ibn haldun islam ansiklopedisi
TRANSCRIPT
7/23/2019 Ibn Haldun Islam Ansiklopedisi
http://slidepdf.com/reader/full/ibn-haldun-islam-ansiklopedisi 1/3
iBN HALDON
[ 1959-1960 .
s.
I 10-129) ve Warren
E.
Gates'in "The Spread
of lbn
Khaldun's
ldeason Climate and Culture" (Journal
of he History ldeas, XXX lll [I 9671. s. 4 I
5-
42
2);
O s m a n l ı
entelektüel h a y a t ı n d a k i
y a n s ı r n a l a r ı n a dair Ziyaeddin Fahri F ı n d ı
k o ğ l u ' n u n "Türkiye'de İ b n Haldunizm"
(60.
D u m Yllt Münasebetiyle Fuad Köp
r ü l ü A r m a ğ a n t
[istanbul
195
3[,
s.
15
3-
164)
; Bernard Lewis'nin lbn Khaldun in
Turkey" (Studies on
Turkish-Ar
ab Rela
ti
ons lll [ 19
88 1.
s.
107
- 110)
ve
Cornell
Fleischer'in "Royal Authority, Dynastic,
Cyclism and
'lbn
Khaldunism'
in
Six
teenth- Century
Ottoman
Letters ( b n
K ha ldun and Islamic ldeology [L e den
984[. s. 46-68) b a ş l ı k l ı makaleleri zikre
dilebilir.
mi a n t ı l a r
Dergi
Özel S a y ı l a r ı
İ b n Haldün'un o ğ u m ve ölüm
ı l d ö n ü m
leri gibi vesileler
d o l a y ı s ı y l a
ç e ş i t l i ilmi
t o p l a n t ı l a r y a p ı l m ı ş t ı r 2-6 Ocak 1962'de
Kahire'de düzenlenen İ b n Haldün konulu
sempozyumun bildirileri
A malü mihri
c a n İ İ b n
I ja ldun
(K
ahire 196 2
),
1962'
de
Darülbeyza'da
y a p ı l a n
sempozyumun
bildirileri de A malü i h r i c a n İ Ija1-
dun (Ra bat 963) a d ı y l a n e ş r e d i l m i ş t i r .
14-17 Ş u b a t 1979'da Camiatü Muham
medei-Hamis Külliyyetü'l-adab'da düzen
lenen İ b n Haldün paneli bildirileri
A
ma
lu
n edve
ti
İ b n I ja ldun (Rab at
98
1
4-18
Nisan 1980'de Tunus'
ta y a p ı l a n
ilmi t o p l a n t ı n ı n
bildirileri ise
İ b n Ija1-
dun ve
1-fikrü -
Arabiyyü 1 - m u ' a ş ı r (Tu
nu
s I 982) a d ı y l a y a y ı m l a n m ı ş t ı r . 3 Hazi
ran 1982'de Martin Luther Üniversitesi'n
de
düzenlenen Geschichte. Sprachen und
Kultur des Vorderen Orient d l ı sempoz
yumun bildirileri de
n e ş r e d i l m i ş t i r
lbn
Ha
ldun un se
ine Zeit [
ed.
Dieter Stu
m 1.
Hal e
983)
1983'te Tunus'ta
a p ı l a n
mil
l e t l e r a r a s ı
sempozyum bildirileri Mecel
l etü t-Tari]] te özel s a y ı olarak
n e ş r e d i l
m i ş t i r (Cezayir 984).
24
Mart
1983'
te Du
ke Üniversitesi'nde y a p ı l a n İ b n Haldün
t o p l a n t ı s ı n ı n bildirileri ise Ibn Khaldun
and
Islamic
Ideology
a d ı y l a y a y ı m l a n
m ı ş t ı r
(Leiden 19
84
).
B a z ı
dergiler de
ç e ş i t l i
münasebetlerle
İ b n Haldün özel
s a y ı s ı
h a z ı r l a m ı ş l a r d ı r (er-Riva T, XII I
[B
ey
rut 1927 [;
M e c e l l l - f j a d T ş ,
Vl/9 [Halep
I 932
[; el-Fikr,
VI
[Tunus 1961 J el-Moudj
a-
hid [C
ezay
ir, r a l ı k I969]; el-Mecelletü '1
Arabiyye
ş - ş e k a f e
l l l
[1401/1981 ; Bi
lim
ve Ütopya, sy. 57 [Mart I
999 [)
.
Literal Ç a l ı ş m a l a r . Haldün h a k k ı n
da
y a p ı l a n
literal
a l ı ş m a l a r ı n en
k a p s a m l ı
ve sistematik l a n ı . Aziz el-Azme'nin Ibn
Kha1dün
in
Modern Scholarship d l ı
12
eserinin sonuna e k i e d i ğ i (London 1
981,
s. 229
-318) o n u l a r ı n a göre tasnif
d i l m i ş
İ b n Haldün b i b l i y o g r a f y a s ı d ı r . Burada
1979
y ı l ı n a
kadar y a y ı m i a n m ı ş eserlerin
büyük k ı s m ı yer
k t a d ı r .
