buyuk ortadogu projesi great middle east project

8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Great Middle East Project

1/182

BYK ORTADOU PROJES

Beyza TANGL

CUMHURYET NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Sosyoloji Anabilim Dal

Sosyometri Bilim Dal in ngrd

YKSEK LSANS TEZ

Olarak hazrlanmtr.

TEZ DANIMANI

Prof. Dr. Ali ERKUL

SVAS 2006


2/182

Beyza TANGL tarafndan hazrlanan bu alma jrimiz tarafndan Sosyoloji

Anabilim Dal / Sosyometri Bilim Dal YKSEK LSANS TEZ olarak kabul

edilmitir.

Bakan Prof. Dr. Ali ERKUL

ye Do. Dr. Metin EROL

ye Yrd. Do. Dr. Ziynet BAHADIR

Onay

Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

30 / 06 / 2006

Enstit Mdr

Do. Dr. Nevzat GLDKEN


3/182

I

ZET

Bu almada, Yeni Dnya Dzenini kurmak isteyen ABDnin yeni

yzyldaki kresel egemenlik aray ve bu erevede ortaya atm olduu Byk

Ortadou Projesi ele alnmaktadr. almann amac, Amerika Birleik

Devletlerinin, Ortadouya yeni bak asn yanstan Byk Ortadou Projesinin

gerek hedeflerini, stratejik ve tarihi arka plann, hangi lkeleri kapsadn,

AB;NATO ve srail ilikisini ve Trkiyeye etkilerini incelemektir..

ABDnin gvenlik anlay dorultusunda tehdit alglamas 21.yyn banda

terr olmutu. El Kaide rgt tarafndan gerekletirildii aklanan 11 Eyll

saldrlar, ABDnin ve mttefiklerinin tehdit alglamasn deitirmi ve yeniyzyln ilk savann terrle sava olarak ilan edilmesine yol amt. Bunun

yerine terrle mcadele kapsamnda, El Kaide eylemcilerinin bulunduu

Afganistan igal etmiti.

ABD Haziran 2004te G-8 toplantsnda ve NATOnun stanbul Doruunda

yeni Ortadou perspektifini ieren Byk Ortadou Projesini ilan etmitir. Terrn

kayna olarak grd Ortadouda khnemi ynetimlerin deimesi, kadn

haklarnn gelitirilmesi, okuryazarlk orannn ykseltilmesi, blgeye demokrasinin

gtrlmesi, insan haklar ihlallerinin nlenmesi gibi sylemlerle ortaya att

Byk Ortadou Projesi ile Ortadouda Bat standartlarnda demokrasiler

kuracan ve zgrlk yayacan dile getirmektedir.

Byk Ortadou Projesi, Amerika Birleik Devletlerinin Souk Sava

sonrasna tek kutuplu olan dnya zerinde egemenliinin ve Pax Americanann

srmesini salamak zerine kurulmu bir projedir.

Blgede Terr ve Kitle mha Silahlarnn Engellenmesi ile demokrasi ve

zgrlk gtrme gibi amalar, ana hedef deil ara hedeflerdir.

almada, ABDnin yeni kresel gvenlik vizyonu nda, kresel g

kompozisyonu iindeki etkileimi temelinde, Byk Ortadou Projesinin arka

plannda yer alan enerji, din, gvenlik boyutlarna yer verilecektir. Stratejik boyutu

itibar ile byk bir aktr olan Trkiyeye etkileri de tartlacaktr.


4/182

II

ABSTRACT

The fall of the Berlin Wall in 1990 signified the end of the Cold War. 15

years later, the world saw Israel erect a wall in the West Bank in the name of

preventing terrorism. The BerlinWall was a monument that paid tribnle to the

ideological conflict between communism and capitalism. The wall erected by Israel

in the West Bank was a monument that signifed the anti- terrorism sentiments in the

Middle East after the September 11 th attacks in the USA.

At the beginning of the 21st century, the United States perceived terroism to

be the primary threat to its security interests. The attacks of September 11 th coused

the US and its allies to declare war on terror as the first major war of the 21 st

century. As a result,the US invended Afghanistan ,where Al Qaida militants were

located.

In the post- september -11 th era, the US started advocaling the docrine of

preemptive strike in order the prevent the spread of terrorism and weagens of mass

destruction (WMDS). This doctrine is also reflected in the National Security

Strategy outline in 2002 by President George W. Bush.

After the end of the Cold War,all efferts were directed towards the estab

lishment of the New World Order (Novus Ordo Seclorum) . This study concerns

the Great Middle East Project, a new effort advocated by the US in the pursnit of

global superiority. The Great Middle East Project reflects the new Outlook of the

United States towards the Middle East. The goal of study is to outline the real goals

of the Great Middle East Project, its historical backdrop,and its impacts on Turkey.

In june 2004, the US openly declared its own perspective on the Middle East

during the G-8 Summit and NATO Summit in stanbul. The primary goals of the US

are to establish Western Style democracies and the spread of freedoms in the MiddleEast.

The Great Midlle East Project is an effort by the United States to maintain its

global supremacy and the principle of Pax Americana in the post- Cold-War era.


5/182

III

The US strategy in the post- Cold-war era is based on the 1992 Defense

Planning Guide, Project New American Century (PNAC) formulated in 1995,as well

as the National Security Strategy document fermulated in 2002. The Great MiddleEast Project is a natural extension of these documents. Goals such as prevention of

terrorism and weapons of man destruction (WMDS) and Spread of freedom and

democracy are not end goals in themselves, but rather means to other goals.

This thesis also explores the religious, security and energy dimensiom of the

Great Middle East Project. Its impact on Turkey, a major strategic player in the

region, is also studied.


6/182

IV

NDEKLER

ZET .

ABSTRACT

NDEKLER .

NSZ ..

GR..

I.BLM

TARHSEL PERSPEKTF NDE ORTADOU LKELER VE SON

YZYILLARDA ZLENEN BAZI GELMELER

A-) ORTADOU KAVRAMINA BR BAKI..

B-) ORTADOUNUN CORAF KONUMU.

C-) ORTADOUNUN KLTR ...

D-) ORTADOUNUN DN BOYUTU.

E-) ORTADOUNUN JEOPOLTK VE JEOSTRATEJK NEM.

F-) ORTADOUNUN TARH ve SYAS GELMELER.

1-) Suriye Lbnan

2-) Irak. 3-) rdn.

4-) Msr..

5-) Suudi Arabistan..

6-) Yemen

7-) ran.

8-) Osmanl Dneminde Filistine Yahudi G...

9-) Hal Seferleri

10-) Arap - Yahudi Mcadelesi...Siyonizm.

11-) 1950-1960 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER

a) Ortadouya Silah Ambargosu ..

b) ngiliz-ran Petrol Anlamazl..............

I

II

III

IV

1

5

6

7

9

12

14

16

1819

20

21

21

21

22

23

2424

30

30

31


7/182

V

12-) 1960-1973 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER..

a) 1967 Arap-srail Sava..

13-) 1973-1980YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELERa) 1973 Arap-srail Sava...

b) 1973 Petrol Krizi.

c) Lbnan Sava.

d) Camp David Antlamalar..

e) ran slam Devrimi...

14-) 1980-1990 YILLARI ARASINDA ORTADOUGELMELER...

a) ran-Irak Sava

15-) 1990-2000 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER..a) Kuveytin gali ve 1990 Krfez Sava..

16-) 2000-2003 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER.

a) Afganistan Mdahalesi

b) Irak gali ve Ortadouda Yeni Yaplanma..

II. BLM

KRESELLEME VE TERR

A-) KRESELLEME SREC VE TERR1-) Kresellemenin Anlam ve Grler

2-) Yeni Dnya Dzeninin Arac Olarak Kreselleme..

B-) 11 EYLL VE TERRZM..

1-) Terrizmin Tanm.

2-) Kresel Terr ve Kitle mha Silahlar

3-) slami Terr

4-) 11 Eyll Saldrlar.

5-) 7 Ekim 2001 Afganistan Operasyonu...6-) 20 Mart 2003 Irak Sava...

31

31

3232

33

33

34

35

35

35

37

37

40

40

42

44

44

51

52

52

53

56

58

63

64


8/182

VI

III. BLM

ABDNN BYK ORTADOU PROJES

A) YEN AMERKAN YZYILINDA AMERKA BRLEKDEVLETLERNN KRESEL GVENLK VZYONU VE

BYK ORTADOU STRATEJS

1-) Amerika Birleik Devletlerinin Kresel Egemenlik Araynn Teorik

Zemini.

2-) Souk Sava Sonrasnda Amerikan Diplomasisi...

3-) Amerika Birleik Devletlerinin Yeni Gvenlik Anlay..

4-) deolojik atmadan Kltrel atmaya:Uygarlk atmas

5-) Bush Doktrini-2002 Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi ve Amerika

Birleik Devletlerinin D Politikasnda YeniYnelimler..

B) AMERKA BRLEK DEVLETLERNN SYLEMNDE BYK

ORTADOU PROJES.

1-) Byk Ortadou Projesinin Nelii ve Amac...

2-) Byk Ortadou Projesinin Kapsad Alan ve Bu Alann, Corafik,

Demografik, Ekonomik ve Politik Durumu..

3-) Byk Ortadou Projesi ve Demokrasi Sylemi...

4-) Byk Ortadou Projesinin Dini Boyutu

5-) Byk Ortadou Projesinin Enerji Boyutu.

6-) Byk Ortadou Projesinin Tarihsel ve Stratejik Arka Plan..

7-) Byk Ortadou Projesinin lk Yanklar ve Sahneye Konmas..

a) Irakta Direniin Balamas.

b) Irakta Trkiyenin stemedii Gelimeler..

c) Irakta ii syan

d) Irak galinin Gerekesi Konusundaki Grler

e) Iraktaki Direni Ne Kadar Srecek? ..

f) Afganistan

66

66

69

71

72

74

78

78

84

86

88

93

96

105

108

112

115

115

116

119


9/182

VII

IV. BLM

BYK ORTADOU PROJES VE TRKYE

A-)Byk Ortadou Projesi ve Baz Partilerin Grleri.

1-)Adalet ve Kalknma Partisi

2-)Cumhuriyet Halk Partisi

B-) Byk Ortadou Projesi ve Genel Kurmay...

C-)Trkiye Asndan zm nerileri

V.BLM

KRESEL VE BLGESEL LKELERN BYK ORTADOU

PROJESNE BAKILARI

A-)NATO ve Byk Ortadou Projesi.

B-)Byk Ortadou Projesi ve AB.

C-)Byk Ortadou Projesi ve srail

V.BLM

SONU VE DEERLENDRME.

KAYNAKA..

EK1: BYK ORTADOU PROJESNE BAZI

AYDINLARININ BAKII

1-) Attila LHAN

2-) Anl EEN.

3-) zcan BUZE.

4-) Suat PARLAR...

5-)MustafaStk BLGN.

6-) Alpaslan IIKLI...

129

129

130

130

131

133

137

139

141

144

153

160

164

166

168

171


10/182

VIII

NSZ

Bu aratrmann temel konusu Byk Ortadou Projesini birok ynyle

ortaya koymak ve projenin sz konusu blgeye etkilerini incelemektir.

ncelikle bu almann ortaya kmasnda desteini esirgemeyen yapc

tavryla ve birikimiyle beni almaya tevik eden, birlikte almaktan onur

duyduum deerli hocam Prof. Dr. Ali ERKUL a teekkr ederim.

Bu almada desteklerini esirgemeyen Yrd. Do. Dr. Ziynet BAHADIR a ,

Do. Dr. Metin EROL a , yorumlaryla ve olumlu tavrlaryla bana her zaman azim

ve evk veren Prof. Dr. M. Beir AANa teekkr ederim. Ailem ve dostlarma

desteklerinden ve ilgilerinden dolay teekkr bir bor bilirim.


11/182

1

GR

Bu almada, ABDnin Byk Ortadou perspektifi olan Byk Ortadou

Projesinin ne olduu, amac, tarihsel ve stratejik arka plan, dini ve enerji boyutu,

Trkiyeye etkileri tartlacaktr.

Ortadou kavram bat merkezli subjektif bir kavramlatrmann rn

olduu iin bu bak asna gre; Avrupa kendini dnyann merkezi olarak kabul

etmesi nedeniyle dnyann dier blgelerini kendine olan uzaklna

gre,yakn,uzak,orta eklinde kategorize etmitir.Bu kavram hem Uzakdou hem de

Bat kavramyla kartlaan bir corafi kavramdr.Yakndou kavramn da

kapsamaktadr.

Ortadou, byk medeniyetlerin doduu yer olmas, medeniyetlerin miras

zerine byk semavi dinin ekillendii ve doduu yer olmas, dnya petrol

rezervinin %60nn, doalgaz rezervinin %33nn blgede bulunmas ve blgenin

jeostratejik ve jeopolitik adan konumu nedeniyle egemen glerin ilgi oda

olagelmitir.

