• UÇ AYLIK

Dmi~ llmiJ Edehl .· ArQ,§tırmalar Mecmuası

Oilt : IV~. Sayı · : 2 Kasım 1979 - Muharrem 1400

SAHlBl ISLAM MEDENIYET! VAKFI

Adına Başkan

Selçuk ERAYDIN Yazı !şleri MüdüTü ·

Dr. Oahid BALTAOI NEŞJR HEY~ETl

Dr. Oahid BALT AOI Selçuk ERAYDIN

Dr. !smail ERUNSAL Dr. Mehmed lBŞlRLl Av. Mevlüt UYSAL laari ve Teknik Işler Seyyid Ali Kahraman

Hattat-Ressam Turan Sevgili

lddre Yeri Bozdoğan Kemeri Cemal Yener

Gad. Nr: 132 VEFAjlST Haberleşme ve Havele

PK. 1315 Sirkeoi/lSTANBUL .TTJRKEY · •

Fiyatı : · 50 TL. Abone Şartları

Yurt !çi : 150 TL. Yurt Dışı : 300 TL.

DizgijBaskı . Dilek Matbaası. Tel : 26 63 78

IÇ! NDEKILER

Divan Edebiyatında Peygamber (S.A.)in Mu'cizeleri

Selçuk Eraydm 3

İslam İctimai Hayatmda Mescid ve Cami

Orhan Bayıkal 13 ·

Hadaiku'ş-şaka1k ve Hadatlm'I­hakaik'te Buluninayan Ulema Hakkında N otlar

Dr. Cahid Baltacı 54

XVİ. Asırda Osmanlı-Hicaz Münasebetleri Ha.kkında Notlar

Hulilsi Yavuz 66

Gelibolulu Mustafa All'nin Eserlerinin Yeni Bir Tasnifi ve "Meva'ıdü'n-Nefais fi Kava'ıd'l­Me.calis" Adlı Eseri

Dr. Mehmed Şeker 81

Kıyafet İlmi ve Seylyid Lokman Çelebi'nin Kıyafet -namesi

Mehmed Serhan Tayşi 91

N eşredilineyen yazılar. iste-. nildiğlııde iade edilir. Mecmua­nm ismi zikredilmeden iktihas edilemez.

J&.VWWWW.WWGV®'WU'VWWWUWG ... W'WVW'UVWWW

· _Hadaiku'ş-şakaik ve·Hadaiku'l .. hakaik'te Bulunmayan Ulema Hakkında Notlar

Dr. Calıid BALTACI

~~ İslam dünyasındaki ita:bakat ve ·t~racim-i a:hval ıkitaplan te'lifi geleneğine uyaraik Osmamlılarda. ilık eser veren, TaışiJröpri-zade İsa,. müddin Ahmed Efendi'dir. Gerçi Bursalı Lamii Çelebi (v. 932/1525-26), 927 /1520-21'de İran ·şair lerinden Mevlana Cami'nİn o:Nefehatü'l--

_ üns»'ünü Türkçeye tercüme ede:rıken sonuna Anado1u meışayihinden .bazı zevatıaı hal tercemalerini de ilave etmişti. Anadolu Türk Ede,. · biyatı sahasında telif edilmiş ilk tezitire olaralk ibilinen. Sehi Tezkireı:ıi de. 945/1538-39 tarihinde yazılmış ıve bizde ulema teraciminden bah­seden ilk ·eserlerden sayılmıştır. Bınılardan başka Taşk.öpri-Zade'ye kaynak olaca;k bazı eserlerin de mevcudiyeti muhalkkaktır. Bunıni­la beraber İsamQ.ddin Ahmed Efendi'nin eserinin ırn.ukatldim.Ssinde söylediği gibi Arap ve Fars ·ulema ve ayanının menrukıibı •çoktan zap­tedildiği halde Osmanlı illemasının menrukibı zaptedilmemişti.

Taşköpri-zade'nin o:faziletler gülistann:iın. menkıibelerir;ı.i, medih­lerini ve millet-i Hanefiyye-yi nu'maniyye gülşeninde iıoplıman maa-,

· rif nurlan çiçeklerinin şerefli ahvaiini» ·ihtiva etmesindeın dolayı Şakaiku'n-nu'maniyye adını verdiği eser, ara:pça olup ulemadan 37i, meşayihten 150 olmak üzere Osmanlı devletinin te'sisinden 965/1557-58 tarihine kadar 521 zeıvatın hal terceırn.elerini vermektedir. Eserde Osman Gazi'den beJşlamaik üzere: KanUni Sultan Süleyman devrine kadar lh.er pad:işahın saltanat devrindeki :ulema rve meşaıyihin hal ter­cemaleri vefat tarihleri esas alınarak verilmiştir.

Te'lifi biter . ibitmez büyüik 'bir . rağbe·te mazhar ıolan Şa;kaiku'n-. nu'maniyye':nin !kısa zamanda bir .çok !kimseler · rtarafından fstinsail:ı . edildiği görülmektedir. Atai'nin kaydına !göre eserin ':telifinin itma-

..

Ş4 . .. . ... ' .. - . -~ - ; '. ~

'

mi sırasmd:a ıb:ayatta bulunan ve Emir la:kabı ile ariılan Muhammed Şerif Cv. 982/1574'-75) Şakaik istinsahını adet halin-e getirmiş ve bu­nunla ıgeçi:rnim.i teıı:nin etmişti. !Bugün sadece İstanbul kütüphanele~ rinde yetmi:şe yakın ve ıclıış :rrıemleketlerıdeıki 'lrütıüphanelerd-e altmışa

· _ yakın nüshalan ibulunan Şa:kaik nüshalan da bize, ibu eserin ulaş­tığı rağbeti göstermektedir.

