veprimi” apo rezistencës në pajisjetelektrike. Shpjegojuni se rezistenca e ajrit është njëlloj ërkimi që mund të ngadalësojë shpejtësinëe trupit. Përsërisni falët kyçe sa më shpesh tëmundeni dhe testoni njohuritë rreth tyre.

Masa dhe pesha 1


19/62

8

Hëna

Toka

6 7


Isak Njutoni përdori kaq shumë matematikë

për të gjetur orbitat e planeteve, saqë shpiku

dhe një degë të re të saj.

A e dini se...

Ligji i Parë Trupat nuk endryshojnë gjendjene tyre të lëvizjes, nëseforca të tjera nuk ipërshpejtojnë aponuk i ngadalësojnë ata.

Ligji i Dytë Për të lëvizur trupat mëtë rëndë nevojitet mëshumë forcë.

Ligji i Tretë Sa herë që një trupshtyn një tjetër, aishtyhet mbrapsht, medrejtim të kundërt, porme madhësi të njëjtë.

Çfarë force e tërhoqi mollën nga pema drejt tokës?

Isak Njutoni filloi të mendonte se nuk kishtendonjë forcë shtytëse që i detyronte lanetettë lëviznin në orbitat e tyre. Sipas tij, ishteforca e rëndesës e ushtruar nga Dielli, që imbante planetët të mos shpërhapeshin nëhapësirë. Kjo do të thotë se ata or vaten tëlargohen, por gjithmonë tërhiqen drejt D iellit.Sipas Njutonit, edhe Hëna tërhiqet prej forcëssë rëndesës që ushtron Toka mbi të. Kjo ështëarsyeja pse ajo nuk largohet me shpejtësi nëhapësirë, sipas një vije të drejtë.

Tashmë dihet se planetët mbahen në orbitanga forca tërheqëse e Diellit. Njutoni zbuloise sa më i madh të jetë planeti apo ylli, aqmë e madhe është forca e rëndesës që aiushtron mbi trupat e tjerë.

Ligjet e lëvizjesNjutoni shpenzoi shumë vite duke umunduar të zbulonte formën dhemadhësinë e planetëve. Ai gjeti forcën erëndesës dhe rregullat e lëvizjes së çdogjëje në Univers. Janë të njohura tri ligjepër lëvizjen që mbajnë emrin e Njutonit.

A mund të jepni ndonjë shembull qëtregon veprimin e ligjeve të lëvizjes?

Ju kuptoni ndryshimin ndërmjetmasës që matet me kilogramë,dhe peshës që matet me njutonë.

Të gjithë trupat tërhiqen nga Toka

Ideja kryesore

Rëndesa (graviteti)është forcë.

Mund të kujtoni ndonjë forcë qëkeni mësuar më parë? Shkruajiniato në kutinë më poshtë.

Shkencëtari GalileoShkencëtari Galileo lindi para 450 vjetësh.Ai u bë i famshëm për s tudimin e rëniessë trupave duke i lëshuar ato nga kullae Pizës në Itali. Galileo hulumtoi pseHëna vërtitet rreth Tokës. Ai lëshoi ngamaja e kullës sfera metalike me pesha tëndryshme dhe mati kohën e rënies së tyre.Ai zbuloi se të gjitha sferat e përshkoninlartësinë brenda së njëjtës kohë.

Mendoni se Galilei ishte i saktë?Si mund ta provoni këtë?

Galileo bëri prova duke hedhur shumë gjyleme anë të një topi të vendosur në vendetë ndryshme. Ai zbuloi se sa më e shpejtëtë ishte gjylja kur dilte nga topi, aq më pake lakuar ishte rruga që përshkonte ajo. Aimendoi se, nëse gjylja do të ishte shumë eshpejtë, nuk do ta prekte kurrë Tokën. Ajo dotë mbetej gjithmonë në rënje. Galileo mendoise ishte kjo arsyeja pse Hëna rrotullohej rrethTokës dhe nuk binte kurrë mbi të.

