each directory should have a file called readme bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 each...

60
2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following details:- i. Discipline : Jaina Logic Name of the text : NYĀYADÏPIKĀ ii. Author : Abhinava Dharmabhûşaņa yati File named “README_type_log.txt” containing the following details:- i. Name of the institute : Jaipur Campus ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi (b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu (c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee (d) Editor : Dr. Kamalesh Kumar Jain iii. Name of the typist : Ramprasad Jajoriya iv. Completion date of data entry : 29.07.2010 v. Name of the proof reader : Dr. Kamalesh K. Jain vi. Completion date of proof reading : 09.08.2010 vii. Name of the approval authority from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary viii. Date of approval : 28.07.2011

Upload: others

Post on 28-Feb-2021

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

2

Each directory should have a file called README bib.txt.

with bibliographic entry with following details:-

i. Discipline : Jaina Logic

Name of the text : NYĀYADÏPIKĀ

ii. Author : Abhinava Dharmabhûşaņa yati

File named “README_type_log.txt” containing the

following details:-

i. Name of the institute : Jaipur Campus

ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi (b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu

(c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee (d) Editor : Dr. Kamalesh Kumar Jain

iii. Name of the typist : Ramprasad Jajoriya

iv. Completion date of data entry : 29.07.2010

v. Name of the proof reader : Dr. Kamalesh K. Jain

vi. Completion date of proof reading : 09.08.2010

vii. Name of the approval authority from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary

viii. Date of approval : 28.07.2011

Page 2: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

3

ीमदिभनव-धमभूषण-यित- वरिचता

यायद पका (जैन यायशा य वेिशका)

डॉ० दरबार लाल को ठया, यायाचाय

भारतवष य अनेका त व त प रष् सन ्२००४

Page 3: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

4

यायद पका वषय-सूची

वषयाः अनु छेद सं या १. माणसामा य काशः

१. माण-नय- ववेचन य पी ठका १ २. वधायाः करण वृ ेः कथनम ् २ ३. माणसामा य य ल णकथनम ् ८ ४. माण य ामा यिन पणम ् १८ ५. सौगतीय माणल ण य समी ा २४ ६. कुमा रलभ ट य माणल ण य समी ा २५ ७. भाकर य माणल ण य समी ा २६ ८. नैयाियकानां माणल ण य समी ा २७

२. य काशः १. माणं धा वभ य य य ल णकथनम ् १ २. सौगतीय य य िनरासः ३ ३. नैयाियकािभमत य स नकष य य विनरासः ७ ४. य ं धा वभ य सां यवहा रक य ल णपुर सरं भेदिन पणम ् ११ ५. पारमािथक य ं ल िय वा त ेदानां पणम ् १३ ६. अव या द य याती य य व ितपादनम ् १७ ७. ास गक सव िस ः २१ ८. सामा यतः िस य साव य याहित साधनम ् २४

३. परो काशः १. परो माण य ल णम ् १ २. परो माणं प चधा वभ य त य यया तरसापे व ितपादनम ् ३ ३. मृतेिन पणम ् ४ ४. यिभ ान य िन पणम ् ८ ५. तक य िन पणम ् १५ ६. अनुमान य िन पणम ् १९

Page 4: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

5

७. साधन य ल णकथनम ् २१ ८. सा य य ल णकथनम ् २२ ९. अनुमानं धा वभ य वाथानुमान य िन पणम ् २५ १०. वाथानुमान या ग ितपादनम ् २६ ११. धिमण धा िस ेिन पणम ् २८ १२. पराथानुमान य िन पणम ् ३१ १३. पराथानुमान योजकवा य य ित ा-हेतु पावयव य य ितपादनम ्३३ १४. नैयाियकािभमतप चावयवानां िनरासः ३४ १५. व जगीषुकथायां ित ाहेतु पावयव य यैव साथ यिमित ३६ १६. वीतरागकथायामिधकावयव योग यौिच यसमथनम ् ३८ १७. बौ ािभमत ै यहेतुल ण य िनरासः ३९ १८. नैयाियकािभमतपा च यहेतुल ण य िनरासः ४१ १९. अ यथानुपप न वमेव हेतोल णिम युपपादनम ् ५२ २०. हेतंु विध ितषेध पा यां धा वभ य तयोरवा तरभेदाना ंकथनम ् ५४ २१. हे वाभासानां चातु व यमु वा तेषां िन पणम ् ६२ २२. उदाहरण य िन पणम ् ६६ २३. उदाहरण स गाददाहरणाभाु स य कथनम ् ६८ २४. उपनयिनगमनयो तदाभासयो ल णकथनम ् ७४ २५. परो माणभेद यागम य िन पणम ् ७५ २६. आ य ल णम ् ७६ २७. अथ य ल णम ् ७८ २८. स वं धा वभ य योर यनेका ता मक व पणम ् ८१ २९. नयं व पतः कारत िन य स भ गी ितपादनम ् ८४

Page 5: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

6

ीमदिभनव-धमभूषण-यित- वरिचता

याय-द पका १. माणसामा य काशः

ीव मानमह तं न वा बाल- बु ये। वर यते िमत- प -स दभ- यायद पका॥१॥

[ माण-नय- ववेचन य पी ठका]

१. ‘‘ माणनयैरिधगमः’’ इित महाशा त वाथसू म ् [१-६]। त खलु

परमपु षाथिनः ेयससाधनस य दशना द वषयभूतजीवा दत वािधगमोपायिन प-

णपरम। माणानया यां ह् ववेिचता जीवादयः स यगिधग य ते।

त यितरेकेण जीवा िधगमे कारा तरास भवात।् तत एव

जीवा िधगमोपायभूतौ माणनयाव प ववे यौ। त वेचनपराः ा न थाः

स येव, तथा प ते केिच तृताः, केिच ग भीरा इित न त

बालानामिधकारः। तत तेषां सुखोपायेन माणनया मक याय व प ितबोधक-

शा ािधकारस प ये करणिमदमार यते।

[ वधायाः करण वृ ेः कथनम]्

२. इह ह माण-नय ववेचनमु ेश-ल णिनदश-पर ा ारेण यते।

अनु य ल णिनदशानुपप ेः। अिन द ल ण य पर तुमश य वात। ्

अपर त य ववेचनायोगात। लोकशा योर प तथैव व तु ववेचन िस ेः।्

Page 6: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

7

३. त ववे यनाममा कथनमु ेशः। यितक णव तु यावृ हेतुल णम। ्

तदाहुवा ककारपादाः ‘‘पर पर यितकरे सित येनाऽ य वं ल यते त ल णम’्’

(त वाथवाितकम ्२,८) इित।

४. वधं ल णम,् आ मभूतमना मभूतं चेित। त

य तु व पानु व ं तदा मभूतम,् यथाऽ नेरौ यम। औ यं नेः व पं ्

सद नमबा द यो याव यित। त पर तमना मभूतम,् यथा द डः पु ष य।

द डनमानये यु े ह द डः पु षाननु व एव पु षं याव यित। य ा यम—्

‘‘त ा मभूतम नेरौ यमना मभूतं देवद य द डः’’ (त वाथवाितकभा यम ्

२,८) इित।

५. ‘असाधारणधमवचनं ल णम’् इित केिचत;् तदनुप नम;् ल य-

धिमवचन य ल णधमवचनेन सामानािधकर याभाव स गात,्

द डादेरत म या प ल ण वा च। क चा या ािभधान य ल णाभास या प

तथा वात। तथा ह् — यो ल णाभासभेदाः, अ या मित या मस भ व चेित।

त ल यैकदेशवृ य या म,् यथा गोः शावलेय वम।् ल याल यवृ यित या म,्

यथा त यैव पशु वम। बािधत् ल यवृ यस भ व, यथा नर य वषा ण वम। अ ्

ह ल यैकदेशव नः पुनर या यासाधारणधम वम त, न तु

ल यभूतगोमा याव क वम। त मा थो मेव ल णम् ,् त य कथनं

ल णिनदशः।

Page 7: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

8

६. व नानायु ाब यदौब यावधारणाय वतमानो वचारः पर ा।

सा ख वेवं चेदेवं यादेवं चेदेवं न या द येवं व ते।

७. माणनययोर यु ेशः सू एव कृतः। ल णिमदानीं िनद यम। ्

पर ा च यथौिच यं भ व यित। ‘उ ेशानुसारेण ल णकथनम’् इित

याया धान वेन थमो य माण य ताव ल णमनुिश यते।

[ माणसामा य य ल णकथनम]्

८. स य ानं माणम। अ माणं ल यं स य ा् न वं त य

ल णम। गो रव सा ना दम वम् ,् अ ने रवौ यम। अ स य पदं ्

संशय वपययान यवसायिनरासाय यते, अ माण वादेतेषां ानानािमित।

९. तथा ह— व ानेकको ट पिश ानं संशयः, यथा थाणुवा पु षो

वेित। थाणुपु षसाधारणो ता दधमदशना शेष य व कोटरिशरःपा यादेः

साधक माणाभावादनेकको यवल ब वं ान य। वपर तैकको टिन यो

वपययः, यथा शु कायािमदं रजतिमित ानम। अ ा प ्

सा या दिनिम वशा छु वपर ते रजते िन यः। किम यालोचन-

मा मन यवसायः, यथा पिथग छत तृण पशा द ानम। इदं ह ्

नानाको यवल बनाभावा न संशयः। वपर तैकको टिन याभावा न वपयय इित

पृथगेव। एतािन च व वषय िमितजनक वाभावाद माणािन ानािन भव त,

स य ानािन तु न भव तीित स य पदेन युद य ते। ानपदेन मातुः

िमते यावृ ः। अ त ह िनद ष वेन त ा प स य वं न तु ान वम।्

Page 8: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

9

१०. ननु िमितक ुः मातु ातृ वमेव न ान विमित य प ानपदेन

यावृ तथा प िमितन याव ियतंु श या, त या अ प स य ान वा दित

चेत;् भवेदेवम;् य द भावसाधनिमह ानपदम। करणसाधनं ्

ख वेत ायतेऽनेनेित ानिमित। ‘‘करणाधारे चान ’’ (जैने याकरणम ्

२।३।११२) इित करणेऽ यन ययानुशासनात। भावसाधनं तु् ानपदं

िमितमाह। अ य भावसाधना करणसाधनं पदम। एवमेव माणपदम प ्

मीयतेऽनेनेित करणसाधनं क यम। अ यथा स य ानपदेन ्

सामानािधकर याघटनात। तेन िमित यां ित य करणं त माणिमित्

िस म। तद ं ् ु माणिनणये— ‘‘इदमेव ह माण य माण वं य िमित यां

ित साधकतम वेन करण वम’्’ ( य िनणय पृ १) इित।

११. न वेवम य िल गादावित याि ल ण य, त ा प िमित पं फलं

ित करण वात यते ह च ुषा ् मीयते, धूमेन मीयते, श देन मीयत

इित यवहार इित चेत;् न; अ ादेः िमितं यसाधकतम वात।्

१२. तथा ह— िमितः माण य फलिमित न क या प व ितप ः।

सा चा ानिनवृ पा, तद प ौ करणेन सता तावद ान वरोिधना भ वत यम। ु ्

न चा ा दकम ान वरोिध, अचेतन वात। त माद ान वरोिधन ेतनधम यैव ्

करण वमुिचतम। लोकेऽ य धकार वघटनाय त रोधी काश एवोपा यते न ्

पुनघटा दः, तद वरोिध वात।्

Page 9: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

10

१३. क च, अ वसं व दत वाद ादेनाथ िमतौ साधकतम वम,्

वावभासनाश य परावभासक वायोगात। ानं तु वपरावभासकं ्

द पा दव तीतम। ततः थतं िम् तावसाधकतम वादकरणम ादय इित।

१४. च ुषा मीयत इ या द यवहारे पुन पचारः शरणम,् उपचार वृ ौ च

सहका र वं िनब धनम। न ह सहका र वेन त साधकिमदिमित करणं नाम् ,

साधक वशेष याितशयवतः करण वात। तद ं ् ु जैने े— ‘‘साधकतमं करणम’्’

