1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ .............................................................................................................. 1

SUMMARY: ...................................................................................................................... 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ....................................................................................................................... 5

Λέξεις κλειδιά .............................................................................................................. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’: ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ. ........................................................................... 6

1. ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ. ................... 6

2. ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ ...................................................... 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’: .............................................................................................................. 19

ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ........................................ 19

1.Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ:

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ: ....... 20

2. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ: ........................... 23

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’: Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΨΕΥΣΤΗΚΕ: ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ

11ΗΣ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2001........................................................................................... 32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : ....................... 35

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε’: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ: .... 41

1. ΤΑ EDITORIALS ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ................................................................ 43

2. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΑΡΘΡΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ....................................................... 45

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΙΣΛΑΜ: ............................................................................................... 48

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΑΞΙΕΣ/ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ: ....................................................................... 49

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΙΡΗΝΗ/ΠΟΛΕΜΟΣ: ........................................................................ 50

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΤΥΠΟΣ: .............................................................................................. 52

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΚΟΙΝΟ: .............................................................................................. 52

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑ/ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ: ........................................................... 55

3. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: .......................................... 55

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ THE ECONOMIST, NEWSWEEK, TIME. ....................................... 56

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ’: Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΕΞΩΦΥΛΛΩΝ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ......... 59

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΞΩΦΥΛΛΩΝ ΤΩΝ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ......................................................................................................... 61

ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ............... 66

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ’: Η ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ............................................................................................................... 69

A. ΤΑ EDITORIALS ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ............................................................... 70

NEWSWEEK: ............................................................................................................ 72

TIME: ........................................................................................................................ 73

2

THE ECONOMIST: .................................................................................................. 73

Β. ΟΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ: ..................................... 76

Γ. ΑΡΘΡΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΕ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ: ........................... 78

ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ THE ECONOMIST: ...................................................................... 78

ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ TIME:............................................................................................ 80

ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ NEWSWEEK:................................................................................ 81

ΟΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΤΟΥ NEWSWEEK: ................................................................. 83

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ...................................................................................................... 86

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΛΑΤΙΝΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ............................................. 90

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ............................................ 95

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ INTERNET .................................................................................... 96

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1:Η ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ΟΥ

ΑΙΩΝΑ. .............. 97

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2:ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑΣ. ....................................... 98

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3:Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΠΟΧΗ. ........ 99

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4: NEWSWEEK PROFILE .............................................................. 100

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5: ECONOMIST PROFILE ............................................................. 103

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6: TIME PROFILE............................................................................ 107

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7: ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΤΙΜΕ & ΤΟΥ CNN 109

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 8: ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΟΥ “THE ECONOMIST” ................................. 110

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9: ΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ NEWSWEEK ΚΑΙ ΤΙΜΕ

......................................................................................................................................... 111

3

SUMMARY:

Orientalism is a way of coming to terms with the Orient that is based on the Orient’s

special place in Western experience. Stereotypes have been quite important in the

tradition of Orientalism and influenced the scientific, political, social and cultural

approach of the West throughout history. In this study it will be shown how Orientalism

is connected to the “Clash of Civilization” theory by S. Huntington (1993, 1996) with

special reference to Islam. “Clash of Civilization” has been the leading theory among

U.S. diplomats and government officials after the end of the Cold-War era. Three Anglo-

Saxon magazines, The Economist, Time, Newsweek, are examined on the occasion of

September, 11 attacks to see whether Orientalism and “Clash of Civilization” theories

influence the way these magazines present the crisis of September, 11. A series of

qualitative and quantitave means are used for the study of the magazines’ covers,

editorials, ideological and geopolitical articles.

Key words:

Orientalism, Clash of Civilizations, Culture, Civilization, Religion, Islam, Political

Communication, Stereotypes, International Relations.

4

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εργασία αυτή στοχεύει στην ανάλυση του φαινομένου του Οριενταλισμού που

αποτέλεσε τρόπο επιστημονικής, πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής προσέγγισης

της Δύσης μέσα από στερεότυπα που αναπτύχθηκαν ιστορικά απέναντι σ΄ αυτό που

ονομάζεται γεωγραφικά Ανατολή. Θα παρουσιαστεί το πώς ο Οριενταλισμός συνδέεται

με τη Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών, με ιδιαίτερη αναφορά στο Ισλάμ, του Σ.

Χάντιγκτον (Huntington, S. 1993, 1996) που μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής

Ένωσης και το τέλος του δόγματος του Ψυχρού πολέμου αποτέλεσε το νέο δόγμα στην

εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Η μελέτη αυτή στοχεύει μέσα από την υπόθεση του

Οριενταλισμού και της Σύγκρουσης των Πολιτισμών να προσεγγίσει με ποσοτική έρευνα

και ποιοτική ανάλυση περιεχομένου τον τρόπο με τον οποίο η «Δύση» και ιδιαίτερα η

Αγγλοσαξονική της εκδοχή μέσα από περιοδικά opinion leaders όπως τα “The

Economist”, “TIME”, και “Newsweek” ανασυνθέτει τα γεγονότα της 11ης

Σεπτεμβρίου

του 2001. Για τον σκοπό αυτό μελετώνται τα συγκεκριμένα εξώφυλλα, editorials, άρθρα

ιδεολογικού περιεχομένου και γεωπολιτικών αναλύσεων των περιοδικών αυτών για να

εξακριβωθεί αν Οριενταλιστικές πρακτικές χαρακτηρίζουν τον τρόπο παρουσίασης της

τρομοκρατικής επίθεσης της 11ης

Σεπτεμβρίου 2001.

Λέξεις κλειδιά

Οριενταλισμός, Σύγκρουση Πολιτισμών, Κουλτούρα, Πολιτισμός, Θρησκεία, Ισλάμ,

Πολιτική Επικοινωνία, Στερεότυπα, Διεθνείς Σχέσεις.

6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’: ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ.

1. ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ.

Η αφαίρεση της γης, η οποία ως επί το πλείστον σημαίνει την αφαίρεσή της από εκείνους που έχουν

διαφορετικό χρώμα ή ελαφρώς πλατύτερες μύτες από εμάς, δεν είναι και τόσο ωραίο πράγμα αν το

κοιτάξεις από κοντά. Εκείνο που το σώζει είναι μόνο η ιδέα. Μια ιδέα που βρίσκεται πίσω του. Όχι ένα

αισθηματικό πρόσχημα αλλά μια ιδέα, και μια ανυστερόβουλη πίστη στην ιδέα, κάτι το οποίο μπορείς να

τοποθετήσεις σε βάθρο, και να γονατίσεις μπροστά του, και να του προσφέρεις θυσία.

J. Conrad [στο Said, E. (1996: 241)]

Η μελέτη της Ανατολής γοήτευσε το πνεύμα και τη φαντασία λογοτεχνών και

ταξιδευτών έτσι ώστε να δημιουργηθούν εκτενείς αναφορές για την Ανατολή.

Ειδικότερα, ανάμεσα στο 1800 και στο 1950 θεωρείται ότι γράφτηκαν 60000 βιβλία

(Said, E. 1996) μόνο για την Εγγύς Ανατολή που αποτελεί κομμάτι του Οριενταλισμού

και περιλαμβάνει τη μελέτη περιοχών και πολιτισμών της Ανατολής που εκτείνονται από

τη Μέση έως την Άπω Ανατολή. Το αντικείμενο αυτής της εργασίας είναι η μελέτη του

Οριενταλισμού με έμφαση στη Μουσουλμανική πλευρά του και μ’ αυτήν θ’ ασχοληθεί

αυτή η εργασία.

Ο Οριενταλισμός υπήρξε η προσπάθεια Δυτικών μελετητών να προσλάβουν την έννοια

Ανατολή στους τομείς της κουλτούρας, της κοινωνίας, της πολιτικής και ευρύτερα σε

όλα εκείνα τα πεδία που συνιστούν τον ανθρώπινο πολιτισμό.

Ο Οριενταλισμός με την αυστηρή και εγκυκλοπαιδική του έννοια εγκαινιάσθηκε με την

απόφαση της Εκκλησιαστικής Συνόδου της Βιέννης το 1312 (Said, E. 1996:67) να

ιδρύσει σειρά εδρών στο Παρίσι, στην Οξφόρδη, στη Μπολώνια, στην Αβινιόν και τη

Σαλαμάνκα για τη μελέτη της Ανατολής κάτι που βεβαίως ήταν σε συμφωνία με τη

δύναμη και την οργάνωση της Καθολικής Εκκλησίας η οποία υποστηρίζεται ότι πριν από

την εμφάνιση του σύγχρονου έθνους κράτους είχε τη δυνατότητα να έχει απεσταλμένους

7

σε όλον τον τότε κόσμο αλλά και να έχει την αποτελεσματικότητα της γραφειοκρατικής

δομής ενός σύγχρονου κράτους.

Η ανάπτυξη των μεθόδων και των αντιλήψεων των Οριενταλιστών θα πρέπει να

ειδωθούν συνδεδεμένες με τις ιστορικές φάσεις της εποχής στις οποίες αναπτύχθηκαν. Σ΄

αυτό το σημείο θα πρέπει να τονιστεί η σημαντική συμβολή στη μελέτη και αποδόμηση

του Οριενταλισμού του E. Said (1996) οποίος στη μελέτη τομή του για τον Οριενταλισμό

προσπαθεί να δει το πώς Οριενταλιστικές πρακτικές έχουν περάσει σε ιδεολογικό,

πολιτισμικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο και έχουν καταλήξει να είναι

στερεοτυπικές αναφορές για την Ανατολή από τους Δυτικούς1.

Μπορούν να διακριθούν δύο φάσεις του Οριενταλισμού (Said, E. 1996): Μια πρώτη

φάση που εκτείνεται χρονικά από τις πρώτες επαφές μεταξύ Ευρωπαίων και Αράβων και

μια δεύτερη φάση, σύγχρονη, η οποία συμπίπτει (Said, E. 1996:243) με το τέλος του 18ου

και τις αρχές του 19ου

αιώνα και επεκτείνεται ως τις μέρες μας. Σε αυτό το σημείο θα

μπορούσε κανείς να πάει ακόμα πιο πίσω στην Ιστορία όταν ακόμα στην εποχή της

Αρχαίας Ελλάδας οι Πέρσες θεωρούνταν βάρβαροι και με ιδιαίτερη ροπή προς τις

απολαύσεις λειτουργώντας έτσι ως την Ανατολή της τότε εποχής που αντιπροσώπευε την

απειλή για τα επιτεύγματα και τις αξίες του Αθηναϊκού πολιτισμού.

Θα πρέπει να τονιστεί ότι η ανάπτυξη ενός πεδίου έρευνας τόσο μεγάλου εύρους αλλά

και η αποσπασματική και μονόπλευρη επαφή λαών και πολιτισμών, στην περίπτωσή μας

των μελετών της Δύσης για την Ανατολή, δίνει πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη

στερεοτυπικών αντιλήψεων2 (Triandis, H. C., & Triandis, L.M., 1962). Η δε

γεωγραφική απόσταση συντελεί στη δημιουργία αρνητικών στερεοτύπων (ibid.). Ο

σχηματισμός στερεοτύπων σχετίζεται με την επιλεκτικότητα στην αντίληψη που

βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα που χάνουν την ιδιότητα της σχέσης τους με το χρόνο

1 Αντίστοιχες μελέτες που έχουν εμπνευστεί από αυτήν του E. Said είναι και αυτή της Maria Tondorova

για τον «Βαλκανισμό» ήτοι την «Δυτική φαντασίωση για τα Βαλκάνια» (Todorova, M. 2000) και

αναφέρεται στο πώς στο πέρασμα των αιώνων η λεγόμενη «Δύση» διαμόρφωσε την αντίληψή της για τα

Βαλκάνια ως ιδιότυπου μέρους της Ανατολής όπου κυριαρχούσε η βαρβαρότητα και η οπισθοδρόμηση. 2 Ένα από τα ευρήματα της έρευνας των Triandis & Triandis για τα στερεότυπα είναι ότι η απόσταση σε

συνδυασμό με την έλλειψη επικοινωνίας ή τη μονόπλευρη επικοινωνία δημιουργούν αρνητικά

στερεότυπα.

8

και το χώρο και χρησιμοποιούνται σαν να υπήρχαν ανέκαθεν (Άντερσον, Μπ. 1997,

Δεμερτζής, Ν. 1996, 2000). Επιπλέον η άγνοια για τα γνωρίσματα εξωτερικών ομάδων

μπορεί να οδηγήσει σε προκατάληψη (Tajfel, Η. 1981). Αυτή η παραδοχή δικαιολογεί σε

μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη στερεοτυπικών και ιδιαίτερα αρνητικών αντιλήψεων μέσα

στην ιστορία.

Αυτές οι αντιλήψεις ενισχύθηκαν από το γεγονός ότι μετά την άνοδο του Ισλάμ και την

άνθηση των γραμμάτων και του πολιτισμού οι κοινωνίες που ακολουθούσαν το Ισλάμ

ήταν κατά βάση αγροτικές και νομαδικές κοινωνίες σε αντίθεση με την άνοδο του

εμπορευματικού κεφαλαίου στην Ευρώπη που δημιούργησε τις προϋποθέσεις ανόδου

του Καπιταλισμού στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι διαφορές λοιπόν στο επίπεδο της

κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής συγκρότησης συνδέθηκαν με πολιτισμικές

αντιλήψεις, στερεότυπα που οδήγησαν στη διαφοροποίηση μεταξύ Ανατολής και Δύσης

υποβοηθούμενες από την γεωγραφική απόσταση και τις διαφορές στην κοινωνική

οργάνωση.

Εξάλλου:

1. Η προσπάθεια του Μωάμεθ να ενώσει τα αραβικά φύλα ενάντια στους Αιθίοπες

και στους Βυζαντινούς υποβοηθήθηκε με τη νέα θρησκεία του Ισλάμ αλλά και με

την ταύτιση της θρησκευτικής ηγεσίας με την κρατική εξουσία3 που έδρασαν ως

παράγοντες διαφοροποίησης από τη Δύση, αλλά και αντίστασης, δημιουργίας

ταυτότητας(Άρμστρονγκ, Κ. 1996, Λυμπερόπουλος, Κ. 2000) και αφετέρου

2. Η ανάπτυξη προς Δυσμάς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η αναχαίτισή της

στη μάχη της Βιέννης4 του 1529 και στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571,

δημιούργησαν την εικόνα ενός «άλλου» που βασιζόταν σε πραγματικά γεγονότα και

περιστατικά και που ταυτόχρονα ήταν μακρινός και απρόσιτος. Έτσι λοιπόν η έννοια της

Ανατολής λειτούργησε για τη Δύση ως ένας ιδιότυπος καθρέφτης αυτοσυνείδησης που

3 Το δόγμα άλλωστε ότι ο Αλλάχ είναι ο μοναδικός Θεός και όσοι δεν πιστεύουν σε αυτόν θα πρέπει να

φονεύονται έχει ως στόχο του να συσπειρώσει τους Άραβες και να βάλει τις προϋποθέσεις για έναν αγώνα

ενάντια στους Βυζαντινούς (Λυμπερόπουλος, Κ. 2000). 4 Είναι χαρακτηριστικό ότι η γλώσσα εκφράζει τέτοια στερεότυπα. Π.χ. στην Ιταλική γλώσσα οι μητέρες

συνηθίζουν να λένε στα παιδιά τους «έρχονται οι Τούρκοι»όταν θέλουν να τα τρομάξουν.

9

πάνω του μπορούσαν να αντανακλαστούν οι αρνητικές πλευρές της πορείας της ως ένα

“looking glass-self” (Cooley, Charles Horton, 1902, στις αναφορές στο Internet).

Ο Οριενταλισμός είναι λοιπόν μέρος ευρύτερων αντιλήψεων που εντάσσονται στο χώρο

του πολιτισμού, της ιδεολογίας και της κουλτούρας ενώ παράλληλα είναι μέρος και των

πραγματικών οικονομικών, κοινωνικών σχέσεων και ανταλλαγών της Δύσης (κυρίως) με

την Ανατολή (Rodinson, M. 1980).

Το πλαίσιο λοιπόν που αναπτύσσεται ο Οριενταλισμός σχετίζεται με τις ευρύτερες

πολιτισμικές, στερεοτυπικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κοινωνιών που μελετώνται

και κατά συνέπεια μπορούμε να μιλήσουμε για (Said, Ε. 1996:248) τον Έκδηλο

Οριενταλισμό που αντιπροσωπεύει τις επίσημες και πεφρασμένες αντιλήψεις των

Οριενταλιστών μέσα από το έργο τους για την Ανατολή που αλληλοτροφοδοτείται με το

Λανθάνοντα Οριενταλισμό που είναι αντιλήψεις μη σχετιζόμενες άμεσα με τη μελέτη

της Ανατολής και ενισχύουν σε επίπεδο αντίληψης συγκεκριμένα στερεότυπα που

προβάλλονται από τους Οριενταλιστές.

Με αυτόν τον τρόπο γίνεται η ένταξη εννοιών για το τι είναι Ανατολή σε συγκεκριμένα

αντιληπτικά “frames”(Minsky, M. 1975, Πόρποδας, Κ. 1991:158-161) ή αντιληπτικά

πλαίσια, γνωσιακά σχήματα, σενάρια5 τα οποία δημιουργούν συγκεκριμένες

επικοινωνιακές προσδοκίες6 (Gumperz, J. 1982) που προσδιορίζονται κοινωνικά,

5 Η αντίστοιχη ορολογία είναι frames, schema, scripts (Πόρποδας, Κ.1991:158-161). Η σημασία και η

χρήση αυτών των εννοιών είναι παρεμφερής και απαντάται κυρίως στο χώρο της Γνωστικής Ψυχολογίας

και χρησιμοποιείται επίσης από άλλους επιστημονικούς κλάδους όπως αυτός της Επικοινωνίας ή της

Πραγματολογίας(Pragmatics) στο χώρο της Γλωσσολογίας, του Κοινωνικού Κονστρουξιονισμού

(Δεμερτζής, Ν. 2002:141) για να δηλώσει τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα προσλαμβάνουν, δημιουργούν

και τελικά παρεμβαίνουν στη δημιουργία και την κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας.

Παρεμφερής είναι και η χρήση του όρου frame από τον E. Goffman(1981) όπου με αυτό εννοείται το

πλαίσιο στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα τα οποία εν πολλοίς καθορίζονται από τις ιδιαιτερότητες

του πλαισίου στα οποία εξελίσσονται. 6 Η προσέγγιση αυτή εντάσσεται στο χώρο της Κοινωνιογλωσσολογίας και δείχνει πώς ψυχολογικοί

παράγοντες αντίληψης αλληλεπιδρούν με γλωσσικούς, παραγλωσσικούς (κινήσεις, προσωδία, έκφραση),

κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες για την επίτευξη επικοινωνίας ή έλλειψης επικοινωνίας όταν

υπάρχουν βασικές διαφορές στον τρόπο πρόσληψης, αντίληψης και συμπεριφοράς. Είναι χαρακτηριστική

η συνεισφορά του εθνογράφου της Επικοινωνίας Dell Hymes(1974) όπου είχε ορίσει την Γλώσσα με το

ακρωνύμιο S.P.E.A.K.I.N.G. για να δείξει τους παράγοντες που επιδρούν στην επικοινωνία αλλά και για

να δείξει τη σπουδαιότητα αυτού που ονομάζει ως communicative competence.

10

πολιτισμικά, πολιτικά και ιστορικά. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται παραδεκτό ότι το άτομο

μέσα από μια συνεχή διαλεκτική «εξωτερίκευσης-αντικειμενοποίησης-εσωτερίκευσης

(Δεμερτζής, Ν. 2002:142) που εντάσσεται σε συγκεκριμένο κάθε φορά ιστορικό πλαίσιο

κατασκευάζει και συν-κατασκευάζει την πραγματικότητα με τη διαμεσολάβηση του

Λόγου. Η δε ερμηνεία της γίνεται μέσα από μια διπλή ερμηνευτική (Giddens, A.

1984:284, 374) όντας υποκείμενο και δρων της κοινωνικής πραγματικότητας αλλά και

έχοντας τη δυνατότητα της δευτερογενούς επεξεργασίας της εμπειρίας και συμμετοχής

του μέσα στην κοινωνία στην οποία ζει και συμμετέχει. Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει η

δυνατότητα της αποδόμησης και ανάλυσης των κάθε φορά σχέσεων εξουσίας, του

ιδιαίτερου πλαισίου και περιεχομένου που λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα και που

καταλήγουν στη δημιουργία φαντασιακών κοινοτήτων (Άντερσον, Μπ. 1997).

2. ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ

Η αντίληψη της έννοιας Ανατολή δεν ήταν απλά και μόνο αποτέλεσμα των

Ακαδημαϊκών μελετών και της λογοτεχνίας. Η αντίληψη αυτή της Ανατολής άρχισε να

προσλαμβάνει διοικητικές, οικονομικές και στρατιωτικές παραμέτρους, άρχισε δηλαδή

να γίνεται βιωμένη αντίληψη (Said, E. 1976:253) που συνδέονταν αφενός με τη

διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αφετέρου με την αποικιοκρατική επέκταση

προς την Ανατολή της Αγγλίας (κυρίως), της Γαλλίας και αργότερα της Γερμανίας(στο

Παράρτημα 1 βρίσκεται χάρτης που αναπαριστά τις Αποικιοκρατικές κτήσεις το 19ο

αιώνα, P. Boniface(2001:22). Σ’ αυτό το πλαίσιο έχουμε την ανάπτυξη Γεωγραφικών

S setting :physical, temporal, scene: psychological setting

P participants: Speaker-listener, source and audience

E ends: outcomes( of a conversation, meeting etc.)

K key: tone, mood.

I instrumentalities: channel, code, register

N norms of interpretation: cultural conventions

G genre: demarcated areas of category

11

εταιριών7 από αποικιοκρατικές χώρες οι οποίες σχετίζονται ακριβώς με τις

αποικιοκρατικές δραστηριότητες και την ενίσχυση της μελέτης της Ανατολής.

Οι παράγοντες αυτοί συνετέλεσαν στη δημιουργία Οριενταλιστικών προσεγγίσεων από

τη μεριά της Δύσης που ήταν έντονα χρωματισμένες από τις φιλοσοφικές, ιδεολογικές,

πολιτικές παραδόσεις των χωρών που συμμετείχαν στην περιπέτεια των

Αποικιοκρατικών εκστρατειών. Την ίδια στιγμή οι Οριενταλιστές8 παρουσιάζονται ως οι

κατεξοχήν ειδήμονες που δύνανται να εκπροσωπούν την Ανατολή και να μιλούν εξ’

ονόματος της εν απουσία βεβαίως αντίστοιχων μελετών των Ανατολικών χωρών για τη

Δύση. Έτσι δημιουργούνται ανισορροπίες στις προσλαμβάνουσες παραστάσεις όσο και

στην αντίληψη του ενός για τον άλλο.

Λογοτεχνικά κείμενα όπως «Ο Λευκός άνθρωπος9» του Ρ. Κίπλινγκ (Said, E. 1976: 270,

273) εκφράζουν την αντίληψη κυριαρχίας «στο Φοινικόδεντρο και στον κέδρο10

» περί

ανωτερότητας του λευκού ανθρώπου και συνεπικουρούνται από ψυχολογικές (Segall,

Marshall H., Dassen, Pierre R., Berry, John W., Poortinga, Ype H., (1993):128-130 και

7 Ενδεικτικό του τι ρόλο θα μπορούσαν να παίξουν οι Γεωγραφικές εταιρίες είναι η εξής φράση ( δεν

σημειώνεται το όνομα, στον Said, E. 1996:263) «Οι γεωγραφικές εταιρίες σχηματίζονται για να λύσουν τα

μοιραία μάγια που μας κρατάνε αλυσοδεμένους στις όχθες μας». Επίσης (ibid.: 263), η Γαλλική κυβέρνηση

χρηματοδοτούσε τα τεύχη της Société de Géographie προσδοκώντας οφέλη στις γεωγραφικές έρευνες και

στις αποικιακές περιπέτειες. 8 Εδώ παρατηρείται το φαινόμενο που είχε επισημάνει ο Giddens, A.(1984) της διπλής ερμηνευτικής

όπου οι Οριενταλιστές ερμηνεύουν τις χώρες που μελετούν, καθιστώντας την παρατήρηση και την

εμπειρία τους ως το πρώτο επίπεδο ανάλυσης ενώ οι εικόνες και τα σχήματα ανάλυσης της δευτερογενούς

ανάλυσης που χρησιμοποιούν σχετίζονται με το πώς αυτοί προσλαμβάνουν και αναπαράγουν την

πραγματικότητα. Ταυτόχρονα ισχύει εν πολλοίς και γι’ αυτούς η κριτική για δημιουργία και καλλιέργεια

στερεοτύπων πολιτισμικά, κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένων (Said, Ε. 1996) όπως ήδη έχει

αναλυθεί και στο τέλος του κεφαλαίου A1. Γνωστοί Οριενταλιστές είναι και οι Lawrence, Bell, Philby,

Hogarth( στον Said, E. 1996). 9 Στο κάτωθι απόσπασμα (Said, Ε. 1996:272) φαίνεται ο πομπώδης τρόπος με τον οποίο εκλαμβανόταν ο

λευκός άνθρωπος ως πρωτοπόρος που θα έπρεπε να διαφυλάσσει την ενότητα του με τους άλλους

[αποικιοκράτες] έτσι ώστε να μην υπάρχουν προβλήματα. Now, this is the road that the White Men tread

When they go to clean a land-

Iron underfoot and the vine overhead

And the deep on either hand.

We have trod the road- and a wet and windy road-

Our chosen star for guide.

Oh, well for the world when the white men tread

Their highway side by side! 10

Εννοεί την κυριαρχία στην Αφρική και στη Μέση Ανατολή.

12

Said, E. 1976: 249, 259, 280), φυλετικές και δαρβινικές θεωρίες11

(Shipman, P. 1998)

που ενισχύουν τα περί αδυναμίας της Ανατολής ν’ αποφασίσει για τον εαυτό της

(Rodinson, Μ. 1980) και ταυτόχρονα υποβάλλουν την ιδέα ότι είναι οι Δυτικοί, κατά

περίπτωση και με βάση τους ανταγωνισμούς τα γεωπολιτικά τους παιχνίδια που έχουν

καθήκον ως νέοι Σταυροφόροι να επιβάλλουν τις ιδέες του πολιτισμού και της Δύσης.

Η περιγραφή του λόρδου Cromer, ύπατου αρμοστή της Αιγύπτου από το 1883 ως το

1907 είναι αρκούντως χαρακτηριστική (Άρμστρονγκ, Κ. 1996:531-532):

Ο Sir Alfred Lyall μου είπε κάποτε: «Το πνεύμα του Ανατολίτη απεχθάνεται την ακρίβεια.

Κάθε αγγλοϊνδός οφείλει να το θυμάται πάντα αυτό». Η έλλειψη ακρίβειας, που εύκολα

εκφυλίζεται σε ψευδολογία, είναι στην πραγματικότητα το κύριο χαρακτηριστικό του

ανατολίτικου πνεύματος.

Ο Ευρωπαίος είναι ορθολογιστής, οι προτάσεις του αποκλείουν την αμφισημία, είναι εκ

φύσεως λογικιστής, ακόμα κι αν δεν έχει ποτέ σπουδάσει λογική. Ρέπει αυθόρμητα στο

σκεπτικισμό και ζητάει αποδείξεις πριν αποδεχθεί την αλήθεια οποιασδήποτε πρότασης. Η

εκπαιδευμένη του διάνοια λειτουργεί σαν τμήμα ενός μηχανισμού. Το πνεύμα του

Ανατολίτη, από την άλλη μεριά, όπως και τα γραφικά του σοκάκια, πάσχει εγγενώς από

ασυμμετρία. Οι αιτιολογήσεις του είναι του πιο πρόχειρου είδους. Παρ’ όλο που οι αρχαίοι

Άραβες είχαν αναπτύξει την επιστήμη της διαλεκτικής, οι απόγονοι τους είναι εντυπωσιακά

στερημένοι ως προς τη λογική ικανότητα. Συχνά είναι ανίκανοι να συνάγουν τα πιο

προφανή συμπεράσματα απ’ οποιοδήποτε απλό λογικό αξίωμα του οποίου την αλήθεια

μπορεί ν’ αποδέχονται.

Η δημιουργία ειδικών/Οριενταλιστών που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους όχι μόνο σε

πανεπιστήμια, think-tank αλλά και στη διοικητική και πολιτική ελίτ που αναζητούσε

αποτελεσματικούς τρόπους παρέμβασης και ελέγχου των κτήσεων λειτούργησε

αποφασιστικά στη σύγκλιση και στον προσεταιρισμό των χωρών αυτών είτε με τη

11

Είναι κυρίαρχες εκείνη την εποχή αντιλήψεις ότι οι εκτός του δυτικού πολιτισμοί υποφέρουν από

πολιτισμική ανακοπή και ως εκ τούτου οι λευκοί είναι ανώτεροι (των μαύρων και όχι μόνο) και ικανοί για

εκλεπτυσμένες σκέψεις, κινήσεις, αποφάσεις. Ακόμα και ο Κ. Μάρξ(1986) είχε παρόμοιες αντιλήψεις μιας

και στη 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη δήλωνε για τους Μουσουλμάνους «Δεν μπορούν να

εκπροσωπήσουν τους εαυτούς τους , πρέπει να εκπροσωπηθούν».

13

μεταλαμπάδευση στις εσωτερικές ελίτ δυτικών αντιλήψεων κατά τρόπο που κυρίως

εξυπηρετούσε τη δημιουργία συμμάχων εντός των χωρών με τη δημιουργία περαιτέρω

διαιρέσεων, κατά το διαίρει και βασίλευε, που τελικά έκαναν αναγκαίο τον ξένο

παράγοντα ως παράγοντα ισορροπίας και κοινωνικής και πολιτικής ειρήνης.

Ο ρόλος των Οριενταλιστών αλλά και της αντίστοιχης δυτικής διοικητικής ελίτ ήταν

απαραίτητος για την παρακολούθηση και τη χειραγώγηση της κατάστασης εντός των

αποικιών. Οι Οριενταλιστές έβλεπαν την αξιοποίηση τους και την ικανοποίηση των

φιλοδοξιών τους στο βαθμό που τα συγκεκριμένα αποικιοκρατικά κράτη έβλεπαν με

ενδιαφέρον τις αποικίες τους και θεωρούσαν χρήσιμες τις πληροφορίες που αυτοί έδιναν.

Με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία κυβερνητικών υπηρεσιών για την εξωτερική ή

εσωτερική ασφάλεια αλλά και η δημιουργία Οριενταλιστικών ή Γεωγραφικών Εταιριών

εμπλέκεται με τις προσωπικές παρεμβάσεις εντός των υπηρεσιών αυτών που με την

επινόηση ή με την όξυνση των περιγραφών ή του κινδύνου δικαιολογείται έτσι και η

θέση τους12

καθώς βέβαια και οι χρηματοδοτήσεις και οι μισθοί τους!(Said, E. 1996,

Edelman, M. 1999:156). Είναι πλέον ορατό αυτό που έχει επισημανθεί (Schwarzenberg,

R.G. 1984:233) ως κίνδυνος αποκοπής της εξουσίας από την πραγματικότητα και

μονόπλευρης ενημέρωσης από μια γραφειοκρατία η οποία φιλτράρει, αποκωδικοποιεί

την πληροφορία, και μεταδίδει στους κυβερνώντες μόνο καθησυχαστικά μηνύματα τα

οποία επιβεβαιώνουν τις επιτυχίες και ενισχύουν την κυριαρχία τους αλλά και τις

στερεοτυπικές αντιλήψεις που είναι βαθιά ριζωμένες σε μια κοινωνία.