Të tjerët besonin se ishte një forcë që eshtynte Hënën rreth e qark Tokës.

Sipas jush pse qëndron Hënanë hapësirë?

Njutoni dhe forca e rëndesësIsak Njutoni lindi para 380 vitesh në Angli.Një ditë ai po rrinte i ulur nën një pemë,kur një mollë ra nga pema në tokë. Njutonikuptoi se molla nuk po binte vetvetiu, por senjë lloji force të padukshme po e tërhiqte atë

drejt tokës. Ai e quajti këtë forcë rëndese (graviteti).

Në mësimin e radhës, nxënësit do të mësojnë mëtepër rreth koncepteve të gabuara në lidhje memasën, peshën dhe vlerat e sakta të matjes.

Mund të kujtoni orcat që keni mësuar?

Pyetja llestare ka për qëllim të shtyjë nxënësit tëmendojnë rreth asaj që dinë tashmë në lidhje meorcat. Kërkojuni të plotësojnë detyrën në mënyrëtë pavarur. Diskutoni përgjigjet e tyre. Kërkojuninxënësve të shtojnë në përgjigjet e tyre orca qënuk i përshinë më parë.

Përgjigje: Shtyj, tërheq, ërkim.

Bëni pyetje për të përorcuar pyetjen llestare.

● Çarë ndodh nëse tërhiqni shpinën e karriges?Shkon prapa.

● Çarë ndodh nëse shtyni librin? Shkon para.

Mendoni se Galileo kishte të drejtë?Si mund ta provoni këtë?

Shikoni otogranë e Galileos. Pyesni nxënësit seçarë mendojnë se po bën. Vazhdoni duke ia lexuartekstin grupit. Nënvizoni aktin se pavarësishtpeshës së topave, ata lëvizën me të njëjtën shpejtësi.

Kërkojuni nxënësve të diskutojnë rreth pyetjes.Kërkojuni të planikojnë një provë për të kontrolluarnëse Galileo kishte të drejtë. Mund ta shkruajnëplanin si një varg pikash në Fletoren e laboratorit.

Pyesni:

● Çarë trupash do të përdorni? Nëse është emundur, një shumëllojshmëri. Topa të përmasave tëndryshme apo qese me bizele.

● Si mund ta dish me siguri nëse një provë ështëe besueshme? Vetëm duke ndryshuar trupin që

po eksperimenton dhe duke mbajtur madhësitë etjera të pandryshuara.

Si mendoni se qëndron Hëna në hapësirë?

Nëse është e mundur, demonstrojeni duke hedhurnjë qese me bizele jashtë. Hidheni me kujdes dhedo të bjerë në tokë në ormë harku, duke mbuluarnjë distancë shumë të shkurtër. Tani hidhenime sa orcë të keni. Duhet të jetë e dukshmepër nxënësit se qesja bie paksa në vijë të drejtë.Njerëzit mendonin se një orcë po e shtynte Hënën.Kërkojuni nxënësve të shkruajnë një paragra tëshkurtër në Fletoren e laboratorit duke shpjeguarse si mendojnë që rri Hëna në hapësirë.


Si të llojmë

Në këtë mësim, nxënësit do të përsërisin njohuritëe tyre të mësimeve të mëparshme rreth orcave.Për këtë do të bëjnë kërkime rreth punës sëshkencëtarëve të hershëm dhe se si ata zbuluanorcën e rëndesës në Tokë. Do të shpjegohet lidhjame orcën e rëndesës dhe orbitës së planetëve. Ky

mësim paraqet shkurtimisht ligjet e lëvizjes të cilatilustrojnë punën e Isak Njutonit.

Burime

Qese me asule, makinë lodër, stivë librash.

Fjalët kyçe

orcë ërkim masë peshë


shpjego identiko parashiko


Objektivat mësimorë::

● Të rikujtojnë njohuritë e mëparshme rrethorcave.

● Të kërkojnë rreth punës së shkencëtarëve tëhershëm dhe se si ata i kuptuan orcat.