(१।२।११४) इित। त मा न ल ण या ादावित याि ः।

१५. अथा प धारावा हकबु वित याि तासाँ स य ान वात। न च ्

तासामाहतमते ामा या युपगम इित; उ यते; एक म नेव घटे

घट वषया ान वघटनाथमा े ाने वृ े तेन घट िमतौ िस ायां पुनघटोऽयं

घटोऽयिम येवमु प ना यु रो र ानािन खलु धारावा हक ानािन भव त। न

ेतेषां िमितं ित साधकतम वम,् थम ानेनैव िमतेः िस वात। कथं त ्

ल णमित या नोित? तेषां गृह त ा ह वात।्

१६. ननु घटे े पुनर य यास गेन प ात घट एव े प ा् नं ानं

पुनर माणं ा नोित धारावा हकव दित चेत;् न; या प म ये समारोपे

स य वात। तद म् ्ु — ‘‘ ोऽ प समारोपा ा क्’’ (पर ामुखम ्१-५) इित।

१७. एतेन िन वक पके स ालोचन पे दशनेऽ यित याि ः प र ता।

त या यवसाय प वेन िमितं ित करण वाभावात। िनराकार य ्

ाना वाभावा च। ‘‘िनराकारं दशनं साकारं ानम’्’ (सवाथिस ः २-९) इित

Page 10: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

11

वचनात। तदेवं माण य स य ानिमित ल णं नाऽित या म। ् ्

नाऽ य या म,् ल ययोः य परो यो या यवृ ेः। नाऽ यस भ व,

ल यवृ ेरबािधत वात।्

[ माण य ामा यिन पणम]्

१८. किमदं माण य ामा यं नाम? ितभात वषयाऽ यिभचा र वम। ्

त यो प ः कथम?् वत एवेित मीमांसकाः। ामा य य वत उ प रित

ानसामा यसाम ीमा ज य विम यथः। तद मु —् ‘‘ ानो पादकहे वनित-

र ज य वमु प ौ वत वम’्’ [ ] इित। न ते मीमांसकाः,

ानसामा यसाम याः संशयादाव प ान वशेषे स वात। वयं तु ूमहे ्

ानसामा यसाम याः सा येऽ प संशया दर माणं स य ानं माणिमित

वभाग तावदिनब धनो न भवित। ततः संशयादौ यथा हे व तरम ामा ये

दोषा दकम गी यते तथा माणेऽ प ामा यिनब धनम यदव य-

म युपग त यम,् अ यथा माणा माण वभागानुपप ेः।

१९. एवम य ामा यं परतः ामा यं तु वत इित न व यम;्

वपययेऽ प समान वात। श यं ह व ु् म ामा यं वतः ामा यं तु परत इित।

त माद ामा यव ामा यम प परत एवो प ते। न ह पटसामा यसाम ी

र पटे हेतुः। त न ानसामा यसाम ी माण ाने हेतुः,

िभ नकाययोिभ नकारण भव वाव य भावा दित।

Page 11: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

12

२०. कथं त य ि ः? अ य ते वषये वतः, अन य ते तु परतः।

कोऽयम य तो वषयः को वाऽन य तः? उ यते; प रिचत व ामतटा-

कजला दर य तः, त यित र ोऽन य तः। किमदं वत इित? कं नाम परत

इित? ान ापकादेव ामा य ि ः वत इित? ततोऽित र ा ि ः परत इित।

२१. त तावद य ते वषये जलिमित ाने जाते ान व प ि समय

एव त तं ामा यम प ायत एव। अ यथो र ण एव िनःश क वृ ेरयोगात। ्

अ त ह जल ानो र ण एव िनःश क वृ ः। अन य ते तु वषये जल ाने

जाते जल ानं मम जातिमित ान व पिनणयेऽ प ामा यिनणयोऽ यत एव,

अ यथो रकालं स देहानुपप ेः। अ त ह स देहो ‘जल ानं मम जातं त कं

जलमुत मर िचका’ इित। ततः कमलप रमलिशिशरम चार भृितिभरवधार-

यित— ‘ माणं ा नं जल ानं कमलप रमला यथानुपप ेः’ इित।

२२. उ प व ामा य य ि र प परत एवेित यौगाः। त

ामा य यो प ः परत इित यु म। ि ः पुनर य् त वषये वत एवेित

थत वात ् ि र प परत एवे यवधारणानुपप ः। ततो यव थतमेत-

ामा यमु प ौ परत एव, ौ तु कदािच वतः कदािच परत इित। तद ंु

माणपर ायां ि ं ित—

‘‘ माणा द -संिस र यथाऽित स गतः। ामा यं तु वतः िस म यासात परतोऽ यथा॥् ’’

( माणपर ा पृ ६३)

Page 12: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

13

२३. तदेवं सु यव थतेऽ प माण व पे दरिभिनवेशवशंगतैः ु

सौगता दिभर प क पतं माणल णं सुल णिमित येषां म ताननु मः। तथा

ह—

[सौगतीय माणल ण य समी ा]

२४. ‘‘अ वसंवा द ानं माणम’्’ ( माणवाितकम ् २-१) इित बौ ाः।

त ददम वसंवा द वमस भ व वादल णम। बौ ेन ह य मनुमानिमित ्

माण यमेवानुम यते। तद ं याय ब दौु — ‘‘ वधं स य ानम’्’,

‘‘ य मनुमानं च’’ ( याय ब द पृु १०) इित। त न

ताव य या वसंवा द वम,् त य िन वक पक वेन व वषयािन ायक य

समारोप वरोिध वाभावात। नाऽ यनुमान य् , त मतानुसारेण त याऽ य-

परमाथभूतसामा यगोचर वा दित।

[कुमा रलभ ट य माणल ण य समी ा]

२५. ‘‘अनिधगततथाभूताथिन ायकं माणम’्’ (शा द पका पृ १२३)

इित भा टाः। तद य या म,् तैरेव माण वेनािभमतेषु धारावा हक ान-े

वनिधगताथिन ायक वाभावात। उ रो र ण वशेष विश ाथावभासक वेन ्

तेषामनिधगताथिन ायक विमित नाऽऽश कनीयम,् णानामितसू माणामा-

ल ियतुमश य वात।्

[ भाकर य माणल ण य समी ा]

२६. ‘‘अनुभूितः माणम’्’ (वृहती १-१-५) इित ाभाकराः।

तद यस गतम;् अनुभूितश द य भावसाधन वे करणल ण माणा या ेः,

Page 13: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

14

करणसाधन वे तु भावल ण माणा या ेः करण-भावयो भयोर प त मते

ामा या युपगमात। तद ं शािलकानाथेन् ु —

‘‘यदा भावसाधनं तदा सं वदेव माणं करणसाधन वे वा म-

मनःस नकषः’’ ( करणप जका माणपा. पृ ६४) इित।

[नैयाियकानां माणल ण य समी ा]

२७. ‘‘ माकरणं माणम’्’ ( यायम जर माण पृ २५) इित

नैयाियकाः। तद प मादकृतं ल णम;् ई रा य एव तद गीकृते माणेऽ या ेः।

अिधकरणं ह महे रः मायाः, न तु करणम। न चायमनु ोपाल भः् , ‘‘त मे

माणं िशवः’’ ( यायकुसुमा जिलः ४-६) इित यौगा सरेणोदयनेनो वात। ्

त प रहाराय केचन बािलशाः ‘‘साधना ययोर यतर वे सित मा या ं

माणम’्’ (सवदशनस हः पृ २३५) इित वणय त तथा प

साधना या यतरपयालोचनायां साधनमा यो वेित फलित। तथा च

पर परा याि ल ण य।

२८. अ या य प परािभमतािन माणसामा यल णा यल ण वाद-ु

पे य ते। त मा वपरावभासनसमथ स वक पमगृह त ाहकं स य ानमेवा-

ानमथ िनव य माणिम याहतं मतम।्

इित ीपरमाहताचाय-धमभूषण-यित- वरिचतायां यायद पकायां माण-

सामा यल ण काशः थमः॥१॥

Page 14: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

15

२. य काशः [ माणं धा वभ य य य ल णकथनम]्

१. अथ माण वशेष व प काशनाय तूयते। माणं वधम—्

य ं परो ं चेित। त वशद ितभासं य म। इह य ं ल यं ्

वशद ितभास वं ल णम। य य माणभूत य ् ान य ितभासो

वशद त य िम यथः।

२. किमदं वशद ितभास वं नाम? उ यते— ानावरण य या -

िश योपशमा ा श दानुमाना स भ व य नैम यमनुभविस म,् यते

ख व नर ती या वचना मा दिल गा चो प ना ानादयम न र यु पू न-

यै यक य ान य वशेषः। स एव नैम यम,् वैश म,् प विम या दिभः

श दैरिभधीयते। तद ं भगु व रकल कदेवै याय विन य—े

‘‘ य ल णं ाहः प ं साकारम जसा।ु ’’ (का रका ३) इित। ववृतं

च या ाद व ापितना— ‘‘िनमल ितभास वमेव प वम,् वानुभव िस ं

चैत सव या प पर क येित नातीव िनबा यते’’ ( याय विन य ववरणम,्

का रका ३) इित। त मा सु ू ं वशद ितभासा मकं ानं य िमित।

[सौगतीय य य िनरासः]

३. ‘‘क पनापोढम ा तं य म’्’ ( याय ब द पृु ११) इित

ताथागताः। अ ह क पनापोढपदेन स वक पक य यावृ ः, अ ा तिमित

पदेन वाभास य। तथा च समीचीनं िन वक पकं य िम यु ं भवित;

Page 15: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

16

तदेत बालचे तम;् िन वक पक य ामा यमेव दलभमु ,् समारोपा वरोिध वात,्

कुतः य वम?् यवसाया मक यैव ामा य य थापनात।्

४. ननु िन वक पकमेव य माणमथज वात। तदेव ह ्

परमाथस वल णज यं न तु स वक पकम,् त यापरमाथभूतसामा य-

वषय वेनाथज वाभावा दित चेत;् न; अथ यालोकव ानकारण वानुपप ेः।

त था— अ वय यितरेकग यो ह कायकारणभावः। त ालोक ताव न

ानकारणम,् तदभावेऽ प न चराणां माजाराद नां ानो प ेः, त ावेऽ प[च]

घूकाद नां तदनु प ेः। त दथ ऽ प न ानकारणम,् तदभावेऽ प

केशमशका द ानो प ेः। तथा च कुतोऽथज वं ान य? तद ंु पर ामुख—े

‘‘नाथालोकौ कारणम’्’ (२-६) इित। ामा य य चाथा यिभचार एव िनब धनं

न वथज य वम,् वसंवेदन य वषयाज य वेऽ प ामा या युपगमात। न ह ्

क च व मादेव जायते।

५. न वत ज य य ान य कथं त काशक वम?् इित चेत;्

घटा ज य या प द प य त काशक वं वा स तो यमायु मता। अथ

कथमयं वषय ितिनयमः? यदत ु ‘घट ान य घट एव वषयो न पटः’ इित।

अथज वं ह वषय ितिनयमकारणम,् त ज य वात त षयमेव चैत दित। त ु ्

भवता नाऽ युपग यते इित चेत;् यो यतैव वषय ितिनयमकारणिमित ूमः।

का नाम यो यता? इित। उ यते— वावरण योपशमः। तद मु —्

‘‘ वावरण योपशमल णयो यतया ह ितिनयतमथ यव थापयित’’

(पर ामुखम ्२-९) इित।

Page 16: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

17

६. एतेन ‘तदाकार वा काशक वम’् इ य प यु म। ्

अतदाकार या प द पादे त काशक वदशनात। तत तदाकारव ज य वम् -

योजकं ामा ये। स वक पक वषयभूत य सामा य य परमाथ वमेव,

अबािधत वात। युत सौगतािभमत एव वल णे ववादः। त मा न ्

िन वक पक प वं य य।

[नैयाियकािभमत य स नकष य य विनरासः]

७. स नकष य च यौगा युपगत याचेतन वात कुतः िमितकरण वम् ,्

कुत तरां माण वम,् कुत तमां य वम?्

८. क च, प िमतेरस नकृ मेव च ुजनकम,् अ ा यका र वा य।

ततः स नकषाभावेऽ प सा ा का र मो प ेन स नकष पतैव य य। न

चा ा यका र वं च ुषोऽ िस म,् य त तथैव तीतेः। ननु य ाग याम प

च ुषो वषय ाि मनुमानेन साधिय यामः परमाणुवत। यथा य ािस ोऽ प् ,

परमाणुः काया यथानुपप यानुमानेन सा यते तथा ‘च ुः ा ाथ काशकं

ब ह र य वात विग यवत् ’् इ यनुमानात ाि िस ः। ाि रेव ह ्

स नकष ततो न स नकष या याि रित चेत;् न; अ यानुमानाभास वात। ्

त था—

९. च ु र य कः प ोऽिभ ेतः? कं लौ ककं च ु तालौ ककम?् आ े

हेतोः काला याप द वम,् गोलका य य। लौ ककच ुषो वषय ा ेः

य बािधत वात। तीये वा यािस ः् , अलौ कक य च ुषोऽ ाऽ यिस ेः।

Page 17: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

18

शाखासुधाद िधितसमानकाल हणाऽ यथानुपप े च ुर ा यकार ित िन ीयते।

तदेवं स नकषाभावेऽ प च ुषा प तीितजायत इित स नकष ऽ याप-

क वा य य व पं न भवतीित थतम।्

१०. अ य च मेय य प चः मेयकमलमा डे (१-१ तथा २-४)