Σε αυτό το πλαίσιο ερμηνείας δεν εκπλήσσει καθόλου η παράθεση δύο χαρακτηριστικών

παραδειγμάτων που δείχνουν τη διαμόρφωση της Αμερικανικής Εξωτερικής πολιτικής

υπό συνθήκες χρονικής πίεσης που απαιτεί την παραγωγή συγκεκριμένου έργου.

Το πρώτο από τα παραδείγματα αυτά αφορά τον H. Kissinger, οποίος στο δοκίμιό του

«Εσωτερική Δομή κι Εξωτερική Πολιτική» (Said, E. 1996:63) υπό την πίεση εσωτερικών

12

Ενδεικτική αυτού του αντίληψης είναι και η κινηματογραφική ταινία «Ο ράφτης του Παναμά» του 2001

στην οποία ακριβώς περιγράφεται το πώς από το μηδέν χτίζεται μια κατάσταση συνομωσίας η οποία

υποθετικά πλήττει τα συμφέροντα των Αμερικάνων και κινητοποιεί το Πεντάγωνο εξαιτίας ακριβώς της

προσωπικής εμπλοκής του εκεί Στρατιωτικού Ακόλουθου που εκμεταλλεύεται τη διπλωματική

γραφειοκρατία για τη δημιουργία ψευδο-γεγονότων που θα επιφέρουν έτσι προσωπικά οικονομικά οφέλη.

14

δυνάμεων και εξωτερικών πιέσεων προσπαθεί να καλύψει το άγχος των ΗΠΑ για τη

χάραξη πολιτικής γραμμής στον κόσμο. Η διπολική αυτή λογική από μόνη της ωθεί τον

Kissinger στην αξιοποίηση διπολικών γλωσσικών και νοηματικών σχημάτων όπου

χωρίζει και τοποθετεί τις Δυτικές χώρες στον αναπτυγμένο κόσμο ο οποίος βλέπει τον

κόσμο ως εξωτερική πραγματικότητα και έχει περάσει τη Νευτώνεια επανάσταση ενώ

κατατάσσει τις αναπτυσσόμενες χώρες σε μια κατάσταση προ-νευτώνειας εποχής όπου

δεν είναι σε θέση να ξεχωρίσουν τον εξωτερικό από τον εσωτερικό κόσμο. Αυτή η

αντίληψη με 70 χρόνια περίπου διαφορά συνάδει με αυτήν του λόρδου Cromer που

περιγράφηκε παραπάνω και δεν διαφοροποιείται επί της ουσίας. Αντίθετα αναπαράγει τα

κλασικά οριενταλιστικά στερεότυπα.

Η χρήση στο κείμενό του όρων όπως «προφητικός, ακρίβεια, εσωτερικός, εμπειρική

πραγματικότητα, τάξη»(Said, E. 1996:65) χαράσσει τα σύνορα της ασφάλειας μεταξύ

αφενός του πολιτισμένου/Δυτικού κόσμου και αφετέρου του καθυστερημένου και

ανασφαλούς τρίτου κόσμου. Η διαφορά που υπάρχει σε επίπεδο κουλτούρας

εκλαμβάνεται quasi πολεμική και προκαλεί την αντιπαράθεση ή στην καλύτερη

περίπτωση την εξάσκηση ελέγχου πάνω σ ε αυτόν.

Ένα δεύτερο παράδειγμα καθ’ όλα αντιπροσωπευτικό για το πώς και με ποιά

επιστημονική μέθοδο(ή καλύτερα ελλείψει αυτής) οι απόψεις σημαινόντων για τη

χάραξη της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ είναι κυρίαρχες είναι και το άρθρο του

Harold W. Glidden (1972) που δημοσιεύτηκε στο American Journal of Psychiatry το

Φλεβάρη του 1972 με τίτλο «Ο Αραβικός Κόσμος». Ο ίδιος αποτελούσε μέλος του

Γραφείου Πληροφοριών και Έρευνας της Κρατικής Υπηρεσίας των Ηνωμένων

Πολιτειών. Σε αυτό το αρκετά σύντομο άρθρο του (τέσσερα δίστηλα) φτιάχνει το

πορτρέτο σε πάνω από 100 εκατομμύρια ανθρώπους, για μια περίοδο 1300 ετών,

αναφέροντας τέσσερις μόνο πηγές : ένα πρόσφατο βιβλίο για την Τρίπολη της Λιβύης,

ένα φύλλο της Αιγυπτιακής εφημερίδας Al-Ahram, το περιοδικό Oriente Moderno και

ένα βιβλίο του Majid Khadduri ο οποίος είναι ένας γνωστός Οριενταλιστής.

15

Στην προσπάθεια του να καταγράψει τις εσωτερικές διεργασίες της «Αραβικής

Συμπεριφοράς» που την προσδιορίζει σύμφωνα με τις Δυτικές νόρμες ως παρεκκλίνουσα

και σύμφωνα με τις Ανατολικές ως φυσιολογική, αναφέρει ότι οι Άραβες έχουν μια τάση

για ομοιομορφία, ότι οι Άραβες μπορούν να λειτουργήσουν μόνο σε καταστάσεις

σύγκρουσης, ότι το Ισλάμ αναγορεύει την εκδίκηση ως αρετή. Ως αποδεικτικό στοιχείο

χρησιμοποιείται ένα φύλλο της Αιγυπτιακής Al Ahram(29-6-1970) σύμφωνα με το οποίο

το 1969 επί 1070 περιπτώσεων φόνου όπου οι δράστες είχαν συλληφθεί, βρέθηκε ότι το

20% των εγκλημάτων διαπράχθηκε για να «ξεπλυθεί κάποια ντροπή», το 30% για να

τιμωρηθούν κάποια φανταστικά σφάλματα και το 31% από μια επιθυμία αιματηρής

εκδίκησης. Επίσης, στο άρθρο του ισχυρίζεται ότι η ειρήνη δεν είναι αξία στο αραβικό

σύστημα, ότι ενθαρρύνεται το ομαδικό πνεύμα, μεταξύ των αράβων αλλά υπάρχουν και

πολλές αντιδικίες και ότι εντέλει η κλίμακα των Δυτικών αξιών έχει διαφορετικές

προτεραιότητες από αυτή των Αραβικών αξιών. Εν κατακλείδι είναι οι Δυτικοί εκείνοι οι

οποίοι είναι ικανοί να έχουν αξίες, να είναι φιλελεύθεροι, λογικοί, χωρίς να είναι

καχύποπτοι ενώ το αντίθετο ισχύει για τους Άραβες.

Αυτό που είναι αξιοσημείωτο και έχει υπαινιχθεί παραπάνω είναι η αξιοσημείωτη

ομοιότητα ανάμεσα στις περιγραφές των σύγχρονων κρατικών υπαλλήλων με αυτές των

Οριενταλιστών όπως αυτές έχουν αναπτυχθεί τους τελευταίους δύο αιώνες. Το πρώτο

συμπέρασμα λοιπόν που μπορεί κάποιος να βγάλει είναι ότι υπάρχουν τέτοιες, θεσμικές,

στερεοτυπικές και πολιτισμικές πιέσεις και παραδόσεις που συνάδουν με τη διατήρηση

των Οριενταλιστικών στερεοτύπων. Οι παραδόσεις και τα στερεότυπα αυτά δεν

δημιουργούνται in a vacuum αλλά σχετίζονται άμεσα με την Αποικιοκρατία, τις σχέσεις

εξουσίας αλλά και τις οικονομικές διαπλοκές που αυτή δημιούργησε στο πέρασμα της.

Το σταθερό ενδιαφέρων των Δυτικών δυνάμεων κατά πρώτο λόγο της Αγγλίας και της

Γαλλίας και κατά δεύτερο(και πιο πρόσφατο ιστορικά) των ΗΠΑ για την Ανατολή δεν

είναι απλά ένα φιλολογικό ενδιαφέρον που στηρίζεται μόνο σε αντιλήψεις κάποιων

διανοούμενων αλλά εδράζεται και στην χρησιμοποίηση του πετρελαίου ως πρώτης ύλης,

που αφθονεί στη Μέση Ανατολή, κάτι βεβαίως που τοποθετεί τις χώρες της Ανατολής

και ιδιαίτερα της Μέσης Ανατολής στην πρώτη γραμμή σπουδαιότητας. Η ανάπτυξη

16

πετρελαϊκών επιχειρήσεων Δυτικών χωρών σε συνδυασμό με τον ανταγωνισμό τους και

την πολιτική του «διαίρει και βασίλευε» οδήγησαν στην τεχνητή χάραξη των συνόρων

και στη δημιουργία των λεγόμενων «χωρών του μπακλαβά»(εξαιτίας του τρόπου

χάραξης των συνόρων των χωρών αυτών) που ουσιαστικά αποτελούσαν προτεκτοράτα

της Αγγλίας και της Γαλλίας(Αρμστρονγκ, Κ. 1996:530).

Παράλληλα οι Αμερικάνοι13

άρχισαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους στη Μέση

Ανατολή και σιγά-σιγά να υπερισχύουν των Ευρωπαίων εταίρων τους μετά το Β’

Παγκόσμιο πόλεμο. Άλλωστε τα πετρέλαια της περιοχής ήταν αποφασιστικός

ενεργειακός παράγοντας για να μην ασχοληθούν οι Δυτικές δυνάμεις με την περιοχή.

Η σύναψη εμπορικών και οικονομικών συμφωνιών που ήταν κατά βάση μη συμφέρουσες

ως και εξοντωτικές με αυτές τις χώρες14

βοήθησε στον περαιτέρω έλεγχό τους αλλά και

στη δημιουργία αντιλήψεων που ήταν αντι-δυτικές και εκφράζονταν ενάντια στις ντόπιες

ελίτ και τους δυτικούς συμμάχους τους. Οι εσωτερικές κοινωνικές ανισότητες οδήγησαν

σε εξαθλίωση μεγάλων μαζών και έδωσαν με τη σειρά τους ώθηση σε πυροδότηση

αντιλήψεων που είτε

δαιμονοποιούσαν τη Δύση που προσλάμβαναν στην καθημερινότητά τους (ως

ανισότητα, έλλειψη δικαιωμάτων, εξαθλίωση, δηλ. τα δεινά της Αποικιοκρατίας)

είτε

οδηγούσαν τις ντόπιες ελίτ σ’ ένα παιχνίδι ελέγχου των μαζών, προσπάθεια

μίμησης δυτικών δομών συνοδευόμενες όμως από έντονα σημάδια διαφθοράς και

υποτέλειας με την επίφαση οιονεί καπιταλιστικών δομών εξουσίας και

δημοκρατίας όπως για παράδειγμα στις Τουρκία, Αλγερία.

13

Η ίδρυση του Ινστιτούτου της Μέσης Ανατολής το 1946 υπό την αιγίδα της Ομοσπονδιακής

Κυβέρνησης των ΗΠΑ και η ίδρυση της Ένωσης Μελετών Μέσης Ανατολής με την υποστήριξη

ιδρυμάτων όπως το Ford, ή του Υπουργείου Άμυνας, της ένωσης RAND ήταν ενδεικτικά μέσα άσκησης

πίεσης τραπεζών, πετρελαϊκών εταιριών κτλ. Για την προώθηση της Αμερικανικής πολιτικής στην περιοχή

κατά τα πρότυπα των Ευρωπαίων στο παρελθόν (Said, E. 1996). 14

Κλασσικό παράδειγμα αποτελούν οι συμφωνίες μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και Άγγλων,

Γάλλων αλλά και του Ιράν με τους Άγγλους δίνοντας έτσι το έναυσμα για την επισημοποίηση της

υπεράσπισης των συμφερόντων των χωρών αυτών (Rodinson, M. 1980).

17

Η νέα αποικιακή τάξη15

άλλαξε για πάντα τη μορφή των χωρών αυτών εδραιώνοντας μια

πολιτική της εξάρτησης. Οι μουσουλμανικές χώρες ήταν βαθιά διαιρεμένες σε

δυτικότροπους και στους «άλλους». Το παράδειγμα του Σαχ Νασιρουντίν(1848-1896)

στο Ιράν που δήλωνε (Αρμστρονγκ, Κ. 1996:530) ότι ένιωθε περιφρόνηση για τους

υπηκόους του είναι ενδεικτικό. Η μίμηση της Δυτικής κουλτούρας δημιουργούσε την

εικόνα ενός ατελούς αντιγράφου της Δύσης που στην προσπάθεια του να τη μιμηθεί

έχανε το καλύτερο κομμάτι της που ήταν οι αξίες της Νεωτερικότητας, οι οποίες δεν

μπορούν να επιτευχθούν με τη μίμηση αλλά με μακροχρόνιες εκσυγχρονιστικές

διαδικασίες. Παράλληλα, παρά τις επιφυλάξεις για τη δυτική πολιτική δεν φαίνεται να

υπάρχει πρόβλημα συμφιλίωσης μεταξύ πίστης προς το Θεό με τη δυτική επιστήμη.

Σχετικές δε μελέτες για τον χωροταξικό σχεδιασμό των Αραβικών πόλεων (Gilshenan,

M. 1985:38) δείχνουν ότι υπάρχει περισσότερο κυριαρχία παρά πρόοδος σε αυτές.

Οι προαναφερθέντες παράγοντες σε συνδυασμό με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ

το 1948 και την πολιτική συγκυρία του Ψυχρού πολέμου δημιούργησαν ένα εκρηκτικό

μείγμα που σηματοδότησε την ανάπτυξη εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων ενώ

αργότερα αναγεννήθηκε16

ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός με την πτώση του Σάχη της

Περσίας και την άνοδο του Χομεϊνί στην εξουσία.

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός δεν

αναπτύχθηκε μόνο ως αντίδραση αλλά στηρίχθηκε στις βαθιές θρησκευτικές πεποιθήσεις

των χωρών στις οποίες άνθησε αλλά και στα κοινωνικά προβλήματα που δημιούργησε η

διαφθορά του δυτικοποίησης των χωρών αυτών. Ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός

σχετίζεται με τοπικά αίτια και οι ρίζες του βρίσκονται στην οικονομική και κοινωνική

αποτυχία κοσμικών και κατά βάση διεφθαρμένων καθεστώτων αλλά και στη θέληση των

απόκληρων αυτού του επιφανειακού εκσυγχρονισμού να πάρουν τη ρεβάνς. Έτσι ο

θρησκευτικός φονταμενταλισμός είναι και ένας τρόπος πολιτικής συμμετοχής που

εισάγει τους λαούς στην πολιτική σκηνή (Ραμονέ, Ι. 1998:21). Ενδεικτικό είναι το

15

Στο Παράρτημα 2 αναπαρίσταται το τέλος της Αποικιοκρατίας σύμφωνα με στοιχεία τα οποία

προέρχονται από τον Άτλαντα Διεθνών Σχέσεων του P. Boniface(2001:33). 16

Αν και μπορεί να αναζητηθεί πίσω στην ιστορία με την ίδρυση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας το

1928 που λειτουργεί ως τις μέρες μας ως ένα βήμα αυτοσυνείδησης, διαλόγου και συζήτησης των

μουσουλμανικών χωρών.

18

παράδειγμα (Αρμστρονγκ, Κ. 1996:535) του Σάχη του Ιράν όταν το 1872 πούλησε το

μονοπώλιο, της παραγωγής, της πώλησης και της εξαγωγής του καπνού στους Άγγλους.

Οι μουλάδες εξέδωσαν μια φέτουα σύμφωνα με την οποία απαγόρευαν το κάπνισμα

στους πιστούς. Τελικά υπό την πίεση αυτών των γεγονότων ο Σάχης αναγκάστηκε να

ακυρώσει τη συμφωνία αυτή.

Ο Ισλαμικός φονταμενταλισμός βρήκε επίσης πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης εξαιτίας:

των παρεμβάσεων των Δυτικών και τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ

τη δημιουργία στρατιωτικών βάσεων και συνεργασιών ιδιαίτερα με τη Σαουδική

Αραβία.

Οι πράξεις αυτές θεωρήθηκαν ως προσβολή(Λυμπερόπουλος, Κ. 2000) για τους

φανατικούς Ισλαμιστές ενώ από την άλλη μεριά προβλήματα ανάπτυξης και φτώχειας σε

συνδυασμό με μια επιθετική πολιτισμική κουλτούρα που της Δύσης που προβάλλει ένα

διεφθαρμένο και υλιστικό μοντέλο έδωσαν το έναυσμα για την εμφάνιση αντιδράσεων

που παλιότερα είχαν κυρίως πολιτικό- μαρξιστικό χαρακτήρα17

ενώ σήμερα

εκφράζονται, από διαφορετικές βέβαια αφετηρίες, αντιδράσεις μέσα από έναν

Ριζοσπαστικό ισλαμισμό18

(Λυμπερόπουλος, Κ. 2000).

17

Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα του Νάσερ στην Αίγυπτο που τελικά επέβαλλε ένα αυταρχικό

κρατικό μοντέλο με έντονες σοσιαλιστικές επιρροές ή η ανάπτυξη κινημάτων μαρξιστικών επιρροών με

απελευθερωτικό χαρακτήρα τη δεκαετία’60 και ’70 όπως της PLO. 18

Στη βιβλιογραφία χρησιμοποιούνται οι όροι: Radical Islam, Islamism (Monshipoori, M. 1999, στις

αναφορές στο Internet), Militant Islam (Huntington, S. 1993, 1996).

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’:

ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ

Δύο πράγματα απειλούν τον κόσμο:

η τάξη και η αταξία.

Πώλ Βαλερύ [στο Ραμονέ, Ι. 1998:15]

Μέχρι τώρα έχουμε δει πώς οι Οριενταλιστές μέσα από την χρήση στερεοτύπων έχουν

προσλάβει την έννοια του Ισλάμ και πώς το ιδιαίτερο ενδιαφέρον τους συνδέθηκε με τα

συμφέροντα Δυτικών δυνάμεων και της Αποικιοκρατίας για τον έλεγχο των πετρελαίων

της Μ. Ανατολής. Επίσης έχουμε δει πώς έχει ανατραφεί το φαινόμενο του ισλαμικού

φονταμενταλισμού. Σ’ αυτό το σημείο θα δούμε πώς ο Οριενταλισμός συνδέεται με τη

Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών.

Ο Σ. Χάντιγκτον, αμερικανός πολιτειολόγος με τα κατά καιρούς κείμενά του

(Huntington, S. 1993, 1996, Χάντιγκτον, Σ. 1996) δείχνει να υπερασπίζει τις Δυτικές

αξίες, τον Προτεσταντισμό, την ελεύθερη αγορά, έτσι όπως αυτές προσωποποιούνται στο

μοντέλο των ΗΠΑ με έναν τρόπο που δείχνει ότι πρωτίστως τον ενδιαφέρει η προάσπιση

των Αμερικανικών συμφερόντων. Το ερώτημα λοιπόν που εύλογα προκύπτει είναι γιατί

μόλις την τελευταία δεκαετία μέσα από ένα άρθρο στο “Foreign Affairs” (Huntington,

S., 1993), ένα άλλο άρθρο (Huntington, S.:1996) και ένα βιβλίο (Χάντιγκτον: 1996) ο Σ.

Χάντιγκτον μέσα από τη Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών» προβάλλει το Ισλάμ

ως ένας από τους πολιτισμούς υποψήφιους για σύγκρουση με τη Δύση και μέρος μιας

επιχειρηματολογίας που προβάλλει την εικόνα του “The West versus the rest”

(1993:41). Με αυτόν τον τρόπο η Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών μοιάζει να

αναπαράγει αντιλήψεις στο ευρύτερο πλαίσιο του Οριενταλισμού.

20

1.Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ:

Η θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών εντάσσεται στο παράδειγμα19

του γεω-

πολιτισμού (Ηρακλείδης, Α. 2000:184) όπου μαζί με τη γεω-οικονομία και τη γεω-

στρατηγική και κύριους εκφραστές τους Zb. Brzezinsky(1986) και E. Luttwak(1983)

ακολουθούν τις επεξεργασίες και δόγματα της κλασικής γεωπολιτικής. Αυτό σημαίνει

ότι ακολουθούνται προσεγγίσεις οι οποίες κατά βάση εξυπηρετούν τα συμφέροντα των

μεγάλων δυνάμεων και κυρίως των ΗΠΑ εκεί δηλαδή που κυρίως ανθούν αυτού του

είδους οι προσεγγίσεις. Υπάρχει η τάση μιας πανοραμικής παρουσίασης του κόσμου

(στο Παράρτημα 3 αναπαρίσταται ο κόσμος κατά την ψυχροπολεμική εποχή- Boniface,

P.2001:31) ο οποίος παρουσιάζεται με όρους διχοτόμησης μεταξύ καλού/ κακού,

ευνομούμενης δημοκρατικής (δυτικής) τάξης και αναρχίας και αποτελεί συνέχεια των

κλασικών ψυχροπολεμικών δογμάτων.

O H. Kissinger (Kaplan, R. 2001: 193) άλλωστε δήλωνε την εποχή που ήταν Υπουργός

των Εξωτερικών των ΗΠΑ: «Κάθε πολιτικός άνδρας πρέπει να προσπαθεί να

συμφιλιώσει αυτό που θεωρείται δίκαιο μ’ αυτό που θεωρείται εφικτό. Αυτό που

θεωρείται δίκαιο εξαρτάται από την εσωτερική δομή του κράτους του. Αυτό που είναι

εφικτό εξαρτάται από τους πόρους, τη γεωγραφική θέση και την αποφασιστικότητα,

καθώς και από τους πόρους, την αποφασιστικότητα και την εσωτερική δομή των άλλων

κρατών». Συνεχίζοντας στο βιβλίο του «Διπλωματία»(Kissinger, H. 1994:27) δηλώνει

για την ψυχροπολεμική εποχή και το ρόλο των ΗΠΑ: «Κανένα έθνος δεν έχει επιβάλει

ποτέ στον εαυτό του τις ηθικές απαιτήσεις που έχει επιβάλει η Αμερική…κατά τη

διάρκεια του Ψυχρού πολέμου, ο απαράμιλλος αμερικανικός χειρισμός της εξωτερικής

πολιτικής ταίριαζε αξιοσημείωτα στη δεδομένη πρόκληση. Υπήρχε μια βαθιά ιδεολογική

σύγκρουση και μόνο μια χώρα, οι Ηνωμένες Πολιτείες, διέθετε μια πλήρη πανοπλία

μέσων-πολιτικών, οικονομικών και στρατιωτικών-για να οργανώσει την άμυνα του μη

κομμουνιστικού κόσμου».

19

Η λέξη παράδειγμα χρησιμοποιείται με την έννοια paradigm toy T. Kuhn.

21

Από τις παραπάνω φράσεις είναι φανερή η μεσσιανική αντίληψη του ρόλου των Η.Π.Α.

αλλά και του προσδιορισμού της έννοιας του δικαίου ως οριζόμενης από το εσωτερικό

δίκαιο και της κατά λογική συνέπεια ανωτερότητάς του. Συνυπάρχει επίσης ένας

κομπασμός για το ρόλο των Η.Π.Α. στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου παρά τα λάθη

της Αμερικανικής πολιτικής20

. Δεν είναι λοιπόν παράλογο που στις Η.Π.Α. ανθούν οι

μελέτες της Γεωστρατηγικής και της κλασσικής Γεωπολιτικής οι οποίες βρίσκουν

πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης και επιρροής.

Η ύφεση της δεκαετίας του 1970 δημιούργησε προβλήματα στην επιθετική λογική των

γεωστρατηγικών μελετών αλλά και στην άκαμπτη ρεαλιστική πολιτική του Η. Kissinger.

Γι’ αυτό δεν είναι περίεργο που η Αμερικανική Γεωστρατηγική πήρε αποφασιστική θέση

(Ηρακλείδης, Α. 2000:182) με την ίδρυση της Committee on the Present Danger-CPD

κατηγορώντας ακόμα και την C.I.A. ότι δήθεν υποβάθμιζε το σοβιετικό κίνδυνο! Σε

αυτήν τη περίπτωση μπορεί κάποιος να δει πως ομάδες πίεσης μπορούν να

λειτουργήσουν αποφασιστικά προς την κατεύθυνση της όξυνσης προωθώντας τη δική

τους ατζέντα (Schwarzenberg, R. G. 1984:238, έχουμε ήδη δει και την περίπτωση των

Οριενταλιστών στο προηγούμενο κεφάλαιο αλλά και τις προσπάθειες του κρατικού

μηχανισμού των Η.Π.Α. να συμμετέχει σε αυτήν τη λογική).

Η δεκαετία του 1980 με τη νεοσυντηρητική διακυβέρνηση του Ρ. Ρήγκαν αποδέχτηκε με

ευχαρίστηση τις παραπάνω αντιλήψεις με αποτέλεσμα να έχουμε ως σήμα κατατεθέν των

θέσεων των Η.Π.Α. τη φράση του Ρ. Ρήγκαν για την τότε ΕΣΣΔ ως «Αυτοκρατορίας του

Κακού». Άλλωστε η αποδοχή αυτή της αντίληψης σήμανε τη Β’ φάση του λεγόμενου

Ψυχρού Πολέμου(Ηρακλείδης, Α. 2000:183).

20

Σ΄ αυτό το σημείο θα μπορούσε κάποιος ν’ αναφέρει στη στήριξη των Συνταγματαρχών της Ελλάδας,

την ανατροπή του Σ. Αλλιέντε στη Χιλή κ.τ.λ.

22

Η αναζήτηση των αιτίων που οδήγησαν στη δημιουργία της προσέγγισης της θεωρίας της

«Σύγκρουσης των Πολιτισμών» σχετίζεται με την κατάρρευση του ψυχροπολεμικού

δόγματος21

των ΗΠΑ και την αναζήτηση από τη μεριά τους νέου δόγματος.

Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η ομιλία(Karim, K. 2001:24) του Αντιπροέδρου Νταν

Κουέϊλ στους δοκίμους της ναυτικής Ακαδημίας της Αννάπολης το 1990 μιας και

συνδύασε τον ισλαμικό φονταμενταλισμό με το ναζισμό και τον κομμουνισμό. Ενώ ο

Πατ Μπιουκάναν ρεπουμπλικάνος της δεξιάς πτέρυγας κατά την προεκλογική

εκστρατεία του 1992 δήλωνε ότι «εδώ και μια χιλιετία, η πάλη για τα πεπρωμένα της

ανθρωπότητας γίνεται μεταξύ Χριστιανοσύνης και του Ισλάμ. Το ίδιο μπορεί να συμβεί

και στον 20ο αιώνα» (Karim, K. 2001:24).

Ο E. Hobsbawm(1999) αναφέρει την περίοδο από το 1914 έως το 1991 ως το «Σύντομο

20ο αιώνα» θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να δείξει ότι οι κλασικές αντιπαραθέσεις των

εθνών-κρατών που σηματοδοτήθηκαν από δύο Παγκόσμιους Πολέμους και τον Ψυχρό

Πόλεμο έλαβαν τέλος το 1991 με την κατάρρευση της τότε Σοβιετικής Ένωσης.

Ταυτόχρονα αντιλήψεις σε επίπεδο Διεθνών Σχέσεων και όχι μόνο, που μιλούσαν για

κρίση του έθνους –κράτους, για την παγκοσμιοποίηση, το τέλος της ιστορίας (Fukuyama,

F. 1992), δημιουργούσαν την αίσθηση μιας επερχόμενης αναρχίας. Η θεωρία της

«Σύγκρουσης των Πολιτισμών» (Huntington 1993, 1996 και Χάντιγκτον 1996) ήρθε ν’

απαντήσει στους παραπάνω φόβους αλλά και στις προκλήσεις για τη χάραξη της

Αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής και των βασικών της σημείων καθιστώντας έτσι τις

απόψεις του ιδιαίτερα δημοφιλείς στο χώρο της αμερικανικής διπλωματίας.

21

Το άρθρο του George Kennan με τίτλο “The sources of Soviet Conduct” to 1947

(http://www.historyguide.org/europe/kennan.html ) στις αναφορές στο Internet) στάθηκε το άρθρο εκείνο

που επηρέασε την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ όσο κανένα άλλο μιας και σηματοδότησε την

αντιπαράθεση με τη Σοβιετική Ένωση εισάγοντας την πολιτική του “containment” δηλαδή της ανάσχεσης

του Σοβιετικού κινδύνου και του Κομμουνισμού. Στα Ελληνικά χρησιμοποιούνται εκ παραλλήλου οι όροι

«ανάσχεση» και «αποτροπή» για την απόδοση του “containment”(Ηρακλείδης, Α. 2000:144-145 και

Μελακοπίδης, Κ. 1998:78). Η αποτροπή/ανάσχεση σστο πιο γενικό της επίπεδο ορίζεται όπως η

ισχύς(Ηρακλείδης, Α. 2000:144): «…ως η επιτυχής αλλαγή πλεύσης του αντιπάλου λόγω της στάσης μας

και ως τέτοια τη βρίσκουμε στη λογική του Θουκυδίδη, του Μακιαβέλι και άλλων πατέρων του

ρεαλισμού».

23

2. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ:

Οι προσεγγίσεις του Χάντιγκτον ακολουθούν την νεοσυντηρητική πεπατημένη22

μιας

και θεωρούν ότι οι άλλοι πολιτισμοί δεν είναι ικανοί για εκκοσμίκευση και ως εκ τούτου

η Δύση και πρωτίστως οι ΗΠΑ έχουν να επιλέξουν μεταξύ της απομόνωσης ή της

σύγκρουσης με τους άλλους πολιτισμούς ελπίζοντας παράλληλα την καταστροφή των

άλλων (Huntington, S. 1996:48). Οι θέσεις του στηρίζονται στη ρεαλιστική θεωρία των

Διεθνών Σχέσεων όπου η ισχύς και η διαφύλαξη του εθνικού συμφέροντος ως έννοιες

παίζουν καθοριστικό ρόλο στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Σε αυτήν την οπτική

μεταφέρεται ο φιλοσοφικός και ηθικός σχετικισμός με κύρια αντίληψη την άρνηση της

καθολικότητας των αξιών του Διαφωτισμού δηλαδή του τριπτύχου της Liberté, Egalité,

Fraternité. Οι αξίες στις οποίες αναφέρεται ο Χάντιγκτον(Huntington, S. 1993, 1996,

Χάντιγκτον, Σ. 1996) είναι πολιτισμικά προσδιορισμένες και συνοδεύονται από την

αντίληψή του περί “uniqueness of the West”. Με αυτό τον τρόπο οι απόψεις του

εντάσσονται ουσιαστικά στο ρεύμα του αντι-διαφωτισμού, του σχετικισμού και της

θεωρίας του εθνικού συμφέροντος.