Blgedeki atmalarn kayna olan etnik yap baz Ortadou lkelerinde

yledir

1

:Irak (%70-72 Arap, %17-19 Krt, %10-12 Trkmen, %3 dier - %97

Mslman (%64 ii, %36 Snni), %3 Hristiyan ve dierleri), ran (%61 Pers, %24

Azeri, %7 Krt, %3 Arap, %2 Trkmen, %3 dier - %99 Mslman (%89 ii, %10

Snni), %1 Bahai , Hristiyan ve dier ) , Suriye (%90 Arap, %10 Krt, Ermeni ve

dier - %74 Snni Mslman, %16 Drzi, Alevi ve dier, %10 Hristiyan) , Msr (

%91 Arap, %8 Bedevi, Berberi, Msrl, %1 Avrupal - %94 Mslman, %6

Hristiyan ) , Bahreyn (%63 Bahreynli Arap, %19 Asyal, %10 dier Arap, %8 ranl

- %70 ii Mslman ,%30 Snni Mslman ) , srail ( %32 Avrupa-Amerika, %21

srail, %14,5 Afrikal, %12,5 Asyal , %20 Arap - %80 Musevi, %14 Snni

Mslman, %2 Hristiyan , %3 dier ) , rdn ( %98 Arap, %1 erkez, %1 Ermeni -

1 Bu bilgiler www.pbs.org/wgbh/global connections/mideast/maps/demotext.htmlden aktarlmtr.


12/182

2

%92 Snni Mslman, %6 Hristiyan, %2 ii Mslman ve Drzi ) , Kuveyt ( %45

Kuveytli, %35 Arap, %9 Gney Asyal, %4 ranl, %7 dier - %85 Mslman( %45

Snni, %40 ii), %58 Hristiyan, Hindu ve dier ) , Lbnan ( %95 Arap, %4Ermeni, %1 dier - %70 Mslman, %30 Hristiyan ) , Suudi Arabistan ( %90 Arap

, %10 Asyal - %100 Mslman )

Blgedeki bu etnik ve dini farkllklar tarihte atmalarn en nemli

sebeplerinden birisi olmutur.

BOP, son zamanlarda ok sk tartlan gncel bir projedir. Proje Ortadou

blgenin de siyasal, ekonomik, kltrel dnm hedeflemektedir.Bu hedefleri ABD

grnen ama olarak dile getirse de , ABD Ortadou da ekonomik olarak blgede

enerji kaynaklarnn denetimini salamak ve yeni pazar alanlar oluturmay

hedeflemektedir. Yine srail in blgedeki gvenliini salamak ve byk blm

Mslman olan corafyada lml slam yaymak asl amatr. Bu dnmlerle

ABD dnya zerindeki hakimiyetinin devamlln salayacak ve olas rakiplerini de

kontrol altna alm olacakt.

ABD , bu projeye gereksinim duyma sebeplerini u ekilde sralamaktadr.

Dnya enerji kaynaklarnn istikrarsz veya totaliter lkeler elinde olmasnn dnya

ekonomisine zarar vermesi, bu blgelerin terre kaynaklk etmesi, blge halknn

gelir ve eitim dzeyinin ok dk olmas, insan haklar yetersizlii, kadn

haklarnn olmamas, blgede demokrasi ve zgrln olmamasnn altn

izmektedir.

Gemite olduu gibi gnmzde de stratejistlerin belirttii gibi bu blgeye

hakim olan dnyaya da egemen olur. ABD, ekonomik ve stratejik amalardan dolay

bu blgeye bu projeyle ynelmitir.Ortadou gemite de tm devletlerin ilgi

odayd, gnmzde de bu durum byledir. Ortadouya mdahaleler ne ilktir ne de

son olacaktr. Byk Ortadou Projesinin tarihsel arka planna baktmzda

konuyu Sovyet sisteminin yklna kadar gtrmek mmkndr. lk haliyle de 1995

tarihli National Force Quarterly isimli dergide Byk Ortadou balkl yazda

formle edilmitir. Daha sonra birok yerde dile getirilen projenin tarihsel arka

planna daha ayrntl bir ekilde nc blmde yer verilecektir.


13/182

3

Projenin kapsamna ilikin olarak Condoleezza Rice, 2003n son

aylarnda Washington Post ta yaynlanan Ortadouyu Deitirmek balkl

yazsnda Fastan Basra Krfezine kadar Ortadouda 22 lkede deiimin ngrldnden bahsetmitir.

Projenin amac olarak Bush; Ortadouda yoksulluun derinlemesi, kadn

haklarnn olmamas, eitimin eksiklii, blgenin terre kaynaklk etmesi gibi

sebepleri saymaktadr. Ortadou zgrln yeermedii bir blge olarak kald

mddete de blgede bu durgunluk srecek ve blge iddet ihra edecektir. Proje ile

ekonomik olarak blgede serbest piyasa ekonomisine ilerlik kazandrmak

hedeflenirken, siyasi olarak da blgeye demokrasi getirilmesi, srailin gvenlii,

in ve Rusyann muhtemel geliimini engellenmesi amalanmaktadr. Bir dier

hedef ise; kltrel olarak Batl hayat normlarn yaama geirmek ve tketim

kltrnn oluturulmasn salamaktr. Tm bu hedeflerin temelinde aslnda

ABDnin kresel hegemonyasnn devamll abas vardr.

ne srlen sebepler ise ; blgede terrn kurutulmas, demokrasi ve

zgrln gtrlmesidir. Ortadouya demokrasi gtrme abalar ilk defa o

blgeye uygulanan bir dudum deildir.Yldrmn da belirttii gibi dnyann birok

yerinde bu Project Democracy operasyonu yrtlmektedir. Demokrasi sylemininne anlama geldiini iyi irdelemek gerekmektedir. Demokrasi ile blgede lkelerin i

ilerine daha rahat mdahale ederek serbest piyasa ekonomisi ve Amerikan

karlarnn korunmas salanm olacaktr. Yldrma gre;Bylelikle egemenler,

demokrasiye gei srecini de, kendileri rgtleme olanana kavuuyorlard.

Diktatrlerin ak egemenlii yerine , akllar liberal-enternasyonale yatm olan

siyasi partilerin ve ikna edilmi sekinlerin demokratik (!) egemenliini pekitirme

yntemiydi artk geerli olan2.

lkeleri dardan kuatan ve ieriden ele geirerek doal kaynaklarna , i

pazarlarna, ekonomilerine el koyan devletler demokrasi ve zgrlk cilasyla

2 YILDIRIM, Mustafa ;Project Democracy Sivil rmcein Anda, Ulus Da Yaynlar, 8.Bask,Ankara,2005,s:24


14/182

4

amalarna ulamaktadrlar. ABD , Ortadouda da bu demokrasi ihracyla tm

dnyada amalad gibi blgeyi kontrolne almak istemektedir.

Gemite de blge Osmanl hakimiyetindeyken blge lkeleri Osmanl ats

altnda refah ierisinde, baskdan uzak, hem dinsel olarak hem de kltrel yaant

olarak zgrlerdi. Daha sonra Osmanl mparatorluunun knden sonra kurulan

Trkiye Cumhuriyeti d politikada II. Dnya Savana kadar daha istikrarl bir

izgide ilerlerken, II. Dnya Savandan sonra d politikada edilgen bir konuma

gelmitir. Gnmzde ise askeri balamda NATOya, ekonomik anlamda da IMF ve

Dnya Bankasna olan ball sz konusudur. almada IV. blmde de projenin

Trkiyeye olas etkileri ve rolne ksaca deinelim. Bu projede Trkiye istese de

istemese de yer alacaktr. Proje balamnda Trkiye rnek lke olarak

gsterilmektedir.Byk Ortadou Projesi ile Trkiyeye yklenmek istenen rol ,

ounluu Mslman nfusun oluturduu bu corafyada gerekletirilecek olan

dntrme srecinde liderlik misyonudur.

Dnyann en duyarl ve istikrarsz kavak noktalarnn birinde yer alan

Trkiye tarihsel byk g refleksini gsterebilecek potansiyele sahiptir. Ulusal gc

doru ynlendirilmelidir. Bunun iinde ilk yaplacak ey zgven oluturmaktadr.

Bu almada ilk blmde Ortadou kavramnn tarihsel perspektif iinde

corafi konumuna, kltrne, dini boyutuna, jeopolitik ve jeostratejik nemine yer

verilecektir. kinci blmde kreselleme ve terrden bahsedilecek, nc blmde

Byk Ortadou Projesinin ne olduuna, amacna , kapsamna, projenin dini ve

enerji boyutuna, projenin tarisel ve stratejik arka planna yer verilecektir. Drdnc

blmde ise Trkiye blmne yer verilecek, beinci blmde Byk Ortadou

Projesi ile NATO , Avrupa Birlii ve srail ilikilerine deinilecektir. Ayrca baz

Trk aydnlarnn da projeye ynelik grleri yer alacaktr.


15/182

5

I. BLM

TARHSEL PERSPEKTF NDE ORTADOU LKELER VE SON

YZYILLARDA ZLENEN BAZI GELMELER

Bu blmde tarihi geliim sreci ierisinde Ortadounun corafi

konumundan, kltrnden, dini boyutundan ve jeo-stratejik neminden

bahsedilecektir.

Ortadou blgesi, geni anlamda Irak, ran, Suriye, Suudi Arabistan, Trkiye,

Msr, rdn, Lbnan, srail, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman,

Yemen, Afganistan, Filistin, Libya, Fas, Tunus, KKTC ve Gney Kbrs Rum Kesimi

gibi geni bir corafyay kapsamakla birlikte snrlar kesin deildir.

Blgeyi sadece corafi olarak deerlendirmemek gerekir. Yeralt ve yerst

zengin kaynaklara sahip olan Ortadou,ayn zamanda egemen glerin dnya

hegemonyasnda merkezi konumda bulunmaktadr.Ortadouya egemen olan sadece

blge hakimiyetini ele geirmi olmakla kalmaz, ayn zamanda Kafkaslara, Uzak

Douya, Afrikaya ve hatta Balkanlara kadar genileyen bir blgeye egemen

olabilmektedir.

Bylesine jeo-stratejik , jeo-politik, askeri, ekonomik ve kutsal toprak olma

zelliine sahip blgenin ksa bir tarihsel gemiine bakmak ve blge lkeleri

hakknda ksa bilgiler aktarma yararl olacaktr.

A-) ORTADOU KAVRAMINA BR BAKI:

Ortadou kavramnn kapsam konusunda farkl grler vardr. Kimilerine

gre bu kavram daraltlrken, kimine gre geniletilmektedir.

kinci Dnya Savandan sonra bilimsel almalarda ve uluslararas

siyasette giderek kullanm yaygnlaan Ortadou (Middle East; Moyen Orient; e-

arkul-Evsat) kavram ilk defa 1902 ylnda Amerikan deniz tarihesi ve stratejisti

Alfred Thayer Mahann, National Rewiewde yaynlanan Basra Krfezinin nemini


16/182

6

ele ald The Persion Gulf and International Relations balkl yazsnda Arabistan

ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin kullanlmtr3.

Yzyln balarnda Basra Krfezinin stratejik nemi ve bu blgede Alman

mparatorluu, ngiltere ve Rusyann nfuz mcadelelerini anlatmaya alan A.T.

Mahan, Jeostratejik bir konsept dahilinde kulland Ortadou (Middle East)

kavram ile, Sveyten Singapura kadar uzanan deniz yolunun bir blmn

koruyan ve kesin ekilde snrlarn belirtmedii bir blgeyi anlatmaktayd4.

Ortadou kavram Yakndou, Uzakdou, ark gibi bat merkezli subjektif bir

kavramlatrmann rndr. Bu kavramlatrmadaki bak as, Avrupann kendini

dnyann merkezi olarak kabul etmesi ve dnyann dier blgelerinde kendine yeni

bir merkeze olan uzaklklarna gre yakn, uzak, orta gibi kategorize etmesi

eklindedir. Bat dnyasnda dou (ark, orient) veya Yakndou olarak ifade edilen

bu kavramlatrma sadece corafik ifadelendirme deildir, kltrel, dini motiflerle

beslenen ve farkl olan tekini ifade eden kavramlatrmadr.

Ortadou, hem Uzakdou ve hem Bat kavramyla kartlaan bir corafi

kavram. Ayrca ayn lkeler iin kullanlan ve ierii ak seik belirlenmemi olan

Yakndou kavramn da rahat rahat kapsar. Bylece Ortadou terimi, Dou

Akdenize kys olan lkeleri, Trkiyeyi verimli hilal lkelerini (Suriye, Lbnan,

srail, rdn, Irak), Msr Arabistan Yarmadasn ve genellikle Afganistan iine

alr. Ama bazen Libyay, Sudan ve hatta Hindistan Yarmadas lkelerini (zellikle

Pakistan) kapsayacak biimde de geniletilir5.

B-)ORTADOUNUN CORAF KONUMU

ORTADOU Blgesi toplam 24 lkeden oluan Eski Dnya (Avrupa-Asya-

Afrika) karalarn birletii orta blm oluturmaktadr. ORTADOU lkelerini

3 LEWS, Bernard; Orta arkn Tarihi Hviyeti, Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi,XII, 1964, s.75.4 BUHERY, Marwan R.; The Formatian and Perception of the Modern Arab World, The DarwinPres, Princeton, New Jersey, 1989, s.160-162den (Akt; DURSUN, Davut; Ortadou Neresi?Subjektif Bir Kavramn Anlam erevesi ve Tarihi, F.Y. Ortadou Aratrmalar Merkezi BirinciOrtadou Semineri, Elaz, 2-31 Mays 2003, s: 21).5Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet Yaynlar, stanbul, c.17, s:8903.