सुलभः। सं ह थ वा ु नेह त यते। एवं च न सौगतािभमतं िन वक पं

य म,् ना प यौगािभमत इ याथस नकषः। कं त ह? वशद ितभासं

ानमेव य ं िस म।्

[ य ं धा वभ य सां यवहा रक य ल णपुर सरं भेदिन पणम]्

११. त य ं वधम—् सां यवहा रकं पारमािथकं चेित। त देशतो

वशदं सां यवहा रकं य म। य ानं देशतो वशदमीष न् मलं

त सां यवहा रक य िम यथः। त चतु वधम—् अव हः, ईहा, अवायः, धारणा

चेित। त े याथसमवधानसमन तरसमु थस ालोचना तरभावी स ाऽवा तर-

जाित विश व तु ह ान वशेषोऽव हः— यथाऽयं पु ष इित। नाऽयं संशयः,

वषया तर युदासेन व वषयिन ायक वात। त पर तल् णो ह संशयः।

य ाजवा कम—् ‘‘अनेकाथािन ताऽपयुदासा मकः संशय त पर तोऽव हः’’

[१-१५-९] इित। भा यं च— ‘‘संशयो ह िनणय वरोधी न वव हः’’

[त वाथराजवाितकभा यम ् १-१५-१०] इित। अव ह ह ताथसमु ूत-

संशयिनराशाय यतनमीहा। त था— पु ष इित िन तेऽथ कमयं दा णा य

उतौद य इित संशये सित द णा येन भ वत यिमित त नरासायेहा यं ानं

जायत इित। भाषा द वशेषिन ाना ाथा यावगमनमवायः, यथा दा णा य

Page 18: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

19

एवायिमित। काला तरा व मरणयो यतया त यैव ानं धारणा।

य शाद रकालेऽ पु स इ येवं मरणं जायते।

१२. ननु पूवपूव ानगृह ताथ ाहक वादेतेषां धारावा हकवद ामा य स ग

इित चेत;् न; वषयभेदेनागृह त ाहक वात। तथा ह् — योऽव ह य वषयो—

नासावीहायाः, यः पुनर हाया नायमवाय य, य ावाय य नैष धारणाया इित

प रशु ितभानां सुलभमेवैतत। तदेतदव हा दचतु यम प यदे येण ज यते ्

तदे य य िम यु यते, यदा पुनरिन येण तदाऽिन य य ं गीयते।

इ या ण पशन-रसन- ाण-च ुः ो ा ण प च, अिन यं तु मनः।

त यिनिम किमदं लोकसं यवहारे य िमित िस वा सां यवहा रक-

य मु यते। तद ं ु पर ामुखे— ‘‘इ यािन यिनिम ं देशतः

सां यवहा रकम’्’ [२-५] इित। इदं चामु य य म,् उपचारिस वात। ्

व तुत तु परो मेव, मित ान वात। कुतो नु ख् वेत मित ानं परो िमित?

उ यते— ‘‘आ े परो म’्’ [त वाथसू म ् १-११] इित सू णात। आ े मित् -

ुत ाने परो िमित ह सू ाथः। उपचारमूलं पुनर देशतो वैश िमित कृतं

व तरेण।

[पारमािथक य ं ल िय वा त ेदानां पणम]्

१३. सवतो वशदं पारमािथक य म। य ानं साक येन् प ं

त पारमािथक य म,् मु य य िमित यावत। त वधम् —् वकलं सकलं

च। त कितपय वषयं वकलम। तद प वधम् —् अविध ानं मनःपयय ानं

च। त ाविध ानावरण योपशमा या तराय योपशमसहकृता जातं प य-

Page 19: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

20

मा वषयमविध ानम। मनःपयय ानावरणवीया तराय योपशमसमु थं परमनो् -

गताथ वषयं मनःपयय ानम। मित ान येवाविधमनःपयययोरवा तरभेदाः ्

त वाथराजवा क ोकवा कभा या यामवग त याः।

१४. सव यपयाय वषयं सकलम। त च घाितसंघातिनरवशेष् -

घातनसमु मीिलतं केवल ानमेव। ‘‘सव यपयायेषु केवल य’’ (त वाथसू म ्१-

२९) इ या ा पत वात।्

१५. तदेवमविध-मनःपयय-केवल ान यं सवतो वैश ात पारमािथक् -

य म। सवतो वैश ं चा म् मा सापे वात।्

१६. न व तु केवल य पारमािथक वम अविध् -मनःपयययो तु न यु म,्

वकल वा दित चेत;् न; साक यवैक ययोर वषयोपािधक वात। तथा ह् —

सव यपयाय वषयिमित केवलं सकलम। अविध् -मनःपययौ तु

कितपय वषय वा कलौ। नैतावता तयोः पारमािथक व युितः। केवलव योर प

वैश ं व वषये साक येन सम तीित ताव प पारमािथकावेव।

[अव या द य याती य य व ितपादनम]्

१७. क दाह— ‘‘अ ं नाम च ुरा दकिम यम,् तत ती य ्

यद प ते तदेव य मुिचतमु ,् ना यत’्’[ ] इित; तदसत;्

आ ममा सापे ाणामविधमनःपययकेवलानािम यिनरपे ाणाम प य वा-

वरोधात। प वमेव ह य व योजकं् ने यज य वम। अत एव ह ्

मित ुताविधमनःपययकेवलानां ान वेन ितप नानां म ये ‘‘आ े परो म’्’

Page 20: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

21

(त वाथसू म ्१-११) ‘‘ य म यत’्’ (त वाथसू म ्१-१२) इ या योमित ुतयोः

परो वकथनम येषां वविधमनःपययकेवलानां य ववाचोयु ः।

१८. कथ ंपुनरेतेषां य श दवा य वम?् इित चेत;् ढत इित ूमः।

१९. अथवा अ णोित या नोित जानाती य आ मा,

त मा ापे ो प कं य िमित कमनुपप नम?् त ह इ यज यम य ं

ा िमित चेत;् ह त व मरणशील वं व स य। अवोचाम ख वौपचा रकं

य वम ज ान य। तत त या य वं कामं ा नोतु, का नो हािनः।

एतेन ‘‘अ े यः परावृ ं परो म’्’ [ ] इ य प ित व हतम,् अवैश यैव

परो ल ण वात।्

२०. यादेतत अती यं य म ती यितसाहसम् ;् अस भा वत वात। ्

य स भा वतम प क येत, गगनकुसुमा दकम प क यं यात;् न यात;्

गगनकुसुमादेर िस वात,् अती य य य तु माणिस वात। तथा ह् —

केवल ानं ताव क च ानां क पलाद नामस भवद यहतः स भव येव। सव ो

ह स भगवान।्

[ ास गक सव िस ः]

२१. ननु सव वमेवा िस ,ं कमु यते सव ोऽह नित,

विचद य िस य वषय वशेषे यव थापियतुमश े रित चेत;् न;

सू मा त रतदराथाः क यिच य ाःू , अनुमेय वात,् अ या दवत,्

Page 21: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

22

इ यनुमाना सव विस ेः। तद ं ु वािमिभमहाभा य यादावा मीमांसा-

तावे—

‘‘सू मा त रतदराथाः य ाः क यिच था।ू

अनुमेय वतोऽ या द रित सव सं थितः॥’’ [का रका ५] इित।

२२. सू माः वभाव व कृ ाः परमा वादयः, अ त रताः काल व कृ ा

रामादयः, दरा देश व कृ ा मेवादयः। एते वभावकालदेश व कृ ाः पदाथा ू

धिम वेन वव ताः। तेषां क यिच य वं सा यम। इह य् वं

य ान वषय वम,् वषियधम य वषयेऽ युपचारोपप ेः। अनुमेय वा दित

हेतुः। अ या द ा तः। अ यादावनुमेय वं क यिच य वेन सहोपल धं

परमा वादाव प क यिच य वं साधय येव। न चा वादावनुमेय वमिस म,्

सवषाम यनुमेयमा े ववादाभावात।्

२३. अ वेवं सू माद नां य विस ारेण क यिचदशेष वषयं

य ानम। त पुनरती यिमित कथम् ?् इ थम—् य द त ानमै ियकं

यात अशेष वषयं न यात् ,् इ याणां वयो य वषय एव ानजनक वश े ः।

सू माद नां च तदयो य वा दित। त मा स ं तदशेष वषयं ानमनै यकमेव

इित। अ मं ाथ सवषां सव वा दनां न ववादः। य बा ा अ याहःु —

‘‘अ ादयः क यिच य ाः मेय वात।्’’ [ ] इित।

[सामा यतः िस य साव य याहित साधनम]्

२४. न व वेवमशेष वषयसा ा का र वल णमती य य ानम,्

त चाहत इित कथम?् क यिच दित सवना नः सामा य ापक वा दित चेत;्

Page 22: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

23

स यम;् कृतानुमाना सामा यतः सव विस ः। अहत एत दित

पुनरनुमाना तरात। तथा ह् — अहन सव ो भ वतु् महित, िनद ष वात,् य तु न

सव ो नासौ िनद षः, यथा र यापु ष इित केवल यितरे किल गकमनुमानम।्

२५. आवरणरागादयो दोषा ते यो िन ा त वं ह िनद ष वम। त खलु ्

सव वम तरेण नोपप ते, क च यावरणा ददोषर हत व वरोधात। ततो ्

िनद ष वमहित व मानं साव यं साधय येव। िनद ष वं पुनरह परमे िन

यु शा ा वरोिधवा य वा स यित। यु -शा ा वरोिधवा य वं च

तदिभमत य मु संसारत कारण(त) व यानेकधमा मकचेतनाचेतनत व य च

माणाबािधत वा सु यव थतमेव।

२६. एवम प सव वमहत एवेित कथम?् क पलाद नाम प

स भा यमान वा दित चेत;् उ यते— क पलादयो न सव ाः सदोष वात। ्

सदोष वं तु तेषां यायागम व भा ष वात। त च तदिभमतमु या दत व य ्

सवथैका त य च माणबािधत वात। तद ं ् ु वािमिभरेव—

‘‘स वमेवािस िनद षो यु -शा ा वरोिधवाक।्

अ वरोधो य द ं ते िस ेन न बा यते॥

व मतामृतबा ानां सवथैका तवा दनाम।् आ ािभमानद धानां वे ं ेन बा यते॥’’[आ मीमांसा का रका ६-७]

Page 23: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

24

२७. इित का रका येन एतयोरेव परा मािभमतत वबाधाबाधयोः समथनं

तु य ‘‘भावैका ते’’ [का रका ९] इ युप य ‘‘ या कारः स यला छनः’’

[का रका ११२] इ य त आ मीमांसास दभ इित कृतं व तरेण।

२८. तदेवमती यं केवल ानमहत एवेित िस म। त चन मा या चा् -

विधमनःपयययोरती ययोः िस र यती य य मन-व म। ततः थतं ्

सां यवहा रकं पारमािथकं चेित वधं य िमित।

इित ीपरमाहताचाय-धमभूषण-यित- वरिचताया ंयायद पकायां य काशो तीयः॥२॥

Page 24: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

25

३. परो काशः

[परो माण य ल णम]्

१. अथ परो माणिन पणं यते। अ वशद ितभासं परो म। अ ्

परो ं ल यम,् अ वशद ितभास वं ल णम। य य ान य ितभासो वशदो ्

न भवित त परो माणिम यथः। वैश मु ल णम। ततोऽ यदवैश म् -

प वम। तद यनुभविस मेव।्

२. सामा यमा वषय वं परो माणल णिमित केिचत;् त न;

य येव परो या प सामा य वशेषा मकव तु वषय वेन त य

ल ण याऽस भ व वात। तथा ह् — घटा द वषयेषु व मानं य ं माणं

त तं सामा याकारं घट वा दकं यावृ ाकारं य पं च युगपदेव

काशयदपल धंु , तथा परो मपीित न सामा यमा वषय वं परो ल णम,् अ प

ववैश मेव। सामा य वशेषयोरेकतर वषय वे तु माण व यैवाऽनुपप ः,

सव माणानां सामा य वशेषा मकव तु वषय वा यनु ानात। तद म् ्ु —

‘‘सामा य वशेषा मा तदथ वषयः’’ (पर ामुखम ् ४-१) इित। त मा सु ू ं

‘अ वशदावभासनं परो म’् इित।

[परो माणं प चधा वभ य त य यया तरसापे व ितपादनम]्

३. तत प च वधम् —् मृितः, यिभ ानम,् तकः अनुमानम,्

आगम ेित। प च वध याऽ य यपरो य यया तरसापे वेनैवो प ः।

त था— मरण य ा नानुभवापे ा, यिभ ान य मरणानुभवापे ा,

Page 25: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

26

तक यानुभव- मरण- यिभ ानापे ा, अनुमान य च िल गदशना पे ा,

आगम य श द वणस केत हणा पे ा, य य तु न तथा

वात येणैवो प ेः। मरणाद नां यया तरापे ा तु त त िनवेदिय यते।

[ मृतेिन पणम्]

