Political�IndianDPOL102

System

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈inDian PoLiticaL sYsteM

Copyright © 2012 Laxmi Publications (P) Ltd.All rights reserved

Produced & Printed byLaxMi PubLications (P) LtD.

113, Golden House, Daryaganj,New Delhi-110002

forLovely Professional University

Phagwara

DLP-7796-080-INDIAN PoL SyStem-PUNjAbI C—5769/012/010typeset at : m2W media, Delhi Printed at : Sanjeev offset Press, Delhi

Í≈·¥Ó (SYLLABUS)

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈(Indian Political System)

¿πÁ∂Ù

Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈«È’ «ÚÚ√Ê≈ √ÏøË∆ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª È≈Ò Ò◊≈Â≈ Ú≈Á-«ÚÚ≈Á ¡Â∂ «ÚÙÒ∂Ù‰ ≈‘ƒ ‹≈‰’≈∆ ¿πÍÒæÏË ’Ú≈¿π‰≈Õ

«¬√ «ÚÙ∂ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú«Á¡≈Ê∆ ÔØ◊ ‘؉◊∂-

J Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∂ ◊·È ¡Â∂ «Ú’≈√ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∆ ‹≈‰’≈∆ ÍÃ≈Í ’È √ÏøË∆Õ

J Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈ È≈Ò ‹πÛ∂ Ó»Ò̻ «√˪ ¡Â∂ Íë’«¡≈ ˘ √Ófi‰ √ÏøË∆Õ

J Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈ Á∂ «◊¡≈È ˘ Ì≈ Á∆ ÚÂÓ≈È ≈‹È∆«Â’ ÿ‡È≈Úª ”Â∂ Ò≈◊» ’È √ÏøË∆Õ

Objectives

To provide information regarding the happening in Indian Constitutional System to the students with the help of discussion and analysis on regular basis.

The main objective of this course is to make the students able to:

J Acquire information regarding the history of formation and development of Indian constitution.

J To understand the key concepts and processes related with Indian Political System.

J To apply the knowledge of Indian political system to the current political happenings of India.

Sr. No. Topics

1. Preamble of Indian Constitution

2. Fundamental Rights

3. Fundamental Duties

4. Directive Principles of State Policy

5. Union Government, Parliament and President

6. Prime Minister and Council of Ministers.

7. The Judiciary: Supreme Court, High court, Judicial Review, Public Interest Litigation and

Judicial Reforms.

8. State Government: State Legislature, Governor, Chief Minister and Council of ministers.

9. Indian Federalism: Centre-State relations; Legislative, Administrative, financial and Politcal.

10. Political Parties in India: Indian National Congress, Bhartiya Janta Party, Communist Party

of India (M), Shrimoni Akali Dal.

«¬’≈¬∆ «ÚÙ≈-Ú√» ÍæȪ ÈæÏ (Units) (CONTENTS) (Page No.)

Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈1. (Preamble of Indian Constitution) 1

ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈2. (Fundamental Rights) 21

ÓΩ«Ò’ ’Âæ3. Ú (Fundamental Duties) 31

≈‹ Á∂ È∆Â∆-«ÈÁ∂Ù’ «√˪4.  (Directive Principles of State Policy) 35

√ßÿ∆ √’≈ : ≈Ù‡ÍÂ∆, ¿πµÍ-≈Ù‡ÍÂ∆5. (Union Government: President, Vice-President) 49

√øÿ∆ √ø√Á : ÒØ’ √Ì≈ ¡Â∂ ≈‹ √Ì≈6. (Union Parliament : Lok Sabha and Rajya Sabha) 82

√ßÿ∆ √ß√Á Á∆¡ª √øÓÂ∆¡ª7. (Committees of Union Parliament) 111

ÓøÂ∆ ÍÃ∆ÙÁ ¡Â∂ ÍÃË≈È ÓøÂ8. ∆ (Council of Ministers and Prime Minister) 129

«È¡≈ Í≈«Ò’≈ : √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈ÒÂ, ¿πµ⁄ ¡Á≈ÒÂ, «È¡≈«¬’ ÍπÈ «È∆÷‰9. (The Judiciary : Supreme Court, High Court, Judicial Review) 146

√Ú‹È’ «‘æ Óπ’æÁÓ≈ «ÚÚ√Ê≈ ¡Â∂ ÒØ’ ¡Á≈Ò10.  (Public Interest Litigation and Lok Adalats) 169

≈‹ √’≈: ≈‹-«ÚË≈È Óß‚Ò, ≈‹Í≈Ò, ÓßÂ∆ Íz∆ÙÁ ¡Â∂ Óπæ÷ ÓßÂ11. ∆ (State Government: State Legislature, Governor, Council of Ministers and Chief Minister) 181

Ì≈Â∆ √ßÿÚ≈12. Á (Indian Federalism) 210

√øÿ-≈‹ √ÏøË-«ÚË≈È’, ÍÃÙ≈√«È’ ¡Â∂ «ÚæÂ∆ ≈‹È∆Â13. ∆ (Centre-States Relations-Legislative, Administrative and Financial Politics) 225

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ Á14. Ò (Indian Political Parties) 256

«¬’≈¬∆ñA: Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈

È؇

1LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«¬’≈¬∆ñA: Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ (Preamble of Indian Constitution)

«ÚÙ≈ Ú√» (Contents)

¿πÁ∂Ù (Objectives)

‹≈‰’≈∆ (Introduction)

A.A Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ (Preamble of Indian Constitution)

A.B ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Á∆¡ª Óπæ÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (Main Features of the Preamble)

A.C ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Á≈ Ó‘æÂÚ (Importance of the Preamble)

A.D Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È : Óπæ÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (Constitution of India : Salient Features)

A.E Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∂ «ÚÙ≈Ò ¡≈’≈ Á∂ ’≈È (Causes for Indian Constitution’s Extensive Appearance)

A.F √≈ ¡øÙ (Summary)

A.G ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

A.H ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A.I √Ïø«Ë Íπ√Â’ª (Further Readings)

¿πÁ∂Ù (Objectives)

«¬√ «¬’≈¬∆ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú«Á¡≈Ê∆ ÔØ◊ ‘؉◊∂ :

J Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Á∂ Úȉ √ÏøË∆Õ

J ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Á≈ Ó‘æÂÚ ‹≈ȉ √ÏøË∆Õ

J √ø«ÚË≈È ˘ Ò≈◊» ’È Á∆ Â≈∆÷ ˘ ‹≈ȉ √ÏøË∆Õ

J √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ◊Â∆ Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È √ÏøË∆Õ

‹≈‰’≈∆ (Introduction)

Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ ˘ √ø«ÚË≈È Á∆ ¡≈ÂÓ≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ

DBÚƒ √ø«ÚË≈«È’ √ØË ÂØ∫ Ï≈¡Á ‘π‰ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ ˛:

““«¬√ Ì≈ Á∂ ÒØ’ Ì≈ ˘ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈ √øÍÈ, √Ó≈‹Ú≈Á∆, ËÓ «ÈÍæ÷, ÒØ’ÂøÂ∆ ◊‰≈‹ Á∂ »Í «Úæ⁄ √Ê≈«Í ’È Á≈ «ÈÙ⁄≈ ’’∂ ¡Â∂ «¬√ Á∂ √≈∂ È≈◊«’ª Ò¬∆ «¬‘ ÍÃ≈Í ’È Á≈ «ÈÙ⁄≈ ’Á∂ ‘È:

«È¡≈, √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’, ≈‹È∆«Â’ : √Ø⁄‰, ÏØÒ‰, ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ ˘ ÍÃ◊‡ ’È ¡Â∂ Í≈·-Í»‹≈ ’È Á∆ √πÂøÂÂ≈:

Ï≈Ï ÓΩ’∂ ¡Â∂ ÍæË Á∆ Â∂ √≈«¡ª «Úæ⁄ Ìz≈Â∆Ì≈Ú ̆ ÏÛ∑≈Ú≈ Á∂‰, «‹√ È≈Ò «Ú¡’Â∆ Á∂ √ÈÓ≈È ¡Â∂ ≈Ù‡ Á∆ ¬∂’Â≈-¡÷ø‚Â≈ Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ‘ØÚ∂:

È؇

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈

2 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

A.A Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ (Preamble of Indian Constitution)

√ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ «¬√ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ ¡Â∂ ¡Ê ˘ ÷ØÒ∑‰ Á∆ «¬’ Í»ø‹∆ ‘πøÁ∆ ˛Õ «¬‘ ◊æÒ Ì≈ Á∂ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ √ÏøË∆ Ú∆ √æ⁄ ˛Õ ’∂. ¡ÀµÓ. ÓπÈÙ∆ È∂ «¬√ ˘ √ø«ÚË≈È Á∆ ≈‹È∆«Â’ ‹ÈÓ ÍæÂ∆ ’≈ «ÁæÂ≈, «‹√ È∂ √ø«ÚË≈È ¡Â∂ ÓΩ«Ò’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª, ÁÙÈ ¡Â∂ Ì≈Â∆ ≈‹ Á∆ Íë’Â∆ ÍÃ◊‡ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Ì≈ Á∂ √ø«ÚË≈È Á∂ ÓΩ«Ò’ ÁÙÈ ̆ Á√≈™Á∆ ̨ ¡Â∂ √ø«ÚË≈È Á∆¡ª Ë≈≈Úª Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È «Úæ⁄ Ó‘æÂÚÍ»È Ì»«Ó’≈ «ÈÌ≈™Á∆ ˛Õ Í≥«‚ ·≈’π Ì≈◊Ú È∂ «’‘≈ ˛, ““ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ √ø«ÚË≈È Á≈ Ï‘π ‘∆ Ï‘πÓπæÒ≈ Ì≈◊ ˛, «¬‘ √ø«ÚË≈È Á∆ ¡≈ÂÓ≈ ˛, «¬‘ √ø«ÚË≈È Á∆ Í»ø‹∆ ˛Õ «¬‘ √ø«ÚË≈È «ÈÓ≈Â≈Úª Á≈ ÓøÈ ÷ØÒ∑‰ Ú≈Ò∆ «¬’ Í»ø‹∆ ˛Õ «¬‘ √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ ‹«Û∑¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬’ ‘∆≈ ˛Õ «¬‘ «¬’ √πøÁ ◊«Á¡ªÙ Ú≈Ò∆ ’«ÚÂ≈ ˛, √◊Ø∫ «¬‘ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Úæ⁄ √øÍ»È ˛Õ «¬‘ √‘∆ Ó≈ÍÁø‚ ˛, «‹√ È≈Ò √ø«ÚË≈È Á≈ ÓπæÒ Í«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ””

’∆ Âπ√ƒ ‹≈‰Á∂ ‘Ø Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ¡≈ÂÓ≈ ˛Õ

““¡√ƒ ¡≈͉∆ √ø«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ «Úæ⁄ BF ÈÚøÏ AIDI Á∂ «ÁÈ ¡≈͉∂ «¬√ √ø«ÚË≈È Á≈ «ÈÓ≈‰ ’Á∂ ‘ª, «¬√ ˘ Í≈√ ’Á∂ ‘ª ¡Â∂ «¬√ ˘ ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ √Ω∫ÍÁ∂ ‘ªÕ””