Οι αντιλήψεις και οι αναλύσεις του Χάντιγκτον σε μεγάλο βαθμό χρησιμοποιούν

γενικεύσεις και στερεότυπα όπως “The West versus the rest” που έρχεται ως συνέχεια

του δόγματος του Ψυχρού πολέμου και που εξυπηρετούν στρατηγικές συσπείρωσης των

ΗΠΑ και των Ευρωπαίων συμμάχων τους. Στο πλαίσιο λοιπόν της ένταξης σε ένα νέο

γεωπολιτικό παιχνίδι όπου υπάρχει ένας μόνο ισχυρός πολιτικός, στρατιωτικός και

οικονομικός πόλος αναζητούνται πλέον νέοι εχθροί/ δαίμονες (βλέπε Ισλάμ) που

δικαιολογούν τις αξίες, τις επιλογές του και συντελούν στην εδραίωση της κυριαρχίας

των ΗΠΑ(Χαραλάμπης, Δ. 1998:233). Επιπλέον οι αντιλήψεις του Χάντιγκτον είναι

νεοσυντηρητικές και κινούνται σε μια λογική απομονωτισμού η οποία απομακρύνεται

από το παραδοσιακό δίλημμα των Η.Π.Α. περί απομονωτισμού ή ανάμιξης στα Διεθνή

22

Αξίζει να σημειωθεί ότι και ο H. Kissinger έχει μιλήσει για πολιτισμική αντιπαράθεση το

1994(Χαραλάμπης, Δ. 1998:236).

24

πράγματα(Isaacs, M. 1998) μιας και το καινούριο στοιχείο στην προσέγγιση που

υποστηρίζει είναι η συσπείρωση των Η.Π.Α και των συμμάχων τους..

Στο άρθρο του (Huntington, S. 1996: 46) σημειώνει: “That responsibility{to preserve

and renew the unique qualities of western civilization} falls overwhelmingly on the most

powerful Western country, the United States of America. Neither globalism nor

isolationism, neither multilateralism will best serve American interests. Its interests will

be most effectively advanced if the United States eschews those extremes and instead

adopts an Atlantist policy of close cooperation with its European partners, one that will

protect and promote the interests, values, and culture of the precious and unique

civilization they share”.

Με το παραπάνω απόσπασμα ακριβώς επιβεβαιώνεται η εμμονή του στο δόγμα/σχήμα

των Η.Π.Α. στην πρωτοκαθεδρία ενός αγώνα ενάντια στους άλλους με τη βοήθεια των

συμμάχων τους. Η χρήση δε των φράσεων interest, values, culture είναι τόσο γενική και

τόσο αφαιρετική που όταν ξεκοπούν από την πραγματικότητα ηχούν ως απόλυτες και

προς όφελος αυτού που τις χρησιμοποιεί (Edelman, M. 1999, Δεμερτζής, Ν. 2000). Οι

λέξεις interest, values, culture είναι τόσο γενικές που έχουν την ιδιότητα να κρύβουν ή να

εμφανίζουν κατά το δοκούν αυτό που θέλει να τονίσει ο συγγραφέας. Ιδιαίτερα δε έχει

επισημανθεί (Δεμερτζής, Ν. 2002:187) ότι αυτές οι έννοιες είναι «ουσιωδώς

αμφισβητούμενες23

» και επίμαχες και ότι η χρήση τους εγείρει αμφισημία. Όσο για τις

Δυτικές αξίες αυτές είναι (Χάντιγκτον, Σ. 1996): Η κλασσική κληρονομιά, ο Δυτικός

Χριστιανισμός (προτεσταντισμός και καθολικισμός), οι Ευρωπαϊκές γλώσσες, ο

χωρισμός της θρησκευτικής από την κρατική εξουσία, η κυριαρχία του νόμου, η

δημοκρατική κοινωνία και ο πλουραλισμός, τα αντιπροσωπευτικά σώματα, η

Ατομικότητα, η ελεύθερη αγορά.

23

Η ορολογία είναι ‘essentially contested concepts” και σχετικές αναφορές μπορούν να βρεθούν στους

Gallie, W. B. (1966) και Connolly, W. (1983).

25

Στο βαθμό όμως που και αυτές οι αξίες της Δύσης δεν αναλύονται, καταλήγουν σε μια

επιλεκτική πολιτική δύο μέτρων και δύο σταθμών24

όπου π.χ. οι ΗΠΑ αξιοποίησαν το

φονταμενταλιστικό Ισλάμ για να πλήξουν τη Σ. Ένωση (περίπτωση Αφγανιστάν τη

δεκαετία του ‘80) ενώ σε περιπτώσεις κοντινών συμμάχων όπως της Τουρκίας

απουσιάζει η διάθεση πειστικής και πιεστικής κριτικής για τις δημοκρατικές συνθήκες

της χώρας αυτής.

Για τον Χάντιγκτον, υπάρχουν οι αξίες της Δύσης και οι αξίες των άλλων και αυτό που

χρειάζεται είναι η ρεαλιστική συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας της ειρηνικής

συνύπαρξης που όμως φαίνεται να προϋποθέτει την πολιτιστική και γεωγραφική

περιχαράκωση. Ταυτόχρονα φαίνεται να αναπαράγεται μια απουσία ανοχής του «άλλου»

(Δεμερτζής, Ν. 2000) εντός και εκτός των Δυτικών κοινωνιών που καταλήγει στη χάραξη

πολιτισμικών συνόρων και στην επιλεκτική χρήση ιδεολογικών επιχειρημάτων με βάση

την κάθε φορά πολιτική συγκυρία. Με αυτόν τον τρόπο απογυμνώνεται η ουσιαστικά

θεοκρατική αντίληψη του Χάντιγκτον περί πολιτισμών που όπως πολύ εύστοχα έχει

παρατηρηθεί (Χαραλάμπης, Δ. 1998:243) οδηγεί στη δημιουργία μιας φαντασιακής

κοινότητας με σύμβολο την κρεμάλα η οποία αντιτίθεται στον Ορθό Λόγο(Λίποβατς, Θ.

1990:98) και στη δημιουργία πολιτικής κουλτούρας κριτικής και αυτοκριτικής.

Η ανάγνωση του παρακάτω αποσπάσματος είναι ενδιαφέρουσα από την άποψη ότι ο

Χάντιγκτον (1996:302) δηλώνει ότι «το βαθύτερο πρόβλημα για τη Δύση δεν αποτελεί ο

ισλαμικός φανατισμός αλλά το ίδιο το Ισλάμ25

, ένας άλλος πολιτισμός, τα μέλη του οποίου

24

Θα μπορούσε επίσης ν’ αναφερθεί η είσοδος της Συρίας στον ΟΗΕ το 1991 με πρόταση των ΗΠΑ μιας

και είχε ταχθεί ενάντια στο Ιράκ ή η διαγραφή του καθεστώτος του Σ. Χουσεϊν από τη λίστα των

τρομοκρατικών χωρών της δεκαετία του ’80 επειδή βρισκόταν σε πόλεμο με το Ιράν και η επαναφορά του

αργότερα στη λίστα αυτή, όπως επίσης και η περίπτωση Αραφάτ που ξεκίνησε από τρομοκράτης, έγινε

αρχηγός του κινήματος για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης ενώ στις μέρες μας έχει αρχίσει να

προβάλλετα πάλι ως τρομοκράτης(Karim, K. 2001:19). 25

Η Θρησκεία του Ισλάμ είναι η νεώτερη μονοθεϊστική συγκριτικά με αυτή του χριστιανισμού ή του

Κομφούκιου. Άλλωστε ο χρόνος ξεκινά τον 6ο αιώνα για τους Άραβες. Τα ιερά κείμενα του Ισλάμ: το

Κοράνι, η Σόνα και η Σαρία αποτελούν τους ακρογωνιαίες λίθους της πίστης των μουσουλμάνων ανά τον

κόσμο και αποτελούνται από συλλογές κειμένων και παραδόσεων για το τι είπε ο Προφήτης και πώς

πρέπει να διάγουν τον βίο τους οι πιστοί. (Rodinson, Μ. 1980). Τα κείμενα και οι παραδόσεις του Ισλάμ θα

πρέπει να συνδεθούν με τον χαρακτήρα των κοινωνιών που επικράτησε η Ισλαμική Θρησκεία αλλά

ταυτόχρονα θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι παρά τα κελεύσματα των ιερών βιβλίων περί δικαιοσύνης και

ισότητας στη πράξη οι πιστοί ενέδιδαν σε καπιταλιστικές πρακτικές με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα

αυτό του τόκου. Άρα τα ιερά κείμενα του Ισλάμ δεν ήταν αυτά καθαυτά που εμπόδισαν την εμφάνιση

26

είναι όχι απλώς πεπεισμένα, αλλά διακατέχονται από την ιδέα ανωτερότητας του

πολιτισμού τους». Με αυτόν τον τρόπο βάσιμα κανείς μπορεί να αναρωτηθεί τελικά σε

ποιόν αρμόζει η κριτική για αίσθηση ανωτερότητας, στον Χάντιγκτον και στη Δύση

όπως εννοεί αυτός τη μοναδικότητά της ή στους Μουσουλμάνους και στο Ισλάμ; Η

έκφραση ενός συλλογικού ναρκισσισμού (Bauman, Z., 1997) σε συνδυασμό με το

σύνδρομο “looking glass self” (Cooley, 1902, στις αναφορές στο Internet) είναι

παραπάνω από εμφανής στην ανάλυσή του και η ερώτηση καθίσταται πλέον ρητορική.

Αναφορικά δε με το φονταμενταλισμό του Ισλάμ θα μπορούσε να παρατηρήσει κάποιος

ότι στο βιβλίο αλλά και στα άρθρα του Χάντιγκτον δεν γίνεται κάποια αναφορά στην

αναβίωση του χριστιανικού φονταμενταλισμου και στην πρόσδεσή του στη Νέα Δεξιά

στις Δυτικές Κοινωνίες και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ με αποκορύφωμα τη δεακετία του 1980.

Με αυτόν τον τρόπο η αντιμετώπιση του φαινομένου του φονταμενταλισμού απλά και

μόνο με όρους εκκοσμίκευσης και σαφούς διαχωρισμού μεταξύ θρησκείας και κράτους

δεν είναι από μόνη της αρκετή αν και η εκκοσμίκευση είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη

δημιουργία ανεκτικών και δημοκρατικών κοινωνιών που σέβονται το δικαίωμα στη

διαφορά και στην πολυπολιτισμικότητα. Με αυτόν τον τρόπο το φαινόμενο του

φονταμενταλισμού δεν αναλύεται στις πραγματικές του διαστάσεις αλλά προβάλλεται με

έναν επιφανειακό τρόπο για να καταδειχθεί το σωστό πλην όμως ελλιπές όσον

αφορά την ανάλυση του φαινομένου του Ισλαμικού φονταμενταλισμού. Από την άλλη

όμως μεριά η αποσιώπηση της ανόδου του χριστιανικού φονταμενταλισμού σε

συνδυασμό με την απόκρυψη των κοινωνικών αιτίων που ενισχύουν τον Ισλαμικό

φονταμενταλισμό(όπως έχει ήδη αναλυθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο) και η μη

αποδοχή του Ισλάμ ως μιας ειρηνικής θρησκείας ανοίγουν την πόρτα στην έλλειψη

ανοχής, στην περιχαράκωση, στον αντι-διαφωτισμό και κάνουν τα επιχειρήματα του

Χάντιγκτον να ηχούν αναιμικά και μόνο ως δικαιολόγηση πολιτικών, οικονομικών και

γεωστρατηγικών επιλογών των Η.Π.Α.

καπιταλιστικών πρακτικών στο βαθμό που ούτε η Παλαιά ή η Καινή Διαθήκη δεν στάθηκαν ικανές να

ανακόψουν την άνοδο του καπιταλισμού παρά της διακηρύξεις περί ισότητας. (Rodinson, Μ. 1980).

27

Ο διαχωρισμός των μουσουλμάνων σε Σουνίτες και Σιίτες καθώς και οι διαφορές

μεταξύ:

α) των ιδίων των Αράβων και β) των Αράβων και άλλων πιστών μουσουλμάνων που δεν

είναι Άραβες και γ)μουσουλμάνων και αλλοθρήσκων, δεν θα πρέπει να αγνοούνται ούτε

να υπερτονίζονται αλλά κάθε φορά να αναλύονται με βάση το τι είναι κυρίαρχο στην

ιστορική συγκυρία26

κάτι που απουσιάζει από την προσέγγιση του Χάντιγκτον ή που αν

υπάρχει είναι κάτι τόσο γενικό που καταλήγει να είναι συνθηματικό και ελάχιστα

επιστημονικό. Ταυτόχρονα απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στις φρικαλεότητες που

διαπράχθηκαν στο όνομα του Χριστιανισμού όπως τα θύματα της Ιεράς Εξέτασης, οι

Σταυροφορίες, οι σφαγή των Ουγενότων αλλά και οι πόλεμοι μεταξύ προτεσταντών και

καθολικών στην Ευρώπη. Ενώ επισημαίνεται ότι (Άρμστρονγκ, Κ. 1996:477) : «ο

δυτικός Χριστιανισμός είναι μοναδικός ανάμεσα στις παγκόσμιες θρησκείες όσον αφορά

τις βίαιες εναλλαγές καταστολής και επιτρεπτικότητας που τον χαρακτηρίζουν» με

αναφορά στις εναλλαγές που υπήρξαν από το πνεύμα της απελευθέρωσης του

Διαφωτισμού στον πουριτανισμό της Βικτωριανής περιόδου αλλά και κατά τον 20ο

αιώνα από την ανεκτικότητα της δεκαετίας του ’60 στον νεοσυντηρητισμό της δεκαετίας

του ’80 και στην αναζωπύρωση του Χριστιανικού φονταμενταλισμού στη Δύση(ibid.).

Η ανάπτυξη του Ριζοσπαστικού Ισλάμ (Λυμπερόπουλος, Κ. 2000) συνδέεται με μια

προσπάθεια μονομερούς αντίδρασης απέναντι στα δυτικά πρότυπα και στις τοπικές ελίτ

που υποστηρίζουν αυτό το μοντέλο. Πρόκειται για «μια συμβολική ανάκληση και

εξαγνισμό του παρελθόντος, το οποίο θεωρείται ότι επιστρέφει ως, υποτίθεται, να ήταν

ανέκαθεν ζωντανό και άθικτο για να επιβεβαιώσει μια αιώνια εθνική ψυχή, έναν σταθερό

κοινωνικό-εθνικό χαρακτήρα που λειτουργεί σαν ασπίδα μπροστά στην απειλή της

Δύσης και του ανταγωνιστικού δυτικού περιβάλλοντος»(Δεμερτζής, 1996:348).

Παράλληλα η αντίσταση αυτή στην παγκοσμιοποίηση δεν είναι μια αντίσταση που

πηγάζει από το παρελθόν αλλά ακριβώς πηγάζει από τις αντιφάσεις του ίδιου του

26

Σ’ αυτό το πλαίσιο μπορούμε να κατανοήσουμε π.χ. τον ανταγωνισμό της Τουρκίας με αραβικές χώρες

που πηγαίνει πίσω στο χρόνο και στην διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθώς και τις πολιτικές

ιδιομορφίες στο χώρο της μέσης Ανατολής που συνδέονται αφενός με την αποικιοκρατία, τις δομές της και

το ρόλο του πετρελαίου τον 20ο αιώνα και αφετέρου με την χρήση και την αξιοποίηση θρησκευτικών

διαφορών που εμπλέκονται σε γεωπολιτικά παιχνίδια ελέγχου και επιρροής (Λυμπερόπουλος Κ., 2000)

όπως για παράδειγμα η σύρραξη Ιράκ- Ιράν.

28

φαινομένου της παγκοσμιοποίησης και την πραγμάτωση των αξιών της

νεωτερικότητας(Δεμερτζής, Ν. 1996, Χαραλάμπης, Δ. 1998).

Η διαιώνιση ανισοτήτων, η ύπαρξη της φτώχειας οδηγεί σε οπισθοδρομικές αντιλήψεις

κλεισίματος στην ουσία των συνόρων και ζωής σύμφωνα με τα Ιερά κείμενα όπως τα

ερμηνεύουν οι μαχητές/ερμηνευτές του Ισλάμ. Απέναντι στην πολιτισμική, οικονομική,

πολιτική επίθεση της Δύσης έχουμε την δημιουργία κρατών όπως π.χ. του Αφγανιστάν

(περίοδος Ταλιμπάν) που αρνούνται το δικαίωμα ύπαρξης του «άλλου» (πολιτικές,

κοινωνικές εκδοχές του) με αποκορύφωμα το γκρέμισμα μνημείων που ανήκουν στην

παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Με αυτόν τον τρόπο αναβιώνει ένας έτερος

συλλογικός ναρκισσισμός (Bauman, Z. 1997) εξίσου επικίνδυνος με τον Δυτικό που

συντελεί στη δημιουργία περιχαρακώσεων στο δίπολο «Εμείς-Αυτοί» που δεν αφήνει

περιθώρια για ουσιαστική επικοινωνία. Επιπλέον παρατηρείται έκπτωση της

ατομικότητας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και στην περίπτωση του Ισλαμικού

φονταμενταλισμού αλλά και στην περίπτωση των αντιλήψεων του Χάντιγκτον μιας και

σ’ αυτές δεν υπάρχει χώρος για αμφισβήτηση ή για διαφορετικότητα απέναντι στη

λογική της ομοιογένειας που προτείνεται από αυτόν.

Η ανάλυση του φαινομένου του Ισλάμ όμως οφείλει να γίνεται μέσα από όρους

ιστορικότητας και τοπικότητας (Giddens, A.1979:201) με την έννοια ότι κάθε φορά στην

ιστορική συγκυρία θα πρέπει να αναζητούνται οι παράγοντες εκείνοι που συντελούν

στην εμφάνιση ή στη συζήτηση ενός φαινομένου. Η απομόνωση ενός χαρακτηριστικού

όπως αυτού της θρησκείας μπορεί να είναι σημαντική στην ανάλυση ιστορικών

γεγονότων και να εξηγεί αρκετά γιατί. Η χρήση όμως μιας συνθηματικής γλώσσας με τη

συμβολική δύναμη (Bourdieu, P. 1994) που διαθέτει η γλώσσα per se δεν μπορεί να

διεκδικεί δάφνες αναλυτικής καθολικότητας και αποκλειστικών συμπερασμάτων. Με

αυτόν τον τρόπο δύναται να χρησιμοποιηθεί κατά το δοκούν ως σύνθημα και στερεότυπο

για να δικαιολογήσει πολιτικές επιλογές (Edelman, M. 1999).

Η σύνδεση της θρησκευτικής πίστης με την πολιτισμική ταυτότητα συμβαίνει κάθε φορά

σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες που επιζητούν ανάλυση (Badie, B. 1995). Η

29

«δυτικοποίηση» των κοινωνιών που έλαβε χώρα κατά την περίοδο της Αποικιοκρατίας

ήταν στην ουσία κυρίως τεχνολογικός εκμοντερνισμός, «δυτικοποίηση» χωρίς το

ουσιαστικό αξιακό περιεχόμενο της Νεωτερικότητας. Η αποτυχία των Δυτικών

δυνάμενων είτε με την εγκαθίδρυση διεφθαρμένων κοσμικών καθεστώτων ή με την

όξυνση τελικά του θρησκευτικού φονταμενταλισμού δεν είναι επιχείρημα για την

πολιτισμική περιχαράκωση. Δεν είναι επιχείρημα ακριβώς γιατί λείπει η ιστορική

προοπτική ανάλυσης μέσα από το έργο του Χάντιγκτον. Οι Δυτικές κοινωνίες του 19ου

και των αρχών του 20ου

αιώνα είχαν να παλέψουν με τις εσωτερικές αντιφάσεις τους

αναφορικά με την καθιέρωση και τη διεύρυνση των πολιτικών και κοινωνικών

δικαιωμάτων. Οι αντιφάσεις αυτές οδήγησαν σε μια εργαλειακή προσέγγιση και σε μια

κατά βάση οικονομική εκμετάλλευση των Αποικιών η οποία επενδύθηκε με τα διάφορα

Οριενταλιστικά στερεότυπα. Η λογική του Χάντιγκτον συνεχίζει τη λογική αυτή με την

ενίσχυση και επιβράβευση του συλλογικού ναρκισσισμού της Δύσης. Στις σημερινές

συνθήκες παγκοσμιοποίησης είναι προτιμότερο να κάνει κάποιος business με τους

άλλους παρά να χάνει χρόνο με την ενασχόληση του με την πολιτική κατάσταση στο

εσωτερικό των χωρών αυτών. Άλλωστε τα απελευθερωτικά κινήματα και οι πολιτικοί

αγώνες έχουν κάνει μάλλον ακριβή και μη συμφέρουσα την πολιτική και στρατιωτική

εμπλοκή. Άρα τελικά αυτό που μένει προς υπεράσπιση από τον Χάντιγκτον είναι τελικά

Α. ο συλλογικός ναρκισσισμός της Δύσης και

Β. η υπεράσπιση του δυτικού οικονομικού μοντέλου.

Εν ολίγοις η λογική που προβάλλεται είναι αυτή του φονταμενταλισμού της

καπιταλιστικής αγοράς, της νεοσυντηρητικής δεξιάς, είναι τελικά μέσα από το

σχετικισμό που προβάλλει η επιλεκτική ιστορική μνήμη των ηρωικών κατορθωμάτων

της Δύσης.

Απογυμνωμένη πλέον από το ιδεολογικό της μανδύα η λογική της Σύγκρουσης των

Πολιτισμών είναι η λογική της σύγκρουσης του Mc world με τη τζιχάντ (Μπαρμπέρ, Μπ.

2001:241-276) ή η λογική της σύγκρουσης των δύο όψεων του ίδιου νομίσματος: του

εθνικισμού.

Η φαντασιακή θεώρηση της πραγματικότητας μέσα από στερεότυπα καθώς και οι

δυνατότητες της παγκοσμιοποίησης δημιουργούν τις καλύτερες προϋποθέσεις ενός

30

«Πόλεμου των Κόσμων» τα αίτια του οποίου ακριβώς βρίσκονται στη λογική της

πολιτισμικής περιχαράκωσης του Χάντιγκτον. Οι γενικεύσεις όπως π.χ. «η Χριστιανική

Δύση» δημιουργούν την ανάγκη, ακόμα κι αν δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, της

δημιουργίας του αντίποδά του που λειτουργεί έτσι ως δικαιολόγηση της ύπαρξης και των

πεπραγμένων αυτού αποκλείοντας όμως και τη δυνατότητα αυτοκριτικής και

συνύπαρξης με τον «άλλο» η έννοια και ο σεβασμός του οποίου είναι πρωταρχική για τη

συγκρότηση ανοιχτών κοινωνιών. Με αυτόν τον τρόπο τελικά αναπαράγονται τα

Οριενταλιστικά στερεότυπα που ήδη έχουν αναλυθεί στο Α’ Κεφάλαιο και τελικά

φαίνεται ότι η Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών είναι μια από τις σύγχρονες

εκδοχές του Οριενταλισμού στις Διεθνείς και Πολιτισμικές σπουδές.

Στην απάντηση στον Χάντιγκτον (Ajami F.,1993, Bartley, R. 1993, Binyan, L. 1993,

Kirkpatrick, J. 1993, Mahbudani, K.1993) μπορεί κανείς επίσης ν’ αντιπαραθέσει ότι:

Ο κόσμος σήμερα έχει ακόμα σύνορα, κράτη και ότι οι συγκρούσεις γίνονται

με βάση την πραγματικότητα και όχι με βάση πολιτισμούς αν και οι

πολιτισμικές συνθήκες χρωματίζουν τις εξωτερικές σχέσεις ενός κράτους και

μερικές φορές χαρακτηριστικά του μπορεί να πάρουν προεξάρχουσα μορφή ή

να ενισχύσουν ή και να προκαλέσουν την αντιπαράθεση.

Λείπει, από τον Χάντιγκτον, η διάθεση αυτοκριτικής αυτού που συνολικά

ονομάζεται Δύση απέναντι στον εαυτό της και απέναντι στους άλλους όπως

π.χ. για την Αποικιοκρατία, τη διάκριση Βορρά-Νότου ενώ προτιμείται η οδός

της πολιτισμικής περιχαράκωσης υποβοηθούμενη από έναν επικοινωνιακό

και πολιτισμικό αυτισμό.

Αν το Ισλάμ είναι απειλή τώρα αυτό αφενός δείχνει την αποτυχία του

διεθνούς συστήματος και των Δυτικών δυνάμεων να οικοδομήσουν ένα

βιώσιμο διεθνές σύστημα και την αποτυχία της πολιτικής των δύο μέτρων και

δύο σταθμών, ιδιαίτερα στην Ισραηλινο-Παλαιστινιακή διένεξη, κάτι που

εξοργίζει ιδιαίτερα τους Άραβες.

31

Ταυτόχρονα φαίνεται ότι η γεω-πολιτισμική προσέγγιση του Χάντιγκτον

εμπλέκεται στους κυρίαρχους γεωπολιτικούς μύθους και αφηγήσεις των ΗΠΑ

όπως έχει δείξει και η Κριτική Γεωπολιτική με την κριτική αποδόμηση των

μύθων της κλασικής γεωπολιτικής (Dalby, S. 2000, στις αναφορές στο

Internet). Επίσης οι μύθοι και οι αφηγήσεις αυτές έρχονται ως συνέχεια των

κλασικών οριενταλιστικών δογμάτων που ενισχύθηκαν και τροφοδοτήθηκαν

από το λογοτεχνικό και επιστημονικό πεδίο του 19ου

αιώνα αλλά και την

ίδρυση των Γεωγραφικών Εταιριών που στόχευαν όχι μόνο στην ενημέρωση

αλλά και στον αποτελεσματικό έλεγχο των αποικιών.

Τέλος, όπως σωστά έχει παρατηρηθεί τα δικαιώματα και οι αξίες δεν

προσδιορίζονται από τη γεωγραφία και τα γεωγραφικά σύνορα (Χαραλάμπης,

Δ. 1998:274). Αναπτύχθηκαν σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες στα

πλαίσια του έθνους-κράτους ως προϋποθέσεις συγκρότησης της πολιτικής

κοινωνίας της Νεωτερικότητας. Η οικουμενικότητά τους όμως δεν

εξαντλείται στα πλαίσια του έθνους-κράτους αλλά ούτε και συμβαδίζει με τον

πολιτικό, πολιτισμικό σχετικισμό και νεοσυντηρητισμό του Χάντιγκτον που

ουσιαστικά αρνείται τον Ορθό Λόγο της Νεωτερικότητας.

32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’: Η ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΨΕΥΣΤΗΚΕ: ΤΑ

ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ 11ΗΣ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2001.

Τα γεγονότα της 11ης

Σεπτεμβρίου με την κατάρρευση των Διδύμων πύργων, συμβόλων

της οικονομικής παντοδυναμίας των ΗΠΑ απέδειξαν ότι ο καλύτερος μαθητής της

θεωρίας της Σύγκρουσης των Πολιτισμών ήταν ο Οσάμα Μπιν Λάντεν που καλούσε, επί

ματαίω τελικά, για τη συσπείρωση όλων των μουσουλμάνων ενάντια στις ΗΠΑ.

Τα γεγονότα27

ξεκίνησαν το πρωί της 11ης

Σεπτεμβρίου όταν δύο αεροπλάνα χτύπησαν

τους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης και ένα τρίτο έπεφτε στο Πεντάγωνο ενώ ένα

άλλο αεροπλάνο συντριβόταν σε Αμερικανικό έδαφος ενώ λέγεται ότι είχε σαν στόχο

του το Λευκό Οίκο. Αναλυτικότερα τα γεγονότα με χρονολογική σειρά έλαβαν χώρα ως

εξής (Time, 11-9-2001:40-41):

ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ 11ΗΣ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2001-ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

7:58π.μ.: Η πτήση 175 της United Airlines φεύγει από τη Βοστόνη για το Λος Άντζελες

με 56 επιβάτες και 9 άτομα πλήρωμα.

7:59 π.μ.: Η πτήση 11της American Airlines αναχωρεί από τη Βοστόνη με προορισμό το

Λος Άντζελες με 81 επιβάτες και 11 άτομα πλήρωμα.

8:01π.μ.: Η πτήση 93 της United Airlines φεύγει από το Νιούαρκ με προορισμό το Σαν

Φρανσίσκο με 38 επιβάτες και 7 άτομα πλήρωμα.

8:10π.μ.: Η πτήση 77 της American Airlines φεύγει από την Ουάσιγκτον για το Λος

Άντζελες με 58 επιβάτες και 6 άτομα πλήρωμα.

8:45π.μ.: Η πτήση 11 της American Airlines πέφτει στο World Trade Center (βόρειος

πύργος).

9:06 π.μ.: Η πτήση 175 της United Airlines πέφτει στο World Trade Center(νότιος

πύργος).

27

Τα όρια της εργασίας αυτής είναι περιορισμένα για ένα χρονικό της κρίσης. Η κάλυψη και τα γεγονότα

μπορούν να αναζητηθούν στο http://www.cnn.com/SPECIALS/2001/trade.center

33

9:40 π.μ.: Η πτήση 77 της American Airlines πέφτει στο Πεντάγωνο.

10:00 π.μ.: Το World Trade Center (νότιος πύργος) καταρρέει.

10:29 π.μ.: Το World Trade Center (βόρειος πύργος) καταρρέει.

10:37π.μ.: Η πτήση 93 της United Airlines καταρρέει 80 μίλια νοτιοανατολικά του

Πίτσμπουργκ.

5:25 π.μ.: Ένα τρίτο κτίριο στο World Trade Center καταρρέει.

Τα γεγονότα ήταν ραγδαία μετά από τα συμβάντα αυτά καθώς χιλιάδες άνθρωποι

σκοτώθηκαν. Ταυτόχρονα από τις περιγραφές και τα στοιχεία που προέκυψαν

αποκαλύφθηκε ότι οι αεροπειρατές ήταν μουσουλμάνοι τρομοκράτες μέλη της

τρομοκρατικής οργάνωσης Αλ Κάϊντα. Οι ΗΠΑ κάλεσαν σε βοήθεια και συστράτευση

ενάντια στην τρομοκρατία ονομάζοντας τον εχθρό, ύστερα από κάποιες μέρες στο

πρόσωπο του Σαουδάραβα δισεκατομμυριούχου Οσάμα Μπιν Λάντεν και στην

τρομοκρατική οργάνωση Αλ Κάϊντα.

Ο συνδυασμός μιας ρεαλιστικής πολιτικής των ΗΠΑ προς τις μουσουλμανικές χώρες και

η συσπείρωση χωρών από όλον τον κόσμο γύρω από το δίλημμα «Με μας ή τους

τρομοκράτες» απέτρεψε τη Σύγκρουση των Πολιτισμών. Η απροθυμία μάλιστα

μουσουλμανικών28

χωρών να εμπλακούν σε μια τέτοια σύρραξη αλλά και να κερδίσουν

οφέλη με στόχο να ενισχύσουν τη θέση τους στο Διεθνές Σύστημα ήταν καταλυτική.

