buyuk ortadogu projesi ve turkiye nin konumu the greater middle east project and the position of...

8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Ve Turkiye Nin Konumu the Greater Middle East Project and the Position of Turkey

1/152

TCATILIM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSAVRUPA BRL ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

BYK ORTADOU PROJES VE TRKYENN

KONUMU

DCLE TEKKAYA

Ankara, 2007


2/152

TCATILIM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSAVRUPA BRL ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

BYK ORTADOU PROJES VE TRKYENN

KONUMU

DCLE TEKKAYA

TEZ DANIMANIDo. Dr. BLENT OLCAY

Ankara, 2007(Fotokopi ile oaltlamaz)


3/152


4/152

i

ZET

Ortadou kavramndan bahsedildiinde daha ziyade dinsel anlamda

Mslmanlarn, etnik anlamda ise Trk, Arap ve Farslarn ounluu oluturduu

bir blgeden sz edilmektedir. Bununla birlikte slamiyetin yannda Yahudilik ve

Hristiyanlk da dier nemli dinler olarak blgedeki siyasi gelimelerde her

zaman nemli role sahip olmulardr. Trkler, Araplar ve Farslardan oluan

yapsnda Krtler ve Yahudiler de belirleyici rol oynamaktadr. Bu blge tarih

boyunca medeniyetlerin beik noktas olarak anlmtr.

Ortadounun modern tarihini ikiyzyl nce balatan hegemon gler,

ikiyzyl boyunca Ortadouya zaman zaman dorudan zaman zaman da srekli

kartlar ve bu blgeye dzen vermek istediler. Ortadouya odaklanan bu gler

Byk Ortadou Projesi ile yeni bir dzen aray iindedirler. Bu proje

ABDnin Souk Sava sonrasnda tek kutuplu kalan dnya zerinde

egemenliinin srmesini salamak zere kurulmu bir projedir. BOP kreselleme

ile anmaya uratt tm uluslardan bamsz hareket eden kresel elitin iinde

olduu uluslar aras glerin, gerekse de ulus devlet dzleminde sper g olan

ABDnin karlarna uygun bir projedir.


5/152

ii

ABSTRACT

The dominant religion in the Middle East is Islam and the dominantethnic groups are Turks, Arabs and Persians. The region is also the cradle of

Judaism and Christianity as well as many other civilizations.

Hegemonic powers started shaping the history and polical structure of the

Middle East about two centuries ago by directly occupying and indirectly

controlling the region through colonial methods. These powers tried to create a

new system called "Greater Middle East Project". This project aims at the

prolongation of American predominance manifested in unipolarity, which

emerged after the end of the Cold War. The Greater Middle East Project

serves the interests of the United States as well as that of the global elites

operating independent of the nation-states, and eroding their power.


6/152

iii

NSZ

Bu alma, Ortadou zerine oynanan oyunlar, Amerika Birleik

Devlerinin Byk Ortadou Projesini ve bu kaos ortam ierisinde Trkiye

zerine den rol belirleyebilmek amacyla hazrlanmtr.


7/152

iv

NDEKLER

ZET i

ABSTRACT ii

NSZ iii

NDEKLER iv

ZELGELER LSTES vii

KISALTMALAR LSTES viii

GR 1

BRNC BLM

ORTADOU

1.1. Ortadou Kavram 3

1.2. Ortadou Blgesi Snrlar 5

1.3. Ortadou Blgesinin Stratejik nemi 6

1.4. Ortadouda Dinler Tarihi 8

1.4.1. Musevilik (Yahudilik) 9

1.4.2. Hristiyanlk 10

1.4.3. slamiyet 11

1.5. Arap Dnyasnda Demokrasi 13

1.6. Trkiye nin Jeopolitik nemi 16

1.7. Trkiyenin Ortadou lkeleri le likileri 18

KNC BLM

BYK ORTADOU PROJES

2.1. BOPun Amac 27

2.2. BOPun Kapsad Alan 28

2.3. BOP ve Ortadouda Dnm 28

2.4. BOPun Genel Hedefi 30

2.5. BOPun Arka Plan 34


8/152

v

2.6. BOPun Farkl Boyutlar 38

2.6.1. Avrasyada Petrol Mcadelesi 38

2.6.1.1. BOPun Petrolle lgisi Bulunmad Yolundaki Grler 402.6.1.2. BOP ve Kresel Petropolitik likisi 43

2.6.2. ABDnin Yeni Ortadou Perspektifinin Dinsel Boyutu 45

2.6.2.1. ABDnin Yeni Muhafazakr Ynetimi Ve Din 45

2.7. BOPun lk Yanklar 51

2.7.1. Trkiye ABD likilerinde Yeni Dnem 51

2.7.2. Irak Sorunu ve Direni 52

2.7.3. BOP ve Ortadou Petrol 53

2.7.4. Trk D Politikasnn ncelikleri 54

2.7.5. ABDnin NATO Ata 55

2.7.6. Ortadouda Dnmn Zorluu 58

2.7.7. srail ve Duvar Meselesi 59

2.7.8. BOP erevesinde ABD ve slam lkeleri 61

NC BLM

BYK ORTADOU PROJESNN UYGULANMA AAMASI

3.1. Blgesel Oyuncularn BOPa Baklar 66

3.1.1. Birlemi Milletler, nsan Haklar ve BOP 66

3.1.2. NATO ve BOP 67

3.1.3. ABD - AB Zirvesi ve BOP 71

3.1.4. srail Faktr ve BOP 72

3.1.5. Kuzey Irakta Krt Hareketi ve BOP 77

3.1.6. G-8 ve BOP 81

3.2. BOPun Sahneye Konmas ve lkelerde Dnm 83

3.2.1. Irak 83

3.2.2. Afganistan 92

3.2.3. Filistin 94

3.2.4. Suudi Arabistan 98

3.2.5. Sudan 100


9/152

vi

3.2.6. ran 102

3.2.7. Lbnan 106

3.2.8. Suriye 107DRDNC BLM

TRKYE VE BYK ORTADOU PROJES

4.1. Osmanl mparatorluu ve Bat likisi 109

4.2. BOPun Hazrlk Sreci 111

4.3. Trkiye ve BOP 115

BENC BLM

SADDAM HUSEYNN YAPTII KATLAMLAR

5.1. Enfal Operasyonu 122

5.1.1. Halepe Katliam 123

5.2. Duceyl Katliam 124

5.3. Altnkpr Katliam 124

5.4. Serdet Katliam 125

SONU 126KAYNAKA 128


10/152

vii

ZELGELER LSTES

izelge 1.1. Arap lkelerinde Okuma-Yazma Oran (%) 15


11/152

viii

KISALTMALAR LSTES

BOP : Byk Ortadou Projesi

KS : Kitle mha Silahlar

ABD : Amerika Birleik Devletleri

AB : Avrupa Birlii

BAE : Birleik Arap Emirlikleri

NGO : Hkmetler D Sivil Toplum rgtleri

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

STA : Serbest Ticaret Anlamas

GSYH : Gayr Safi Yurtii Hasla

FUY : Filistin Ulusal Ynetimi

EFTA : Avrupa Serbest Blge Birlii

NATO : Kuzey Atlantik Antlamas rgt

CSIS : Uluslararasi Aratrma ve Stratejik Merkezi

CIA : Amerikan Merkezi Haberalma Tekilat

SPR : Stratejik Petrol Rezervi

OECD : ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat

OPEC : Petrol hra Eden lkeler rgt

GSMH : Gayr Safi Milli Hasla

TUSAM : Ulusal Gvenlik Stratejileri Aratrma Merkezi

WASP : White Anglo Sakson Protestant

TSK : Trk Silahl Kuvvetleri

BM : Birlemi Milletler

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

HRW : nsan Haklar zleme rgt

KDF : Krdistan Demokratik PartisiKYB : Krdistan Yurtseverler Birlii

GYK : Geici Ynetim Konseyi

ISAF : Uluslararas Gvenlie Destek Gc

IK : slam Konferans rgt

BP : Byk srail Projesi


12/152

1

GR

Sadece corafi olarak deil siyasi olarak da genilii bulunan, pek okbilinmezlerin, karmak ilikilerin, sorunlarn ve atmalarn, petroln ve

zenginliin ayn zamanda gzyann merkezi olan Ortadou zerine ok ey

sylenen ama pek az bilinen bir corafyadr. nsanlk tarihi burada balayp

burada devam etmitir. Tarihsel olaylara yn veren gelimeler burada yaanm,

geleneksel ve modern imparatorluklar iin zerinde mcadele edilmeye deer

bulunmu hereye ramen bu corafyadan vazgeilememitir. Ortadou, batda

Fas, Tunus, Cezayir, Libya, Somali, Etiyopya, Sudan, Msr, Irak, Kuveyt,

Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman' iine alan, kuzeyde Trkiye,

Kafkasya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerini kapsayan, ayrca ran, Afganistan

ve Pakistan'n da dahil edildii, gneyde Suudi Arabistan'dan Yemen'e uzanan

Arap yarmadasn evreleyen ve ortada Suriye, Lbnan, rdn, srail ve

Filistin'in yer ald bir corafya olarak tanmlanmaktadr.

II. Dnya Sava sonrasnda, iki farkl dnya grne sahip olan ABD ve

SSCB dnya egemenlii konusunda sk bir mcadeleye girmilerdir. Dou

Avrupada Sovyetlerin kendisine bal uydu sosyalist devletler kurmasndan

rken ABD, bu Sovyet yaylmasn nlemek iin eitli tarihi ve politik

nedenlerle, bu lkeden ekinen devletleri bir ittifaklar zincirinin halkalar yaparak

evrelemek istiyordu. Bu dorultuda kurulan, Kuzey Atlantik Antlamas rgt

(NATO), Balkan Pakt, Badat Pakt, Gney Asya Antlamas rgt (SEATO),

Anzus Pakt, bu politikann rnleridir.

Souk Sava bitiminden sonra, aslnda eski bir kod olan Yeni Dnya

Dzeninin kurulmas abalarna hz verilmitir. yimser baka gre yeni dnya

dzeni, kreselleme araclyla zgrln tm dnya zerine yaylmasn

salayacak ve bar iinde yaayan bir dnya anlamna gelmektedir. Ktmser

olanlar arasnda gr ayrlklar vardr.


13/152

2

Kimilerine gre bu dzen, ABD'nin tek kutuplu kald dnyada

egemenliini pekitirmek iin kurmak istedii, kimilerine gre de tm dnyada

egemen olan uluslararas unsurlarn istedii bir dzendir. Bu dzende, ulusdevletler yalnzca hizmet edebilecek, yzyllarn uygarlk birikimi kreselleme

yoluyla kontrol altna alnarak yeni smrge anlayna yaam verilecektir.

Bazlarna gre ise, Yeni Dnya Dzeni, yaanacak kresel bir kaostan sonra

ina edilecek yeni sistemin addr.

Bu sisteme geite ilk adm olarak deerlendirilen Byk Ortadou Projesi

(BOP) ya da NATOnun Haziran 2004teki stanbul Doruundan sonra anlan

adyla Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi (GOKAP),

Moritanyadan Endonezyaya, bir baka aklamaya gre, Trkistan'n Dousuna

kadar uzanan corafyadaki lkeleri iermektedir.

Bu almada, Yeni Dnya Dzenini kurmak isteyen ABDnin yeni

yzyldaki kresel egemenlik aray ve bu arayn nda ortaya atm olduu

Byk Ortadou Projesi ele alnmaktadr. almann amac, ABDnin,

Ortadouya yeni bak asn yanstan Byk Ortadou Projesinin gerek

hedeflerinin ve arka plannn ereve olarak belirlenmesine yardmc olmak ve

projenin Trkiye Cumhuriyetine etkisini tartmaktr.


14/152

3

BRNC BLM

ORTADOU

1.1. Ortadou Kavram

"Ortadou" kavram zerinde alm yazarlarn eserlerine bakldnda

genellikle, bu kavramn kapsamnn birbirinden farkl olduu ve her bir almaya

gre genileyip daraldnn grlmesidir. Bunun iindir ki Ortadou ile ilgili

btn almalar ncelikle bu kavramn ieriinin belirlenmesi ve kapsamna

nerelerin alndnn gsterilmesiyle balamaktadr. 1

II. Dnya Sava'ndan sonra bilimsel almalarda ve uluslararas siyasette

giderek kullanm yaygnlaan "Ortadou" (Middle East; Moyen Orient; e-

arku'1-Evsat) kavramn ilk defa 1902 ylnda Amerikan deniz tarihisi ve "

stratejisti Alfred Thayer Mahan, National Reviewfde yaynlanan Basra

Krfezi'nin nemini ele ald "The Persian Gulf and International Relations"

balkl yazsnda Arabistan ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin

kullanmtr. 2 Yzyln balarnda Basra Krfezi'nin stratejik nemi ve bu

blgede Alman mparatorluu, ngiltere ve Rusya'nn nfuz mcadelelerini

anlatmaya alan A. T. Mahan, jeostratejik bir konsept dahilinde kulland

"Ortadou" (Middle East) kavram ile, Svey'ten Singapur'a kadar uzanan deniz

yolunun bir blmn koruyan ve kesin ekilde snrlarn belirtmedii bir blgeyi

anlatmaktayd. 3

Mahan ve Chirol'un ngiliz diline kazandrdklar "Ortadou" kavram

asrn balarnda szlklere girerken kitap adlarnda da grlmeye balanmtr.Angus Hamilton 1909 ylnda Londra'da yaynlad Problems of the Middle East

adndaki kitab ile kavram bilim dnyasna tayarak Basra Krfezi blgesinin

1 Ahmet Usta, Byk Ortadou Projesinin Blge Ekonomilerine Etkisi, 2006.2 B. Lewis, Orta arkn Tarihi Hviyeti, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,S:XII, 1964, s.75.3 Marwan Buheiry, The Formation and Perception of the Modern Arab World, Princeton, NewJersey, The Darwin Press, 1989, s.160-162.