ÙÏÁ “√Ó≈‹Ú≈Á”, “ËÓ-«ÈÍæ÷Â≈” “¡÷ø‚Â≈” Í«‘Òª ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ È‘ƒ √È ¡Â∂ «¬‘ √ø«ÚË≈È Áƒ DBÚƒ √ØË (AIGF) È≈Ò √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ’∆Â∂ ◊¬∂Õ

√Ú-ÓπÒª’‰ (Self Assessment)÷≈Ò∆ Ê≈Úª ÌØ (Fill in the blanks):

A. Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ ˘ Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ .................... «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ

B. ÙÏÁ √Ó≈‹Ú≈Á, ËÓ «ÈÍæ÷Â≈, ¡÷ø‚Â≈ ˘ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ √≈Ò .............. «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ’∆Â≈ «◊¡≈ √∆Õ

C. √ø«ÚË≈È Á≈ «ÈÓ≈‰ .................... ˘ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ

A.B ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Á∆¡ª Óπæ÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (Main Features of the Preamble)

ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ È≈Ò Ì≈Â∆ ≈‹ Á∆ Íë’Â∆ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ¿πÁ∂Ùª Á≈ «◊¡≈È «ÓÒÁ≈ ̨ ‹Ø «’ Ì≈Ú∆ √’≈ª ÚæÒØ∫ ÍÃ≈Í ’∆Â∂ ‹≈‰∂ ‘ÈÕ «¬‘ ‹ÈÂ≈ Á∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ ˘ ÍÃ◊‡ ’Á∆ ˛ ¡Â∂ ¿π√ Â≈∆÷ ˘ Á‹ ’Á∆ ˛, «‹√ ˘ √ø«ÚË≈È ˘ √ø«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ ÚæÒØ∫ ¡≈÷∆ »Í «Úæ⁄ ¡Í‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ √∆Õ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Á∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ‘∂· «Ò÷∂ ⁄≈ «√Ò∂÷ª ¡Ë∆È ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛:

(I) √æÂ≈ Á≈ √ØÂ-ÒØ’«ÍzÔ ÍzÌ»√æÂ≈ (The Source of Authority-Popular Sovereignty)

√Ì ÂØ∫ Í«‘Òª Íz√Â≈ÚÈ≈ √ÍæÙ‡ ±Í «Úæ⁄ ‹ÈÂ≈ Á∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ Á∂ «√˪ ˘ √Ú∆’≈ ’Á∆ ˛Õ «¬‘ «¬È∑ª ÙÏÁª È≈Ò ¡≈ßÌ ‘πßÁ∆ ˛, ““¡√∆∫ Ì≈ Á∂ ÒØ’....”” «¬√ ÂØ∫ «¬√ ÂæÊ Á∆ ÍπÙ‡∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ ˛ «’ √≈∆ √æÂ≈ Á≈ ¡«ßÂÓ √Ø ‹ÈÂ≈ ‘∆ ‘ÀÕ √’≈ ¡≈͉∆ Ù’Â∆ ‹ÈÂ≈ ÂØ∫ Íz≈Í ’Á∆ ˛Õ √ß«ÚË≈È Á≈ ¡Ë≈ ¡Â∂ ÍÃÌ»√æÂ≈ ÒØ’ª «Úæ⁄ ¡Â∂ «¬‘ ¡≈͉∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ ÒØ’ª ÂØ∫ Íz≈Í ’Á∆ ‘ÀÕ ““Íz√Â≈ÚÈ≈ «¬‘ Ú∆ √ÍæÙ‡ ’Á∆ ˛ «’ √ÁÈ Á∂ √≈∂ ÓÀ∫Ϫ Á∆ «¬æ¤≈ ˛ «’ «¬√ √ß«ÚË≈È Á∆¡ª ‹Û∑ª, «¬√ Á∆ √æÂ≈, «¬√ Á∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ ÒØ’ª ÂØ∫ Íz≈Í ’∆Â∆ ‹≈Ú∂Õ”” ‚≈. ¡ßÏ∂Á’ Á∂ ¡Èπ√≈ «¬√ √Ú±Í «Úæ⁄ Ì≈ Á∂ √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ ¡Ó∆’∆ √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ ¡Â∂ √ßÔπ’ ≈Ù‡ Á∂ ⁄≈‡ Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ È≈Ò «ÓÒÁ∆ ˛Õ””

√ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ «Úæ⁄ ÁØ ÓÀ∫Ϫ È∂ “¡√∆∫ Ì≈ Á∂ ÒØ’”” ÙÏÁª Á∂ ÍzÔØ◊ Á≈ «ÚØË ’∆Â≈ √∆Õ ¡Àµ⁄. Ú∆. ’≈ÓÊ ⁄≈‘πßÁ∂ √È «’ Íz√Â≈ÚÈ≈ «¬È∑ª ÙÏÁª È≈Ò ¡ßÌ ‘؉∆ ⁄≈‘∆Á∆ «’, ““ÍÃÓ≈ÂÓ≈ Á∂ È≈Ó ”Â∂”” ¡Â∂ «¬√ «Ú⁄≈ Á≈

«¬’≈¬∆ñA: Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈

È؇

3LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

’πfi ‘Ø ÓÀ∫Ϫ È∂ Ú∆ ¿πÈ∑ª Á≈ √ÓÊÈ ’∆Â≈ √∆ Í ‹ÁØ∫ «Ú⁄≈-Ú‡ªÁ∂ Á∂ Ï≈¡Á «¬√ Íz√Â≈Ú ”Â∂ «Ú⁄≈ ’∆Â∂ ◊¬∂ ª «¬‘ Íz√Â≈Ú DA «Úæ⁄ ¡Â∂ FH «ÚπæË «Ú⁄≈ ‘؉ Á∂ ’≈È æÁ ‘Ø ◊¬∂Õ «¬’ ‘Ø ÓÀ∫Ï ÓΩÒ≈È≈ ‘˜Â ÓØ‘≈È∆ È∂ «¬È∑ª ÙÏÁª Á≈ «¬√ ¡Ë≈ ”Â∂ «ÚØË ’∆Â≈ «’ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ ’∂ÚÒ ÊØÛ∂∑ «‹‘∂ «Ú⁄≈’ª ÚæÒØ∫ √ØË ’∆Â∆ ◊¬∆ √∆ ¡Â∂ ¿π‘ Ú∆ √ßÍzÁ≈«¬’ ¡Ë≈ ”Â∂ ’∆Â∂ ◊¬∂ «Ú⁄≈ª È≈Ò, «¬√ Ò¬∆ «¬‘ Í±È ÂΩ “Â∂ ÍzÂ∆«ÈË∆ √Ì≈ È‘∆∫ ˛Õ «¬√ Ò¬∆ «¬‘ √Ì≈ «¬È∑ª ÙÏÁª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’È Á∂ ÔØ◊ È‘∆∫ ˛ Í √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ È∂ «¬√ «Ú⁄≈ ˘ Ú∆ æÁ ’ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ «¬√ Â∑ª «¬√ ÚæÒØ∫ ÓȘ± ’∆Â∆ ◊¬∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ Á≈ ¡ßÌ «¬È∑ª ÙÏÁª È≈Ò ‘πßÁ≈ ˛ «’ ““¡√∆∫ Ì≈ Á∂ ÒØ’”” ¡Â∂ «¬È∑ª ÂØ∫ Ì≈ Á∂ ÒØ’ª Á∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ Á∂ ◊π‰ Á≈ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛Õ AE ¡◊√Â, AIDG ˘ «Ïz«‡Ù ÍÃÌ»√æÂ≈ Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ¡Â∂ Ì≈ Á∂ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ ÒØ’ÂßÂ∆ ◊‰≈‹ Á∂ ±Í «Úæ⁄ ¿πÌÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡«‹‘≈ ¡ÀÒ≈È ˜± ‘Ø ◊¬∆ √∆Õ

(II) ≈‹ Á∆ Íz«’Â∆ (Nature of State)

›Íz√Â≈ÚÈ≈ «¬’ ≈‹ (Á∂Ù) Á∂ ±Í «Úæ⁄ Ì≈ Á∆¡ª Íø‹ Óπæ÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ Úȉ ’Á∆ ˛Õ «¬‘ Ì≈ ˘ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ, √Ó≈‹Ú≈Á∆, ËÓ-«ÈÍæ÷, ÒØ’ÂßÂ∆, ◊‰≈‹ ¡ÀÒ≈ÈÁ∆ ˛Õ ¡ßÌ «Úæ⁄ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ ““√Ó≈‹Ú≈Á∆”” ¡Â∂ ““ËÓ-«ÈÍæ÷”” ÙÏÁ Ù≈«ÓÒ È‘∆∫ √∆Õ «¬‘ «¬√ «Úæ⁄ DBÚƒ √ØË È≈Ò Ù≈«ÓÒ ’∆Â∂ ◊¬∂Õ «¬È∑ª Íø‹ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª «Úæ⁄Ø∫ ‘∂’ ˘ √ÍæÙ‡ ’È≈ ˜±∆ ˛ :

(A) Ì≈ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈-√ßÍÈ ≈‹ ˛ (India is a Sovereign State): Íz√Â≈ÚÈ≈ ¡ÀÒ≈È ’Á∆ ˛ «’ Ì≈ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ Á∂Ù ˛Õ ¡«‹‘∆ ÿØÙ‰≈ Ì≈ Â∂ «Ïz«‡Ù ≈‹ Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ”Â∂ ÓØ‘ Ò◊≈¿π‰ Ò¬∆ Ï‘π ˜±∆ √∆Õ «¬‘ «¬√ ÂæÊ Á∆ ÍπÙ‡∆ Ú∆ ’Á∆ ˛ «’ Ì≈ ‘π‰ «Ïz«‡Ù ’≈¿»È ”Â∂ «ÈÌ ÍzÁ∂Ù ‹ª ¿π√ Á∆ Ï√Â∆ È‘∆∫ «‘≈ √∆Õ «¬√ È≈Ò AE ¡◊√ AIDG ˘ «Ïz«‡Ù Ù≈√È ÷ÂÓ ‘؉ Á∂ Ï≈¡Á Ì≈ ˘ Â’È∆’∆ ±Í «Úæ⁄ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ ¿πµÍ«ÈÚ∂Ù’ ÍæË ˘ ÷ÂÓ ’È Á∆ Ú∆ ÍπÙ‡∆ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ ÚæÒØ∫ «¬√ ˘ √Ú∆’≈ ’∆Â∂ ‹≈‰ Á∂ Ï≈¡Á ¿πµÍ«ÈÚ∂Ù’ ÍæË ÷ÂÓ ‘Ø ◊¬∂ ¡Â∂ Ì≈Â Í±È ÂΩ ”Â∂ Á∂Ù Á∂ ±Í «Úæ⁄ ¿πÌ«¡≈Õ «¬√ È∂ √πÂßÂÂ≈ Á∂ √ßÿÙ Á∂ ÈÂ∆‹∂ Á∆ ÿØÙ‰≈ ’∆Â∆ ¡Â∂ ˜Ø Á∂ ’∂ «’‘≈ «’ Ì≈ ÷πÁ «ÈÓ≈‰ ’È Ò¬∆ ¡Â∂ «¬È∑ª ˘ ¡≈͉∂ ÒØ’ª ¡Â∂ ÷∂ª ”Â∂ Ò≈◊± ’È Ò¬∆ ¡ßÁÒ∂ ¡Â∂ Ï≈‘Ò∂ ±Í «Úæ⁄ √πÂß ˛Õ