17/182

7

oluturan Malta, Libya, Sudan, Eritre, Habeistan (Etiyopya) ve Somali, daha

sonralar blge snrlar dna karld. Bugn iin Malta, Libya, Sudan, Eritre,

Habeistan, Somali, Afganistan ve Pakistan gibi lkeler ORTADOU blgesininyakn evresi olarak kabul edilmekte ve zaman zaman siyasi bakmdan bu lkelerden

biri veya bir ka blge iinde saylabilmektedir6.

Trkiye, ran, Irak, Suriye, Suudi Arabistan, KKTC ve Rum Ynetiminin yer

ald Kbrs Adas, Msr, rdn, Lbnan, srail, Bahreyn, Katar, Birleik Arap

Emirlikleri, Umman, Yemen, Ortadou devleti saylmakla birlikte snrlar kesin

deildir. Bugn iin Ortadou denilince; kuzeyde Trkiye, batda Msr, douda ran

ve gneyde Yemenin ereveledii kabaca bir dikdrtgeni iine alan blge akla

gelmektedir7.

Yldzn da belirttii gibi; bugn artk Byk Ortadou [Greater Middle

East] tanmlamas ile Cebelitarktan Krgzistana, Kazakistana, Kafkasyaya,

Yemene ve Sudana kadar uzanan blge bir btn olarak ele alnmaktadr8.

C-) ORTADOUNUN KLTR

Ortadou; byk medeniyetlerin doduu ve kaybolduu yer. Ortadou;medeniyetlerin miras zerinde btn byk semavi dinlerin ekillendii manevi

toprak.9 Tarihte damgasn vuran byk medeniyetlerin burada domas, ktann

(Asya-Avrupa-Afrika) bu corafyada bulumas, blgenin tek tanrl dine

kaynaklk etmesi, Akdeniz-Kzldeniz-Hint Okyanusunun bu corafyada birlemesi

Ortadounun jeopolitik, corafi, dini ve kltrel bakmdan nemini ortaya

koymaktadr.

6 TREL, Ylmaz; Uluslararas Politikada Ortadou, Aka Yay., Ankara, 2004, s:13-14.7 TREL, Ylmaz; y.a.g.e., s:14-15.8 YILDIZ, Yavuz Gkalp; Oyun inde Oyun Byk Ortadou, IQ Kltr Sanat Yaynclk,stanbul, 2004, 3. bask, s:22.9 AKAR, Atilla; Byk Ortadou Kuatmas, Yeni Dnya Dzeninin Ortadou Aya, TimaYaynlar, 2. Bask, stanbul, 2004, s:17.


18/182

8

Eski Mezopotamya ve Msrdan sonra brani egemenlerinin kltr,

blgenin asl kltrdr. Bu kltrn, devlet, ticaret ve hukuk kodlar, Ortadounun

egemenlik sisteminde kalc izler brakmtr10.

Baty eksen alan bir yaklamn tanm gzergahnda uygarlk d

oluumlarn odadr Ortadou. Bat merkezci sosyo-ekonomik formasyonlar

domas, kleci- feodal toplum yaplar sralamasnda bir hamlede Helenistik

Dnyay tm deerleriyle Batya ilhak etmitir. Helen dnyasnn Msr,

Mezopotamya, Suriye, ranla balar koparlm, felsefi birikimi, siyasi yntemleri,

kent kltr ile demokratik Atina, barbar Dounun karsna konulmutur. Dou

kkenli Hristiyanlk da, slamiyetin karsna dikilerek XIX. Yzyln sonlarndan

itibaren Ortadou hals, emperyalizmin tezgahnda dokunmaya balanmtr. Oysa

uygarlk adna ortaya konulan ve insan emei ile onun tarihin znesi olmasyla

biimlenen miras bu blgede olumutur11.

M.. 3000 yllarndan sonra Smerde ykler, anlamalar yazya

dklebiliyordu. Smer gl bir egemenlik sistemini de miras brakt. Smerlerden

sonra Babillerde, snfl toplum hukukunun en nemli kodlarn oluturdular.

Brokrasi, hukuk ve pazar fiyatlar dzenini Babillerde grmekteyiz.

Pers mparatorluu ise; kendilerinden sonraki byk devlet geleneklerinin

oluumunda derin izler yaratmlardr. Devlet, ticaret, sava rgtlenmesi ile

olumaya balayan snfl toplum Ortadouda uygarlklar merkezinde ortaya

kmtr.

Snfl toplum gerekliinin mekan olan kentler, Irak rmaklaryla Kzl

Deniz adl imdiki Acem Krfezinin kavutuklar noktada ortaya kt. retici

glerin gelime srecinde maden arlkl rgtlenme, ilk snfl toplumlarnomurgasn oluturmutur. Snfl toplumlarn egemenlik sistemleri, stratejik

10 PARLAR, Suat; Ortadou Vaadedilmi Topraklar, Yar Yaynlar, 2. Bask, Mays 2002,stanbul, s.31.11y.a.g.e., s:12.


19/182

9

hammaddelerin kontroln varlk koulu saymlardr. nsanln ilk byk savalar,

Ortadouda hammaddelerin kontrolne ynelik olarak kmtr12.

D-) ORTADOUNUN DN BOYUTU

Ortadou, tarih boyunca kltrlerin buluma yeri olmu, bu sayede muazzam

bir kltrel birikimin olutuu yeryznn en arpc noktas olma zelliini

kazanmtr. nsanln en dayankl ideolojileri saylan byk dinlerin beiinin

Ortadou olmas, bu nedenle, bir rastlant deildir13.

Ortadou, bugn dnyada insanln tamamna yaknn kapsayan byk

dinin doduu yer olmas bakmndan nemlidir. lk kurulan Yahudi Devletinin

bakentinin Kuds olmas ve Hz. Sleyman Mabedinin burada bulunmas gibi

nedenlerden dolay Kuds Yahudiler iin nemlidir. Yine srailoullar kendi tarihsel

kkenlerini buraya balamaktadrlar. Beytllahimde doan Hz. sa da

Peygamberliinin balamasndan armha gerildiine inanld M.S. 30 ylna kadar

Kudste yaamtr. Mira olaynn Kudste gereklemesi de Mslmanlar

asndan ayr bir neme sahip olmasna neden olmaktadr. Ayrca Kuds Hicretten

sonra iki yl Mslmanlar iin kble ilevi de grmtr. Kuranda geen bir ok

Peygamberde yine Kudste yaamtr.

Kitab Mukaddesin Eski Ahit blmnn Tekvin ksmnda anlatld

kadaryla ki bu ksmda daha ziyade srail tarihinin balangc ve Kenana

yerletikleri ana kadar olan ksm anlatr. M.. yaklak 1750lerde ya da 18.

yzyln ikinci yarsnda Kaldelilerin (Keldeniler ya da Babiller) Ur kentinde

(Irakta) Harran blgesine g eden, brahime Tevrata gre bir gece ryasnda

Allah (Rab, Yahova) Nilden Frata kadar olan blgeyi kendine ve nesline verdiini,

kavmini oaltlacan ve onu bir millet yapacan, dolaysyla buradan Kenan

12y.a.g.e. s:26-27.13 ERSN, Nihat; Ortadou Savalarnn Perde Arkas, Gndem Yaynlar, Nisan 2003, stanbul,s:21.


20/182

10

olarak da bilinen El Halile (Hebran, Halilrrahman) g etmesinin doru olacan

bildirir14.

Hz. Davut zamannda yaklak M.. 1030 ylnda ilk Yahudi devleti kuruldu.

Hz. Davutun lmnden sonra kavmin bana geen Hz. Sleyman zamannda

alama duvar olarak bilinen ve Yahudilerce kutsal saylan (Mescid-i Aksann

bulunduu yerde) mabet yaptrlmtr15.

Arap Yarmadasnn Mslmanlar asndan nem kazanmasnn asl tarihi

Mekkede yaayan kkl ailelerden Kurey ailesine mensup Abdlmuttalipin torunu

olan Hz. Muhammedin 571de dnyaya gelmesi ile balar. Kervanclk ve ticaretle

uraan Hz. Muhammed 40 yana geldii sralarda sk sk tek bana kalmak iin

gittii Hira danda 610da Cebrail araclyla Allah tarafndan kendisine

Peygamberlii bildirilmitir.

Hz. brahime Tevrata gre bir gece Kenana g etmesinin doru olacann

bildirilmesi zerine Hz. brahim, kars Sara ve yeeni Lut ile birlikte Kenana gider

ve yerleir. Kenanda ksa bir sre sonra ktlk olmasndan dolay tekrar Msra

geen Hz. brahim burada Firavun tarafndan kt muamele grr.

Bunun zerine kendi ve kars tekrar Kenana geri dner, yeeni Lut ise Lut

gl civarna yerleir. Hz. brahim ile Sarann uzun sre ocuklarnn olmamas

zerine Sara, hizmetileri Hacer ile Hz. brahimin evlenmesine izin verir. Hz.

brahimin Hacerden smail adnda erkek ocuu olur. Hz. brahim ve Sarann da

ileriki yllarda ok yalanm olmalarna ramen shak adnda bir erkek ocuu olur.

Araplar smailin, Yahudiler ise shakn soyundan devam eder. Her ikisi de Sami

rkndan olan Araplarn ve Yahudilerin ayrlklar byle balar.

Mslmanlarn Kabesi de Hz. brahim tarafndan yaplmtr. Yahudiler Hz.

shak kendi atalar olduunu syleseler de srailoullarnn tm peygamberlerineMslmanlar da inanmaktadrlar.

14 BULLET, Richard W.; The Future of the slamic Movement, Foreign Affairs, Vol.72, No:5(November, December 1993), s.40-41den (Akt: ARI, T.; a.g.e., s.33.)15 ARI, Tayyar; a.g.e, s.36.


21/182

11

Hz. shakn olu Yakubun 12 olu arasndan en ok sevdii Yusufun

Firavunun vezirine satlmas ve akabindeki olaylar Tevratta ve Kuranda benzer

ekilde ifade edilmitir. Hz. Yusuf ok iyi rya yorumlayabilmekteydi. Msrdakuraklk dneminde dardan gelen kafileler arasnda Yusuf kardelerini tanr ve

hem babasnn hem kardelerinin Msrda yerlemesini salar. Msra yerleen

srailoullarnn sayca artmas, Firavunu rahatsz eder ve bunun zerine brani

kadnlardan doan tm erkek ocuklarn ldrlmesini emreder. Bunun zerine Hz.

Yakubun oullarndan Levinin slalesinden bir kadn, dnyaya getirdii erkek

ocuunu sepete koyar ve Nile brakr. Bu ocuk Hz. Musadr. Firavunun (II.

Ramses) kars tarafndan bulunur ve bytlr. Daha sonra Hz. Musann

peygamberlik iddias Firavun (III. Ramses) ile Musay kar karya getirir ve Allah

Hz. Musadan Msr terk etmesini ister. Hz. Musa da kavmini de alr ve Msrdan

kar. Yahudilerin Msrdan karlmas olayna Exodus denir. M.. 1136da

Kenana gelen Musa kavminin bana Hz. Musann lm zerine Yua gemitir.

Yuadan sonra da Hz. Davut gemitir.

Blgede 227 milyonluk nfuslaryla Mslmanlar %92lik bir ounluk

oluturuyorlar. Ancak bu topluluun hepsinin slam anlay ayn deildir. Snnilerin

oran yaklak te iki, iilerin ise te birdir. Blgede 13,5 milyon da Hristiyan

yaamaktadr. Saylar daha az olan Hristiyanlar, Mslmanlara gre ok daha fazla

blnmlerdir. Dou kiliseleri bal altnda toplanabilecek Hristiyan mezhepler

e ayrlr. lk gruba, stanbul ile merkezi Halepte bulunan Antakya, Kuds ve

skenderiye Ortodoks Patrikliine bal olanlar girmektedir. Kalabalk olan ikinci

gruba 4. ve 5. yzyllarda Ortodoks kilisesinden ayrlanlar girmektedir. Bunlarn en

nls, Gregoryan Ermeni Kilisesidir. En kalabal ise, Msrdaki Kpti Kilisesidir.

nc grupta ise, Romaya balanmay seen ve bu nedenle Rum Katolik olarak

adlandrlan Kiliseler bulunmaktadr16.

Lindholmda blgenin eitlilik gsteren yapsn u cmlelerle dile

getiriyor:Buras aktr ki ,devasa ,kadim,son derece karmak ve eitlenmi bir

blgedir. Gemiine binlerce yllk insan tarihinin olaylar damgasn vurur; ilk

16 PARLAR, Suat; a.g.e. s:360-361.


22/182

12

okuryazar kltrn yurdudur ve iinde yalnzca byk dil grubunu-

Arapa,Farsa ve Trki-deil , ayn zamanda Krte ,Pet ve Berberi gibi daha

kk ,ama ayr dilsel birimleri de barndrr.imdi baat olan,kendisi egemenSnniler ve ii tarikatlar arasnda blnm olan ve ok sayda daha kk

tarikat,dal ve Rafzi akm barndran slam dininin yan sra Yahudilik Hristiyanlk

ve Zerdtiliin ana vatandr17 .

E-) ORTADOUNUN JEOPOLTK VE JEOSTRATEJK NEM

Ortadou tarih boyunca, devletlerin ve medeniyetlerin ilgi oda olmu ve

paylalamayan blge olarak tarihe gemitir. Osmanl Devletinin yklndan

gnmze kadar Ortadouda sava hi bitmemi, savaan lkeler deimitir.