४. त च का नाम मिृतः ? त द याकारा ागनुभूतव तु वषया

मृितः, यथा स देवद इित। अ ह ागनुभूत एव देवद त या तीयते।

त मादेषा तीित त ो ले ख यनुभूत वषया च, अननुभूते वषये तदनु प ेः।

त मूलं चानुभवो धारणा प एव अव हा नुभूतेऽ प धारणाया अभावे

मृितजननायोगात। धारणा ह तथाऽऽ मानं सं करोित् , यथाऽसावा मा

काला तरेऽ प त मन वषये ानमु पादयित। तदेत ारणा वषये समु प नं ्

त ो ले ख ानं मृित रित िस म।्

५. न वेवं धारणागृह त एव मरण यो प ौ गृह त ा ह वाद ामा यं

स यत इित चेत;् न; वषय वशेषस ावाद हा दवत। यथा ्

व हा दगृह त वषयाणामीहाद नां वषय वशेषस ावा व वषयसमारोप यव छेद-

क वेन ामा यं तथा मरण या प धारणागृह त वषय वृ ाव प ामा येव।

धारणाया ह द ताऽव छ नो वषयः, मरण य तु त ाऽव छ नः। तथा च

मरणं व वषया मरणा दसमारोप यव छेदक वा माणमेव। तद ंु मेयकमल-

मा डे— ‘‘ व मरणसंशय वपयासल णः समारोपोऽ त, त नराकरणा-

चा याः मृतेः ामा यम’्’ (३-४) इित।

Page 26: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

27

६. य द चानुभूते वृ िम येतावता मरणम माणं यात त ह ्

अनुिमतेऽ नौ प ा वृ ं य म य माणं यात।्

७. अ वसंवा द वा च माणं मृितः य ा दवत। न ह मृ वा ्

िन ेपा दषु व मान य वषय वसंवादोऽ त। य व त वसंवाद त

मरण याभास वं य ाभासवत। तदेवं मरणा यं पृथक माणम तीित ् ्

िस म।्

[ यिभ ान य िन पणम]्

८. अनुभव मृितहेतुकं स कलना मकं ानं यिभ ानम। ्

इद तो ले ख ानमनुभवः, त ो ले ख ानं मरणम। तदभयसमु थं पू् ु व रै य-

सा यवैल या द वषयं य स कलन पं ानं जायते त यिभ ानिमित

ात यम। यथा स एवाऽयं जनद ः् , गोस शो गवयः, गो वल णो म हष

इ या द।

९. अ ह पूव म नुदाहरणे जनद य पूव रदशा य यापकमेक वं

यिभ ान य वषयः। त ददमेक व यिभ ानम। तीये तु ्

पूवानुभूतगो ितयोिगकं गवयिन ंसा यम। त ददं सा य यिभ ानम। तृतीये ् ्

तु पुनः ागनुभूतगो ितयोिगकं म हषिन ं वैसा यम। य ददं ्

वैसा य यिभ ानम। एवम येऽ प यिभ ानभेदा यथा तीित ्

वयमु े याः। अ सव ाऽ यनुभव मृितसापे वा ेतुक वम।्

Page 27: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

28

१०. केिचदाहःु — अनुभव मृित यित र ं यिभ ानं ना तीित; तदसत;्

अनुभव य व मानकालवित ववतमा काशक वम,् मृते ातीत-

वव ोतक विमित ताव तुगितः कथं नाम तयोरतीतव मानस किलतै य-

सा या द वषयावगा ह वम?् त माद त मृ यनुभवाित र ं तदन तरभा व-

स कलन ानम। तदेव यिभ ानम।् ्

११. अपरे वेक व यिभ ानम युपग या प त य य ेऽ तभावं

क पय त। त था— य द या वय यितरेकानु वधािय त य िमित

ताव िस म,् इ या वय यितरेकानु वधािय चेदं यिभ ानम,्

त मा य िमित; त न; इ याणां व मानदशापरामशमा ोप ीण वेन

व मानातीतदशा यापकै यावगा ह वाघटनात। न वषय वृ र याणां ्

यु मती, च षुा रसादेर प तीित स गात।्

१२. ननु स यमेत द याणां व मानदशावगा ह वमेवेित तथा प तािन

सहका र समवधानसाम या शा य या प येक वेऽ प तीितं जनय तु,

अ जनसं कृतं च ु रव यव हतेऽथ। न ह च ुषो

यव हताथ यायनसामथम त, अ जनसं कारवशा ु तथा वमुपल धम। त देव ्

मरणा द सहकृतानी या येव दशा य यापकमेक वं यायिय य तीित कं

माणा तरक पना यासेनेित। तद यसत;् सहका रसह समवधानेऽ य वषय-

वृ ेरयोगात। च ुषो ह अ जनसं कारा दः सहकार व वषये पादावेव ्

व को न व वषये रसादौ। अ वषय पूव राव था यापकमे-

Page 28: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

29

क विम याणाम। त मा यायनाय माणा तरम वेषणीयमेव् , सव ा प

वषय वशेष ारेण माणभेद यव थापनात।्

१३. क च, अ प ैवेयं तदेवेदिमित ितप ः, त माद प न त याः

य ा तभाव इित। अव यं चैतदेवं व ेयं च ुरादेरै य तीितजननसाम य

ना तीित। अ यथा िल गदशन याि मरणा दसहकृतं च ुरा दकमेव

व या दिल ग ानं जनये दित नानुमानम प पृथक माणं यात। ् ्

व वषयमा एव च रताथ वा च ुरा दकिम यं न िल गिन व तंु

ग भिमित चेत कृतेन कमपरा म् ?् ततः थतं यिभ ाना यं पृथक ्

माणम तीित।

१४. सा य यिभ ानमुपमाना यं पृथक माणिमित केिचत ् ्

कथय त; तदसत;् मृ यनुभवपूवकस कलन ान वेन यिभ ान वानितवृ ेः।

अ यथा गो वल णो म हष इ या द वस श व यय य, इदम मा

दरिम यादे यय य स ितयोिगक य थक माण वं यात। ततो ू ् ्

वैसा या द ययवत सा य यय या प यिभ ानल णा ा त वेन ्

यिभ ान वमेवेित ामा णकप ितः।

[तक य िन पणम]्

१५. अ तु यिभ ानम,् क त ह तकः? याि ानं तकः।

सा यसाधनयोग यगमकभाव योजको यिभचारग धास ह णुः स ब ध वशेषो

याि र वनाभाव इित च यप द यते। त साम या ख व या दं धमूा दरेव

Page 29: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

30

गमयित न तु घटा दः, तदभावात। त या ा् वनाभावापरना याः या ेः िमतौ

य साधकतमं त ददं तका यं माणिम यथः। तद ं ु ोकवा कभा ये—

‘‘सा यसाधनस ब धा ानिनवृ पे ह फले साधकतम तकः’’ (१-१३-११५)