Í ’πfi ¡≈ÒØ⁄’ «¬‘ ÍzÙÈ ¿π·≈™Á∂ ‘È «’ “≈Ù‡ Óß‚Ò” Á∆ ÓÀ∫Ï«ÙÍ √Ú∆’≈ ’È È≈Ò Ì≈ Á≈ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ Á∂Ù Á∂ ±Í «Úæ⁄ ÍæË √∆«Ó ‘Ø«¬¡≈ ˛ «’™«’ «¬√ ÓÀ∫Ï«ÙÍ È≈Ò «Ïz«‡Ù Ó‘≈≈‹/Ó‘≈≈‰∆ ˘ ≈Ù‡ Óß‚Ò Á≈ Óπ÷∆¡≈ √Ú∆’≈ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛ Í «¬‘ «Ú⁄≈ ·∆’ È‘∆∫ ˛Õ ≈Ù‡ Óß‚Ò ‘π‰ «Ïz«‡Ù ≈Ù‡ Óß‚Ò È‘∆∫ «‘≈Õ «¬‘ AIDI Á∂ Ï≈¡Á ‘π‰ «¬æ’Ø «‹‘∂ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ «Óæ Á∂Ùª Á∆ √ß√Ê≈ ω «◊¡≈ ˛ «’™«’ «‹È∑ª «Úæ⁄ «¬«Â‘≈√’ √ÏßË ‘È, ¿πÈ∑ª Á∂ ≈Ù‡∆ «‘æª ˘ √ªfi∂ ÔÂȪ È≈Ò ¿πÂÙ≈«‘ ’È Ò¬∆ ≈Ù‡ Óß‚Ò «Úæ⁄ «¬’æ·≈ ‘؉ ˘ Í«‘Ò «ÁßÁ∂ ‘ÈÕ Ì≈ Á≈ ≈Ù‡ Óß‚Ò «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ‘؉≈ ¿π√ Á∆ √ÚÀ-«¬æ¤≈ ”Â∂ «ÈÌ ˛ ¡Â∂ «¬’ √ÁÌ≈ÚÈ≈ Ú≈Ò∆ ’≈Ú≈¬∆ ˛Õ «Ïz«‡Ù Ó‘≈≈‹≈/Ó‘≈≈‰∆ Á≈ ≈Ù‡ Óß‚Ò Á≈ Óπ÷∆¡≈ ‘؉ Á≈ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ ’ج∆ √Ê≈È È‘∆∫ ˛Õ Ì≈ Á≈ ¿π√ È≈Ò ’ج∆ ÒÀ‰≈/Á∂‰≈ È‘∆∫ ˛Õ ““≈Ù‡ Óß‚Ò √πÂß Á∂Ùª Á∆ √ß√Ê≈ ˛ ¡Â∂ «Ïz«‡Ù ≈‹≈ ≈Ù‡ Óß‚Ò Á≈ √ß’∂Â’ (È≈Ó≈ Á≈) Óπ÷∆¡≈ ˛”” (È«‘±)Õ ÍzØÎÀ√ ≈Ó≈√Ú≈Ó∆ ·∆’ ’«‘ßÁ∂ ‘È «’ ““Ì≈ Á≈ ≈Ù‡ Óß‚Ò Á≈ ÓÀ∫Ï ‘؉≈ «¬’ √ÁÌ≈ÚÈ≈ Ú≈Ò∆ «ÚÚ√Ê≈ ˛ «‹√ Á≈ «’ ’ج∆ √ß«ÚË≈«È’ Ó‘æÂÚ È‘∆∫ ˛Õ””

«¬√ Â∑ª √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ Á∂ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ √πÂß Á∂Ù ‘؉ Á∆ ÿØÙ‰≈ ’Á∆ ˛Õ ÙÏÁ ÍÃÌ»√æÂ≈ Á≈ ¡Ê ¡ßÁÒ∆ ¡Â∂ Ï≈‘Ò∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ ÁØȪ ˘ Íz◊‡ ’Á≈ ˛Õ «¬√ Á≈ ¡Ê «¬‘ Ú∆ ˛ «’ Ì≈ Á∆ √’≈ ¡ßÁÒ∂ ¡Â∂ «ÚÁ∂Ù∆ Ó≈Ó«Ò¡ª «Úæ⁄ √πÂß ˛ ¡Â∂ «¬‘ ‘π‰ «’√∂ Ú∆ «ÚÁ∂Ù∆ Ù’Â∆ Á∂ ’߇ØÒ ¡Ë∆È È‘∆∫ ˛Õ

(B) Ì≈ «¬’ √Ó≈‹Ú≈Á∆ ≈‹ ˛ (India is a Socialist State): ‹Á «’ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ ¡ßÌ ÂØ∫ ‘∆ √Ó≈‹Ú≈Á Á∆ Ì≈ÚÈ≈ Í≈¬∆ ‹ªÁ∆ √∆ Í Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ “√Ó≈‹Ú≈Á” Á≈ ÙÏÁ Ù≈«ÓÒ ’È Ò¬∆ AIGF «Úæ⁄ √ØË ’∆Â∆ ◊¬∆Õ √Ó≈‹Ú≈Á ‘π‰ Ì≈Â∆ ≈‹ Á∆ «¬’ Óπæ÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ «¬√ ÂæÊ Á∆ fiÒ’ «ÓÒÁ∆ ˛ «’ Ì≈ √≈∆ Â∑ª Á≈ ÙØÙ‰ ÷ÂÓ ’È Á∂ È‘ƒ, √◊Ø∫ ¡≈ÓÁÈ, √ت ¡Â∂ √ßÍÂ∆ Á∂ «È¡≈ ÌÍ» Úß‚ Á∆ Íz≈ÍÂ∆ ¡≈͉∂ √≈∂ ÒØ’ª Ò¬∆ √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ «È¡≈ Íz≈Í ’È Ò¬∆ Ú⁄ÈÏæË ˛ Í √Ó≈‹Ú≈Á Ó≈’√Ú≈Á∆/¥ªÂ∆’≈∆ „ß◊ª È≈Ò Íz≈Í ȑ∆∫ ’∆Â≈ ‹≈‰≈ ˛ √◊Ø∫ ÙªÂ∆ͱڒ, √ß«ÚË≈«È’ ¡Â∂ ÒØ’ÂßÂ∆

È؇

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈

4 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

„ß◊ª È≈Ò Íz≈Í ’∆Â≈ ‹≈‰≈ ˛ “Ì≈ «¬’ √Ó≈‹Ú≈Á∆ ≈‹ ˛” Á∂ ÙÏÁ Á≈ ¡√Ò∆ ¡Ê «¬‘ ˛ «’ Ì≈ «¬’ ÒØ’ÂßÂ∆ √Ó≈‹Ú≈Á∆ ≈‹ ˛Õ «¬√ È≈Ò «¬√ Á∆ √Ó≈«‹’ ¡≈«Ê’ «È¡≈ ÍzÂ∆ Ú⁄ÈÏæËÂ≈ Á≈ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «‹√ ˘ Á∂Ù È∂ ÒØ’ÂßÂ∆ ÷ø◊ È≈Ò Íz≈Í ’∆Â≈ ‹≈‰≈ ˛Õ Ì≈ √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ Ï≈ÏÂ≈, √Ó≈«‹’ «È¡≈, ¡≈«Ê’ Ï≈ÏÂ≈, √Ú‹È’ ÌÒ≈¬∆ ¡Â∂ «Ú’≈√ Á∂ √Ó≈‹Ú≈Á∆ Ò’Ùª ˘ Íz≈Í ’È Ò¬∆ «ÁzÛ √ß’ÒÍ ˛Õ Ízß± «¬√ ¿πÁ∂Ù Ò¬∆ ¿π‘ Â≈È≈Ù≈‘∆ „ß◊ª ˘ ¡ÍÈ≈¿π‰ Ò¬∆ «Â¡≈ È‘∆∫ ˛Õ Ì≈ √Ó≈‹Ú≈Á∆ Ò’Ùª ˘ Íz≈Í ’È Ò¬∆ ≈‹È∆«Â’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ ÁØȪ ÷∂ª «Úß⁄ ÒØ’ÂßÂ∆ ¿πÁ≈∆’È Á∂ Íæ÷ «Úæ⁄ ˛ Í AIIA Á∂ Ï≈¡Á ¿πÁ≈∆’È Á∂ ¡≈«Ê’ «√˪ ˘ ¡Í‰≈¬∂ ‹≈‰ È≈Ò √Ó≈‹Ú≈Á Á∂ Ì«Úæ÷ ”Â∂ ÍzÙÈ «⁄ßÈ∑ Ò◊≈ «ÁæÂ≈ ˛Õ

(3) Ì≈ «¬’ ËÓ-«ÈÍæ÷ ≈‹ ˛ (India is a Secular State): DBÚƒ √ØË È≈Ò “ËÓ-«ÈÍæ÷Â≈” ˘ Ì≈Â∆ ≈‹ Á∆ «¬’ Óπæ÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈ Á∂ ±Í «Úæ⁄ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ √Ê≈È «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ «¬√ ˘ Ù≈«ÓÒ ’È È≈Ò Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∆ ËÓ-«ÈÍæ÷ Íz«’Â∆ ̆ ‘Ø √ÍæÙ‡ ’∆Â≈ «◊¡≈Õ «¬’ ≈‹ Á∂ ±Í «Úæ⁄ Ì≈ «’√∂ Ú∆ ËÓ ̆ «ÚÙ∂Ù ÍæË È‘∆∫ «ÁßÁ≈Õ Ì≈ «Úæ⁄ √’≈∆ ËÓ Ú◊∆ ’ج∆ ◊æÒ È‘∆∫ ˛Õ «¬‘ Í≈«’√Â≈È Á∂ «¬√Ò≈Ó∆ ◊‰≈‹ ¡Â∂ ‘Ø Óπ√«ÒÓ Á∂Ùª Ú◊∆ Ë≈«Ó’ «√˪ Á∆ ≈‹È∆Â∆ È≈Ò ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ ¡Òæ◊ ’Á≈ ˛Õ «˜¡≈Á≈ √Ã∂Ù· ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ Ì≈ È∂ √≈∂ ËÓª ˘ «¬’ Ï≈Ï ¡«Ë’≈ Á∂ ’∂ ËÓ-«ÈÍæ÷Â≈ ˘ ¡Í‰≈«¬¡≈ ˛Õ ¡Èπ¤∂Á BE ÂØ∫ BH Âæ’ √ß«ÚË≈È √≈∂ È≈◊«’ª ̆ Ë≈«Ó’ √πÂßÂÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈ «ÁßÁ≈ ̨ Õ «¬‘ √≈∂ È≈◊«’ª ̆ «ÏÈ≈ Íæ÷Í≈ Ï≈Ï Á∂ ¡«Ë’≈ Ú∆ «ÁßÁ≈ ˛ ¡Â∂ ÿæ‡ «◊‰Â∆¡ª Á∂ «‘æª Á∆ √πæ«÷¡≈ Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’Á≈ ‘ÀÕ ≈‹ È≈◊«’ª Á∆ Ë≈«Ó’ √πÂßÂÂ≈ «Úß⁄ ’ج∆ Á÷Ò¡ßÁ≈‹∆ È‘∆∫ ’Á≈ ¡Â∂ √ß«ÚË≈È Ë≈«Ó’ ¿πÁ∂Ùª Á∂ Ò¬∆ ’ Ò◊≈¿π‰ Á∆ ÓÈ≈‘∆ ’Á≈ ˛Õ ¡ÒÀ◊‹À∫‚zØ«Ú’√ (Alexandrowicks) «Ò÷Á∂ ‘È, ““Ì≈ «¬’ ËÓ-«ÈÍæ÷ Á∂Ù ˛ ‹Ø √≈∂ «Ú¡’Â∆¡ª Á∂ Ò¬∆ √ß«ÚË≈«È’ ±Í «Úæ⁄ ËÓ Á∆ √πÂßÂÂ≈ Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’Á≈ ˛ ¡Â∂ «’√∂ Ú∆ ËÓ ˘ ’ج∆ «ÚÙ∂Ù Á‹≈ È‘∆∫ «ÁæÂ≈Õ ËÓ-«ÈÍæ÷Â≈ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∆ ÓΩ«Ò’ ⁄È≈ Á≈ «¬’ Ì≈◊ ˛ ¡Â∂ ‹≈‰’≈∆ «¬√ ÂæÊ Á≈ √ÍæÙ‡ ±Í «Úæ⁄ Úȉ ’Á∆ ˛Õ