Şakaik, sadece arapça ıbilen medrese camiasında rağbet bulma­mı,ş, arapça ibilmayen dış muhitte de alaura ile ikarşılanmıştır. Bu yüz­den intişarının daha il!k seneleriında türkçe tercümesine ihtiyaç du­yulmuştur. Şaıkaik'in ilk türkçe tercümesi, daıha müellifin sağlığın! da Aşık Çelebi Cv. 979/151-72) tarafından yapılarak müellife tak-

. diil1 edilmişti. Belgratlı Muhtesib-zade Muhammed Haki Cv. 975/1567-68)'de, müell:i:fin sağlığında İstanibul'a gelerek onun müsadesini al­mış ve 968/1560-61'de «Hadaiku'r-reyhan>> adiyla tercümeyi ikni.al et­rrüşti. Daha sonra 972/1564-65 tarihinde Derviş Ahmed adında birisi tarafından, II. Selim de'VI"inde Seyyid Mustafa adında başka bir !kim­se tarafından, 995/1586-87'de Erlirneli Malımed Mecdi Cv. 999/1590-91) tara;fından ilavelerle ibirlikte, 998/90'da1brahim b. Ahmed Ama­si ve 1098/1686-87'de Mulhammed b. ·Yusuf Çerkes tarafından türkçe -tercümeleri yapılmıştır. Bunların dışında mütercimi lb:iJinmeyen Şa­ıkaik tercümeleri de bulunma!ktadır.

Metni ve tercümeleri rağbet bulan Şakaik'in •telhislerine de i'ti­ibar edilmiştir. Mektübizade Abdü'l-aziz Efendi Cv. 1279/18B2-63) •. Nev'i..:zade Atil ve Uşşaıki-zade İbr81him zayillerini ıde telhis maoksa-

- . - . . dıyla evve18, Şa:kaiik'i telhis ederek işe !başlamıştı. Atai zeylini telhis eden !başka ibir zatın Şa:kaik'e de bir telhisinin bulundugu, «Münte­hebat-ı Zeyl-i Atai»rıL.ı lbaşında!ki kayıttan anlaşılmaktadır ..

Taşiköpri-zade'nin Osma.nlı camiasında açtığı· 'biyografik eser yazma çığırı, !kendisinden sonra da bir çok mrüellilin Uıeve.si oldu. Daıha Taşkopri..:zade'nin ,sağlığmda telif edilaneye ibaşlanan Şakaik

zeyilleri, Osmanlılarm son !devrine karlar devam ·etti. Şa.:k:aiık'e- ilk zeyli, Şaik~ik'iri i1k mütercimlerinden Aşık Çeleıbi yazdı. Arapça ola­rak yazdığı bu zeylde Aşı'k Çeleibi, Ta:şköpri-zı:1de'niri .'btra!ktığı yer-·

. den II. Seltın -devri ortalanna kadar, yani 976/1568-69 seneslııı;:} !kadar 42 z;atın hal tercemesini yazmıştır. Daha sonra Uzun Bali-zade Ali Manik · Cv. 992/1584) CAtıf- !Efendi !kütüphanesi ·nr. 1901'deki Şakaik zeylinde «eş şehir bi ·Manık., denilmeıktedirJ, . Taşıköpri-zade'nin bı­

raktığı yerden kendi zamanına kadar, yani 968-991/1560-1583 ·.tarih­leri arasında yaşayan· rulemanın 'hal te:rıcemelerini ~el-Ikdu'l-man~

züm fi zikri efadılı'r-rftm, adını verdiği arapça eserinde bir araya topladı. Bu eser, daha sonra İbrahim b. Aiım.-eq. tarafından Tü:r!kÇe':­ye tercüme edildi. Bundan sonra İştiibli Hüseyin Sadri Cv. -993/1585), Muhammed b. Mustafa, Lütfi Beyzade Cv. 995/1586-87), Saçlı Emir-

. zade Abdu'l-'kadir Cv .. 1000/1591-92), Seyrek-zade Emrullah Muham" med. cv: 1008/1599) ve Hamidi Karaca Ahmel;l '(rv. 1024/1615) tarafın­dan zeyilleF yazıldı. Daha sonra da :Abdulkerim b. Sinan .Aikb.i.sart Cv. 1038/1628-29) «Teracim-i kibari'l-ule~a ve'l-vüzera, adıyla ve ye­di sadrazarola ulamadan yedi .kişinin hal tercemalerini muhtevi türk­çe bir zeyl yazdı. Nev'i-zade Atai Cv. 1045/163·5-36) tse o:Hadaiku'l­hakaik fi tekrnileti'ş-şakaik, adıyla 'bir zeyl yazaraik 965-i044/1557-1635 tarihleri arasında·ki yaşamış ıolan 783 ulema ile 181 me.şayiıhin hal tercemalerini yazmıştır. Uşşaki-zade İbrahim Hasrb Ctv. 1136/ 1723-1724) de Atai'nin zeyline 1114/1702-703 tarihinde bir zeyl yaz­mıştır. Türkçe olaraik kaleme ·alına.n !bu ·eser, 1043/1633-34'ten 1106/