इित। ऊह इित तक यैव यपदेशा तरम। स च तक तां याि ं सकलदेश् -

कालोपसंहारेण वषयीकरोित।

१६. कम योदाहरणम ् ? उ यते— य य धूमव वं त

त ा नम विमित। अ ह धूमे सित भूयोऽ युपल भे अ यभावे च

धूमानुपल भे ‘सव सवदा धूमोऽ नं न यिभचरित’ इ येवं

सव पसंहारेणा वनाभा व ानं प ाद प नं तकाु यं य ादेः थगेव। य य

स न हतदेश एव धूमा नस ब ध काशना न याि काशक वम। ्

सव पसंहारवती ह याि ः।

१७. ननु य प य मा ं याि वषयीकरणे श ं न भवित तथा प

विश ं य ं त श मेव। तथा ह— महानसादौ ताव थमं

धूमाऽ योदशनमेकं य म,् तदन तरं भूयो भूयः य ा ण व ते, तािन

च य ा ण न सवा ण याि वषयीकरणसमथािन, अ प तु

पूवपूवानुभूतधूमा न मरणत सजातीय वानुस धान प यिभ ानसहकृतः

कोऽ प य वशेषो याि ं सव पसंहारवतीम प गृ ाित। तथा च

मरण यिभ ानसहकृते य वशेषे याि वषयीकरणसमथ कं तका येन

पृथ माणेनेित केिचत;् तेऽ प यायमागानिभ ाः; सहका रसह समवधानेऽ य-

वषय वृ न घटत इ यु वात। त मा य ेण याि् हणमस जसम। इदं ्

Page 30: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

31

तु सम जसम—् मरणम,् यिभ ानम,् भूयोदशन पं य ं च िमिल वा

ता शमेकं ानं जनय त य याि हणसमथिमित। तक स एव।

अनुमाना दकं तु याि हणं यस भा यमेव।

१८. बौ ा तु य पृ भावी वक पः याि ं गृ ातीित म य ते। त एवं

पृ याः— स ह वक पः कम माणमुत माणिमित। य माणम,् कथं नाम

त ह तायां या ौ समा ासः? अथ माणम,् कं य मथवाऽनुमानम ् ? न

ताव य म,् अ प ितभास वात। ना यनुमानम् ,् िल गदशना नपे वात। ्

ता याम यदेव क च माणिमित चेदागत त ह तकः। तदेवं तका यं माणं

िनण तम।्

[अनुमान य िन पणम]्

१९. इदानीमनुमानमनुव यते। साधना सा य व ानमनुमानम। ्

इहानुमानिमित ल यिनदशः, साधना सा य व ानिमित ल णकथनम। ्

साधना मादेिलू गा सा येऽ यादौ िल गिन य ानं जायते तदनुमानम,्

त यैवाऽ ना यु प व छ करण वात। न पुनः साधन ानमनुमानम् ,् त य

साधना यु प व छेदमा ोप ीण वेन सा या ानिनव क वायोगात। ततो यद ं ् ु

नैयाियकैः— ‘िल गपरामश ऽनुमानम’् [ यायवाितकम ् १-१-५ उ तमृ ]्

इ यनुमानल णम तद वनीत वलिसतिमित िनवे दतं भवित। वयं ्

वनुमान माण व पलाभे याि मरणसहकृतो िल गपरामशः कारणिमित

म यामहे, मृ या द व पलाभेऽनुभवा दवत। तथा ह् — धारणा योऽनुभवः

मृतौ हेतुः। तादा वकानुभव मतृी यिभ ाने। मृित यिभ ानानुभवाः

Page 31: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

32

सा यसाधन वषया तक। त ल ग ानं याि मरणा दसहकृतमनुमानो प ौ

िनब धनिम येत सुस गतमेव।

२०. ननु भवतां मते साधनमेवानुमाने हेतुन तु साधन ानं

‘साधना सा य व ानमनुमानम’् इित वचना दित चेत;् न; साधना द य

िन यपथ ा ा मादे रित वव णाू त,् अिन यपथ ा य धूमादेः

साधन व यैवाघटनात। तथा चो ं ् त वाथ ोकवा के— ‘‘साधना सा य-

व ानमनुमानं वदबुधाःु ’’ [१-१३-१२०] इित। साधना ायमाना मादेः ू

सा येऽ यादौ िल गिन य ानं तदनुमानम। अ ायमान य त य ्

सा य ानजनक वे ह सु ाद नामगृह तधूमाद नाम य या द ानो प स गः।

त मा ायमानिल गकारणक य सा य ान यैव सा या यु प -

िनरासक वेनानुमान वम,् न तु िल गपरामशादे रित बुधाः ामा णका वदु रित

वा काथः।

[साधन य ल णकथनम]्

२१. कं त साधनं य ेतुकं सा य ानमनुमानम?् इित चेत;् उ यते—

िन तसा या यथानुपप कं साधनम। य य सा याभावास भविनयम पा ्

या य वनाभावा परपयाया सा या यथानुपप तका येन माणेन िनण ता

त साधनिम यथः। तद ं ु कुमारन दभ टारकैः—

‘‘अ यथानुपप येकल णं िल गम यते’’ [वाद याय.....] इित।

Page 32: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

33

[सा य य ल णकथनम]्

२२. कं त सा यं यद वनाभावः साधनल णम ् ? उ यते—

श यमिभ ेतम िस ं सा यम। य य ा द माणाबािधत वेन साधियतंु्

श यम,् वा िभमत वेनािभ ेतम,् स देहा ा ा त वेना िस म,् तदेव सा यम। ्

अश य य सा य वे व यनु ण वादेर प सा य व स गात। अनिभ ेत य ्

सा य वे वित स गात। िस य सा य वे पुनरनुमानवैय यात। तद ं ् ् ु

याय विन ये—

‘‘सा यं श यमिभ ेतम िस ं ततोऽपरम।् सा याभासं व ा द साधना वषय वतः’’॥१७२॥ इित।

२३. अयमथः— य छ यमिभ ेतम िस ं त सा यम। ततोऽपरं ्

सा याभासम। कं तत् ?् व ा द। व ं य ा दबािधतम। ्

आ दश दादनिभ ेतं िस ं चेित। कुत एतत?् साधना वषय वतः— साधनेन

गोचर क ुमश य वा द यकल कदेवानामिभ ायलेशः। तदिभ ायसाक यं तु

या ाद व ापितवद। साधनसा य यमिधकृ य ोकवा कं च—

‘‘अ यथानुपप येकल णं त साधनम।् सा यं श यमिभ ेतम िस मुदा तम॥॥् ’’ [१-१३-२२१] इित।

२४. तदेवम वनाभाविन यैकल णा साधना छ यािभ ेता िस प य

सा य य ानमनुमानिमित िस म।्

Page 33: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

34

[अनुमानं धा वभ य वाथानुमान य िन पणम]्

२५. तदनुमानं वधम—् वाथ पराथ च। त वयमेव

िन ता साधना सा य ानं वाथानुमानम। परोपदेशमनपे य वयमेव ्

िन ता ा कानुभूत याि मरणसहकृता मादेः साधनाद प नं पवतादौ ू ु

धिम य यादेः सा य य ानं वाथानुमानिम यथः। यथा— पवतोऽयम न-

मान धू् मव वा दित। अयं ह वाथानुमान य ान प या प श देनो लेखः।

यथा ‘अयं घटः’ इित श देन य य। ‘पवतोऽयम नमान धूमव वात् ’्

इ यनेन कारेण माता जानातीित वाथानुमान थित र यवग त यम।्

[ वाथानुमान या ग ितपादनम]्

२६. अ य च वाथानुमान य ी य गािन— धम , सा यम,् साधनं च।

त साधनं गमक वेना गम। सा यं तु ग य वेन। धम पुनः ्

सा यधमाधार वेन। आधार वशेषिन तया ह सा यिस रनुमान योजनम,्

धममा य तु याि िन यकाल एव िस वात ् ‘य य धूमव वं त

त ा नम वम’् इित।

२७. अथवा, प ो हेतु र य ग यं वाथानुमान य, सा यधम विश य

धिमणः प वात। तथा च वाथानुमान य धिमसा यसाधनभेदात ी य गािन ् ्

प साधनभेदाद ग यं वेित िस म,् वव ाया वैिच यात। पूव् ह

धिमधमभेद वव ा, उ र तु त समुदाय वव ा। स एष धिम वेनािभमतः

िस एव। तदु मिभयु ै ः— ‘‘ िस ो धम ’’ (पर ामुखम ्३-२७) इित।

Page 34: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

35

[धिमण धा िस ेिन पणम]्

२८. िस वं च धिमणः विच माणात,् विच क पात,्

विच माण वक पा याम। त य ा यतमावधृत वं माण िस वम। ् ्

अिन त ामा या ामा य ययगोचर वं वक प िस वम। त य वषय वं्

माण वक प िस वम।्

२९. माणिस ो धम यथा— धूमव वाद नम वे सा ये पवतः। स खलु

य ेणानुभूयते। वक पिस ो धम यथा— अ त सव ः

सुिन तास भव ाधक माण वा द य त वे सा ये सव ः। अथवा, खर वषाणं

ना तीित ना त वे सा ये खर वषाणम। सव ो त विस ेः ाग न ् ्

य ा द माणिस ः, अ प तु तीितमा िस इित वक पिस ोऽयं धम । तथा

खर वषाणम प ना त विस ेः ा वक पिस म। उभयिस ो धम यथा् — श दः

प रणामी कृतक वा द य श दः। स ह व मानः य ग यः, भूतो भ व य

वक पग यः। स सव ऽ प धम ित माण- वक पिस ो धम ।

माणोभयिस योधिमणोः सा ये कामचारः। वक पिस े तु धिम ण

स ास योरेव सा य विमित िनयमः। तद मु —् ‘‘ वक पिस त मन स ेतरे ्

सा ये’’ [पर ामुखम ्३-२८] इित।

३०. तदेवं परोपदेशानपे णः साधना यमाना िमिन तया सा ये

य ानं त वाथानुमानिमित थतम। तद म् ्ु —

परोपदेशाभावेऽ प साधना सा यबोधनम।् य ुजायते वाथमनुमानं तद यते॥ ु [ ] इित।

Page 35: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

36

[पराथानुमान य िन पणम]्

३१. परोपदेशमपे य य साधना सा य व ानं त पराथानुमानम। ित ा् -

हेतु पपरोपदेशवशात ोतु प नं साधनात सा य व ा् ् नं पराथानुमानिम यथः।

यथा— पवतोऽयम नमान भ वतुमहित धूमव वा यथानुपप े रित वा ये ्

केनिच यु े त ा याथ पयालोचयतः मृत याि क य ोतुरनुमानमुपजायते।

३२. परोपदेशवा यमेव पराथानुमानिमित केिचत;् त एवं याः तत ्

कं मु यानुमानम अथ गौणानुमानम इित् ् ? न ताव मु यानुमानम,्

वा य या ान प वात। गौणानुमानं त ा यिमित वनुम यामहे् , त कारणे

त यपदेशोपप ेरायुघतृिम या दवत।्

[पराथानुमान योजकवा य य ित ा-हेतु पावयव य य ितपादनम]्

३३. त यैत य पराथानुमान या गस प ः वाथानुमानवत। ्

पराथानुमान योजक य च वा य य ाववयवौ— ित ा हेतु । त धम-

धिमसमुदाय प य प य वचनं ित ा। यथा— ‘पवतोऽयम नमान’् इित।

सा या वनाभा वसाधनवचनं हेतुः। यथा— ‘धूमव वा यथानुपप ेः’ इित ‘तथैव

धूमव वोपप ेः’— इित वा। अनयोहतु योगयो वैिच यमा म। पूव ्

धूमव वा यथानुपप े र ययमथः— धूमव व या नम वाभावेऽनुपप े रित िनषेध-

मुखेन कथनम। तीये तु धूमव वोपप े् र ययमथः— अ नम वे स येव

धूमव व योपप े रित विधमुखेन ितपादनम। अथ तु न िभ ते् ,

उभय ाऽ य वनाभा वसाधनािभधाना वशेषात। अत तयोहतु योगयोर यतर एव ्

व यः, उभय योगे पौन यात। तथा चो ल णा ित ा् , एतयोर यतरो

Page 36: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

37

हेतु योग े यवयव यं पराथानुमानवा य येित थितः, यु प न य

ोतु ताव मा ेणैवानुिम युदयात।्

[नैयाियकािभमतप चावयवानां िनरासः]

३४. नैयाियका तु पराथानुमान योग य यथो ा यां ा यामवयवा यां

सममुदाहरणमुपनयो िनगमनं चेित प चावयवानाहः। तथा च ते सू य तु

‘‘ ित ाहेतूदाहरणोपनयिनगमना यवयवाः’’ ( यायसू म ् १-१-३२) इित। तां

ते ल णपुर सरमुदाहर त च। त था— प वचनं ित ा, यथा—

पवतोऽयम नमािनित। साधन व काशाथ प च य तं िल गवचनं हेतुः, यथा—

धूमव वा दित। याि पूवक ा तवचनमुदाहरणम,् यथा— यो यो

धूमवानसावसाव नमान,् यथा महानस इित साध य दाहरणम। यो ्

योऽ नमा न भवित स स धूमवा न भवित, यथा महा द इित

वैध य दाहरणम। पूव ोदाहरणभेदे हेतोर वय याि ः द यते् , तीये तु

यितरेक याि ः। त था— अ वय याि दशन थानम वय ा तः, यितरेक-

याि दशन देशो यितरेक ा तः। एवं ा त ै व या वचन-

योदाहरण या प ै व यं बो यम। अनयो ोदाहरणयोर यतर योगेणैव ्

पया वा दतरा योगः। ा तापे या प े हेतो पसंहारवचनमुपनयः, तथा चायं

धूमवािनित। हेतुपूवकं पुनः प वचनं िनगमनम,् त माद नमानेवेित। एते

प चावयवाः पराथानुमान योग य। तद यतमाभावे वीतरागकथायां

व जगीषुकथायां च नानुिमित देतीित नैयाियकानामिभमितः।

Page 37: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

38

३५. तदेतद वमृ यािभमननम;् वीतरागकथायां ितपा ाशयानुरोधेना-

वयवािध येऽ प व जगीषुकथायां ित ाहेतु पावयव येनैव पया ेः

कम योजनैर यैरवयवैः।

[ व जगीषुकथायां ित ाहेतु पावयव य यैव साथ यिमित]

३६. तथा ह— वा द ितवा दनोः वमत थापनाथ जयपराजयपय तं

पर परं व मानो वा यापारो व जगीषुकथा। गु िश याणां विश वदषां वा ु

राग ेषर हतानां त विनणयपय तं पर परं व मानो वा यापारो वीतरागकथा।

त वजगीषुकथा वाद इित चो यते। केिच तरागकथा वाद इित कथय त,

त पा रभा षकमेव। न ह लोके गु िश या दवा यापारे वाद यवहारः,

व जगीषुवा यवहार एव वाद व िस ेः। यथा वािमसम तभ ाचायः सव

सवथैका तवा दनो वादे जता इित। त मं वादे पराथानुमानवा य य ित ा

हेतु र यवयव यमेवोपकारकम,् नोदाहरणा दकम। त था् — िलंगवचना मकेन

हेतुना तावदव यं भ वत यम,् िल ग ानाभावेऽनुिमतेरेवानुदयात। प वचन पया ्

ित याऽ प भ वत यम,् अ यथाऽिभमतसा यिन याभावे सा यस देहवतः

ोतुरनुिम यनुदयात। तद म् ्ु — ‘‘एत यमेवानुमाना गम’्’ (पर ामुखम ् ३-

३७) इित। अयमथः— एतयोः ित ाहे वो यमेवानुमान य

पराथानुमान या गम। वाद इित शेषः। एवकारेणावधारणपरेण ्

नोदाहरणा दकिमित सूिचतं भवित। यु प न यैव ह वादािधकारः,

ित ाहेतु योगमा ेणैवोदाहरणा द ितपा याथ य ग यमान य यु प नेन

ातंु श य वात। ग यमान याऽ यिभधाने पौन य स गा दित।्

Page 38: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

39

३७. यादेतत,् ित ा योगेऽ प पौन यमेव, तदिभधेय य प या प

तावा दना ग यमान वात। तथा च िल गवचनल णो हेतुरेक एव वादे ्

यो य इित वदन ् बौ पशुरा मनो द वद ध वमु ोषयित। हेतुमा योगे ु

यु प न या प सा यस देहािनवृ ेः। त मादव यं ित ा यो या।

तद मु —् ‘‘सा यस देहापनोदाथ ग यमान या प प य वचनम’्’

(पर ामुखम ् ३-३४) इित। तदेवं वादापे या पराथानुमान य

ित ाहेतु पमवयव यमेव, न यूनं न चािधकिमित थतम। प् चः

पुनरवयव वचार य प पर ायामी णीयः।

[वीतरागकथायामिधकावयव योग यौिच यसमथनम]्

३८. वीतरागकथायां तु ितपा ाशयानुरोधेन ित ाहेतू ाववयवौ,

ित ाहेतूदाहरणािन यः, ित ाहेतूदाहरणोपनया वारः, ित ाहेतूदाहरणो-

पनयिनगमनािन वा प चेित यथायोग योगप रपाट । तद ं ु

कुमारन दभ टारकैः— ‘‘ योगप रपाट तु ितपा ानुरोधतः’’ (वाद याय...)