(4) Ì≈ «¬’ ÒØ’Âß«’ ≈‹ ˛ (India is Democratic State) : ‹≈‰’≈∆ Ì≈ ˘ «¬’ ÒØ’ÂßÂ∆ Á∂Ù ÿث٠’Á∆ ‘À, Ì≈ Á∂ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ «¬’ ÒØ’ÂßÂ∆ Íz‰≈Ò∆ Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’Á≈ ˛Õ √’≈ Á∆ √æÂ≈ ÒØ’ª Á∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ ”Â∂ «ÈÌ ’Á∆ ˛Õ ÒØ’ª ˘ Ï≈Ï ≈‹È∆«Â’ ¡«Ë’≈ Íz≈Í ‘ÈÕ √Ú‹È’ «Ú¡√’ Ú؇ Á≈ ¡«Ë’≈, ⁄؉ ÒÛÈ Á≈ ¡«Ë’≈, √’≈∆ ¡‘πÁ≈ Íz≈Í ’È Á≈ ¡«Ë’≈, √ß◊·È √Ê≈«Í ’È Á≈ ¡«Ë’≈ ¡Â∂ √’≈ Á∆¡ª È∆Â∆¡ª Á∆ ¡≈ÒØ⁄È≈ ¡Â∂ «ÚØË ’È Á≈ ¡«Ë’≈, ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ Íz◊‡ ’È ¡Â∂ ÏØÒ‰ Á∆ √πÂßÂÂ≈, ÍÃÀµ√ Á∆ √πÂßÂÂ≈ ¡Â∂ ÙªÂ∆ͱڒ √Ì≈Úª ’È Á∆ √πÂßÂÂ≈ ‘∂’ È≈◊«’ ˘ «ÁæÂ∆ ◊¬∆ ˛Õ «¬È∑ª ≈‹È∆«Â’ ¡«Ë’≈ª Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ÒØ’ ≈‹È∆Â∆ «Úæ⁄ Ì≈◊ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¿π‘ ¡≈͉∆ √’≈ Á∆ ⁄؉ ’Á∂ ‘ÈÕ ¡≈͉∆ √≈∆¡ª ’≈Ú≈¬∆¡ª Ò¬∆ √’≈ ÒØ’ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ «˜ßÓ∂Ú≈ ‘πßÁ∆ ˛Õ ÒØ’ ⁄؉ª È≈Ò √’≈ ˘ ÏÁÒ √’Á∂ ‘ÈÕ √’≈ ˘ √∆«Ó ْÂ∆¡ª Íz≈Í ‘ÈÕ «¬‘ √ß«ÚË≈È Á∂ Á≈«¬∂ «Úæ⁄ «‘ ’∂ ‘∆ ’ßÓ ’ √’Á∆ ˛, ÒØ’ª ’ØÒ ‘∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ ˛ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ˘ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ Íz≈Í ‘ÈÕ Ì≈ Á≈ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò √ß«ÚË≈È ÚæÒØ∫ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª Á≈ æ«÷¡’ ̨ Õ ⁄؉ «ÈË≈«Â ¡ßÂ≈Ò Á∂ Ï≈¡Á ‘πßÁ∆ ‘È ¡Â∂ «¬‘ √πÂßÂ, «ÈÔ«Ó ¡Â∂ «ÈÍæ÷ ‘πßÁ∆ ‘ÀÕ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª Á∆ «˜¡≈Á≈ ⁄ß◊∂ „ß◊ È≈Ò æ«÷¡≈ ’È Ò¬∆ √ß√Á È∂ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ ¡À’‡, AIIC Í≈√ ’∆Â≈ ¡Â∂ «¬√ ¿πÁ∂Ù Ò¬∆ ≈Ù‡∆ ¡≈ÔØ◊ √Ê≈«Í ’∆Â≈ «◊¡≈Õ

√ß«ÚË≈È È∂ √ß√Á∆ ÒØ’Âß Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ˛Õ «¬‘ «Ïz«‡Ù Ó≈‚Ò ”Â∂ ¡Ë≈«Â ˛Õ «¬√ «Úæ⁄ ¡Ë∆È «ÚË≈È Í≈«Ò’≈ (√ß√Á) ¡Â∂ ’≈‹ Í≈«Ò’≈ (ÓßÂ∆ Óß‚Ò) «Úæ⁄ ◊«‘≈ √ÏßË ‘πßÁ≈ ̨ ¡Â∂ ’≈‹ Í≈«Ò’≈ ¡≈͉∂ √≈∂ ’ßÓª Ò¬∆ √ß√Á ÍzÂ∆ « ß̃Ó∂Ú≈ ‘πßÁ∆ ̨ Õ «ÚË≈È Í≈«Ò’≈ Ï∂ÌØ√◊∆ ÓÂ≈ Í≈√ ’’∂ ’≈‹ Í≈«Ò’≈ ̆ ‘‡≈ √’Á∆ ̨ Õ ÍzË≈È ÓßÂ∆ ¡Àµ⁄. ‚∆. Á∂Ú◊ΩÛ≈ Á∆ √’≈ ˘ ¡ÍzÀÒ, AIIG «Úæ⁄ ¿πÁØ∫ «Â¡≈◊-Íæ Á∂‰≈ «Í¡≈ √∆ ‹ÁØ∫ ¿π‘ ÒØ’ √Ì≈ «Úæ⁄ «ÚÙÚ≈√ Á≈ Óæ Íz≈Í ’È «Úæ⁄ ¡√ÎÒ ‘∆ √∆Õ «¬√ Á∂ Ï≈¡Á ÍzË≈È ÓßÂ∆ Ùz∆ ¡≈¬∆. ’∂. ◊π‹≈Ò Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ Ú≈Ò∆ √ªfi∂ ÓØ⁄∂ Á∆ √’≈ ÒØ’ √Ì≈ «Úæ⁄ «ÚÙÚ≈√ Á≈ Óæ Íz≈Í ’È «Úæ⁄ √ÎÒ ‘∆ ¡Â∂ «¬‘ ÒØ’ √Ì≈ Á∂ Ó≈⁄, AIIH «Úæ⁄ ‘ج∆¡ª ⁄؉ª Âæ’ Ï‰∆ ‘∆Õ ABÚ∆∫ ÒØ’ √Ì≈ Á∆¡ª ⁄؉ª Á∂ Ï≈¡Á ’∂∫Á «Úæ⁄ Ï∆. ‹∂. Í∆. Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ «¬’ √ªfi∆ √’≈ ω∆ ‹Ø ¡ÍzÀÒ, AIII «Úæ⁄ Ï‘πÓ ◊π¡≈ ÏÀ·∆ ”Â∂ B@@D «Úæ⁄ ⁄؉ª Á∂ Ï≈¡Á Ô±. Í∆. ¬∂. Á∆ √’≈ ω∆Õ B@@I Á∆¡ª ⁄؉ª «Úæ⁄ √ÎÒ ‘؉ Á∂ Ï≈¡Á «¬‘ Á±√∆ Ú≈ √æÂ≈ «Úæ⁄ ¡≈¬∆ ¡Â∂ ‘≈Ò∂ Âæ’ ⁄æÒ ‘∆ ˛ ¡Â∂ ACÚ∆¡ª ÒØ’ √Ì≈ ⁄؉ª Âæ’ ¡÷∆Ò∆ √’≈ Á∆ Â∑ª ’ßÓ ’Á∆ ‘∆Õ

«¬’≈¬∆ñA: Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈

È؇

5LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

(5) Ì≈ «¬’ ◊‰≈‹ (India is a Republic): Íz√Â≈ÚÈ≈ Ì≈ ˘ «¬’ ◊‰≈‹ ÿث٠’Á∆ ˛Õ Ì≈ Á≈ Ù≈√È «’√∂ ≈‹≈ ‹ª ÓÈØÈ∆ Óπ÷∆¡≈ ÚæÒØ∫ È‘∆∫ ⁄Ò≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈Õ ≈‹ Á≈ ÍÃË≈È «¬’ ¸«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Óπ÷∆¡≈ ‘πßÁ≈ ˛ ‹Ø «’ «¬’ «ÈË≈«Â ’≈‹’≈Ò Á∂ Ò¬∆ ¡≈͉∆¡ª Ù’Â∆¡ª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’Á≈ ˛Õ ◊‰≈‹ Á∆ Í«Ì≈Ù≈ «ÁßÁ∂ √Ó∂∫ ÓÀ‚∆’Ò ’Á∂ ‘È, ““«¬‘ «¬’ ¡«‹‘∆ √’≈ ‘πßÁ∆ ‘À ‹Ø ¡≈͉∂ ¡«Ë’≈ ÍzÂæ÷ ‹ª ¡ÍzÂæ÷ „ß◊ È≈Ò ÒØ’ª Á∆ Ó‘≈È √ß√Ê≈ ÂØ∫ Íz≈Í ’Á∆ ˛ ¡Â∂ ¡«‹‘∂ ÒØ’ª ÚæÒØ∫ ⁄Ò≈¬∆ ‹ªÁ∆ ˛, ‹Ø ÒØ’ª Á∆ «¬æ¤≈ ¡Èπ√≈ ‘∆ ¡≈͉∂ ¡‘π«Á¡ª ”Â∂ √∆«Ó √Ó∂∫ Ò¬∆ ‹ª ⁄ß◊∂ «ÚÚ‘≈ Âæ’ Ï‰∂ «‘ √’Á∂ ‘ÈÕ”” Ì≈ ¿πÈ∑ª Ùª ˘ Í±È ’Á≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ Ò¬∆ «¬‘ «¬’ ◊‰≈‹ ˛Õ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ «ÁæÂ∂ ÙÏÁ ◊‰≈‹ Á≈ ¡Ê, «‹√ ˘ √ÍæÙ‡ ’Á∂ ‘ج∂, ‚∆. ‚∆. Ï≈√» ’«‘ßÁ∂ ‘È «’ ““È≈ ’∂ÚÒ √≈‚∂ ’ØÒ Á∂Ù Á≈ ÍÀÂ’ ≈‹≈ ‘؉ Á∂ ‹◊∑≈ «¬’ ¸«‰¡≈ «◊¡≈ ≈Ù‡ÍÂ∆ ‘ØÚ∂◊≈, √◊Ø∫ Á∂Ù «Úæ⁄ ¡«‹‘∆ ’ج∆ «ÚÙ∂Ù Ù≈√’ Ùz∂‰∆ Ú∆ È‘∆∫ ‘ØÚ∂◊∆ ¡Â∂ √≈∂ ¡‘πÁ∂ ¤Ø‡∂ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ (≈Ù‡ÍÂ∆ Á∂ ¡‘πÁ∂ √Ó∂Â) Úæ‚∂ ÂØ∫ Úæ‚∂ ¡‘πÁ∂ √≈∂ È≈◊«’ª Ò¬∆ «ÏȪ «’√∂ ‹≈Â-Í≈Â, È√Ò, ËÓ ‹ª «¶◊ Á∂ Íæ÷Í≈ Á∂ ÷πæÒ∂∑ ‘؉◊∂Õ