15/152

4

ngiltere'nin uluslararas menfaatleri ve smrgeci devletler arasndaki rekabet

erevesindeki nemini anlatmaktayd. Ayn yllarda Hindistan'da Kral naibi olan

Lord Curzon, ilk defa 1911'de Hindistan'a yakn yerleri ifade etmek iin resmikonuma ve belgelerde "Ortadou" kavramn kullanarak ona yar resmi bir nitelik

kazandrmtr. 4

Temelde "Ortadou" kavramnn, "ark" (Dou) ve "Yakndou" (Near

East) kavramlar gibi Bat merkezli ve sbjektif bir kavramlatrmann rn

olarak ortaya kt ve kullanm sahasna girdii sylenebilir. Bu

kavramlatrmay ynlendiren ana bak, Avrupa'y dnyann merkezi olarak

kabul eden ve dnyann dier blgeleri bu merkeze olan uzaklklarna gre

"yakn", "orta" ve "uzak" eklinde kategorize eden baktr. Aslnda dnyann

"Avrupa merkezli" olarak kategorize edilmesi gelenei yeni bir uygulama deildir

ve byle bir refleks tarihin derinliklerinde de karmza kabilmektedir. Avrupa

kltrnn ekillenmesinde nemli bir role sahip olan Eski Yunanllar dnyay

"medeni gney" ve "barbar kuzey" eklinde ikiye ayryorlard. Bu ikili ayrm

Romallarda "Dou" ve "Bat" eklini almtr. Bilindii gibi Roma

mparatorluu'nun iki merkezi vard. mparatorluun batdaki merkezi Roma,

doudaki merkezi de Constantinopolis idi. mparatorluun dou ksmna "Bizans

mparatorluu" ad daha sonra verilmi bir ad olup nceleri Dou Roma

mparatorluu eklinde anlyordu. Bu durumda stanbul "Dou" dnyasnn

merkezi oluyordu. 5

Birinci Dnya Sava'ndan sonra Ortadou kavram resmiyet kazanmtr.

ngiltere hkmetinde Smrgeler Bakanl bnyesinde "Middle Eastern

Department" adyla bir idari tekilatn oluturulmasyla sz konusu resmiyet

gereklemi oldu. Nitekim Birinci Dnya Sava'nda Osmanl Devleti'nden

koparldktan sonra ngiliz manda ynetimine verilen ve Milletler Cemiyeti

tarafndan da onaylanan Filistin, Mavera-i rdn ve Irak ynetimleri bu tekilata

4 R. Davison, Where Is The Middle East?, Foreign Affairs, Vol. 38, New York, 1959-1960,s.668.5 D. Dursun, Sbjektif Bir Kavramn Anlam erevesi Ve Tarihi, 2003.http://www.stradigma.com/turkce/kasim2003/makale_01.html, 05.08.2006


16/152

5

balanmtr. Bu arada ngiltere'deki Corafi Adlar Daimi Komisyonu (Permenant

Commission on Geographical Names) adl kurulu, "Yakndou"yu sadece

Balkanlar ifade edecek ekilde yeniden tanmlarken "Ortadou" kavramn daTrkiye, Msr, Arap Yarmadas, Krfez blgesi, ran ve Irak' kapsamna alacak

ekilde snrlarn belirlemitir. Bylece 20. yzyln balarnda stanbul

Boaz'ndan Hindistan'n dou kylarna kadar uzanan blge "Ortadou" olarak

isimlendirilmi oldu. kinci Dnya Sava srasnda Kahire merkezli Middle East

Air Command adyla bir birim oluturulmu ve ngiltere'nin blgedeki mandalar

olan Filistin, Mavera-i rdn ve Irak'n yan sra Aden ve Malta da burann

kontrolne verilmitir. Daha sonra ran ve Eritre de bu komutanln kontrol

alanna dahil edilmitir. 6

1.2. Ortadou Blgesi Snrlar

Orta Dou, en geni anlamda batda Fas, Tunus, Cezayir, Libya, Somali,

Etiyopya, Sudan ve Msr'dan balayarak douda Umman Krfezi'ne kadar uzanan

ve Irak, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman' iine alan,

kuzeyde Trkiye, Kafkasya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerini kapsayan, ayrca

ran, Afganistan ve Pakistan'n da dahil edildii, gneyde ise Suudi Arabistan'dan

Yemen'e uzanan Arap yarmadasn evreleyen ve ortada Suriye, Lbnan, rdn,

srail ve Filistin'in yer ald bir corafya olarak tanmlanabilir. ABD'nin "Byk

Orta Dou Projesi" bu geni corafyay kapsamakta bununla beraber, daha dar

anlamda, ama daha yaygn kullanm itibariyle, batda Msr, kuzeyde Trkiye ve

ran'n yer ald, douda yine Umman Krfezi'ne, gneyde ise Aden Krfezi ve

Yemen'i iine alan blge Orta Dou olarak tanmlanabilir. Bununla beraber, daha

dar anlamda, ama daha yaygn kullanm itibariyle, batda Msr, kuzeyde Trkiye

ve ran'n yer ald, douda yine Umman Krfezi'ne, gneyde ise Aden Krfezi

ve Yemen'i iine alan blge Orta Dou olarak tanmlanabilir. kinci tanm

itibariyle Msr'n batsnda yer alan blgeler Kuzey Afrika kavram iinde,

6 Davison, Where Is The Middle, s.669-671.


17/152

6

Afganistan ve Pakistan ise Gney Asya ya da Gney Bat Asya corafyas iinde

dnlmektedir. 7

1.3. Ortadou Blgesinin Stratejik nemi

Ortadou, insanlk tarihinin hemen her dneminde, tad nem

nedeniyle bir scak atma blgesi olmutur. Blge, geleneksel olarak kltrlerin

ve dinlerin kesime noktas olmas yannda son yzylda zellikle de sahip olduu

petrol zenginlii nedeniyle g ve egemenlik mcadelelerine sahne olmu, bu

yzden de dnyann en istikrarsz blgeleri iinde ilk sralarda yer almtr. 20.

yzyln balarnda petroln nem kazanmasyla birlikte blge kendi doal sosyo-

politik ve sosyo-ekonomik geliim srecinin tesinde, sper glerin kontrol ve

egemenlik planlar iinde yapay srelere ynlendirilmitir. Bu nedenle, Ortadou

hala dnyann demokratikleme sorunu yaayan en nemli blgesi niteliini

korumaktadr ve g mcadelesine ynelik ittifak ilikileri blge snrlarn aan

boyutlara ulamaktadr. 8

1991'de Sovyetler Birlii'nin kyle gerek kresel gerek blgesel

dzeyde birok devletin hi beklemedii ve ounun hazrlksz yakaland yeni

bir uluslararas yap ve yaplanma belirdi. Bu yaplanmann getirdii yeni

ilikilerin en ok etkilendii blgelerden ikisi hi phesiz Ortadou ve Orta

Asya'dr. ki kutuplu sistemin ortadan kalkmasyla Tarihin Sonunun geldiini

iddia eden iyimser evreler olduu gibi Medeniyetler atmasnn geleceini

iddia eden ve dnyann gelecei iin ktmser bir tablo izenler de ortaya

kmtr. Blgedeki resmi mevcut grntlerle tanmlamak iin ok erkendir.

Fakat 11 Eyll 2001 saldrlarnn Ortadou kkenli bir terrist olan Usama Bin

Laden tarafndan gerekletirildiinin iddia edilmesiyle El-Kaide rgtnn hedef

ilan edilmesi ve Afganistan'a ABD'nin askeri mdahalede bulunulmas Ortadou

7 Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset, Sava ve Diplomasi, stanbul, 2.Bask,Alfa Yaynlar 2005. s.258 M. Gle, C. Ouz, Irak Sava Glgesinde Trkiye Ortadou lkeleri Ticari likileri, 2003,http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/IRAK/Irak%20Savasinin%20Golgesinde.pdf, 08.08.2006.


18/152

7

ve Orta Asya'nn oluturulacak yeni dzende ok nemli noktada olduunu

gstermitir. 9

Blgenin siyasi yaplanmasna ve 1991'den sonra yaanan deiimlere etki

eden sorunlar aadaki gibi sralamakta fayda vardr: 10

1. Devlet bakanlarnn otoriter ynetimi,2. Rusya Federasyonu'nun Sovyetler Birliinden sonra da devam eden

siyasal etkisi,

3. Yapay izilmi snrlar,4. Etnik yaplanma ve bunun sebep olduu sorunlar,5. Blgede Radikal slam'n artan etkisi,6. Blgede bamszlk sonras artarak etkisini hissettiren milliyetilik7. Demokratik yapnn oluturulamamas. 118. Blge devletleri arasnda Kitle mha Silahlarnn (KS)

yaygnlamas, 12

9. Bat lkelerinin gvenliini senedir tehdit etmeye balayan veyaklak otuz yldr mevcut olan blgedeki terr odaklar,

10.Azalan su kaynaklar zerinde blge lkelerinin rekabeti,11.Filistin-srail Sorunu,12.Gnlk 2 Dolara kadar kii bana den gelir seviyesi 1313.Nfusun yarsnn 18 yan altnda olmas, 1414.Proje kapsamndaki lkelerin iflas etmi politik, ekonomik, sosyal

ve yarg sistemleri,

15.Byme hz % 0,16.nsan Kaakl,

9 H. Kzlrmak, Byk Ortadou Kavram: Anlam, Amac ve Trkiyeye Olas Yansmalar,Mart 2004, http://www.habusulu.com/makale27.htm#_ftn3, 09.08.2006.10 Harp Akademileri Yaynlar, Ortadou'nun Sorunlar, stanbul, ubat 200411 Gamze Gngrm Kona, Orta Asya,Orta Dou-Orta Asya ve Kesien Yollar, stanbul, IQKltr Sanat Yaynclk, 2004, s.1512 W. Drozdiak, Vizyon Araynda Olmak, ev. Hakan Kzlrmak, Newsweek Dergisi,23.02.2004, s.3113 Drozdiak, Vizyon, s. 31-32.14 Drozdiak, Vizyon, s. 31


19/152

8

17.Uyuturucu retim ve ticareti,18.Okuma-yazma bilmeyenlerin oran % 50-70 ,19.Hzl nfus artdr.(ABD'nin yaklak 10, AB'nin ise 5 katdr.)

Dnya'da petrol ve doal gaz kaynaklar zenginlii bakmndan Orta Dou

anahtar blge olarak n plana kmaktadr.1970'lerde yaanan ambargonun

sonucu zellikle petrol rezervlerinin nemi ok daha fazla ilgi ekmektedir.

Dnyada toplam rezerv dzeyi 130 - 140 milyar tonun zerinde gzkrken

yaklak 130 milyar ton muhtemel rezervden de sz edilebilmektedir. Rezervlerin

nemli bir blm Orta Dou blgesinde yer almaktadr. 2002 yl dahil olmak

zere dnya zerindeki tarihsel kmltif tketim 100 milyar tonun hemen

altndadr. Ortalama olarak hi bir yeni rezerv bulunamamas kouluyla ve petrol

yllar baznda artan talepte gz nne alndnda Dnya'da otuz be yl yetecek

bir petrol rezervinin bulunduu sylenebilir. Dnyada bilinen doal gaz rezervleri

160 trilyon metrekp dolaylarndadr. Ortalama olarak hi bir yeni rezerv

bulunamamas kouluyla, artan talepte gz nne alndnda, otuz be yl yetecek

bir doal gaz rezervinin bulunduu sylenebilir. Mevcut koullarda enerji

tketimi sanayilemi lkelerde derken gelimekte olan lkelerde de artacaktr.

Her lkenin gelime planlarna baklarak yaplan n grmlere gre gelimekte

olan lkeler 2020 yl dolaylarnda sanayilemi lkeleri petrol ve doalgaz

tketiminde yakalayarak geeceklerdir. 15

1.4. Ortadouda Dinler Tarihi

Kutsal kitaplar incelendiinde insanoluna gnderilen peygamberlerin

ounun Ortadou'dan kt ve insanlk tarihinde nemli bir yer tutan semavi

dinlerin (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet) retilerini bu corafyadan

yaydklar grlr. Dini kaynaklara gre ilk insan bu blgede dnya hayatna

15 E. zil, Dnyadaki Stratejik Enerji Kaynaklar ve Ulam Yollar , Silahl KuvvetlerAkademisi Konferans, 15 ubat 2004.


20/152

9

balamtr. Dini kaynaklarn dnda bilimsel aratrmalarda ilk insann Arap

yarmadasna pek uzak olmayan Etiyopya'dan ktn belirtmektedir. 16

Bu dini ksaca ele almak gerekirse;

1.4.1. Musevilik (Yahudilik)

Yaayan ilh kaynakl dinlerden, mensubu en az olan bir dindir.