· 1694-95 tarihleri arasında yaşamı·ş !bulunan 527 uleana ve meşa;yfulıı hal teresmelerini toplamaktadır. Şeyhi Mehmed :Elfendi Cv. 1102/ 1690-91) ise Uşşaki-zade'nin eserini ıbeğ-enmeyerek «Vakayiu'I-fuza­Ia» adıyla üç cildlik yeni bir zeyl hazırlamaya karar .Vernıiştir. Atai'­nin bıra.ktığı yerden işe başlayan Şe'y'J:ıi, -eserinin ibirinci . cildinde 1043-1098/1633-i687 .tarihleri arasında yaışayan, ikinci cildinde 1099-1130/1688-1718 tarihleri arasında yaşayan ulema ve me:şayill:ıin hal tercemalerini yazmıştır. ıBaıba.sının notlarını toplayan oğlu Hasan da eserin üçüncü cildini hazırlamı-ş ve ·ıı:h-1113/1719-1730 tarihleri ara­sında yaşayan ulema ve meşayihin hal tercümelerini bir araya top­lamıştır. «Tekmqetü 'ş-şekaik · fi ahvali'lhakaik» müellifi Fındılklılı İs­met Efendi (v. 1322/1904) ise Şeyhi'nin •bıraktığı yerden yani 1143' ten alarak 1314/1896 ·tarihine !ka;dar seikiz· ciltlik bir ışa:kaik zeyli yaz­mıştır. Ancaık iki cildini .temiz ederek II. Abdul'hamid'-e takdim etti­ğinden bunların bir bölümü sonradan İibnü'l-Emin Mahmud· İnal. ta­rafından Yıldız ·evrakı arasında bulunmuş, 'bir parçası da daha son­ra yine aynı evrak arasında ele geçerek Üniversite Kütürplıfmesine alınmıştır. 45 yıllık bir e!!leğin mahsulü olan bu eserin diğer ciltleri ise 1314 Fındıiklı yangınında :yan.mı.ştır. Mevcut bölümler TTEM. nın 1925, 1926'da ÇJ.ikan 12 (89) -15 (9Z) sayılannda tefrika edilmeye ba.ş­laiımış ise de arkaısı gelmemiştir. , Görüldüğü g]bi İsmet Efendi, Osmanlı camiasında Taşköpri-za­denin başlattığı sünneti 1896 tarihine kadar getirmiş ise de yangın sebebiyle bu !büyük .gayret heba olmuştur. _Şu durumda 1143/1730' dan 1342/1924 tarihin-e kadar olan dervred·eiki uleana :ve meşayihin hal

56

tercemeleri, şekaik metoduyla telif edilmemiştir. Anca;k ibu döneme Aid Ka'Cii-a:sker rıi:znamçeleri ve tarik defterle.ri ·:elimizde ılıulundu­ğundan bu ibolşuğu doldıurmaık mümkündür. Kaldı !ki' ·bu deıvrin bazı yıllarını mulhtevi telifler de yapılmıştir. ıA.masyalı Akif-zade Albd:ırr-. r.ahim Efendi· <v. 1·2321817) 'nin c:Kitabu.'I-mecmu' fi'l-:-meşhiid ve'l­meşıiıii'» adlı lve '1150-1221/1737-1806 · senelerini ihti·va cıden arapça eseri 'bilhassa Anadıolu ulem€!Jsı 'bakıımından ıoldukça önenlli 'bir eser­dir. Keza M. Cevdet yazmalan arasındaki Rical-i ilmiyye Defterleri -ve Şer'iyye Sicilieri Ariş-vi'ndelki Sicil Dosyaları ile Ders Vekilieti'ne aid defterler bu devir i-çin son derece ;önemlidir. Me:r!h.um !Eibu'l-Ula Mardin Huzur Dersleri adlı iki cil.tlik ibiyografik ·eserini ve Sfu:lıik Albayra;k ·üç ciltlik ıgayr-ı münteşir c:Son Devir Osmanlı Uleması,. adlı ·eserini Şer'iyye Sicilieri Arşivi'ndeki Sicil iDosyalanna istinaden yazmışla.rdır.

Anealk bizim fbu çalı;şmamızda üzerinde durmak istediğimiz mev­zu s·on dönem Osmanlı uleırnasi değil, ıŞakaiik'in en çok lkullanılan Meodi tercümesi «Hadaiku'ş-şakaik, tve Nev'i..:zade Atai'nin aHadai­ku'l-hakaik fi tekmileti'ş-şakaik, adlı zeylinde bulunıması gerekirken kayna:k kilayetsizliği sebebiyle :bu eserlerde ılıulunmayan ulema halk­_ikındı;ı bazı ibilgiler .sunmaktır. Ydksa mevzu-i baihs olan ulemanın· hal tercemeler.i değildir. Mecdi teroümesinin sınırlarnıa ıgiren saha­daki ıulema hakıkında:ki. ınôtl.arrmıza ilhakat naza.nyla ibakılaibilirse de . AMı.i'nin zeyli salhasmda toplamakta olduğumuz notlanmız bu esere küçümsenemeyecek _ilaveler get:j.rece!ktir. · Bunun da sebebi Atai'nin devrine aid ıolan Kaldi-asker Ruznamçeleri •ve Tarik Defter­leri'nin 'büyillk Çoğunluğunun elimizde ibulunmasıdır, Fakat biz bu devre aid elimizdeki bütün tesıbitlerimizi burada .ortaya koya:caik de­ğiliz. Zira bu, !bir it&bliğin sınırlannı aşma.ktadır. Bu sebeple 'biz, ba­zı misaller vermekle yetineceğiz.

Ev-vela ışunu Ib elirtmek isteriz !ki . Şakaik .ve Hadaik'in kaynak­lan haikfkmda henüz ortaya ıç]kmış yeterli bir araştırma. rm. evcut de­ğildir. Bu eserleri tanıtıcı mahiyette !l:ı.azırlanmış fbazı makaleler ve . hibliyoğraf:ik eserler bulunmaktadır. Ta.şiköpri-zade eserinin muikad- . . dirnesinde ıte'lif se:beibini anlatır-ken kendisinin 1öteden Ib eri ulema menab'bını tete'bbua düşikün ıolduğunu, arap, fars ulema ve ayanı­nın menakrbı ·~çoktan taptadildiği . halde kimsenin şimdiye ikadar bu

. memleket ıuleırnası ha:kkıİ:ıda iböyle 'bir teşeb'büste lbulıunmadığını ifa­de ediyor ve rivayete ıgöre Zenbilli Ali Efendi'nin oğlu Fudayl Çele­lbi'nin. ricası üzerine eserini yazıyor. Filha:kiika · bugünıkü lbilgilerimi-