Ì≈ Á∂ ◊‰≈‹ Á∆ √«ÊÂ∆ «¬√ Á∆ ≈Ù‡ Óß‚Ò Á∆ ÓÀ∫Ï«ÙÍ È≈Ò ‡’≈¡ È‘∆∫ ’Á∆Õ ¡≈√‡z∂Ò∆¡≈ Á∂ «¬’ √≈Ï’≈ ÍzË≈È ÓßÂ∆ √ ≈χ Ó∂∫«‹˜ ÚæÒØ∫ ̧ æ’∂ ◊¬∂ √Ú≈Ò «Úæ⁄ «˜¡≈Á≈ ÁÓ È‘∆∫ ̨ «’, ““«¬’ ¡«‹‘≈ ◊‰≈‹ «’‘Ø «‹‘≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹Ø «’ ≈Ù‡ Óß‚Ò Á≈ ◊‰≈‹ ̨ Õ ≈Ù‡ Óß‚Ò Á∆ ÓÀ∫Ï«ÙÍ «¬√ Á∆ √ÚÀ-«¬¤æπ’ ’≈Ú≈¬∆ ˛Õ ≈Ù‡ Óß‚Ò √ßÔπ’ ≈Ù‡ Á∂ Ï≈Ï «¬’ ÓÀÂ∆Í±È √ß√Ê≈ ˛ ¡Â∂ «Ïz«‡Ù ≈‹≈/Ó‘≈≈‰∆ Á∆ ÍzË≈È◊∆ Á∆ «¬’ «ÚÙ∂Ù Ó‘æÂÂ≈ ‘∆ ˛Õ

(III) ≈‹ Á∂ ¿πÁ∂Ù (Objectives of the State)

√ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ ⁄≈ Óπæ÷ ¿πÁ∂Ùª Á≈ Úȉ ’Á∆ ˛ ““«¬‘ √≈∂ È≈◊«’ª Ò¬∆ Íz≈Í ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ””

(1) «È¡≈ (Justice) : Ì≈ Á≈ √ß«ÚË≈È √≈∂ È≈◊«’ª Ò¬∆ √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ «È¡≈ Á∂ ¿πÁ∂Ù ˘ √Ú∆’≈ ’Á≈ ˛Õ √πÂßÂÂ≈ Á∆ ≈Ù‡∆ Ò«‘ Á≈ «¬’ Óπæ÷ ¡≈ÁÙ √Ó≈«‹’-¡≈«Ê’-≈‹È∆«Â’ «È¡≈ ”Â∂ ¡Ë≈«Â √Ó≈«‹’ «ÚÚ√Ê≈ Íz≈Í ’È≈ √∆Õ √Ó≈«‹’ Í«‘Ò± È≈Ò «È¡≈ Á≈ ¡Ê «¬‘ ˛ «’ √Ó≈‹ «Úæ⁄ ’ج∆ Ú∆ «ÚÙ∂Ù ¡«Ë’≈ª Ú≈Ò∆ Ùz∂‰∆ È≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ «’√∂ Ú∆ È≈◊«’ È≈Ò ‹≈Â-Í≈Â, È√Ò, ß◊, ËÓ, «¶◊ ¡Â∂ ‹ÈÓ √Ê≈È Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ’ج∆ Ú∆ Ì∂ÁÌ≈Ú È≈ ’∆Â≈ ‹≈Ú∂Õ Ì≈ È∂ √Ó≈«‹’ «È¡≈ ˘ «¬’ Ò’Ù Á∂ ±Í «Úæ⁄ √Ú∆’≈ ’∆Â≈ ˛Õ «¬√ ¿πÁ∂Ù Ò¬∆ √ß«ÚË≈È √≈∂ È≈◊«’ª ˘ Ï≈Ï Á≈ ¡«Ë’≈ «ÁßÁ≈ ˛, ¤»Â-¤≈ ˘ «¬’ √˜≈ Ú≈Ò≈ ¡Í≈Ë ’≈ «ÁæÂ≈ ̨ , √Ó≈‹ Á∂ ’Ó˜Ø Ú◊ Á∂ ÒØ’ª ̆ Ï≈’∆ È≈◊«’ª Ò¬∆ «ÚÙ∂Ù √πæ«÷¡≈ ÍzÁ≈È ’Á≈ ˛Õ

¡≈«Ê’ «È¡≈ Á≈ ¡Ê «¬‘ ˛ «’ ¡≈ÓÁÈ, ËÈ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ ÍæË Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ÓÈπæ÷ª È≈Ò ’ج∆ Ì∂ÁÌ≈Ú È‘∆∫ ‘ØÚ∂◊≈Õ «¬√ «Úæ⁄ ËÈ Á∆ «È¡≈ ¿π«⁄ Úß‚ ‹ª ¡≈«Ê’ Ï≈ÏÂ≈, ¿πÂÍ≈ÁÈ Á∂ √≈ËȪ ”Â∂ «¬’ ¡«Ë’≈ Í±È ’߇ØÒ Á≈ ÷≈ÂÓ≈ ’’∂, ¡≈«Ê’ √ت Á≈ «Ú’∂∫Á∆’È ¡Â∂ √≈«¡ª ˘ ‹∆ÚÈ «ÈÚ≈‘ Ò¬∆ √‘∆ ÓΩ’≈ ÍzÁ≈È ’È ¡Â∂ «¬’ ’«Ò¡≈‰’≈∆ ≈‹ √Ê≈«Í ’È Á≈ √ß’ÒÍ Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ ≈‹È∆Â∆ Á∂ «ÈÁ∂Ù’ «√˪ª Á≈ ¿πÁ∂Ù Ì≈ «Úæ⁄ √Ó≈«‹’-¡≈«Ê’ «È¡≈ ¡Â∂ ’«Ò¡≈‰’≈∆ ≈‹ √Ê≈«Í ’È≈ ˛Õ √Ó≈‹Ú≈Á Á∂ ÍzÂ∆ Ú⁄ÈÏæËÂ≈ Á≈ ¿πÁ∂Ù Ú∆ √Ó≈«‹’-¡≈«Ê’ «È¡≈ Íz≈Í ’È ‘ÈÕ

≈‹È∆«Â’ «È¡≈ Á≈ ¡Ê ÒØ’ª ̆ ≈‹È∆«Â’ Íz«’«¡≈ «Úæ⁄ «¬’ Ï≈Ï, ÓΩ’≈ Á∂‰≈ ̨ Õ ‹≈Â-Í≈Â, ß◊, È√Ò, ËÓ, «¶◊ ‹ª ‹ÈÓ √Ê≈È Á∂ Ì∂ÁÌ≈Ú ÂØ∫ «ÏȪ √≈∂ ÒØ’ª ˘ «¬æ’Ø «‹‘∂ ≈‹È∆«Â’ ÓΩ’∂ ÍzÁ≈È ’È Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’È≈ ˛Õ Ì≈ Á≈ √ß«ÚË≈È √≈∂ ÒØ’ª ˘ ¡≈͉∂ ÍzÂ∆«ÈË∆¡ª Á∆ ⁄؉ ’È ¡Â∂ √’≈∆ ¡‘πÁ∂ Íz≈Í ’È Á≈ ¡«Ë’≈ «ÁßÁ≈ ˛ Í È≈Ò ‘∆ √’≈∆ ¡‘πÁ∂ Íz≈Í ’È Á≈ ¡«Ë’≈ ˛Õ ≈‹È∆«Â’ ¡«Ë’≈ ÍzÁ≈È ’È≈Õ

«¬√ Â∑ª √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ «È¡≈ √ß«ÚË≈È Á≈ «¬’ Óπæ÷ ¿πÁ∂Ù ˛, ‹ÁØ∫ «’ ≈‹È∆«Â’ «È¡≈ ¿ππÁ≈Ú≈Á∆ ÒØ’ÂßÂ∆ Íz‰≈Ò∆ ¡Í‰≈ ’∂ √Ê≈«Í ’ «Ò¡≈ «◊¡≈ ˛Õ √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ «È¡≈ ‘≈Ò∂ Í±È ±Í È≈Ò Íz≈Í ’∆Â≈ ‹≈‰≈ Ï≈’∆ ˛Õ

(2) √πÂßÂÂ≈ (Liberty): Íz√Â≈ÚÈ≈ √πÂßÂÂ≈ ˘ Á±√≈ Óπæ÷ ¿πÁ∂Ù ÿث٠’Á∆ ‘À ≈‹ Á≈ ’ÂÚ ˛ «’ «¬‘ ÒØ’ª Á∆ √πÂßÂÂ≈ ̆ √πæ«÷¡Â ’∂, «Ú⁄≈ª ̆ Íz◊‡ ’È Á∆ √πÂßÂÂ≈ ÍzÁ≈È ’∂, Ë≈«Ó’ «ÚÙÚ≈√ ¡Â∂ ͱ‹≈ Í≈· Á∆ √πÂßÂÂ≈ ˘ «ÚÙÚ≈√ÔØ◊ ω≈¬∂Õ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ ÍzÁ≈È ’È Á≈ ¿πÁ∂Ù Ú∆ «¬‘∆ ˛ «’ «Ú¡’Â∆ Á∂