इित। तदेवं ित ा द पा परोपदेशाद प नं पराथानुमानम।ु ्

तद मु —्

परोपदेशसापे ं साधना सा यवेदनम।् ोतुय जायते सा ह पराथानुिमितमता॥[ ] इित।

तथा च वाथ पराथ चेित वधमनुमानं सा या वनाभाविन यैक-

ल णा ेतो प ते।

Page 39: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

40

[बौ ािभमत ै यहेतुल ण य िनरासः]

३९. इ थम यथानुपप येकल णो हेतुरनुिमित योजक इित

िथतेऽ याहते मते तदेतद वत या येऽ यथाऽ याहः। त तावु ाथागताः

‘प धम वा द तयल णा ल गादनुमानो थानम’् इित वणय त। तथा ह—

प धम वम,् सप े स वम,् वप ा यावृ रित हेतो ी ण पा ण। त

सा यधम विश ो धम प ः, यथा धूम वजानुमाने पवतः, त मन या य ्

व मान वं हेतोः प धम वम। सा् यसजातीयधमा धम सप ः, यथा त ैव

महानसः, त मन सव ैकदेशे वा व मान वं हेतोः सप े स वम। ् ्

सा य व धमा धम वप ः, यथा त ैव दः, त मा सव मा यावृ वं

हेतो वप ा यावृ ः। तानीमािन ी ण पा ण िमिलतािन हेतोल णम। ्

अ यतमाभावे हेतोराभास वं या दित।

४०. तदस गतम;् कृ कोदयादेहतोरप धम य शकटोदया दसा यगम-

क वदशनात। तथा ह् — शकटं मुह ा ते उदेू यित कृ कोदया दित। अ ह—

शकटं धम , मुह ा तोदयः सा यःू , कृ कोदयो हेतुः। न ह कृ कोदयो हेतुः

प ीकृते शकटे व ते, अतो न प धमः। तथा य यथानुपप बला छकटोदया यं

सा यं गमय येव। त मा बौ ािभमतं हेतोल णम या म।्

[नैयाियकािभमतपा च यहेतुल ण य िनरासः]

४१. नैयाियका तु पा च यं हेतोल णमाच ते। तथा ह प धम वम,्

सप े स वम,् वप ा यावृ ः, अबािधत वषय वम,् अस ितप वं चेित

प च पा ण। त ा ािन ी यु ल णािन। सा य वपर तिन ायक बल माण-

Page 40: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

41

र हत वमबािधत वषय वम। ता शसमबल माणशू य वमस ितप वम। ् ्

त था— पवतोऽयम नमान,् धूमव वात,् यो यो धूमवानसावसाव नमान;् यथा

महानसः, यो योऽ नमा न भवित स स धूमवा न भवित, यथा महा दः, तथा

चायं धूमवां त माद नमानेवेित। अ नम वेन सा यधमण विश ः

पवता यो धम प ः, धूमव वं हेतुः। त य च ताव प धम वम त, प ीकृते

पवते व मान वात। सप े स वम य त् , सप े महानसे व मान वात। ननु ्

केषुिच सप ेषु धूमव वं न व ते, अ गाराव थाप ना नम सु देशेषु

धूमाभावात,् इित चेत;् न; सप ैकदेशवृ ेर प हेतु वात,् सप े सव ैकदेशे वा

वृ हतोः सप े स विम यु वात। वप ा यावृ् र य त, धूमव व य

सवमहा दा द वप यावृ ेः। अबािधत वषय वम य त, धूमव व य हेतोय

वषयोऽ नम वा यं सा यं त य य ा द माणाबािधत वात। ्

अस ितप वम य त, अ नर हत वसाधकसमबल माणास भवात। तथा च ्

पा च य स प रेव धूमव व य वसा यसाधक वे िनब धनम। एवमेव ्

सवषाम प स ेतूनां पप चकस प हनीया।

४२. तद यतम वरहादेव खलु प च हे वाभासा अिस व ानैका तक-

काला ययाप द करणसमा याः स प नाः। तथा ह— अिन तप वृ र-

िस ः, यथा— ‘अिन यः श द ा ुष वात;् अ ह चा ुष वं हेतुः प ीकृते श दे

न व ते, ावण वा छ द य। तथा च प धम वरहादिस वं चा ुष व य।

सा य वपर त या ो व ः, यथा— ‘िन यः श दः कृतक वात’् इित। कृतक वं

हेतुः सा यभूतिन य व वपर तेनािन य वेन या ः, सप े गगनादाव व मानो

Page 41: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

42

व ः। स यिभचारोऽनैका तकः, यथा— ‘अिन यः श दः मेय वात’् इित।

मेय वं ह हेतुः सा यभूतमिन य वं यिभचरित, गगनादौ वप े

िन य वेना प सह वृ ेः। ततो वप ा यावृ यभावादनैका तकः। बािधत वषयः

काला ययाप द ः। यथा— ‘अ नरनु णः पदाथ वात’् इित। अ ह पदाथ वं

हेतुः व वषयेऽनु ण वे उ ण व ाहकेण य ेण बािधते

व मानोऽबािधत वषय वाभावा काला ययाप द ः। ितसाधन ित ो हेतुः

करणसमः, यथा— ‘अिन यः श दो िन यधमर हत वात’् इित। अ ह

िन यधमर हत वा दित हेतुः ितसाधनेन ित ः। कं त ितसाधनम इित ्

चेत;् िन यः श दोऽिन यधमर हत वा दित िन य वसाधनम। तथा ्

चास ितप वाभावा करणसम वं िन यधमर हत वा दित हेतोः।

त मा पा च यं हेतोल णम यतमाभावे हे वाभास व स गा दित सू म। ्

‘हेतुल णर हता हेतुवदवभासमानाः खलु हे वाभासाः।

प च पा यतमशू य वा ेतुल णर हत वम,् कितपय पस प ेहतुवदवभासमान-

वम’् [ ] इित वचनात।्

४३. तदेतद प नैयाियकािभमतमनुपप नम,् कृ कोदय य प धमर हत-

या प शकटोदयं ित हेतु वदशना पा च य या या ेः।

४४. क च, केवला वियकेवल यितरे कणोह वोः पा च याभावेऽ प

गमक वं तैरेवा गी यते। तथा ह— ते म य ते वधो हेतुः—

अ वय यितरेक , केवला वयी, केवल यितरेक चेित। त

प च पोपप नोऽ वय यितरेक । यथा— ‘श दोऽिन यो भ वतुमहित कृतक वात,्

Page 42: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

43

य कृतकं त दिन यं यथा घटः, य दिन यं न भवित त त कृतकं न भवित। ्

यथाऽऽकाशम,् तथा चायं कृतकः, त मादिन य एवेित’ अ श दं

प ीकृ यािन य वं सा यते। त कृतक वं हेतु त य प ीकृतश द-

धम वा प धम वम त। सप े घटादौ व मान वा प े गगनादावव मान-

वाद वय यितरे क वम।्

४५. प सप वृ वप र हतः केवला वयी। यथा— ‘अ ादयः

क यिच य ा अनुमेय वात,् य दनुमेयं त क यिच य म,्

यथाऽ या द’ इित। अ ा ादयः प ः, क यिचत य वं सा यम् ,्

अनुमेय वं हेतुः अ या वय ा तः। अनुमेय वं हेतुः प ीकृतेऽ ादौ व ते,

सप भूतेऽ यादौ व ते। ततः प धम वं सप े स वं चा त। वप ः पुनर

ना येव, सव या प प सप ा तभावा मा प ा यावृ ना येव।

यावृ ेरविधसापे वात,् अविधभूत य च वप याभावात। ्

शेषम वय यितरे कव यम।्

४६. प वृ वप यावृ ः सप र हतो हेतुः केवल यितरेक । यथा—

‘जीव छर रं सा मकं भ वतुमहित ाणा दम वात,् य सा मकं न भवित

त ाणा दम न भवित यथा लो म’् इित। अ जीव छर रं प ः, सा मक वं

सा यम,् ाणा दम वं हेतुः, लो ा द यितरेक ा तः। ाणा दम वं हेतुः प ीकृते

जीव छर रे व ते। वप ा च लो ादे याव ते। सप ः पुनर ना येव,

सव या प प वप ा तभावा दित। शेषं पूववत।्

Page 43: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

44

४७. एवमेतेषां याणां हेतूनां म येऽ वय यितरे कण एव पा च यम,्

केवला वियनो वप यावृ ेरभावात,् केवल यितरे कणः सप े स वाभावा च

नैयाियकमतानुसारेणैव पा च य यिभचारः। अ यथानुपप े तु सवहेतु या वा-

े तुल ण वमुिचतम,् तदभावे हेतोः वसा यगमक वाघटनात।्

४८. यदु म—् ‘अिस ा ददोषप चकिनवारणाय प च पा ण’ [ ] इित,

त न; अ यथानुपप म वेन िन त व यैवा मदिभमतल ण य त नवार-

क विस ेः। तथा ह— सा या यथानुपप म वे सित िन यपथ ा वं खलु

हेतोल णम,् ‘‘सा या वनाभा व वेन िन तो हेतुः’’ (पर ामुखम ् ३-१५) इित

वचनात। न चैदतिस या त। श दािन य् वसाधनायािभ ेत य चा ुष वादेः

व प यैवाभावे कुतोऽ यथानुपप म वेन िन यपथ ाि ः? ततः

सा या यथानुपप म वेन िन यपथ ा यभावादेवा य हे वाभास वम,् न तु

प धम वाभावात,् अप धम या प कृ कोदयादेयथो ल णस प ेरेव स ेतु व-

ितपादनात। व ादे तदभावः प एव। न ह व य यिभचा रणो ्

बािधत वषय य स ितप य वाऽ यथानुपप म वेन िन यपथ ाि र त।

त मा या यथानुपप म वे सित यो यदेशिन यपथ ाि र तीित स एव

स ेतुरपर तदाभास इित थतम।्

४९. कंच, ‘गभ थो मै ीतनयः यामो भ वतुमहित, मै ीतनय वात,्

स ितप नमै ीतनयवत’् इ य ा प ै यपा च ययोब -यौगािभमतयोर-

ित या ेरल ण वम। तथा ह् — प र यमानेषु प चसु मै ीपु ेषु

यामतामुपल य त भगतम प ववादाप नं प ीकृ य याम वसाधनाय यु ो

Page 44: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

45

मै ीतनय वा यो हेतुराभास इित ताव िस म,् अ याम व या प त

स भा वत वात। त स भावना च याम वं ित मै ीतनय व या यथानु् -

पप यभावात। तदभावा् सह मभाविनयमाभावात।्

५०. य य ह धम य येन धमण सहभाविनयमः स तं गमयित। यथा

िशंशपा व य वृ वेन सहभाविनयमोऽ तीित िशशपा वं हेतुवृ वं गमयित।

य य च मभाविनयमः स तं गमयित। यथा धूम या यन तरभाव-

िनयमोऽ तीित धूमोऽ नं गमयित। न ह मै ीतनय व य हेतु वािभमत य

याम वेन सा य वािभमतेन सहभावः मभावो वा िनयमोऽ त, येन

मै ीतनय वं हेतुः याम वं सा यं गमयेत।्

५१. य प स ितप नमै ीपु ेषु याम वमै ीतनय वयोः सहभावोऽ त

तथा प नासौ िनयतः। मै ीतनय वम तु याम वं माऽ तु इ येवं पे वप े

बाधकाभावात। वप े ् बाधक माणबला खलु हेतुसा ययो याि िन यः।

याि िन यतः सहभावः मभावो वा। ‘‘सह मभाविनयमोऽ वनाभावः’’