Ταυτόχρονα υπήρξε μια άνευ προηγουμένου συζήτηση για τα φαινόμενα της

τρομοκρατίας, του φονταμενταλισμού, τα πιθανά λάθη των Η.Π.Α. που συνετέλεσαν σε

αυτήν την τρομοκρατική έκρηξη ενώ άνοιξαν ζητήματα για τον απομονωτισμό ή τον

παρεμβατισμό των Η.Π.Α., τη λειτουργία του Διεθνούς Συστήματος καθώς και για την

ασφάλεια και για τα δημοκρατικά δικαιώματα.

Απέναντι σε αυτήν την κρίση της 11ης

Σεπτεμβρίου θεωρήθηκε ότι θα είχε ιδιαίτερο

ενδιαφέρον η αντίδραση του Αγγλοσαξωνικού Τύπου απέναντι στο χτύπημα για να

28

Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του Ιράν το οποίο προτίμησε την οδό της ομαλοποίησης των σχέσεών

του με τις ΗΠΑ καθώς και η στάση που κράτησαν άλλες χώρες όπως η Συρία ή η στάση που κράτησε ο

Γιάσερ Αραφάτ και που μάλιστα η εικόνα του να δίνει αίμα για τα θύματα της τρομοκρατικής επίθεσης

ταξίδεψε σε όλον τον κόσμο.

34

εντοπιστεί αν οι οριενταλιστικές αντιλήψεις και αντιλήψεις γύρω από τη Σύγκρουση των

Πολιτισμών μέσα από στερεότυπα που χρησιμοποιούνται και από τις δύο προσεγγίσεις

βρήκαν πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης στον Αγγλοσαξωνικό Τύπο μιας και αυτός έχει

θεωρηθεί ότι κατά βάση είναι προκατειλημμένος (Said, E. 1996, 2001, Karim, K. 2001) .

35

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΗ

ΕΡΓΑΣΙΑΣ :

Το ερώτημα με το οποίο θα ασχοληθούμε είναι το κατά πόσο ο τρόπος με τον οποίο

καλύφθηκε από τον Τύπο η κρίση της 11ης

Σεπτεμβρίου καθώς και το αν οι θέσεις που

αναπτύχθηκαν συνάδουν με Οριενταλιστικές αντιλήψεις και απόψεις που εντάσσονται

επίσης στη Θεωρία της Σύγκρουσης των Πολιτισμών. Με αυτό τον τρόπο εξετάζονται

στερεοτυπικές αντιλήψεις που εντάσσονται στον Λανθάνοντα αλλά και στον Έκδηλο

Οριενταλισμό όπως ήδη έχει οριοθετηθεί από το πρώτο κεφάλαιο.

Σε αυτήν την εργασία μελετώνται οι θέσεις της Αμερικανικής κυβέρνησης και το πώς

αυτές καλύφθηκαν μέσα από τον Τύπο. Αν ο Τύπος ήταν κριτικός ή υποστηρικτικός των

επιλογών της Αμερικανικής κυβέρνησης και το πώς παρουσιάστηκε η κρίση δηλαδή αν

παρουσιάστηκε με τρόπο που αναζητήθηκαν τα βαθύτερα αίτια της κρίσης ή απλά με

επεισοδιακό/αποσπασματικό τρόπο.

Ήδη από τη βιβλιογραφία(Malek, A. 1996) είναι γνωστό ότι τα Αμερικανικά ΜΜΕ

ακολουθούν τις αντιλήψεις της Αμερικανικής κυβερνητικής πολιτικής. Ειδικότερα έχει

υποστηριχθεί (Hall, St. 1979) ότι από τη στιγμή που κάθε κοινωνία έχει τους κυρίαρχους

και θεμελιώδεις μύθους αναφοράς της που χρησιμεύουν ως πλαίσιο(frame) ανάπτυξης

αντιλήψεων μιας κοινωνίας σε διάφορα θέματα και δεν υπάρχει ένα μονοδιάστατο

πλαίσιο αναφορών τότε συγκροτείται ένα κυρίαρχο πεδίο αναφορών από το οποίο οι

αποκωδικοποιητές/δημοσιογράφοι επιλέγουν μέσα από κυρίαρχους ορισμούς

κατάστασης αυτό που κάθε φορά θέλουν να εκφράσουν.

Με αυτόν τον τρόπο ενώ λαμβάνεται υπόψη η διαπλοκή των ΜΜΕ με κυρίαρχα

οικονομικά, πολιτικά και άλλα συμφέροντα τελικά δεν υπάρχει κάποιο σχέδιο

συνομωσίας γύρω από την επιλογή των θεμάτων και το gatekeeping (Δεμερτζής, Ν.

1996, 2002, Karim, K. 2001). Η χρήση όμως της γλώσσας, των συμβόλων, των εικόνων

(Barthes, R. 1988) τείνει να ενισχύει την καθεστηκυία τάξη παραβλέποντας

36

αντιτιθέμενες γνώμες που προφέρουν μια εναλλακτική θεώρηση και αντιλήψεις που

προσκρούουν σε βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις μιας κοινωνίας και των μύθων της29

.

Έτσι τα ΜΜΕ επιτελούν μια λεπτή προπαγάνδα ενσωμάτωσης(Ellul, J. 1969) που

ενσωματώνει την κριτική στις δομές και στις αντιλήψεις συγκρότησης μιας κοινωνίας

ενώ η υποτιθέμενη ουδετερότητα στην παρουσίαση των γεγονότων τελικά καταλήγει να

λειτουργεί υπέρ της κατεστημένης τάξης. Παράλληλα η γλώσσα και οι εικόνες που

χρησιμοποιούνται θεωρείται(Mc Combs et al. 1991:83-84) ότι επηρεάζουν το κοινό σε

μεγάλο βαθμό.

Επιλέχθηκαν τρία περιοδικά30

ευρείας κυκλοφορίας τα οποία δρουν ως opinion leaders

και πολλαπλασιαστές και θεωρείται ότι σχετίζονται άμεσα με κυβερνητικούς παράγοντες

καθώς και με ελίτ. Αυτά είναι τα Αμερικανικά Time, Newsweek και το Αγγλικό The

Economist. Η επιλογή έγινε έτσι ώστε αυτά τα περιοδικά να είναι παγκόσμιας

κυκλοφορίας, να προέρχονται από Αγγλοσαξωνικές χώρες (στην προκειμένη περίπτωση

από την Αγγλία και τις ΗΠΑ) μιας και το φαινόμενο προς μελέτη είναι ο Οριενταλισμός

στην Αγγλοσαξωνική εκδοχή του, να είναι εβδομαδιαίας κυκλοφορίας έτσι ώστε να

υπάρχει απόσταση από τα γεγονότα με περισσότερες πιθανότητες για άρθρα άρα και για

έκφραση γνώμης. Σημαντικός επίσης παράγοντας επιλογής τους είναι και ότι κατά

καιρούς άρθρα τους έχουν συζητηθεί αρκετά και έχουν επηρεάσει ή και προαναγγείλει

τις εξελίξεις. Επιπλέον από διάφορες μελέτες(Karim, K. 2001)για την γλώσσα και τον

τρόπο παρουσίασης τους έχει προκύψει ότι κατά καιρούς προβάλλουν Οριενταλιστικά

πρότυπα. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να δούμε αν σε περίοδο κρίσης ακολουθούν την

ίδια γραμμή.

Επίσης η επιλογή τους έγινε με βάση και το κοινό στο οποίο απευθύνονται. Κοινός

παρανομαστής και για τα τρία περιοδικά είναι το ψηλό μορφωτικό επίπεδο των

αναγνωστών το οποίο είναι κατά βάση πανεπιστημιακού επιπέδου, η σύνθεση του

αναγνωστικού κοινού που αποτελείται από φοιτητές, opinion leaders, μεσαία και

ανώτερα στελέχη της κρατικής γραφειοκρατίας αλλά και του μάνατζμεντ. Με λίγα λόγια

29

Άλλωστε η D. Graber(1984) σε έρευνά της για το κοινό έχει βρει ότι το κοινό τείνει να ξεχνά τα

συγκεκριμένα γεγονότα αλλά τα εντάσσει σε γενικότερες κατηγορίες, αξίες και στάσεις. 30

Αναλυτικά στοιχεία για την κυκλοφορία των περιοδικών στην Ευρώπη βρίσκονται στο Παράρτημα 5

37

τα περιοδικά αυτά έχουν ένα παγκόσμιο κοινό, καλά ενημερωμένο που στις

περισσότερες των περιπτώσεων βρίσκεται σε θέσεις κλειδιά. Πληροφορίες για το profile

του κάθε περιοδικού καθώς και για την κυκλοφορία του βρίσκονται στα Παραρτήματα

4, 5, 6. Αναλυτικότερα τα περιοδικά αυτά είναι:

1. το περιοδικό “The Economist”31

που εκδίδεται στην Αγγλία και έχει διεθνή

κυκλοφορία και απήχηση. Θεωρείται ως το πρώτο σε κυκλοφορία περιοδικό στον

κόσμο το οποίο έχει ένα μορφωμένο κοινό το οποίο κατέχει συνήθως στρατηγικές

θέσεις στον κρατικό και στον ιδιωτικό τομέα. Η θεματολογία του είναι

προσανατολισμένη κυρίως σε πολιτικές και οικονομικές αναλύσεις και κρατά

την ανωνυμία των συντακτών του.

2. το περιοδικό “Newsweek”32

που εκδίδεται στις ΗΠΑ αλλά έχει και τρεις διεθνείς

εκδόσεις33

. Η έκδοση της Ευρώπης/Αμερικής εξετάστηκε στην εν λόγω εργασία.

Από πλευράς θεματολογίας διαφοροποιείται από το “The Economist” έχοντας

λιγότερες οικονομικές και πολιτικές αναλύσεις καθώς και μια διευρυμένη

θεματολογία σε ζητήματα κοινωνικά, επικαιρότητας, φιλοσοφικά, ρεπορτάζ κτλ.

Συγκεντρώνει παρ’ όλα αυτά ένα team πολιτικών αναλυτών και διεθνολόγων με

προεξάρχοντα τον Fareed Zakaria34

ο οποίος είναι διευθυντής του περιοδικού

“Foreign Affairs” που θεωρείται ότι εκφράζειή/και επηρεάζει την Αμερικανική

πολιτική.

3. το περιοδικό “Time”35

που ανήκει την Time Warner και από πλευράς

θεματολογίας είναι παρόμοιο με το Newsweek ενώ και αυτό έχει παγκόσμια

κυκλοφορία.

31

Για το profile του περιοδικού στο Παράρτημα 5 32

Για το profile του περιοδικού στο Παράρτημα 4 33

Το Newsweek εκδίδεται σε μια Ατλαντική έκδοση για την Ευρώπη και Αμερική, μια έκδοση για την

Ασία και μία έκδοση για τις χώρες της Λατινικής Αμερικής. 34

Είναι managing editor στο Foreign Affairs, γράφει για τους ΝΥΤ ενώ από το περιοδικό Esquire έχει

χαρακτηριστεί «ως ένας από τους 21 πιο σημαντικούς ανθρώπους του 21ου

αιώνα στον κόσμο» (στο

http://www.saja.org/zakaria.html βρίσκονται όλες οι πληροφορίες που αναφέρονται σε αυτήν την

υποσημείωση). Είναι αρκετά νέος, 35 χρονών, Ινδός, γεννημένος στην Ινδία, και πιστεύεται ότι θα έχει

σημαντικό ρόλο στη χάραξη της Αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής τα επόμενα χρόνια κατά το

παράδειγμα των Η. Kissinger και Zb. Brezinsky που και αυτοί αν και δεν είχαν γεννηθεί στην Αμερική

έφτασαν να παίζουν ρόλο κλειδί στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Ενώ θεωρείται ότι ήδη

έχει καλές σχέσεις με κυβερνητικούς παράγοντες των ΗΠΑ. 35

Για το profile του περιοδικού στο Παράρτημα 6.

38

Η μεθοδολογία ανάλυσης που επιλέχτηκε ήταν η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου36

σε

συνδυασμό με την ποσοτική παράθεση στοιχείων ακριβώς για το λόγο ότι το ζητούμενο

της έρευνας είναι να δούμε κατά πόσο συγκεκριμένες αντιλήψεις και χαρακτηριστικά του

Οριενταλισμού και της Σύγκρουσης πολιτισμού βρίσκονται στις αναλύσεις των

περιοδικών αυτών. Ειδικότερα θα εξεταστούν:

Αν προβάλλονται Οριενταλιστικά στερεότυπα μέσα από τον τρόπο προβολής του

Ισλάμ, πώς αντιμετωπίζονται οι ατομικές ελευθερίες και γενικότερα ποια είναι η

στάση που διαφαίνεται μέσα από τα άρθρα που έχουν αξιακό ή ιδεολογικό

περιεχόμενο.

Αν στις γεωπολιτικές αναλύσεις των περιοδικών υπάρχει συνέπεια ή

επιλεκτικότητα και πολιτικές δύο μέτρων και δύο σταθμών.

Για την επίτευξη αυτού του στόχου μελετώνται από τα περιοδικά:

1. Τα εξώφυλλα τα οποία μπορούν να μας δείξουν κατά πόσο συνάδουν με

τη δημιουργία στερεοτύπων.

2. Τα editorials μιας και εκφράζουν την κύρια άποψη του περιοδικού.

3. Τα άρθρα που σχετίζονται με γεωπολιτικές αναλύσεις.

4. Άρθρα που αναδεικνύουν αντιλήψεις σχετικά με τις αξίες της Δύσης, τα

ατομικά δικαιώματα καθώς και αυτά που προβαίνουν σε αναλύσεις του

Ισλάμ και προβαίνουν σε παρατηρήσεις ιδεολογικού χαρακτήρα.

Έγινε επίσης προσπάθεια να μελετηθούν τυχόν συνεντεύξεις στα περιοδικά όμως δεν

ήταν δυνατόν να υπάρξουν συγκρίσιμα στοιχεία και για τα τρία περιοδικά μιας και μόνο

το Newsweek δημοσίευσε συνεντεύξεις για τα γεγονότα της 11ης

Σεπτεμβρίου και για

την αντιμετώπισή τους. Το περιεχόμενό τους θα παρουσιαστεί μαζί με την ανάλυση των

36

Η ανάλυση αυτή μπορεί να είναι αρκετά διεισδυτική και διαφωτιστική ως προς τη μελέτη αντιλήψεων

και ιδεολογικών αξιών. Από την άλλη μεριά δεν διαθέτει τη διυποκειμενικότητα της ποσοτικής ανάλυσης.

Σχετικοί προβληματισμοί και συζήτηση αναπτύσσονται στους Silverman, David (1995), Heritage, John

(1996), Mc Donald, Keith and Tipton, Colin (1996), Κυριαζή, Νότα (1999). Σίγουρα όμως στα

περιορισμένα όρια αυτής της εργασίας δεν θα μπορούσε να διεξαχθεί και μια εμπεριστατωμένη ποσοτική

ανάλυση που θα μπορούσε να αποτελέσει μέρος μιας ευρύτερης έρευνας.

39

άρθρων ιδεολογικού χαρακτήρα του περιοδικού Newsweek στο κεφάλαιο της ποιοτικής

ανάλυσης περιεχομένου.

Παράλληλα θα γίνει και ποσοτική παρουσίαση του αριθμού των παραπάνω

δημοσιευμάτων, ανά ημερομηνία έκδοσης, ανά τεύχος, σύμφωνα με τη θεματολογία τους

αλλά και με βάση το αν ήταν ισορροπημένα, ουδέτερα ή αναπαρήγαγαν οριενταλιστικές

πρακτικές έτσι ώστε να συμπληρωθεί η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου. Από την

ποσοτική παρουσίαση εξαιρούνται τα εξώφυλλα των περιοδικών μιας και είναι συνολικά

λίγα(21) και υπάρχει σχετική ομοιομορφία στη θεματολογία.

Στο τέλος θα αξιολογηθεί η στάση των περιοδικών στην κρίση καθώς και η εμπλοκή

τους στην προβολή Οριενταλιστικών αφηγήσεων.

Η χρονική μελέτη των περιοδικών εκτείνεται από την πρώτη έκδοση μετά το

τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης

Σεπτέμβρη έως και το τέλος Οκτώβρη37

. Συνολικά

μελετήθηκαν38

21 περιοδικά, 7 περιοδικά για κάθε ένα από τα τρία. Ο αριθμός των

σελίδων για τα περιοδικά Time και Newsweek είναι περίπου39

100 ανά περιοδικό ενώ

για το The Economist περίπου 120. Η κρίση είχε τις εξής φάσεις:

1. τη φάση του χτυπήματος

2. τη φάση της συσπείρωσης γύρω από τον αμερικανό πρόεδρο

3. τη φάση της προσωποποίησης του εχθρού στο πρόσωπο του Μπιν Λάντεν

4. τη φάση των χτυπημάτων με άνθρακα και της έναρξης των πολεμικών

επιχειρήσεων των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν.

37

Τα τρία περιοδικά αναφέρουν ως ημερομηνίες κυκλοφορίας το μεν “The Economist” το διάστημα της

εβδομάδας π.χ. September 15th

-21st 2001 ενώ το περιοδικό έχει κυκλοφορήσει στις 15 Σεπτέμβρη. Για τα

περιοδικά “Time” και “Newsweek” η αναφερόμενη ημερομηνία π.χ. October 1, 2001 δείχνει ότι η έκδοση

αυτή έχει ήδη κυκλοφορήσει μια εβδομάδα πριν. 38

Η ειδική έκδοση του ΤΙΜΕ δε λήφθηκε υπόψη στην ανάλυση για το λόγο ότι αποτέλεσε α. έκτακτη

έκδοση και αποτελείται από φωτογραφικό υλικό με ρεπορτάζ που καλύπτουν τα γεγονότα β. δεν

περιλήφθηκε για λόγους ισορροπίας αναφορικά με τη μελέτη των άλλων δύο περιοδικών. 39

Αυτό εξαρτάται από τις διαφημιστικές σελίδες.

40

ΤΙ ΔΕΝ ΜΕΛΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ:

Δεν μελετήθηκαν τα ρεπορτάζ ειδησεογραφικού περιεχομένου μιας και ήταν

διατυπωμένα με έναν τρόπο αρκετά ουδέτερο που δεν πρόσθετε τίποτα στη γνώση μας

για τις αντιλήψεις των περιοδικών(ανταποκρίσεις από τα μέρη που χτυπήθηκαν, το

μέτωπο στο Αφγανιστάν, καθώς και πληροφορίες για τα μέλη και την οργάνωση της Αλ

Κάϊντα οι οποίες διατυπώνονταν με έναν αρκετά ουδέτερο τρόπο). Επίσης πέρα από τη

μελέτη των εξωφύλλων που ανέδειξε ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τον τρόπο

παρουσίασης των γεγονότων, τα άρθρα στο εσωτερικό των περιοδικών ήταν αρκετά

προσεκτικά διατυπωμένα έτσι που ακραίες εκφράσεις σχετικά με το Ισλάμ ή τους

Μουσουλμάνους δεν υπήρξαν. Γι’ αυτόν το λόγο δεν έγινε ποσοτική ανάλυση

περιεχομένου για να εξακριβωθεί ο αριθμός τυχόν στερεοτυπικών εκφράσεων για το

Ισλάμ ή για τους Μουσουλμάνους.

41

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε’: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ:

Στους παρακάτω πίνακες μπορούμε να δούμε το συνολικό αριθμό των δημοσιευμάτων,

με βάση τις κατηγορίες, editorials, ιδεολογικά άρθρα, γεωπολιτικές αναλύσεις που

μελετήθηκαν καθώς και τον αριθμό τους ανά εβδομάδα σε κάθε περιοδικό.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1:

16 17

59

612

22

7

25

35

0

10

20

30

40

50

60

THE

ECONOMIST

NEWSWEEK TIME

ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΡΘΡΩΝ

EDITORIALS

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑΑΡΘΡΑ

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣΑΝΑΛΥΣΕΙΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 2:

1 1 1 1 1 1

0

2

3

1

3

0

2 2

1

6

5

2

4

1

3

0

1

2

3

4

5

6

EDITORIALS ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ

ΑΡΘΡΑ

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ

NEWSWEEK

24/9/2001

1/10/2001

8/10/2001

15/10/2001

22/10/2001

29/10/2001

5/11/2001

42

ΠΙΝΑΚΑΣ 3:

1 1 1 1 1 1 1

6

9

5

2 2

1

0

5

6

7 7

5

3

2

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

EDITORIALS ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΑΡΘΡΑ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ TIME

24/9/2001

1/10/2001

8/10/2001

15/10/2001

22/10/2001

29/10/2001

5/11/2001

ΠΙΝΑΚΑΣ 4:

1

3 3 32

12

1

34

21

3 34

1212

8

11

8

4

0

2

4

6

8

10

12

EDITORIALS ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ

ΑΡΘΡΑ

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ

THE ECONOMIST

15-21/9/2001

22-28/9/2001

29/9-5/10-2001

6-12/10/2001

13-19/10/2001

20-26/10/2001

27/10-2/11-

2001

Από τη μελέτη των πινάκων αυτών αλλά και από τα εξώφυλλα των

περιοδικών(Παραρτήματα 8 και 9) προκύπτει ότι τα γεγονότα της κρίσης μονοπώλησαν

το ενδιαφέρον και τη θεματολογία των περιοδικών. Ειδικότερα από τις εφτά εβδομάδες

43

που μελετήθηκαν τα περιοδικά τα γεγονότα της 11ης

Σεπτεμβρίου ήταν το βασικό θέμα

(priming) εξωφύλλου σε όλα και για τις 7 εβδομάδες ενώ η ύλη των περιοδικών είχε ως

σχεδόν αποκλειστικό της θέμα την κρίση με πολυσέλιδες40

αναλύσεις, ρεπορτάζ, με

κάποια πτώση προς τις τελευταίες εβδομάδες όπως άλλωστε φαίνεται και από το

φθίνοντα αριθμό των άρθρων και editorials τις τελευταίες εβδομάδες της μελέτης.

Αναφορικά με τα συνολικά στοιχεία που παρουσιάζονται από τους προαναφερθέντες

πίνακες μπορούμε να προβούμε στην ποσοτική παρουσίαση των στοιχειών της έρευνας

αλλά και σε συγκρίσεις μεταξύ των περιοδικών. Στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου θα

παρουσιαστούν:

1. Τα editorials των περιοδικών,

2. Τα ιδεολογικά άρθρα των περιοδικών και

3. Οι γεωπολιτικές αναλύσεις των περιοδικών

1. ΤΑ EDITORIALS ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Συνολικά τα editorials απασχολήθηκαν σε μόνιμη βάση με τα γεγονότα της 11ης

Σεπτεμβρίου και κάλυψαν την κρίση σε όλη τη διάρκεια της μελέτης (εφτά εβδομάδες

από τις τρομοκρατικές επιθέσεις). Πληροφορίες σχετικά με το περιεχόμενό τους θα γίνει

σε παρακάτω κεφάλαιο. Σε αυτό το σημείο θα ασχοληθούμε με το σχολιασμό του

αριθμού τους και τη γενική τους εικόνα.

Το The Economist ενώ έχει σταθερά σε κάθε βδομάδα που μελετήθηκε

τουλάχιστον από ένα editorial για την κρίση θα πρέπει να σημειωθεί ότι για την

πρώτη εβδομάδα υπήρχε 1editorial για την κρίση σε σύνολο ενός, για την

δεύτερη τρία editorials σε σύνολο τριών, για την τρίτη εβδομάδα πάλι τρία σε

σύνολο τριών, για την τέταρτη πάλι τρία σε σύνολο τριών ενώ για την πέμπτη

εβδομάδα δύο σε σύνολο έξι editorials, στην έκτη εβδομάδα ένα από τα πέντε

40

Αναφέρομαι με τον όρο πολυσέλιδες ακριβώς γιατί θέλω να δείξω ότι πέρα από τον αριθμό των άρθρων

που ίσως σαν αριθμός δεν φαίνονται τελικά η έκταση τους ήταν τέτοια που καταλάμβανε το μεγαλύτερο

χώρο των περιοδικών.

44

editorials, ενώ στην τελευταία υπήρχαν δύο από τα πέντε editorials. Είναι φανερό

ότι υπήρξε μια σταδιακή υποχώρηση του ενδιαφέροντος που φανερώθηκε κυρίως

στα editorials του The Economist μιας και αυτά ήταν τα πιο πολυσέλιδα.

Ειδικότερα τα editorials του Time ήταν όλα (7 στο σύνολο) αφιερωμένα στην

κρίση και στην περιγραφή της). Στο Time υπήρχε ένα editorial ανά τεύχος.

Το Newsweek σε σύνολο 7 editorials είχε αφιερώσει τα 6. Μόνο το editorial της

7ης

εβδομάδας προς μελέτη είχε διαφορετικό θέμα. Επίσης στο Newsweek υπήρχε

ένα editorial ανά τεύχος.

Τα editorials των περιοδικών ταξινομήθηκαν με βάση τα παρακάτω κριτήρια:

Α. Ισορροπημένη παρουσίαση της τρομοκρατίας, του Ισλάμ και στοιχεία αναζήτησης

των αιτίων της κρίσης με τρόπο μη μονόπλευρο, κριτική υποστήριξη των κυβερνητικών

δράσεων.

Β. Ουδέτερη παρουσίαση της τρομοκρατίας, του Ισλάμ, έλλειψη αναζήτησης των

βαθύτερων αιτίων της κρίσης, απλή καταγραφή των κυβερνητικών δράσεων.

Γ. Οριενταλιστική παρουσίαση της τρομοκρατίας, των αιτίων της, του Ισλάμ, στήριξη

με ελάχιστη ή μηδενική κριτική των κυβερνητικών επιλογών της κυβέρνησης των

Η.Π.Α.

Ουδέτερα Οριενταλιστικά/Σύγκρουση

Πολιτισμών

Ισορροπημένα

The Economist 2 editorials ή

13.2%

13 editorials ή 86.8%

Newsweek 3 editorials ή 50% 3 editorials ή 50%

Time 3 editorials ή

42.86%

3 editorials ή 42.86% 1 editorial ή

14.28%

45

Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει ότι σε επίπεδο editorials τα The Economist και

Time κρατούν μια στάση η οποία υποστηρίζει τις κυβερνητικές επιλογές, υιοθετεί μια

οριενταλιστική εκδοχή των γεγονότων και ατενίζει από μια θέση ανωτερότητας και

ναρκισσισμού την πραγματικότητα. Το δε Newsweek ακολουθεί μια πιο ισορροπημένη

πρακτική συνολικά σε σχέση με τα άλλα δύο περιοδικά.

Τα editorials είναι ιδιαίτερα σημαντικά για ένα περιοδικό γιατί δεν είναι απλά οι απόψεις

ενός αρθρογράφου αλλά οι απόψεις ολόκληρου του περιοδικού ή τουλάχιστον της

ηγετικής ομάδας τους. Με αυτόν τον τρόπο βλέπουμε ότι τελικά οι θέση που επιλέγεται

είναι αρκετά συντηρητική για τα Time και The Economist ενώ κινείται σε πιο

φιλελεύθερη γραμμή για το Newsweek. Μια πιθανή αιτία γι’ αυτήν τη διαφοροποίηση

ίσως και να βρίσκεται πέρα από τις θέσεις του κάθε περιοδικού και στο κοινό στο οποίο

το κάθε ένα από αυτά απευθύνεται. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που το The Economist

απευθύνεται σε κυβερνητικά στελέχη, διευθυντές, οικονομικά στελέχη κ.τ.λ. και είναι

πρώτο στις προτιμήσεις του(Παράρτημα 5). Αναφορικά με το Newsweek θα πρέπει να

επισημανθεί ότι τα editorials τα οποία ήταν τα πιο ισορροπημένα ήταν αυτά που είχαν

γραφεί από τον Fareed Zakaria ο οποίος είναι διεθνολόγος, managing editor στο Foreign

Affairs και θεωρείται μάλλον μετριοπαθής ή όπως ο ίδιος έχει δηλώσει ότι προτιμά

«moderate Republicans and conservative Democrats» (Στις αναφορές στο internet Fareed

Zakaria: http://www.saja.org/zakaria.html ) .

2. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΑΡΘΡΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Σε αυτά εντάσσονται όσα άρθρα γνώμης εμφανίστηκαν στα περιοδικά. Οι παρακάτω

πίνακες θα μας βοηθήσουν να δούμε τη θεματολογία που αναπτύχθηκε ανά περιοδικό

καθώς και τις προτιμήσεις τους. Ο πίνακας 5 δείχνει τον αριθμό των δημοσιευμάτων

ανά περιοδικό και ανά θέμα ενώ οι πίνακες από 6 έως 8 τα ποσοστά ανά θέμα επί του

συνόλου των ιδεολογικών άρθρων.

46

ΠΙΝΑΚΑΣ 5

Ισλάμ Αξίες/Δικαιώματα Ειρήνη/πόλεμος Τύπος Κοινό Τρομοκρατία/Α

σφάλεια

Newsweek 5 5 2 1 0 0

Time 7 12 1 0 2 3

The Economist 4 4 5 1 1 2

ΠΙΝΑΚΑΣ 6:

The Economist

24%

24%28%

6%

6%

12%Ισλάμ

Αξίες/Δικαιώματα

Ειρήνη/πόλεμος

Τύπος

Κοινό

Τρομοκρατία/Ασφάλεια

47

ΠΙΝΑΚΑΣ 7:

Newsweek

39%

38%

15%

8%0%0%Ισλάμ

Αξίες/Δικαιώματα

Ειρήνη/πόλεμος

Τύπος

Κοινό

Τρομοκρατία/Ασφάλεια

ΠΙΝΑΚΑΣ 8:

Time

28%

48%

4%0%8%

12%

Ισλάμ

Αξίες/Δικαιώματα

Ειρήνη/πόλεμος

Τύπος

Κοινό

Τρομοκρατία/Ασφάλεια

48

Από τη μελέτη των παραπάνω πινάκων προκύπτει ότι υπήρχαν διαφορετικές

προτεραιότητες στην ατζέντα των περιοδικών αναφορικά με τα άρθρα γνώμης που

εμφανίστηκαν.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΙΣΛΑΜ:

Ειδικότερα από πλευράς ποσοστιαίας κάλυψης των άρθρων που αφορούσαν το Ισλάμ

προκύπτει ότι to Newsweek είχε τα πρωτεία με 39% ακολουθούμενο από το Time με

29% και το The Economist με 24%. Από τα τρία περιοδικά μόνο στο Newsweek ο

αριθμός των δημοσιευμάτων είναι ο μεγαλύτερος για την κατηγορία Ισλάμ. Για το Time

είναι δεύτερο από πλευράς αριθμού, καθώς επίσης και για το The Economist στο οποίο

μάλιστα υπάρχει ισοβαθμία μεταξύ δεύτερης και τρίτης θέσης.

Μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι για τα Αμερικανικά περιοδικά τα άρθρα που αφορούν

το Ισλάμ και τα ιδεολογικά άρθρα έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα απ’ ότι για το Αγγλικό

περιοδικό. Ένας από τους παράγοντες που ίσως το εξηγούν είναι και το γεγονός ότι τα

δύο Αμερικανικά περιοδικά και σε ομαλές συνθήκες κάνουν περισσότερα αφιερώματα

σε ζητήματα θρησκείας και φιλοσοφίας αλλά από την άλλη μεριά η ανάγκη να

ενημερώσουν το Αμερικανικό κοινό είναι μεγαλύτερη από αυτήν του The Economist.

Το ενδιαφέρον στην κατηγορία αυτή είναι να δούμε πόσα συνολικά άρθρα ακολουθούν

μια ισορροπημένη ενημέρωση ή μια παρουσίαση που είναι ουδέτερη ή κινείται σε

Οριενταλιστική κατεύθυνση/κατεύθυνση Σύγκρουσης Πολιτισμών. Έτσι για κάθε

περιοδικό υπάρχουν τα εξής αποτελέσματα:

Ουδέτερα Οριενταλιστικά/Σύγκρουση

Πολιτισμών

Ισορροπημένα

The Economist 1 άρθρο ή 25% 3 άρθρα ή 75%

Newsweek 5 άρθρα ή 100%

Time 2 άρθρα ή 28% 5 άρθρα ή 72%

49

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το Newsweek είχε την πιο ισορροπημένη κάλυψη του

Ισλάμ αποφεύγοντας να ταυτίσει όλο το Ισλάμ με το φανατισμό ή να αποδεχθεί

Οριενταλιστικές θέσεις.

Το Time κινήθηκε στην ίδια γραμμή με το Newsweek αν και υπήρξε ένα 28% που

κινήθηκε σε Οριενταλιστική κατεύθυνση δείχνοντας έτσι έναν πλουραλισμό στις σελίδες

του.

Το The Economist κινήθηκε στους αντίποδες του Newsweek πετυχαίνοντας το

αρνητικό 75%. Ο τρόπος παρουσίασης του Ισλάμ ακολουθούσε σε μικρότερο ή

μεγαλύτερο βαθμό τις αντιλήψεις του Σ. Χάντιγκτον. Το The Economist ίσως επειδή

απευθύνεται σε μεγαλύτερο ποσοστό από τα άλλα περιοδικά σε κυβερνητικά στελέχη και

σε ανώτερα οικονομικά στελέχη φαίνεται να έχει περισσότερο μια συντηρητική θέση.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΑΞΙΕΣ/ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ:

Σε αυτήν την κατηγορία to Time καταλαμβάνει την υψηλότερη θέση έχοντας το 50%

των δημοσιευμάτων του σε αυτήν την κατηγορία. Το Newsweek είχε ένα αρκετά υψηλό

ποσοστό επίσης με 38%(αν και ο αριθμός των δημοσιευμάτων είναι ο ίδιος με αυτά του

Ισλάμ και η διαφορά 1% μεταξύ τους προέρχεται από τη στρογγυλοποίηση που κάνει ο

υπολογιστής) ενώ επίσης και στο The Economist κατέλαβαν ένα 24% και την ισοβαθμία

στην δεύτερη θέση.

Οι υψηλές αυτές θέσεις εξηγούνται γιατί ένας από τους παράγοντες που δέχτηκε επίθεση

ήταν και αυτός των δικαιωμάτων και των ατομικών ελευθεριών αφενός με το

τρομοκρατικό χτύπημα και την αδυναμία της Δημοκρατίας να το προλάβει και αφετέρου

η συζήτηση περί αρχών προκάλεσε μια κουβέντα για τις αξίες και τις αρχές της Δύσης.

Παράλληλα με τη μελέτη αυτής της παραμέτρου είναι δυνατόν να δούμε και το πώς

εννοούν τις αξίες αυτές τα περιοδικά.

Στον παρακάτω πίνακα χρησιμοποιήθηκε πάλι η κατηγοριοποίηση: ουδέτερα,

οριενταλιστικά/Σύγκρουση Πολιτισμών και ισορροπημένα.

50

Ουδέτερα Οριενταλιστικά/Σύγκρουση

Πολιτισμών

Ισορροπημένα

The Economist 2 άρθρα ή 50% 2 άρθρα ή 50%

Newsweek 2 άρθρα ή 40% 3 άρθρα ή 60%

Time 4 άρθρα ή 33.4% 6 άρθρα ή 50% 2 άρθρα ή 16.6%

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι κατά βάση στα άρθρα που εκφράζονταν σε δικαιώματα

και ελευθερίες υπήρχε μια τάση περιορισμού τους χάριν της ασφάλειας ή σε μερικές

περιπτώσεις υπήρχαν αρκετά ακραίες αντιλήψεις που δικαιολογούσαν ακόμα και τα

ψυχολογικά βασανιστήρια(στο Newsweek, κάτι το οποίο θα αναλυθεί στη συνέχεια στο

κομμάτι της ποιοτικής ανάλυσης). Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, ως επί το πλείστον στο

Newsweek με 60%, υπήρχε μια αντιμετώπιση η οποία ενώ λάμβανε υπόψη της τον

παράγοντα ασφάλεια τελικά κρατούσε μια στάση θετική απέναντι στην υπεράσπιση των

αρχών της δημοκρατίας.

Με βάση τα παραπάνω το The Economist κράτησε την πιο συντηρητική στάση όπου τα

άρθρα του ήταν μεταξύ συντηρητισμού και ουδετερότητας.

Το Newsweek ήταν το πιο φιλελεύθερο από όλα μιας και κράτησε μια στάση

υποστήριξης των ατομικών ελευθεριών αν και ταυτόχρονα φιλοξένησε μερικά άρθρα τα

οποία ήταν αρκετά προκλητικά.

Το Time κράτησε μια πλουραλιστική στάση με επικράτηση των συντηρητικών και

ουδέτερων άρθρων ενώ υπήρξαν και άρθρα τα οποία υποστήριξαν τις ατομικές

ελευθερίες και δικαιώματα.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΕΙΡΗΝΗ/ΠΟΛΕΜΟΣ:

Σε αυτήν την κατηγορία εξετάστηκε το αν τα περιοδικά κρατούσαν ουδέτερη,

οριενταλιστική ή ισορροπημένη στάση απέναντι στο ζήτημα των πολεμικών

51

επιχειρήσεων αλλά και η στάση τους απέναντι στις φωνές διαμαρτυρίες που

προτιμούσαν μια ειρηνική επίλυση.

Στον παρακάτω πίνακα μπορούμε να δούμε τη στάση του κάθε περιοδικού:

Ουδέτερα Οριενταλιστικά/Σύγκρουση

Πολιτισμών

Ισορροπημένα

The Economist 1 άρθρα ή 20% 4 άρθρα ή 80%

Newsweek 2 άρθρα ή 100%

Time 1 άρθρο ή 100%

Σε αυτό το ζήτημα η στάση των αρθρογράφων φαίνεται πιο πολωμένη απ’ ότι στις άλλες

κατηγορίες.

Το Time υποστηρίζει τις πολεμικές επιχειρήσεις της κυβέρνησης των Η.Π.Α. και

τάσσεται εναντίον όσων διαφωνούν με σαφήνεια καταδικάζοντας τους.

Το The Economist κινείται στην ίδια γραμμή πλεύσης με το Time κατηγορώντας

μάλιστα και ως προδότες όσους διανοούμενους έχουν απλά μια διαφορετική στάση.

Το Newsweek κρατά μια διαφορετική στάση όπου παρουσιάζει τους διαφωνούντες ως

έχοντες το δικαίωμα να διαφωνούν σε μια δημοκρατία ενώ υποστηρίζει σε γενικές

γραμμές τις πολεμικές επιχειρήσεις.

Συνολικά, τα Time και The Economist εντάσσονται στη λογική της κυβέρνησης των

Η.Π.Α. που είναι με Μας ή με την Τρομοκρατία και φαίνεται ότι δεν είναι ανεκτικές

στην άλλη άποψη. Το Newsweek αντίθετα φαίνεται πιο ανεκτικό από τα άλλα δύο αν

και στηρίζει και αυτό τις κυβερνητικές επιλογές για τις πολεμικές επιχειρήσεις.

52

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΤΥΠΟΣ:

Σε αυτήν την κατηγορία εξετάζονται δημοσιεύματα τα οποία κρίνουν την ελευθερία του

Τύπου και εκφράζουν στάσεις απέναντι σε αυτή. Σε αυτήν την κατηγορία δεν υπάρχουν

πολλά δημοσιεύματα και μάλιστα το Time δεν έχει κανένα δημοσίευμα. Αυτά που

υπάρχουν όμως είναι όμως ενδεικτικά.

Ουδέτερα Οριενταλιστικά/Σύγκρουση

Πολιτισμών

Ισορροπημένα

The Economist 1 άρθρο ή 100%

Newsweek 1 άρθρο ή 100%

Time

Και στις δύο περιπτώσεις τα περιοδικά κρατούν μια επιφυλακτική στάση αναφορικά με

την ελευθεροτυπία και το δικαίωμα των Πρακτορείων Ειδήσεων να κρατούν είτε μια

ουδέτερη στάση στη μετάδοση των νέων κάτι που θα συζητηθεί στην ποιοτική

παρουσίαση των αποτελεσματων (Newsweek) είτε με την αντιμετώπιση του Al Jazeera

ως παράγοντα κινδύνου(The Economist). Σ΄ αυτό το σημείο φαίνεται να είναι ως

προτεραιότητα και στα δύο περιοδικά το φιλτράρισμα και το gatekeeping. Το τι δηλαδή

οφείλει να περνά σε αυτές τις περιόδους κρίσης ως νέο. Από τις μέχρι τώρα αναλύσεις

αυτό ήταν αναμενόμενο για το The Economist όχι όμως και για το Newsweek που μέχρι

τώρα έχει κρατήσει μια πιο ισορροπημένη στάση.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΚΟΙΝΟ:

Σε αυτήν την κατηγορία εξετάζεται το πώς αντιμετωπίζεται το κοινό από τα περιοδικά

καθώς και πληροφορίες και δημοσκοπήσεις σε σχέση με αυτό.

53

Ουδέτερα Οριενταλιστικά/Σύγκρουση

Πολιτισμών

Ισορροπημένα

The Economist 1 άρθρο ή 100%

Newsweek

Time 2 άρθρα ή 100%

Στα παραπάνω άρθρα αναφορικά με το Time δημοσιεύονται στατιστικές για τη στάση

του κοινού αμέσως μετά από την κρίση. Η μία από αυτές που είναι και η πιο

εμπεριστατωμένη (στο Παραρτημα 7) σχολιάζεται στη συνέχεια. Ο τρόπος

αντιμετώπισης του κοινού στο σχολιασμό των περιοδικών γίνεται με όρους παρόμοιους

με αυτούς της κυβέρνησης Μπους.

Στη δε περίπτωση του The Economist το κοινό αντιμετωπίζεται ως δέκτης αυτών που θα

‘πρεπε να γίνουν από τη μεριά της κυβέρνησης.

ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ 11ΗΣ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Βασικός στόχος της εργασίας αυτής δεν είναι η μελέτη της στάσης του κοινού απέναντι

στα γεγονότα της 11ης

Σεπτεμβρίου όμως η δημοσκόπηση που παρουσιάζεται

(Παράρτημα 7) θα μας βοηθήσει στην καλύτερη τοποθέτησή μας στα γεγονότα αλλά και

στην ενημέρωση μας για το κλίμα που είχε διαμορφωθεί στις ΗΠΑ.

Στο Παράρτημα 7 παρουσιάζεται σχετική δημοσκόπηση των Time/CNN (ΤIME 8-10-

2001:28-29) που πραγματοποιήθηκε στις 27-9-2001 με αντικείμενο τη στάση του κοινού

στην κρίση αυτή σε μια σειρά από ερωτήματα. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να δούμε

σε ποιο βαθμό το κοινό βρίσκεται μπροστά ή ενδεχομένως πίσω από τις αντιλήψεις των

περιοδικών σε σχέση με τα ζητήματα που προέκυψαν όπως π.χ. το ρόλο του προέδρου,

την αντιμετώπιση της κρίσης, τη συμφωνία για τη λήψη περιοριστικών μέτρων ή και για

ενδεχόμενο περιορισμό ατομικών ελευθεριών, τη στάση απέναντι στους Άραβες και

μουσουλμάνους, τη στάση σε μια ενδεχόμενη επίθεση.

54

Ειδικότερα η εμπιστοσύνη προς το πρόσωπο του προέδρου συγκέντρωσε ποσοστό της

τάξης του 84% κάτι που συνάδει με το συσπειρωτικό ρόλο του προέδρου σε περίοδο

κρίσης καθώς και με την εμπιστοσύνη που δείχνει ο Αμερικανικός λαός σε αντίστοιχες

μελέτες (Isaacs, M 1998).

Πέρα από αυτό το βασικό συμπέρασμα για το ρόλο του προέδρου σε περιόδους κρίσης

φαίνονται και μια σειρά αντιλήψεων του κοινού όπου είναι πρόθυμο να περιορίσει τις

ελευθερίες του χάριν της ασφάλειας του, (ποσοστά από 55% έως 68%) ενώ οι

αντίστοιχες απαντήσεις του σε ερωτήσεις για τον περιορισμό και τον έλεγχο των

μουσουλμάνων και αραβικής καταγωγής Αμερικάνων φαίνεται ότι δε συμφωνεί σε

ενδεχόμενα ρατσιστικά μέτρα εναντίον τους(τα ποσοστό αυτών που είναι αντίθετοι είναι

από 49% έως 69%). Επίσης φαίνεται ότι δεν εμπιστεύονται τις αστυνομικές αρχές της

χώρας τους για την ασφάλεια τους41

σε ποσοστό 73% ενώ φαίνεται ότι περιμένουν μια

χρονοβόρα αντιπαράθεση και φαίνονται σίγουροι για μια Αμερικανική νίκη σε ποσοστό

56%. Ενώ ένα 23% πιστεύει σε μια γρήγορη νίκη. Η κρίση δεν φαίνεται να τους έχει

πανικοβάλλει μιας και σε σχετικές ερωτήσεις δεν έσπευσαν ούτε να αγοράσουν

εμφιαλωμένο νερό ούτε κάποια μάσκα(69% και 83% αρνητικές απαντήσεις). Ένα από

τα θετικά σημεία της κρίσης σύμφωνα με τη δημοσκόπηση αυτή ήταν ότι σε ποσοστό

79% οι ερωτώμενοι αισθάνθηκαν την ανάγκη να πουν «σ’ αγαπώ» σε κάποιον οικείο

τους ενώ σε ποσοστό 70% τραγούδησαν τον εθνικό ύμνο. Το ενδιαφέρον σε αυτές τις

απαντήσεις ήταν ότι σε μια τέτοια περίσταση τελικά αυτό που φάνηκε ότι ήταν πιο

ισχυρό ήταν η έκφραση προσωπικών συναισθημάτων η οποία ακολουθήθηκε από την

έκφραση πατριωτικών και εθνικών αισθημάτων με τον εθνικό ύμνο και όχι το ανάποδο

πράγμα που δείχνει πως τελικά η κρίση αυτή διαπέρασε το αίσθημα της εθνικής

ταυτότητας εισχωρώντας σε ζητήματα προσωπικής ασφάλειας, ύπαρξης και έκφρασης.

41

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σχολιαστεί ότι τελικά δεν είναι μόνο οι Έλληνες αυτοί που

παραπονούνται για την αποτελεσματικότητα της Αστυνομίας τους αλλά και ότι οι πιέσεις από την

Αμερικανική πλευρά προς την Ελληνική να ενισχύσει την Αστυνομία και τα μέτρα ασφάλειας της είναι

τελικά πιέσεις περισσότερο πολιτικού παρά ουσιαστικού περιεχομένου.

55

ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑ/ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ:

Σε αυτήν εδώ την κατηγορία εξετάστηκε το πώς αντιμετωπίζεται η τρομοκρατία και τα

παρεπόμενα ζητήματα ασφάλειας που προκύπτουν. Επίσης και σε αυτήν την κατηγορία

δεν υπήρχαν άρθρα από το Newsweek. Τα υπάρχοντα άρθρα ήταν πάλι λίγα αλλά και

ενδεικτικά.

Ουδέτερα Οριενταλιστικά/Σύγκρουση

Πολιτισμών

Ισορροπημένα

The Economist 2 άρθρα ή 100%

Newsweek

Time 3 άρθρα ή 100%

Τα άρθρα και σε αυτές τις περιπτώσεις ήταν σαφώς τοποθετημένα υπέρ συντηρητικών

προτάσεων και υποστήριζαν την περαιτέρω λήψη μέτρων.

3. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Είναι εμφανές ότι από τον Πίνακα 1 (στην αρχή αυτού του κεφαλαίου) το περιοδικό

The Economist έχει δημοσιεύσει τις πιο πολλές γεωπολιτικές αναλύσεις, 59 στον

αριθμό, σχετικά με τα εμπλεκόμενα μέρη της κρίσης έναντι 22 του Newsweek και 35

του Time. Αυτό συνάδει με τον χαρακτήρα του περιοδικού το οποίο και πριν την περίοδο

της κρίσης δημοσίευε αναλύσεις για τις περιοχές και τις χώρες του πλανήτη σε

συστηματική βάση και σχετίζεται με το γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος του

αναγνωστικού του κοινού είναι κυβερνητικά στελέχη από όλον τον κόσμο που επιθυμούν

να ενημερώνονται για τα τεκταινόμενα ανά τον κόσμο. Αναφορικά με τα δύο

Αμερικανικά περιοδικά, αυτά φαίνεται ότι υστερούν έναντι του The Economist σε

56

αυτού του είδους τις αναλύσεις και φαίνεται ότι δεν έχουν τον ίδιο διεθνή χαρακτήρα

όπως το The Economist.

Το ενδιαφέρον στοιχείο σ’ αυτό το κομμάτι της ανάλυσης είναι ότι και τα τρία περιοδικά

ακολουθούν κοινή γραμμή πλεύσης. Φαίνεται ότι υπάρχει συμφωνία αναφορικά με τα

βήματα που πρέπει να γίνουν, το ότι θα πρέπει να αξιοποιηθούν ακόμα και τα

διεφθαρμένα κοσμικά καθεστώτα μουσουλμανικών ενώ ηθικοί παράμετροι όπως αξίες

εδώ περνούν σε δεύτερο πλάνο. Ενδεικτικές επίσης είναι και οι προτροπές να

αξιοποιηθούν και οι αντιθέσεις μουσουλμανικών χωρών για την επίτευξη των καλύτερων

δυνατών αποτελεσμάτων. Ακόμα και κάποια μικρή κριτική που γίνεται για να μη

χαλαρώσει η στάση των Η.Π.Α. απέναντι στη Ρωσία για το ζήτημα της Τσετσενίας αυτή

γίνεται περισσότερο γιατί θεωρείται ότι η Ρωσία παίζει ένα παιχνίδι που αξιοποιεί τις

αντιθέσεις στη φλεγόμενη αλλά και ευρύτερη περιοχή εντός και εκτός του Αφγανιστάν,

από φόβο δηλαδή για πιθανή ενίσχυση και οφέλη της Ρωσίας.

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ THE ECONOMIST, NEWSWEEK, TIME.

Από τη μέχρι τώρα παρουσίαση των ποσοτικών αποτελεσμάτων της έρευνας μπορούμε

να προβούμε σε κάποια γενικά συμπεράσματα για τον χαρακτήρα των περιοδικών, τον

τρόπο παρουσίασης, και τη δομή της ύλης τους. Στη συνέχεια βέβαια θα ακολουθήσει η

ανάλυση των εξωφύλλων των περιοδικών αλλά και η ποιοτική ανάλυση του

περιεχομένου τους για να υπάρξει μια συνολική εικόνα και εκτίμηση.

Το περιοδικό The Economist φαίνεται ότι έχει μέχρι τώρα την πιο συντηρητική γραμμή

που συνάδει με Οριενταλιστικά στερεότυπα και συμφωνεί με τη Θεωρία της Σύγκρουσης

των Πολιτισμών. Ειδικότερα τα editorials του σε ποσοστό 13.2%( 2 editorials) κρατούν

μια ουδέτερη στάση ενώ σε ποσοστό 86.8%(13 editorials) ακολουθούν Οριενταλιστικές

προσεγγίσεις. Τα ιδεολογικά του άρθρα παρουσιάζονται κάπως πιο διαφοροποιημένα

57

αλλά στην ίδια γραμμή. Το 23.53%( 4 άρθρα) των δημοσιευμάτων του είναι ουδέτερα

ενώ το 76.47%(13 άρθρα) ακολουθεί τις οριενταλιστικές αντιλήψεις.

Το περιοδικό Newsweek διαφοροποιείται αρκετά από το The Economist . Τα editorials

του Newsweek σε ποσοστό 50%( 3 editorials) είναι ισορροπημένα ενώ σε ποσοστό 50%

(3 editorials) είναι οριενταλιστικά. Το περιεχόμενο των άρθρων του είναι αρκετά

διαφοροποιημένο σε μια πιο φιλελεύθερη κατεύθυνση μιας και 83.4% αυτών(10 άρθρα)

είναι ισορροπημένα ενώ μόλις το 16.6% αναπαράγει οριενταλιστικές αντιλήψεις. Με

αυτόν τον τρόπο μπορούμε να ισχυριστούμε ότι στο Newsweek υπάρχει ένας σχετικός

πλουραλισμός και μια πιο ισορροπημένη κάλυψη.

Το περιοδικό Time στα editorials τουλάχιστον κινείται πιο κοντά στο The Economist.

Σε ποσοστό 42.86%(3 editorials) αυτά είναι ουδέτερα, σε ποσοστό 42.86% αναπαράγουν

οριενταλιστικές αντιλήψεις (3 editorials) ενώ σε ποσοστό 14.28% είναι ισορροπημένα.

Στα ιδεολογικά του άρθρα επικρατεί μια πιο διαφοροποιημένη κατάσταση. Σε ποσοστό

24%(6 άρθρα) υπάρχει μια σχετική ουδετερότητα στην κάλυψη, σε ποσοστό 28%

υπάρχει ισορροπία ενώ σε ποσοστό 48% (12 άρθρα) αναπαράγονται οριενταλιστικές

αντιλήψεις. Υπάρχει μια τάση να είναι λιγότερο ουδέτερα τα άρθρα και ν’ αναλαμβάνουν

καθαρή θέση προς όφελος οριενταλιστικών ή ισορροπημένων αντιλήψεων.

Για τις Γεωπολιτικές αναλύσεις έχει ήδη επισημανθεί ότι και τα τρία περιοδικά

συμπλέουν αναφορικά με την αξιοποίηση των αντιθέσεων των αντιπάλων τους, με την

εξυπηρέτηση των Αμερικανικών συμφερόντων με το The Economist να πρωτοστατεί

στην κάλυψη των Αμερικανικών θέσεων αν και το ίδιο είναι αγγλικό και τα άλλα δύο

Αμερικανικά κάτι που ίσως εξηγείται και από τον χαρακτήρα του περιοδικού αλλά και

από το αναγνωστικό κοινό του περιοδικού που είναι κυρίως κυβερνητικά στελέχη.

Συνολικά και τα τρία περιοδικά διαφοροποιούνται μεταξύ editorials και ιδεολογικών

τους άρθρων. Ta editorials είναι πιο συντηρητικά από τα ιδεολογικά τους άρθρα ενώ στα

τελευταία υπάρχει η τάση να προβάλλονται αντιλήψεις οι οποίες είναι είτε

οριενταλιστικές είτε ισορροπημένες.

58

Σε μια πρώτη φάση το The Economist είναι το πιο συντηρητικό, ακολουθούμενο από το

Time. Το Newsweek φαίνεται να διαφοροποιείται από τα δύο παραπάνω σε επίπεδο

προβολής ισορροπημένων αντιλήψεων αν και ακολουθεί το γενικό πλαίσιο

ανάλυσης(κάτι που φαίνεται από τα γεωπολιτικά άρθρα) και υποστήριξης των

Αμερικανικών συμφερόντων.

Στα επόμενα κεφάλαια θα προβούμε στην ανάλυση των εξωφύλλων των περιοδικών και

στην ποιοτική ανάλυση του περιεχομένου τους.

59

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ’: Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΕΞΩΦΥΛΛΩΝ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Η μελέτη των εξώφυλλων (21 στον αριθμό) των τριών περιοδικών, που παρουσιάζονται

στα Παραρτήματα 9 και 10, δείχνει ότι τα γεγονότα της 11ης

Σεπτεμβρίου και η

αντιμετώπιση της τρομοκρατικής επίθεσης αποτέλεσαν το αποκλειστικό θέμα και των

τριών περιοδικών για το χρονικό διάστημα της μελέτης (από την έναρξη της κρίσης έως

και το τέλος Οκτωβρίου).

Η κρίση όπως παρουσιάστηκε στα εξώφυλλα των περιοδικών κατά τη διάρκεια της

κρίσης έγινε με τρόπο ανάλογο της γραμματικής του μέσου, στη συγκεκριμένη

περίπτωση των εξωφύλλων των περιοδικών, χρησιμοποιώντας δραματοποιημένα

σύμβολα τα οποία συνάδουν με τα πέντε χαρακτηριστικά της εικόνας όπου ο μύθος

βρίσκει προνομιακό πεδίο έκφρασης (Πλειός, Γ. 2001:333-335):

Αντικείμενο διαπραγμάτευσης και γνώσης είναι το εξωτερικό περιβάλλον ως

πραγματική οντότητα, ως οντότητα η οποία δεν έχει αρχή και τέλος,

μεταβάλλεται με κανόνες που δεν υπόκεινται στον έλεγχο των ατομικών

υποκειμένων και υπάρχει ανεξάρτητα από τα υποκείμενα που την παρατηρούν.

Αναπαριστά το εξωτερικό περιβάλλον όχι με τρόπο που προσιδιάζει στον

πραγματιστικό λόγο, αλλά με τρόπο που χαρακτηρίζει τον προπαγανδιστικό ή

νοηματικό ρόλο.

Η εξωτερική πραγματικότητα παρουσιάζεται προσωποποιημένη, όπως και οι

σχέσεις, οι αντιφάσεις, οι συγκρούσεις κ.λπ. της πραγματικότητας

παρουσιάζονται προσωποποιημένες.

Ο λόγος της μυθολογίας έχει συγκριτικό χαρακτήρα. Σ΄ αυτόν συντίθενται σε

αδιαίρετη μορφή και υπό τον οργανωτικό ρόλο των αξιολογήσεων,

επιμέρους(particular) επιστημονικές γνώσεις από πλείστα πεδία των θετικών

60

επιστημών, της κοινωνικής θεωρίας, της φιλοσοφίας κ.λπ, όπως και ηθικές

κρίσεις, αισθητικές αντιλήψεις κ.ο.κ.

Η μυθολογική σκέψη εξηγεί με ενιαίο τρόπο όλη τη συγκρότηση του εξωτερικού

κόσμου (της πραγματικότητας), μέσα από την οποία απορρέει και στην οποία

έχει νόημα η εξήγηση των επιμέρους γεγονότων και περιστατικών.

Η συμβολοποίηση (Πλειός, Γ. 2001:349) που προσφέρει η εικόνα με τη διαρκή

αποτύπωση και μετάφραση γενικών ιδεών, προτύπων και νοήματος είναι εγγενές της

χαρακτηριστικό ανεξάρτητα από την εκάστοτε μορφή της. Επίσης ανάλογες μελέτες

(Bennet, L. 1999) έχουν καταλήξει στο ότι η προσωποποίηση αποτελεί ένα από τα

βασικά στοιχεία της εικόνας, που σχετίζεται με τον ερμηνευτικό της ρεαλισμό42

(Πλειός, Γ. 2001), και συνοδεύεται από την δραματοποίηση, την αποσπασματικότητα

και την κανονικοποίηση. Ο συνδυασμός όλων αυτών των στοιχείων καταλήγει στην

παραγωγή του λεγόμενου infotainment που τελικά μετατρέπει την είδηση σε ψυχαγωγικό

είδος (Postman, N. 1998). Ταυτόχρονα η εικόνα όσο καμία άλλη μορφή κειμένου δίνει

με ακρίβεια τις χωροχρονικές συντεταγμένες του γεγονότος το οποίο περιγράφεται

(Thompson, J. 1999: 163-165).

Τα χαρακτηριστικά της εικόνας αλλά και δραματουργική της δύναμη απαντώνται στα

εξώφυλλα των περιοδικών προς μελέτη τα οποία δεν ξεφεύγουν από τα χαρακτηριστικά

τα οποία έχουν παρατηρηθεί από ανάλογες μελέτες σε περιόδους κρίσεων καθώς και την

έντονη χρήση των συμβόλων(Ραμονέ, Ι. 1999).43

Με αυτόν τον τρόπο τα ΜΜΕ δεν

λειτουργούν απλά ως αντανακλάσεις της πραγματικότητας αλλά ως συνδιαμορφωτές του

νοήματος και αναπόσπαστο μέρος της πραγματικότητας(Δεμερτζής, Ν. 2002:212).

42

Ερμηνευτικός ρεαλισμός είναι η μέθοδος κατασκευής της πραγματικότητας και η κατασκευασμένη

πραγματικότητα το αποτέλεσμα της χρήσης του ερμηνευτικού ρεαλισμού. Ο ερμηνευτικός ρεαλισμός είναι

ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα αντιμετωπίζουν τον κόσμο στις συνθήκες επικράτειας(στο δημόσιο λόγο)

της τεχνολογικής εικόνας(Πλειός, Γ. 2001:300). 43

Σχετική αλλά και ενδεικτική είναι και η μελέτη του Ι. Ραμονέ (Ραμονέ, Ι. 1999: 124-150) για το

συμβολισμό και τη μυθολογία της αντιασφυξιογόνου μάσκας, του αόρατου stealth, και των patriot στη

διάρκεια του πολέμου του Κόλπου καθώς και του συσπειρωτικού αλλά και συμπυκνωτικού ρόλου των

συμβόλων..

61

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΞΩΦΥΛΛΩΝ

ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Τα εξώφυλλα των περιοδικών βρίσκονται στα Παρατήματα 8 και 9.

THE ECONOMIST:

Ξεκινώντας την ανάλυσή μας από το “The Economist”, το πρώτο τεύχος (The

Economist 15th

-21st September, 2001) έχει φωτογραφία από το τρομοκρατικό χτύπημα

των Δίδυμων Πύργων ενώ ο τίτλος στο εξώφυλλο είναι “The day the world changed”

προσδίδοντας έτσι ένα Αποκαλυπτικό χαρακτήρα στο χτύπημα της 11ης

Σεπετμβρίου.

Το αμέσως επόμενο (The Economist, 22th-28th

September, 2001) έχει ως τίτλο: “The

battle ahead” και φωτογραφία του Αμερικανού προέδρου με φόντο την Αμερικανική

σημαία, στοιχείο ενοποιητικό για τους Αμερικάνους όμως σε σημείο που προσωποποιεί

την κρίση δείχνοντας ν’ αφήνει την επίλυση της κρίσης στα χέρια του προέδρου ο οποίος

στη φωτογραφία έχει ένα αρκετά αποφασιστικό ύφος.