57

.. · ze göre .&rap dünyasındaki . tabaıkat kitaplan hacminde ·olmasa bile onlar örnek alınarak Osmanlılarda ortaka ikonulaiı ilk terekiİn-i ah.;

. val kitabı Şaıkaiku'n-nu'maniyye'd,ir. Mecdi'nin kaydına •göre de 1$bli'l.,:hayr lsamüddin Ahmed Efendi, bu eserini gözlerin-i kaybettik-: -ten sonra dikte ettirerek :yazdırmıştır. Burada zihne şu sualler:ge~~ yor. Acaba Taşıköpri-zade'den önce Osmanlı dünyasında teracim-i .ahvfıle aid !hiç eser yokmuydu? .Buıia evet. yoktu diye'bilme!k . müm­kün değildir. O s m a n G a z i ' d e İı . K a n ri n i • S u 1 ta n · Süleyman'a ilmdar 500 küsrür ulama· ve meşı1yİhin biyografini sema.i. ~arikle topla~ak ve zihinde mU!hafaza etmek mümkün olma.sa ge­rek. iBu ıyoUa insan, ancak 'kendi yaşadığı de·virdeki ıbiyagrafiyi top­laya:bilir. _Kaldı 'ki Lamii ma!l:ılasıyla rı:ıeşhur Bursalı Maıbmud ib: Os,. man Cv .. 938/1531) Cami'nin «Nefehatü'l-üns»ünü farsçadan t'Urkçe­ye· çevirlııke'q, !Hacı !Bayram CV:eli, AJkşemseddin, Geyikli !Baıba, Yazı­c!-zade, Yunus Emer :ve Hacı Be\ktaş Veli gibi ibazı Anadolu meşayi--

. hiniıi hal tercemeleririi de sonuna ilave e.tmtŞti. Sonra n. Murad dev­ri şairlerinden Ömer b. Mazi'nin 840/1436-37'de te'lif ettiği aMecmu­atü'n-ıiezair», Eğridirli Hacı lKemal'in 918/1512-:13'te · ıtam~mladıği Camiu'n-nezair» gJıbi nş,zire mecri:ıualan, · men:alkıbnameler, _ Sehi ve

· Uı.ttfi tezkiraleri gJıbi tezkireler de Şakaik'ten lönce t~'Jitf edilmişler­tiL ı:Jıema riienakıbını tetebbua meraklı olan Taşköpri-zade'nin b-uıi-. ları tete:bbu etmediğini düşünmek ıgüıçtür. Sonra yorgun bir il:ıafıza; ve üstelik ıgözleri görmeyen bir insanın bu 'kadar biyografiyi zihin­den dikte ettirmesi de mümkün görünmemektedir. Zinde lbir hafı-. - . . . '

zanın ıbile !her ışahsa aid müteaddit ·tarihleri ve o şahsın eserlerini hatfizada :tutaJbilmesi · ıgıüç iken yorgun :bir hafızçı, ibunu senelerce ·na-: sıl' saıklaya:bilir? Mecdi Efendi, Taşköprl-zade':ıiin teıbyiz edemediği diger eserlerinden ibEVhsettiğine ·göre not tutma alışikanlığı olan bu zatın bu lkadar rmübim saydığı ibir mevzuya aid notlannmlbuluni?a: ması nasıl düşünülebilir? Anlaşılıyor iki Taşköprizade, daha önce çeşitli kaynaıklara dayanarak _tuttuğu· n:otlan, başka ibirinin de ıyar­dımıyl;i yazdırmıştır. · Daha sonra Meccİi Efendi de lbu arapça te'lifi türkçeye çevirdiği ıgibi, Taşköpri-zade'nin ~anmadığı fbazı kaynak­lara dayanarak eseri .tashih ve tevsi etmiştir. Bu baıkırmdan Mecdl Me'hmed Efendi'nin Hadaiku'ş-şakayık'ını, sadece Şakaiku'iı-riu'ma­niyye'nin ibir tercümesi olarak :tı;ı.:q.ımak yanlıştır . .Bu vesile ·ile bura-' da Şakaiku'n-nu'maniyye ove Hadaiku'ş-şakaik arasındaki farklılık­ları ortaıya koyacak lbir çalışmaya iihtiyaç rolduğunu ·ifad-e etmek is,: terin:ı.

Atai'ye gelince <> da şüphesiz· ıka:ynak olaraık !kendisinden önce-

58

'ki te'lli edilmiş Şakaik zayillerini ~ullandığı ıgibi ı.şuara, tezkirelen .Ve · kronikleri kullıanmış olmalıdır. Aşık Çelebi ve Uzun..ıBali-zade Manık Ali'nin arapça ;Şakaiık zeyilleri ile İ.ştlbli !Hüseyin Sadri ve Lütfi Bey­ziıde Muhammed b· .. Mustafa':rin Şakaik . zayillerini kullanan Atat; Saçlı Emir zade A'bdulikadir, Yılancıl:ıik ·Efendi. için :şöyle demekte­

. dir: ~Elfazı süst ;y-e teraıkiibi nadir, dVrfu;t, CAtai .s. 1'52). Bu ifade Nev'i zade'nin onun eserini ikaynaJk_ .olarak Jrullandığını açıkça anlat­maktad.ır. Seyreik-zade Emrullaıh ~Mru1J:ıammed'in eseri için de: Mü-. . . derris ve ikadı lEmırullah Muhammed b. Seyrek Muhyiddin (9445-1008 /1539-1600) in Şakaiku'n-nu'maniyye'ye zeyli ve kenarında, illiılkatı bul:unduğunu ifade etmekte ve cekseri şütum olmağın ·şöhret :bul­tnadığını, söylemektedir. Keza Atili, hocası Hamidli Karaca Ahmed'­in Şakaik zeyli ile Abdul·kerim b. Sinan .Akhisari'nin .. «Teraciınu