Bëni dallimin mes masës që matet me kilogramëdhe peshës me njutonë, duke pasur parasysh që në

jetën e përditshme përdoren kilogramët.


20/62

9

Drejtoni pyetjet e mëposhtme për t’i orientuar:

● Mendoni se Galileo kishte të drejtë për Hënën?Po, ajo “bie” vazhdimisht, por nuk e prek Tokë.

● Çarë aktesh kishte ai për ta provuar? Gjylet e

topit ndjekin të njëjtën trajektore si Hëna. ● Nëse kishte të drejtë, mendoni se Hëna lëvizshumë shpejt apo shumë ngadalë? Hëna duhettë lëvizë shumë shpejt, duke qenë se ajo qëndronnë orbitë njësoj si gjylet e topit.

Çarë orce tërhoqi mollën nga pema në tokë?

Lexoni rreth Isak Njutonit. Kërkojuni nxënësve tëasin me shokun/shoqen përbri se çarë mendojnëse është orca e rëndesës. Përorconi idetë e secilitçit nxënësish.

Vini në dukje se zbulimet e Njutonit mbështesninidetë që Galileo kishte se si planetët qëndronin nëorbitë.

Përgjigje: Forca e rëndesës.

Mund të mendoni ndonjë shembull kutë shihni veprim e ligjeve të lëvizjes në?

Përsërisni tri ligjet. Nxënësit duhet të shkruajnë në

Fletoren e labroatorit sa më shumë shembuj kumendojnë se tregohen ligjet e lëvizjes.

Ligji i parë: Demonstroni me një makinë lodër.Jepini një shtytje makinës dhe prisni që të ndalet.Pyesni: Pse ndalon? Dilni në përundimin se njëtjetër orcë duhet ta ngadalësojë shpejtësinë.

Ligji i dytë: Pyesni: Cila është më e vështirë, tëngresh një libër apo një stivë librash? Mund tademonstroni nëse doni. Dilni në përundimin seështë më e vështirë të lëvizësh një pirg me libra

duke qenë se janë më të rëndë se një libër i vetëm.

Ligji i tretë: Nxënësit mund ta kenë më të vështirëkëtë ligj. Pyesni: Çarë ndodh nëse shtyjmë murin?Demonstrojeni këtë veprim. Pyesni: A shkoj mespër mes tij? Pse jo? Dilni në përundimin se muri

ju shtyn po aq ort. Kjo do të thotë se asgjë s’do tëndodhë.


Përtoni nga mundësia të analizoni falët “orcërëndese” dhe “lëvizje”. Jepuni mundësi nxënësve

të shkruajnë përkuzimet e tyre kur t’i hasnikëto falë në tekst. Kujtojuni nxënësve se orcarëndeses është një orcë që tërheq trupat drejtqendër së tokës. Kjo orcë nuk vepron vetëm nëTokë, por edhe në planetët apo yjet e tjera nëhapësirë. Forcë e rëndesës ndryshon në varësitë masës së trupit që e ushtron. Për shembull,Toka është më e madhe se Hëna kështu që orcae rëndeses në tokë është më i madh. Trupattërhiqen drejt qendër së planetit në saje të orcëssë rëndesës. Ne qëndrojmë në pozicionin tonë nësistemin diellor për shkak të orcës së rëndeses qëushtron Dielli. Kështu ndodh me të gjithë planetëte tjerë në Sistemin Diellor. Ne nuk “përplasemi”drejt Diellit, sepse e tillë është orca e rëndesës. Samë larg prej Diellit aq më e vogël është kjo orcëtërheqëse. Forca e rëndesës nuk lidhet vetëm megjërat që bien, por edhe me orcat e tërheqjesndërmjet trupave. “Lëvizje” mund të jetë një falëe re. Nuk është në renë e falëve, por meqenëse

janë paraqitur ligjet e lëvizjes, jepuni nxënësvemundësinë të gjejnë përkuzimin dhe kuptimin efalës.