Ortadou, Dnyada jeopolitik ve jeostratejik adan en nemli blgedir. Bu blgeyi

kontrol eden dnyay da kontrol eder.

Ortadou gnmzde de, sanayileme ve makineleme srecinin vazgeilmez

hammaddesi olan petrol topraklarnda barndrmas, doalgaz rezervleri ve su

potansiyeli ile dnya gndeminden dmeyen, gzlerin zerinde olduu bir blgedir.

Bugn dnya petrol ve doalgaz rezervlerinin yardan ok fazlas i Asya ve

Ortadou olarak adlandrlan bu blgededir. Bu kaynaklarn zerinde Araplar,

ranllar ve Trkler yani Mslmanlar oturmaktadr. Ortadou, Kafkaslar, Balkanlar

ve Dou Akdeniz drtgeni iinde kalan bu blge ayn zamanda Asya, Avrupa ve

Afrika ktalarnn birletii bir alandr. Ulam yollar, ticaret yollar, su alanlar

bakmndan enerji boyutu ile btnleen bir zellik gsterir18. Sahip olduu enerji

kaynaklar sebebiyle byk devletlerin ilgisini srekli zerine ekmitir.

Dnyann petrol rezervlerinin %60nn; doal gaz rezervlerinin yaklak

%33nn Basra Krfezinde olduu bilinmektedir. Bunun sonucunda, dnya

ekonomisinin istikrarnda byk rol oynayan bu blgeleri kontrol eden, dnyaekonomisinin yan sra enerji kaynaklarnn da dzenli akn salayacaktr. Bu bak

17 LNDHOLM,Charles ;slami Ortadou ,Tarihsel Antropoloji, ev:Balk afak ,mge Kitabevi,Mart 2004,Ankara,s.331.18 MANSALI, Erol; Ulusal Cephede Vuruanlar, Derin Yaynlar, stanbul, 2004, s:43.


23/182

13

asyla, ok ynl kullanmnn yan sra, tek enerji kayna olan petrol, alternatifi

bulunmad mddete, dnyann en stratejik maddesi olma zelliini koruyacaktr19.

Brzezinski ise; Ortadounun nemini yle aklamaktadr: Avrasya, yer

krenin en byk ktasdr ve jeopolitik olarak bir eksendir. Avrasyaya egemen olan

bir g dnyann en ileri ve ekonomik olarak en verimli olan blgesinden ikisini

kontrol edebilir. Dnya nfusunun yaklak %75i Avrasyada yaamaktadr ve hem

ekonomik giriimler ve hem de yer alt zenginliklerinin ou oradadr. Avrasya,

dnya GSMHnn %60na ve bilinen enerji kaynaklarnn ne sahiptir. Avrasya

ayn zamanda siyasal olarak en iddial ve dinamik devletlerin bulunduu yerdir.

Amerika Birleik Devletlerinden sonra en byk alt ekonomi ve en byk silah

alcs Avrasyada bulunmaktadr. Dnyann biri hari resmi olarak bilinen tm

nkleer gleri ve de gizli nkleer glerin tm Avrasyada bulunmaktadr.

Blgesel hegemonya ve kresel etki heveslisi olan dnyann en kalabalk nfuslu iki

devleti, yani ABDnin potansiyel rakipleri Avrasyadadr. Avrasyann gc byk

lde ABDyi glgede brakmaktadr. Bereket versin ki, Avrasya siyasi olarak bir

btn oluturmak iin fazla byktr20.

Ortadouyu kontrol edemeyen devlet ya da devletler dnya siyasetinde etkin

olamaz, dnyann byk gc olamaz. Ortadouyu kontrol eden g te dnyaykontrol eder. Dolaysyla bu blgeyi kontrol etmek hayati nemdedir. Ortadouya

yerleecek blgesel bir g dnyada stratejik stnl tehdit eder.

Sonu olarak ABD iin Avrasya;21

- Ekonomik-politik egemenliin mekansal odadr.

- Souk sava sonrasnn jeopolitik merkezidir.

- ABDnin muhtemel rakiplerinin topraklardr.

19 KAZANCI, Hicran; Irakta Sona Eren Amerika Ryas, Cumhuriyet Strateji Dergisi, Say:5,02.08.2004, s:6.

20 BRZEINSKI, Zbigniev; Byk Satran Tahtas, Sabah Yaynlar, stanbul, 1998, (Akt:SERDAROLU, Rfat; Yeni Dnya Dzeni Byk Ortadou ve Trkiye, s.206-207.)21 HACISALHOLU, . Yaar; Avrasya Jeopolitii, Byk Ortadou Projesi ve Trkiye,Tarihte Dou Bat atmas, Derleyenler: U. zcan, E. Eribol, Kzlelma Yaynclk, stanbul,2005, s:558.


24/182

14

- Dnyann en zengin enerji/doal kaynaklarn ana vatandr.

- Yeni ve geni pazar alandr.

- Yeni mcadele sahasdr.

Gemite nemli bir konuma sahip olan Ortadou, gnmzde de uluslararas

arenada devletlerin gndeminde jeopolitik ve jeostratejik adan nemini

korumaktadr.

F-) ORTADOUNUN TARH ve SYAS GELMELER

Bu blmde Suriye, Lbnan, Irak, rdn, Msr, Suudi Arabistan, Yemen ve

ran hakknda genel bilgiler verildikten sonra blgedeki siyasi ve askeri gelimeler

ayrntl olarak ele alnacaktr. Blge lkelerinin yakn tarihi daha ileriki blmlerde

dnemselletirilerek ele alnacak olup ,1950lere kadar olan dnemde lkeler tek tek

ele alnarak incelenecektir.nk;1900l yllarn ba nda Ortadoudaki devletler

bamszlklarn yeni ilan ettikleri iin ikili ilikileri henz gelimemiti.Bu

dnemde bir lkeyi anlamak iin sadece o lkenin i dinamiklerini incelemek

yeterken ,1950lerden sonra blge lkelerinin ikili ilikilerinin gelimesiyle bir

lkenin tarihini anlayabilmek iin blge lkelerinin tmn incelemek

gerekmektedir.Bu nedenle 1950lerden sonra tarih dnemselletirilerek incelenmitir.Tarihin hemen her dneminde dnyann merkezi konumunda yer alan

Ortadou, gerek jeo-stratejik gerek yer alt zenginlikleri ve gerekse byk dinin

kutsal mekanlar asndan bu merkezilik ilevini gnmzde de srdrmektedir.

1900lerin bandan itibaren Ortadou zerine emperyal gler tarafndan

srekli planlar yaplmaktadr. Osmanl mparatorluunun yklmas ve blge

zerindeki hkimiyetinin bitmesi blge zerine planlar olanlar iin istedii ortam

dourmutur. Blgede dengeler deimitir. Blgede denge gc olan Osmanl

mparatorluunun yklmasyla birlikte blgede anarik bir yap olumaya

balamtr. Grnrde yapay bir denge olsa da gerekte anarik bir yap blgeye

yerlemitir. Blgede gnmze kadar dnem dnem egemen gler deise de, hep

onlarn dorultusunda ve inisiyatifinde hareket etmilerdir. Varlklarn korumaya

almlardr.


25/182

15

Sanayi devrimini gerekletirmi olan Batl lkeler, nemli bir sanayi

hammaddesi ve girdisi olan petrolne, en bol miktarda olduunu tespit edince

gzlerini bu blgeye evirmilerdir. Ortadouda blgesinin bu denli nemininartmasndan dolay, Osmanl Devleti ykldktan sonra iki smrgeci devlet

Ortadouya hakim oldu; ngiltere ve Fransa. Bu iki Batl devlet Arap

Ortadousunun daha Birinci Dnya Sava srasnda paylamlard. Daha sonra bu

paylam sava sona erince 1920 Nisan aynda yaplan San Remo Konferansnda

manda rejimi ad altnda teyit edildi. Bundan sonra sz konusu Arap lkeleri,

bamszlk iin ngiltere ve Fransa ile mcadele etmek zorunda kaldlar22. kinci

Dnya Savandan sonra ise blgeye, souk sava yllarnn iki sper gc, ABD ve

Sovyetler Birliinin nfuz mcadelesi hakim oldu. 1956 ran Musaddk

Harektnn petrol kuyularn ngilizlere kapatmas ve Musaddk rejiminin Bat

himayesinde bastrlmas, Ortadouda Amerikann yava yava g dengesi

oluturmasna ve buna karn SSCBnin de Ortadounun dier blgelerinde (Irak,

Musul) kendisi iin yeni mttefik oluturmaya almas, blgenin atma alan

olarak geliim ve deiim srecinde dikkat ekmektedir23. Uluslararas platformda

tek sper g olarak ABDnin kalmas, blgede ABD politikalarnn etkinlik

kazanmasna neden olmutur.

I. Dnya Savandan sonra Ortadou blgesinde iki nemli gelimeden sz

edilebilir. Bunlardan biri Ortadou lkelerinin mandater devletlere kar verdikleri

bamszlk mcadeleleri, ikincisi de Filistindeki Arap-Yahudi mcadelesidir.

I. Dnya Savanda tifat Devletleri tarafndan tam bamszlk vaadiyle

Osmanl Devletine kar kkrtlan Araplar sava sonras bu vaadin yerine

getirilmediini grdler. Mekke erifi Hseyin olu Faysal sava sonras dzeni

kurmak iin 18 Ocak 1919da balayan Paris Bar Konferansna gndermiti.

Faysal Arap bamszln savunmasna ramen, ngiltere ve Fransa, Arap

22 YILMAZ, Trel; Uluslararas Politikada Ortadou, Akda Yay. Ankara, 2004, s:15-16.23 NRAY, Basr; Blgesel Ve Kresel Ve Gelimeler Inda Ortadouda Oluan SiyasalGelimeler Ve Trkiyenin Yeri, T.C. Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yay., No:5,Elaz. 2004, s.10


26/182

16

lkelerinde manda rejiminin kurulmasna karar verdiler. Bunu 1920 Nisan aynda

San Remo Konferansnda da teyit ettiler.

imdi Suriye, Lbnan, Irak, rdn, Msr, Suudi Arabistan ve Yemenle ilgili

ksa bilgiler verilip, daha sonraki gelimeler dnemselletirilerek anlatlacaktr.

1-) Suriye Lbnan:

Fransa, lke zerinde kendi ynetimini kurmakla kalmam ayn zamanda

Byk Suriyeyi paralara ayrmtr. Topraklar Osmanl Devleti zamanndakine

gre iki misli artrlan Lbnan Devleti, am Devleti, Halep Devleti (skenderun

Sanca zel bir stat ile bu devlete baldr), Lazkiye evresinde Alevi Blgesi ve

bugnk rdn snrndaki Cebel-i Drzi Da evresinde Drzi Blgesi. 1922ylnda Alevi Blgesi, Alevi Devleti adn ald. Bunun ardndan Drzi Blgesi de

bamszln ilan etti. 5 Aralk 1924te am ve Halep Devletleri, skenderun

Sancann ksmi zerklii sakl kalarak, Suriye Devleti ad altnda birletiler. Suriye

snrn belirleyen antlama, 1930 ylnda sonulandrld. Beka Vadisi Suriyeden

kopartlarak Lbnana eklendi. am ve Halep Devletlerinin birlemesiyle oluan

Suriye Devletine 1936da Alevi ve Drzi Devletleri de katldlar24.

Japonyann Manuryay igali, Almanyada Hitlerin iktidara gelmesi ve tek

tek Versay Antlamasnn Almanyay snrlayc hkmlerini ortadan kaldrmaya

balamas ve nihayet Mussolinin liderliindeki Faist talyann Habeistan igal

ve ilhak ve Akdenizde byk bir tehdit olarak ortaya kmas, Batl lkeleri

endielendirmeye balamt. stelik Avrupann yaratt bu iki lider, yani Hitler ve

Mussolini, Ortadou lkelerinde ngiltere ve Fransa aleyhine youn bir propaganda

balatmlard. Bu propaganda, Suriye ve Lbnanda milliyetileri daha da tahrik

etmi ve mcadelelerini younlatrmalarna neden olmutu25.

2 Temmuz 1919da amda yaplan Genel Suriye Kongresinde Mekke erifiHseyinin olu Faysal Suriye Krallna dier olu Emir Abdullah da Irak

Krallna aday gsterildi. Bu mmkn olmaynca 1920de Mart aynda amda

24 ANDAR, Cengiz; Ortadou kmaz, Sekin Yaynclk, 4.B, stanbul, 1988, s.114-115den(Aktaran; YILMAZ, Trel; Uluslararas Politikada Ortadou, Akda Yay., Ankara, 2004, s.18-19.25 YILMAZ, Trel; Uluslararas Politikada Ortadou, Akda Yay., Ankara, 2004, s.19.


27/182

17

yaplan bir Eraf Kongresinde Filistin ve Lbnan iine alan bir Suriye Krall ilan

edildi. Bu Kralln bana da Faysal getirildi. Daha sonra 1920de Nisan aynda

yaplan San Remo Konferansnda bu Suriye Krall kabul edilmedi ve FilistiniSuriyeden ayrd. Ayn yl Temmuz aynda Fransz Kuvvetleri Kral Faysal

tahtndan uzaklatrdlar ve lkeyi ynetimleri altna aldlar.