· kibari;I-ulema ve'l-vüzera, adlı eserinden de istifade etııniş :olmalı­dır. Keza, Aşık Çelel;ıi . Cv. 979(1571), Allıeli Cv. 1002/}593), Beyani Cv. 1006/1597) Kınalı-zade Hasan Çele'bi Cv. 1012/1608), Sadılki (·v. ?) ,

Riyazi Cv. 1054/1644} ve iKaıf-zade Cv. 1031/1621) nin tezkiTeleri gibi eserleri de ikaynak olarak kullanmış olmahdır. Keza Abdul-Kadir Ay­derıisi'nin En-nurus-safir fi ahbari'l-karni'l-aşir adlı eserinden de is­tifade etmiş ıoLmalıdır. ( 1)

. Bununla lberwber gerek Taş~öpri-zade'nin gerek Meodi'nin ve gerekse Atili'nin kullanamadı:k;ıan veya kısmen ikullandıkları ikay­naklann !bulunduğu anlaşılrrnaktadır. Kadi-asker rüz-namçeleri, Ta­ri.k Deftelreri, Ruus Defterleri ve Mühimmeler bunların en önde ge­lenleridir. Gerek Taşköpri-zade ve gerekse 'Edirneli Meodi eserleri­ni te'llf ettiıkieri zaman 'İstan'b:ul'da olsalar da devletin bu resmi ya:­zişmalarını ki:ı,llanmadıklan, 'hiç değilse tamamen ıkullana.madıkla'­n anlaşılma:ktadır. Atai ise eserini te'lif ettiği sırada Üsiküpte b:ulun­maıktay;dı. 1042-1044 seneleri arasında iki sene ,gibi :kısa ıbir zamanda ancak kendi lkütüphanesindeki eserlerle iktifa etmek durumunday­dı. Zikrettiğimiz kaynaklan tetkik için İstanbul'a .'geLmeye ne rzaman mü.saidti ;ı:ıe de şartlar ... Hatta örneıklerıde de görüleceği gibi Atai, Rumelide iken :kendiısjne yaikın yerlerde ihizmet eden ulemamn te-:­racim-i ahvalini dB!hi tetkike imkan bulamaml'ştır denilebilir. Han­gi ikaynaiklardan isti!fade ederse etsin aşağıda arzedeceğimiz örnek.,

· (1). Muhaı!Jbi'nin Hulasetü'l-eser fi a'yani'l-karni'l-hadi aşer adlı- ·eseri ise Nevi-za­de'nin zeyHnden lda'ha .sonra ıte'Hf .edildiğinden Mehmed Mlihihbi, Atar'yi kaynak olarak ıkullanmı·ştır. ı(K~ş. IHüla•setü'l-eser 1, 3.) Muradi'nin silkü'd·dOrer a'yfuıl'l·karnl's·sani fişer'i

ise Mıihiib'bi'nln zeylkHr.

59

ler -oinm bazı ikayna!klan tkullanmadığını, hususiyi e Kacfi:-asker · riiz~ . _. . . . . -

namçelerinden istifade etmediğini gö-stermektedir. . .

ŞakAik ve zeyillerinlıı, hal te:rıcemeleri vefat tarihini esas ala­rak verdiklerini ibilmekteyiz, Ar.zedeceğim misallerdeıki ulamanın

hepsinin vefat tarihlerini t~sbit edebiimiş değilim. Anca~ bunlardan «:f.(adaiku'ş-şakaik» ve «Hadaiku'l-hakaik» için arzettiğim eşhasın

bir ıkısınının 'bunlara :girecek lbir zaananda vefat -ett:iıkleri görülmelk­tedir. Diğer tarafta~ hemen hepsi müderris olan bıi iUlemanin hiz­met ettikleri medreselerin ihemen hepsiniri daha ,önce ıte'ı.sis ~dilmiş olduklarını ve binaenaleyh Hadaik ve Hakaik'in ·oralarda daıha ön­ce müderrisUk yapan ulamanın biyogra.filerini veririerken onlardan bahsetmeleri :gerekirdi ki bunlan da :görmüyoruz. Yeni :kaynaklan­mız .bize /bir çok yeni medrese isimleri ve ımüderrisleri .tanıtmakta­dır.

iBu giriş ve münakruşadan sonra «Hadaiku'ş-şakaik» ıve c:Hadai­ku'l-hakaik ·fi tekmileti'ş-şakaik»te bulunmayan ulamadan seçti:kle-rfmizi arzedebiliriz. '

Al Hadaiku'ş-şakaik'te bulunmayan. ulema: - .

ı - Hamidi Efendi: Asıl adını tesbit edemediğimiz. bu mrüder-ris Edirne Halebiyye Medresesi müderdslerindendir. 26 ıRebiül-eVV'el

- 909/22 Eylül 1503'de lbu medreseye müderris ta'yin edildi .. (Defter-i müsevvedat~ı in'amat ve tasaddukat ve teŞrifat, s. 14J Radailk'te bu tarihte !hiç bir tevcfh ıg:örülmemektedir.

2 - Bağdat Kadısı Sinan Efendi: 913/1507-S'de !Bursa'da Çelebi· Sultan Mehmed Medresesi'nde müderris idi.· (İn'amat, s. 265J 25 · Muharrem 914/27 Mayıs 1508'de Cİn'amat, •s. 273), 14 Cemaziyyela­hir 914/10 !Kasım 1508'de (İn'amat, s. 295), 9 Ceanaziyye!evvel '915/26 Ağustos 1509'da aynı medresade tedrise devam ederiken iiı'am veril­di. (Defter-i müsevvedat-ı in'amat ve tasaddukat ve teşrifat, s. 341). Hadaik'te lbu tarihte lbu isimde bir müderristen baihsedilmemektedir .. ·

3 - Bağdadi-zade Efendi: Bursa'daki. Manastır Medresesi'nde müderris iken ·5 Şevval 916/6 Oca;k 151l'de in'am verildi. Adını tes­bit ·edemediğimiz bu 'müderristen de Ha;dai!k'te :bahis yoktur._ (Def­ter-i inamet. s. 416.1!