Gnmzde yeryznde yaklak 15-24 milyon dolaynda Yahudi bulunmaktadr.

Yahudiliin, dinler tarihinde zel bir yeri bulunmakta ve bu din, en eski ilhi

kaynakl din olarak nitelendirilmektedir. Mazisi birka bin yl geriye giden bu

dinin bata gelen zelliklerinden biri srail oullar ile Tanr arasndaki ahde

kutsal kitaplarnda geni yer ayrlmasdr. Bu nedenle bu din, bir "ahid dini"

olarak da bilinmektedir. srail oullarnn bana gelen btn skntlarn, onlarn

bu ahde uymamalar, verdikleri sz tutmamalarndan ileri geldii, hem kendi

mukaddes kitaplarnda, hem de Kur'an- Kerimde belirtilmektedir. 17

Yahudilik, szn tam manasyla srail oullarnn Babil'de geirdikleri

srgnden sonra inkiaf etmitir. Oradan Filistin'e dndkten sonra (M.d. 538)

lahi eriat bildiren Tevrat, daha fazla btn hayatn merkezi sanlmtr.

Yahudilere mahsus hkmleri havi Tevrat'a gre, Yahudiler yabanclarla

evlenememektedirler. Bu durumda kendilerini ileride stn rk saymalarna kadar

vahim sonulara ulamtr. 18

Tevratta iki yerde geen On Emirde, inan konularndan sadece Allaha

iman meselesi zerinde durulmaktadr. Dier iman esaslar ak deildir. Ayrca

Yahudiler Tanrnn kendilerini setiine ve Hz. Musann ahsnda onlarla

ahitletiine inanmaktadrlar. Allah Mill Tanr olarak grmektedirler, Allaha

yorulmak ve dinlenmek gibi sfatlar vermektedirler. Musevlikte hiret inanc

16 . Turan, Medeniyetlerin att Nokta Ortadou, stanbul, Yeni afak Gazetesi Yayn,2003, s, 3617 Yahudilik (Musevilik), http://www.sevde.de/Dinler/yahudilik.htm, 15.08.200618 Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul, AF Yay., 1955. s.110.


21/152

10

kapal olup, melek ve kader inanc da ounlukla kabul edilir. Yahudiler

ibadetlerini Sinagog adi verilen mabetlerinde yaparlar. Gnde vakit ibadet

yaplmaktadr. En nemli ibadetleri Tevrat levhalarn okumaktr. Erkekler kpaile baslarn rterler. Cenazeler ykanp, kefene sarlr ve topraa gmlr. Erkek

ocuklar, doumdan sekiz gn sonra snnet edilir. badet gnleri Cumartesidir.

Domuz, tek trnakl, vah ve kanlar akmam hayvanlar, midye, istiridye gibi

kabuklu deniz hayvanlarn yemek yasaklanmtr. 19

Yahudilik bugn 1948 ylnda kurulmu olan Ortadou'daki askeri ve

ekonomik ynden blgenin en gl devleti olan srail ile birlikte anlmaktadr.

Dnyadaki tek Yahudi devleti olarak her blgeden gelen Musevilere kapsn

amakta hatta gelmeleri iin tevik etmektedir.

1.4.2. Hristiyanlk

Bugnk bat medeniyetini oluturan Hristiyanlk da dnyaya

Ortadou'dan yaylmaktadr. Hz. sa Roma imparatorluu iinde ayr bir statye

sahip olan Filistin'de domutur. Kendisine gnderilen ilahi retileri bu blgede

yaymaya balamtr. Havarileriyle bu blgede buluur ve yine bu blgede

armha gerildiine inanlmaktadr.

Gnmzde dnyann her tarafndan mensubu bulunan ve dnya

nfusunun l/5'inin dini olan Hrstiyanlk, Filistin blgesinde domu evrensel bir

dindir. Bir milyar civarnda mensubu bulunmaktadr. Menei itibariyle vahye

dayanan ve kutsal kitab olan, zde tek tanrl olmakla beraber, sonradan teslis

inancna dntrlm bir dindir. Bu dinde ayrca peygamber, melek, hiret

kader gibi dini kavramlar bulunsa da, bu kavramlar anlay ve aklay ekli

slm'dakinden farkldr. Hristiyanlkta Hz. sa merkezi bir neme sahiptir.

Bugnk Hristiyanlk, Yahudilikteki inan ve ibadet gelenekleriyle, Yunan-Roma

(Greko-Romen) leminin kltrlerini birletiren bir kurtarc tanr dini olarak

19 Musevilik, http://kadimilim.wordpress.com/2006/11/16/musevilik/ 10.08.2006


22/152

11

kabul grmektedir. Nsral sa'y merkeze alan bir Yahudi Mesihi hareketidir. sa,

sraili, gelecek tanr'nn krall'na hazrlamak istemitir. Ancak bugnk

Hristiyanlk, sa'nn havarlerinin arasna sonradan giren Pavlus'un yorumlar iledeiik bir hviyet kazanmtr. 20

Hristiyanlk, ayn Yahudilik gibi, inananlarnn baka Tanrlara

tapnmalarn kesinlikle yasaklamtr. Bu yasan resm Roma dinini de

kapsad, Hristiyanlarn imparatora tapnmalarn yasaklad aktr. Sonralar

byk bir sorun olan Roma devleti ile Hristiyanlk arasndaki ekimenin

kaynan bu "Yasak"ta aramak gerekir. Roma dininin son zamanlarnda

imparatora tapnma gittike artan bir nem kazanm, bylece bu din, devleti,

imparatorun kiiliinde Allahlatran bir "imparator dini" durumuna gelmitir.

Oysa Hristiyanlk, kendi Allah' konusundaki tekelcilii yznden, imparatora

tapnma ve kurbanlar sunmay bandan beri yasaklamtr.

ki din arasndaki bu gr ayrl, Roma devleti ile Hristiyanln

anlamazla dmesine ve bunun sonunda Hristiyanlarla ilgili "kovuturma"

yaplmasna yol amtr. Ancak bu uygulama Hristiyanl zayflataca yerde

bsbtn glendirmitir. nk pekok inat din mazlumlarnn ortaya

kmasna neden olan bu uygulama sonunda, Hristiyanlk diren kazanmaya ve

deerini, nemini kantlamaya frsat bulmutur. 21

1.4.3. slamiyet

slmiyet ncesi dnemde yani Hz. Muhammed Peygamber olarak

gnderilmeden nce Arap yarmadas kabile toplumu halinde yaamakta ve

insanlar bedevi bir hayat srmekteydi. Bununla beraber Mekke bir ticaret merkezi

olmasnn yannda Kbenin de burada bulunmas ve birok tanr kltn

barndran bir merkez zellii tamas burann nemini artrmt. Bedevi Arap

kabilelerin her yl Hz. brahim tarafndan ina edilen ve Kuds'teki mabetten daha

20 Abdullah Masdsi, Yaayan Dnya Dinleri, stanbul, 1981, s. 170-20121 Hristiyanlk Felsefesi, http://www.e-felsefe.com/genel/hiristiyanlik-felsefesi.html, 20.08.2006


23/152

12

eski olan Kbedeki tanrlarn ziyaret amacyla Mekke'ye gelmeleri, Mekkeliler

asndan hem prestij hem de nemli bir gelir kayna haline gelmiti. Mekke bir

din ve ticaret merkezi olmasnn yan sra ayn zamanda bir sanat merkezidurumundayd. O dnemde Araplar arasnda iir ve airlik zel bir ilgi haline

gelmi bulunmakta ve yarmalar sonunda seilen en gzel yedi iir (Muallkat-

Seba) Kabe' nin duvarna aslmaktayd. 22

Arap yarmadasnn Mslmanlar asndan nem kazanmasnn asl tarihi

Mekke'de yaayan kkl ailelerden Kurey ailesine mensup Abdulmttalip'in

torunu olan Hz. Muhammed'in 571'de dnyaya gelmesiyle balamtr.

Kervanclk ve ticaretle uraan Hz. Muhammed, 25 yanda iken Hz. Hatice ile

evlenmi; 40 yana geldii sralarda sk sk tek bana kalmak iin gittii Hira

danda 610'da Cebrail araclyla Allah tarafndan kendisine peygamber olduu

bildirilmitir. Allah'n kelam Kur'an, Cebrail araclyla indirilmeye balanmt.

22 yl boyunca srekli bunu insanlara aktarmaya alan Hz. Muhammed'e

inananlar Mekkelilerin ikence ve basklarna maruz kalyordu. 619 ylnda hem

Hatice'nin hem de Ebu Talip'in lmleri Peygamberi byk bir destekten de

yoksun brakmt. Bunun zerine Allah, Mslmanlarn 622'de Medine'ye g

(hicret) etmesini istemitir. Bu tarih ayn zamanda Mslmanlar asndan yeni

bir milat olarak kabul edilecektir. Ancak on yl iinde ok ey deimi ve 632'de

Mslmanlar savamadan Mekke'yi almlardir. Hz. Peygamber, 632'de Mekke'de

son hac grevini yerine getirdikten sonra Medine'de hayata gzlerini yumduunda

kendisinden sonra Mslmanlara kimin nderlik edeceini belirlememiti. lk

Mslmanlardan biri olarak yaam boyunca peygamberin yannda olan ve ona

koyu bir sadakatla bal olduu iin Sdk unvann alan Ebubekir'i

Mslmanlar, Beni Saide'deki toplantda ilk halife olarak semilerdi. Hlefa-i

Raidin (Doru Halifeler) ad verilen drt halifeden dier ise Hz. Ebubekir'in

634'te lmyle onun yerine bu greve seilen ve Emir-l Mminin unvanyla

tannan Hz. mer'in 644'te ehid edilmesiyle Hz. Osman, onun da 656'da ayn

22 Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara, 3.Bask, Ocak Yaynlar, 1997.s.327-355.


24/152

13

akibete uramasyla bu greve Hz. Peygamberin amcasnn olu ve damad Hz.

Ali getirilmitir. 23

1.5. Arap Dnyasnda Demokrasi

Arap dnyas Osmanl mparatorluunun knden bu yana olaanst

artlarda yaamak zorunda braklmtr. ngilizler tarafndan Osmanldan

koparlan, ynetimleri ve snrlar belirlenen bu szde dnya, yzyln ortasna

kadar kendisine gelememitir. Bu tarihten sonra ise bu kez de Amerikan

mdahaleleriyle kar karya kalmtr. Ne ngilizler, ne de Amerikallar

Araplarn demokratiklemesine izin vermilerdir. Bu ynde bir abalar olmad

gibi, mevcut muhalifler de bizzat bu lkelerce dolayl veya dorudan

ezilmilerdir. 24

Birleik Arap Emirlikleri'nden gazeteci-yazar Abdullah Raid bu konuyu

yle deerlendirmektedir: 25

"Tm Arap uluslar diktatrln, basknn, kafalarn ezen rejimlerin

bamls oldu. Bu yle bir bamllk ki, kazara birgn baskc olmayan rejimde

uyansalar, sudan km bala dnerler."

Arap toplumlarnn demokratik modernite ile mulak bir ilikisi

bulunmaktadr. Geleneksel hiyerariler zerine kurulu otokratik ynetimler ve

kutuplatrc kapitalizmin etkilerine kar sertleen siyasal slam bu mulakln

iki ifadesidir. Bu balamda binlerce NGOnun ve dier sivil toplum rgtlerinin

egemen sylemden etkilenen faaliyetleri elikilerle doludur. Finansman

kaynaklar ve devletin otokratik yaps onlar baml klar ve kontrol altna alr,

hedef kitleleri grece snrldr, hak sahiplerinin katlm phe gtrr ve

hepsinden te, toplumsal ihtiyalar karsnda devletin kamusal sorumluluklarnn

23 Ar, Gemiten Gnmze Ortadou, 38-39.24S. Lainer, Arap Dnyas ve Demokrasi, 2005,http://www.turkishweekly.net/turkce/yazarlar.php?type=3&id=18, 12.11.2006.25 E. afak, BOP un Kapa Ald, Sabah Gazetesi, 2004, 12.12.2006.


25/152

14

altn izmektedirler, yani depolitize edici etkileri bulunmaktadr. Bu toplumlarda

gerek anlamda demokratikleme, ancak ortak karlar temel alan etkili politik ve

toplumsal mcadelelerle mmkn olabilmektedir.26

Arap dnyasnda demokrasi sorununun siyasi nedenleri daha da

arttrlabilir. Liderlik problemi, i nedenler vb. nedenler de sralanabilir. Fakat

bunlarn dnda demokrasinin altyapsnn kurulamas en nemlilerindendir. Tpk

bir binann temeli gibi, demokrasinin de temeli oluturulmaldr. Bu temelde

eitim, gcn nispeten ll dalm, en azndan temel ilkelerde uzla yeralr.