Το τρίτο τεύχος μετά την κρίση (The Economist, September 29th

- October 5th

2001)

έχει φωτογραφία του χάρτη που δείχνει το Αφγανιστάν καθώς και ένα πολεμικό

αεροπλάνο με τίτλο “Closing in”.Με αυτόν τον τρόπο εισαγόμαστε στις πολεμικές

επιχειρήσεις που θ’ άρχισαν να λαμβάνουν χώρα στο Αφγανιστάν. Επίσης ο χάρτης

συγκεκριμενοποιεί και οριοθετεί το στόχο που είναι μια συγκεκριμένη χώρα.

Στο αμέσως επόμενο (The Economist, October 6th

-12th

2001) ο τίτλος είναι “The

propaganda war” ενώ παρουσιάζονται σ΄ αυτό οι Δίδυμοι Πύργοι να φλέγονται, ο

πρόεδρος Μπους, ο Οσάμα Μπιν Λάντεν, ο Γιάσερ Aραφάτ, ο Αριέλ Σαρόν, ο βασιλιάς

της Σαουδικής Αραβίας, ο Σαντάμ Χουσεϊν, καθώς και σκηνές από τις πολεμικές

επιχειρήσεις. Με αυτόν τον τρόπο το περιοδικό παίρνει ξεκάθαρη θέση στον πόλεμο μιας

62

και δηλώνει ότι βρισκόμαστε σε έναν πόλεμο προπαγάνδας στον οποίο τοποθετείται και

το ίδιο. Περαιτέρω ανάλυση γι’ αυτό το εξώφυλλο του περιοδικού θ’ακολουθήσει στη

συνέχεια.

Στο επόμενο τεύχος (The Economist, October 13th

-19th

2001) παρουσιάζονται οι

δυνάμεις των ΗΠΑ σε ανάπτυξη στο Αφγανικό έδαφος δείχνοντας έτσι την υπεροπλία

των Αμερικανικών δυνάμεων.

Στη συνέχεια (The Economist October 20th

-26th

, 2001) με τίτλο “A battle of nerves”

παρουσιάζονται σε πρώτο πλάνο ένα πολεμικό αεροπλάνο που παραπέμπει στις

Αμερικανικές επιχειρήσεις στο Αφγανιστάν ενώ στο φόντο υπάρχει φωτογραφία της

επιστολής με άνθρακα που έλαβε ο γερουσιαστής κος Dashle, δείχνοντας έτσι το φόβο

που αρχίζει να διακατέχει τις ελίτ από το φόβο των χτυπημάτων του άνθρακα.

Στο τελευταίο περιοδικό της μελέτης (The Economist, October 27th

-November 2nd

) ο

τίτλος είναι “How the world has (and hasn’t) changed” που έχει ως φόντο πρωταγωνιστές

της κρίσης καθώς και φωτογραφίες ηγετών όπως των κ.κ. Πούτιν, Τζέρυ Άνταμς, του

προέδρου της Κίνας, του προέδρου του Ισραήλ, του προέδρου των Παλαιστινίων, κ.α.

Με αυτόν τον τρόπο το εξώφυλλο μας εισάγει σε μια αξιολόγηση των συνεπειών της

κρίσης όχι μόνο για τους άμεσα εμπλεκόμενους αλλά και γι’ αυτούς που σύμφωνα με την

εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α. χαρακτηρίζονται ως rogue states(στις αναφορές στο

Internet, Chomsky, Ν. 2001).

ΤΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ NEWSWEEK ΚΑΙ TIME:

Η θεματολογία των εξωφύλλων των περιοδικών “Newsweek” και “Time” σε όλη τη

διάρκεια της κρίσης είναι σχεδόν η ίδια γι’ αυτό θα παρουσιαστούν και εκ παραλλήλου:

Το “Time” εκδίδει ειδικό τεύχος (με ημερομηνία,11-9-2001) με φωτογραφία των

Διδύμων Πύργων που φλέγονται. Σε αυτό το σημείο απαντάται ένας δυνατός

αναπαραστατικός ρεαλισμός της εικόνας. Άλλωστε σε αυτό το ειδικό τεύχος κυριαρχούν

63

οι φωτογραφίες από το δράμα της 11ης

Σεπτεμβρίου και απουσιάζουν σχεδόν

ολοκληρωτικά τα κείμενα. Γι’ αυτόν άλλωστε το λόγο αυτό το τεύχος δεν αποτελεί μέρος

της ανάλυσης αλλά φιλοξενείται εδώ για λόγους πληρότητας της παρουσίασης.

Στα τεύχη των “Time” και “Newsweek” (24-9-2001) εξώφυλλο αποτελούν οι

πυροσβέστες που δουλεύουν στα συντρίμμια των Διδύμων Πύργων ενώ προβάλλεται σε

πρώτο πλάνο η Αμερικανική σημαία, σύμβολο ενότητας, ενώ στην περίπτωση του

“Time” ο Αμερικανός πρόεδρος κυματίζει την Αμερικανική σημαία. Ο τίτλος για το μεν

“Time” είναι “One Nation, indivisible” και υπότιτλο “America digs out-and digs in for a

war” ενώ το “Newsweek” έχει ως τίτλο “How to fight this foe. Will the US economy

recover? The making of a terrorist.” Με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται η εικόνα της

ενότητας που είναι η Αμερικανική σημαία και το σύμβολό της ο πρόεδρος. Με αυτόν

τον τρόπο προσωποποιείται η ενότητα στο πρόσωπο του προέδρου.

Στα τεύχη των “Newsweek” και “Time” της 1-10-2001 παρουσιάζεται ο Οσάμα Μπιν

Λάντεν στο εξώφυλλο. Το ‘Time” έχει ως τίτλο “Target: Bin Laden” ενώ το

“Newsweek” “Trail of terror. Inside the 10 year hunt for Osama Bin Laden” ενώ στο

πάνω μέρος του εξωφύλλου υπάρχει η φράση “Will Europe join the fight?”. Σε αυτά τα

τεύχη κατ’ αναλογία και σε αντίθεση με τα προηγούμενα προσωποποιείται ο εχθρός. Με

αυτόν τον τρόπο ο τρόπος πλαισίωσης φαίνεται να είναι προσωποποιημένος και ν’

αποφεύγει τις συνολικές αναλύσεις και εκτιμήσεις. Η λειτουργία του δίπολου «Πρόεδρος

των Η.Π.Α.-Οσάμα Μπιν Λάντεν» συνοδεύεται με το ερώτημα αν τελικά η Ευρώπη θ’

ακολουθήσει ως σύμμαχος των Η.Π.Α. Έτσι φαίνεται να μην υπάρχουν περιθώρια

διαφυγής από το δίλημμα του προαναφερθέντος δίπολου.

Στα τεύχη των “Newsweek” και “Time” της 8-10-2001 παρουσιάζεται η απειλή των

βιολογικών όπλων με αντιασφυξιογόνες μάσκες. Το “Newsweek” έχει ως τίτλο

“Biological & chemical terror. How scared should you be?” ενώ το “Time” έχει ως τίτλο

“How real is the threat? και υπότιτλους “Germ and chemical warfare. Suicide bombers.

Nuclear weapons. A jittery world needs to separate Reality from Rumor. Here are the

facts. Plus: The hunt for Bin Laden –The Global Crackdown –Bin Laden’s network- The

64

money trail”. Με τα εξώφυλλα αυτά προσωποποιείται κίνδυνος με το αρκετά προσωπικό

ερώτημα σε δεύτερο πρόσωπο «how scared should you be?” ενώ η χρήση της

αντιασφυξιογόνου μάσκας παραπέμπει σε τρόμο, ασφυξία, παγίδευση. Είναι

χαρακτηριστικό ότι και στον πόλεμο του Κόλπου είχε χρησιμοποιηθεί ως τέτοιο

σύμβολο και η χρήση της είχε επισημανθεί ανάλογα(Ραμονέ, Ι. 1999:128-129). Τέτοιου

είδους συμβολισμοί εγείρουν συναισθηματικά αντανακλαστικά που αποδυναμώνουν τη

λογική σκέψη μπροστά στο φόβο της επιβίωσης και μ’ αυτόν τον τρόπο η κοινή γνώμη

μπορεί να προετοιμαστεί για τις χειρότερες λύσεις που ενδέχεται να περιορίζουν τα

ατομικά δικαιώματα και να δίνουν έναυσμα για την υιοθέτηση εξοπλιστικών

προγραμμάτων χωρίς πολλές αντιρρήσεις.

Στα τεύχη των “Newsweek” και “Time” της 15-10-2001 δίνονται εικόνες από τον

Ισλαμικό κόσμο. Το “Time” έχει τίτλο “Who can stop the rage?” και υπότιτλο “Military

action alone could inflame Muslims worldwide, so the West must try to win their hearts

and minds. Here’s the strategy”. To “Newsweek” έχει ως τίτλο “Why they hate America”

και υπότιτλο “The roots of Islamic rage- What can be done About it- by Fareed Zakaria”

ενώ στο άνω μέρος του εξωφύλλου υπάρχει ο τίτλος “Inside Europe’s terror network”

και “Bin Laden’s family ties”. Στο Newsweek το εξώφυλλο δείχνει την εικόνα ενός

μικρού Μουσουλμάνου που κρατά όπλο και συνοδεύεται από τη λεζάντα “An anti-U.S.

rally in Islamabad, Sept. 28, 2001” ενώ στο Time υπάρχει η εικόνα ενός οργισμένου

μουσουλμάνου. Ο τρόπος αναπαράστασης είναι αρκετά μονόπλευρος και αρκετά

συγκινησιακός μιας και είναι διάχυτος από συναισθήματα οργής. Και τα δύο περιοδικά

στους τίτλους τους έχουν προτάσεις είτε για το ποια είναι τα αίτια είτε για την

στρατηγική για να κερδίσουν «την καρδιά και το μυαλό» των μουσουλμάνων μιας και

αυτό που υπονοείται είναι ότι το ξέσπασμα της βίας είναι αναίτιο, ότι οι μουσουλμάνοι

είναι ανίκανοι για λογική σκέψη άρα οι Δυτικοί θα είναι αυτοί που νομιμοποιούνται να

επιβάλλουν τις λύσεις. Έτσι λοιπόν αναπαράγεται ένα κλασικό οριενταλιστικό

στερεότυπο αυτό της ανικανότητας των μουσουλμάνων για λογική σκέψη και δράση.

Στα τεύχη των “Newsweek” και “Time” της 22-10-2001, στο μεν “Newsweek” το

εξώφυλλο δείχνει ένα πολεμικό αεροπλάνο να ίπταται με τίτλο “After the air war. What

65

will it take to finish the job?” ενώ στην πάνω αριστερά μεριά υπάρχει λεζάντα με τίτλο

“Blair and Putin’s new game” και συνοδεύεται από φωτογραφίες τους. Το “Time” έχει

ως τίτλο “ The fear factor” και υπότιτλους “Afghanistan: A new kind of warfare” όπως

και “Anthrax letters. FBI warnings. Bin Laden’s videotapes. Bombarded by threats real

and imagined, a world on edge asks, what’s next?”. Από αυτά τα εξώφυλλα φαίνεται ότι

έχουμε εισαχθεί για τα καλά στη λογική του πολέμου και αυτό που απασχολεί είναι το

πώς θα γίνουν τα σωστά βήματα για τη συνέχιση και το επιτυχές τέλος του πολέμου.

Στα τεύχη των “Time” και “Newsweek” της 29-10-2001 υπάρχει κοινό θέμα με την

εικόνα ενός στρατιώτη. Το “Time” έχει ως τίτλο “Going in” και υπότιτλο “As America

fights terror at home, troops invade the dangerous terrain of Afhganistan. The goals-and

perils-of combat on the ground” ενώ πάνω από τον τίτλο σημειώνεται “The anthrax war”.

Το “Newsweek” έχει ως τίτλο “Ground war” και υπότιτλο “Searching for Bin Laden”

ενώ πάνω από το εξώφυλλο σημειώνεται “Terrorists next door: Al Qaeda’s hidden

network”. Τα εξώφυλλα των περιοδικών είναι καθαρά πολεμικά και δείχνουν τις

εξελίξεις από το μέτωπο που έχει ανοιχθεί σε σχέση με την τρομοκρατία, το Αφγανιστάν

και τον Μπιν Λάντεν.

Στα τελευταία τεύχη των “Time” και “Newsweek” της 5-11-2001 που εξετάστηκαν, το

εξώφυλλο του “Newsweek” δείχνει έναν Αφγανό στρατιώτη της Βόρειας Συμμαχίας από

το μέτωπο ενώ ο βασικός τίτλος είναι “Battlefield Afghanistan”. Οι υπότιτλοι είναι

“Deadly Minefields, Fickle Allies and a harsh winter to come- the world’s worst place to

fight a war” ενώ πάνω από το εξώφυλλο υπάρχουν οι τίτλοι “Why terrorists like Europe”

και “Is big government your friend?”. Το δε “Time” έχει ως τίτλο του “Europe’s terror

network” και υπότιτλο “Why bin Laden’s operatives made the Continent their home”.

Πάνω από τον τίτλο σημειώνονται τα ονόματα Ευρωπαϊκών πόλεων: Βρυξέλλες,

Φρανκφούρτη, Γενεύη, Αμβούργο, Λονδίνο, Μαδρίτη, Μιλάνο, Πράγα, Ρώμη,

Ρότερνταμ και Σεράγεβο. Στο τέλος της σελίδας σημειώνεται “Plus: Harry Potter’s film

debut”. Τα εξώφυλλα αυτά τιμούν την Ευρώπη με τις ερωτήσεις τους και τις θέσεις τους

για την τρομοκρατία μιας και με αυτόν τον τρόπο επιχειρείται ν’ ασκηθεί πίεση στους

Ευρωπαίους να έχουν σταθερή γραμμή πλεύσης και στήριξης των Αμερικανικών θέσεων

66

και επιχειρήσεων. Αυτό επιτυγχάνεται με την προβολή του ζητήματος της τρομοκρατίας

και της δικτύωσης των τρομοκρατικών οργανώσεων στην Ευρώπη που μπορούν να

λειτουργήσουν ως απειλή για την ασφάλεια των Ευρωπαϊκών πόλεων.

ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Τα περιοδικά μέσω των εξωφύλλων τους παρουσίασαν την κρίση με τρόπο ανάλογο της

γραμματικής του μέσου. Ειδικότερα μπορούμε να δούμε ότι τα εξώφυλλα είχαν εικόνες:

1. πατριωτισμού και ενότητας όπως την αμερικανική σημαία (Newsweek 24-9-

2001).

2. του προέδρου Μπους και της αμερικανικής σημαίας (Time 24-9-2001, The

Economist 15/9-22/9-2001) οποίος σύμφωνα με δημοσκοπήσεις των περιοδικών44

φάνηκε να συσπειρώνει τον Αμερικανικό λαό και ν’ αποκτά μια χωρίς

προηγούμενο δημοτικότητα συμφωνώντας έτσι με προηγούμενα ευρήματα

ερευνών (Isaacs, M. 1998) για το ρόλο του προέδρου στις κρίσεις.

3. του αντίποδα του προέδρου Μπους, δηλαδή τον Οσάμα Μπιν Λάντεν

προσωποποιώντας έτσι τον εχθρό (Time 1-10-2001, Newsweek 1-10-2001). Με

αυτόν τον τρόπο η προσωποποίηση ενός θέματος, αυτού της τρομοκρατίας, μέσω

της ταύτισής του με έναν εχθρό, συμβάλλει στην υποστήριξη μιας πολιτικής

θέσης (Edelman, M. 1999) η οποία και αναλύεται στις εσωτερικές σελίδες των

περιοδικών στα editorials αλλά και στα άρθρα γνώμης( η ανάλυση τους θα

ακολουθήσει).

4. οι Άραβες προβάλλονται μέσα από έντονα προσωποποιημένες και επιθετικές

εικόνες (Time & Newsweek 8-10-2001) και με τίτλους “ Who can stop the rage?”

“Why they hate America? The roots of Islamic Rage-And what can be done about

it”.

5. με επιθετικά εξώφυλλα, δείχνοντας πολεμικά αεροπλάνα, αντιασφυξιογόνες

μάσκες και επιχειρήσεις που έδιναν την εικόνα πολέμου (The Economist

44

Time 8-10-2001:26-28.

67

September 29th-October5th 2001, October 13th

-19th

2001, October 20th

-26th

2001,

Time 29-10-2001, Newsweek 22-10-2001, 29-10-2001, 5-11-2001).

Ειδικότερα η ανάλυση των δύο παρακάτω τευχών δείχνει πώς συνδυάζεται το εξώφυλλο

ενός περιοδικού με την προβολή των ιδεολογικών του αντιλήψεων:

Η περίπτωση της 8-10-2001 για το περιοδικό ‘Time”. Το “Time” με ένα πιο

επιθετικό τρόπο αναρωτιέται με ποιό τρόπο η Δύση πέρα από τις πολεμικές

επιχειρήσεις μπορεί να κερδίσει τις καρδιές και τα μυαλά τους (της Ανατολής-

των Μουσουλμάνων) δείχνοντας στο εξώφυλλο πρόσωπα οργισμένων Αράβων

από μια διαδήλωση. Στη συνέχεια προτείνει την στρατηγική γι’ αυτό στις

εσωτερικές σελίδες του περιοδικού αναπαράγοντας με αυτόν τον τρόπο

Οριενταλιστικές αντιλήψεις που θέλουν τη Δύση να κατακτά την Ανατολή. Όσο

για τη στρατηγική που προτείνεται αυτή είναι ένας συνδυασμός εξουδετέρωσης

του Οσάμα Μπιν Λάντεν και του καθεστώτος των Ταλιμπάν σε συνδυασμό με

ένα πακέτο Αμερικανικής Αναπτυξιακής βοήθειας ενώ σε αμέσως επόμενο άρθρο

του περιοδικού, στην επόμενη σελίδα, δημοσιεύεται άρθρο, από Άραβα(έτσι ώστε

να είναι πιο πειστικό!), (The Time, October 15 2001:41) με τίτλο “It’s not all

America’s fault” στο οποίο τονίζονται κυρίως οι ευθύνες των Αράβων που δεν

κατόρθωσαν να ξεπεράσουν την αποικιοκρατία και να αναπτυχθούν. Με αυτόν

τον τρόπο πάλι αναπαράγονται Οριενταλιστικές πρακτικές που θέλουν την

Ανατολή να μην μπορεί να ξεφύγει από τη μοίρα της είτε έτσι είτε αλλιώς

καθιστώντας λοιπόν τη Δύση απαραίτητη. Επιπλέον θα πρέπει να σημειωθεί ότι

σε ολόκληρο το τεύχος δεν παρουσιάζεται καμία διαφορετική άποψη αλλά

μονότονα αναλύονται οι τρόποι κυριαρχίας της Δύσης και απουσιάζει κάθε

έννοια αυτοκριτικής ή στοιχειώδους κριτικής που θα μπορούσε να εξασφαλίσει

μια σχετική ισορροπία στην εξαγωγή συμπερασμάτων.

Το “The Economist” (6-12/10/2001) με έντονα επιθετική διάθεση μιλά για

πόλεμο προπαγάνδας- Propaganda war- που θα πρέπει να διεξάγει η Δύση ενώ

στο editorial (The Economist:6-12/10/2001:11) διευκρινίζεται ότι δεν θα πρέπει

68

να κερδηθεί μόνο ο πόλεμος όπως έγινε στο Ιράκ και έμεινε τελικά ο S. Hussein

στην εξουσία αλλά και η ειρήνη με την παροχή Αναπτυξιακής βοήθειας στο

Αφγανιστάν. Βεβαίως σε κανένα σημείο του περιοδικού δεν αποδίδονται ευθύνες

για την ενίσχυση του Μπιν Λάντεν από τις ΗΠΑ κατά την περίοδο που αυτές

συνεργαζόντουσαν μαζί του ενάντια στους Σοβιετικούς όπως και με τους τότε

Μουτζαχεντίν και μετέπειτα Ταλιμπάν. Έτσι λοιπόν απουσιάζει κάθε έννοια

αυτοκριτικής που συνδυάζεται με μια επιθετικότητα παίρνοντας το χαρακτήρα

ενός πολέμου προπαγάνδας και λειτουργώντας έτσι ως τη «σπειροειδή γραμμή

της σιωπής» (Noelle-Neumann, E. 1973, 1980) όπου ο λόγος της μειοψηφίας

αποσιωπάται από μια πλειοψηφία που επιβάλλει τους όρους της και εκ τούτου

στηρίζει και τις κυβερνήσεις χωρών: “yet it needs to be enough to help the

frontline governments to keep their critics at bay”(op.cit.:11) και που δεν είναι

αποφασισμένη να δεχτεί εναλλακτικές ή κριτικές απόψεις και βαδίζει

απερίσπαστη προς το στόχο που είναι το χτύπημα του εχθρού45

.

45

Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζονται κριτικές απόψεις για το ρόλο των Δυτικών στην

κρίση. Στο ίδιο τεύχος που γίνεται η ανάλυση του εξωφύλλου (op.cit:58) σε άρθρο με τίτλο “Treason of

the intellectuals” σημειώνεται ότι “Perhaps the critics of America’s foreign policy are referring to its

interventions in Kuwait, Bosnia and Kosovo, when it was trying to help the local Muslims? These actions

were as close to altruistic as you can get in the real world (which is why so many people on the left

supported them at the time). Θα μπορούσε κάποιος να συμφωνήσει με την άποψη ότι η επεμβάσεις αυτές

είχαν ως στόχο τη διαφύλαξη κρατών, εθνικών ομάδων και δικαιωμάτων όμως από την άλλη μεριά

σίγουρα θα μπορούσε κάποιος με τον ίδιο τρόπο να καταγράψει ασυνέπειες στην «αλτρουιστική πολιτική»

των ΗΠΑ όταν βεβαίως δεν σχολιάζεται η έλλειψη πειστικής κριτικής σε χώρες συμμάχους όπως η

Τουρκία για τα ανθρώπινα δικαιώματα ή για το Κουρδικό ή το Ισραήλ για τη στάση του στο

Μεσανατολικό).

69

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ’: Η ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Ήδη από τη μέχρι τώρα ανάλυση είναι σαφές ότι οριενταλιστικά στερεότυπα βρίσκονται

διάσπαρτα σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό και στα τρία περιοδικά με κάποια

διαφοροποίηση του Newsweek.

Με την ανάλυση του περιεχομένου των περιοδικών θα έχουμε την ευκαιρία να

παρακολουθήσουμε το πώς αναλύεται και παρουσιάζεται η κρίση καθώς και το ύφος του

κάθε περιοδικού.

Αναφορικά με το περιεχόμενο των περιοδικών που αναλύθηκαν:

απουσιάζουν τάσεις αυτοκριτικής της Δύσης και των ΗΠΑ για την κατάσταση

που υπάρχει στις Αραβικές και Μουσουλμανικές χώρες και την ενδεχόμενη

σχέση τους με το χτύπημα της 11ης

Σεπτέμβρη κυρίως από τα Time και το The

Economist. Αν όμως αυτό γίνεται τότε γίνεται από τη μεριά της δικαιολόγησης

των επιλογών των ΗΠΑ. Στην περίπτωση δε του The Economist προβάλλεται η

ζήλια46

ως η κύρια αιτία μίσους προς τις ΗΠΑ και η ακρότητα ορισμένων

ισλαμιστών. Εν ολίγοις τα αίτια προσωποποιούνται.

σε όλα τα περιοδικά προβάλλεται ότι είναι μόνο μια μειοψηφία φανατικών που

δεν ταυτίζεται με την Ισλαμική πίστη που θεωρείται ειρηνική και συμβατή με τη

δημοκρατία και τη νεωτερικότητα η οποία είναι το βασικό πρόβλημα. Το δε

Newsweek είναι αρκετά πιο ισορροπημένο όπως θα δούμε στη συνέχεια και

μεταφέρει μια πιο ισορροπημένη αντίληψη που εκφράζεται μέσα από ένα

εξαιρετικό αφιέρωμα47

για τις σχέσεις της Δύσης με την Ανατολή, τις ιστορικές

46

Στο The Economist September 22nd

-28th

2001:13. 47

Newsweek 15-10-2001:14-33.

70

ρίζες και την προσπάθεια τοποθέτησης της κρίσης σε πραγματικές και όχι

υποκειμενικές βάσεις.

όσο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερίες αυτά φαίνεται ότι περνάνε σε

δεύτερη μοίρα ενόψει της ασφάλειας για το The Economist ενώ το Newsweek

φαίνεται να προβάλλει την υπεράσπισή τους στο όνομα των αξιών της Αμερικής.

Το δε Τime φαίνεται να κινείται σε μια γραμμή πιο κοντά στο The Economist.

τα τρία περιοδικά, ανεξαιρέτως, τονίζουν την ανάγκη γεωπολιτικών τακτικών

συμμαχιών με καθεστώτα που κάθε άλλο παρά προβάλλουν θετικά τις Δυτικές

αξίες της ελευθερίας και της Δημοκρατίας ενώ εξαίρεται ο ρόλος χωρών όπως της

Τουρκίας ή του Πακιστάν στο πλαίσιο της επίτευξης συγκεκριμένων στόχων

γεωπολιτικών στόχων από τους Αμερικάνους. Η ισραηλινοπαλαιστινιακή

σύγκρουση θεωρείται ως ένα από τα μέτωπα που θα πρέπει να κλείσουν για να

μην δημιουργείται αναταραχή στο Δυτικό κόσμο ενώ χαιρετίζεται και η στάση

της Ρωσίας που θεωρείται ότι ύστερα από αυτήν την κρίση ότι θα πρέπει να

κριτικάρεται λιγότερο για την Τσετσενία εξαιτίας του Φονταμενταλιστικού

κινδύνου. Τέλος το δόγμα ο εχθρός του εχθρού μου είναι ο καλύτερος μου φίλος

βρίσκει πραγμάτωση στις σχέσεις Ιράν –ΗΠΑ ενώ αξιοποιείται ως ιδέα στις

γεωπολιτικές αναλύσεις.

A. ΤΑ EDITORIALS ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Τα editorials των περιοδικών που μελετήθηκαν σε γενικές γραμμές δείχνουν μια

προσπάθεια να διαχωριστούν οι μουσουλμάνοι ανά τον κόσμο από τις πρακτικές των

τρομοκρατών ενώ είναι διάχυτη η αγωνία για την επίτευξη μιας ευρύτερης συμμαχίας

ενάντια στην τρομοκρατία καθώς και στην αντιμετώπιση των επιθέσεων με άνθρακα. Σε

αυτά επαναφέρονται ζητήματα όπως ο απομονωτισμός ή ο διεθνισμός48

των ΗΠΑ καθώς

και η ανάγκη οι ΗΠΑ να μην μείνουν κλεισμένες στα σύνορα τους όπως άφηνε να

εννοηθεί νεότευκτη κυβέρνηση Bush. Και τα τρία περιοδικά είναι υπέρ της διεθνούς

συμμετοχής των Η.Π.Α. και ενάντια σε πιθανό απομονωτισμό τους. Ητεκμηρίωση όμως

γίνεται με διαφορετικούς όρους. Στο Newsweek υπάρχει μια κριτική υποστήριξη των

48

Σχετικά άρθρα: Holsti, O.(1979) και Holsti, O. & Rosenau, J. R. (1979).

71

επιλογών των Η.Π.Α. σε μια κατεύθυνση όμως που θα διευκόλυνε την παρέμβαση σε

επίπεδο αρχών, δημοκρατίας, παράλληλα με αυτή της εξυπηρέτησης του εθνικού

συμφέροντος. Το δε The Economist κρατά μια πιο πραγματιστική προσέγγιση η οποία

δεν παύει όμως να εξυμνεί το τι έχουν προσφέρει οι Η.Π.Α. στο διεθνή πολιτισμό

ιδιαίτερα την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Το Time δεν φαίνεται να διακρίνεται από

το πάθος του The Economist αν και κυρίως φαίνεται να αναπαράγει τις πρωτοβουλίες

της κυβέρνησης των Η.Π.Α είτε αναπαράγοντας οριενταλιστικά στερεότυπα είτε

ουδέτερα παρουσιάζοντας τις αποφάσεις και τις πρωτοβουλίες της κυβέρνησης.

Παρατηρούνται όμως διαφορές στα περιοδικά αναφορικά με το πώς παρουσιάζονται τα

γεγονότα.

Το The Economist έχει τα πιο συγκροτημένα και πολυσέλιδα editorials τα οποία χωρίς

αμφιβολία στηρίζουν τις ΗΠΑ και επικροτούν την επιθυμία τους να προχωρήσουν σε

εφαρμογή του Αντιβαλλιστικού Προγράμματος Άμυνας-ΑΒΜ που είναι στην ατζέντα

προτεραιοτήτων της κυβέρνησης Bush.49

Είναι τα λιγότερα κριτικά ως προς την

αντιμετώπιση των ΗΠΑ για τη μέχρι τώρα διεθνή τους πολιτική ενώ αντίθετα στο

editorial που ήδη σχολιάστηκε50

παραπάνω λαμβάνουν καθαρά θέση στον «πόλεμο

προπαγάνδας». Παρόλα αυτά προτείνονται μια σειρά τακτικών κινήσεων συμμαχιών που

έχουν να κάνουν με την προσέγγιση Μουσουλμανικών χωρών, της Ρωσίας, του

Πακιστάν για την επίτευξη μιας ευρύτερης συμμαχίας. Υπάρχει κάποια κριτική

αναφορικά με την πίεση που πρέπει ν’ ασκήσουν οι ΗΠΑ στο Ισραήλ αυτή όμως

φαίνεται να είναι αποτέλεσμα τακτικών υπολογισμών που έχουν να κάνουν με το

μετριασμό των Αραβικών αντιδράσεων στη Μέση Ανατολή αλλά και τον ηθικό

προσεταιρισμό τους.

49

Στο The Economist September 15th

-21st 2001:14.

50 Στο The Economist October 6

th-12

th 2001:11.

72

Το Newsweek παρουσιάζεται πιο ισορροπημένο και ίσως αυτό οφείλεται στο ότι πολλά

από τα editorials (4 από τα 7) έχουν γραφεί από τον Fareed Zakaria και κάνουν

προσπάθεια αναζήτησης των αιτιών της επίθεσης σε συνδυασμό με προτάσεις για την

άσκηση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ.

Το Time κυρίως αναπαράγει τις πρωτοβουλίες της κυβέρνησης των ΗΠΑ αποφεύγοντας

να σχολιάσει με τον τρόπο που το κάνουν τα Newsweek και Economist .

Τα κάτωθι αποσπάσματα είναι ενδεικτικά του τρόπου σκέψης και παρουσίασης των

περιοδικών:

NEWSWEEK:

Το Newsweek(1-10-2000:19) κριτικάρει τον Χάντιγκτον και τη θεωρία του περί

«Σύγκρουσης πολιτισμών» θεωρώντας ότι “We are now searching for the roots of this

conflict in Islam and in theories about the clash of civilizations. But the roots may lie

much closer, in our association with dysfunctional Arab regimes that have spawned

violent opposition” ενώ κριτικάρονται και οι σχέσεις με φιλικά μουσουλμανικά

καθεστώτα προς τη Δύση που ευθύνονται για τις επιθέσεις αλλά και οι ΗΠΑ για την

στήριξή τους σε αυτά καθώς και την ακόλουθη απραξία τους.