[पर ामुखम ् ३-१६] इित वचनात। ् ववादा यािसतो वृ ो भ वतुमहित

िशंशपा वात। या या िशंशपा स स वृ ः् , यथा स ितप न इित। अ ह

हेतुर तु सा यं मा भू द येत मन वप े सामा य वशेषभावभ ग स गो्

बाधकः। वृ वं ह सामा यं िशंशपा वं त शेषः। न ह वशेषः सामा याभावे

स भवित। न चैवं मै ीतनय वम तु याम वं माऽ तु इ यु े

क च ाधकम त। त मा मै ीतनय वं हे वाभास एव। त य

ताव प धम वम त, प ीकृते गभ थे त स ावात। सप े् षु स ितप नपु ेषु

Page 45: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

46

त य व मान वा सप े स वम य त। वप े यः पुनर यामे य ै पु े यो

याव मान वा प ा यावृ र त। वषयबाधाभावादबािधत वषय वम त। न

ह गभ थ य याम वं केनिच बा यते। अस ितप वम य त,

ितकूलसमबल माणाभावात। इित पा च यस प ः। ै यं तु ्

सह शत यायेनसुतरां िस मेव।

[अ यथानुपप न वमेव हेतोल णिम युपपादनम]्

५२. ननु च न पा च यमा ं हेतोल णम। ् कं त ह? अ यथानु-

पप युपल तमेव ल णिमित चेत;् त ह सैवैका त ल णम तु तदभावे

पा च यस प ाव प मै ीतनय वादौ न हेतु वम। त स ावे पा च याभावेऽ प ्

कृ कोदयादौ हेतु विमित। तद मु —्

अ यथानुपप न वं य त येण कम।् ना यथानुपप न वं य य येण कम॥् [ ] इित बौ ान ्ित।

५३. यौगं ित तु—

अ यथानुपप न वं य कं त प चिभः। ना यथानुपप न वं य कं त प चिभः॥ [ माणपर ा पृ

७२] इित।

[हेतंु विध ितषेध पा यां धा वभ य तयोरवा तरभेदानां कथनम]्

५४. सोऽयम यथानुपप िन यैकल णो हेतुः सं ेपतो वधः—

विध पः, ितषेध प ेित। विध पोऽ प वधः— विधसाधकः

Page 46: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

47

ितषेधसाधक ेित। त ा ोऽनेकधा। त था— क काय पः, यथा—

‘पवतोऽयम नमान धूमव वा यथानुपप ेः् ’ इ य धूमः। धूमो नेः

कायभूत तदभावेऽनुपप मानोऽ नं गमयित। क कारण पः, यथा—

‘वृ भ व यित विश मेघा यथानुपप ेः’ इ य मेघ वशेषः। मेघ वशेषो ह

वष य कारणं वकायभूतं वष गमयित।

५५. ननु काय कारणानुमापकम तु, कारणाभावे काय यानुपप ेः। कारणं

तु कायाभावेऽ प स भवित, यथा— धूमाभावेऽ प स भवन व ः सु तीतः। अत ्

एव व न धूमं गमयतीित चेत;् त न; उ मीिलतश क य कारण य

काया यिभचा र वेन काय ित हेतु वा वरोधात।्

५६. क शेष पः, यथा— वृ ोऽयं िशंशपा वा यथानुपप े र य

[िशंशपा]। िशंशपा ह वृ वशेषः सामा यभूतं वृ ं गमयित। न ह वृ ाभावे

वृ वशेषो घटत इित। क पूवचरः, यथा— उदे यित शकटं

कृ कोदया यथानुपप े र य कृ कोदयः। कृ कोदया तरं मुह ा ते िनयमेन ू

शकटोदयो जायत इित कृ कोदयः पूवचरो हेतुः शकटोदयं गमयित।

क द रचरःु , यथा— उदगा र णः ाक्, कृ कोदया द य कृ कोदयः।

कृ कोदयो ह भर युदयो रचर तं गमयित। क सहचरः, यथा— मातुिल गं

पव वतुमहित रसव वा यथानुपप े र य रसः। रसो ह िनयमेन

पसहच रत तदभावेऽनुपप मान त गमयित।

Page 47: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

48

५७. एतेषूदाहरणेषु भाव पानेवा याद न साधय तो धूमादयो हेतवो ्

भाव पा एवेित विधसाधक- विध पः। एत एवा व ोपल धय इ यु य ते। एवं

विध प य हेतो विधसाधका य आ ो भेद उदा तः।

५८. तीय तु िनषेधसाधका यः, व ोपल ध रित त यैव

नामा तरम। स यथा् — ना य िम या वम,् आ त या यथानुपप े-

र य ा त यम। आ त यं ह सव वीतराग णीतजीवा दत वाथ िचल णम। ् ्

त म या ववतो न स भवतीित िम या वाभावं साधयित। यथा वा, ना त

व तुिन सवथैका तः, अनेका ता मक वा यथानुपप े र य ानेका ता मक वम। ्

अनेका ता मक वं ह व तु यबािधत तीित वषय वेन ितभाससमानं

सौगता दप रक पतसवथैका ताभावं साधय येव।

५९. ननु किमदमनेका ता मक वं य ला तुिन सवथैका ताभावः

सा यते इित चेत;् उ यते; सव म न प जीवा दव तुिन भावाभाव प व-

मेकानेक प वं िन यािन य प विम येवमा दकमनेका ता मक वम। एवं ्

विध पो हेतुदिशतः।

६०. ितषेध पोऽ प हेतु वधः— विधसाधकः ितषेधसाधक ेित।

त ा ो यथा, अ य ा णिन स य वं वपर तािभिनवेशाभावात। अ ्

वपर तािभिनवेशाभावः ितषेध पः स य वस ावं साधयतीित ितषेध पो

विधसाधको हेतुः।

Page 48: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

49

६१. तीयो यथा, ना य धूमोऽ यनुपल धे र य ा यभावः

ितषेध पो धूमाभावं ितषेध पमेव साधयतीित ितषेध पः ितषेधसाधको

हेतुः। तदेवं विध ितषेध पतया वध य हेतोः कितिचदवा तरभेदा उदा ताः।

व तरत तु पर ामुखतः ितप याः। इ थमु ल णा एव हेतवः सा यं

गमय त। ना ये, हे वाभास वात।्

[हे वाभासानां चातु व यमु वा तेषां िन पणम]्

६२. के ते हे वाभासाः इित चते;् उ यते; हेतुल णर हता

हेतुवदवभासमाना हे वाभासाः। ते चतु वधाः— अिस व ानैका तका-

क च करभेदात। त ािन यपथ् - ा ोऽिस ः। अिन यपथ ाि हेतोः

व पाभाविन यात व पस देहा च।् व पाभाविन ये व पािस ः,

व पस देहे स द धािस ः। त ा ो यथा— प रणामी श दः चा ुष वा दित।

श द य ह ावण वा चा ुष वाभावो िन त इित व पािस ा ुष वहेतुः।

तीयो यथा, धूमवा पा द ववेकािन ये क दाह— ‘अ नमानयं देशो

धूमव वात’् इित। अ ह धूमव वं हेतुः स द धािस ः, त व पे स देहात।्

६३. सा य वपर त या ो हेतु व ः। यथाऽप रणामी श दः

कृतक वा दित। कृतक वं प रणािम व वरोिधना प रणािम वेन या म।्

६४. प सप वप वृ रनैका तकः। स वधः— िन त वप -

वृ कः श कत वप वृ क । त ा ो यथा, धूमवानयं देशोऽ नम वा दित।

अ ा नम वं प ीकृते स द मानधूमे पुरोव िन देशे व ते, सप े धूमवित

Page 49: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

50

महानसे च व ते, वप े धूमर हत वेन िन तेऽ गाराव थाप ना नमित देशे

व ते इित िन या न त वप वृ कः। तीयो यथा, गभ थो मै ीतनयः

यामो भ वतुमहित मै ीतनय वा दतरत नयव दित। अ मै ीतनय वं हेतुः

प ीकृते गभ थे व ते, सप े इतरत पु े व ते, वप े अ यामे

व तापीितश काया अिनवृ ेः श कत वप वृ कः। अपरम प श कत वप -

वृ क योदाहरणम—् अहन सव ो न भ वतुमहित् व ृ वात र यापु षव दित। ्

व ृ व य ह हेतोः प ीकृते अहित, सप े र यापु षे यथा वृ र त तथा

वप े सव ेऽ प वृ ः स भा येत, व ृ व ातृ वयोर वरोधात। य ये् न सह

वरोिध त खलु त ित न व ते। न च वचन ानयोल के वरोधोऽ त, युत

ानवत एव वचनसौ वं प ं म। ततो ानो कषवित सव े वचनो कष ्

काऽनुपप रित ?

६५. अ योजको हेतुर क च करः। स वधः— िस साधनो

बािधत वषय ेित। त ा ो यथा, श दः ावणो भ वतुमहित श द वा दित। अ

ावण व य सा य य श दिन वेन िस वा ेतुर कंिच करः। बािधत वषय-

वनेकधा। क य बािधत वषयः, यथा— अनु णोऽ न य वा दित। अ

य वं हेतु त य वषय वेनािभमतमनु ण वमु ण व ाहकेण पाशन य ेण

बािधतम। ततः क चद प क ुमश य वाद कंिच करो य वहेतुः। ्

क पुनरनुमानबािधत वषयः, यथा— अप रणामी श दः कृतक वा दित। अ

प रणामी श दः मेय वा द यनुमानेन बािधत वषय वम। क दाग् मबािधत-

वषयः, यथा— े यासुख दो धमः पु षाि त वादधमव दित। अ धमः सुख द

Page 50: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

51

इ यागम तेन बािधत वषय वं हेतोः। क ववचनबािधत वषयः, यथा— मे

माता ब या पु षसंयोगेऽ यगभ वा िस ब यावत। एवमादयोऽ य क् -

च कर वशेषाः वयमू ाः। तदेवं हेतु स गा े वाभासा अवभािसताः।

[उदाहरण य िन पणम]्

६६. ननु यु प नं ित य प ित ाहेतु यामेव पया ं

तथा पबालबोधाथमुदाहरणा दकम य युपगतमाचायः। उदाहरणं च

स य ा तवचनम। कोऽयं ा तो नाम इित चेत् ;् उ यते;

याि स ितप देशो ा तः। याि ह सा ये व यादौ स येव साधनं

धूमा दर त, असित तु ना तीित सा यसाधनिनयतसाहचयल णा। एतामेव

सा यं वना साधन याभावाद वनाभाविमित च यप दश त। त याः

स ितप नाम वा द ितवा दनोबु सा यम,् सैषा य स भवित स

स ितप देशो महानसा द दा द । त ैव धूमादौ सित

िनयमेनाऽ या दर त, अ या भावे िनयमेन धूमा दना तीित

स ितप स भवात। त महानसा दर वय ा तः। अ सा यसाधनयोभाव् -

पा वयस ितप स भवात। दा द तु यितरेक ा तः् , अ सा यसाधनयोर-

भाव प यितरेकस ितप स भवात। ा तौ चैतौ् , ाव तौ धम

सा यसाधन पौ य स ा त इ यथानुवृ ेः।

६७. उ ल ण य ा त य य स य वचनं तददाहरणम। न च ु ्

वचनमा मयं ा त इित। क तु ा त वेन वचनम। त् था— यो यो

धूमवानसावसाव नमान,् यथा महानस इित। य ा नना त त धूमोऽ प

Page 51: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

52

ना त, यथा महा द इित च। एवं वधेनैव वचनेन ा त य ा त वेन

ितपादनस भवात।्

[उदाहरण स गाददाहरणाभास य कथनमु )्]

६८. उदाहरणल णर हत उदाहरणवदवभासमान उदाहरणाभासः।

उदाहरणल णरा ह यं ेधा स भवित, ा त यास य वचनेना ा त य

स य वचनेन वा। त ा ं यथा, यो योऽ नमान स स धूमवान् ,् यथा महानस

इित, य य धूमो ना त त त ाऽ नना त, यथा महा द इित च

या य यापकयोवपर येन कथनम।्

६९. ननु किमदं या यं यापकं नाम इित चेत;् उ यते;

साहचयिनयम पां याि यां ित य कम त या यम,् वपूवादापेः कम ण

य धाना या यिमित िस वात। त ु या यं धूमा द। एतामेव याि यां ्

ित य कतृ त यापकम,् यापेः कत र वुिल सित यापकिमित िस ेः। एवं

सित धूमम न या नोित, य धूमो व ते त िनयमेना नव ते इित,

याव सव धूमवित िनयमेना नदशनात। धूम तु न तथाऽ नं या नोित् ,

त या गाराव थ य धूमं वना प व नात। य ा नव ते त िन् यमेन धूमो

व ते इ यस भवात।्

७०. न वा धनम नं या नो येव धूम इित चेत;् ओिमित ूमहे। य

य ा व छ नमूलो धूम त त ा न रित यथा, तथैव य य ाऽऽ धनोऽ नः

त त धूम इ य प स भवात। व मा य तु धूम वशेषं ित ् यापक वमेव,

Page 52: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

53

अनुमान य ताव मा ापे वात। ततो यो यो धूमवानसावसाव नमान् ,् यथा

महानस इ येवं स य ा तवचनं व यम। वपर तवचनं तु ा ताभास ्

एवे ययमस य वचन पोऽ वय ा ताभासः। यितरेक या ौ तु यापक या नेर-

भावो या यः, या य य धूम याभावो यापकः। तथा सित य

य ाऽ यभाव त त धूमाभावो यथा द इ येवं व यम। वपर तकथनं तु् ,

अस य वचन वाददाहरणाभास एव। अ ा तवचनं तुु , अ वय या ौ

यितरेक ा तवचनम,् यितरेक या ाव वय ा तवचनं च, उदाहरणाभासौ।

प मुदाहरणम।्

७१. ननु गभ थो मै ीतनयः यामः, मै ीतनय वात,्

सा तमै ीतनयवत इ या नुमान योगे प चसु मै ीतनये व वय ा तेषु ् ‘य

य मै ीतनय वं त त याम वम इ य वय या ेः् , यितरेक ा तेषु

गौरे वमै ीतनयेषु सव ‘य य याम वं ना त त त मै ीतनय वं ना त’

इित यितरेक या े स भवा न तसाधने गभ थमै ीतनये प े

सा यभूत याम वस देह य गुण वात। स यगनुमानं स ये दित चेत् ;् न;