Veprimtari më të zgjeruara

Përorconi njohuritë e nxënësve në lidhje me triligjet e lëvizjes duke u kërkuar të gjejnë shembujtë tjerë se ku mund t’i shohin. Shkruajini nëdërrasë të tria ligjet. Nxënësit të shkruajnë nënjë letër ngjitëse çdo shembull që hasin në jetëne përditshme dhe pastaj t’i ngjisin nën titullin epërshtatshëm.



21/62

10

Ju kuptoni ndryshimin ndërmjetmasës që matet në kilogramë,dhe peshës që matet me njutonë.

Ideja kryesore

Pesha matet me njutonë,megjithëse në jetën e përditshmepërdorim kilogramët.

8 9


Kopjoni tabelën e mëposhtme nëfletoren e laboratorit dhe shtoni pesërreshta bosh. Gjeni pesë trupa. Matnimasën dhe peshën e secilit prej tyredhe shënojini vlerat në tabelë. Njëshembull është dhënë.

Trupi Masa Pesha

1shishenjëlitërshemeujë

1Kg 10 N

Përgjigjuni pyetjeve në fletoren elaboratorit.

a A janë të besueshme matjet e sapobëra?

b Çfarë mund të bëni në hulumtimin tuajqë t’ju ndihmojë për të aritur rezultate tëbesueshme?

c A vëreni ndonjë rregullsi në rezultatettuaja?

Mbani mend:1 kg është 10 N.

A mund t’i rendisni planetët emëposhtëm sipas rendit rritës apozbritës të forcës së tyre të rëndesës?

Tani shko në faqen 28 për të kontrolluar se ç farë di.

E vërtetë (V) apo e gabuar ( G)?

V/G

1 Rëndesa është forcë.

2 Masa matet me njutonë (N).

3 1 kilogram (kg) është rreth10 njutonë (N).

4 Forca e rëndesës në Mërkur është

më e vogël se në planetët e tjerë.

PlanetëtMasakrahasuarme Tokën

Renditja eforcave tëgravitetit

Urani 14.5

Jupiteri 316

Marsi 11

Mërkuri 0.05

Toka 1

Saturni 95

Afërd it a 0.8

Neptuni 17

i

Astronautëve u duhet tëkuptojnë dallimin mes masësdhe peshës. Hëna ështëshumë më e vogël se Toka.Forca e rëndesës në të ështëshumë më e vogël sesa nëTokë. Disa planetë të tjerë

janë shumë më të mëdhenjse Toka. Forca e rëndesës në

ta është shumë më e madhe.

Shumica e njerëzve mendojnë se pesha matet në kilogramë. Kjo është e gabuar,por është më e lehtë ta mendojmë nëkëtë mënyrë. Masa është sasia e lëndësose e grimcave në një trup. Ajo matet nëkilogramë apo shkurt kg. Pesha ështëforca me të cilën trupi mëshon mbi trupinku mbështetet apo ku varet, si pasojëe rëndesës së tij. Shkencëtarët i masingjithë forcat në njuton.

Hulumtim: Një masë prej 1 kg nëTokë peshon rreth 10 N. Si mund tahulumtoni këtë?

Për të matur masën dhe peshën e njëtrupi përdorim dinamometër. Me peshoretë veçanta mund të matim edhe masëndhe peshën e trupit tonë.

Çfarë njësie përdor shitësi kur peshonfruta? Qarkoni përgjigjen e saktë.

Njuton (N) është njësi për matje.

Nga mendoni se vjen ky emër?

Isak Njutoni hulumtoi mbi forcën erëndesës (rëndesën) për një kohë të gjatë.Tashmë dihet se forca e rëndesës vepronduke tërhequr trupat drejt qendrës sëTokës. Kjo është e vërtetë jo vetëm kur

jeni në tokë, por dhe në ajër apo në ujë.