Abdullah
T o p ç u o ğ l u n u n
İ b n
Haldün Üzerine Bir
Bibliyografya Ç a l ı ş m a s ı (Selçuk Üniver
si t
es i Fe
n-Edebiyat Fakültesi
Edebiy at
Dergi
si,
sy
2
9831.
s.
I
99-24
a d l ı
ma
kalesi de oldukça
k a p s a m l ı d ı r . Daha
eski
olmakla birlikte Henri Peres'nin . "Essai
de
bibliographie
sur
La
vie et l 'ceuvre
d'lbn
Haldoun
(S tudi
orientalist/ci
iri
ono
re
di Giorgio
Levi De la Vida, ll
[R
o
me
1956 s. 308 -329) ve Watter Joseph
Fischel ' in "Selected Bibliography of
lbn Khaldun" (Th e
Muqaddima an Intr
o
duction
to History il e (in g. tre. Franz
Ro se nthal. Princeton 1958 . lll, 48 5-5 12)
"lbn Khalduniana" (lbn Khaldun in Egyp t
hi
s
Public Functions
a
nd
hi
s
Hi
s
tari
ca l
Research,
Be
rkele
y-
L
os
An
ge
les 1
967, s.
7 2 2) a d l ı ç a l ı ş m a l a r ı önemlidir. D i ğ e r
bibliyografik
a l ı ş m a l a r
a r a s ı n d a Giuseppe
Gabrieli'nin "Saggio di Bibliographia e
Concordanza della Storia d'lbn Haldun"
(Riv ista Degli Studi Orientali,
X 1
Ro ma
19241. s. 169-2 11) a d l ı makalesi zikredi
lebilir.
B İ B L İ Y O G R A F Y A :
H. Peres. E
ssai
de bibliographie s
ur
la Vie
et l'ceu
vre d'Ibn
Haldoun , Stud
i orientalisU
ci
in
on
ore
di
Giorgio L
eu
i De
/l
a Vida,
Rome
5 6 , ll , 308-329;
W.
J . Fischel. Selected Bib-
li
ograp
hy of Ib n
Khaldun
,
The Muqaddima
an Introduc
tion
to History (tre. F. Ro
se
nt ha l) ,
Princ
eto
n 958 ,
lll
,
8 5 - 5 ı 2 ;
a.mlf., Ib n Khal-
du n
iana ,
Ibn
Khaldun in Egyp
t
hi
s
Public
Functions and his Hist
ar
ical Research,
Ber ke-
le
y-
L
os
Ang e les ı 9 6 7 s . 1 7 ı 2 ı 2 Aziz a i
Azmeh , lbn
Kha ldun
in Modern
Scho lar
ship
,
London
98
s . 229-3
8;
Abdullah T o p ç u o ğ l u
İ b n Ha
ldün Üzerine
Bir Bibliyografya
m Selç
uk Üniversites
i Fen-Edebiyat Fa
kültesi
Edeb
iy
at Dergisi,
sy. 2, Konya
983
, s.
99-24
li]
CENGiZ
TOMAR
İ B N HALDÜN, Ebu
Zekeriyya
-,
. . : ı ~ . . ~ . . ~ >
W' ' l iÇj
Y il
Ebu Zekeriyya Ya hya
b. Muhammed b. Muhammed
b. Haldun et-TGnisl
(ö . 780/1378-79)
M e ş h u r tarihçi
Haldun'un k a r d e ş i ,
L
devlet
a d a m ı ,
tarihçi, edip ve ş a i r
_j
734 (1333) y ı l ı n d a Hafsller'in b a ş ş e h r
Tunus'
ta
o ğ d u . Yemen-Hadramut s ı l l ı
bir Arap kabilesine mensup olup fetihten
sonra Endülüs'te İ ş b l l i y e (Sevilla) ş e h r i n e
y e r l e ş e n
bir aileden gelmektedir. Devlet
yönetiminde etkili
ş a h s i y e t l e r i n
y e t i ş t i ğ i
aile, İ ş b l l i y e ' n i n h ı r i s t i y a n l a r ı n eline d ü ş
t ü ğ ü
VII.
(X
III. ) ü z y ı l ı n o r t a l a r ı n d a Kuzey
Afrika'
ya
göç ederek Sebte'ye
(Ceuta)
ve
daha sonra Tunus'a y e r l e ş t i . Ebu Zeke
riyya
Yahya
, Tunus'ta a ğ a b e y i Abdurrah
man ile birlik te iyi bir tahsil gördü
ve
dini
ilimler a n ı n d a ş i i r ve edebiyat a h a s ı n d a
da temayüz etti. İ b n Serral ve Ebu Ab
dullah el-V a d i a ş i gibi ç o ğ u Endülüs
a s ı l l ı
olan hocalardan ders a l d ı , a y r ı c a b a b a s ı n
dan Arapça okudu.
O ğ u l l a r ı n ı n
tahsiline
büyük önem veren
b a b a l a r ı .
Tunus'u
ş g a l
ederek 134 7-1349
y ı l l a r ı
a r a s ı n d a haki
miyeti a l t ı n d a tutan Merini Hükümdan
Ebü'I-Hasan ei-Mansür'un beraberindeki
alimlerden Abill'yi onlara özel hoca
tut
m u ş t u . İ k i k a r d e ş dört süreyle bu ho
cadan özellikle akli ve
tabii
ilimlerle
tarih
s a h a s ı n d a ö n e m l i ölçüde f a y d a l a n d ı l a r .