Oysaki Arap dnyas daha ilk kta, yani eitimde baarsz olmutur. 27

Arap lkesinde okur-yazarlk oran, Osmanl mparatorluunun neredeyse

bir asr evvelki rakamlarndan bir nebze daha iyicedir: % 28.5. Keza Fasta da

oran % 40 gemez: % 38.3. Arap dnyasnda okur-yazarlk oranlarn gsteren

tablo aadaki gibidir : 28

26 Uur Gnsr, Arap Dnyas, 2006, http://merichrd.wordpress.com/2006/12/26/arap-dunyasi/,27.12.2006.27 Lainer, Arap Dnyas, .28 UNICEF, Arab Human Development Report, 2004 ; Arab Democracy, A Long Way to Go,The Economist, April 9th, 2005, s. 33.


26/152

15

izelge 1.1. Arap lkelerinde Okuma-Yazma Oran (%)

BAE 80.7Bahreyn 84.2

Cezayir 59.6

Cibuti -

Fas 38.3

Irak 39 (2000)

Katar 82.3

Kuveyt 81

Libya 70.7

Lbnan -

Msr 43.6

Moritanya 31.3

Sudan 49.1

Suriye 74.2

Suudi Arabistan 69.5

Tunus 63.1

Umman 65.4

rdn 85.9

Yemen 28.5

RAN 79

TRKYE 88

Kaynak: UNICEF

Msrl bir aydn, merkezi Kahire'deki El Ahram dnce kuruluunu

yneten yazar Said Aly, Arap dnyasnda demokrasi hakknda unlar

vurgulamtr: 29

"Demokrasiden yoksun yaamann mazereti yoktur. 300 milyon Arap'n

nasl yaayacan srail mi dikte edecek? Bunu kabul edemem. Bu bir mazeret,

bir bahane. Evet, Arap-srail sorunu ok nemli. Ancak demokrasiyi bugnekadar yapamayan biziz, bakas deil. Ne yazk ki Mandela'lara sahip deiliz

Arap dnyasnda..."

29 H. Cemal, Araplar, Demokrasi ve Biz, Milliyet Gazetesi, 24.05.2006 aramba.


27/152

16

Vatandalk haklarn ilerletmek ve ynetimde katlm geniletmek,

benimsenmeye deer konularken, ABD'nin Arap dnyasnda demokrasinin

tevikine ynelik tartmalara verdii destei oluturan niyet ve varsaymlardaciddi anlamda hatalar bulunmaktadr. Bu hatalarn aa karlmas

gerekmektedir. Birincisi ve en nde geleni, ABD iinde Arap dnyasndaki

demokratik dnmn temsilcisi olunacana dair srekli bir inan bulunmasdr.

"Arap kitlelerinin" Amerika'y zgrlk savunucusu olarak grd dncesi -

Souk Sava gnlerinde pek ok Dou Avrupa lkesindeki alglamann transferi

yanl bir dncedir. 30

New America Foudation kurumunun global ekonomik politikalar e

bakan Sherle Schwenninger ABD stratejisi zerine bir makalede son otuz yldr

ABD politikasnn znn Arap demokrasisine ve Araplarn kendi kaderini tayin

hakkna aykr olduuna iaret etmektedir. Her ABD bakan, Arap halkn

yabanclatran l bir sacaya zerine kurulu bu stratejiyi benimsemitir:

srailin savunmasnn stlenilmesi ve bir tr bar srecinin tevik edilmesi;

Msr ve rdnde ABD yanls hkmetlerin cesaretlendirilmesi; Basra

Krfezinin petrol reten lkelerinin ynetici aileleriyle, zellikle de Suudi

Arabistann kraliyet ailesiyle sk mttefiklik ilikisinin gelitirilmesi. Buna

karn Irakn igali yalnzca ABDnin meruiyet sorunlarn iddetlendirmitir.

nk blgedeki pek ok kii iin bu durum ABDnin Irak halknn refahyla

deil oradaki petrolle ve askeri gcn artrmayla ilgilendii ynndeki

inanlarn glendirmitir. 31

1.6. Trkiye nin Jeopolitik nemi

Trkiye, 185 dnya lkesi iinde nfus itibaryla 16nc, toprak bykl

itibaryla 32nci ve ekonomik gc itibaryla 16nc srada olan bir dnya devletidir.

30. Sapmaz, BOP ta Demokrasi Anlay,http://www.tgrthaber.com.tr/section_view.aspx?guid=b7f10687-08b6-47ec-a6c6-6f983f3666b7,07.07.2006.31 S. Schwenninger, Revamping American Grand Strategy, World Policy Journal, Sonbahar,2003.


28/152

17

Trkiye, jeopolitik ve jeostratejik mevkii itibaryla; Dnyann en nemli petrol

rezervlerine sahip Orta Dou ve Hazar Havzas, nemli deniz ulatrma yollarnn

kava durumunda bulunan Akdeniz Havzas, Tarihte her zaman neminisrdrm olan Karadeniz Havzas ve Trk Boazlar, SSCB ve Yugoslavyann

dalmas sonucu yapsal deiikliklere urayan Balkanlar, etnik atmalar

yannda, zengin tabi kaynaklara sahip Kafkasya ve bunun daha tesinde Orta

Asyann oluturduu corafyann merkezinde etkili bir konumda bulunmaktadr.

ktay birbirine balayan ve ok nemli bir jeostratejik konuma sahip olan

Trkiye, ayn anda bir Avrupa, Asya, Balkan, Kafkas, Ortadou, Akdeniz ve

Karadeniz lkesidir. Ksacas Trkiye bir Avrasya lkesidir. 32

Yerkrenin kuzeyinde Asya ile Avrupann fiziki ve kltrel buluma

noktasndadr. Dnyann ilk boaz sava saylan, Miken Kral Agamemnonun

Trova savalarndan bu yana, en ok sava sebebi olmu boazlar buradadr.

Ninovadan Efese kadar uzanan, tarihin ilk ticaret yolu olan Kral Yolu; Hititler

ile Msrllar arasnda, Kuzey Suriye yznden kan, tarihin ilk meydan sava

olan Kade Meydan Sava, bu blgede yaanmtr. Fenikenin kulland ilk

alfabe, Msrn kulland ilk takvim, Anadolu yolunu izleyerek Avrupaya

intikal etmitir. Ortaan sava ve bar politikalarn belirleyen pek ve Baharat

yolunun buluma noktas buras olmutur. Doudan Batya akan ekonomik

rantn sebep olduu ve tarihi sre iinden bu gne kadar uzanarak gelen olaylar

zinciri hep bu blgede olumu ve Akdenizin te yakasn da mutlaka

etkilemitir. 33

Gnmzde enerji en etkin bir ekonomik unsurdur. Tm gler, enerji

ncelikli stratejik ngr yaklamlarna ncelik veren stratejiler uygulamaktadr.

Dnyann arlk merkezi sratle Avrasya'ya kamakta nk dnya enerji

kaynann 3/4' orada bulunmaktadr. Trkiye enerjiye dayal jeopolitii ve

enerji koridoru zelliine sahip corafyas ve askeri gc nedeniyle jeopolitik bir

32 Trkiye, http://www.neurosurgicalwindows.net/turkiye.htm, 12.12.200633 M. Fatsa, Trkiye'nin Jeopolitik Konumu Ve Tehdit Unsurlar, Yenidnya Dergisi, Ocak,2001.


29/152

18

eksen olduu gibi jeostratejik bir g konumundadr. Dolaysyla enerji

ihtiyacnn yzde 50'si ithale dayal AB iin vazgeilmez bir katma deerdir.

Kerkk-Yumurtalk-Ceyhan, Bak-Tiflis-Ceyhan, stanbul Boaz ve inaedilecek Samsun-Ceyhan AB'nin asla vazgeemeyecei en gvenilir en krl ve en

ksa enerji gzerghdr. 34

Blgede cumhuriyet ve demokrasi ile idare edilen, tek mslman ve laik

bir lke olan Trkiye, altm yedi milyonluk nfus potansiyeli, zengin yeralt ve

yerst kaynaklar, ayrca her geen gn gelimekte olan ekonomik ve teknolojik

gc ile blgede mevcut politik, askeri ve ekonomik dengeyi bulunduu tarafa

kazandrabilecek milli gce ve corafyaya sahip bir blge devletidir. Dnyada

besin ihtiyalarn kendi kaynaklarndan karlayabilen ve ihtiya fazlas rn

salayabilen nadir lkelerden biridir. 35

1.7. Trkiyenin Ortadou lkeleri le likileri

slmiyet zelde Trk-srail ilikilerinde nemli bir rol oynarken, genel

olarak btn Orta Dou siyasetinde en nemli faktrdr. Batl lkelerin Blge

ile ilgilenmeye balamasndan gnmze kadar Batl glere ve sraile kar

verilen en belirgin, en orijinal ve en kkl cevap, slm hassasiyet olmutur. Bat

medeniyetine kar slm gl hareketlere kaynaklk etmitir. 36

1947 Kasmnda BM'de Filistin'in blnmesine kar kp Genel Kurul'da

Araplardan yana tavr koyan Trkiye, 1949 Martnda srail ile diplomatik iliki

kuran tek Mslman lke haline gelmitir. Trkiye, bu politikas dolaysyla hem

Orta Dou'da hem de kendi kamuoyunda ciddi anlamda eletirilmitir. O yllarda

Ankara'nn siyasetini ynlendirenler, srail'i tanmalarndan dolay aldklar

34 A. Ayaydn, Trkiye, Avrupann En Yakn, En Ucuz Enerji Koridoru, Sabah Gazetesi,30.12.2006.35 Temuh Daire Bakanl, Dnya'da Trkiye'nin Blgesel nemi,http://tem.iem.gov.tr/biliyormusunuz/biliyormusunuz1.php,15.12.200636 Bernard Lewis, The Shaping of the Modern Middle East, Oxford University Press, Oxford,1994, s. 99-100.


30/152

19

eletirileri, srail'in Trkiye tarafndan tannmasnn Hristiyan Bat dnyasndaki

Trk ve Mslman kart fikirleri yok etmeye ve Trkiye'nin Batyla

entegrasyonunu hzlandrmaya yarayacan ileri srerek cevaplandrmayaalmlardr. 37 Trkiye slm gemii ile arasn tamamen koparm ve slm

Dnyasndaki konumunu yeniden tanmlamtr. 38

Trkiye ile srail istihbarat servisleri Iraktaki asker darbenin hemen

ardndan blgede Komnist, Krt ve dier etnik hareketlere kar strateji

gelitirmek iin geni ve st dzeyde olmak zere biraraya gelmiler ve Trident

( atall zpkn) kod adyla gizli bir programa imza atmlardr. 39

80li yllarda Trkiyenin iinde bulunduu ekonomik kriz ve petrol

darboaz Trkiyeyi petrol zengini Arap lkelerine baml klm ve bu

bamllk ran-Irak Sava ile kronik hale gelmitir. Suudi Arabistan 1980 ylnn

Austos aynda 250 milyon dolarlk bor vermeyi kabul ederken, Trk Dileri

Bakan lter Trkmen kasm aynda bu lkeye yapt resm ziyaretin ardndan, S.

Arabistann Trkiyenin ihtiya duyduu petrol karlama hususunda ok

olumlu bir tutum iinde olduunu aklamtr. 40

Suudi Arabistanla olan yaknlk, srail ilikilerinde soumay beraberinde

getirmitir. srail ilikilerindeki bozulma da A.B.D.nin pek holanaca bir durum

deildir. Nitekim A.B.D.nin tepkisi gecikmeyecek ve 21 Ocak 1981de altm

dokuz Senato yesi Trkiyenin Washington bykelisi kr Elekdaa, Kenan

Evrene iletilmesi iin bir uyar mektubu verecektir. Mektupta srail-Trkiye

ilikilerinin son derece hassas olduu belirtilmekte ve bu ilikilerin zedelenmesi

halinde A.B.D.nin blgedeki byk dostlar srail ve Msrn zarar grebilecei,

37 N. S. zbek, Ortadou Denkleminde Trkiye-srail likileri,http://www.geocities.com/akademyaarsiv1/akademarsiv32.htm, 22.12.200638 W. Wiher, Turkey, The Middle East and Islam, The Middle East Journal, Spring 1985.39 J. Omang, Stiffest Battles are Often Fought Among Friends, Washington Post, July 6 1983.40Cumhuriyet, 17.11.1980.