Çfarë ndodh me një top kur e hidhnilart në ajër?

metër kilogram njuton


Si të llojmë

Ky mësim u reerohet koncepteve të gabuara nëlidhje me masën dhe peshën. Në të mund të gjeninjësitë matëse përkatëse dhe shpjegon origjinëne njësisë njuton. Nxënësit do të eksperimentojnënë lidhje me masën dhe peshën dhe do të bëjnëmatje të trupave të përditshme.

Burime

Dy vazo të së njëjtës madhësi; mermerë ose unaza;orcëmatës; një sërë trupash për të matur masëndhe peshën, p.sh.: qese bizele, mbajtëse lapsash,libra, lodra, ose çdo trup të vogël në klasë; mollë.

Fjalët kyçe

kilogram (kg) masë njuton (N) peshë


identiko mat parashiko



●

Të kujtojnë njësitë e sakta të matjes për masëndhe peshën.

● Të masin trupat në njutonë dhe kilogramë.

Në mësimin e radhës, nxënësit do të mësojnë mëshumë se si është e mundur që pesha e një njeriundryshon në planetë të ndryshëm.

Nga mendoni se vjen ky emër?

Pyetini nxënësit për origjinën e njutonit. Kujtojunise Isak Njutoni bëri kërkime rreth orcës sërëndesës për një kohë të gjatë kështu që ishte nëgjendje të zbulonte shumë inormacione rreth tij.

Përgjigje: Shkencëtari Isak Njuton.

Çarë ndodh me një top kur hidhet lart në ajër?

Mundoni të kuptoni njohuritë e nxënësve duke

bërë pyetjen e mësipërme.

Pyesni:

● Pse molla bie përsëri? Forca e rëndesës e tërheq përsëri në tokë.

● Pse nuk vazhdon të ngjitet lart? Nga orca erëndesës.

Sillni në vëmendje idenë se orca e orca erëndesës.

Shpjegoni konceptin e vështirë të masësduke nënvizuar se ka lidhje me masën elëndës që ndodhet në të. Tregojuni nxënësvedy vazo me të njëjtën përmasë. Njëra ështëplot me copa mermeri apo sera. Tjetra kapak. Serat përaqësojnë lëndën. Pyesni: Cilavazo ka më shumë lëndë në të? (Vazoja që është plot). Forca e rëndesës vepron mbi masënduke shkaktuar peshën. Sa më e madhemasa, aq më e madhe pesha. Sa më e madheorca e rëndesvs, aq më e madhe është pesha.

Kur një shitës peshon rutat,çarë njësie matëse përdor?

Pyesni nxënësit se në çarë njësie matet pesha.Ka të ngjarë të thonë në kilogramë. Më pas bënipyetjen e mësipërme.

Vini në dukje se ky është problemi mes masës dhepeshës. Ne e dimë se njësia e saktë është njutonpor të gjithë gabimisht përdorin kilogramët.

Përgjigje: Kilogramët.


Bëni dallimin mes masës që matet me kilogramëdhe peshës me njutonë, duke pasur parasysh që në

jetën e përditshme përdoren kilogramët.


22/62

11

Hulumtim: Në Tokë një masë prej 1 k peshonrreth 10 N. Si mund ta provoni këtë?

Objektivi i këtij eksperimenti është të bëjë të

mundur që nxënësit të kuptojnë lidhjen mes masësdhe peshës. Ata duhet të gjejnë akte që provojnëse një masë 1 kg në Tokë i përgjigjet një pesherreth 10 N. Nxënësit mund ta provojnë duke maturmasën ose peshën e një sërë trupash. Nxënësitduhet të parashikojnë peshën e trupave, më pas tëmasin dhe të ruajnë masën dhe peshën e tyre.

Për këtë do t’ju duhet një orcëmatës, kutilapsash, çantë shkolle, lodra, qese bizelesh,tabelë rezultatesh e otokopjuar apo e vizatuar nëFletoren e labroatorit.

Demonstroni se si të përdorni një orcëmatës;tregoni shkallën e lëvizshme. Sigurohuni se trupat

janë të sigurta para se t’i lëshoni për të kryermatjen. Sigurohuni që nxënësit nuk po i mbajnëtrupat, përndryshe rezultatet nuk do të jenë tësakta. Organizoni nxënësit në çite.