ा त य वचारा तरबािधत वात।्

७२. तथा ह— सा य वेनािभमतिमदं ह याम व पं काय सत ्

विस ये कारणमपे ते। त च कारणं न ताव मै ीतनय वम,् वनाऽ प त ददं

पु षा तरे याम वदशनात। न ह कुलाला दकम तरेण स भ वनः पट य ्

कुलाला दकं कारणम। एवं मै ीतनय व य याम वं यकारण वे िन् ते य

य मै ीतनय वं न त त याम वम,् क तु य य याम व य कारणं

Page 53: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

54

विश नामकमानुगृह तशाका ाहारप रणाम त त त य काय याम वम,् इित

िस ं साम ी प य विश नामकमानुगृह तशाका ाहारप रणाम य याम वं ित

या य वम। स तु प े न ् िन ीयत इित स द धािस ः। मै ीतनय वं तु

अकारण वादेव याम वं काय न गमये दित।

७३. केिचत ् ‘‘िन पािधकः स ब धो याि ः’’ [ ] इ यिभधाय

‘‘साधना यापक वे सित सा यसम याि पािधः’’[ ] इ यिभदधते।

सोऽयम यो या यः। प चतमेतदपािधिनराकरणं ु का यकिलकायािमित

वर यते।

[उपनयिनगमनयो तदाभासयो ल णकथनम]्

७४. साधनव या प य ा तसा यकथनमुपनयः— तथा चायं

धूमवािनित। साधनानुवादपुर सरं सा यिनयमवचनं िनगमनम—् त माद न-

मानेवेित। अनयो य ययेन कथनमनयोराभासः। अविसतमनुमानम।्

[परो माणभेद यागम य िन पणम]्

७५. अथागमो ल यते। आ वा यिनब धनमथ ानमागमः। अ ागम

इित ल यम। अविश ं ल णम। अथ ानिम येताव यु यमाने ् ्

य ादावित याि ः, अत उ ं वा यिनब धनिमित। वा यिनब धमथ-

ानिम यु यमानेऽ प या छकसंवा दषु व ल भवा यज येषु सु ो म ा द-

वा यज येषु वा नद तीरफलसंसगा द ाने वित याि ः, अत उ मा ेित।

आ वा यिनब धन ानिम यु यमानेऽ या वा यकमके ावण- य ेऽित याि ः,

अत उ मथित। अथ ता पय ढः [ योजना ढ] इित यावत।् अथ एव

Page 54: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

55

‘ता पयमेव वचिस’ [ ] इ यिभयु वचनात। तत आ वा य् -

िनब धनमथ ानिम यु मागमल णं िनद षमेव। यथा— ‘‘स य दशन ान-

चा र ा ण मो मागः’’ (त वाथसू म ् १-१) इ या दवा याथ ानम। ्

स य दशनाद िन मो य सकलकम य य माग उपायः, न तु मागाः। ततो

िभ नल णानां दशनाद नां याणां समु दतानामेव माग वम,् न तु

येकिम ययमथ माग इ येकवचन योगता पयिस ः। अयमेव वा याथः।

अ ैवाथ माणसा या संशया दिनवृ ः िमितः।

[आ य ल णम]्

७६. कः पुनरयमा ः इित चेत;् उ यते; आ ः य िमतसकलाथ वे

सित परम हतोपदेशकः। िमते यादावेवो यमाने ुतकेविल वित याि ः,

तेषामागम िमतसकलाथ वात। अत उ ं य ेित। य िमतसकलाथ ्

इ येताव यु यमाने िस े वित याि ः। अत उ ं परमे या द। परम हतं

िनः ेयसम,् तदपदेश ु एवाहतः ामु येन वृ ः। अ य तु

ानुरोधादपसजन वेनेित भावः। नैवं वधः ु िस परमे ी, त यानुपदेशक वात। ्

ततोऽनेन वशेषणेन त नाित याि ः। आ मस ावे माणमुप य तम। ्

नैयाियका िभमतानामा ाभासानामसव वा य िमते या द वशेषणेनैव

िनरासः।

७७. ननु नैयाियकािभमत आ ः कथं न सव ः इित चेत;् उ यते;

त य ान या व काशक वादेक वा च वशेषणभूतं वक यं ानमेव न

जानातीित त िश मा मानं ‘सव ोऽहम’् इित कथं जानीयात?्

Page 55: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

56

एवमना म ोऽयमसव एव। प चतं च सुगताद नामा ाभास व-

मा मीमांसा ववरणे ीमदाचायपादै रित वर यते। वा यं तु त ा तरिस िमित

नेह ल यते।

[अथ य ल णम]्

७८. अथ कोऽयमथ नाम? उ यते; अथ ऽनेका तः। अथ इित

ल यिनदशः, अिभधेय इित यावत। अनेका त इित ल णकथनम। अनेके अ ता ् ्

धमाः सामा य वशेष-पयाय-गुणा य येित िस ोऽनेका तः। त

सामा यमनुवृ व पम। त घट वं पृथुबु नोदराकारः् , गो विमित

सा ना दम वमेव। त मा न य तोऽ य तम य न यमेकमनेकवृ ः।

अ यथा—

‘‘न याित न च त ा ते न प ाद त नांशवत।् जहाित पूव नाधारमहो यसनस तितः॥’’ [ ]

इित द नागदिशतदषणगण सर स गात। पृथुबु नोदराकारा ददशनाू ् -

न तरमेव ‘घटोऽयं घटोऽयं गौरयं गौरयम’् इ या नुवृ ययस भवात। ्

वशेषोऽ प ‘ थूलोऽयं घटः, सू मः’ इ या द यावृ ययाल बनं घटा द व-

पमेव। तथा चाह भगवान ् मा ण यन दभ टारकः— ‘‘सामा य- वशेषा मा

तदथः’’ (पर ामुखम ्४-१) इित।

७९. पयायो वधः— अथपयायो य जनपयाय ेित। त ाथपयायो

भूत वभ व य वसं पशर हतशु व मानकालाव छ नं व तु व पम। तदेत जु् -

सू नय वषयमामन यिभयु ाः। एतदेकदेशावल बनः खलु सौगताः

Page 56: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

57

णकवा दनः। य जनं य ः वृ िनवृ िनब धनं जलानयना थ-

याका र वम,् तेनोपल तः पयायो य जनपयायः, मृदादेः (यथा)

प ड थास-कोश-कुशूल-घट-कपालादयः पयायाः।

८०. याव यभा वनः सकलपयायानुव नो गुणाः व तु व- प-रस-

ग ध- पशादयः। मृ यस ब धनो ह व तु वादयः प डा दपयायाननुव ते,

न तु प डादयः थासाद न। तत एव पयायाणां गुणे यो भेदः। य प्

सामा य वशेषौ पयायौ तथा प स केत हणिनब धन वा छ द यवहार वषय-

वा चागम तावे तयोः पृथ नदशः। तदनयोगुणपयाययोः यमा यः,

‘‘गुणपययव यम’्’ (त वाथसू म ् ५-३८) इ याचायानुशासनात। तद प ्

स वमेव ‘‘स वं यम’्’ [ ] इ यकल क यवचनात।्

[स वं धा वभ य योर यनेका ता मक व पणम]्

८१. तद प जीव यमजीव यं चेित सं ेपतो वधम। ्

यम येतद प वनाश थितयोु िग ‘‘उ पाद यय ौ ययु ं सत’्’ (त वाथसू म ्

५-३०) इित िन पणात। तथा ह् — जीव य य वग ापकपु योदये सित

मनु य वभाव य ययः, द य वभाव यो पादः, चैत य वभाव य ौ यिमित।

जीव य य सवथैक प वे पु योदयवैफ य स गात। सवथा भेदे पु यवान यः ्

फलवान य इित पु यस पादनवैय य स गात। परोपकारेऽ या मसुकृता् थमेव

व नात त मा जीव य पेणाभेदो मनु यदेवपयाय पेण भेद इित ्

ितिनयतनयिनर त वरोधौ भेदाभेदौ ामा णकावेव।

Page 57: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

58

८२. तथैवाजीव य मृ य या प मृदः प डाकार य ययः,

पृथुबु नोदराकार यो पादः, मृ प य ुव विमित िस मु पादा दयुू व-

मजीव य य। वािमसम तभ ाचायािभमतानुसार वामनोऽ प सदपदेशाु -

ा नम ान वभावं ह तुमुप रतनमथ ान वभावं वीक ु च यः समथ आ मा

स एव शा ािधकार याह ‘‘न शा मस ये वथवत’्’ [ ] इित।

तदेवमनेका ता मकं व तु माणवा य वषय वादथ वेनावित ते। तथा च

योगः— सवमनेका ता मकं स वात। यद सा यं न् ु , त नो साधनम,् यथा

गगनार व दिमित।

८३. ननु य यर व दं गगने ना येव तथा प सर य तीित ततो न

स व पहेतु यावृ रित चेत;् त ह तदेतदर व दमिधकरण वशेषापे या

सदसदा मकमनेका तिम य वय ा त वं भवतैव ितपा दतिमित

स तो यमायु मता। उदा तवा येना प स य दशन ानचा र ाणां मो कारण-

वमेव, न संसारकारण विमित वषय वभागेन कारणाकारणा मक वं ितपा ते।

‘सव वा यं सावधारणम इित यायात।् ् एवं माणिस मनेका ता मकं व तु।

[नयं व पतः कारत िन य स भ गी ितपादनम]्

८४. नया वभ य ते ननु कोऽयं नयो नाम ? उ यते;

माणगृह ताथकदेश ाह मातुरिभ ाय वशेषः। ‘‘नयो ातुरिभ ायः’’

[लघीय यम,् का रका ५२] इ यिभधानात। स् नयः सं ेपेण ेधा—

यािथकनयः पयायािथकनय ेित। त यािथकनयः यपयाय पमेकाने-

का मकमनेका तः माण ितप नमथ वभ य पयायािथकनय वषय य

Page 58: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

59

भेद योपसजनभावेनाव थानमा म यनुजानन व वषयं यमभेदमेव ्

यवहारयित, ‘‘नया तर वषयसापे ः स नयः’’ [ ] इ यिभधानात। यथा ्

सुवणमानयेित। अ यािथकनयािभ ायेण सुवण यानयनचोदनायां कटकं

कु डलं केयूरं चोपनय नुपनेता कृती भवित, सुवण पेण कटकाद नां भेदाभावात। ्

यािथकनयमुपसजनीकृ य व मानपयायािथकनयमवल य कु डलमान-

ये यु े न कटकादौ व ते, कटका दपयायात। कु डलपयाय य िभ न वात। ् ्

ततो यािथकनयािभ ायेण सुवण यादेकमेव। पयायािथकनयािभ ायेण

यादनेकमेव। मेणोभयनयािभ ायेण यादेकमनेकं च। युगपदभयनयािभ ायेण ु

यादव यम,् युग ा ेन नय येन व व व पयोरेक वानेक व-

यो वमशास भवात। न ह युगपदपनतेन श द येन घट य धानभूतयो ् ु

पव वरसव वयो व व व पयोः ितपादनं श यम। तदेतदव य व पं ्

त दिभ ायै पनतेनैक वा दना समुिचतं यादेकमव यम,् यादनेकमव यम,्

यादेकानेकमव यिमित यात। सैषा नय विनयोगप रपाट स भ गी यु यते् ,

भ गश द य व तु व पभेदवाचक वात स ानां भ गानां समाहारः स भ गीित ्

िस ेः।

८५. न वेक व तुिन स ानां भ गानां कथं स भवः इित चेत;्

यथैक मन पवान ् ् घटः रसवान ग धवान पशवािनित पृथ यवहारिनब धना ् ्

पव वा द व पभेदाः स भव त तथैवेित स तो यमायु मता।

Page 59: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

60

८६. एवमेव परम यािथकनयािभ ाय वषयः परम यं स ा, तदपे या

‘‘एकमेवा तीयं , नेह नाना त क चन’’, स पेण चेतनानामचेतू नानां च

भेदाभावात। भेदे तु स ल ण वेन तेषामस व स गात।् ्

८७. ऋजुसू नय तु परमपयायािथकः। स ह भूत वभ व य-

वा यामपरामृ ं शु ं व मानकालाव छ नव तु व पं परामृशित।

त नयािभ ायेण बौ ािभमत णक विस ः। एते नयािभ ायाः सकल व-

वषयाशेषा मकमनेका तं माण वषयं वभ य यवहारय त। यादेकमेव व तु

या मना न नाना, या नानैव पयाया मना नैकिमित। तदेत ितपा दत-

माचायसम तभ वािमिभः—

‘‘अनेका तोऽ यनेका तः माण-नयसाधनः। अनेका तः माणा े तदेका तोऽ पता नयात॥्’’ ( वय भू तो म ् १०६) इित।

अिनयतानेकधमव तु वषय वा माण य, िनयतैकधमव तु वषय वा च

नय य। य ेनामाहतीं सर णमु ल य सवथैकमेवा तीयं नेह नाना त

क चन, कथ चद प नाना ने या हः या देतदथाभासः। एत ितपादकं

वचनम प आगमाभासः, य ेण ‘‘स यं िभदा त वं िभदा’’ [ ]

इ या दनाऽऽगमेन च बािधत वषय वात। सवथा भेद एव् , न कथ चद यभेद

इ य ा येवमेव व ेयम,् स पेणा प भेदेऽसतः अथ याका र वास भवात।ू ्

८८. ननु ितिनयतािभ ायगोचरतया पृथगा मनां पर परसाहचयान-

पे ायां िम याभूतानामेक वानेक वाद नां धमाणां साहचयल णसमुदायोऽ प

Page 60: Each directory should have a file called README bib.txt ...Ûयायद # Òपका 2 Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following

यायद पका

61

िम यैवेित चेत;् तद गीकुमहे, पर परोपकाय पकारकभावं वना वत तया

नैरपे यापे ायां पट वभाव वमुखत तुसमूह य शीतिनवारणा थ यावदेक वा-

नेक वाद नामथ यायां साम याभावात कथ च म या व या प स भवात। ् ्

तदु मा मीमांसायां वािमसम तभ ाचायः—

‘‘िम यासमूहो िम या चे न िम यैका तताऽ त नः।

िनरपे ा नया िम या सापे ा व तु तेऽथकृत॥्१०८॥’’ इित।

८९. ततो ‘नय माणा यां व तुिस ः’ इित िस ः िस ा तः।

पया मागम माणम।्

म रोव मानेशो व मानदयािनधेः।ु

ीपाद नेहस ब धात िस ेयं यायद पका॥् २॥

इित ीम मानभ टारकाचायगु का यिस सार वतोदय-

ीमदिभनवधमभूषणाचाय वरिचतायां

यायद पकायां परो काश तृतीयः॥३॥

समा ेयं यायद पका।