È؇

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈

6 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«Ú¡’Â∆ÂÚ ˘ Í±È ±Í È≈Ò «Ú’«√ ‘؉ Ò¬∆ √πÂßÂÂ≈ «¬’ Ó‘æÂÚÍ±È ˜±Â ‘πßÁ∆ ˛Õ «¬‘ ⁄ß◊≈ ‹∆ÚÈ «‹¿»‰ Ò¬∆ Ú∆ ˜±∆ Ù ‘πßÁ∆ ˛Õ

(3) Ï≈ÏÂ≈ (Equality): Ï≈ÏÂ≈ ˘ Íz√Â≈ÚÈ≈ Â∆√≈ Óπæ÷ ¿πÁ∂Ù ÿث٠’Á∆ ˛Õ «¬√ ˘ ÁØ Ì≈◊ª «Úæ⁄ Í∂Ù ’∆Â≈ «◊¡≈ ̨ : (i) ÍæË Á∆ Ï≈ÏÂ≈ ’≈˘È Á∆ «ÁzÙ‡∆ «Úæ⁄ √≈∂ Ì≈Â∆ «¬’ Ï≈Ï ‘ÈÕ (ii) ÓΩ’∂ Á∆ Ï≈ÏÂ≈ ËÓ, È√Ò, «¶◊, ß◊, ‹≈Â-Í≈ ‹ª «ÈÚ≈√ ¡≈«Á Á∂ Ì∂ÁÌ≈Ú ÂØ∫ «ÏȪ Ï≈Ï ÓΩ«’¡ª Á∆ ¿πÍÒæÏË∆ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∂ ¡Èπ¤∂Á AD ¡Â∂ AE Ï≈ÏÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈ ÍzÁ≈È ’Á∂ ‘ÈÕ ¡Èπ¤∂Á AF Á∂ ¡Ë∆È √≈«¡ª ˘ «¬’Ø «‹‘∂ ÓΩ’∂ ÍzÁ≈È ’È Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛ Í «¬√ Ò¬∆ √ß«ÚË≈È Á∂ ’Ó˜Ø Ú◊ ‘؉ Á∂ È≈Â∂ ¡Ωª ¡Â∂ Ïæ«⁄¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù √πæ«÷¡≈ Ú∆ ÍzÁ≈È ’Á≈ ˛Õ

(4) Ì≈Â∆Ì≈Ú (Fraternity): Íz√Â≈ÚÈ≈ √ÍæÙ‡ ±Í «Úæ⁄ ÿث٠’Á∆ ˛ «’ ÒØ’ª Á∂ ÍÃ√Í Ì≈¬∆⁄≈∂ ¡Â∂ ÍzÀµ√ ˘ ÏÛ∑≈Ú≈ Á∂‰≈ ≈‹ Á≈ Ò’Ù ˛ ª «’ ÒØ’ª «Úæ⁄ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈«È’ ¬∂’Â≈ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ ÍÀÁ≈ ‘ØÚ∂Õ «¬√ «Úæ⁄ ÓÈπæ÷ Á≈ Ï≈Ï Ï‰≈¬∂ æ÷‰ ¡Â∂ ≈Ù‡ Á∆ ¬∂’Â≈ ¡Â∂ ¡÷ø‚Â≈ √Ê≈«Í ’È ¡Â∂ ω≈¬∂ æ÷‰ Á≈ Ò’Ù Ú∆ Ù≈«ÓÒ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ ÓÈπæ÷∆ Ï≈ÏÂ≈ ˘ √≈‚∆ √πÂßÂÂ≈ Á∆ Ò«‘ «Úæ⁄ Ï‘π ¿πµ⁄≈ √Ê≈È «ÁæÂ≈ «◊¡≈ √∆Õ √πÂßÂÂ≈ √ßÿÙ «¬√ ◊æÒ ÂØ∫ Íz∂«Â √∆ «’ «Ïz«‡Ù Ù≈√’ª ÚæÒØ∫ Ì≈Â∆ ÒØ’ª «Úæ⁄ ’∆Â∂ ‹≈ ‘∂ Á±√∂ Á‹∂ Á∂ «ÚÚ‘≈ ˘ ÷ÂÓ ’∆Â≈ ‹≈Ú∂Õ «¬√ Ò¬∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ «¬‘ «ÚÙ∂Ù ±Í «Úæ⁄ «’‘≈ «◊¡≈ ˛ ÓÈπæ÷∆ ¡≈Á ¡Â∂ ≈Ù‡ Á∆ ¬∂’Â≈ Â∂ ¡÷ø‚Â≈ ˘ «ÚÙÚ≈√ÔØ◊ ω≈™Á∂ ‘ج∂ ¡≈Í√∆ Ì≈¬∆⁄≈∂ ˘ ÏÛ∑≈Ú≈ «ÁæÂ≈ ‹≈Ú∂Õ «¬‘ Ò’Ù ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª Á∆ ÿØÙ‰≈ È≈Ò Ú∆ Ó∂Ò ÷ªÁ≈ ˛Õ

«¬√ Â∑ª Ì≈Â∆Ì≈Ú Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∂ Óπæ÷ ¿πÁ∂Ù ‘È-

(IV) √ß«ÚË≈È ˘ ¡ÍÈ≈¿π‰ ¡Â∂ Í≈√ ’È Á∆ «ÓÂ∆

(Data of Adoption and Eactment of the Constitution)

Íz√Â≈ÚÈ≈ Á∂ ¡÷∆Ò∂ Ì≈◊ «Úæ⁄ «¬‘ «¬«Â‘≈«√’ ÂæÊ Á‹ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛ «’ √ß«ÚË≈È BF ÈÚßÏ, AIDI ˘ √Ú∆’≈ ’∆Â≈ «◊¡≈Õ «¬√ «ÁÈ ‘∆ √ß«ÚË≈È ”Â∂ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ Á∂ ÍzË≈È È∂ ‘√Â≈÷ ’∆Â∂ ¡Â∂ «¬√ ˘ Ò≈◊± ’∆Â≈ ‹≈‰≈ ÿث٠’∆Â≈Õ

(V) √Ú-«È«Ó √ß«ÚË≈È (Self-made Constitution)

Ì≈ Á≈ √ß«ÚË≈È √Ú-«È«Ó √ß«ÚË≈È ̨ Õ «¬√ ̆ Ì≈ Á∂ ÒØ’ª ÚæÒØ∫ ̧ ‰∆ ÍzÂ∆«ÈË∆ √ß√Ê≈ Á∂ ±Í «Úæ⁄ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ È∂ «Â¡≈, √Ú∆’≈ ¡Â∂ Í≈√ ’∆Â≈ ˛Õ ’πfi ¡≈ÒØ⁄’ «¬‘ «Ú⁄≈ «ÁßÁ∂ ‘È «’ «¬‘ «¬’ ÓȘ± √ß«ÚË≈È È‘∆∫ ˛ «’™«’ «¬√ ”Â∂ ’Á∆ Ú∆ ‹ÈÓÂ-√ß◊z«‘ È‘∆∫ ’Ú≈«¬¡≈ «◊¡≈ Í ¡ÒØ⁄’ª Á≈ «¬‘ «Ú⁄≈ «˜¡≈Á≈ √ß«ÚË≈«È’ «Ú«◊¡≈È∆ «¬√ ¡Ë≈ ”Â∂ ’ «ÁßÁ∂ ‘È «’ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ Ì≈ Á∆ ‹ÈÂ≈ ¡Â∂ ‹ÈÓ Á≈ Í±È ±Í «Úæ⁄ ÍÃÂ∆«ÈËÂ≈ ’Á∆ √∆ ¡Â∂ «¬√ ÚæÒØ∫ √ß«ÚË≈È ˘ «Â¡≈, √Ú∆’≈ ¡Â∂ Í≈√ ’È Á≈ ¡Ê «¬√ ˘ √≈∂ ÒØ’ª ÚæÒØ∫ √Ú∆’≈ ¡Â∂ Í≈√ ’∆Â≈ ‹≈‰≈ √∆Õ ¡Ó∆’≈ Á∂ √ß«ÚË≈È ˘ Ú∆ ‹ÈÓÂ-√ß◊z«‘ Ò¬∆ ÒØ’ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ Í∂Ù È‘∆∫ ’∆Â≈ «◊¡≈ √∆Õ «¬√ Â∑ª Ì≈ Á≈ √ß«ÚË≈È Ì≈ Á∂ ÒØ’ª ÚæÒØ∫ √Ú-«È«ÓÂ, ÓȘ±∆ ¡Â∂ Í≈√ ’∆Â≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ¡Í‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ √ß«ÚË≈È ˛Õ

√Ú-ÓπÒª’È (Self Assessment)

Ï‘π-«Ú’ÒÍ∆ ÍzÙÈ (Multiple Choice Questions):

D. Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ ‘∂· «Ò«÷¡ª «Úæ⁄Ø∫ «’‘Û∂ ÙÏÁ Ù≈«ÓÒ È‘∆∫ ‘È-

(¡) ‹≈Â∆Ú≈Á (Ï) √Ó≈‹Ú≈Á

(√) ¡÷ø‚Â≈ (Á) ËÓ-«ÈÍæ÷Â≈

E. ÙÏÁ “√Ó≈‹Ú≈Á” ˘ √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ’È Ò¬∆ «’√ √È «Úæ⁄ √ØË ’∆Â≈ √∆?

(¡) AIGE (Ï) AIGF

(√) AIGG (Á) AIGH

«¬’≈¬∆ñA: Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈

È؇

7LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

6. √≈∂ È≈◊«’ª ˘ “Ë≈«Ó’ √πÂßÂÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈” Á≈ Úȉ «’√ ¡Èπ¤∂Á «Úæ⁄ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛?