Στο editorial του Newsweek της 8-10-2000:15 γίνεται κριτική για τη μέχρι τώρα άσκηση

εξωτερικής πολιτικής όπου οι ΗΠΑ “lived in a foreign-policy funhouse”(ibid.:15)

ενδιαφερόμενες για την οικονομική τους ευμάρεια και τα εσωτερικά τους ζητήματα.

Θεωρείται όμως μια καλή ευκαιρία όπου οι ΗΠΑ θα αλλάξουν πρόσωπο “A foreign

policy of fiats and ultimatums will give way to one of negotiations and diplomacy.

Welcome to the new world order” (ibid.: 15).

Στο editorial του Newsweek της 15-1-2001:13 γίνεται λόγος για την προσέγγιση με τη

Ρωσία για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και φιλοξενείται δήλωση του γερμανού

καγκελάριου G. Schroder ότι η Ρωσία αναφορικά με τη στάση της στην Τσετσενία

73

κέρδισε “a more differentiated evaluation in world opinion”51

(ibid.:13) κάτι που θεωρεί

ότι είναι πρόωρο για να προεξοφλήσει τη μελλοντική νέα τάξη πραγμάτων. Άλλωστε

μέσα στη ρευστότητα που επικρατεί οι Ρώσοι(ibid.:13) υπέγραψαν συμφωνία 300 εκατ.

δολαρίων για εξαγωγή πολεμικού και πυρηνικού υλικού στο Ιράν που θεωρείται

επικίνδυνο για τα συμφέροντα των ΗΠΑ και της Δύσης ενώ τονίζεται ότι θα πρέπει να

ενισχυθεί η Ρωσία στα βήματά της προς τη Δύση.

Σε άλλο editorial του Newsweek της 22-10-2001:17 τονίζεται ότι οι ΗΠΑ θα πρέπει να

εμπλακούν σε μια διαδικασία “Nation-building”(ibid.: 17) στο Αφγανιστάν που θα

σιγουρέψει την ειρήνη, τη σταθερότητα και την ασφάλεια στη περιοχή ενώ επικροτείται

η αλλαγή της κυβέρνησης Bush “Bush has wisely shifted his position on nation-

building” (ibid.: 17) και προβάλλεται η ιδέα ότι ο ΟΗΕ θα πρέπει επίσης να εμπλακεί σ’

αυτήν τη διαδικασία.

TIME:

Τα editorials του Time προβάλλουν τις δραστηριότητες κυρίως των ΗΠΑ και

των συμμάχων τους καθώς και την κατάσταση στις Μουσουλμανικές χώρες με έναν

τρόπο που φαίνεται ειδησεογραφικός χωρίς λεκτικές ακρότητες και χωρίς να προχωρούν

σε αναλύσεις των γεγονότων. Επί του πρακτέου δεν ασκεί κριτική στις ΗΠΑ ούτε

προχωρά σε βαθύτερη ανάλυση. Το μόνο editorial του Time που παίρνει σαφή

ιδεολογική θέση είναι αυτό της 15-1-2001:20 όπου στην επικεφαλίδα τονίζεται: “The

war of words grows” και τονίζει την ανάγκη για πειστικότητα επιχειρημάτων που θα

οδηγήσουν στη σύναψη περαιτέρω συμμαχιών που θα απομονώσουν τους Ταλιμπάν.

THE ECONOMIST:

Στα editorials του “The Economist” προβάλλεται η ιδέα ότι τα γεγονότα της 11ης

Σεπτεμβρίου είναι ένα είδος Pearl Harbor (The Economist September 15th

-21st

51

Όπως σχολιάζει αμέσως μετά ο αρθρογράφος (ibid.:13): “Translation: the West won’t protest much

about the Kremlin’s continuing campaign against what it calls terrorists rebels”.

74

2001:13,14) για τους Αμερικάνους, όπου διατυπώνεται η άποψη ότι θα πρέπει να

στηριχθεί το ΑΒΜ των ΗΠΑ. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται επίκληση σε μια ανάλογη

κατάσταση στο παρελθόν κατά την οποία η Αμερική δέχτηκε επίθεση ενώ έτσι

δικαιολογείται η στήριξη του Αντιβαλλιστικού-ΑΒΜ προγράμματος των ΗΠΑ. Έτσι

έχουμε αυτό που ο M. Edelman (1999:164) ονομάζει ως την «κατάλληλη επιλογή

γεγονότων τα οποία παραπέμπουν στο παρελθόν και στο μέλλον». Διατυπώνεται επίσης

η παραίνεση ότι (ibid.:14) η “America must take care in the coming days that it does not

create more would-be martyrs than, through military action, it can destroy”. Στο τέλος

του άρθρου (ibid:14) τονίζεται ότι “Thanks to America and only thanks to America, the

world has enjoyed these past decades an age of hitherto unimagined freedom and

opportunity. Those who would deflect it from its path must not, and surely will not,

succeed”. Η διατύπωση αυτής της πρότασης αν μη τι άλλο δείχνει μια στήριξη των ΗΠΑ

και του διεθνούς ρόλου της που σε όλη την έκταση52

του editorial δε φαίνεται να

κριτικάρεται ή να γίνεται προσπάθεια εντοπισμού πιθανών αιτιών που οδήγησαν στο

χτύπημα αυτό.

Στο editorial του επόμενου τεύχους (The Economist September 22nd

-28th

2001:12,13)

σχολιάζεται ότι (ibid:13) “[USA] is probably the least territorial, the most idealistic”53

και στη συνέχεια “But in truth, it is difficult to find plausible explanations for the

virulence of last week’s attacks, except in the envy, hatred and moral confusion of those

who plotted and perpetrated them”. Δηλαδή τα αίτια τα αίτια του μίσους είναι η ζήλια,

το μίσος και η ηθική σύγχυση ενώ στην αξιολόγηση των ΗΠΑ μετρά περισσότερο η

στάση τους στο Κόσοβο και στη Βοσνία από την αλαζονεία τους στην εξωτερική τους

πολιτική και τη στάση τους στο Παλαιστινιακό που περιγράφεται σε άλλα σημεία του

editorial. Η διατύπωση ερμηνειών όπως η παραπάνω σίγουρα είναι αρκετά υποκειμενική

στο βαθμό που δεν λαμβάνει υπόψη της μετρήσιμα αντικειμενικά στοιχεία που μπορούν

52

Ένα άλλο ενδιαφέρον κομμάτι στο editorial είναι και αυτό που σχολιάζει τη στάση των ΗΠΑ στον

κόσμο καθώς και την στάση του Economist: “The United States no less than other great powers, has had an

isolationist steak (George Washington said it was his true policy “to steer clear of permanent alliances with

any portion of the foreign world”). Our belief, and our fervent hope, is that the answer is No. 53

Στη συνέχεια του άρθρου αναφέρονται οι παρεμβάσεις των ΗΠΑ στο Κόσοβο και στην Βοσνία ως

παραδείγματα του ιδεαλιστικού κινήτρου με βάση το οποίο κινούνται. Βέβαια στο editorial γίνεται

σχολιασμός για την αλαζονεία των ΗΠΑ αλλά και για την έλλειψη συνέπειας στην πολιτική τους ιδιαίτερα

στην αραβοϊσραλινή διένεξη φαίνεται όμως από το συμπέρασμα ότι αυτό που προκρίνεται ως αιτία είναι η

ζήλια και το μίσος ορισμένων θερμοκέφαλων που οδήγησαν στην τραγωδία της 11ης

Σεπτέμβρη.

75

αν εκτιμήσουν αν η απανταχού τον κόσμο κοινή γνώμη συμφωνεί με την προτεραιότητα

αυτών των αξιών και βέβαια είναι δύσκολο να προβαίνει κανείς σε ψυχολογικές

εκτιμήσεις για τα κίνητρα των τρομοκρατών χωρίς να υπάρχουν εμπεριστατωμένα

στοιχεία για την προσωπικότητα τους και όταν μάλιστα φαίνεται ότι κάποιοι από τους

τρομοκράτες της 11ης

Σεπτεμβρίου διέθεταν μόρφωση και χρήμα πάνω από το μέσο όρο

με πρώτο και καλύτερο παράδειγμα τον Οσάμα Μπιν Λάντεν. Πολύ περισσότερο

κάποιος μπορεί ν’ αμφισβητήσει τα ιδεαλιστικά κίνητρα των ΗΠΑ και να μιλήσει για

επιλεκτικό ιδεαλισμό ή για επιλεκτικό ρεαλισμό όταν βλέπει την έλλειψη παρέμβασης

αλλά και την στήριξη σε καθεστώτα όπως π.χ. αυτό της Σαουδικής Αραβίας.

Τέλος στο editorial του The Economist October 13th

-19th

2001:14 σημειώνεται ότι:

“They [the Muslims] must examine their own history, and that of West, if they are to see

how an accommodation might be reached. Common ground will be hard to find unless

most Muslims can deplore, in their hearts, apologies of any kind, active or passive, for

the killings of September 11th

. On the other hand, if the fundamentalist view of the West

gains ground, people in the West might conceivably be bombed into changing their

minds- that is, into agreeing with Mr. bin Laden that this is a war of civilizations that

must be fought and won. A horrifying thought”. Σίγουρα μετά την τρομοκρατική επίθεση

της 11ης

Σεπτεμβρίου ήταν μια καλή ευκαιρία να σκεφθεί κανείς με σαφήνεια τον

παραλογισμό της τρομοκρατίας και μ’ αυτήν την έννοια είναι λογικό να απαιτείται η

παθητική ή η ενεργητική έκφραση συγγνώμης για τα θύματα της επίθεσης. Από την άλλη

μεριά όμως όταν το αίτημα για διάβασμα της ιστορίας είναι μονόπλευρο τότε το αίτημα

για πλησίασμα φαίνεται ελάχιστα πειστικό όταν δεν συνοδεύεται από μια αντίστοιχη

προσπάθεια κατανόησης του Άλλου, δηλ. των Μουσουλμάνων, από τη μεριά της Δύσης

μιας και κάποιος θα μπορούσε να της προσάψει το Αποικιακό54

της παρελθόν και την

έλλειψη ενδεχομένως ειλικρινών προθέσεων. Επιπλέον σ’ αυτό το σημείο φαίνεται να

έχουμε την πραγμάτωση αυτού που αναφέρεται ως “looking glass self” 55

και ενός

συλλογικού ναρκισσισμού (Bauman, Z. 1997). H ιδέα που έχει ο Economist για το τι

αρνητικά έχει ο Άλλος -οι Μουσουλμάνοι- περνά ως άποψη μέσα από το περιοδικό

54

Ακριβώς το αίτημα των Μη Κυβερνητικών Οργανισμών στο Ντέρμπαν της Νοτίου Αφρικής τον

Αύγουστο του 2001 υπό την αιγίδα του ΟΗΕ ήταν η αυτοκριτική των Αποικιακών χωρών κάτι που τελικά

έγινε αποδεκτό με τη μορφή ψηφίσματος από την εκεί Συνέλευση του ΟΗΕ. 55

Μια έννοια που ανήκει στον Cooley (1902, στις αναφορές στο Internet).

76

αποσιωπώντας το αν έχει κάνει ήδη ο “Economist’ το ίδιο από τη μεριά του για τους

αναγνώστες του και πολύ περισσότερο προβάλλοντας μια εικόνα του Εγώ (The

Economist, The west) άμεμπτη και τέλεια.

Β. ΟΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ:

Οι αναλύσεις και των τριών περιοδικών έχουν ως στόχο την ανάλυση των διεθνών

σχέσεων που διαμορφώνονται μετά το χτύπημα της 11ης

Σεπτεμβρίου. Αναφέρονται

στην αναμενόμενη στήριξη των ΗΠΑ από τους συμμάχους τους. Άλλωστε η φράση “We

are all Americans” (Time, 24-9-2001:14) από το Γερμανό καγκελάριο Gerhard Schroder

αυτό δηλώνει. Εξαίρεται ο ρόλος του Τ. Μπλερ ιδιαίτερα για τον αγώνα του ανά τον

κόσμο ενώ στηρίζονται τα δικτατορικά καθεστώτα όπως αυτό του Πακιστάν του

δικτάτορα P. Musharaf56

ενόψει των στρατιωτικών επιχειρήσεων στο Αφγανιστάν.

Βέβαια το Πακιστάν κατορθώνει από την κρίση αυτή να βγει διπλά ωφελημένο μιας και

έχει κερδίσει βοήθεια για την ανακούφιση57

του χρέους του αλλά και τη συγκατάθεση να

προχωρήσει τις πυρηνικές του δοκιμές από τις ΗΠΑ. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να

δούμε ότι τελικά ο μύθος της ανιδιοτέλειας για την οποία μιλά ο Economist

καταρρίπτεται. Η πολιτική των ΗΠΑ φαίνεται να είναι εξηγήσιμη από τη μεριά της

εξυπηρέτησης των άμεσων συμφερόντων τους και όχι τόσο από ένα διάχυτο ιδεαλισμό.

Ταυτόχρονα γίνεται προσπάθεια σύναψης συμμαχιών με ισλαμικές χώρες με κριτήρια

που δεν είναι «αλτρουιστικά» αλλά προσιδιάζουν στην εξυπηρέτηση ακριβώς

γεωπολιτικών συμφερόντων58

. Άλλωστε γι’ αυτόν το λόγο δε γίνεται κριτική σε

καθεστώτα όπως αυτό της Σαουδικής Αραβίας που με τη στάση τους έχουν έμμεσα

56

Στα The Economist 6-12/10/2001:64, 13-19/10/2001:25, Time 22-10-2001:60, Newsweek 1-10-

2001:31, 22-10-2001:69. 57

Αυτό γίνεται σαφές στο δημοσίευμα του The Economist της 29-9/5-10-2001:85 με τίτλο “Bribing allies”

που θα αναλυθεί στη συνέχεια. Μεταξύ άλλων τονίζεται ότι γίνεται προσπάθεια ανακούφισης του χρέους

του Πακιστάν που φτάνει τα 37 δις. δολάρια. 58

Αυτό φαίνεται από τα εξής δημοσιεύματα που αναλύουν τη στάση των μουσουλμάνων και αγωνιούν για

την στήριξη από Μουσουλμανικά χώρες: “The Economist 15-21/9/2001: 20, 29-9/5-10/2001:22, 65,66, 6-

12/10/2001: 47,48,64, 13-19/10/2001: 26,34,43, 44, 20-26/10/2001:19,20,63, 27-10/2-11/2001:46,47,

Time: 24-9-2001:54, 1/10/2001: 55, 8-10-2001: 44, 49, 15-10-2001:60, 22-10-2001:45, 60, 29/10/2001: 34,

36, Newsweek: 1-10-2001:28, 31, 8-10-2001:30, 22-10-2001:28, 69.

77

εκθρέψει την τρομοκρατία και σίγουρα μπορεί κανείς ν’ αμφισβητήσει τη

δημοκρατικότητα τους και το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων59

.

Η φράση “The enemy of my enemy is my best friend” απαντάται ως βασικός τίτλος60

σε τουλάχιστον δύο δημοσιεύματα: Στο Time (8-10-2001:44) αναφορικά με το πώς

μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι μαχητές της Βόρειας Συμμαχίας ενάντια στους

Ταλιμπάν και στο The Economist (September 22nd

-28th

2001:44) για το πώς μπορεί να

αξιοποιηθεί το Ιράν στον αγώνα ενάντια στους Ταλιμπάν αξιοποιώντας έτσι τις

αντιθέσεις της περιοχής. Άλλωστε τέτοιου είδους αντιλήψεις σχετίζονται με το γνωστό

δόγμα του «διαίρει και βασίλευε» όπου η αξιοποίηση και η προβολή αντιθέσεων είναι

βασικό στοιχείο ελέγχου.

Ένα ενδιαφέρον δημοσίευμα με τίτλο “Bribing allies” και υπότιτλο “The IMF and the

World Bank become part of America’s anti-terrorist arsenal” (The Economist

September 29th

-October 5th

2001:85) δείχνει πως τελικά οργανισμοί όπως το Διεθνές

Νομισματικό Ταμείο-IMF και η Παγκόσμια Τράπεζα-World Bank, μπορούν να

λειτουργήσουν ως μέσο πίεσης και άσκησης εξωτερικής πολιτικής: “America has lost no

time rewarding its new allies in the war against terrorism…The IMF and the World Bank

will also be under pressure to increase help for America’s new friends and to come down

hard on its enemies…Egypt’s official foreign debt was cut in half in 1991, partly as a

reward for its help in the Gulf War. Jordan, another Middle Eastern reformer, may also

suddenly find the IMF more generous…Uzbekistan is a nasty dictatorship with scant

regard for human rights…But now that American troops are heading for Uzbekistan, the

Bretton Woods institutions may find it hard to ignore requests for cash. The IMF and the

World Bank are no strangers to lending driven by political considerations. Throughout

the cold war, both organizations were a favorite tool for helping useful, if unsavory

regimes…In practice, [USA] puts huge pressure on other rich countries to follow its

head”. Από αυτό το απόσπασμα του άρθρου είναι φανερό πώς μπορούν να

χρησιμοποιηθούν οργανισμοί όπως η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό

Ταμείο ως μέσα για την άσκηση και επιβολή εξωτερικής πολιτικής αλλά και το πώς

59

Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν: οι εκτελέσεις που διενεργούνται από τα ισλαμικά

δικαστήρια, ο περιορισμένος ρόλος της γυναίκας κ.α. 60

Ενώ απηχείται ως περιεχόμενο σε αρκετά άλλα..

78

ολόκληρες κυβερνήσεις μπορούν ν’ ανταμειφθούν για τις υπηρεσίες τους. Όσο για τον

υποτιθέμενο ιδεαλισμό των ΗΠΑ που προβάλλει το The Economist φαίνεται να

ξεθωριάζει με αυτό το δημοσίευμα μιας και χρησιμοποιείται η δωροδοκία και η

αξιοποίηση Διεθνών Οργανισμών.

Γ. ΑΡΘΡΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΕ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ:

Από τη μελέτη των άρθρων που σχετίζονται με την αντιμετώπιση του Ισλάμ, την

αντιμετώπιση των προσωπικών ελευθεριών και την αντιμετώπιση των αιτίων της κρίσης

προκύπτει ότι:

ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ THE ECONOMIST:

Το περιοδικό The Economist τηρεί μια κατά βάση συντηρητική στάση για τις ατομικές

ελευθερίες που είναι στο κέντρο της διαμάχης των υπέρμαχων των προσωπικών

ελευθεριών και των αυτών που υποστηρίζουν την εκχώρηση περισσότερων εξουσιών στο

κράτος. Θεωρεί ότι θα πρέπει να υπάρχει μια ψύχραιμη αντιμετώπιση των ζητημάτων

που αφορούν την ασφάλεια και που δεν θα πρέπει να θίξουν την ελευθερία και τη

δημοκρατία, που αξιοποιήθηκαν από τους τρομοκράτες για να χτυπήσουν. Σε

δημοσιεύματα61

του για το ζήτημα αυτό καθώς και για τα ειρηνιστικά κινήματα που

υπήρξαν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ θέτει ως πρώτη προτεραιότητα τη διαφύλαξη της

ενότητας των συμμάχων ενώ θεωρεί ότι τέτοια κινήματα επί της ουσίας θρυμματίζουν

την ενότητα του αντι-τρομοκρατικού μετώπου και δεν απαντούν στο ερώτημα της

τρομοκρατίας. Ενδεικτικά το “Economist” (6-12/10/2001:58)62

σημειώνει “…the

pacifists’ lack of any plausible answer to the challenge of terrorism will surely limit their

effectiveness…the terrorists are likely to strike again regardless of whether America

retaliates or not…the true comparison is not with 1969, but with 1939”. Με αυτόν τον

61

The Economist: 22-9/28-9/2001:49, 29-9/5-10-2001:46, 6-12/10/2001: 58, 20-26/10/2001, 27-10/2-11-

2001: 51. 62

Ο τίτλος του άρθρου είναι: “Treason of intellectuals?” με υπότιτλο “The anti-war movement is growing.

It could do the left more harm than good”.

79

τρόπο η προτεραιότητα που τίθεται δεν είναι η διαφύλαξη της ελευθερίας αλλά ο

αντιτρομοκρατικός αγώνας στον οποίο πρέπει να υποτάσσεται οτιδήποτε άλλο.

Όσο για την αντιμετώπιση των Μουσουλμάνων ανά τον κόσμο αυτή κινείται στα όρια

του ρεαλισμού του Χάντιγκτον. Στο “The Economist” 22-28/9/200163

:21 διαβάζουμε

ότι: “The judgment of Samuel Huntington, the Harvard scholar who ignited controversy

with a 1993 article entitled “The clash of civilizations” was cruel and sweeping, but

nonetheless acute. Today, he wrote, the world’s billion or so Muslims are “convinced of

the superiority of their culture, and obsessed with the inferiority of their power”. Η

υιοθέτηση τέτοιων αντιλήψεων, όπως αυτή του Χάντιγκτον, είναι προβληματική όταν

δεν στηρίζεται στην αντικειμενική καταγραφή64

στοιχείων και σίγουρα καταλήγει ένα

στερεοτυπικό σχήμα ανάλυσης που μειώνει τις απαιτήσεις για οποιαδήποτε περαιτέρω

ανάλυση εις βάθος.

Για το θέμα της ελεύθερης έκφρασης του Τύπου το The Economist δεν παρουσιάζεται

ιδιαίτερα ανεκτικό μιας και σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στο τεύχος October 13th

-19th

: 44

με τίτλο:

“Al Jazeera: Explosive matchbox” κατηγορείται το αραβικό κανάλι Al Jazeera ως

επικίνδυνο για υποδαύλιση παθών στον Αραβικό κόσμο μιας και οι απόψεις που

προβάλλει τις θεωρεί ως ακραίες. Μάλιστα ο αρθρογράφος στηλιτεύει το γεγονός ότι το

Al Jajeera δημοσιεύει ακατέργαστο υλικό χωρίς προηγουμένως να το έχει φιλτράρει.

Ιδιαίτερα θα πρέπει να επισημανθεί ότι είχε προηγηθεί η προβολή του μηνύματος του Ο.

Μπιν Λάντεν σε βίντεο καθώς και σημείωμά του κάτι που είχε δημιουργήσει ενόχληση

στην Ουάσιγκτον μιας και είχε θεωρηθεί ως προβολή των απόψεων των τρομοκρατών.

Ανεξάρτητα από το αν υπάρχουν σωστές επισημάνσεις για τον τόνο και το ύφος του Al

Jazeera είναι γεγονός ότι το The Economist δεν είναι δα και ο πιο άμεμπτος δρων στην

προβολή των γεγονότων της κρίσης ούτε μπορεί βέβαια να διεκδικεί δάφνες

ισορροπημένης παρουσίασης.

63

Το άρθρο έχει τίτλο “Enemies within, enemies without” και υπότιτλο “Islam remains a tolerant faith,

despite its apparent new ferocity”. 64

Όπως αναφέρει και ο E. Said (2001, στις αναφορές στο Internet) “Did he (S. Huntington) canvas 100

Indonesians, 200 Moroccans, 500 Egyptians and fifty Bosnians? Even if he did, what sort of sample is

that?”.

80

ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ TIME:

Το περιοδικό “Time” εκφράζει σε γενικές γραμμές την υποστήριξή του για το

χειρισμό της κρίσης από την κυβέρνηση Μπους και τα άρθρα65

του κινούνται στη

γραμμή της δικαιολόγησης των επιλογών αυτών και παίρνουν καθαρή θέση σε αυτό που

εννοούν ως “Τhe battle for hearts and minds” (Time, 22-10-2001:64) ενώ ταυτόχρονα

κριτικάρουν και τις επιλογές του Αραβικού καναλιού Al Jazeera (ibid.:64-67) στο πώς

αυτό παρουσιάζει την κρίση.

Η αντιμετώπιση του Ισλάμ γίνεται με έναν ήπιο τρόπο που διαχωρίζει την πίστη από

τους τρομοκράτες/ φανατικούς66

. Κινείται στη γραμμή του “Us vs.Them” (Time, 1-10-

2001:42) που διευκολύνει και την αναζήτηση συμμάχων εντός των Μουσουλμανικών

χωρών στον αγώνα ενάντια στην τρομοκρατία. Ταυτόχρονα δημιουργεί ένα δίπολο που

δεν αφήνει εύκολα να ακουστούν και άλλες φωνές. Στο άρθρο με τίτλο (ibid.:62) “The

true, peaceful face of Ιslam” αναλύεται ακριβώς το πώς η πίστη του Ισλάμ δεν είναι από

μόνη της ωρολογιακή βόμβα που εκρήγνυται στα χέρια των τρομοκρατών αλλά είναι μια

πίστη αντίστοιχη με άλλες όπως η Χριστιανική. Στο ίδιο τεύχος σε άρθρο (ibid.:53) με

τίτλο “Roots of rage” γίνεται λόγος για “Grievances over U.S. policy in the Middle East

combined with Islamic triumphalism make a toxic mix” και θεωρείται ότι οι τρομοκράτες

της 11ης

Σεπτεμβρίου διέπονται από αυτήν την αίσθηση. Στο άρθρο αυτό αναλύονται οι

λόγοι για τους οποίους η Αμερικανική παρουσία δημιουργεί ένταση στη Μ. Ανατολή

ενώ γίνεται προσπάθεια να δικαιολογηθεί η στήριξη των ΗΠΑ σε αυταρχικά καθεστώτα

της Βορείου Αφρικής και Μέσης Ανατολής όπως στην Αλγερία, Αίγυπτο και Ισραήλ

μετριάζοντας έτσι την κριτική προς την πολιτική των ΗΠΑ υπό το βάρος των πολιτικών

τους προτεραιοτήτων.

65

Ιδιαίτερα τα τεύχη 1-10-2001:40, 8-10-2001:64, 22-10-2001:64. 66

Στα άρθρα του Time 24-9-2001:44, 1-10-2001:52, 56, 57,62.

81

ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ NEWSWEEK:

Το περιοδικό “Newsweek” έχει μια πιο ισορροπημένη στάση απέναντι στα ζητήματα της

αναζήτησης των αιτίων της Ισλαμικής έκρηξης και στα ζητήματα των ατομικών

ελευθεριών που δέχτηκαν μια ισχυρή αμφισβήτηση από συντηρητικούς κύκλους με

εξαίρεση τα θέματα ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών αλλά και τη στάση απέναντι

στα Διεθνή Πρακτορεία Ειδήσεων που θα συζητηθεί στη συνέχεια.

Στο Newsweek της 15-10-2001 υπάρχει το μεγαλύτερο σε έκταση (ibid.:14-33) από τα

τρία περιοδικά της μελέτης αφιέρωμα από τον Fareed Zakaria για τις αιτίες της

Ισλαμικής έκρηξης. Το αφιέρωμα αυτό είναι αρκετά ισορροπημένο μιας και κάνει μια

ικανοποιητική σε βάθος ανάλυση των αιτίων της κρίσης που πηγαίνουν πίσω στο χρόνο,

στην Αποικιοκρατία, στο ρόλο του πετρελαίου και στις ευθύνες της στήριξης των ΗΠΑ

σε αυταρχικά καθεστώτα στον Ισλαμικό κόσμο. Στο τέλος προτείνει την παροχή

αναπτυξιακής βοήθειας στις χώρες αυτές αλλά και την εμπλοκή των ΗΠΑ σε μια

πολιτική (ibid.:33) “nation building” και παροχής αναπτυξιακής βοήθειας έτσι ώστε “If

the West can help Islam enter modernity in dignity and peace, it will have done more

than achieved security. It will have changed the world”.

Το παραπάνω αφιέρωμα σε συνδυασμό με άλλα δημοσιεύματα67

του περιοδικού αυτού

δείχνουν μια ισορροπημένη προσέγγιση στο Ισλάμ που γίνεται μέσα από μια αυτοκριτική

της Δύσης για το μέχρι τώρα ρόλο της. Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν ένα άρθρο

γραμμένο από τον G. Soros68

(Newsweek, 29-10-2001:56) που μιλά για την φτώχεια ως

έναν από τους παράγοντες της ισλαμικής έκρηξης αλλά και για την αναγκαιότητα

φραγμού στην ασύδοτη κυκλοφορία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Στο τέλος

προτείνει την εκπόνηση προγραμμάτων ενάντια στη φτώχεια, την παροχή αναπτυξιακής

βοήθειας μέσα από Μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς καθώς και την αντιμετώπιση του

AIDS.

67

Στα τεύχη: 24-9-2001:76, 15-10-2001:14-33, 29-10-2001:56, 60, 5-11-2001:46. 68

Με τίτλο: “How a fabled capitalist would take on the root of terror: poverty)

82

Για το ζήτημα του “ethnic profiling” σε άρθρο69

του Newsweek της 1-10-2001:62-66

με τίτλο “What price security?” τονίζεται ότι “the challenge will be to tighten security

without strangling the very values of which the country was built” ενώ σε μικρότερο

άρθρο στη σελίδα (ibid.: 64) προβάλλεται το ειρηνιστικό κίνημα των ΗΠΑ ως “trying to

voice dissent without seeming unpatriotic” σε αντίθεση με την κάλυψη και τον τόνο

ανάλογων δημοσιευμάτων του The Economist70

.

Αναφορικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα υπήρξε ένα αρκετά ακραίο άρθρο γνώμης του

Newsweek που προβάλλει μια αυταρχική αντιμετώπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Στο Newsweek της 5-11-2001:53 με τίτλο “Time to think about torture” διαβάζουμε στο

συμπέρασμα: “We can’t legalize physical torture; it’s contrary to American values. But

even as we continue to speak against human rights abuses around the world, we need to

keep an open mind about certain measures to fight terrorism, like court sanctioned

psychological interrogation. And we’ll have to think about transferring some suspects to

our less squeamish allies, even if that’s hypocritical. Nobody said this was going to be

pretty”. Ο ηθικός φορμαλισμός αλλά και τα διπλά ηθικά στάνταρτ που μεταφέρουν την

αντιμετώπιση σε λιγότερο ηθικούς συμμάχους σίγουρα δεν είναι και τα καλύτερα

παραδείγματα μιας κοινωνίας που θέλει να υποστηρίζει την ελεύθερη έκφραση. Η

υπεράσπισή της με μέσα (ψυχολογικά βασανιστήρια) του 20ου

αι. και αντιλήψεις

Χομπσιανού τύπου που σηματοδοτούν αγώνα επιβίωσης δε λύνουν το πρόβλημα αλλά

ούτε ηθικά δικαιώνουν αυτούς που θέλουν να μιλούν για «ιδεαλισμό», «αλτρουισμό» και

υπεράσπιση των αξιών της ελευθερίας.