Y a h y a
n ı n edebi ş a h s i y e t i n i n o l u ş m a s ı n ı
etkileyen d i ğ e r bir ilim
a d a m ı
da Tunus'
taki uzun ikameti
ı r a s ı n d a
evlerinde ka
lan ve
Merlnl
h ü k ü m d a r l a r ı
Ebu Said ile
o ğ l u Ebü'l-Hasan a katipl ik yapan Endü
lüslü Abdülmüheymin b. Muhammed el
Had
ram ' dir.
Y a h y a n ı n h a y a t ı h a k k ı n d a çok
az
bilgi
mevcuttur.
M a ğ r i b d e
y e t i ş e n m e ş h u r l a r
üzerine eser yazan müellifler
ğ a b e y i n
den d o l a y ı onu daima ihmal e t m i ş l e r d i r .
Kendisiyle ilgili s ı n ı r l ı bilgiler, a ğ a b e y i n i n
m e ş h u r tarihinin Berberller'e ait bölümü
ile kendi hal tercümesini v e r d i ğ i "et-Ta'
rlf bi'bn ljaldün" b a ş l ı ğ ı n t a ş ı y a n hatime
k ı s m ı n d a
ve d i ğ e r yazariara ait
a z ı tarih
k i t a p l a r ı n d a d a ğ ı n ı k
olarak yer almakta
d ı r . Yahya da Bugyetü r-ruvvad a d ı n ı ta
ş ı y a n
tek eserinin birkaç yerinde
y a p t ı ğ ı
görevlerle ilgili
k ı s a a ç ı k l a m a l a r d a
bulun
m u ş t u r
Muhtemelen b a b a s ı n ı n ölümünden
sonra Tunus 'tan a y r ı l a n Yahya. o ı l l a r
da ı l d ı z ı parlamaya b a ş l a y a n ve 755 '
te
(1354) Merlnl
u l t a n ı
t a r a f ı n d a n k a t i p ta
yin edilecek olan
a ğ a b e y i
Abdurrahman'
la
birlikte
veya
onun
a r d ı n d a n
M erini
ş e h r i Fas'a gitti. Nitekim kendisi, Nasrl
S u l t a n ı
Ganl-
B i l l a h ' ı n
757'de (1356)
Fas a
g ö n d e r d i ğ i Ebü'l-Be
rekat
İ b n ü l - H a c el
Billifikl'yi
h o c a l a r ı
a r a s ı n d a göstermek
tedir.
G ı r n a t a
ile kültürel
b a ğ l a n t ı l a r ı se
bebiyle bu dönemde önemli bir
fikri
ge
l i ş m e y a ş a y a n Fas'ta b u l u n m a s ı Yahya'ya
edebi sanatlar
ve
özellikle
i n ş a s a h a s ı n d a
y e t i ş m e
f ı r s a t ı verdi. Onun
fikri
ve edebi
g e l i ş m e s i n d e , 760 (1359) y ı l ı n d a t a h t ı n -
7/23/2019 Ibn Haldun Islam Ansiklopedisi
http://slidepdf.com/reader/full/ibn-haldun-islam-ansiklopedisi 2/3
dan u z a k l a ş t ı r ı l a n Nasrl u l t a n ı y l a birlik
te
Fas
a sürgün gelerek bir kalan ve
773 te ( 1371) TIIimsan ·a iltica eden bü
yük ilim ve devlet a d a m ı Lisanüddin ib
nü I-Hatlb önemli rol o y n a m ı ş t ı r .
Y a h y a
n ı n
siyasi h a y a t ı
761
(1360)
l ı n d a
a ğ a b e y i
Abdurrahman la birlikte
y a n ı n d a b u l u n d u ğ u
Fas Merini S u l t a n ı
Ebu Salim
t a r a f ı n d Bicaye
yi (Bougie) is
tirdad için gönderilen Hafsi h a n e d a n ı n
dan Prens Ebu Abdullah Muhammed in
hacibi olarak görevlendirilmesiyle
b a ş l a
d ı . Yahya, Bicaye yi geri a l m a y ı b a ş a r a m a
yan Ebu Abdullah
r a f ı n d a n
Abdülvadi
Hükümdan ll. Ebu Hammü Musa
ya
elçi
olarak gönderildi (764/ 1362) Birkaç ay
sonra da ll. Ebu Hammü Musa ile bizzat
g ö r ü ş m e k üzere Tilimsan a giden Ebu
Abdullah a refakat
etti.
Ebu
A b d u l l a h ı n
765 1 364)
y ı l ı n d a
Bicaye yi b a r ı ş yoluyla
geri a l m a s ı n d a n sonra
Yahy
a haciblik gö
revini
a ğ a b e y i n e
devretmek
durumunda
k a l d ı .