(¡) ¡Èπ¤∂Á BE ÂØ∫ BH (Ï) ¡Èπ¤∂Á BE ÂØ∫ BI

(√) ¡Èπ¤∂Á BH ÂØ∫ CE (Á) ¡Èπ¤∂Á BE ÂØ∫ C@

A.C Íz√Â≈ÚÈ≈ Á≈ Ó‘æÂÚ (Importance of the Preamble)

Íz√Â≈ÚÈ≈ Á∆¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ Úȉ ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬√ Á∂ Ó‘æÂÚ Á≈ ¡øÁ≈˜≈ Ò◊≈¿π‰≈ ¡≈√≈È ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬‘ √ß«ÚË≈È Á∂ Á≈Ù«È’ ¡Ë≈ª ˘ Í∂Ù ’Á∆ ˛ ¡Â∂ «¬√ Á∂ ¿πÁ∂Ù √ÍæÙ‡ ’Á∆ ˛Õ Óπæ÷ ‹æ‹ √πÏ≈Ú È∂ «ÏÒ’πÒ ·∆’ «’‘≈ √∆, ““√ß«ÚË≈È Á∂ ±Í «Úæ⁄ ‹Ø ¿πÁ∂Ù Íz≈Í ’È Á≈ Ò’Ù Ó≈«Í¡≈ «◊¡≈ ˛ ¿π‘ «¬√ Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ È≈Ò Í±È ÂΩ ”Â∂ √ÍæÙ‡ ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬‘ ÙπæË ±Í «Úæ⁄ «¬√ Á∂ ¡≈ÁÙª ¡Â∂ ¿πÓ∆Áª ˘ Á√≈™Á≈ ˛Õ”” «¬√∂ Â∑ª Óπæ÷ ‹æ‹ «‘Á≈«¬Â¿πµÒ≈ È∂ Ú∆ «’‘≈, ““Íz√Â≈ÚÈ≈ √ßÔπ’ ≈‹ ¡Ó∆’≈ Á∆ √πÂßÂÂ≈ Á∆ ÿØÙ‰≈ Á∂ ¡Èπ±Í ˛ Í «¬‘ «ÈÙ«⁄ ‘∆ ÿØÙ‰≈ ÂØ∫ ’πfi «˜¡≈Á≈ ˛Õ «¬‘ √≈‚∂ √ß«ÚË≈È Á∆ ¡≈ÂÓ≈ ˛ ¡Â∂ √≈‚∂ ≈‹È∆«Â’ √Ó≈‹ Á∂ „ß◊ª ˘ «ÈË≈«Â ’Á∆ ˛ «‹√ ˘ «’ «¬‘ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ, ÒØ’ÂßÂ∆ ◊‰≈‹ ÿث٠’ «ÁßÁ∆ ˛Õ «¬√ «Úæ⁄ «¬’ ¡«‹‘≈ «ÁzÛ «ÚÈ«Ù Ù≈«ÓÒ ˛ ‹Ø ¥ªÂ∆ ÂØ∫ «ÏȪ ’ج∆ Ú∆ ÏÁÒ È‘∆∫ √’Á≈Õ””

¡√Ò «Úæ⁄ Íz√Â≈ÚÈ≈ √ß«ÚË≈È Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ Á∆ ’πß‹∆ ̨ Õ «¬‘ √ß«ÚË≈È Á∂ «√˪ª, ¡≈ÁÙª ¡Â∂ ¿πÁ∂Ùª Á∆ ◊æÒ ’Á∆ ˛Õ «¬‘ √ß«ÚË≈È Á∂ ÓΩ«Ò’ ⁄È≈ Á∂ „ª⁄∂ Á≈ ¡ß◊ ˛Õ «¬√∂ Íz√Â≈ÚÈ≈ Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ‘∆ Ì≈ Á≈ √ß«ÚË≈È ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ «¬’ √Ó≈«‹’ ¥ªÂ∆ ÍzÂ∆ Ú⁄ÈÏæË ’Á≈ ˛Õ Íz√Â≈ÚÈ≈ ¿πÈ∑ª «Ú⁄≈ª ¡Â∂ ÓπæÒª ˘ Á√≈™Á∆ ˛, «‹È∑ª ˘ Íz≈Í ’È Ò¬∆ √ß«ÚË≈È Ú⁄ÈÏæË ˛Õ

’∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ √ß«ÚË≈È Á≈ «¬’ ¡ß◊ ˛? (Is the Preamble a Part of the Constitution?)

Ï∂±Ï≈∆ Ô±È∆¡È ¡Â∂ ’πfi ÷∂ª (Enclaves) Á∂ ÏÁÒ≈¡ È≈Ò √Ïß«Ë ≈Ù‡ÍÂ∆ ÚæÒØ∫ Óß◊∆ ◊¬∆ √Ò≈‘ Á∂ √ÏøË «Úæ⁄ ¡≈͉∆ √Ò≈‘ «ÁßÁ∂ ‘ج∂ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò È∂ «’‘≈ √∆ «’ ““Íz√Â≈ÚÈ≈ «¬√ Á∂ «ÈÓ≈Â≈Úª Á∆ √Ø⁄ ˘ Íz◊‡ ’È Ú≈Ò∆ «¬’ ’πß‹∆ ˛... Í Íz√Â≈ÚÈ≈ √ß«ÚË≈È Á≈ Ì≈◊ È‘∆∫ ‘ÀÕ”” Í Ï≈¡Á «Úæ⁄ ’∂ÙÚ≈ÈßÁ Ì≈Â∆ Óπ’æÁÓ∂ Á∂ ÎÀ√Ò∂ «Úæ⁄ √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò È∂ ¡≈͉≈ ÎÀ√Ò≈ ÏÁÒ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ «’‘≈ «’ Íz√Â≈ÚÈ≈ √ß«ÚË≈È Á≈ «¬’ Ì≈◊ ˛Õ ⁄≈‘∂ «’ «¬‘ Ò≈◊± ’È ÔØ◊ È‘∆∫ ˛ ª Ú∆ «¬‘ √ß«ÚË≈È Á≈ «¬’ Ì≈◊ ¡√Ò «Úæ⁄ Íz√Â≈ÚÈ≈ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∂ ÓΩ«Ò’ ⁄È≈ Á≈ «¬’ «ÚÙ∂Ù ¡Â∂ Ó‘æÂÚÍ±È Ì≈◊ ˛Õ Ì≈Â∆ √ß√Á È∂ «¬√ ÂæÊ ˘ √Ú∆’≈ ’∆Â≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ Ò¬∆ √ß«ÚË≈È ≈‘ƒ ’∆Â∆ ◊¬∆ √ØË Íë’«¡≈ ¡Èπ√≈ ‘∆ DBÚƒ √ØË Í≈√ ’’∂ √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ ’πfi ‘Ø ÙÏÁ ‹ØÛ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «¬√ Â∑ª Íz√Â≈ÚÈ≈ ˘ ‘π‰ √ß«ÚË≈È Á≈ «¬’ Ì≈◊, «¬’ Í«Úæ Ì≈◊ Óß«È¡≈ ‹ªÁ≈ ̨ Õ ““Íz√Â≈ÚÈ≈ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∆ ¡≈ÂÓ≈ ̨ «’™«’ «¬√ «Úæ⁄ ÓΩ«Ò’ «√˪ Ù≈«ÓÒ ̨ ¡Â∂ «¬‘ √ß«ÚË≈È Á∆ ÓΩ«Ò’ ⁄È≈ ”Â∂ ⁄≈ȉ≈ Í≈™Á∂ ‘ÈÕ”” «¬‘ Ì≈ Á∂ √ß«ÚË≈È Á∆ ÓΩ«Ò’ ⁄È≈ Á∆ Í«Ì≈Ù≈ «ÁßÁ∆ ˛ ¡Â∂ «¬√ Ò¬∆ «¬‘ ¡≈͉∂ ¡≈Í «Úæ⁄ Ú∆ ÓΩ«Ò’ ⁄È≈ Á≈ «¬’ Ì≈◊ ˛Õ

‡≈√’ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ Á∂ Ó‘æÂÚ ”Â∂ ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ Í∂Ù ’ØÕ

√Ú-ÓπÒª’‰ (Self Assessment)

÷≈Ò∆ Ê≈Úª ÌØ (Fill in the blanks):

G. √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ ’πfi ‘Ø ÙÏÁ ‹ØÛ∂ ◊¬∂ √È √ß«ÚË≈È Á∂ ............... √ØË «Úæ⁄

(¡) CHÚƒ (Ï) DBÚƒ

(√) CFÚƒ (Á) DDÚƒ

È؇

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈

8 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

A.D Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È : Óπæ÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (Constitution of India: Salient Features)

Ì≈ Á≈ √ß«ÚË≈È ¡≈͉∂ «Ú¡≈Í’ ¡≈’≈, «¬’≈ÂÓ’-√ßÿÚ≈Á, Ò⁄’ ¡Â∂ ’·ØÂ≈ Á∂ «ÓÙ‰ ¡Â∂ Úæ÷-Úæ÷ √ß’‡ ’≈Ò∆È √«ÊÂ∆¡ª Á≈ ‘æÒ ’È Ò¬∆ «ÚÙ∂Ù ‘æÒ √Ó∂ «¬’ ¡ÈπÍÓ √ß«ÚË≈È ̨ ‹Ø «’ AIE@ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¡æ‹ Âæ’ √ÎÒÂ≈ È≈Ò ’ßÓ ’ «‘≈ ‘ÀÕ √ß«ÚË≈È Á∂ «ÈÓ≈Â≈Úª Á≈ «¬‘ ÔÂÈ √∆ «’ ≈Ù‡ ̆ «¬’ ÈÚª «ÚÚ‘≈-’πÙÒ √ß«ÚË≈È ÍzÁ≈È ’∆Â≈ ‹≈Ú∂ ‹Ø «’ ≈Ù‡ Á∆ ¬∂’Â≈ ¡Â∂ ¡÷ø‚Â≈ Â∂ «Ú’≈√ Íz≈Í ’È «Úæ⁄ √ÓæÊ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ ≈Ù‡-«ÈÓ≈‰ ¡Â∂ √Ó≈«‹’-¡≈«Ê’ ÍπÈ «ÈÓ≈‰ ˘ «ÈÙ«⁄ ’È Ò¬∆ ¡Ë≈ Á∂ √’∂Õ «¬√ ¿πÈ∑ª ˘ ‘Ø √ß«ÚË≈Ȫ Á∆¡ª ¿πÈ∑ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‹Ø «’ Ì≈Â∆ «ÁzÙ‡∆’؉ ¡Â∂ ≈Ù‡∆ ˜±Âª Ò¬∆ ¿πÍÔπ’ ¡Â∂ ˜±∆ √È, Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ’È Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ¡Â∂ ¿π‘ ’≈Î∆ ‘æÁ Âæ’ ¡≈͉∂ «¬√ ¿πÁ∂Ù «Úæ⁄ √ÎÒ Ú∆ ‘∂Õ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ «Úæ⁄ ÏØÒÁ∂ ‘ج∂ ‚≈. ¡ßÏ∂Á’ È∂ «’‘≈ √∆ «’ ““ÓÀ √ÓfiÁ≈ ‘ª «’ (√ß«ÚË≈È) «Ú‘≈-’πÙÒ ˛, «¬‘ Ò⁄’∆Ò≈ ˛ ¡Â∂ «¬‘ ¡ÓÈ ¡Â∂ ÔπæË ÁØÈØ∫ √Ó∂∫ ”Â∂ Á∂Ù ˘ «¬’‹πæ‡ æ÷‰ Ò¬∆ ’≈Î∆ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ ˛Õ √æ⁄ ‘∆ ÓÀ∫ «¬‘ ’«‘ √’Á≈ ‘ª, ‹∂’ √ß«ÚË≈È Á∂ ¡Ë∆È Íz√«ÊÂ∆¡ª Á±«Ù ‘Ø ‹ªÁ∆¡ª ‘È Âª «¬√ Á≈ ’≈È «¬‘ È‘∆∫ ‘ØÚ∂◊≈ «’ √≈‚≈ √ß«ÚË≈È ’Ó˜Ø ˛, √◊Ø∫ √≈˘ «¬‘ ’«‘‰≈ ÍÚ∂◊≈ «’ «¬√ Á≈ ’≈È ÓÈπæ÷∆ Âπ‡∆ ˛Õ””

Ì≈ Á∂ √ß«ÚË≈È Á∆¡ª Óπæ÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ √ø÷∂Í Úȉ ‘∂· «Ò÷∂ ±Í «Úæ⁄ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À :