Στο θέμα της ελευθερίας του Τύπου το Newsweek φαίνεται να κρατά μια μάλλον

συντηρητική στάση που υπαγορεύεται από μια στάση υποστήριξης των Η.Π.Α. Στο

τεύχος της 8-10-2001:27 και σε άρθρο με τίτλο “The media’s “balancing” act”, που είναι

ειρωνικός, αναφέρεται σε πρακτικές Διεθνών Πρακτορείων Ειδήσεων και συγκεκριμένα

69

Στην αρχή του άρθρου τονίζεται ότι “Here is why profiling is so alluring: of the suspected skyjackers

responsible for upwards of 6,000 deaths on Sept. 11, 19 out of 19 were Arab. And here is why profiling is

anathema to a just society: more than 3 million Arab-Americans live in the United States. Even if the

government’s worst fears are correct and 50 members of terror cells remain at large, that means that more

than 99.99 percent of Arab-Americans are no more connected to terrorism than is the dowager whose

ancestors arrived on the mayflower. 70

The Economist 6-12/10/2001:58 με τίτλο “The treason of intellectuals”.

83

του Reuters. Ιδιαίτερα καυτηριάζει τον τρόπο με τον οποίο το Reuters (ibid.27) “The

London-based news agency, which lost six employees under the rubble, says it has a

longstanding policy against the use of “emotive terms” including “terrorist” and

‘freedom fighter”. To me, this perfectly encapsulates the fallacy of “balance” in news. In

order to operate globally, Reuters can’t be seen as taking sides. But not every story has

two sides. The attacks of Sept. 11 were the work of terrorists-from any angle. As they

pursue truth and hold government accountable, journalists can’t forget that they, too, live

and work in a larger moral universe. Από αυτό το απόσπασμα είναι φανερό ότι σύμφωνα

με τον γράφοντα δεν υπάρχει ουδετερότητα αλλά ταυτόχρονα υπάρχει από τη μεριά του

και μια ανοιχτή πρόσκληση ο καθένας και το Reuters να λάβει μια θέση. Με αυτόν τον

τρόπο επιβεβαιώνεται τελικά ότι η περίφημη ουδετερότητα στην πράξη είναι μόνο

επιφανειακή μιας και συνήθως εξυπηρετεί καταστάσεις ή στηρίζει με έναν διακριτικό

τρόπο επιλογές. Τελικά μέσα από αυτές τις γραμμές περνά τελικά μια μεγάλη αλήθεια

για τη δημοσιογραφία και για το έργο της. Η κατασκευή της πραγματικότητας και οι

μύθοι γύρω από αυτήν όπως έχουμε δει σε προηγούμενα κεφάλαια είναι καθοριστικοί

του τρόπου με τον οποίο βλέπουμε και συν-κατασκευάζουμε την πραγματικότητα.

Μερικές φορές η κατ’ επίφαση τελικά ουδετερότητα φαίνεται να ενοχλεί ακόμα και τα

ίδια τα ΜΜΕ, όπως σε αυτήν εδώ την περίπτωση τον αρθρογράφο του Newsweek.

Σε περιόδους κρίσης όπως αυτή τελικά φαίνεται ότι η ουδετερότητα εκλαμβάνεται ως

θέση και στράτευση και όχι ως έλλειψη ή άρνηση θέσης.

ΟΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΤΟΥ NEWSWEEK:

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του Newsweek σε σχέση με τα άλλα περιοδικά είναι ότι ήταν

το μόνο περιοδικό που στη διάρκεια της κρίσης είχε δημοσιεύσει συνεντεύξεις με

σημαίνοντα πρόσωπα. Ειδικότερα στα παρακάτω τεύχη δημοσίευσε τις κάτωθι

συνεντεύξεις:

84

Newsweek, 1-10-2001:84. Δημοσιεύεται συνέντευξη με τον Ahmed Shah

Massood που δόθηκε λίγο πριν πεθάνει, ηγέτη της Βόρειας Συμμαχίας που

αντιπολιτευόταν τους Ταλιμπάν. Σε αυτήν βεβαίως τάσσεται ενάντια όχι μόνο

στους Ταλιμπάν αλλά και στο φονταμενταλισμό τους.

Newsweek, 8-10-2001:33, 76. Δημοσιεύονται δύο συνεντεύξεις με την Benazhir

Bhuto και τον Zahir Shah τέως βασιλιά του Αφγανιστάν. Και στις δυο

συνεντεύξεις υπάρχει καταδίκη της τρομοκρατίας αλλά και του

φονταμενταλισμού ενώ εκφράζεται η ελπίδα του τέως βασιλιά για επιστροφή και

στήριξη από την Αμερική ως τη μοναδική υπερδύναμη του κόσμου. Η δε

Benazhir Bhuto πρώην ηγέτιδα του Πακιστάν κάνει αυτοκριτική για την στήριξη

που έδωσε το Πακιστάν στους Ταλιμπάν ενώ θεωρεί ότι δεν θα πρέπει να υπάρξει

όξυνση.

Newsweek, 15-10-2001:60. Δημοσιεύεται συνέντευξη ανώτερου στρατιωτικού

του Ρωσικού και τέως Σοβιετικού στρατού ο οποίος εξηγεί τις δυσκολίες της

επιχείρησης στο Αφγανιστάν, αλλά και εξηγεί το πώς τώρα είναι πιο εύκολο τώρα

για τη Δύση να καταλάβει τη Ρωσία στο ζήτημα της Τσετσενίας.

Newsweek, 22-10-2001: 82. Δημοσιεύεται συνέντευξη του πρίγκιπα Alwaleed

Bin Talal της Σαουδικής Αραβίας με χαρακτηριστικό τίτλο “ A friend of

America”. Σε αυτήν τη συνέντευξη επιχειρεί να δείξει ότι η Σαουδική Αραβία

είναι ένας πολύ πιστός σύμμαχος της Αμερικής και ότι δεν είναι όλοι οι άραβες

κακοί. Θεωρεί όμως ότι θα πρέπει να συζητηθεί και να λυθεί το παλαιστινιακό

μιας και είναι ένα από τα ζητήματα που προκαλούν εντάσεις μεταξύ Αράβων και

Η.Π.Α. ιδιαίτερα.

Newsweek, 29-10-2001:53. Δημοσιεύεται συνέντευξη του Αιγύπτιου H.

Mubarak ο οποίος δηλώνει ενάντιος στην τρομοκρατία μιας και η Αίγυπτος έχει

υποφέρει στο παρελθόν από αυτή. Ταυτόχρονα θέτει και αυτός το θέμα της

επίλυσης του παλαιστινιακού ζητήματος.

Newsweek, 5-11-2001:29. Δημοσιεύεται συνέντευξη του S. Peres, Υπουργού

Εξωτερικών στην οποία δηλώνει ότι υπάρχει προθυμία για διαπραγματεύσεις με

τον Αραφάτ αρκεί να κόψει τους δεσμούς του με τρομοκρατικές οργανώσεις.

85

Παράλληλα θεωρεί ότι μετά το Αφγανιστάν θα πρέπει να τακτοποιηθούν οι

υποθέσεις με το Ιράκ και τη Συρία.

Από τις παραπάνω συνεντεύξεις είναι φανερό ότι οι επιλεγέντες μουσουλμάνοι ανήκουν

στην κατηγορία των φίλων των Η.Π.Α. που και οι ίδιοι καταδικάζουν την τρομοκρατία

μιας και άλλοι απ’ αυτούς έχουν υπάρξει θύματα ή θίγονται απ’ αυτήν ή τα συμφέροντά

τους είναι στην ίδια μεριά με αυτά των Η.Π.Α. Βέβαια προβάλλεται και το

παλαιστινιακό ζήτημα ως εστία έντασης μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Ενώ οι

συνεντεύξεις του Ρώσου στρατιωτικού και του Ισραηλινού Υπουργού Εξωτερικών

εκκινούν από διαφορετικές αφετηρίες. Αυτές της κατανόησης μιας και μάχονται τι ίδιες

φονταμενταλιστικές δυνάμεις.

86

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ:

Η μελέτη των τριών περιοδικών έδειξε ότι υπάρχουν σ’ αυτά στερεοτυπικές αντιλήψεις

που εντάσσονται στο πλαίσιο του Οριενταλισμού και της Σύγκρουσης των Πολιτισμών.

Έχοντας συνεκτιμήσει τα αποτελέσματα της ανάλυσης των ποσοτικών παραμέτρων, των

εξωφύλλων των περιοδικών, των ιδεολογικών άρθρων, των γεωπολιτικών τους

αναλύσεων μπορούμε να έχουμε μια αρκετά εμπεριστατωμένη εικόνα για το πώς είδαν

τα τρία αυτά περιοδικά την κρίση αυτή.

Λαμβάνοντας υπόψη την κατηγοριοποίηση σε Φιλελεύθερους Διεθνιστές (Liberal

Internationalists), Συντηρητικούς Διεθνιστές(Conservative Internationalists) και

Μη Διεθνιστές(Non-Internationalists) (Mandelbaum, M. & Schneider, W. 1979) για

την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α θα λέγαμε ότι αρχικά κανένα περιοδικό δεν

υποστήριξε τον απομονωτισμό ή το Μη-Διεθνισμό. Το The Economist κινήθηκε πιο

κοντά σε έναν διεθνισμό που εκκινούσε από την προστασία του δυτικού status-quo παρά

από κάποιες αρχές και ως εκ τούτου θα λέγαμε ότι η στάση του χαρακτηρίζεται από έναν

Συντηρητικό Διεθνισμό. Στην ίδια γραμμή κινείται αν και όχι τόσο έντονα το Time. To

Newsweek αντίθετα φαίνεται να είναι πιο κοντά σε μια λογική Φιλελεύθερου

Διεθνισμού μιας και στ’ άρθρα του γίνεται λόγος για «είσοδο του Ισλάμ στη

Νεωτερικότητα», για Αναπτυξιακή βοήθεια αλλά και για μια πολιτική εκκοσμίκευσης

και δημοκρατίας για τις Μουσουλμανικές κοινωνίες.

Η αντιμετώπιση του φαινομένου Ισλάμ και του Μουσουλμανικού κόσμου γίνεται μέσα

από τη λογική της ανάλυσης των συμφερόντων των ΗΠΑ και αυτού που ονομάζεται

ευρύτερα Δύση. Η προάσπιση των λεγόμενων «Δυτικών αξιών» είναι το ιδεολογικό

πρόσχημα για παρεμβάσεις και σύναψη συμμαχιών ανά τον κόσμο που υποστηρίζεται

από την επιλεκτικότητα στις αντιλήψεις και στα επιχειρήματα. Σ’ αυτή τη λογική

απουσιάζει σε μεγάλο βαθμό ο ιστορικός αναστοχασμός των ευθυνών που έχει η κάθε

μεριά για την ένταση στις σχέσεις μεταξύ Ανατολής-Δύσης και στην προκειμένη

περίπτωση η Δύση. Ο συλλογικός ναρκισσισμός και ο επικοινωνιακός αυτισμός φαίνεται

να κατατρέχει τη Δύση και το λόγο των περιοδικών που μελετήθηκαν. Αυτό ισχύει πολύ

87

περισσότερο για τα Time και The Economist. Το δε Newsweek διαφοροποιείται ως

προς την ανάλυση των λόγων της έντασης και την προώθηση φιλελεύθερων και

δημοκρατικών αξιών όμως και αυτό στηρίζει τη λογική των γεωπολιτικών συμφερόντων

των ΗΠΑ.

Από τα τρία περιοδικά το Αγγλικό Τhe Economist ήταν τελικά ο πιο πιστός και θερμός

υποστηρικτής των Η.Π.Α. ακολουθούμενος από το Time. To Newsweek κινήθηκε σε μια

γραμμή μάλλον κριτικής υποστήριξης παρά ένθερμης υποστήριξης. Στα εξώφυλλα όμως

και των τριών περιοδικών παρατηρείται μια σαφής οριενταλιστική παρουσίαση που

συνάδει με τη διπολική λογική της θεωρίας της Σύγκρουσης των Πολιτισμών. Η

προσωποποίηση και η δραματοποίηση που λαμβάνει χώρα σε αυτά αποτρέπει μια

ψύχραιμη ματιά. Τα δύο πρώτα περιοδικά κινήθηκαν σε μια γραμμή πλεύσης που μπορεί

να χαρακτηριστεί Οριενταλιστική. Σε αρκετές δε περιπτώσεις έπαιρνε τη μορφή ωμής

υποστήριξης των θέσεων των Η.Π.Α. ακολουθώντας τις αντιλήψεις και τη λογική του

Χάντιγκτον, κάτι που ήταν ιδιαίτερα εμφανές στο The Economist. Το Newsweek ενώ

υιοθετούσε ένα πιο φιλελεύθερο πλαίσιο από τα άλλα δύο περιοδικά σε τελική ανάλυση

οι προσεγγίσεις του δεν κινούνταν σε μια λογική αμφισβήτησης των δομών του

συστήματος. Η κριτική του ήταν εν πολλοίς ενσωματώσιμη στις πολιτικές επιλογές του

συστήματος. Επιπλέον τόσο τα εξώφυλλά του όσο και οι γεωπολιτικές του αναλύσεις

αναπαρήγαγαν Οριενταλιστικά στερεότυπα.

Ένα άλλο σημαντικό συμπέρασμα αφορά τη δημοσιογραφία και το περίφημο ζήτημα της

ουδετερότητας. Τελικά στην περίοδο αυτή της κρίσης που μελετήθηκε δεν υπήρξε επί

της ουσίας ουδετερότητα. Τα περισσότερα άρθρα που μελετήθηκαν λάμβαναν σαφείς

θέσεις και μάλιστα κάποιοι γράφοντες απαιτούσαν την ίδια σαφήνεια και από τους

άλλους. Το δίλημμα είχε δύο σκέλη και ήταν «Με την Αμερική ή με την Τρομοκρατία».

Τέτοιου είδους όμως γενικεύσεις και δίπολα δεν βοηθούν στην αποδόμηση φαντασιακών

κατασκευών αντίθετα ενισχύουν την έλλειψη κατανόησης και την πολιτισμική

περιχαράκωση ενισχύοντας τελικά τη λογική του ισχυρού και την πόλωση.

88

Ανάλογες ποσοτικές αλλά και ποιοτικές μελέτες θα μπορούσαν να διεξαχθούν και στις

Μουσουλμανικές χώρες για τη μελέτη των εκεί στερεοτυπικών αντιλήψεων έτσι ώστε να

έχουμε μια μελέτη που θα μπορούσε να βοηθήσει στην καλύτερη επικοινωνία και στην

αλληλοκατανόηση μεταξύ Ανατολής και Δύσης που με τη σειρά τους θα μπορούσαν να

οδηγήσουν σε ειρηνική συνύπαρξη.

Ο σύγχρονος Οριενταλισμός που εκφράζεται μέσα από τη θεωρία της Σύγκρουσης των

Πολιτισμών προσπαθεί ν’ αντιπαρέλθει ερωτήματα που βρίσκονται στην καρδιά των

Δυτικών Κοινωνιών και σχετίζονται με την κοινωνική ανισότητα, τον κοινωνικό

αποκλεισμό, τις αντιθέσεις Βορρά-Νότου, την κρίση του σύγχρονου έθνους-κράτους, και

τη διεύρυνση των κοινωνικών δικαιωμάτων.

Η λογική του «Πολέμου των Κόσμων»71

περισσότερο αναδεικνύει αντιλήψεις

αυτοϊκανοποίησης παρά βοηθά στην κατανόηση των ζητημάτων που φέρνουν μπροστά

μας οι διαδικασίες της Παγκοσμιοποίησης και προϋποθέτουν την αυτοκριτική της Δύσης

για την Αποικιοκρατία και τις συνέπειές της, την αρχή της πολιτισμικής συνύπαρξης στη

βάση της ισοτιμίας κι όχι αποκλεισμού ή ευκαιριακών συμμαχιών.

Η συγκρότηση της ταυτότητας στις σύγχρονες συνθήκες της παγκοσμιοποίησης μπορεί

να γίνει και με έναν θετικό τρόπο και όχι κατ’ ανάγκη με όρους αντιπαράθεσης και

αρνητικών στερεοτύπων κάτι βέβαια που επιβάλλει το συνεχή έλεγχο και αυτοκριτική

αξιολόγηση για την επίτευξη μιας θετικής αυτό-ταυτότητας(Tajfel, H. 1978).

Η προβολή ενός προσωποποιημένου εχθρού/τρομοκράτη όπως του Οσάμα Μπιν Λάντεν

με δραματουργικό σκηνικό το θάνατο 6000 αθώων θυμάτων, ενός φαντασιακού

παροξυσμού, με εξηγήσιμα αίτια και ηθικά καταδικαστέες πρακτικές, καθίσταται

αναγκαίος παράγοντας κοινωνικής, πολιτικής και πολιτισμικής συνοχής72

που θα

71

Στον Said (2001, στις αναφορές στο Internet ). 72

Άλλωστε με την ευκαιρία αυτή οι ΗΠΑ έχουν ένα επιχείρημα παραπάνω για την εφαρμογή του

Αντιβαλλιστικού σχεδίου άμυνας τους ενώ ο νέος αντιτρομοκρατικός νόμος στις ΗΠΑ πέρασε με

συνοπτικές διαδικασίες(98 υπέρ και 1 κατά) από την Αμερικανική Βουλή τις ημέρες της κρίσης ενώ στην

Ευρώπη οι συζητήσεις για την Ευρώπη φρούριο αναζωπυρώθηκαν. Βέβαια από την άλλη μεριά ένας

συλλογικός μουσουλμανικός ναρκισσισμός βλέπει στο πρόσωπο του Οσάμα Μπιν Λάντεν τον σύγχρονο

89

δικαιολογούσε την άποψη ότι ακόμα και αν δεν υπήρχε ένας Οσάμα Μπιν Λάντεν η

Δύση του συλλογικού ναρκισσισμού73

θα επεδίωκε τη δημιουργία του.

Εν κατακλείδι, η φαντασιακή ενατένιση της πραγματικότητας εγκυμονεί κινδύνους και

ακυρώνει τον Ορθό Λόγο της Νεωτερικότητας αλλά και την οικουμενικότητα των

ανθρωπίνων δικαιωμάτων που δεν γνωρίζουν γεωγραφικούς περιορισμούς και

πολιτισμικές περιχαρακώσεις. Ο Τύπος παίζει σημαντικό ρόλο στην κατασκευή αλλά και

στην αποδόμηση των φαντασιακών κοινοτήτων και ως εκ τούτου οι απαιτήσεις από

αυτόν οφείλουν να είναι αρκετά υψηλές.

ήρωα που του έλειπε μιας και έτσι ενδεχομένως μπορούν να εξηγηθούν οι κραυγές χαράς, που

αποτύπωσαν οι κάμερες, με το θάνατο 6000 αθώων και την κατάρρευση των Δίδυμων Πύργων. 73

Στον Bauman, Z.(1997).

90

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΛΑΤΙΝΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

Ajami, Fouad: (1993): “The summoning” in Foreign Affairs, September/October

1993, Volume 72, No 4, pp2-10.

Badie, Bertrand (1995): Κουλτούρα και πολιτική. Αθήνα: Πατάκη.

Barthes, Roland (1988): Εικόνα-Μουσική-Κείμενο. Αθήνα. Πλέθρον.

Bartley, Robert (1993): “The case for optimism” in Foreign Affairs,

September/October 1993, Volume 72, No 4, pp 15-18.

Bauman, Z. (1997): Postmodernity and its Discontents. Cambridge: Polity Press.

Binyan, Liu (1993): “Civilization grafting” in Foreign Affairs, September/October

1993, Volume 72, No 4, pp 19-21.

Bennet, Lans (1999) : Ειδήσεις. Η πολιτική των ψευδαισθήσεων. Αθήνα: Δρομέας.

Boniface, Pascal (2001): Άτλας Διεθνών Σχέσεων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Bourdieu, Pierre (1994): Language and Symbolic power. Cambridge: Polity Press.

Brzezinsky, Zbigniew (1986): Game plan. A Geostrategic Framawork for the

Conduct of the U.S.-Soviet Contest. New York: The Atlantic Monthly Press.

Connolly, W. (1983): “Essentally Contested Concepts” στο Proceedings of the

Aristotelian Society, 156, pp167-198.

Edelman, M. (1999): Η κατασκευή του πολιτικού θεάματος. Αθήνα. Παπαζήση.

Ellul, Jaques (1969): Propaganda: The formation of men’s attitudes. New York:

Alfred A. Knopf.

Fukuyama, F. (1992): The end of history and the last man. London: Penguin

Books.

Gallie, W. B. (1966): The terms of political discourse. Oxford: Martin Robertson.

Giddens, Anthony (1979): Central Problems in social Theory. Action, structure

and contradiction in social analysis. London: The Macmillan Press Ltd.

Giddens, Anthony (1984): The constitution of society. London. Polity Press.

Gilshenan, Michael (1985): Recognizing Islam: Religion and Society in the

Middle East. London and New York.

91

Glidden, Harold (1972): “The Arab world’, American Journal od Psychiatry

128,vol.8, pp.48-49.

Goffman, E. (1981): Forms of talk. Philadelphia: University of Pennsylvania

Press.

Graber, Doris (1984): Media power in Politics. Washington D.C.: Congressional

Quarterly Press.

Gumperz, J. (1982): Discourse strategies. Cambridge: CUP.

Hall, Stuart (1979): “Culture, Media, anf the Ideological Effect” in Curran, James

Gurevitch, Michael, Woolacott, Jane(eds.): Mass Communication and Society.

Beverly Hills: SAGE 1979 pp343-344.

Heritage, John (1996): Garfinkel and the Ethnomethodology. Polity Press:

Cambridge.

Hobsbawm, Eric (1999): Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος 20ος

αιώνας 1914-

1991. Αθήνα: Θεμέλιο.

Holsti, Ole R. (1979a): “The three-headed eagle: The United States and System

change”. International Studies Quarterly 23 (3): 339-359.

Holsti, Ole R. (1979b): “Vietnam, Consensus and the belief systems of American

leaders”. World Politics 32(1):1-36.

Huntington, Samuel (1993): The clash of civilizations?, in Foreign Affairs,

Summer 1993, Volume 72 No 3, pp 22-49.

Huntington, Samuel (1996): “The west and the world”, in Foreign Affairs,

November/December 1996, Volume 75 No 6, pp28-46.

Hymes, Dell (1974): Foundations in Sociolinguistics: an Ethnographic Approach.

Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Isaacs, Maxine (1998): “Two different worlds: The relationship between Elite and

Mass Opinion on American Foreign Policy”, in Political Communication, 15:323-

345, 1998.

Kaplan, Robert (2001): Η επερχόμενη αναρχία. Αθήνα: Ροές.

Karim, Karim (2001): Η ισλαμική απειλή. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

92

Kirkpatrick, Jeane (1993): “The modernizing imperative” in Foreign Affairs,

Summer 1993, Volume 72, No 4, pp 22-24.

Kissinger, Henri (1995). Διπλωματία. Αθήνα: Α. Α. Λιβάνη.

Luttwak, Edward N. (1983): The Grand Strategy of the Soviet Union. New York.

St. Martin’ s Press.

Mandelbaum, Michael, and Shneider, William 1979: “The new internationalisms:

Public Opinion and foreign Policy”. In Eagle Entangled. U.S. Foreign policy in a

foreign world, eds. Oye, Kenneth, A., Lieber, Robert, J. and Rochild, Donald.

New York. Longman.

Mc Combs, Maxwell, Einsiedel, Edna, Weaver, David (1991): Public Opinion:

issues and news. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Mc Donald, Keith and Tipton, Colin (1996): “Using documents” in Gilbert Nigel

(ed.) (1996): Researching social life. London, Thousand Oaks & New Delhi:

SAGE.

Mahbudani, Kishore (1993): “The dangers of Decadence” in Foreign Affairs,

September/October 1993, Volume 72, No 4, pp 10-14.

Malek, Abbas (1996): News Media and Foreign Relations: A multi-faceted

perspective. Norwood, N.J.: Ablex Publishing.

Marx, Carl (1986): Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη. Αθήνα. Θεμέλιο.

Minsky, Marvin (1975): A framework for representing knowledge. In Winston,

P.H. (ed): The psychology of computer vision. New York: Mc Graw-Hill.

Newsweek, 24-9-2001

Newsweek, 1-10-2001

Newsweek, 8-10-2001

Newsweek, 15-10-2001

Newsweek, 22-10-2001

Newsweek, 29-10-2001

Newsweek, 5-11-2001

93

Noelle-Neumann, E. (1973). Return to the concept of powerful mass media. In H.

Eguchi & K. Sata (eds.), Studies of Broadcasting: An International Annual of

Broadcasting Science, pp 67-112. Tokyo: Nippon Hoso Kyokai.

Noelle-Neumann, E. (1980). Mass media and social change in developed

societies. In G.C. Wilhoit and H. de Bock (eds.): Mass Communication Review

yearbook, vol. 1, pp657-678. Beverly Hills, Cal.: Sage.

Postman, Neil (1998): Διασκέδαση μέχρι θανάτου. Αθήνα: Δρομέας.

Rodinson, M. (1980): Ισλάμ και Καπιταλισμός. Αθήνα: Κάλβος.

Said, Edward (1996): Οριενταλισμός. Αθήνα: Νεφέλη.

Segall, Marshall H., Dassen, Pierre R., Berry, John W., Poortinga, Ype H.,

(1993): Διαπολιτιστική ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Shipman, Pat (1998): Η εξέλιξη του ρατσισμού. Αθήνα. Νεα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη.

Silverman, David (1995): Interpreting Qualitat

ive Data. London, Thousand Oaks & New Delhi: SAGE.

Schwarzenberg, R. G. (1984): Πολιτική Κοινωνιολογία. Τόμος ΙΙ.

Θεσσαλονίκη:Παρατηρητή.

Tajfel, Henri (1978): “The Social Psychology of Minorities”, Minoritiey Rights

Group Report, nu. 38. London.

Tajfel, Henri (1981): Human groups and social categories. Cambridge.

Cambridge University Press.

The Economist, September 15th

-21st 2001

The Economist, September 22nd

-28th

2001

The Economist, September 29th

-October 5th

2001

The Economist, October 6th

-12th

2001

The Economist, October 13th

-19th

2001

The Economist, October 20th

-26th

2001

The Economist, October 27th

- November 2nd

2001

Time, 11-9-2001(special issue).

Time, 24-9-2001

Time, 1-10-2001

94

Time, 8-10-2001

Time, 15-10-2001

Time, 22-10-2001

Time, 29-10-2001

Time, 5-11-2001

Thompson, John (1999): Νεωτερικότητα και Μέσα Επικοινωνίας. Αθήνα:

Παπαζήση.

Todorova, Maria (2000): Βαλκάνια: Η Δυτική φαντασίωση. Θεσσαλονίκη:

Παρατηρητή.

Triandis, H.C. & Triandis, L.M. (1962): “A cross-cultural study of social-

distance”. In Psychological Monographs, 76 (21, Whole No.540).

95

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

Άντερσον, Μπένεντικτ (1997): Φαντασιακές Κοινότητες. Αθήνα. Νεφέλη.

Άρμστρονγκ, Κάρεν (1996):Η Ιστορία του Θεού. Αθήνα. Φίλιστωρ.

Δεμερτζής, Νίκος (1996): Ο λόγος του εθνικισμού. Αμφίσημο σημασιολογικό πεδίο

και σύγχρονες τάσεις. Αθήνα –Κομοτηνή: Αντ. Σάκκουλα.

Δεμερτζής, Νίκος (2000): «Παγκοσμιοποίηση, κοινότητα και δημόσιος χώρος»

στο περιοδικό Επιστήμη και Κοινωνία, Τεύχος 4 σσ 53-78.

Δεμερτζής, Νίκος (2002): Πολιτική Επικοινωνία. Διακινδύνευση, Δημοσιότητα,

Διαδίκτυο. Αθήνα: Παπαζήση.

Ηρακλείδης, Αλέξης (2000): Η Διεθνής Κοινωνία και οι Θεωρίες Διεθνών

Σχέσεων. Μια κριτική περιδιάβαση. Αθήνα: Σιδέρη.

Κυριαζή, Νότα (1999): Η Κοινωνιολογική έρευνα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Λίποβατς, Θάνος (1990): Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού. Αθήνα: Οδυσσέας.

Λυμπερόπουλος, Κ. (2000): Η σύγκρουση. Η Ισλαμική πρόκληση και οι

στρατηγικές της Δύσης. Αθήνα: Σιδέρη.

Μελακοπίδης, Κώστας (1998): Λεξικό Διεθνών Σχέσεων και Εξωτερικής

Πολιτικής. Αθήνα. Σιδέρη.

Μπαρμπέρ, Μπέντζαμιν (2001): Ο κόσμος των Mac ενάντια στους Τζιχάντ.

Αθήνα: Καστανιώτη.

Πλειός, Γιώργος (2001): Ο λόγος της εικόνας. Ιδεολογία και Πολιτική. Αθήνα:

Παπαζήση.

Πόρποδας, Κωνσταντίνος (1991): Γνωστική Ψυχολογία. Η διαδικασία της

μάθησης. Τόμος 1. Αθήνα.

Ραμονέ, Ιγνάσιο (1998): Γεωπολιτική του Χάους. Αθήνα: Πόλις.

Ραμονέ, Ιγνάσιο (1999): Η τυραννία των ΜΜΕ. Αθήνα: Πόλις.

Χαραλάμπης, Δημήτρης (1998): Δημοκρατία και Παγκοσμιοποίηση. Αθήνα:

Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα.

96

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ INTERNET

Chomsky, N. (2001): “Rogue states draw the usual line” in:

http://monkeyfist.com:8080/ChomskyArchive/interviews/agenda_html

Cooley, Charles Horton, (1902): Human nature and the social order. New York:

Scribner’s, pp 179-185.

http://www.wizard.ucr.edu/~bkaplan/soc/lib/coollkgl.html

Dalby, Simon (2000): “A Critical Geopolitics of Global Governance”.

http://www.ciaonet.org/isa/das01/

Economist profile1 http://www.ads.economist.com/print/printable/circulation.htm

Economist profile2 http://www.ads.economist.com/print/mediakit/worldrp.pdf

Kennan, George (1947): “The sources of Soviet Conduct”

http://www.historyguide.org/europe/kennan.html

Monshipouri, Mahmood (1999): “Reform and the human rights quandary:

Islamists vs. secularists” in Journal of Church and State, Summer 1999. Στο site:

http://www.britannica.com/magazine/print?content_id=122187

Newsweek profile http://www.newsweekmediakit.com/us/services_research.html

Said, Edward (2001): The clash of ignorance in http://zmag.org/daidclash.htm

Time, profile: http://www.time-planner.com/planner/research/index.html

Zakaria, Fareed profile: http://www.saja.org/zakaria.html

Μάχη της Βιέννης 1529 http://www.historytoday.com/index.cfm?articleid=3374

Χρονικό και πληροφορίες για την 11η Σεπτεμβρίου 2001 στο:

http://www.cnn.com/SPECIALS/2001/trade.center

97

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1:Η ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ΟΥ

ΑΙΩΝΑ.

98

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2:ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑΣ.

99

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3:Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΠΟΧΗ.

100

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4: NEWSWEEK PROFILE

101

102

103

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5: ECONOMIST PROFILE

104

105

106

107

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6: TIME PROFILE

108

109

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7: ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΤΙΜΕ & ΤΟΥ CNN

110

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 8: ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΟΥ “THE ECONOMIST”

111

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9: ΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ NEWSWEEK ΚΑΙ ΤΙΜΕ

112

113