1 Lidhni me kujdes trupin me çengelin nëdinamometër.

2 Mbajeni dinamometrin të palëvizur derisashigjeta të ndalojë në shkallë.

3 Ruani matjet e masës dhe peshës në shkallë.

4 Përsërisni hapat e mësipërme për çdo trup përt’u siguruar rreth matjeve.

5 Zgjidhni një tjetër trup dhe përsërisni hapat 1deri në 4.

Kopjoni tabelën e mëposhtme në Fletoren elaboratorit dhe shtoni pesë rreshta bosh. Gjenipesë trupa. Masni masën dhe peshën e çdo trupidhe shënoni rezultatet në tabelën tuaj.

Nxënësit mund ta kopjojnë tabelën në librin enxënësit apo të ndërtojnë tabelën e tyre nëse janëtë atë ta bëjnë.

Përgjigjuni këtyre pyetjeve në Fletoren tuaj tëlaboratorit.

Kërkojuni nxënësve të shkruajnë përgjigjet e tyrenë Fletoren e labroatorit.

Përdorni tabelën e rezultateve në librin e punëspër të përorcuar njësitë e sakta. Komentet rrethvleshmërisë së provës apo përmirësimeve së

procedurave ndihmojnë atësitë planikuese tënxënësve. Gjetja e të dhënave është një përgatitjee mirë për shkrimin e konkluzioneve në mënyrë tëpavarur.

Përgjigje: a) Jo. Për të qenë të besueshme, provat duhen

përsëritur tri ose katër herë derisa të gjejmë triose katër rezultate të ngjashme..

b) Vazhdoni të përsërisni matjet derisa të gjejmëtri ose katër rezultate të ngjashme.

c) Me rritjen e numurit të kilogramëve, rritetedhe numuri i njutonëve.

A mund t’i renditni planetët e mëposhtëm sipasrendit rritës apo zbritës të orcës së tyre tërëndesës?

Bëni të njohur për nxënësit të dhënat dytësore nëLibrin e nxënësit. Tabela atje jep masën e çdo planetinë përpjesëtim me masën e Tokës. Nxënësit duhettë lexojnë të dhënat me shumë kujdes dhe të marrinvendime në mënyrë të pavarur. Për të shpjeguarmasën relative të planetëve, përdorni një mollë përtë përaqësuar Tokën. Shpjegoni që diçka me masësa treshi i masës së mollës, do t’i caktohet numri 3.

Përgjigje: Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni, Toka,Venusi, Marsi, Mërkuri.

Vlerësimi formues

Kërkojuni nxënësve të punojnë individualisht përtë plotësuar pyetjet e undit.

Përgjigje:

1 E vërtetë, 2 E gabuar, 3 E vërtetë, 4 E gabuar

Përsëritje dhe reektim

Përmbylleni temën duke u kërkuar nxënësve tëplotësojnë ushtrimin e përsëritjes dhe reektimitnë aqen 28 të Librit të nxënësit. (Shihni gjithashtushënimet e mësuesit, aqe 30.)


Përdorni modelet për të demonstruar se masaështë se sa lëndë ka në një trup. Demonstroni dukepërdorur shembuj të orcave kur shtyni një libër.Sillni në vëmendje se orca rëndesës është një orcëtjetër e padukshme.



23/62

12

Në Mërkur një elefant do të peshonte

më pak se gjysma e asaj që peshon

në Tokë. Në Hënë, një njeri i fuqishëm

do të mund ta ngrinte një elefant.

A e dini se...

Hulumtimi i masës dhe i peshës

10 11


PlanetëtForca erëndesëspër kg

Pesha enxënëses(N)

Mërkuri 4 160

Afërdita 9 360

Toka 10 400

Marsi 4 160

Jupiteri 25 1000

Saturni 11 440

Urani 9 360

Neptuni 11 440

Hëna 1.66 66

Cila është mënyra më e mirë përparaqitjen e këtyre rezultateve?