Çünkü o
ı r a d a
Abdurrahman emi
rin davetiyle Bicaye ye g e l m i ş ve önceden
kendisine e r i l m i
söz d o l a y ı s ı y l a
Yahya
n ı n
yürütmekte
o l d u ğ u h a c i b l i ğ e
getiril
m i ş t i ; Yahya ise k a t i b ü l - i n ş a l ı ğ a nakle
dildL
767 (1366) y ı l ı n d a Kastantine em
ri
Ebü I-Abbas Ahmed in
o r d u l
Bicaye yi
ele geçirip
İ b n
Haldün k a r d e
l e r i n
velini
meti
olan Ebu
A b d u l l a h ı
öldürdüler. Ab
durrahman
ş e h r i Ebü I-Abbas·a teslim
etti ve onun hizmetine girdi. Ancak
bir
süre sonra
a r a l a r ı
bozulunca
e h i r d e n
k
a-
çarak Devavide A r a p l a r ı n ı n reisi Ya küb b.
Ali ye s ı ğ ı n d ı ; Yahya ise y a k a l a n ı p Büne
de Bone) hapse
a t ı l d ı
ve bütün mal var
l ı ğ ı n a el
konuldu. Fakat bir süre sonra o
a ç m a y ı
b a ş a r d ı
ve a ğ a b e y i n i n y a n ı n a
Biskre ye
gitti
(768
/1 367
) Burada bulun
d u ğ u Abdül
v
adi S u l t a n ı
ll. Ebu
Hammü Musa a r a f ı n Devavide Arap
nezdinde ara bulucuk yapmakla gö-
revlendirildi; b a ş a n y a u l a ş m a s ı n d a n son
ra da Tilimsan a davet edilerek
i v a n - ı
ş a d a
k a t i b ü
s - s ı r l ı ğ a tayin edildi
Re
ce b
-Mart 1368 ).Ancak
ğ a b e y i
Ab
durrahman
bu konuda f a r k l ı bilgi ver
mekte ve Ebu Hammü ile Devavi de Arap
l a r ı
n ı n
a n l a ş m a s ı n ı kendisinin s a ğ l a d ı ğ ı
ve daha sonra yerine vekaleten
k a r d e ş i
a h y a
hükümdara
g ö n d e r d i ğ i n i
söy
lemektedir et-Ta rif, s.
10
2-103). 11. Ebu
Hammü nun Endülüs kültürüne hayran
orada y e t i ş e n d e ğ e r l i ilim. edebiyat
ve devlet d m ı İ b n ü l - H a t i b d e n çok tay
d a l a n m ı ş olan a h y a bu göreve ge tir-
mesinde ve onu maiyeti e r k a n ı a r a s ı n a
a l m a s ı n d a etkili o l m u ş t u r (
Ma
kkarl,
Nef
f : ı u H i b V
I, 396)
Abdülvadi s a r a y ı n d a k i bu görevi dola
y ı s ı y l a rahata k a v u ş a n
Y a h y a n ı n .
Tilim
s a n ı n
Merinller
in
eline geçmesiyle duru
mu
yine bozuldu.
Önce
b a ş ş e h r i n d e n
ç ı k -
mak zorunda kalan
m a ğ l ü p
ll. Ebu Ham
mü
ile
birlikte
Devavide A r a p l a r ı n ı n ha
kimiyeti
a l t ı n d a k i bölgeye s ı ğ ı n d ı ; daha
sonra p e ş l e r i n d e n gelen M erini r d u l a r ı
n ı n y a k l a ş m a k t a o l d u ğ u n u
duyunca Ebu
Hammü dan a y r ı l d ı ve
tekr
ar Tilimsan a
döndü (77 2/ 371) . a h y a n ı n kendisine
büyük iyiliklerde bulunan Ebu Hammü
yu
en
zor
z a m a n ı n d a
terketmesi. o
ı r a
da a r a l a r ı n ı n bozuk l m a s ı n a ve
su
t a n ı n
onun samimiyetinden
ş ü p h e l e n m e y e
b a ş
l a m a s ı n a
da
b a ğ l
n m ı ş t ı r .
Özellikle
a ğ a
beyi A b d u r r a h m a n ı n T i l i m s ele geçi
ren Merinller için ç a l ı ş m a s ı ve Devavide
A r a p l a r ı n ı kendilerine ı ğ ı n a n Ebu Ham
mü
yu t o p r a k l a r ı n d a n ç ı k a r m yönlen
dirmesi muhtemelen bu ş ü p h e y i a r t t ı r
m ı ş t ı r .
A y n ı
y ı l . daha önce Fas ta bir y ı l
sürgün
h a y a t ı a y a n
Endülüslü devlet
ve ilim a d a m ı Lisanüddin İ b n ü J - H a t l b de
Merini
u l t a n ı
Abdülaziz e
s ı ğ ı n d ı .
İ b n ü
Hatib
in
g e l i ş i
Tilimsan da edebi h a y a t ı
c a n l a n d ı r d ı . D i ğ e r
taraftan
İ b n ü
J - H a t i b
eski d o s t l a r ı İ b n Haldün k a r d e ş l e r i n Me
rini u l t a n ı devlet ricali ve u ema
s ı n ı f ı y
la
i l i ş k i
k u r m a l a r ı n a
y a r d ı m
etti. Yahya
edebi i ş i l i ğ i n i n t e ş e k k ü l ü n d e . özellikle
ş i i r
hususunda İ b n ü I - H a t l b d e n çok etki
l e n m i ş t i r .