31/152

20

bu durumun da ar lkelere yarayaca ve Camp David ruhuna aykr olduu 41

hatrlatlmaktadr.

srail ile Trkiye arasnda hzla in edilen ittifak, blgedeki dier

lkelerin tepkisini ekmi ve srailin Trkiyeyi Arap dnyasna ve rana kar

kullanaca yolundaki iddialar krklemitir. Suriyede yaynlanan Terin

gazetesi, Suriye Hkmetinin u grlerine yer vermekteydi: Bu anlama

dorudan Suriyenin gvenliini hedef almaktadr. Her ne kadar Trkiye

Hkmeti anlamay tehlikesiz gibi gstermeye alsa da, bu ittifak Suriye,

Araplar ve btn slm Dnyas iin bir tehlikedir. Ayrca Trkiye kendi

egemenliini de tehlikeye atmtr. 42

Devrik Irak lideri Saddam Hseyin de 3 Mays tarihli ElVatan lArab

gazetesinde Trkiye-srail ilikilerinin tehlikeli olduunu ve Suriye lideri Hafz

Esat ile biraraya gelerek alnacak nlemleri konutuklarn bildirmitir. 43

rann ilikilere tepkisi Suriye ve Iraktan daha sert olmutur. ngilizce

yaynlanan Tehran Times, Siyonistler kapmza geldi. srail, Trkiye hava

sahasn kullanarak komu lkeleri bask altna almay planlyor ve Trkiye,

srailin karlarna alet oluyor. 44 eklinde yorum yaparken, ran ynetiminin

grlerini de aktarm oluyordu.

Hzla gelien slma kar liberal slmla anlalabilecei tezini savunan

Amerika, 45 Trkiye ve sraili Orta Douda balatt sun bar srecinin iki ana

stunu olarak grmektedir. Bu sebebten dolay Clinton Ynetimi, A.B.D.nin

Trkiyeye yapt asker yardm krediye dntreceini ve 1996 ylnda da

tamamen kaldracan aklam olmasna ramen, asker yardm eski dzeyinde

tutmaya karar vermitir.

41Near East Report, 01.30.1981.42The Middle East, 01.01.1996.43ElVatan lArab, 03.05.1996.44Tehran Times, 03.05.1996.45 Leonard Binder, Islamic Liberalism: A Critique of Development Ideologies, University ofChicago Press, Chicago 1988


32/152

21

2001 ylnda iktidara gelen Ariel aron ile blgede barn artk neredeyse

gndemden kalkmasndan dolay Bat Avrupa ile ilikileri neredeyse bozulma

noktasna gelen srailin Trkiye ile ilikileri her eye ramen devam etmitir.46

Trkiye ile Suriye arasndaki sorunlar Fransa tarafndan Suriyeye

Bamszlk verilmesini ngren 1936daki anlamayla balamtr. Suriyede

1920den 1946ya kadar devam eden Fransz mandasnn ardndan gelen 1963e

kadar ki dnemde lke politikasnda am kkenli Snni politikaclarn belirgin bir

etkinlii bulunmaktayd. 47

Kontroln 1966'da Alevi kkenli liderlerin denetimine gemesi Trkiye-

Suriye ilikilerinde Hatay sorununun daha ciddi bir ekilde gndeme tanmasna

yol amtr. Bu sre 1970'te dzenledii darbe sonucu General Salih Cedid ve

Devlet Bakan Nurettin Atassi'yi saf d brakarak tm kontrol ele geiren

Hafz Esad ile birlikte yeni bir aama kaydetmitir. 48

Hafz Esad'n Suriye'de Lazkiye'ye dayal bir Alevi ynetim yaps

oluturmasyla beraber am ynetiminin nfusunun bir ksm Alevi olan Hatay'a

ilgisi artmtr. Suriye'de ciddi anlamda bir Snni-Alevi atmas bu ynetim

dneminde kendini gstermitir. 1982'deki Hama olaylarnda yaklak 30,000

Suriyeli Snni hayatn kaybetmi ok sayda insan da kaybolmutur. 49

te yandan Suriye hkmeti, Trkiye'yi istikrarszlatrma da bir ara

olarak grd PKK'y yllarca desteklemi, PKK glerine Bekaa'da eitim

olanaklar salarken lideri Abdullah calan'n da am'da barnmasna gz

yummutur. Suriye, 1984'ten bu yana Trkiye'nin mcadele ettii bu terr

46 T. P. Carroll Ankaras Strategic Alignment with Tel Aviv: Implications for Turkey and theRegion , May 2001.47 Ar, Gemiten Gnmze Ortadou, s.642.48 The Alawi Capture of Power in Syria, Middle Eastern Studies, Vol.25, 1989.49 Ar, Gemiten Gnmze Ortadou, s.642.


33/152

22

rgtn dier alanlarda Trkiye ile bir pazarlk arac olarak kullanmaya

almtr. 50

Bunlarn dnda Suriye, 1984'e kadar Trkiye'nin zellikle diplomatik

temsilcilerine ynelik saldrlarda bulunan ve ok sayda diplomatn ldren

Ermeni terr rgt ASALA'ya da ayn destei vermekte tereddt gstermemitir.51

1998 Ekiminde ise calan' lkesinden karmak ya da Trkiye ile

atmak gibi iki seenek karsnda kalan Suriye'nin Trkiye ile atmaktansa

PKK liderini lkesinden karmay tercih etmesi, iki lke arasndaki ilikilerde

nemli bir dnm noktas olmutur. Bu gelime sonrasnda Trkiye ile Suriye

arasndaki ilikiler yeni bir evreye girmitir. 52

2002 Hazirannda Suriye Genelkurmay Bakan Turkmaninin Trkiyeyi

ziyareti srasnda Askeri alanda eitim, Teknik ve Bilimsel birlii ereve

Anlamas imzalanmtr. Trkiye-Suriye arasndaki ekonomik ilikiler ise hzl

bir gelime ierisindedir. ki lke arasndaki ticaret hacmi 1 milyar dolara

yaklamtr. 53

Trkiye, gerek Topluluk ile Gmrk Birliinden kaynaklanan

ykmllkleri gerekse ticari karlar uyarnca, Msr ile bir Serbest Ticaret

Anlamas (STA) imzalanmasna atfettii nem dorultusunda 1997 ylndan

itibaren bu konuda azami gayret gstermitir. Bu erevede, mzakereler 1998

yl Aralk aynda balatlm ve son olarak 2005 yl Eyll aynda yaplan altnc

tur grmeler neticesinde STA tamamlanmtr. Anlama Cumhurbakan Sayn

Ahmet Necdet Sezerin 26-27 Aralk 2005 tarihlerinde Msra gerekletirdii

ziyaret esnasnda Devlet Bakan Sayn Krad Tzmen ile Msr D Ticaret ve

50 S. Bazolu, Turkeys Discreet Foreign Police Between Western Europe and Middle EastTurkeys New Security, Ankara, 1987 s.16351 Terrorism: The Syrian Connection, The National Interest, Spring, 1989,http://www.danielpipes.org/articles/1989a.shtm , 10.12.2006.52 The World of Hafz Al-Asad, Commentry Magazine, October 1999,http://www.danielpipes.org/articles/199910.shtm , 15.12.2006.53 Ar, Gemiten Gnmze Ortadou, s.644.


34/152

23

Sanayi Bakan Sayn Rachid Mohamed Rachid tarafndan 27 Aralk 2005

tarihinde Kahirede imzalanmtr. lkemiz ile Msr arasnda ifte

Vergilendirmenin nlenmesi, Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas,Ekonomik ve Teknik birlii Anlamalar ile dier birok alan kapsayan ibirlii

anlamalar mevcuttur. Bu anlamalara Serbest Ticaret Anlamasnn ilave

edilmesi ile birlikte Msr ile olan ticari ve ekonomik ilikilerin yasal erevesi

tamamlanm bulunmaktadr. 54

Filistin d ticareti ok byk oranda srail zerinden gerekletirmekte

olup, lkenin en nemli ticaret partnerleri srail, rdn, Trkiye, spanya ,

Almanya, in, ABD, Msr ve ngiltere olarak sralanabilir. 2005 ylnda toplam

d ticaretin % 67si srail ile gerekletirilmitir. FUYnin toplam ticaret ann

yaklak te ikisini oluturan ve GSYH nn% 60 tan fazlasna tekabl eden

ksmn Filistinin srailden yapt net ithalat oluturmaktadr. Filistin Ulusal

Ynetimi, ekonomik alm stratejileri erevesinde, AB, EFTA, ABD, Kanada ve

Trkiye ile Serbest Ticaret Anlamas imzalam olup, ayrca Arap Serbest Ticaret

Blgesinin de yesi konumundadr. lkemiz ile Filistin arasnda Kltrel

birliine likin Beyanat 25 Eyll 1993 tarihinde Ankarada imzalanmtr. Bu

sahadaki dier bir belge olan Kltrel birliine likin Niyet Beyan da

Dileri Bakannn, 5 Ocak 2005 tarihinde Filistini ziyareti srasnda

akdedilmitir. Trkiye ve Filistin arasndaki kltrel ilikilerin gelitirilmesi

amacyla Trk Kltr Merkezi, Kuds Bakonsolosluu bnyesinde 1999 ylnda

faaliyete gemitir. Trk Kltr Merkezinde Trke derslerinin retilmesinin

yansra, film gsterimleri, konferans, sergi vb. etkinlikler dzenlenmektedir. 55

1970li ve 1980li yllar arasnda ABDnin bir numaral pazar haline

gelen Suudi Arabistan byk harcamalar yapmasna karn krallk iin iki byk

tehlike unsuru olan ran ve Irak kadar byk bir askeri gce ulaamtr. 56

54 Trkiye-Msr Serbest Ticaret Anlamas,http://www.dtm.gov.tr/ab/sta/Misir/Misir%20STA%20Not%20Tr.doc, 26.12.200655 TC Kuds Bakonsolosluu, http://www.kudusbk.com/TR/Icerik.ASP?ID=393, 02.01.200756 Mordechai Abir, Saudi Arabia in the Oil Er: Regime Elites; Conflicts and CollobarationSydney, Crom Helm, 1988, s.111.


35/152

24

Suudi Arabistan'la ticari ve ekonomik ilikilerimiz, 1974 ylnda imzalanan

Ticaret, Ekonomik ve Teknik Ibirligi Anlamalar erevesinde yrtlmektedir.

Ticaret Anlamasnn ngrdg Karma Ekonomik Komisyon Toplantlarsrasyla iki lkede yaplmaktadr. Bugne kadar alt kez yaplan Trkiye - Suudi

Arabistan Karma Ekonomik Komisyon Toplantlarnn sonuncusu, Nisan 1992'de

Riyad'da yaplmtr. Suudi Arabistan ile ayrca, 11 Ocak 1989 tarihinde ifte

Vergilendirmenin nlenmesi Anlamas imzalanmtr. Trk ve Suud zel

sektrleri iin ortak yatrm imknlar oluturmak ve iki lkenin sermaye akn

retim amal yatrmlara yneltmek zere, 1986 ylnda kurulan Trk - Suudi

Yatrm Holding irketi 1990 ylnda faaliyete gemitir. irket, Trkiye

Kalknma Bankas danmanlnda turizm, gayrimenkul ve hastane konular ile

ilgili yatrm projeleri hazrlamtr. 57

Smrgeciler slm corafyasndan ekilirken genellikle komu lkeler

arasnda ikili problemler brakmaya zen gstermilerdir. Bunlarn ou da snr

problemleridir. Trkiye ile ran arasnda ise byle bir problem hibir zaman

olmamtr. Zaman zaman batnn ve ABD'nin gdmndeki medya organlarnn

ran'daki devrim sonrasnda "rejim ihrac"na alt iddialar etrafnda yaygaralar

koparlmtr. Ama bunlarn da birou ABD'nin ran' yalnz brakma ve ypratma

amacna ynelik uluslar aras kampanyalarnn birer parasn oluturuyordu.

Trkiye'nin ve ran'n her zaman birbirlerine ve birbirleriyle ilikilerini

gelitirmeye ihtiyalar olmutur. Ne var ki bu yndeki ataklar hep ABD engeline

taklmtr. Ayrca Trkiye'nin ran'la ilikisini gelitirmemesinden yarar

salayacak olan sadece ABD ve onun srekli besledii, kanatlarnn arasnda

koruduu srail devletidir. Bu iki gcn kendi karlarn nemsedikleri kadar

Trkiye'nin de kendi karlarn nemsemeyi bilmesi ve komularyla ilikilerini

gelitirirken buna dikkat etmesi gerekmektedir. 58

57 Suudi Arabistan-Trkiye Ekonomik Ve Ticari likileri,http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/ARABISTAN/ekoilis.htm, 02.01.2007.58 Trkiye-ran likileri, 29 Temmuz 2004 Perembe, Vakit Gazetesi,http://www.vahdet.com.tr/isdunya/dosya3/0605.html, 03.01.2007.