Kujtojmë që Hëna nuk është planet.

Një diagram me kolona mund të tregonte

forcën e rëndesës për kilogram në çdoplanet. Ndërkohë, në një diagram tjetërtë tillë mund të tregohej pesha enxënëses në çdo planet.

Vendosni se si do t’i paraqisni rezultatet.Do të përdorni grafik apo diagram?

Cilat janë rregullat për ndërtimin egrafikëve dhe diagrameve të mira?

A shihni ndonjë rregullsi në rezultate?

Në cilin planet peshon më shumënxënësja?

Sa është masa e saj në secilin planet?

Përdorni rezultatet për të nxjerrë njëpërfundim. Qarkoni përgjigjen e saktë.

Nëse forca e rëndesës rritet atëherë pesha

rritet/zvogëlohet.

Kjo tregon që forca e rëndesës ndikonmbi peshën.

Një nxënëse me masë 40 kg donte tëdinte se sa mund të peshonte në Hënëdhe nëpër planetë. Për këtë ajo hulumtoirreth forcës së rëndesës në këta trupaqiellorë dhe më pas llogariti peshën e saj.Rezultatet janë në tabelë.

Ju përdorni njësitë matësetë forcës, masës dhe peshës

Ideja kryesore

Forca e rëndesës ështëe ndryshme në Hënëdhe në planetët e tjerë.

Cila është njësia e matjes së forcës sërëndesës në Tokë?

Pse themi se një njeri e ka peshën 60 kgkur kjo nënkupton një masë 60 kg.

Kjo do të thotë se, nëse masa juajështë 60 kg, pesha juaj në Tokë është600 njutonë (N). Por nëse shkoninë Hënë do të peshoni vetëm 100 N.

Mos kjo nënkupton se keni humburmasë gjatë udhëtimit?

Udhëtimi për në Hënë zgjat rreth dy ditë me

anije kozmike. Është e pamundur të humbnimasë kaq shpejt. Ajo që ka ndryshuar duhettë jetë forca e rëndesës.

A është e njëjtë gjithkund forca erëndesës?

Madhësia e forcës së rëndesës është elidhur me madhësinë e planetit. Sa më emadhe të jetë masa e një trupi (planeti), aqmë e madhe është forca e rëndesës në të.

Kjo nënkupton që Toka është më emadhe apo më e vogël se Hëna?

Shumica e astronautëve kanë një masërreth 120 kg. Në Tokë një astronaut peshon1200 N. Në Hënë ai peshon 200 N, sepse nëHënë forca e rëndesës është gjashtë herëmë e vogël.

Shikoni figurën që tregon njëastronaute duke ecur në Hënë.Mund të shpjegoni pse ajo ecënnë këtë mënyrë?

Edhe me një skafandër të rëndë pesha eastronautes është shumë më e vogël senë Tokë. Ajo mund të lëvizë shumë mëlehtësisht. Forca e rëndesës që ushtronHëna mbi të, është shumë më e vogël,duke mos e tërhequr mjaftueshëm drejttruallit hënor.

Toka

Hëna

Si të llojmë

Në këtë mësim, nxënësit do të kuptojnë se siështë e mundur që pesha e një njeriu ndryshon nëhapësirë. Nxënësit do të zbulojnë se si pesha e tyredo të ndryshonte në planetë të tjerë dhe në Hënë.

Burime

Imazhe apo video të astronautëve që ecin në Hënë,letër graku, lapsa të mprehtë, vizore, shirëse.

Fjalët kyçe

Njuton (N)


krahaso arri në përundimshpjego grak me kolona rezultate



● Të kuptojnë se orca e rëndesës ndryshon ngaplaneti në planet.

● Të interpretojnë të dhëna dytësore.

● Të nxjerrin një përundim duke u mbështeturte të dhënat.

Në mësimin e radhës, nxënësit do të mësojnë mëshumë rreth njësive të ndryshme matëse.

Cila është njësia matëse e orcëssë rëndesës në Tokë?