Fransa 1936 ylnn Eyll aynda Suriye ile, Kasm aynda da Lbnan ile

ittifak anlamalar yapt. Her lkeden de ekilmeyi ve manda rejiminin de yl

sonra sona ermesini kabul etti. Ayrca Suriyeye Drzi ve Alevi Devletleri dahil

edilecekti. Ancak Fransa adna antlamay imzalayan Halk Cephesi Hkmetinin

dmesiyle yerine muhafazakr bir hkmet geldi. Bu hkmette antlamay meclise

sevk etmedi. Dolaysyla Suriye ve Lbnann bamszlk mcadeleleri devam etti.

1940da savata Fransa Almanyaya yenilince, Suriye ve Lbnan zerindeki

kontrol zayflad. 1941de Suriye ve Lbnan bamszlklarn resmen ilan ettiler.

1946da Fransa her iki lkeden ekilmek zorunda kaldlar.

Lbnan Sava:

Blgede 1947de kurulan srail Devleti Cezayir Sava dnda

Ortadoudaki yakn dnemde yaanan tm i savalarn temel etkeni ve balca

aktr olmutur.

Lbnann olduka kark toplumsal yapsna 1960lardan itibaren

Filistinliler de dahil olmusa da bunlarn Lbnan politikasnn bir aktr haline

gelmeleri aslnda 1964te FKnn kurulmasndan sonra sz konusu olmutur.

Filistinlilerin Lbnan kullanarak sraili mttefik olarak grmelerine neden olurken,

hem Mslmanlarn kendi aralarnda hem de Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda

blnmeleri ve Hristiyan topluluun blok halinde hareket etmelerini de beraberinde

getirmitir26

.

Olaylarn olgunlat ve Lbnann hassas dengelerini bozan gelimelerin

yol at i savaa giderken hem iiler hem de Drziler nfus yapsnn deimi

olmasndan dolay 1943 Ulusal Uzlama koullarnn deitiini ileri srerek

26 ARI, Tayyar; Gemiten Gnmze Ortadou, Alfa Yay., Ekim 2004, s:428-429.


28/182

18

iktidardan daha fazla pay almak istediklerini aka dile getirmekteydiler. savan

patlak vermesi, lke balklnn ve zellikle de Soydada balk avlanma

imtiyaznn Chamaunun sahip olduu bir irket tekeline verilmesine geimlerinibalklkla kazanan Soyda Mslmanlarn kar kmas yznden 1975 ubatnda

kan olaylarda balklarn liderliini yapan bir Mslmann askerlerin at ate

sonucu lmesi ile sz konusu oldu27.

Ortadoudaki i savalarn ounda srailin temel aktr olduunu

belirtmitir.. sraili bir yana brakrsak, Ortadoudaki i savalarn iki kayna

vardr. Birincisi, Ortadou lkelerinin ounda bamszln d siyasal glerin

ynlendirmesiyle kazanlm olmasdr. Cetvelle izilen snrlar boyunca oluan

devletlerde siyasal iktidar ilk anda kkl ve siyasal gc olan ailelerin eitim grm

bireylerine ya da icat edilmi kraliyet hanedanlarna teslim edildi28. Bu kiiler

ynettikleri toplumlarn btnn temsil etmedikleri gibi kendilerinin ve evrelerinin

karlarn koruyan siyaset izlediler. Bu durumda rakiplerinin bu yapay ulus devlete

yabanclamalarna neden oldu.

kinci neden yapay devletleri birletirmeyi amalayan bir Arap

ulusuluunun ykseliidir. Bu ulusuluk, 1950 ve 1960larda Suriye, Lbnan,

rdn ve Irak gibi lkeleri ve btn Arap yarmadasn etkileyen Baas harektndaen yksek noktaya ulat. Ulusu iktidar yaps, Suriyede Mslman kardelerle,

Irakta ise Krtler ve iilerle neredeyse srekli bir i sava ortamna yol at29.

2-) Irak:

San Remo Konferans srasnda Irak, ngiliz askeri kuvvetlerinin elinde

bulunuyordu. Faysal, Suriye Krallndan indirilince, Irak halknn isteiyle Irak

tahtna geti. Bu olay yle gereklemitir: San Remo Konferansndan sonra Irak

ngilterenin manda ynetimine geince, ngiliz smrgeler Bakan, Irakta

kendilerini tatmin edecek bir istikrarn arelerini aratrmak zere 12 Mart 1921de

Kahirede Iraktaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Herbert Samuelin de katldklar bir

27y.a.g.e., s:434.28 ALAGON, Yavuz; www.cagridogan/isava.htm., s.9.29 ALAGON, Yavuz; www.cagridogan/isava.htm., s.10.


29/182

19

konferans toplad ve bu konferansta, Irakta bir Krallk kurulmas ve nceden kendi

rzas da alnm olarak Emir Faysaln Irak Krallna getirilmesi karar alnd. 11

Temmuz 1921de Devlet uras toplanarak, Emir Faysal, yetkileri kanunlasnrlandrlacak meruti, temsili ve demokratik bir hkmet kurmak kaydyla

oybirliiyle Irak Kral ilan etti30.

ngiltere, Iraktaki siyasi, ekonomik ve askeri karlarn korumak iin 10

Ekim 1922de Irak ile bir anlama imzalad. Bu anlama ile ngiltere, Irakta

milliyetilik bastrlamaynca 14 Aralk 1927de ngilterenin Iraktaki kontroln

azaltan ikinci bir antlama yapld. 30 Haziran 1930da yaplan bu anlamaya gre;

Iraka tam bamszlk veriliyor ancak ngiltere ve Irak d politika ile ilgili

konularda birbiriyle srekli grme halinde olacaklard ve herhangi bir sava ya da

saldr durumunda ngiltere Iraka yardm edecekti.

Irakla ilgili dier gelimelere ileri blmlerde yer verilecektir.

3-) rdn:

Milletler Cemiyeti Konseyi 24 Temmuz 1922de ald 28 maddelik bir

kararla, Filistindeki ngiliz manda ynetiminin esaslarn belirler. Buna gre; Akabe

Krfezinde, Akabe ehrinin 2 mil batsnda balayp, Araba Vadisi ve l Denizden

geip, eria Nehrinin Yarmuk Nehri ile birletii noktaya uzanan ve oradan Suriye

snrna varan izgi snr tekil etmekteydi. Bu izginin dousu rdn topraklar

oluyordu. Filistinin bat snr da Msr ile Filistin arasnda esasnda mevcut olan

snr idi31.

Bylece ayr bir rdn Devleti kurularak bana Faysaln kardei yani

Mekke erifi Hseyinin dier olu Abdullah getirildi. rdnn siyasi hayat hemen

hemen olaysz geti. nk rdnn ekonomik kaynaklarnn yetersizlii bu lkeyi

ngiltereye baml hale getirmiti. rdn, 22 Mart 1946da ngiltere ile yapt birittifak antlamas ile bamszln kazand. Bu antlama ile rdn Emirlii, rdn

30 YILMAZ, Trel; a.g.e., s.21.31 ARMAOLU, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar, (1948-1988), Trkiye BankasYay., Ank., s.36-37 (Akt: YILMAZ, Trel; a.g.e., s.23).


30/182

20

Krall adn ald. 15 Mart 1948de yaplan ikinci bir antlama ile de lkelerin ad

Haimi rdn Krall oldu32.

rdn ile ilgili gelimelere ileriki blmlerde yer verilecektir.

4-) Msr:

Osmanl Devleti Birinci Dnya Savana Almanyann yannda katlnca

ngilterenin ilk tepkisi 17 Kasm 1914te Msr ilhak etmeye kalkmak oldu.

Ancak bundan vazgeilerek yerine 18 Aralk 1914te Msr zerinde bir himaye

rejimi kuruldu33.

ngilterenin 28 ubat 1922de yaynlad deklarasyon sonucunda da bir

mcadele balad. Kral Fuadn bu deklarasyonu kabul etmesi, Vafd Partisi liderleri

ile arasnn almasna neden oldu. Bundan sonra milliyetilerin mcadeleleri sadece

ngiltereye deil, Kral Fuada da yneldi. Bu mcadelede Msr halknn Vafd

Partisini desteklemesi nedeniyle, Fuad 1930da parlamentoyu feshedip, Msrda

monarik diktatrlk kurdu34.

1935 yl sonunda Kral Fuad, 1923 Anayasasn tekrar yrrle koydu.

Ancak, henz seimlere gidilmeden ld. Yerine olu I. Faruk geti. 1936 ylnda

gerekletirilen seimlerde Vafd Partisi ezici bir stnlk salad. Vafd Partisininseimlerdeki baarsndan sonra ngiltere ve Vafd arasnda tekrar grmeler balad

e bu grmeler 26 Austos 1936da Rchanl ttifak Antlamas ad verilen bir

antlamasnn imzalanmas ile sonuland35.

ngilterenin Msr zerinde 1914 Aralk aynda himaye rejimi kurmas, Msr

milliyetiliini arttrd. Kendi topraklarnn sava srasnda s haline gelmi olmas

gibi olaylar neticesinde de Said Zagll nclnde ayaklanma meydana geldi.

Zaglln 1919da Msrn bamszl iin kurduu Vafd Partisi, ngiltereye kar

milliyeti bir hareket balatt. Bunun zerine Zagll ve arkadalar Malta adasna

32 ARMAOLU, Fahir; 20.Yzyl Siyas Tarihi (1914-1980), Trkiye Bankas, Kltr Yay.,Ank., 1994, s.203-204 (Akt., YILMAZ, Trel; a.g.e., s.23)33 KAMURAN, Grn; Savaan Dnya ve Trkiye, Bilgi Yay., 1. B., Ank., 1986, s.203. (Akt;YILMAZ, Trel; a.g.e., s.23.)34 ARMAOLU, Fahir; a.g.e., s.204-205, (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s.25)35 YILMAZ, Trel; a.g.e., s.25.


31/182

21

srld. Ayaklanmalar btn lkede devam edince Zagll ve arkadalar serbest

brakld. Nitekim 1922de ayaklanmalarn tekrar balamasyla ngiltere 28 ubat

1922de deklarasyon ilan etti ancak Svey Kanal, Msrdaki yabanclarnhaklarnn savunmas ve Sudan zerindeki kontroln elinde tutuyordu.

Msr ile ilgili gelimeler ileriki blmlerde ele alnacaktr

5-) Suudi Arabistan:

Birinci Dnya Sava iinde Necd Sultan Abdlaziz ile Mekke erifi

Hseyin arasnda bir mcadele balad. Durum byleyken, erif Hseyinin, 1916

Ekim aynda kendisi Arap lkelerinin kral ilan etmesi bu mcadeleyi daha da

iddetlendirdi. Savatan sonra ise Hseyinin oullarndan Faysaln Irak,Abdullahn rdn ve kendisinin de Hicaz Kral olmas, Haimi ailesinin Arap

dnyasnda durumu olduka glendiriyordu. Abdlaziz, bu gelimelerden hi

holanmad. Bu gelimelere bir de 3 Mart 1924de Trkiyede Hilafetin kaldrlmas

ve erif Hseyinin kendisini 5 Mart 1924te halife ilan etmesi eklenince, Abdlaziz

1924 Austos aynda Hicaza sava at.36 Bu savan sonucunda da blge Suudlarn

eline geti ve Abdlaziz bni Suud 1926da kendini Hicaz Kral ve Necd Sultan ilan

etti. Bu topraklar 1932de de Suudi Arabistan Krall adn ald.

Suudi Arabistan ile ilgile bilgilere daha sonraki blemlerde yer

verilecektir.

6-) Yemen.

Osmanl Devletinin Yemen zerindeki kontrol zayft. Yemen, 1517de

Trk egemenlii altna girmekle birlikte Osmanl Devleti, Yemen zerinde tam bir

kontrol kuramamtr. 18. yzyln ortalarndan itibaren zellikle ky kesimleri farkl

kabilelerin kontrolnde fiilen bamszln srdrmtr37.

7-) ran:

36 GRN, Kamuran; Savaan Dnya ve Trkiye, Bilgi Yay; s.190-191 (Akt;YILMAZ, Trel;a.g.e., s:27).37 ARMAOLU, Fahir; a.g.e., s:174-175, (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:27)


32/182

22

1907 ylnda ngiltere ile arlk Rusyas arasnda imzalanan bir anlama ile

ran, iki lke arasnda nfuz blgelerine ayrlmt. 1917 Bolevik ihtilali ile arlk

Rusyasnn yklmasndan sonra ngiltere, ran zerinde tek bana nfuz kurmayoluna gitti. Bu amala ran ile 9 Austos 1919da bir antlama imzalad. Sz konusu

antlama ile ngiltere, rann idari ve askeri tekilatn dzenleme grevini zerine

alyor ve rana teknik ve mali alanlarda yardm vaat ediyordu. Ancak, ran

milliyetilerinin itiraz zerine ran Meclisi bu antlamay onaylamad. ran, 26 ubat

1921de Sovyetler Birlii ile bir Dostluk antlamas imzalad.Bu antlamayla

Sovyetler Birlii, rann bamszlk ve toprak btnlne sayg gstermeyi

taahht ediyordu38.

1923 ylnda ran Sava Bakan Ahmet Rza Han, bir hkmet darbesi

yaparak babakanl ele geirdi. 1925 Ekim aynda da ah Ahmeti tahttan indirerek

randa Kaar Hanedanlnn egemenliine son verdi ve kendi hanedanln

oluturdu. ran Meclisi, Aralk 1925te Ahmet Rza Han ran erinah ilan etti.