36/152

25

Birleik Arap Emirlikleri, tarm sektrnde genellikle ithal mallarna

baml durumdadr. Bitkisel yalar, dondurulmu tavuk eti ve paralar,

dondurulmu dana eti, meyveler gibi rnlerde ihracatlara potansiyel pazarkonumundadr. naat sektr, BAE deki en canl sektrlerden biri

durumundadr. lkede gelecek 5 yl iersinde alt yap projelerine 10 milyar dolar

harcanmas planlanmaktadr. Bu projeler, i merkezleri, oteller, hastaneler,

okullar, karayollar, alveri merkezlerinin inas ve 2 byk havaalannn

bytlmesi ilerini kapsamaktadr. naat malzemeleri piyasa talebinin kamu ve

zel sektr tarafndan gerekletirilecek olan ihaleler neticesinde bymesi

beklenmektedir. 59

Kuveyt, nfus olarak kk bir lke olmakla birlikte, tketim alkanlklar

asndan, nfusuna oranla, byk bir pazardr. Bu husus gda maddeleri

konusunda da geerlidir. Kuveyt Ticaret Mavirliine ulaan ithalat taleplerinde

de gda maddeleri arlkla yer almaktadr. Trkiye ve Kuveyt arasndaki ticareti

olumlu etkileyecek en nemli unsur, Trk mteahhitlik firmalarnn Kuveytte i

almalardr. u ana kadar Kuveytte 5 Trk mteahhitlik firmas 9 projeyi

stlenmitir. Bu projelerin toplam bedeli 227 milyon dolardr. nmzdeki

dnemde mteahhitlik firmalarmzn Kuveytte yeni iler stlenmeleri

durumunda, ticaretin de olumlu etkilenecei dnlmektedir. 60

En nemli sanayileri petrol rafinerileri, imento, fosfat ve hidro elektrik

retimi olan rdnde hzla gelien dier sanayiler gda ileme, tekstil, ila, kt,

eker ve cam sanayiidir. rdn'n Bat eria'nn igalinden sonra sanayi retimi

%20 orannda gerilemitir. Trkiyeye ihra ettii nemli maddeleri unlardr:

Metalik olmayan taocakl, kimyasal rnler, elektrikli ve elektronik makine,

dokumaclk rnleri. Trkiye'den nemli ithal maddeleri ise gda rnleri,

dokumaclk rnleri, demir-elik, elektrikli ve elektronik makine, plastik ve tat

aralardr. 61

59 USCommercial Service,CountryCommercialGuideforUAE,200260 Kuveyt Ticaret Mavirlii,Yllk Rapor, 2001.61rdn Krall,http://www.oaib.gov.tr/pazarulke/urdun.aspx, 10.01.2007


37/152

26

Lbnan ile lkemiz arasnda Karma Ekonomik Komisyonun kurulmasn

da ngren bir Ticaret, Sanayi, Teknik ve Bilimsel birlii Anlamas 10 Ekim

1991 tarihinde zmirde imzalanmtr. Sz konusu Anlama uyarnca kurulanKarma Komitenin 1. Dnem Toplants 14-17 Nisan 1993 tarihleri arasnda

Beyrutta yaplmtr. Sz konusu Karma Komitenin, 1. Dnem Toplant

Mutabakat Zaptnn Dier Konular bal altnda yer alan blmnn 1.

Maddesinde karlkl ticaretin, yatrmlarn ve ekonomik ibirlii alanlarnn daha

da gelitirilmesi amacyla lkeler arasnda en ksa zamanda ifte

Vergilendirilmenin nlenmesi Anlamas yaplmasna yer verilmitir. 1997,

1998 ve 1999 yllarnda Ankarada yaplmas gereken KEK toplantlar,

gerekletirilememitir. 62

Lbnana yaptmz ihracata baklacak olursa ilk sralarda canl hayvan

(%20) ve ttn (%12) grlmektedir. Trkiye, Lbnana ihracat yapan lkelerin

arasnda 10.srada bulunmaktadr. Lbnana ithalatmzda en byk kalem %32

lik payla anorganik kimyasallar olup, bu kalemi plastikler (% 18) ve demir-elik

(%15) takip etmektedir. Lbnan zellikle Trkiyeden araba, forklift, makine,

traktr, jeneratr ve cam rnleri ithal etmek istemekte olup, ayrca Ortadou

lkeleri iin retim yapmak zere teknoloji transferi zerinde durulmaktadr.

Buna ilaveten ila konusunda Trkiyeden lisans almak suretiyle blge lkelerine

ihracat yapmay arzu etmektedir. 63

62 http://www.dtm.gov.tr/ead/YAYIN/kitap/lubnan.htm, 02.01.200763 N. ztrk, Lbnan Cumhuriyeti, D Ekonomik likiler Mdrl, Mart 2002.http://www.izto.org.tr/NR/rdonlyres/41B79EEE-A54D-4B1E-9BEE52DFEB8C92C9/287/LUBNAN.pdf, 10.01.2007


38/152

27

KNC BLM

BYK ORTADOU PROJES

2.1. BOPun Amac

Byk Ortadou Projesinin resmi olarak ilan edilen ana amacnn zgr

olmayan geri kalm blgelere demokrasi getirmek olduu aklanmtr. ABD

Bakan George W. Bush byle bir proje ile Ortadou'ya ynelmelerinin en

nemli gerekesini birok Ortadou lkesinde var olan yoksulluun

derinlemesinde grmektedir. Ona gre;

Bu lkelerde kadn haklar bulunmamaktadr. Kadnlarn okula gitmesi

engellenmektedir. Btn dnya ilerlemekteyken Ortadou toplumlar yerinde

saymaktadr. Ortadou, zgrln yeermedii bir yer olarak kald srece,

blgede durgunluk, gcenme srecek ve iddet ihra edilmek zere her zaman var

olacaktr. 64

"Byk Ortadou Projesi"nin mimarlarndan olan Dick Cheney: BOP 'unana fikrinin, btn blgeye demokrasiyi yayarak blgede gelimeyi ve bar

garantilemek olduunu sylemektedir. Ona gre;

Demokrasiye giden yol haritas kesinlikle deerlidir. Proje kapsamnda

kadnlarn durumuna da eilmek gerekmektedir. Demokratik sreci kolaylatr-

mak iin blgenin sorunlar zlmelidir. 65

Demokrasiye giden yolda kilometre talar unlardr:

64 Dick Cheney, ABDnin Yeni Ortadou Stratejisi Davos Zirvesi Konumas, 24 Ocak 2004,http://www.freeworldacademy.com/globalleader/great.htm, 20.12.2006.65 Kemal Evciolu, Amerika Birleik Devletleri nin Byk Ortadou Projesi, zmir, UmayYaynlar, 2005.


39/152

28

Snrlardaki hukuk ihlallerini nlemek, Dinsel ve ulusal aznlklarn kendi yazgsn belirlemesini, Btn blgeyi zehirleyen yanl ideolojileri bastrmak iin eitimdeki

byk ilerlemeyi salamak.

2.2. BOPun Kapsad Alan

ABD'ye gre; corafya, nfus, ekonomi ve politik durum asndan

incelendiinde Ortadou'nun iyi ynetilmedii grlmektedir. "Byk Ortadou

Projesinde ierilen ve ou ynetim reformuna gereksinim duyan 23 lke

mevcuttur: Moritanya, Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Msr, Sudan, srail, rdn,

Suudi Arabistan, Yemen, Umman, Birleik Arap E-mirlikleri, Bahreyn, Katar,

Kuveyt, Irak, Suriye, Lbnan, Trkiye, ran, Afganistan, Pakistan. Blge, 16.909

kilometrekareyi kapsamaktadr. (ABD: 9.269; Avrupa 25 lke ile birlikte: 4.150).

Atlantik Okyanusu, Akdeniz, Karadeniz, Hazar Denizi, Kzldeniz, Arap Denizi

bu blgeyi evrelemektedir. Aden, ran ve Umman Krfezleri de bu blge

kapsamndadr. Blgede llerle beraber, Nil Vadisi, "Verimli Ay" denilen blge

yani rdn Nehri, Dicle ve Frat Nehirleri, ndu Vadisi ve Arap Yarmadas'nn

gneybats gibi ok verimli sahalar bulunmaktadr. Bu blge de petrol ve doal

gaz gibi ok nemli kaynaklar bulunmaktadr. 66

2.3. BOP ve Ortadouda Dnm

Cheney, Ortadou'daki seyahatleri srasnda kiisel olarak gzledii

gerekleri Ortadou'da yaanmas gereken "dnm" konusundaki grlere

destek olarak gstermektedir. Ona gre:

"Siyah Afrika'nn bykehirlerinde bile Avrupa ile ortak birok zellik

grlebilmektedir. Latin Amerika ve Asya'da da ayn durum szkonusudur. Bunun

tersine, Ortadou'da seyahat ederken hibir zaman kendinizi rahat hissetmezsiniz.

66 Evciolu, Amerika Birleik Devletleri nin Byk,s.116


40/152

29

Nerede olursa olun, Fas'ta veya be bin kilometre uzakta Suudi Arabistan'da

kendinizi gerekten bir yabanc olarak hissedersiniz. nk slam, ok garip bir

uygarlk yaratmtr."67

Washington, Byk Ortadou Projesini hazrlarken, bir grup Arap

entellektelin 2002 ve 2003te Birlemi Milletler iin hazrlad Arap nsani

Kalknma Raporundaki verilerden nemli lde yararlanmtr. Dnm iin

zerinde durulmas gereken ve strateji retmeye olanak salayabilecek baz

maddeler aada verilmitir. 68

Arap Birlii yesi 22 lkenin toplam gayri safi milli hslas spanyannkinden azdr.

Araplarn %40 (65 milyon kii) okuma yazma bilmemekte, kadnlar busaynn te ikisini oluturmaktadr.

2010da 50 milyon, 2020de ise 100 milyon gen i hayatna girecektir.Bunun iin her yl en az 6 milyon yeni istihdam yaratlmas gerekmektedir.

Blgedeki isizlik oran ayn hzla devam ederse 2010da 25 milyon isizolacaktr.

Blge halknn sadece %6.1i internet kullanabilmektedir. Kadnlarn parlamentodaki temsil oran sadece %5.3dr. Genlerin %51 i darya g etmek istemektedir.

Ortadou'nun son dnemdeki tarihi, geri kalmalarn ve yanllarn

tarihidir, insanlar ve liderleri srekli yanl taraf semilerdir. Bu, Ortadou

tarihinde hsranla sonulanan tm dnemlerde sabit bir hata olarak

ilenegelmektedir. Buna gre, Osmanl mparatorluu, Almanya ile birlikte

Birinci Dnya Sava'na katlmtr. Savan sonunda dalmtr. 69 Araplar,

Lawrence'n nderliinde Osmanl mparatorluu'na kar savamlardr. Bin

67 Cheney, ABDnin Yeni Ortadou,68 Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl, Byk OrtadouProjesi ve lkelerin Bilgi Profilleri, Ankara, Mays 2004,www.kosgeb.gov.tr/Ekler/Dosyalar/Yayin/113%5CBOP.PDF, 05.01.200769 Rifat Uarol, Siyasi Tarih, 4. Blm, Harp Akademisi Basmevi, stanbul, 1987, s.265.


41/152

30

Ladin bile, "halifeliin kaldrlmas"nn ac dolu bir olay olduuna inanmaktadr.

Oysa Cheney, Bin Ladin'in, kendi izofrenisinin iine hapsolmu olarak,

Osmanlya bakaldran Arap Bedevi kardelerinin halifeliin kaldrlmasna olankatklarn unuttuunu hatrlatmaktadr. 70

2.4. BOPun Genel Hedefi

Bush Ynetimi, resmi sylem gerei terrizmi kaynanda yok etmek

amacyla yola kmtr. "ABD nderliindeki terrizme kar savata, demokrasi

ina etmek merkezi rol oynayacak" eklinde aklama yaplmtr. Byk

Ortadou Blgesi'nde terrizmin kayna olarak radikal slamclar hedef

alnmaktadr. Ancak izlenecek yntem konusunda Avrupallarla gr farkllklar

bulunmaktadr. Washington Post'a konuan bir yetkilinin; 71

"Helsinki'nin Avrupa'y bir araya getirdiine ve SSCB'nin yklnda

nemli rol oynadna ilikin bir inan vardr. Ayn ekilde Byk Ortadou

Projesinin de slamc arln ortadan kalkmasna yardmc olaca beklentisi

bulun maktadr"eklindeki aklamas ABD'nin beklentisini yanstmaktadr.

Ortadou'da demokrasiyi gelitirmenin terrizmle savan kazanlmasna

yardmc olaca dnlmektedir. 3 Kasm 2003'te Powell, Ortadou'da

zgrln yaylmas iin kanlmaz olan sekiz konu bulunduunu, Amerikan

politikasnn, insan onurunu ilgilendiren bu ilkeler zerinde srarc olacan

sylemitir.72 Szkonusu sekiz ilke unlardr: Hukuk, devletin gcnn

snrlandrlmas, dncenin zgrce aklanmas, inan zgrl, adaletin eit

datm, kadnlara sayg, dinsel ve etnik hogr, zel mlkiyete sayg.

Bu ilkelerin yaama geirilmesi artk ABD'nin diktatrlerle ilikisini

bitirdii ve otoriter rejimlerin sonunun geldii eklinde yorumlanmtr. ABD, ilk

70 Cheney, ABDnin Yeni Ortadou,71 L. Young, The Winds of War: Demokratizing the Middle East; Drawing the Line in the Sand,The Modern Tribune, 28 Mart 2004.72 Bob Woodward, Bush at War, New York, 2002, s.83


42/152

31

hedef olarak Saddam' semitir. ABD'ye gre, Ortadou'nun en nemli diktatr

Saddam'n savaarak hzla iktidardan uzaklatrlmas gerekmektedir. Zamanla

Bakan Bush'ta hemen mdahale isteyen "nleyici vuru (preemptive strike)"doktrinini benimsemitir. 73

G.W. Bush ynetimi 2004 yaznda; "Byk Ortadou Projesini resmen

gndeme tamtr. G-8, NATO and AB doruklarnda projeye destek aranmtr.