4 - Abdi Çelebi: Millazametten sonra yevmi 20 aJı.:çe ile . Bur- .· sa'daki Hamza lBey Medresesi'ne müderris ıoldu ve 945/t-536-37 tari-­hinde burada müderris iken vefat etti. CZübdetü'l-Vekayi' der belde-r celile-i Bursa, 114 aJ

60.

5 .,.,._ Mes'ud Efendi: Kadi:-asker Şeyh MUJ:ry:id'din Efendi'nin ar­zıyla 24 Rebiülevvel954/15 Mayıs 1546'da Salın payesiyle B'OSna'daki

· Hüsrev Paşa Medresesi tevcili edildi. Bundan sonra burası tevcih edileceık müderrislere de aynı akçe ile tevcih edilmesi emredildi. ·<Kamil :Kepeci Tasnifi Ruus Defteri, 208, s: 84J.

6 -Derviş Mehm.ed Efendi: İstanbul'daki Molla Gürani Med­resesi'nde müderris iken ya·şlılığı sebebiyle 23 Ramazan 957/26 Ey­lül 1550'de :yevmi on aıkçe ile .teikaüd oldu. muus Defteri, 209, s. Ül7) .

• 7- Hasan Ef~ndi: Bağdatta-ki Mustansıriyye Medresesi'nde

yevmi · 20 akçe ile müderris iken yevmiyyesinin kendisine yetmedi­ğini bir mektupla Divan-ı Hfu:nayün'a arzetmesi üz~rine 20 Cema­z_iyyelevvel 961/23 Mayıs 1554 tarihinde ihtiyacının Bağdat hazine­sinden !kar~ılanmasına hüıkmedildi. (Ruus Defteri; 211, s. 57J ·

8 - Ahmed Çelebi: 1Bazı Daru'ş-şifalarda reisu'l-etıbba olduk­tan sonra 957 /1550'de Süleymaniyye Tıb Medresesi inşa olundukta ilk müderris olarak ye.vmi 60 .a:kçe ile (.Ali, ;KQnhu'l-ahbar, 377a, Pe­çuyi, I, 462) lb·uraya tayin olundu. Fakat aynı yıl içinde Berş (Keten

· yaprağıyla yapılmış Afy.onlu şurup) ve Afyon müibtelası olduğun­dan dolayı vefat etti. (Ruus Defteri, 238, s. 22J

9 - Muslihiddin Efendi: Yevmi 8 aıkçe ile Bursa'daıki Yıldınm Bayez:id Daru'ş-ş:ifasında ;tabib-i sam iken 963/1555-56'da vefat etti. CRuus Defteri, ~14, s. 23J

( B> Hadaiku'l-hakaik fi tekmileti'ş-sakaik'te bulunmayanlar.

1 - Zanos Mehm.ed Efendi: İstanbul'da Molla Guram Medrese­si'nden tekaüde ayrıldığında Ali Paşa evkafı zevaidinden yev.:mi 10 akçe .almakta iken Safer 971 Eylül-Ekim · 1563'te vefat etti. CRuus Defteri, 213, s. 18J ..

2 - Yahya Efendi: 25 Cemaziyelahir 97213 Şubat 1565'te Bur­sa'da'ki Manastır Medresesi'nde müderris idi. CMühimme Defteri, VI, s. 303J

3 - Mehm.ed Efendi: İstanbul'da Piri Pa~şa Medresesi'nde mü­derris iken 2 Safer 981/3 Haziran ı573'te Edirnekapı'daki Mihr:imah Sultan Medresesi'ne ta'yin edildi. CR u us Defteri, 225, s. 269J ·

4 - Fettah Çelebi: İstanbul'da Cemal Halife Medresesi'nde mü­derris i!ken 977 /1569-79'da vefat etti. (Tarih-i Silsile-i ulema, 7 aJ

5 - Şevki Efendi: Yevmu'~-ehad fi 23 Cumadi lahira sene 995. Kasaba-i Tırnova'da vaki cena'b-ı cennet mekan merhürn ve mıağ-

61

ftirı:tn leh Sultan Yıldın.m Hı:iı;ı. Medresesi'nde.·ya-v:rp.L·50 akçe ile··mtı­cierris olan mevlana 'Şev.ki dalleri vefat ~d up· ıyjp.e yevnıi. elli aikçe (ile) Yeni Pazar'da vaıki ıSinan Bey Medresesi'nden . munfaısıl .olub biTbuçuk yıldan· ziyade zaman infisali ıolan · mevlana !Muslihlddin ciaileri talib olub layık ve musteihik o1mıağın sadak:a buyurulmaık rica­s.ına !Paye-i. serir-i ma'delet-masira arz olw:ı.up kayd ıolundu.» f!ıu-

nıeli Kadi-askerliği RüznamÇesi CRJKRJ, III, s. 6-7J · 6 ·- Alıdulhay Efendi: "Yeıvmu'l-ehad fi 23 Cümade!l-8Jhira' sene

995. KasaJba-i Üıs'k.ıülb'de <Val'-...i merhum lsa Bek Medresesi'nde yevmi 50 -akçe· ile müderris ve ımüfti olan Mevlana Afb.du'l..Jhay dalleri ve-:­fat idulb, ıyerine Niğbolu'da vaıki merhüm Kadi 'I vaz 'ıM:edresesi'nden ye.vmı 50 aJkçe ile munfasıl ıolub iki yılıa; karrb zernan infisali olan Mevlana A!b.med daileri tali'lı olub mufu.il .<Ve layık olmağın ye.vmi 50 akçe ile ve hizmet-J. !fetva ile ısadaka ·buyurulınaık ricasına paye-i se-