Sovyetleri Birliinin 1921-1923 yllar arasnda ran d ticaretinde en geni yeri

igal etmesine ramen, zellikle Sovyetlerin randaki komnist faaliyetleri randa

bir gvensizlik dourmu ve siyasal ilikilerin daha fazla gelimesine engel olmutur.

1933 ylnda Almanyada Hitlerin iktidara gemesiyle randa politikasn

Almanyaya yneltmitir. zellikle d ticarette Almanya, Sovyetler Birliinin

yerini almtr. Ancak Almanyann 1941 Sovyetler Birliine saldrmas zerine ran,

ngiltere ve Sovyetler Birliinin igaline uramtr39.

ran ile ilgili gelimelere daha sonraki blmlerde yer verilecektir.

8-) OSMANLI DNEMNDE FLSTNE YAHUD G

1517 ylnda Osmanl Devleti Filistini ynetimi altna aldnda Kudsevresinde az bir Yahudi topluluu mevcuttu. Ancak Trklerin Yahudilerle temasa

geii bundan ok ncelere dayanr. 11. y.y.da Avrupada ve Bizansta kt

38 ARMAOLU, Fahir; a.g.e., s:208-209, (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:30-31)39 ARMAOLU, Fahir; a.g.e., s.208-209, (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s.29-30)


33/182

23

muamele gren Yahudiler, Trklerin Anadoluya geliiyle Trklerle yakn ilikiler

kurdular. Osmanl Devleti aralklarla gelen Yahudi glerine maruz kalmtr.

Bunlardan en nemlileri 15. y.y.da spanyadan kaan Yahudiler ve 93 Harbinedeniyle Rusyadan gelen Yahudilerdir.

Bu gler Osmanlda Yahudi nfusunu hzla arttrd. Ancak son dneme

kadar Yahudiler Osmanl ierisinde sorun karmadan yaayan aznlk bir grup

olarak kaldlar. 1800lerin sonlarnda Avrupa ve Rusyada Yahudilere kar artan

basklar, Yahudi gruplar ierisinde bir Yahudi Devleti kurma fikrini yaygnlatrd.

Yahudiler bu dnemden sonra Osmanl ierisinde zellikle Filistine g etmek

istediler. O dnemde Filistindeki nfusun byk ounluu her ne kadar

Mslman Araplardan oluuyor idi ise de buradaki dier dini cemaatler arasnda

hassas bir denge vard.40 Bu nedenle devrin Padiah II. Abdulhamid blgedeki bu

hassas dengeleri bozmak istemedi. Ve tahta kald srece Yahudilerin Filistine

yerlemelerine kar kt. Ancak Abdlhamidin yurt dndan gerekleen Yahudi

gne kar kt sylenemez. Abdlhamid yurt dndan gelen Yahudilerin 56

ar aile gruplar halinde devletin belirledii yerlere yerlemelerinde hibir saknca

grmedi.

Osmanl devletinin Yahudilerin Filistine gnn yasaklamasna ramenYahudiler resmi olmayan yollardan aralkl olarak Filistine gelip yerlemilerdir.

1908 itibariyle Filistindeki Yahudi nfusu 70 80 Bini bulmutur. Bu arada

Filistinde blge halknn Yahudi gne tepkisi giderek artmaktayd. Yzyllardan

beri topraklarnda Yahudileri bar iinde bartran Kuds Mslmanlar 19. y.y.n

son eyreinden itibaren Filistine akn etmeye balayan Yahudilerin kendilerine

zararl olacaklar anlamakta gecikmediler41.

Nitekim ok gemeden Filistinde Yahudiler ve Mslman Araplar arasnda

atmalar meydana geldi. Arap Yahudi atmalarnn ilk balangc bu dneme

rastlar.

40 BUZPINAR, . Turfan; Abdlhamid Dneminde Filistine Yahudi G Meselesi (1878 1908),Trkler Ansiklopedisi, Kltr Bakanl Yaynlar, 1998, Ankara, s. 7941 BUZPINAR,.Tufan;II.Abdlhamit Dneminde Filistine Yahudi G Meselesi,TrklerAnsiklopedisi,Klr Bakanl Yaynlar,Ank.,s:84


34/182

24

9-) HALI SEFERLER

Hal seferleri Avrupa dnyasnn kutsal topraklar ve Kuds kurtarma

sloganyla Anadolu ve Ortadouya yapt seferlerdir.

Bu seferler 1096 ylnda balamtr ve 1921de hal ordularnn Akkadan

karlmasyla sona ermitir. Avrupa toplumunu bu seferleri dzenlemeye iten esas

sebepler siyasi, sosyal ve ekonomik sebeplerdir. nk o dnemde Avrupada ktlk,

yoksulluk kolonizatr bir tama hareketi balamtr.

Kutsal topraklar kurtarma sylemi ise Hal Seferleri iin ancak itici bir

gt. nk Kuds 638 ylndan beri Mslmanlarn hkimiyetindeydi. Bat

Hristiyanlar 1096 ylna gelene kadar bu olaya hibir tepki vermediler. Eer esas

ama kutsal topraklar kurtarmak olsayd bu seferlerin 1906 ylndan ok daha nce

gerekletirilmi olmas gerekirdi.

1096 ylnda balayan ve 1291 ylnda sona eren 9. Hal seferinin sebebi her

ne olursa olsun Avrupa ve Ortadou toplumlar iin etkileri byk olmutur.

Dou Hristiyanlarna yardm amacyla yaplan bu seferler Dou

Hristiyanlarna faydadan ok zarar getirmitir. Hal ordular aldklar topraklardaDou Hristiyanlarna kt davranm ve onlarn dini geleneklerine saygl

olmamlardr. Bu davran tarz 4. Hal Seferinde dorua ulam ve stanbul Hal

ordularna zapt edilmitir.

Hal Seferlerinin Avrupadaki etkileri ok eitli olmutur. Avrupada

otoritelerini salamakta zorlanan kral ve feodal beyliklerin otoritelerini glenmitir.

Avrupallar bu seferlerde deiik sava stratejileriyle karlamlar ve bu stratejileri

renmilerdir.

Hal seferlerinin balangta baarl olmas Vatikannn prestijini arttrm

ancak daha sonra alnan baarsz sonular kilisenin toplum stndeki etkisini

sarsmtr. Bu durum Avrupadaki krallarn ve feodal beylerinin toplum zerindeki

etki alanlarn geniletmitir.


35/182

25

10-) Arap - Yahudi Mcadelesi:

Siyonizm:

637de Yermuk Savanda Hz. merin Bizansllar yenmesi ile birlikte

Filistin Mslmanlarn egemenliine girdi ve blgeye Yahudilerin yerlemelerine

izin verildi. 1099da Hallarn blgeyi igal ederek Kuds Latin Krall kurmasyla

Yahudilerin ounluu tekrar blgeyi terk etti. Nitekim 1187de Selahattin

Eyyubinin Hallar yenmesiyle Filistin tekrar Mslmanlarn egemenliine girdi ve

Yahudiler tekrar Filistine dnmeye balad. Ayn zamanda Suriye, Mezopotamya,

Msr, ngiltere, Fransa ve bir ok Avrupa devletlerinden de Yahudiler Kudse g

etmilerdir. Daha sonra Memlkler dneminde de Yahudiler iin skntl dnem

balasa da 1517de Osmanl mparatorluunun blgeyi egemenlii altna almasyla

tekrar Avrupa lkelerinden Kudse gler balamtr.

Yahudilerin siyasal olarak rgtlenmesinde ve Kudse g etmesinde

dnyadaki antisemitik hareketin etkisi byktr. Antisemitizmin gelimesinde ise

zellikle Fransz Devrimi sonrasnda ortaya kan milliyeti duygular, ortaya kan

yeni ulusal burjuvazi ile Yahudiler arasndaki ekonomik rekabet olmutur42. Fakat

Antisemitizm Fransz Devrimiyle ya da Sanayi devrimiyle balamamtr. ok daha

nceleri ortaya km bir harekettir.

Gerek lkada ve gerekse Ortaada Yahudilerin aleyhine taknlan

tutumlar, Yahudi dmanl Yahudileri ge zorlamtr. Bunlarn bir ksm Dou

Avrupa lkelerine yerleirken bir ksm da Osmanl topraklarna g etmilerdir.

Topraklarn Yahudilere aan Osmanl mparatorluu onlarn Filistine yerlemesini

de engellememitir.

Fransz Devrimi sonras Yahudiler kitleler halinde bulunduklar lkeleri terk

etmek zorunda kalmlardr. eitli yerlere g eden Yahudilerin milli bir uuraltnda toplanmalarna, rgtlenmelerine ve yurt aramalarna bir anlamda sebep

olmutur bu durum. Ksacas; Yahudilerin Filistini yurt edinmeye ynelik milli bir

uur etrafnda rgtlenmeleri anlamna gelen Siyonizm douunda zellikle Fransz

42 ARI, Tayyar; a.g.e., s.113.


36/182

26

Devriminin yayd milliyetilik fikirlerinin Avrupa lkelerinde yerlemeye

balamasyla ortaya kan yabanc dmanlnn etkisi yadsnamaz43.

Yahudilerin rgtlenmesindeki ilk giriim 1881de Zionu Sevenler adyla

kurulan bir rgt ats altnda bir araya gelmeleriyle sz konusu olsa da ba arl

olamamtr. Daha sonra asl gelime Theodor Herzlin nclnde olmutur. Herzl

Avrupaya yaylan Antisemitizmin nyargyla ilgili olduunu ve bundan dolay da

yasayla ortadan kalkmasnn imknsz olduunu dnyordu. Herzl, 1896da

grlerini politik siyonizmin ideolojik temellerini oluturan Yahudi Devleti (Der Ju

denstaat: The Jewish State) adndaki kitabnda toplanmtr.

Herzle gre ortada bir Yahudi ulusu bulunduuna gre, bir Yahudi

devletinin de olmas gerekirdi ve Yahudilerin kendi devletlerini kurmalar

antisemitizm iin de en iyi zmd44.

Theodor Herzl 1897de svirenin Basel kentinde toplanan I. Dnya Yahudi

Kongresinde kurulan Dnya Siyonist Tekilatnn bana getirilmitir. Basel

Kongresi, Siyonizmin hedefinin Filistinde Yahudi halka bir yurt yaratmak

olduunu kabul etmiti. Basel Kongresinde Siyonizmin amacnn Yahudi Halk iin

Filistinde kamu hukuku ile gvence altna alnm bir yurt yaratmak olduu

belirtilerek bu amaca varmak iin bir takm admlarn atlmas kararlatrlmtr45.

Herzl, 1901 ve 1902 yllarnda ilk defa Abdlhamit nezdinde giriimde

bulunmu ve bu grmelerde Filistinde Yahudilere bir yurt verilmesi halinde

Osmanl borlarnn Avrupadaki Yahudi bankerler tarafndan denecei teklifinde

bulunmutur. Fakat bu teklifler kabul edilmemitir.

Yahudilerin Filistinde yurt edinme istekleri 1904de Herzlin lmnden

sonra da devam etti. Osmanl Devleti nezdindeki teebbsleri sonucu 1908de ttihat

ve Terakki Partisi ve liderleri hac iin Filistine gidecek Yahudilere uygulanan

43 ARI, Tayyar; a.g.e., s.114.44 ARI, Tayyar, a.g.e., s.115.45 ARI, Tayyar, a.g.e., s.116-117.


37/182

27

kstlamalar (Krmz Tezkere) kaldrdlar ve Yahudilerin Filistinde toprak satn

almalar serbest brakld46.

Filistinde Yahudilerin sahip olduklar topraklarn genilemesi ve Yahudilerin

topraa baml hale gelmeleriyle ilk Arap-Yahudi atmalar balad. Bu

atmalar, balangta Siyonizme kar organize bir direnme eklinden ziyade,

topran kullanmnda, Yahudilerin Arap toprak geleneine ters uygulamalar

neticesinde ortaya kt. Sz konusu atma sebeplerinden bir tanesi hayvan otlatma

meselesidir. atma sebeplerinden bir dieri ise, su kaynaklarn kullanlmasna

ilikindi. Balangta ekonomik mahiyetli olarak ortaya kan Arap-Yahudi

atmalar, Filistinin Birinci Dnya Savandan sonra ngilterenin manda

ynetimi altna girmesiyle Siyonizme kar Arap milliyetiliinin direnme

mcadelesine dnecektir47.

ngiltere, Filistinde manda ynetimini u esasa dayandrmak istedi.

Filistinde Araplarla Yahudiler arasnda bir ibirlii kurarak manda ynetimini

gelitirmek ve Filistini bamsz bir devlet olarak hazrlamak.

Amerikan Kongresi, 21 Eyll 1922de ald bir kararla, Filistinde bir

Yahudi yurdu kurulmasn kabul etti. Amerikan Kongresinde alnan bu karardan

sonra ngiltere ve ABD 3 Aralk 1924te bir anlama imzaladlar. Bu anlama ile; 1)

ABD, ngilterenin Filistin zerindeki mandasn tanm ve; 2) Filistinde Amerikan

vatandalar iin bir takm haklar elde etmitir48.