1975 ylnda, aralarnda SSCB ve ABD'nin de bulunduu ve 35 lke tarafndan

imzalanan "Helsinki Senedi" gibi "Byk Ortadou Projesi"nin de demokrasinin

gelitirilmesini ve iyi ynetiimi nerdii anlatlmtr. Buna gre szkonusu

proje, eitim ve bilgiyle blgenin kalkndrlmasn, ekonomik frsatlarn

yaratlmasn hedeflemektedir. Buna karn, her destek araynda, zellikle AB

tarafndan, ABD'nin Filistin-srail Sorunu'nu zmeksizin blgede dnm

yapmasnn zor ve hatta olanaksz olacana ilikin inan dile getirilmitir. 74

Blgede ran'dan kaynaklanan kitle imha silah tehdidinin srdne

ynelik kuvvetli bir inan bulunmaktadr. Krfez'deki askeri dengeleri ve kitle

imha silahlarn inceleyerek rapor dzenleyen Profesr Anthony H. Cordesman

ynetimindeki "CSIS Ortadou Program" konuya Amerikallar asndan nesnel

bir bak getirmekte ve proje konusunda ABD'ye yneltilen eletirileri

yantlamaktadr. Bir uluslararas stratejik almalar merkezi olan CSIS, Ortadou

Program'nda hazrlanan bu raporlarda; ABD'nin "g projeksiyon yetenei

(Power Projection Capability)" ile ran, Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt gibi lkeler

incelenmekte; Bahreyn, Umman, Katar ve Birleik Arap Emirlikleri gibi Krfez

lkelerinin kapsaml zmlemeleriyle, askeri gc ve gvenlik asndan

durumlar ortaya koyulmaktadr. 75 Bunlar arasnda, "Byk Ortadou Projesi"nin

hedefinde olan ran ve Suudi Arabistan ile ilgili raporlara zel bir nem verildii

grlmektedir. almalarnn, zmlemenin yerine ideoloji koyulmakszn

yapldn syleyen Prof. Cordesman'a gre, ABD'nin stratejik amalaryla Arap

73 Young, The Winds of , s.474 Evciolu, Amerika Birleik Devletleri nin Byk,s.142-14375 Gulf and Greater Middle East for Trends and Strategy, www.csis.org/mideast/online.htm ,15.12.2006


43/152

32

Dnyas'nda ve zellikle de Gney Krfez lkelerinin bak arasnda varolan

farkllk giderek artmaktadr. 76 Bunun da nedeni yalnzca Irak sorunu olarak

grlmemelidir. Aslnda ABD, blgesel dengeler asndan hata yapmtr.zellikle Hafz Esad ve Arafat'a kar gereken yaplamamtr. Irak'la da

gereince ilgilenilememitir. Saddam kendi insanlarnn ac ektii konusunda

maniplasyon yaparken yiyecek iin petrol programna gereken zen

gsterilememi ve edilgen kalnmtr.

2004'ten ran'n dnm iin askeri saldr seenei sk gndeme

gelmektedir. ran'da "Kitle mha Silah" bulunduu ve bunun Ortadou'ya tehdit

olduu gerekesi ne srlerek ran'a angaje olma srecinde izlenen psikolojik

savan iddeti giderek younlatrlmaktadr. srail yetkilileri de ran'a bir

mdahaleden sz eder olmulardr. ran'n nkleer almalarn durdurmas

istenmektedir. 77

ABD'nin yeni Ortadou yneliminin "uygarlklar atmas" olarak ortaya

atlan teorinin uzantsnda olduuna inananlar da bulunmaktadr. Steven Simon,

ABD'nin Ortadou ilgisinin "uygarlklar atmasnn" uzantsnda gerekletiini

ne srmektedir. Simon'a gre, teoride uygarlklar atmas yoktur. Uygarlklar

arasn ilikiler i ie gemitir. nk alamsz uygarlk yoktur. 78 Buna karn,

Asya ve Transatlantik uygarlklar arasnda farkllklar oktur. slam Dnyas ile

de byk farkllklar vardr. slam Dnyas'nn iinde bile, ayn mezhepten olan

ancak farkl lkelerde yaayan Mslmanlar arasnda farklar bulunmaktadr.

rnein, Endonezyallar Suudilerden ok farkldrlar. Endonezyal ve Malezyal

politik partiler genellikle lmldrlar. Suudilerin ynetimi ar dinci ve serttir.

Kadnlar, Katar ve Trkiye'de, Yemen'de olduundan ok daha fazla haklara

sahiptir.

76 A. H. Cordesman, CSIS Middle East, Dynamic Net Assesment Project, US Policy, TheSouthern Gulf States and the Changing Strategic Balance in the Gulf , Speech to Middle EastPetroleum and Gas Conference, Dubai, 16.03.1998.77 Is 2004 the Year of the Greater Middle East?, www.csis.org, 12.11.2006.78 S. Simon, Unavoidabie Clash of Islam and the West? , www.randcorporation.org, 10.11.2006


44/152

33

Simon, Mslmanlarn dnyasnda Saddam'n devrilmesi, Irak'a demokrasi

getirmek veya stratejik denge salamak iin yaplmadna inanldn, bunun

Mslmanlarn ezilmesi ve smrlmesi iin olduuna inanldn ilerisrmektedir. Mslmanlara gre olanlar; Hintlilerin Kemir'de, Ruslarn

eenistan'da, srail'in Filistin'de yaptklaryla ilikilidir.

Makovski, Trkiye'nin durumunu masaya yatrmaktadr. ABD,

Trkiye'nin, AB'ne katlan, NATO'daki yerini salamlatrm, demokratik ve

lml Mslman bir lke olmasn umut etmektedir. Buna gre, Trkiye

Cumhuriyeti'nin Souk Sava srasndaki duruu saygnlk uyandrmtr. 79

Makovski, ABD'nin Trkiye'den beklentisini dile getirmitir. Terrle savata,

slamc arla kar Washington, Trkiye'nin nceden olduu gibi terre kar

savata da sk bir ortak olmasn istemekte ve "Demokrasinin Byk Ortadou'da

yaylmasn salamak" amacna destek beklenmektedir.

ABD, "Byk Ortadou Projesi"yle Byk Ortadou'ya zgrlk

getirmeyi ve blgeyi demokratikletirmeyi hedef aldn ileri srmektedir.

Irak igalinin ikinci ylnda Bakan Bush, yapt aklamada Irak

Saldrs'n savunmutur.

"Bizim topraklarmzda zgrln srmesi teki lkelerdeki zgrlklere

baldr. Bu yzden, iki yl nce Irak' zgrletirme operasyonunu balattk,

ABD 'ye ynelik tehditlere, gereklemeden kar koymalyz" 80 eklindeki

aklamasyla ABD'nin yeni doktrinini dile getirmitir.

79 D. Makovsky, A Multifaceted Unilateralism, http://www.pass-prague.cz/soubory/PASS%20Conference%20Conclusions.pdf, 01.01.200780 galin 2.Ylnda, Cumhuriyet, 21.03.2005, s.1.


45/152

34

2.5. BOPun Arka Plan

ABD, Avrupa ve Japonya gereksinim duyduklar petroln yzde 60'nOrtadou'dan temin etmektedir. Yaplan aratrmalar sonucu, Ortadou petrol

rezervleri 40 milyar ton olarak tahmin edilmitir. Bugn, dnyada retilen

enerjinin yzde 60'nn petrolden elde edildii gznne alnrsa, dnyada sarf

edilen toplam enerjinin byk blmnn Ortadou lkelerinden elde edildii

ortaya kmaktadr. Bu da sanayilemi lkelerin bu blge ile ilgilenmelerinin

gerekelerinden birini aka ortaya koymaktadr. Nixon, ABD'nin Ortadou'ya

ilgisini yle dile getirmitir:81

"ABD'nin ve tm zgr dnyann Ortadou'daki karlar, bu blgedeki

barn herhangi bir lke tarafndan ihlal edilmemesine baldr. Herhangi bir

gcn Ortadou'da egemen duruma gelmek istemesi, blgedeki uyumazlk ve

gerginlikleri iddetlendirecek, ABD ve zgr dnya lkelerinin gvenliklerini

olumsuz ynde etkileyecek ve tehlikeye sokacaktr. ABD, bu blgede egemenlik

kurmak istemedii gibi, baka lkenin de burada egemen duruma gelmesine izin

vermeyecektir."

Aslnda, kimilerine gre BOP bir "gei dnemi projesidir". ABD'nin,

"oklu kuatma stratejisini" temel alarak, Ortadou ve Avrasya'nn zengin

kaynaklarn kontrol edecei noktalara fiilen yerlemesi iin bina edilmitir.

Szkonusu proje, 10 yl kadar ksa bir sre sonrasnda, 21.inci yzyln gler

rekabeti erevesinde, ABD'nin uygun stratejik konumlanmay tamamlamasna

yardm edecektir. Bu gre gre, Souk Sava sonrasndaki yeni rakip gler,

in ve Rusya'nn ban ektii ve Asya'da ekillenen angay birlii rgt ile

Avrupa Birlii'dir. Bu iki byk oluum, ABD hegemonyasn tehdit etmektedir.82

81 Z.Doanay, F. Atun, Ortadou'nun Jeopolitik ve Jeostratejik Ynden ncelenmesi, Ankara,1994, sf.4082 Evciolu, Amerika Birleik Devletleri nin Byk,s.184


46/152

35

Projenin ana hedeflerinden biri srail'i tm slm lemi nezdinde

merulatrmaktr. Hatta sadece siyasi ynetimler nezdinde deil Mslmanlarn

zihinlerinde bile merulatrabilmek iin yeni slm modellerinin gelitirilmesinealldn gzlemlenmektedir. Byle bir merulatrma ise bir yandan srail

igal devletinin gvenliini salama, bir yandan da ekonomik almnn nndeki

engelleri kaldrma amacna yneliktir. Ayrca plann nemli hedeflerinden biri

slm corafyasnn baz blgelerinde snrlar yeniden izmek ve bilhassa Kuzey

Irak'ta Yahudilerin yerleimine, dolaysyla uzun vadede kinci srail'in

kurulmasna imkn salayacak altyapy oluturmaktr. 83

Projenin resmi syleminde, geri kalm Ortadou lkelerine "demokrasi ve

zgrlk" getirmeyi sz veren ABD, bu lkelerin gerek zgrl olacak olan

"ekonomik bamszl"na nasl katkda bulunacan projeden ayr tutmutur. Bu

nedenle ABD'nin "Byk Ortadou" olarak ilan ettii proje, bu corafyaya ve

zenginliklerine fiilen el koymak istemesi olarak yorumlanmaktadr. 84

ABD, eitli tehditlerin bata Irak olmak zere birok slam lkesinde

bulunduunu ne srmektedir. Ali Rza Bayzan'a gre slam' terrizm ile

zdeletirme abasnn arkasnda aadaki nedenler bulunmaktadr: 85

Temelinde Yahudilik ve Hristiyanlk olan kresel sistemin tek ciddi rakibislam'dr.

1989 'da Berlin Duvarnn yklmas ve Souk Sava'n sona ermesiylebirlikte ABD'nin yeni bir dmana gereksinimi domutur. ABD dorudan

gc zayf grnen slam lkeleri yerine slamc Fundamentalizm ad

altnda Yeni Dnya Dzeni ne boyun emek istemeyen oluumlar hedef

gstermektedir.

83 Byk Ortadou Masal, Ribat Dergisi,http://www.haksever.com/modules.php?name=News&file=print&sid=242, 04.01.200784 Evciolu, Amerika Birleik Devletleri nin Byk,s.18585 Ali Rza Bayzan, Kresel Vaftiz Misyoner rgtlerin Trkiye ve Trk CumhuriyetiniHristiyanlatrma Operasyonu, IQ Kltrsanat Yaynclk, Gncelletirilmikinci Bask,Austos 2004, s.305.


47/152

36

slamc Fundamentalizm fobisi yapay olarak oluturulmaktadr. 11 Eyll'le bu fobiyi paranoyaya dntrm ve slam terrizmle

zdeletirilmitir.

Hristiyan ve Yahudi kkenli kktendincilik ve terrizm zelliklegzlerden uzak tutulmaktadr.

slam ve terrizm arasnda 'dehet' koullandrmas (Pavlov) ile bir bakurulmaktadr.

11 Eyll'le gemiinde CIA ile balants olan Bin Ladin'e sorumlulukyklrken terrizme ynelik nefret slam'a ynlendirilmitir.

ABD'nin "haydut devlet" ilan ettii ve iinde rann da bulunduu

devletlere kar yrtlen sava, terre kar savaa ve bir uygarlklar atmasna

dnmtr. Bush, btn basn toplantlarnda sk sk ABD 'yi daha emniyetli

yapmak iin Ortadou'nun demokratikletirilmesi gerektiini vurgulamaktadr.