Bu etki . Bugy
etü r-ruvvdd d l ı
eserinde
g ö r ü l d ü ğ ü
gibi tarih a z ı c ı l ı ğ ı n
da. tasann u ve tekellüfe dayanan sanat
nesir a n l a y ı ş ı n d a
ve
o dönemde a y g ı n
olan edebi üslüplara hakimiyetinde de
söz konusudur.
Merini u l t a n ı
Abdülaziz in
v e f a t ı n ı n
( 7 7 4 / 3 7 2 ) d a n Yahya.
birlikte Fas a gi
i.
a r ı n a y r ı
dan bir süre sonra
da
ll. Ebu Hammü eski
b a ş ş e h r i T i l i m s a n
geri
a l d ı .
O ı r a l a r d a
Yahya. hamisi Merinl Veziri İ b n Gazi nin
ölümü
ve
h o c a s ı İ b n ü l - H a t i b
G ı r n a t a
s a r a y ı n ı n
i s t e ğ i
d o ğ r u l t u s u n d a y a k a l a n ı p
hapse a t ı l m a s ı sebebiyle Fas ta zor gün
ler geçirdi. Sonunda tekrar eski
s u l t a n ı
Ebu Hammü ya dönmeye karar verdi ve
İ b n ü
- H a t i b i n
bir
kasidesini sunmak ba
hanesiyle Tilimsan
s a r a y ı n a
gitti. Ebu
Hammü da onu
tekrar k a t i p l i ğ i n e
ge
tird i (776/1374). Fakat Ebu Hammü nun
iki o ğ l u a r a s ı n d a k i ihtilaf
Y a h y a
n ı n du
rumunu yeniden g ü ç l e ş t i d i . Ş e h z a d e l e -
İ B N HALDÜN, Ebu Zekeriyya
rin b ü y ü ğ ü veliaht Ebu T a ş f i n Vehran
Oran)
v a l i l i ğ i n i n
k a r d e ş i Ebu Zeyyan dan
a l ı n ı p
kendisine
verilmesini istiyordu.
S u l t a n ı n
emriyle bu
i ş i o y a ı c ı y a n Yahya
.
Ebu T a ş f i n d ü ş m a n l ı ğ ı n ı üzerine çek
ti. Nihayet onun g ö r e v l e n d i r d i ğ i adamlar
7 8 0 y ı l ı R a m a z a n ı n d a ( A r a l ı k
1378- 0cak
1379)
Y a h y a y ı
pusuya
d ü ş ü r ü p
öldürdü
ler. Genç y a ş t a öldürülen katibinin katil
lerini bulup c e z a l a n d ı r m a y ı isteyen Ebu
Hammü. bu cinayetin
o ğ l u
t a r a f ı n d a n
t e r t i p l e n m i ş
o l d u ğ u n u ö ğ r e n i n c e suçlu
l a r ı
aramaktan vazgeçti.
Yahya b.
Haldün
güzel
a h l a k ı
ve g e n i ş kültürü ile
t a n ı n
m ı ş t ı .
Ebu Zekeriyya İ b n Haldün un tek eseri
Bugy
e
tü r-ruvvdd
i k r i l - m ü W k min
Beni b d i l d d d ı r .
Cezayir de hüküm
süren Abdülvadller
h a n e d a n ı n ı n
tarihi
olan
es
er. devletin
k u r u l u ş u n d a n
müelli
fin vefatma kadar geçen süreyi
ele
a l ı r ;
ll. Ebu Hammü nun emriyle bu haneda
n ı n tarih ini ve özellikle de onun z a m a n ı n ı
anlatmak için y a z ı l m ı ş t ı r . Müellifin. s ı r
k a t i p l i ğ i n i n
s a ğ l a d ı ğ ı
imkanlarla resmi
belgelerin
t a m a m ı n ı
görüp istediklerini
kullanarak tam bir vukufla kaleme a l d ı ğ ı
eser ll. Ebu Hammü dönemi h a k k ı n d a k i
en
önemli k a y n a ğ ı t e ş k i l eder. Yahya. ki
tapta
edebi sanatlarla süslü seeili bir dil
k u l l a n m ı ş
ve büyük
bir
edip ve
ş a i r
oldu
ğ u n u
ortaya k o y m u ş t u r . Onun a y r ı c a si
yasi olaylar a n ı n d a Tilimsan
s a r a y ı n d a
alimierin
k a t ı l d ı ğ ı
edebi
o p l a n t ı l a r ı
z
arif
bir üslupla a n l a t t ı ğ ı ve saray ş a i r l e r i n i n
pek çok
ş i i r i n i
eserine
a l d ı ğ ı
görülür ki bu
bilgiler. Abdülvadl b a ş ş e h r i n d e k i ilmi ve
fikri hayat a ç ı s ı n d a n büyük önem t a ş ı
m a k t a d ı r . Ancak Yahya, eserinde iktisadi
ve içtimal konulara girmemesi
ve
Tilim
Merlnl i s t i l a s ı
a l t ı n d a
k a l d ı ğ ı 737-
759 ( 1336-1358)
y ı l l a r ı a r a s ı n d a k i
tarihi
ne önem ve r
memesi
yüzünden
ten
kide
u ğ r a m ı ş t ı Eser ilk olarak Alf red Bel ta
r a f ı n d a n
F r a n t ercü mesiyle bir likte
y a y ı m l a n m ı ş t ı (Bugyetü r-ruvvad: His
totre des Beni Abd al-Wad, rois e Tlem
cen,
l-ll , Alger,
ı 9 0 4 -
I 91 3;
Encyclopaedia
T ü r k ç e y e ç
r i l i bir
hata a p ı l m ı ve Bel in
r i n i n
Bross e
lard ile Berges in Tilimsan h a k k ı n d a k i
eser-
lerinin [ a d l a r ı iç
in
b k.