Kërkojuni nxënësve të punojnë në çite për përgjigjene kësaj pyetjeje e cila ka si qëllim të përorcojë

konceptin e matjes së orcës së rëndesës.

Pse themi se një njeri e ka peshën 60 kg, kur kjonënkupton një masë 60 kg.

Nxënësit të vazhdojnë të punojnë në çite. Kjopyetje ka si qëllim t’u kujtojë nxënësve se përdorimnjësitë e gabuara. Pyesni:

● Çarë njësie përdoret për peshën? Njuton.

Ky temë ka për qëllim të ilustrojë se orca e rëndesësështë e ndryshme në planetë të tjerë dhe në Hënë.

Këtu demonstrohet lidhja ndërmjet masës, peshësdhe orcës së rëndesës. Kjo tregon se në Tokë 1 kgështë e barabartë me një peshë 10 N. Në Hënë 1 kdo të peshonte më pak se 2 N (1.66 N).

A do të thotë kjo se gjatë udhëtimittuaj ju humbët masë?

Nxënësit duhet të diskutojnë këtë pyetje nëçite. Kjo duhet t’i bëjë të mendojnë se si orca erëndesës ndikon peshën dhe masën. Vini në dukjese në një udhëtim vetëm dy ditor, nuk do të ishte e

mundur të humbnit kaq shumë masë.A është orca e rëndesës gjithandej e njëjtë?

Nxënësit të diskutojnë këtë pyetje në grupe tëvogla, më pas ndani idetë me pjesën tjetër tëklasës. Inormoni nxënësit se masa e një planetipërcakton orcën e rëndesës, kështu që rëndesamund të jetë e ndryshme.

A do të thotë kjo se Toka është më e vogëlse apo më e madhe se Hëna?

Sillni në vëmendje në Librin e nxënësit se madhësiae orcës së rëndesës lidhet me masën e një planeti.Më pas nxënësit duhet t ’i përgjigjen në mënyrë tëpavarur pyetjes në libër.

Përgjigje: Toka është më e madhe se Hëna.

Shikoni gurën e astronautit që po ecën nëHënë. Mund të shpjegoni se pse ecën në atëmënyrë?

Tregoni imazhe apo një video të astronautëveqë rrinë pezull në Hënë. Kërkojuni nxënësve t’upërgjigjen pyetjes se si astronautët mund të ecinnë atë mënyrë. Nxënësve mund t’u duket pyetje evështirë. Ndihmojini me pyetjet:

Njihuni dhe përdorni njësitë e orcës,masës dhe peshës.

Hulumtimi i masës dhe i peshës


24/62

13

● A është orca e rëndesës më e madhe apo më evogël në Hënë? Më e vogël.

● Do të peshonit më shumë apo më pak nëHënë? Më pak.

Cila është metoda më e mirë eparaqitjes së këtyre rezultateve?

Pjesa tjetër e mësimit përqendrohet në të dhënatdytësore. Hamendësoni sikur masa e një nxënësiështë rreth 40 kg. Shpjegoni në terma të thjeshtë se nëplanetë të tjerë pesha e nxënësit do të ishte sa masa etij e shumëzuar me dhjetë. Nëse nxënësit dëshirojnë,mund të përdorin tabelën për të shprehur peshëne tyre në planetë të tjerë. Si llim, duhet të masinmasën. (Kujtojuni nxënësve se Hëna nuk është planet,megjithëse është përshirë në tabelë).

Kërkojuni të sjellin në vëmendje se të dhënat mundtë paraqiten në ormën e një skeme apo të njëgraku me kolona. Në boshtin e x-ve në grakunme kolona, planetët mund të vendosen përkundrejtorcës së rëndesës. Në varësi të atësive të grupit,mund të ndërtohet një grak me kolona me orcën erëndesës për njësi mase përkundrejt peshës.

Cilat janë rregullat për vizatimine grakëve apo skicave të mira?

liber mesuesi - fizika 6 oxford (1).pdf

Documents