; rir-i 'alaya arz olundıukda sadaka bü:yurulub kayd olundu.:. lRKR, III, s. 6J

7 - Mevlana Zahid: a:Daru'l-hadis-i Mehmed Paşa- der İstanbul. · Yevmü'B-salis fi 8 Rebiu'l-afu.ir sene 996. MerhÜ!m :S:ofti Mehmed P.a­şa'nın mahrüse-i İstanbul'da vaki daru'l-haclisinin müderrisi ·olan Mevlana Za'hid dalleri tarik-i Hac'da vefat etmeğin nakl-i hadis-J. Şe'­rifde kayim-i makamı ıolu'b sulbi ıoğlu !Mevlana Muhammed daileri · yerine taİ]Ib oldlıkcia Hatt-ı hümayun-i se'adet-makrtin ile· ehli ise ve­rilsin huyurulmağın hasib-i hali teffvhus olundukda ehliYieti . zıllıir

· olulb merhüm <Validi mutasarrıf olduğu ·vazife ile üıayet :buyur:ulmaik ricasına paye-i serir-i ma'delet-masire arz ·olundukda sadaka lbuyu-. .. rulub fkayd olundu.» CRKR. III, s. 44J

8 -Mevlana Muhyiddin: «Medrese-i Mustafa Bey. Der Gümül­ciiıe. Kasaba-i Gümülcine'de. :vaki merhüm Mustafa Bey Medres~.,. si'nde ye<Vmi i25 aıkçe ile ıber <Veoh-i tekaüd müdf:!rris olan Mevlana Muhyiddin dalleri vefat· edub yerine merhüm Ali Paşa müderrisi olan Mevlana A:bdurraihim dallerinin i' adesinden mülazım ı0lub · üç yıl zamari mülazımeti olan tMe·vlana Muhyiddin daileri ··tali b olup muhil ·ve layık olmağın · yevmi 20 akçe ile · 'inayet huyUrulmak rica­sına paye-i serir-i ri:ıa'delet-masire,arz olundukda sadaka buyurulub kayd ıülundu. Yevmti's~salis fi 6 Zilka'de Sene 996.» CRKR. III, s. 73J

9 - Mevlana· ·İbrahim: ..ıMedrese-i Mustafa Paşa· der Budin . . Yevm.u's...,salis fi 8 Re'biulahir, ısene 996. Bud.ii:ı.'de :vaki Mustafa Paşa Medresesi'nde yevmi 50 akçe ile müderris olan Mevlana el-Hac İb- · r~hlm _daileri 'vefat idu'b yerine yevmi 40 akçe ile Varna'da vaki İs-

62

mail Ça:vuş · Medresesi'nden .ınunfasıi· olub iki. yıla ıkarlb zam~· irifi:. sali olaiı Mevlana· iNi'metullah dalleri tali b olu'b ınuhll ·ve layık· ·oı­mağın yevmi 50 akçe ve ihizmet-i fetva ile inayet ıbtıyurulriıak rica­sına paye-i serir-i ma'delet-'ID.asire araz olundU::kda sidaka lbuyuru-lub ik:ayd olundu.» CRKR. Ill, s. 4U · ·. ·

10 --. Mevlana Ahmed: «Medrese-i Bala!banfyye der Gelibolu. Yevınu'l~ehad fi 25 MUharrem Sene 998. Gelibolu'da vaki Balabimly­ye Medresesi'nde yevmi 20 alrçe ile müderriıs olan Mevlana Ahımed

lt . • . "

dalleri fevt olu'b yerine maJ:ırüse-i Istanbul'da yevmi 25 aikçe ile A'ma Hasan Medresesi'nden · munfasıl olub iki yıla ıkarib zaman infisali ola:ri iMevlana Mahmud daileri muhil olmağın yevmi 30 akçe ile ina­yet huyurulmak Ticasma paye-i serir-i 'alaye arz olıindukda sadaka buyurulub kayd olundu.» UtKR. V, s, 101.) .

ll - Mevlana ŞemsÜddin: «Haseki Sultan Daru'l-'hadisi der İs­tanbul. Yevmu's-selase ·fi 20- cuma'de'I-evvel sene 998. MalırUsa-i Kostantri:ıiyye'de merhum Haseiki Sultan bina eyleaügi daru'l-ıhadis­de yevmi '25 akçe ile 'ber veoh-i te'yid mıüderris-olan Mevlana Şem­süddin fevt olub .yerine yewni 30 akÇe ile medreseden teıkaüd ihtiyar eden Mevlana Alaüddin · daileri _ehi-i ilm olub her :veo~e layık ve müstehik olmağın yevmi 25 akçe ile 'her veeh-i te'yid inayet ıbuyurul­mE:ı.ık ncasına paye-i serir-i 'alaye arz olundukda sadaka buıyur.ulub lkayd olundu.» CRKR. V, s. 109J

· 1'2 - Mevlana Muhyiddin: «Medrese-i Kirmasti der İstanbul. Ye'Vmu's-salis fi 14 Rebiu'l-evvel sene 997. Mahmiye-i !stanbtil'da va­ki Kirmasti Medresesi'nde :yevmi 30 akçe ile • İriüderris olan Me'Vla­na Mu!hyiddin dalleri vefat eyleyüh yerine mahmiyye-i mezbürede vaki merhum Hasan ıPaşa Medrese Csiriden) yevmi 25 akçe ile mun­fasılıolub hir yıldan ziyade zaman :in:fisali olan Mevlana ~uhyiddin dalleri talib olub verlers-i mezbüre hazır olub kemal-i istihkakı za:. !hir .olmağm yevmi '30 akçe ile inayet buyur:ulmaık ricasına pelfe-i serir-i a'lem-masire arz ıolundukda sadalka 'buyur.ulub kayd olun-du.» CRKR. IIİ, s. 84J! .. - . . .