iA,
02 [ Arapça
metin ve F r a n terc
ümeleri l d u ğ u
s ö y l e n m i t i r [a.e
.,
V/
2,
s. 744[) . Kitap da
ha sonra Abdülhamld Haciyat
a r a f ı n d a n
n e ş r e d i l m i ş (bk . bibl) . bu arada
n a ş i r .
Bel in
g ö r m e d i ğ i b a ş k a
yazma nüshalar
dan da faydalanarak onun gözünden ka
çan b a z ı h a t a l a r ı düzeltme i m k a n ı bul
m u ş t u r
3
7/23/2019 Ibn Haldun Islam Ansiklopedisi
http://slidepdf.com/reader/full/ibn-haldun-islam-ansiklopedisi 3/3
iBN HALDUN,
EbO Zekeriyya
B İ B L İ Y O G R A F Y A
:
Ebu Zekeriyya İ b n Haldun, Bugyetü r-ruvvad
( n ş r
Abdülhamid Haciyat). Cezayir 1980,.
e ş r e
denin g i r i ş i , 1, 7 -76; Hazm, Cemhere, s. 460-
461; İ b n Hayyan, el-Mul):tebes ( n ş r . M. M. An
tuna). Paris 1937, s. 70-71,77-79, 82-85; ib
nü'l-Hatib,
e l - İ / : ı t ı t a , 1
13; ll,
143-169;
lll, 497-
516;
IV, 593-604;
ibnü'l-Ahmer. Müsteuda u l
alame
( n ş r .
Muhammed Türki et-Tunisi - Mu
hammed
b.
Tavlt
et-Tand), T ı t v a n
1384/1964,
s.
65;
İ b n
Haldun,
e l - İ b e r ,
VII,
379-380,
418;
a.mlf . et-Ta rlf bi bn
l ja ldun ( ş r . Muham
med
b.
Tavlt et-Tand) , Kahire 1951, bk .
İ n d e k s ;
Makrizi,
D ü r e r ü ' l - ' u ~ D d i ' l - f e r f d e
( n ş r .
Muham
med Kemaleddin). Beyrut 1992, 1
131-141;
ll,
442-447; Makkari.
N e f f . ı u ' t - t f b ,
VI, 389-399,
510, 515-517; VII, 133-135;
a.mlf
. Ezharü r
riyaz, Rabat 1398/1978, 1 238-242, 246-247;
ibnü 'l-imad. Ş e ; ; : e r a t , VII, 76-77; Serkis.
Mu
cem, 1 97-98; Brockelmann. GAL, ll,
312-313;
Suppl
.,
ll, 340; Zirikli.
el-A lam,
IX, 211; Keh
hale. Mu cemü l-mü elli{in
, Xlll, 228; Muham
med
Ta ibi.
İ b n
ljaldün, Tunus 1973,
s.
6-16;Ab
dülhamid
Haciyat.
Ebu
fjamma
Musa ez-Zey
yanf:
. ı a y a t ü h D ue a ş a r u h , Cezayir
1394/1974;
a.mlf., "'Abdurra]1man
b. j a l d f ı n ve terceme
t ü h ü ' ş - ş a b ş i y y e , M e c e l l e t ü ' ş - Ş e ~ a { e , sy. 77,
Cezayir 1983,
s.
34-47; Abdurrahman Bedevi.
Mü elle{atü
l jaldün,
Tunus 1979; MahfUz,
Teracimü l-mü elli{in, ll, 224-227; Muhammed
ei-Menuni.
el-Mesadirü 1- Arabiyye l i - t a r f f : ı i l
Magrib m i n e l - f e t f . ı i l - İ s l a m f ila
n i h a y e t i ' l
r i ' l - f . ı a d f ş , Rabat 1983,1, 101-103; Mustafa Ebu
Dayf. el-}faba ilü 1- Arabiyye {i l-Endelüs, Da
rülbeyza 1983,
s.
270-275, 4 76,
501;
Cum'a
ha,
el-Fiten u e ' l - f . ı u r Q b ue e ş e r u h a f i ' ş - ş i ' r i ' l
Endelüsf,
Tunus 1414/1994,1, 315-327; M. J.
Viguera, "Müsnedü İ b n M e r z f ı l 5 " , el-Kürrasatü t
Tanisiyye, XXVI/103-104, Tunus 1978,
s.
61-
86;
R.