A.J. Balfourun 2 Kasm 1917 ylnda Balfour Bildirisi olarak yaynland

bildiri 1922de Milletler Cemiyeti tarafndan ngiltereye verilen Filistin mandas ile

ilgili metne eklendi. Bu bildiri Filistinde Yahudi ulusuna bir yurt kurulmas

konusundaki nemli bir belgedir. Ayn zamanda bu bildiri ilan srecinde

Yahudilerin ngiltere zerinde etkili olmasnda hem blgedeki ngiliz karlarn

46 KE, Mim, Kemal; Siyonistlerin ttihatlar Nezdindeki Baarsz Giriimleri: 1908-9, ..,Siyasal Bilimler Fak., Prof. Dr. mit Doanayn Ansna Armaan, C.II., st., 1982, s.121-132.(Akt: YILMAZ, Trel; a.g.e., s.35)47 YILMAZ, Trel; a.g.e., s.37.48y.a.g.e., s:41-42.


38/182

28

korumada hem de sava srasnda bu belge sayesinde ABDnin savaa girmesinin

salanabilmesi asndan nemli rol oynamtr.

Filistin Araplarnn, Balfour Deklarasyonunun ne anlama geldiini ngiliz

manda ynetimi balar balamaz anlamalar zerine, ilk gnden itibaren atmalar

balam ve gnmze kadar sren bir Arap-Yahudi atmasnn balangcn tekil

etmitir49.

1920-1930 yllar arasndaki dnemde Arap-Yahudi atmalar iki farkl

seyir takip etmitir 1920-1930 dneminde Arap-Yahudi atmalar genellikle

mahalli apta ve dank olmutur. Ancak Arap-Yahudi atmasnda 1933 yl bir

dnm noktas olmutur. 1933te Yahudi aleyhtarl siyasi izgisinin nemli bir

unsuru olan Hitler, Almanyada iktidara gelmii ve panikleyen Yahudiler Filistine

gmeye balamlardr. Dier bir deyile 1933ten itibaren Filistinde Arap-Yahudi

atmas iddetini arttrmtr50.

Daha nceleri ngilterenin karlar dorultusunda kurulmaya allan

Yahudi Devleti 1933den sonra Yahudiler iin tek kar nokta haline geldi. Artk

Filistindeki Arap-Yahudi atmas lm kalm savana dnt. Bu iddetli

atmalar gnmz de etkileyecek ekilde Ortadoudaki g dengelerini

temelinden sarst.

kinci Dnya Savandan nceki dnemde de ABD Filistin meselesine uzak

deildi. Fakat esasna baklrsa, meselenin iine aktif olarak girmesi kinci Dnya

Savandan sonradr. ngiltere, 2 Nisan 1947de Birlemi Milletlere resmen

bavurarak Birlemi Milletler Genel Kurulunun meseleyi ele almasn istedi.

ngilterenin istei zerine 28 Nisanda toplanan Genel Kurul 15 Maysta 70 oya

kar 45 oyla Birlemi Milletler Filistin zel Komitesinin kurulmasna ilikin

kararn ald. zel Komite raporunu 31 Austosta tamamlad ve 1 Eyll 1947de

Birlemi Milletler Genel Sekreterine teslim etti. Komite iki rapor ortaya kard.

Kanada, ekoslovakya, Guatemala, Hollanda, Peru, sve ve Uruguay tarafndan

49y.a.g.e., s:42.50 ELPELEC, Zui; Filistin Ulusal Hareketinin Kurucusu Hac Emin El-Hseyni, ev: Dilekendil, letiim Yay., 1.B., st., 1999, s:73-101den (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:43.)


39/182

29

desteklenen ounluk Raporu ve Hindistan, ran ve Yugoslavya tarafndan sunulan

Aznlk Raporu Avustralya, her iki plana da ekimser kald51.

ounluk Raporuna Gre;

1. Filistin; Arap Devletleri, Yahudi Devletleri ve Kuds Blgesi olmak zere

e taksim edilmekteydi;

2. Arap ve Yahudi Devletleri iki yllk bir gei dneminden sonra bamsz

olacaklard,

3. Bu iki devlet arasnda ekonomik birlik olacakt;

4. Kuds iin ayr bir stat tayin ediliyor ve Birlemi Milletlerin vesayeti

altna konuluyordu;

5. izilen snrlara gre, Arap Devleti, Filistin topraklarnn yzde 42,88ini,

Yahudi Devleti ise yzde 56,47sini tekil etmekteydi.

Aznlk Raporuna gre de Filistin, Araplar ve Yahudiler arasnda taksim

edilmekteydi. Ancak raporun ngrd Kudsn bakent olduu bamsz Arap ve

Yahudi devletlerinden meydana gelen bamsz bir Filistin Federal Devleti idi52.

Birlemi Milletler Genel Kurulunda 29 Kasm 1947de yaplan oylamada

ounluk Raporu (Plan) 13 red 10 ekimser oya karlk 33 oyla 181 sayl karar

olarak kabul edildi. Taksim karar Filistini iyice kartrd. Karardan sonra ngiltere

bir aklama yaparak 15 Mays 1948den itibaren Filistinden tamamen ekileceini

bildirdi. ngilterenin Filistin zerindeki manda ynetiminin sona ermesinden birka

saat nce 14 Mays 1948de Tel Avivde toplanan Yahudi Milli Konseyi bir

deklarasyon yaynlayarak; srail Devletinin kurulduunu ilan etti53.

srailin kurulmasndan birka saat sonra Msr, rdn, Suriye, Lbnan ve

Irak birlikleri Filistine girmeye baladlar. I. Arap-srail Sava bylece balamoldu. Bu savata sadece rdn, Bat eria topraklarn ve Kudsn yarsn ele

51 YILMAZ, Trel; a.g.e., s:56.

52 ARMAOLU, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye BankasYay., Ank., s:85-86 den (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:57).53 YILMAZ, Trel; a.g.e., s:57-58.


40/182

30

geirdi. srail ok toprak kazand. rdn dndaki Arap lkelerini srail malup

etmiti. 10 Haziran 1948de 30 gnlk atekes saland. Bu yln sonuna kadar ancak

atmalar yer yer devam etti.

Bu yllar arasnda Ortadounun stratejik yapsn deitirecek bir takm

deimeler oldu. Bunlar kronolojik olarak yle sralanabilir:

1) Ortadouya Silah Ambargosu2) ngiliz-ran Petrol Anlamazl3) Svey Anlamazl ve Msrda Monarinin Yklmas4) Badat Pakt5) Svey Sava6) Eisenhower Doktrini7) Suriye Krizi8) Lbnan Krizi9) Irakta Monarinin Yklmas

11-) 1950-60 YILLARI ARSINDA ORTADOU GELMELER:

a) Ortadouya Silah Ambargosu

srail Devletinin ortaya kmasndan ve Birinci Arap-srail Savandan sonra

byk devlet, yani ABD, ngiltere ve Fransa Ortadoudaki dengelerin ok hassas

hale geldiini grdler54.

ABD, ngiltere ve Fransa, her iki taraf da silahlanmadka, sz konusu

lkelerin bir atmay gze alamayacaklarn dnmlerdir. Batnn silah veripvermemesi, Ortadouda bar dzeninin korunmas bakmndan hayati bir noktayd.

te Ortadou blgesine uygulanmak istenen silah ambargosunun mant buydu55.

54 y.a.g.e., s:65.55 ARMAOLU, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye BankasYay., Ank., s.28 (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:65).


41/182

31

Ortadouya silah ambargosunu ngren deklarasyon 25 Mays 1950de

yaymland. Bu deklarasyona gre; ngiltere, ABD ve Fransa Arap lkelerine ve

sraile i gvenliklerini ve meru mdafaalarnn gerektirdii lde silahsatacaklar, blge lkelerinin silahlanma yarnn karsnda olacaklar, satacaklar

silahlar saldrgan amala kullanmayacaklarna dair lkelerden taahhtte

bulunmalarn isteyecekler ve blgede snr anlamalarnn belirledikleri hususlar

ihlal eden herhangi bir devlete kar gereken tedbirleri alacaklardr. Bu deklarasyon

devletin kendi arasnda yaymlanmtr.

Sonu olarak bu ambargoyu ilk delenler Batl Devletler olmutur. eitli

yollarla blgedeki lkelere silahlar satmlardr. Bu silahlarda saldrgan amalarla

deil, i dzenleri iin kullanacaklarn gereke gstermilerdir.

b) ngiliz-ran Petrol Anlamazl:

28 Mays 1901de bir ngiliz vatanda olan William Knox DArcy, randan

altm yl sreli bir ayrcalk almtr. Bu ayrcalk, DArcye yalnzca be kuzey

vilayeti darda kalmak zere tm ran topraklar zerinde, doal kaynaklarn

aranmas, kartlmas, iletmesi, retilmesi, ticarete elverili duruma getirilmesi,

baka yerlere tanmas hakkn vermekteydi. Bu antlamadan sonra DArcy,

finansman kaynaklar aram ve 1905 Mays aynda ngiliz Hkmetinin araclyla

ngiliz Burmah Petrol irketi ile birleerek Concesslons Syndicate Ltd. irketini

kurmutur56.

1908 ylnn Nisan aynda irket Anglo-ranian Petrol irketi ad altnda 1901

ayrcalndan faydalanmaya balad. 1914de de ngiliz hkmeti bu irketin

paylarndan satn ald.

12-) 1960-1973 Yllar Arasnda Ortadou Gelimeleri:

1960 ylndan itibaren Orta Douda Arap-srail atmalar yeniden

iddetlendi. atmalar ve bunlara bal olarak gelien olaylar, 1967 ylnda nc

56 GREL; kr, S.; Ortadou Petroln Uluslararas Politikadaki Yeri, A.., SBF. Yay., Ank.,1979, s.48-49 den (Akt: YILMAZ, Trel; a.g.e., s:69).


42/182

32

Arap-srail Sava ( Alt Gn Sava)nn kmasna neden oldu. Bu savaa giden

yolda faktr nemli rol oynamtr:

- Yemen Sava

- BAAS faktr

- FK faktr57

a)1967 Arap-srail Sava:

1967 Arap-srail Sava, 5 Haziran sabah srail uaklarnn Msr

havaalanlarna yapt saldr ile balad.

Bu ekilde gerekleen srail hava saldrs yaklak 3 saat devam etmi veMsrn 280 ua yerde ve 20 ua da havada tahrip edilmitir. Ayn ekilde Suriye

ve rdne de ynetilen saldrlarda 50 Suriye ve 20 rdn ua tahrip edilmitir.

Bylece, daha savan banda savaan Arap lkelerinin hava gc yok edilmi ve

srail havada byk bir stnlk salamtr58.

Kara Cephesine gelince; srail iin iki cephe olduka nemliydi. Sina Cephesi

ve rdn Cephesi. Msr Kuvvetleri, Sinada ana yolu kontrol altnda tutacak

ekilde yaylm bulunuyordu. srail, atekes iin bir uluslararas basknn hemen

geleceini bildii iin taarruz planlarn srat unsuruna dayandrm ve Sinann

anayolunu ele geirmeyi planlamtr. Gerekten de bunu baarmtr. Sava, 10

Haziran 1967de taraflarn Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin atekes

arsna uymalar ile sona erdi. Alt gn srd iin ayn zamanda Alt Gn

Sava olarak da tarihe geen sava sonunda srail 8.000 mil kare olan topraklarna

26.474 mil karelik daha toprak ekleyerek olduka kazanl kt. Msr, drt gn

iinde Sinada ar bir yenilgiye urayarak btn Sina Yarmadasn kaybetti59.

1967 Arap-srail Sava, Arap-srail mcadelesinde bir dnm noktas tekiletmitir. Araplar, 1947 taksim kararndan bu tarihe kadar srailin ortadan

kaldrlmasn savunmulardr. 1967 Savann kaybedilmesinden sonra ise temel

57 YILMAZ, a.g.e., s:125.58 ARMAOLU, Fahir; Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye BankasYay., Ank., s:248-250d2n ,(Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:152)59 ARMAOLU, Fahir; y.a.g.e., s.250 (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s.152).


43/182

33

politika srailin ortadan kaldrlmas deil, bu savan sonunda kaybedilen

topraklarn geri alnmas olmutur.

1967 Savandan sonra srail blgede daha byk bir g haline geldi.

srailin bu glenii blgedeki g dengelerini etkiledii gibi dnyada giderek

gcn artran ABDnin blgede nemli bir mttefiki haline geldi.

13-) 1973-1980 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER:

a) 1973 Arap-srail Sava:

1973 Arap-srail Savann (Yom Kippur) dier Arap-srail Savalarndan

baz farkllklar vardr. Bunlar:

1) Msr tarafndan balatlan bu savan temel amac; srailin haritalardan

silinmesi deil, savaa katlan btn Arap lkeleri iin 1967 Savanda kaybedilen

topraklarn geri alnmasdr.

2) kinci farkllk; srailin deil, Msr ve Suriyenin srpriz saldr ile

balatmalardr.

3) Son bir husus ise; kesin bir Arap yenilgisinin olmamas ve hatta Msrn

bu savata bir hayli baarl olmasdr. Bundan nceki savalarda byk kayplara

urayan taraf sadece Araplar iken, bu savata srail de byk kayplara uramtr60.

b) 1973 Petrol Krizi:

Meydana gelen ilk petrol krizi, 1973 Arap-srail Savann bir sonucu olarak

grnse de gerekte gemii daha eskiye dayanmaktadr. 1950li yllardan itibaren

Orta Douda petrole ilikin iki mesele ortaya kmtr:

1) Petroln kt Ortadou lkeleri ile petrol karan ve ileten petrol

irketleri arasndaki ilikiler;

2) zellikle 1967 Sava ile birlikte ortaya kan ve 1973 ylnda son

aamasna gelen petroln siyasi ara olarak kullanlmas61.