13 -Mevlana Muslihiddin: .rMedrese-i Hacce Hatlin der İstan­bUl.· Yevmü's-salis fi u Receb, sene 996. MalırUse-i · !stanfbul'da va-

- ki Haoce Hatun Medresesi'nde yevmi 30-.akçe ile ımüderris olan Mev­lana Muslihiddin dalleri vefat idüb ye~e şeh-zade hazretlerinin hacesi iken 'Vefat ·eden Mevlana Azmi Efendi delilerinin oğlu olub hace efendi dallerinden istihkak-i ilmiyyesi hasebiyle müstaıkillen mülazım olan Mevlana .Ahmed dalleri talib olufb .ehJ-i ilim ve sa.hi'b-i

mariret rve f{ırt-ı ehliyyet ve ikabiliyyet ile mevsıi;f olduğundan m~:~ ada hazane-i ainireden vazifesi yevııni 35 akçe ıolmağın medrese~ i· mezbüre mevlana-:YJ, mezküre yevmi 40 akçe ile inayet huyurulmak ricasına paye-i serir-i m{l'delet-masire arz olundukda sadak 'buyuru­lu·b kayd olundu.» lRKR. III, s; 54J --

14 - Mevlana- Muslihiddin: "'Medrese-i Cena'bi Efendi der ts­ianbul. Yevmu'l-ehad fi 27 Muharrem Sene 996. Haliya Mahmijye-i Haleb ıkadis~ olan Mevlana es-Seyyid Mustafa Efendi dallerinin

· mahrCı.se-i İstanbul'da bina eyledüği medresade :yevmi 20 akçe ile müderris olan Mevlana Musl:ihlddin dalleri vefat idü'b ibir sene na­kibu'l-eşraf :ilken rvefat ede:ıi merhUm. Mevlana ıMuhyiddm Efendi dallerinin mavtasından mülazım· olub üç· yıl zaırnan mülazimeti olan Mevlana Mulhyiddin dalleri talib olup layık. ·ve müstahi:k · ıolmağın

. yevmi 20 akçe ile inayet huyurulmak deasına paye-i serir-i alem­, masi:re arz ıolunduıkda sadaka ibuyuruluıb kayd olundu.» lRKR. III,

s. 31.}

ıBu örnekleri çoğaltacak elimizde- yüzlerce not ıbulunmaktadir. Taramakta ·olduğumuz Kadi-asker. Rüz-namçeleri -ve ihenıüz tarama

. fırsatı bulamadığım Tarik. :Oefterleri'ni fişlediktim sonra yukarıda da arzettiğim gibi Şa:kaik'in Atai.zeyline ilaveler yazabilmelk müm­kün olaca;ktır. Seçtiğimiz örneklerde de görüldüğü gibi. Hadai.ku's-

. . şakaik ve Hadaiku'l-hakaik'e geçmeyen ulamanın vefat •tarihleri Mecdi'nin ve Nev'i zade'nin eserinin içine· aldığı zamana girmekte­dir. Buna rağmen bu ve ;benzer zevatın meZJkür eserde bulunmayı­ŞI Mecdi ve Atai'nin ·örneklerde .zikrettiğimiz kaynakları kullanma­diğını göstermelktedir.- Hadaiku'ş-şakaik rve Hadaiku'l-hakaik fi tek­mileti'ş-şakaik'in tekrar basılma hazırlıklarının yapıldığı şu günler­de arzettiğimiz :kaynaıkların da taranarak eserlerin .eksiklerinin ta­maml~d:ıktan sonra hasılınası dileğiıniizdir ..

64·

• BİBLİYOGRAFYA

ı ,_ Mecdi Mehmed, HadıUku'ş-şakaik, İst. 1268. 2 - Nev'i-zade ·.Atai, Hadaiku'l..:hakaik fi teıkm.ileti'ş-şakruk, İst.

1268. . . , . 3 - Uşşaki-zade İibrahim, Zeyl-i Şakaik, RJ. Kisling neşri, Wis- ·

baden, 1965. ! ;., · \, 4 ·- Aıkif-zade Abdurrahim, Kitabu'l-mecmu' fi'l,-meşlıud· ve'l~

mesmu', Ali Emiri Kütüp . .A.rabi, nr. 2527. · 5 - iBur:Salı :Mehmed Tahir, Osmanlı · müellifleri, I, II, III, İst.

1 • • 1 ! 1332. . \ . . . ı . . ! . . ı 6 - Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, I~ II:III, IV, İst. 1308-1315. 7 - Defter-i müsevvedaf-ı in'amat ·ve .tasaddukat ve teşrifat,

Belediye Kütüp. M. Cevdet Yazalan, o, 71. 8 - Karmil Kepeci Kasnifi Ruus Defteri, Nr. 208, · 209, 211, 238,

- . 214, 213, 225.

9 - Tarih-i SUsile-i ulema, Esad Efe. Nr. 2142. 10 - Kadi-asker· ıRliz-namçeleri, Şer'iyye Sicille:çi .A.rşivi.

ll - Agah Sırrı Levent; Türk Edebiyatı tarihi, I. Ank. · 1973. . 12 - Cahid Baltacı, XV-XVI.- Asırlarda Osmanlı -Medreseleri,

İst. 1976. . ' : i : ; . ' ( 13 - :Be:Iiçet Gönül, İstanibul 'kütüp~anelerinde al-şakaik al Nu'-

· maniya .tercüme ve zeryilleri, Türkiyat Mecmuası, C. VII, VIII, cüz. 2. s. 136-168. İst. 1945. . . .

14 - Muhammed MulUJbbi, Hulasatü'l-eser fi ayaru'l-karni'l-hadi aşer, Beyrut.

15 - Peçuyi İbrahim, .Tartlı, İst. 1281-1283. 16 - Ali, Kunhu'l-ahbar, ünu. iküt. Ty; .5959. ;1.7 - !BA. Ruus Defterlerl. 18 - BA. Mühimme ıDefterleri. . .

-19 -M. Raşid, zübdetül-vekayi der belde-i ıcelile-i Bursa, MU-let Kütp. T. 89. . . . . .