Arie, "Les
relations
entre le
royaume
nasride
de Grenade et l e
Maghreb
de 1340 a
1391", Relaciones de la peninsula Iberica
con el Magreb, Xlll-XVI, Madrid 1988, s. 21-40;
Alfred Bel, "Abdülvadiler", İ A , 102; a.mlf.,
" İ b n Haldun", a.e., V/2,
s.
743-744;
a.mlf
. 1bn
Khaldün",
EJ ( İ n g lll , 831-832; Mu.M (Mül
hak). ll , 92;
Muhammed
Mehdi Müezzin-i Cami,
" İ b n j a l d f ı n " ,
D M B İ , lll, 441-444.
L
liJ CA.siM EL-Usüo
İ B N H LEF
.....u>- l) f)
Ebü'l-Hasen All b. Halef
b.
Abdilvehhab el-Katib
(ö. 437 1046 dan
sonra)
e r ' i n
D i v a n - ı n ş a ' ı n ı n önde gelen
katiplerinde n.
_j
H a y a t ı h a k k ı n d a y a p t ı ğ ı
görev
d ı ş ı n d a
bilgi yoktur. o ğ u m
ve
ölüm tarihleri tes
bit edilememekte, ancak 437'de ( 1046)
Mevaddü l-beyan a d ı y l a
t a n ı n a n kita
b ı n ı n
y a z ı m ı n s ü r d ü r d ü ğ ü bilinmektedir
14
(s.
396). Habbal e l - M ı s r l n i n
Veteyatü
]favm
m i n e ' l - M ı ş r i y y i n
ve
nefer
siva
hüm'ünde (bk bibl.) Ş e w a l 4 5 5 ' t e (Ekim
1063) ö l d ü ğ ü n ü
s ö y l e d i ğ i
Ebü'l-Hasan Ali
b. Halef
ez-Zeyyat
a d l ı k i ş i n i n
İ b n Halef
o l m a s ı muhtemeldir.
Mevaddü
l-beyan,
D i v a n - ı İ n ş a ' d a
gö
rev yapan katipi er için
a z ı l m ı ş
bir
el
kita
b ı d ı r ; ancak ç e ş i t bölümlerinde edebi
nazariyeter üzerinde önemle
d u r u l d u ğ u
görülmektedir . Müellif özellikle dördüncü
ve
b e ş i n c i
bölümlerde İ b n ü ' l - M u ' t e z (ö.
296/908) ve Kudame b. Ca'fer'in
(ö.
337/
948 1? 1 b a ş l a t t ı ğ ı terminoloji g e l e n e ğ i n i
tahlil eder ve o n l a r ı n
k u l l a n d ı ğ ı
teknik te
rimler
a k k ı n d a
bilgi verip ı k s ı k nakiller
de bulunur; ancak a p t ı ğ ı tahlilierin pek
orüinal
o l d u ğ u
söylenemez. D i ğ e r bölüm
lerde
İ b n ü ' I - M u
t e z
ve
Kudame'den b a ş
ka Ebü Ali ei-Farisi, Ali b. Isa er-Rumma
ni, Ebü Ali Muhammed b.
Hasan
ei-Hati
mi'den a l ı n t ı l a r yapar. Terimler ve
tarif
ler
h a k k ı n d a
en s ı k
b a ş v u r d u ğ u
kaynak
ise
İ b n ü ' J - M u ' t e z z ' i n
K i t f ı b ü 1-Bedi
a d l ı
eseridir.
Mevô.ddü
I -b
eyan D i v a n - ı
ş a ' d a k i katipierin sahip
o l m a l a r ı
gereken
bilgileri, y a z ı ş m a l a r d a u y m a l a r ı zorunlu
esas
ve gelenekleri ihtiva etmesi ve a y r ı
ca o dönemin sosyopolitik
h a y a t ı h a k k ı n
da s a ğ l ı k l ı bilgiler vermesi
a ç ı s ı n d a n
Fa-
t ı m i
tarihi
için birinci elden
bir
kaynak
t ı r ;
nitekim K a l k a ş e n d i Ş u b l _ ı u ' l - a ' ş a ve
J ) a v ' u ' ş - ş u b u l _ ı ' t a
s ı k
s ı k ona a t ı f l a r d a
bulunur.
On bölümden o l u ş t u ğ u a n l a ş ı l a n Me -
v a d d ü ' I - b e y a n sadece eksik bir nüs
h a s ı
günümüze u l a ş m ı ş t ı r . Süleymaniye
Kütüphanesi'nde (Fatih.
nr. 41
28) muha
faza edilen y a z m a n ı n sekizinci bölümü
nün bir ı s m ı ile dokuz ve
on
uncu bölüm
leri
a y ı p t ı r . K e ş f ü ' ~ - ~ u n u n ' d a a d ı y a n l ı ş
olarak
Mevaridü
I-beyan
ş e k l i n d e
veri
len eseri (II. 1888 ilim alemine
e t r a f l ı c a
t a n ı t a n
ve müellifi
h a k k ı n d a
ilk a r a ş t ı r
m a y ı yapan Abdülhamid Salih'tir (Arabi
ca
XX/2
11973
s.