60 ARMAOLU, Fahir; y.a.g.e., s.320-321 (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s.178).


44/182

34

Petroln siyasi bir araca dnmesi ve srailin Ortadouda gvenlik endiesi

yaamas srailin en nemli mttefiki olan ABDyi blgede denge politikas

oluturmaya zorlad. 1973 Arap-srail Sava srailin gvenlik endieleriniartrrken, ABDyi blgede g dengelerini yeniden dzenlemeye itti. 1973teki bu

savan etkileri g dengelerini dzenlemesi asndan gnmz de etkilemektedir.

c) Lbnan Sava:

Lbnan i sava bir takm gelimeler sonucu ortaya kmtr. Bunlardan en

nemlileri, Lbnann i yapsnda deimeler ve Lbnana g eden Filistinlilerdir.

Lbnan bamszlna kavutuktan sonra ekonomisinin ilerlemesi yaam standartlar

ve eitim ykselmitir. Ekonomik gelime baz sorunlar da beraberinde getirmitir.

Gelir dalm bozulmutur ve ekonomik gelimeden daha ok Hristiyanlarn istifade

ettiinin gzlenmesi, Mslmanlarn da yoksullamas Hristiyanlarla Mslmanlar

arasnda atmay krklemitir. Dier bir gelime ise Filistinlilerin Lbnandaki

faaliyetleridir. Bu olaylar neticesinde Lbnan i sava kmtr.

d) Camp David Antlamalar:

Camp David Antlamalar ile balayan ve srail-Msr Antlamalar ile

sonulanan sre, Ortadouda yeni bar umutlarn artrrken, gerekte yeni bir

dzensizlie gidildiinin iareti olmutur.

Msr Cumhurbakan Enver Sedat 9 Kasm 1977 ylnda halk meclisinde

yapt konumada srail ile bar konusunda kararl olduunu syledikten sonra 19

Kasm 1977de srailde parlamentoda bir konuma yapt. Konumasnda kalc bir

bar istediini ancak bu barn adalete dayanmas gerektiini syledi. srail

Babakan Begin de srailin de blgede huzur ve bar istediini dile getirdi.

Enver Sedatn sraili bu ani ziyareti tm dnyada hayretle karlanrken

Arap dnyasnda tepkiyle karlat.Ancak bu lml hava ok uzun srmedi. srailin Bat eriada yeni yerleim

yerleri amas srail ile hem Msrn hem de ABDnin arasn at. Bar

giriimlerinin sekteye uradn gren ABD insiyatifi zerine alarak Begin ve

61 ARMAOLU, Fahir; y.a.g.e., s.355-356 (Akt: YILMAZ, Trel, a.g.e., s:190).


45/182

35

Enver Sedat Washington yaknlarndaki Camp Davide davet etti. Camp

Davidde yaplan mzakereler sonucunda 17 Eyll 1978de Msr, srail, ABD

Camp David anlamasn imzaladlar.

Camp David Antlamalar ile balayan ve srail-Msr Antlamalar ile

sonulanan sre, Ortadouda yeni bar umutlarn artrrken, gerekte yeni bir

dzensizlie gidildiinin iareti olmutur. nk bu anlamaya Arap dnyasndan

byk tepkiler gelmiti. Ayrca anlamada Kudsn belirsizlii ve srailin

anlamay uygulaya koymaktaki isteksizlii de gelen tepkileri artrmt.

e) ran slam Devrimi:

1979 ylnda Humeyni liderliindeki gerekleen ran Devrimi, ah RzaPehlevinin iktidarndaki monarik bir rejimi ykarak ,yerine tmyle eriata dayal

bir rejim kurdu ve bu zellik doal olarak onu, daha nce gerekleen devrimlerden

ayrd62.

ran Devriminin nemli bir zellii de uluslararas bir olay olmasdr. Bat

Asyada hem Batya doru Irak ve Krfez lkelerinde yneticileri tehdit eder gibi

grnmtr. Hem de douya doru, 1978de iktidara gelen Afgan hkmetine kar

savaan slami glere cesaret vermitir.

Devrim, batnn ve zellikle ABDnin siyasi, ekonomik ve kltrel etkilerine

kar milliyeti bir hareket olarak ta grlyordu.

15-) 1980-1990 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER

a) ran-Irak Sava:

ki lke arasnda en ciddi sorunlardan biri de yllardr devam eden att-l

Arap zerindeki egemenlik sorunu ya da ksa snr sorunuydu. Zira iki lke arasnda1975 Martnda imzalanan Cezayir Antlamas ile bata Krt sorunu ve su yolunun

denetimi sorunu olmak zere pek ok sorun zme kavuturulmu olsa da Saddam

zorunlu artlar altnda imzaladn iddia ettii bu antlamadan memnun kalmamt.

62 ATAY, Mehmet, Ortadouda Terr Sava ve Bar Araylar, Avrasya Dosyas, C.3, s.2, YAZ1996, S.130.


46/182

36

Dolaysyla Irak, randa 1979 ubatnda gerekleen devrimden sonra ortaya kan

kargaa ortamndan yararlanarak 18 Eyll 1980de Cezayir Antlamasn

tanmadn aklad.63

Saddam, ran kesin bir yenilgiye uratarak blgede hakim g haline

gelirken, att-l Arap zerinde mutlak egemenlii tesis etmeyi, bunu yaparken de

Krtler yaplan ran desteini Kuzistan Araplaryla dengelemeyi dnyordu. Bu

arada zaten rann 1979 Hazirannda kuzey snrnda Cezayir Antlamas

dorultusunda yerini getirmesi gereken devriye grevini terk etmesi zerine,

Krdistan Demokratik Partisine bal pemergeler Irak hkmetine ynelik

saldrlara balamlard64.

Yukarda da bahsedildii gibi Irak-ran arasndaki gerginliin grnen sebebi

att-l Arap zerindeki egemenlik sorunuydu. Ama bu gerginliin altnda yatan

dier sebepler unlardr:

-1979 ran Devriminin Irak iindeki ii gruplar etkileyebilecei phesi,

- rann Irak iindeki krt gruplara verdii destek,

Saddam Hseyin 17 Eyll 1980de olaanst toplanan parlamentoda yapt

konumadan be gn sonra 22 Eyll 1980de rana sava ilan etti. Sava ilannngereklerini ise u ekilde sralad:

1- ran, 1975 Antlama ile yklendii taahhtlerini yerine getirmedii gibi,

Irak Krdistan Demokratik Partisi (KDP)ne yardma yeniden balamtr.

2- ran, snr atmalarn tahrik etmektedir.

3- ran, 1975 Cezayir Antlamasna gre Iraka vermesi gereken baz snr

blgelerini vermemitir65.

Arya gre; Saddamn amac, randaki ii kkenli slam Devrimininlkesindeki etkilerini snrlamak, 1975 Cezayir Antlamas ile rana brakmak

63 ARI, T.; a.g.e. s.555.64 y.a.g.e., s.557.65 BLKBAI, Sha; Trkiye ve Yaknndaki Ortadou, D Politika Enstits Yay., Ank., 1992,s.19.


47/182

37

zorunda kald topraklar geri almak, att-l Arap zerindeki denetimi ele

geirmek, Krtler zerinde kesin hakimiyet kurmak, Kuzistan Araplarnn

zgrlklerini kazanmalarna yardm ederek rann bu blgede sahip olduu petrolalanlarndan mahrum kalmasna yol amak, ulusal birlii salamak ve hepsinden

nemlisi blgede egemen g haline gelmekti66.

Nitekim Irakn 22 Eyll 1980 gn baskn eklinde 700 kmlik bir cephede

saldrya gemesiyle birlikte sekiz yl srecek sava balam oldu. 1982 Maysnn

ortalarna gelindiinde Irakn randaki kuvvetlerinin merkezle balar kesilmiti.

Hrremehrin ran tarafndan geri alnmas zerine Saddam, Irak kuvvetlerinin ran

topraklarndan geri ekileceini aklad. Tarihler 18 Temmuzu gsterirken sekiz yl

sren sava da sona ermiti67.

1979da randa ahn devrilmesiyle yerine geen Humeyninin ii rejimi,

Irakn gvenlii asndan tehdit unsuruydu. %90 ii olan randaki devrim

blgedeki dier ii toplumlarn da harekete geirmiti. Irakn %60-65ini oluturan

iiler arasnda da hareketlenmeler balamtr. 1979 ubatnda 1980in banda

Necef, Kerbela ve Badatta bir takm olaylar kmtr.

Irak, ran karsnda Arap devletlerinin desteini alacan, Humeyni kart

muhalif gruplarn ve etnik gruplarn ayaklanacan dnmt. Fakat Irak

bekledii destei bulamad. Savan banda Sovyetler Birlii de tarafszln

aklad ve Iraka silah vermede isteksiz davrand.

Anlamsz bir ekilde sekiz yl sren sava sonunda milyonlarca kii yaraland,

yzbinlerce kii ld. ki lkenin de ekonomisi ktleti. Saddam Hseyin 15

Austos 1990da ran Ynetimine, 1975 Cezayir Antlamasn kabul ettiine dair

mesaj gnderdi. Bu da savan kayptan baka bir ey olmadnn gstergesidir.

16-)1990-2000 YILLARI ARASINDA ORTADOU GELMELER:

a)Kuveytin gali ve 1990 Krfez Sava:

66 ARI, Tayyar, a.g.e., s.559.67 y.a.g.e., s.563.


48/182

38

Irakn Kuveyti igalinde Saddamn kendine gre nedenleri vard.

ncelikle Badat ynetimi Kuveyti kendi topraklar zerinde (Kuveytin Osmanl

dneminde Basrann bir kazas olarak grlmesinden hareketle) ngiltere tarafndanoluturulmu yapay bir devlet olarak grmekteydi ve bu tarihsel hatann dzeltilmesi

gerekirdi ki bunun da tek yolu iki lkenin birlemesinden gemekteydi. Irakn

Kuveyti ilhak etmek istemesinin arkasnda yatan dier nedenler petrol retimini

artrmaya balad 1970lerin balarnda ortaya kmtr. Bubiyan Adasnn derin

sularnn petrol terminali kurmak iin olduka elverili olmasnn yan sra Irak,

Kuveyte ait olan Bubiyan ve Varba Adalarna sahip olarak bu adalarn karasular ve

kta sahanl alanlarndaki petrol yataklarna ulamak istiyordu68.

Irakn Basra Krfezine iki yoldan k vardr. Bunlardan birincisi att-l

Arap su yolu zerindeki limandr. Fakat bu liman, ran ile yaplan sekiz yllk savata

batk gemi enkazlar ile tkanm durumdayd. kincisi de Irakn Krfezde ilek

durumda olan tek liman Umm- Kasrd ve bu limann giri ve kn kontrol eden

iki ada, Verbe ve Bubiyan Kuveyte aitti. Dolaysyla Irak iin Kuveyt nemliydi.

Irak Basra Krfezine daha rahat almasn salayacak olan bu iki adann denetimini

ele geirmek istiyordu. Ayn zamanda Kuveyti topraklarna katt takdirde blgede

ikinci byk petrol rezervine sahip lke olacakt.

2 Austos 1990da Irak, Kuveyti igal etmi ve bir sre sonra da 19. ili

olduunu aklayarak Kuveyti ilhak etmiti. Nihayet Kuveytin igal ve ilhak ile

birlikte hem Basra Krfezinde hem de genel olarak Ortadouda g dengesi bir

anda Irak lehine bozulduu gibi, bu durum, gerek petroln gvenliini gerekse

ABDnin ve Batl devletlerin blgedeki ekonomik karlarn tehlikeye sokmutu69.

Krizin balamasyla Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi bir dizi kararlar

ald. galin gerekletii gn yani 2 Austosta 660 sayl karar ile Irakn Kuveyti

igalini knayarak, bu lkeden tamamen ve kaytsz-artsz 1 Austos 1990daki

snrlarna ekilmesini talep etti. Irakn Kuveytten ekilmeyeceinin anlalmas

zerine Gvenlik Konseyi 6 Austos 1990da 661 sayl karar kabul etti. Karar,

68 y.a.g.e., s.574.69 y.a.g.e., s.570.


49/182

39

yasal Kuveyt Hkmetinin otoritesini yeniden tesis etmek ve Irakn Kuveytten

kmasn salamak iin btn devletlerin Irak ve Kuveytte retilen btn mal ve

rnlerin lkelerine ithal edilmesine izin vermemelerini hkme balarken, Irakaekonomik ambargo koyuyordu. Nihayetinde Gvenlik Konseyi, Irakn Kuveytten

ekilmemesi zerine 29 kasm 1990da 678 sayl karar kabul ederek, Iraka

Kuveytten ekilmesi konusunda 15 Ocak 1991 tarihine kadar zaman verdi. Ayrca,

sz konusu kararla, eer bu karara uymazsa, Irakn bir savala kar karya kalaca

ilan edildi. Irak, 678 sayl karara da uymaynca kriz bir savaa dnt. ABDnin

nderlii

buyuk ortadogu projesi great middle east project

Documents