Genelkurmay Bakan Myers, istikrarn yalnzca Irak ve Suriye iin deil tm

blge iin szkonusu olduunu sylemitir. Bu Ortadou'da gelecek gnlerin

huzurlu olmayacana ilikin iaretler iermektedir. Irak'ta igalin balangcndan

bu yana giderek iddetlenen bir direni ve ehir gerillas sava srmektedir.

Kissinger'e gre, "Gerilla savann temel denklemi basit olduu kadar icra

edilmesi de zordur. Gerilla ordusu yitirmekten kanabildii srece yener; dzenli

ordu ise kesin olarak kazanamad srece yitirir." 86

ABD'nin Ortadou ile ilgili ynelimi ne ilk ne de sondur. ABD'nin dnya

egemenlii iin mdahale ettii ilk ve son yer de Ortadou deildir. Zoltan

Grosman, ABD Kongre arivlerini referans alarak son bir yzylda yaplan

mdahaleleri stelemitir. 110 yllk sre zarfnda ABD'nin 150'den fazla d

mdahale yapt belirlenmitir. 87

ABD, "Ortadou'ya demokrasi getirme" sylemiyle "Byk Ortadou

Projesi"nde, devlet ve ulus ina etme mhendisliine girimitir. 1950 ve

86 Henry Kissinger, Diplomacy, Touchstone Books, New York-1994, s.629.87 http://www.zmag.org/CrisesCurEvts/Interventions.htm, 12.01.2007


48/152

37

1960'larda, "modern devletler yaratrsak komnizmi engelleriz" mant, Souk

Sava sonras versiyonu ve 11 Eyll'den sonra terrizmle savan bir yolu olarak

yeniden gndeme girmitir.88

Baz deerlendirmelerde grld zere, ABD, Afganistan ve Irak

igalleriyle yetinmeyecektir. Ne var ki, Irak'taki direni maliyeti ykseltmitir.

Dolaysyla, hesaplanan getirilere ulamadan BOP nedeniyle zaten sorunlar olan

ekonominin zerindeki yk daha da arlaacak gibi grnmektedir. Maliyeti

paylama abalar da ncelikle Atlantik birlii'nin zerinde anlamas gereken

bir konudur.

Son dnemde Kba, Venezela, Uruguay, Brezilya, Arjantin ve ili'yi

ieren liberallik kart kn hzla etkinletii Latin Amerika da olduu gibi

Asya da ykselen Amerikan kartlnn da ABD'ye artan bir maliyeti vardr.

Avrupa lkeleri ile ABD arasndaki farkl bak alar giderek daha ok

belirginlemektedir. ABD'nin karsnda gelimekte olan ve 21inci yzyln

banda ekonomik adan nemli bir rakip olan Avrupa Birlii, btnleme adna

birok sknt olsa da imdilik pragmatik bir biimde gelimektedir. Avrupa,

birlikte davranmamann daha byk riskler tadn bilmektedir. 89

Do. Dr. .Yaar Hacsaliholu "Byk Ortadou Projesi"nin stratejik

arkaplann yle zetlemektedir: 90

"ABD iin Avrasya, ekonomi-politik egemenliin meknsal odadr.

Souk Sava sonrasnn jeopolitik merkezidir. ABD'nin olas rakiplerinin

topraklardr. Dnyann en zengin enerji/doal kaynaklarn anavatandr. Yeni

Pazar alandr. Yeni mcadele sahasdr."

88 G. Dempsey, Old Folly in A New Disguise-Nation Building To Combat Terrorism, PolicyAnalysis, A CATO Publication, No.429, March 21,2002, s.l.89 Elisabeth Pond, The Rebirth of Europe, Washington Brookings Institution, 1999, s.18-19.90.Y. Hacsaliholu, BOP Avrupa, Rusya, in Ve Hindistan'n Yaam Alann Daraltyor,ABDnin Kalc Egemenlik Aray Cumhuriyet Strateji, 8 Kasm 2004, s.6-7.


49/152

38

Hacsaliholu'na gre:

"BOP corafyasnn tek pazar olmas ancak, pazarlk gleri krlmfederatif yaplar ve kk devletiklerin yaratlmas planlanmaktadr. BOP, niter

devletlere duyarl deildir. Bu durumda, Trkiye'nin ncelikle komular iin

olmazsa olmaz koul sayd ve varlna byk zen gsterdii 'toprak

btnlnden yana olma' politikas geerliliini yitirecektir. ABD, siyasal ve

kltrel adan reform paketleri hazrlayacaktr. 'Herey, o lkenin gelecei,

gnenci ve mutluluu iin yaplyor' izlenimi yaratlacaktr. Oysa bu lkeler iin

asl reform, ekonomik bamllklarna ynelik olmas gerekirken bu konuya hi

deinilmeyecek hatta bu durum bir statkoya dntrlerek, deiim baka

alanlarda aranacaktr. Oysa alt yap unsuru olarak ekonomik yap deimedii ve

her alanda retim egemen klnmad srece st yapdaki hukuksal, kltrel

deiimlerin bir lkeye kalc yarar salayamayaca gerei her zaman

gizlenecektir." 91

ABD'nin Byk Ortadou Projesi, gn getike sevimsiz olmakta,

kartlar oalmaktadr. Oysa etik boyuttaki eksiklikleri giderilmeksizin hibir

projenin silah zoruyla baar salamas olanakl gzkmemektedir.

2.6. BOPun Farkl Boyutlar

2.6.1. Avrasyada Petrol Mcadelesi

Ortadou'da yabanc sermayeye ilk petrol ayrcaln veren, Osmanl

mparatorluu ile ran'dr. Bu devletler dtan gelen siyasal basklara kar

dirensiz olduklar bir dnemde petrol antlamalar yapmlardr.92ran, ah Rza

Pehlevi'nin devrilmesinden sonra ABD etkisinden uzaklamtr. ABD, Ortadou

petroln bugn iin ran dndaki lkelerde kontrol edebilmektedir. Bunu

91 Hacsaliholu, BOP Avrupa, Rusya, s.6-7.92kr Sina Grel, Ortadou Petrolnn Uluslararas Politikadaki Yeri, Ankara niversitesiBasmevi, Ankara, 1979, s.47


50/152

39

yalnzca gereksinim duyduu petrol uygun fiyattan edinebilmek iin

yapmamaktadr. Amac, Avrupa ve Asyann enerjisini denetlemektir. nk

Avrupa da, Asya da enerjisinin nemli bir blmn Ortadou'dan salamaktadr.

Prof. Dr. Ahmet Davutolu'na gre, 11 Eyll terr saldrlar ile balayan

sava, 21. yzyln ilk petrol savadr.93 11 Eyll, ABD'nin, Dou Hazar

Blgesi'ne Pakistan-Afganistan zerinden uzanmas ve Rusya'nn etkinliini

krmas iin uygun frsat yaratmtr. ABD asndan Hazar'n kaynaklarnn batya

Rusya zerinden, douya in zerinden ve gneye ran zerinden tanmasnn

engellenmesi nemlidir.

11 Eyll'den nce Azerbaycan-Grcistan-Trkiye zerinden geecek hattn

uzunluu petrol irketleri asndan bir engel olarak grlmekte ve Tahranla

ilikilerin gelitirilerek ran zerinden bir hat yaplmas istenmektedir. Bak-

Ceyhan dnda Afganistan-Pakistan zerinden yaplabilecek hattn geecei

corafyada ise siyasal istikrar sorunu vardr.

Bu noktada gzlerin Afganistan zerine evrilmesinin gerekesi vardr:

Bunlarn birincisi, Afganistan zerinde terr nedeniyle kurulacak bir denetim ayn

zamanda in, Pakistan ve Hindistan zerinde de bir denetim anlamna gelecektir.

kincisi, Afganistan, eitli yollardan Bat dndaki byk kltr havzasnn

(slam, Hint ve in) iindedir. Bu yolla, o blgedeki jeokltrel dinamikler

istendii zaman harekete geirilebilir. ncs, Asya'dan gneye inen gei

yolu vardr: Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya ve Afganistan. Souk Sava

sonrasnda szkonusu gei yollarndan, Krfez ve kuzeyindeki blgelerde

denetim salanmtr. Balkanlar'a da Kosova ve Bosna olaylarndan sonra nfuz

edilmitir. imdi, Afganistan da nfuz edilebilir duruma gelmitir. 94

93 A. Davutolu, ntikam Glgesinde Strateji Sava: Ladin Bahane Hedefangay, Aksiyon,Ekim 2003, s.1494 Davutolu, ntikam Glgesinde Strateji, s.15.


51/152

40

Afganistan da Taliban zararl olmu, ABDyi hedef alarak rgtlere kucak

amtr. Ayrca Orta Asyay da istikrarszlatrarak Avrupa Birlii iindeki ABD

kart lkelerin de desteiyle ortaya kan angay oluumunun domasnakatkda bulunmutur.95 Balangta snr sorunlarndan kaynaklanan

anlamazlklar zme amac tayan angay yaplanmas ksa zamanda gvenlik

alannda ibirlii yaplacak kadar ilerlemitir. Bu savunma ibirliinin bir sre

sonra ekonomik ve diplomatik ilikileri de ierecek duruma geleceinden sz

edilmektedir. Pakistan ile Kuzey Korenin birlie ye olmaya hazrlandklar

sylenmektedir. Hindistan ise toplantlara imdilik gzlemci yollamakla

yetinmektedir.

ABD'nin Byk Ortadou Projesi yle aktif bir tutum iine girmesi,

Ukrayna, Grcistan gibi Rusya'nn kendi arka-bahesi grd alanlara el atmas,

in'in ve AB'nin karlarnn nn kesme aray, ABD'nin tek kutupluluk

iradesine kar bir bakaldr olarak grlmektedir. Rus ve in devlet

bakanlarnn eitli zamanlarda bulumalarnda verdii Tek kutuplu bir dnya

yapsnn kabul edilmeyecei mesaj 2004 iinde Fransa'nn in'le yapt

bulumada dile getirilmitir. Bata, Fransa olmak zere, AB'nin lider lkeleri son

dnemde bu gre aktan destek vermektedirler. 96

2.6.1.1. BOPun Petrolle lgisi Bulunmad Yolundaki Grler

Petrol piyasalarnn gnmzdeki yaplan ve bamllk ilikileri

incelendiinde, petroln Irak savann gerekesi olup olamayaca konusunda

farkl grler ortaya kmaktadr.

Jerry Taylor ve Peter Van Doren'e gre, bunun nedeni, krizden sonra

ykselen petrol fiyatlarnn, Amerikan rafinelerinin kulland petroln ortalama

fiyatnn 5 dolar kadar stne karak 40 dolar civarnda seyretmesidir. Savan

balamasndan sonra da beklenen art olmamtr. Fiyatlardaki ykselme, petrol

95 Davutolu, ntikam Glgesinde Strateji, s.16.96 Evciolu, Amerika Birleik Devletleri nin Byk, s.197-198


52/152

41

piyasasnn blgesel yapda deil de kresel olmas ve serbest piyasada olumas

nedeniyle ykc olmamtr. 97

Bununla birlikte Srdrlebilir karllk beklentisi nedeniyle, OPEC dahil

petrol fiyatlarnn ksa erimde kazan salayacak ekilde yksek fiyatlara kmas

tercih edilir bir durum olmamaktadr. Dnya petrol yataklarnn yzde 25'ine yani

221 milyar varil petrole sahip bulunan Suudi Arabistan, petrol fiyatlarn kabul

edilebilir bir aralkta tutmak istemektedir.98 Suudiler, fiyatlarn yeterince yksek

fakat petrole seenek yakt ve teknolojilerin yarta yer alamamasn salayacak

kadar da dk bir fiyat olmas stratejisini benimsemektedir.

Ahmet K. Hana gre, tketimde ve talepte d, seenek enerji

kaynaklar ve teknolojilere ynelik araylarn younlamas ve olas oklarn

etkilerini hafifletecek emniyet mekanizmalarnn oluturulmas, bunlara ek olarak

petrol ihra eden lkelerin ou zaman ihra malnn tek petrol olmas nedeniyle

petrol piyasasnda bamllk ilikileri son otuz ylda reticiler aleyhine

dnmtr. 99

Hana gre, petrol piyasalarnda Nasr sonras milliletirme rzgarlar,

OPEC yesi olmayan lkelere ait petrol alanlarna yatrmn hzlanmasna yol

amtr. Ykselen petrol fiyatlar, daha nce iletilmesi ekonomik adan karl

olmayan alanlarda arama ve karma ilemlerinin yaplmasn mantkl duruma

getirmitir. 100

Bununla birlikte Irak'ta retilen petroln maliyeti ok dktr. Irak 1

dolarn altnda maliyetle dnyann en ucuz petroln retmektedir. Bu maliyet

97 J. Taylor, P. V. Doren, Oil Weapon, Myth Its Crippling U.S. Foreign Policy, NationalReview Online, December 6, 2001,www.nationalreview.com/comment/commenttaylorl20601.shtml.98 World Energy Outlook 2002, OECD International Energy Agency,

buyuk ortadogu projesi ve turkiye nin konumu the greater middle east project and the position of...

Documents