192-200). Daha sonra
Hüseyin
Abdüllatif k i t a b ı n t m m ı n ı
(Tripoli 982), Hatim Salihed-Damin de
belagatla ilgili ikinci ve üçüncü bölümle
rini
(
el-Meurid, XVIl/2
1 9881. s.
131
-157;
XVII/3 1 988
s.
120- 52) y a y ı m l a m ı ş t ı r
Fuat Sezgin de eserin bir
ı p k ı b a s ı m ı n ı
y a p m ı ş t ı r (Frankfurt 1986).
İ b n Halef eserinde Aietü(A latü) l
Küttab a d ı y l a bir kitap
a z d ı ğ ı m
(s 326)
ve
Kitabü l-Ijarac a d l ı
bir b a ş k a s ı n ı da
yazmak
s t e d i ğ i n i
(s. 3 söylemektedir.
B İ B L İ Y O G R A F Y A :
İ b n Halef. Meuaddü l-beyan ( n ş r . Fuat Sez
gin). Frankfurt 1986, s. 31, 326, 396; a y r ı c a
bk.
n e ş r e d e n i n g i r i ş i ,
s.
5-7; Habbal, Ve{eyatü
~ u m
m i n e ' l - M t ş r i y y f n ue
nefer siuahüm ( n ş r
İ b r a h i m Salih).
D ı m a ş k
1416/1995,
s.
162; Ka l
k a ş e n d i .
Ş u b f . ı u ' l - a ' ş a , VI, 432; VII, 78; X, 389;
K e ş { ü ' ? · ? u n u n , ll, 1888; Abctel
Hamid
Saleh.
"U ne source de
Q a l q a s a n d ı , Mawadd al-bayan,
et son auteur,
'Ali
b.
t ı a l a f " .
Arabica,
XX/2,
Leiden
1973
, s. 192-200;
a.mlf . "Ibn Khalaf",
EJ
Suppl. ( İ n g . ) ,
s.
390; S.
A. Bonebakker. "A
Fa
timid
Manu
al
for Secretaries . A/ON,
nu
ova
serie, XXVII 1 9 7 7 ) .
s.
295-337; Hatem Sa lih ed
Damin. "Mevaddü'l-beyan
l i-'All b.Jjalef
el-Kii
tib",
el-Meurid, XVII/2, B a ğ d a d 1988, s. 131-
157; XVII/3 (1988). s. 120-152; Abbas Huccet
Celali. " İ b n jalef", DMBi lll, 459.
liJ AsRi ÇuBuKçu
İ B N H LEVEYH
( 4 ; _ ~ l >
.y i
Ebu Abdiilah el-Hüseyn
b.
Ahmed
b. Haleveyh
b.
Hamdan
ei-Hemedan en-Nahvl i - L u g a v ı :
(ö. 370/980)
L
Arap dili
ve
k ı r a a t alimi.
_j
290 (903) ı l ı n d a Hemedan'da d o ğ d u ğ u
s a n ı l m a k t a d ı r . Çocukluk dönemini Heme
dan'da geçirdi. 314'te (926) tahsil
a m a c ı y
la B a ğ d a t ' a gitti.
İ b n
Mücahid'den Kur'an
ilimleri
ve
k ı r a a t ;
İ b n
Düreyd, Niftaveyh,
Ebü Bekir İ b n ü ' I - E n b a r i ve Ebü Said es
Sirafi'den nah iv ve edebiyat; Gulamu Sa -
leb olarak t a n ı n a n Ebü Ömer ez-Zahid'
den lugat; Muhammed b. Muhalled el-At
tar
ve d i ğ e r alimlerden hadis okudu.
İ b n Haleveyh, B a ğ d a t ' t a k i tahsilini ta
m a m l a d ı k t a n sonra Yemen'e giderek bir
süre Zernar
k a s a b a s ı n d a ikamet etti.
Bu
s ı r a d a Yemenli ş a i r Hemedani'nin İ b n ü 1 -
Haik) ş i i r l e r i n i ve ed-Damiga a d l ı kaside
sini bir divan da toplayarak
e r h e t t i
( D İ A ,
XVII. 182).
D ı m a ş k .
Meyyafarikin ve Hu
mus'ta e r d i ğ i derslerle ş ö h r e t i y a y ı l ı n c a
Hamdaniler'in merkezi olan Halep'e gitti
ve emir Seyfüddevle
a r a f ı n d a n
saray ho
c a l ı ğ ı n a tayin edildi. Emlrin sevgisini ve
takdirini kazanan İ b n Haleveyh haneda
n ı n
d i ğ e r üyeleri a r a f ı n d a n da
s a y g ı
gör
dü ve Seyfüddevle'nin
v e f a t ı n d a n
sonra
da saraydaki s a y g ı n l ı ğ ı n ı korudu.
B a ş t a
Seyfüddevle ve ç o c u k l a r ı olmak üzere M
nedana mensup birçok i ş i n i n h a c a s ı ol
du. Seyfüddevle'
nin
huzurunda
ş a i r
Mü
tenebbi ile dil ve edebiyat üzerine müna
zara ve mübahaselerde bulundu. Müte
nebbi'yi destekleyen ders
r k a d a ş ı
Ebü't
Tayyib ei-Lugavl ile rekabet halinde olan