A. «Ò÷Â∆ ¡Â∂ «Ú√Ê≈ͻڒ √ß«ÚË≈È (Written and Detailed Constitution): Ì≈ Á≈ √ß«ÚË≈È «¬’ «Ò÷Â∆ ¡Â∂ «Ú√Ê≈ͱڒ Á√Â≈Ú∂˜ ˛Õ «¬√ «Úæ⁄ DDD ¡Èπ¤∂Á ‘È ‹Ø BB Ì≈◊ª «Úæ⁄ Úß‚∂ ‘ج∂ ‘È «¬√ «Úæ⁄ AB ¡Èπ√±⁄∆¡ª Ù≈«ÓÒ ‘È ¡Â∂ «¬√ «Úæ⁄ A@C √ß«ÚË≈«È’ √Ø˪ Ú∆ Ù≈«ÓÒ ’∆Â∆¡ª ‹≈ ¸’∆¡ª ‘ÈÕ ‹À«Èß◊˜ (Jennings) «¬√ ˘ ““«ÚÙÚ Á≈ √Ì ÂØ∫ Úæ‚≈ «Ò«÷¡≈ √ß«ÚË≈È”” ÿث٠’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ ¡Ó∆’≈ √ß«ÚË≈È, «‹√ Á∂ G ¡Èπ¤∂Á ¡Â∂ BG √Ø˪ ‘È, ‹≈Í≈È∆ √ß«ÚË≈È, «‹√ Á∂ A@C ¡Èπ¤∂Á ‘È ¡Â∂ Îzª√∆√∆ √ß«ÚË≈È, «‹√ Á∂ IB ¡Èπ¤∂Á ‘È, È≈Ò «’ÂØ∫ Úæ‚∂ ‘ÀÕ

√ß«ÚË≈È Á∂ «ÈÓ≈Â≈ «’√∂ Ú∆ «ÚÙ∂ ÍzÂ∆ Óπ’≈ÏÒ∂ Á≈ ÓΩ’≈ È‘∆∫ Á∂‰≈ ⁄≈‘πßÁ∂ √È «’™«’ ¿π‘ √πÂßÂÂ≈ Á∂ Ï≈¡Á Á∂Ù «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ √Ó≈«‹’-¡≈«Ê’-≈‹È∆«Â’ √Óæ«√¡≈Úª ÍzÂ∆ Í±È ÂΩ ”Â∂ √π⁄∂ √ÈÕ ¡È∂’ª ¡ÈπÍÓ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Ù≈«ÓÒ ’È «‹Ú∂∫ ≈‹È∆«Â’ Á∂ «ÈÁ∂Ù’ «√˪Â, √ß’‡’≈Ò √«ÊÂ∆ Á∆¡ª «ÚÚ√Ê≈Úª, Ì≈Ù≈¬∆ «ÚÚ√Ê≈Úª, ¡Èπ√±«⁄ ‹≈Â∆¡ª, ‹È‹≈Â∆¡ª ¡Â∂ ‘Ø Íæ¤Û∆¡ª Ùz∂‰∆¡ª È≈Ò √Ïß«Ë «ÚÚ√Ê≈Úª, «ÈÚ≈⁄È ¡≈ÔØ◊, √ßÿ∆ ÒØ’ √∂Ú≈ ¡≈ÔØ◊ (UPSC) ¡Â∂ ≈‹ ÒØ’ √∂Ú≈ ¡≈ÔØ◊ª ¡≈«Á Ú◊∆ √ß«ÚË≈«È’ √ß√Ê≈Úª Á∆¡ª «ÚÚ√Ê≈Úª È∂ √ß«ÚË≈È ˘ ’≈¯∆ ¶Ï≈ ’ «ÁæÂ≈Õ ’∂∫Á ¡Â∂ ≈‹ª Á∂ Ò¬∆ √ªfi≈ √ß«ÚË≈È ÏÈ≈¿π‰ Á∂ «ÈÓ≈‰ È∂ Ú∆ «¬√ Á∆ ¶Ï≈¬∆ ÚË≈¬∆Õ «¬√ Á∂ È≈Ò ‘∆ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª, √ßÿ ≈‹ √Ïø˪, √ß«ÚË≈È Á∆¡ª ¡Èπ√±⁄∆¡ª ¡≈«Á Ú◊∆¡ª «ÚÚ√Ê≈Úª ˘ «Ú√Ê≈ «Úæ⁄ «Ò÷‰ Á∂ ’≈È Ú∆ «¬√ Á≈ «Ú√Ê≈ ‘Ø«¬¡≈Õ «¬È∑ª ’≈Ȫ È≈Ò √ß«ÚË≈È Ò◊Ì◊ D@@ Íø«È¡ª Á∆ «¬’ «’Â≈Ï Ï‰ «◊¡≈Õ «Î √Ó∂∫-√Ó∂∫ ”Â∂ Í≈√ ‘ج∆¡ª √ø«ÚË≈«È’ √Ø˪ È∂ «¬√ Á∂ ¡≈’≈ ˘ ‘Ø «˜¡≈Á≈ «Ú√«Âz ’ «ÁæÂ≈Õ

√ß«ÚË≈È Á∂ «Ú¡≈Í’ ¡≈’≈ Á∂ ’≈È ‘∆ «¬√ Á∆ ““Ú’∆Òª Á≈ √Ú◊”” ’«‘ ’∂ ¡≈ÒØ⁄È≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ¡Â∂ «˜¡≈Á≈ ÙÏÁª Á∂ «¬√Â∂Ó≈Ò È∂ «¬√ ˘ «˜¡≈Á≈ ÓπÙ«’Ò ¡Â∂ ’·Ø ω≈ «ÁæÂ≈ Í «‹Ú∂∫ «’ Í«‘Òª ‘∆ «Ò«÷¡≈ ‹≈ ¸«’¡≈ ‘À, √ß«ÚË≈È Á∂ «ÚÙ≈Ò ¡≈’≈ Á≈ ’≈È √∆ «‹æÊØ∫ Âæ’ √ßÌÚ ‘Ø √’∂ ‘∂’ «ÚÙ∂ ˘ √ÍæÙ‡ ±Í «Úæ⁄ «Ò÷‰ ¡Â∂ ‘æÒ ’È Á≈ ÎÀ√Ò≈Õ AIE@ ÂØ∫ √ß«ÚË≈È Á∂ Ò≈◊± ‘؉ ”Â∂ ’ßÓ-«ÚÚ‘≈ ÂØ∫ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ «¬√ Á∂ Ï‘π Úæ‚∂ ¡≈’≈ È∂ π’≈Ú‡ È‘∆∫ Í≈¬∆Õ ’πfi «ÚÚ√Ê≈Úª «‹Ú∂∫ «’ Ë≈≈ CA Á∂ ¡Ë∆È √ßÍÂ∆ Á≈ ¡«Ë’≈ («‹√ ˘ ‘π‰ Ì≈◊ III «Úæ⁄Ø∫ ’æ„ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ‘À) ˘ ¤æ‚ ’∂ √ß«ÚË≈È Á∂ Úæ‚∂ Ì≈◊ È∂ «¬√ Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È «Úæ⁄ ’ج∆ «ÚÙ∂Ù √Óæ«√¡≈ ÷Û∑∆ È‘∆∫ ’∆Â∆, √◊Ø∫ ÙªÂ∆ ¡Â∂ ÔπæË ÁØȪ ÓΩ«’¡ª ”Â∂ Á∂Ù ˘ ¿πµÂÓ «ÚÚ√Ê≈ ¡Â∂ ˜±∆ ‘Ø∫Á ÍzÁ≈È ’È Á≈ ’ßÓ ’∆Â≈ ˛Õ

B. √Ú-«È«Ó ¡Â∂ Í≈√ ‘Ø«¬¡≈ √ß«ÚË≈È (Self-made and Enacted Constitution): Ì≈ Á≈ √ß«ÚË≈È «¬’ ¡«‹‘≈ √ß«ÚË≈È ̨ ‹Ø Ì≈ Á∂ ÒØ’ª Á∆ ¡≈͉∆ ⁄π‰∆ ◊¬∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ Í±È ÍzÂ∆«ÈË∆ √ß√Ê≈ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ ÚæÒØ∫ «Â¡≈ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬‘ √Ì≈ Á√ßÏ AIDF «Úæ⁄ ’Àϫȇ «ÓÙÈ ÔØ‹È≈ Á∂ ¡Ë∆È ◊«·Â ’∆Â∆ ◊¬∆ √∆Õ «¬√ È∂ ¡≈͉≈ Í«‘Ò≈ ¡«ËÚ∂ÙÈ I Á√ßÏ, AIDF ˘ ’∆Â≈ ¡Â∂ BB ‹ÈÚ∆ AIDG ˘ ¡≈͉≈ ¿πÁ∂Ù Íz√Â≈Ú Í≈√ ’∆Â≈ √∆Õ «¬√ Á∂ Ï≈¡Á «¬√ È∂ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ Á≈ ’ßÓ ·∆’ «ÁÙ≈ «Úæ⁄ Â∂˜∆ È≈Ò ¡≈ßÌ ’∆Â≈ ¡Â∂ «¬‘ ¡ß BF Á√ßÏ, AIDI ˘ √ß«ÚË≈È Í≈√ ’È ¡Â∂ ¡ÍÈ≈¿π‰ Á∆ √«ÊÂ∆ «Úæ⁄ Í‘πß⁄∆Õ «¬√ Â∑ª Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È √Ú-«È«Ó ˛ ¡Â∂ «¬√ ˘ ·∆’ ±Í «Úæ⁄ Í≈√ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ ’πfi ¡ÒØ⁄’ «¬√ ¡Ë≈ ”Â∂ «¬√ «Ú⁄≈

«¬’≈¬∆ñA: Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈

È؇

9LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

˘ √Ú∆’≈ È‘∆∫ ’Á∂ «’ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ Ï‘π ÊØÛ∑∂ «‹‘∂ Ú؇ª È∂ ‘∆ ⁄؉ ’∆Â∆ √∆ ‹Ø «’ ‹È√ß«÷¡≈ Á∂ B@ ÍzÂ∆Ù Ì≈◊ ÂØ∫ Ú∆ ÿæ‡ √∆ ¡Â∂ «¬‘ Ú∆ √ßÍzÁ≈«¬’ ⁄؉ Óß‚Òª Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ⁄؉ ’∆Â∆ ◊¬∆ √∆ Í Ï‘π Úæ‚∆ √ß«÷¡≈ «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ «¬√ ¡≈ÒØ⁄È≈ ˘ √Ú∆’≈ È‘∆∫ ’Á∂Õ ¿πÈ∑ª Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ Í±È ÂΩ ”Â∂ ÍzÂ∆«ÈË∆ √ß√Ê≈ √∆ ¡Â∂ «¬√ ˘ ÒØ’ª ÚæÒØ∫ «ÁæÂ∂ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ ¡«Ë’≈ª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’Á∂ ‘ج∂ «¬√ È∂ √ß«ÚË≈È Á≈ «ÈÓ≈‰ ’∆Â≈ √∆Õ

C. √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ (Preamble to the Constitution): Ì≈ Á∂ √ß«ÚË≈È Á∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ «¬’ ⁄ß◊∆ Â∑ª «Â¡≈ ’∆Â≈ Á√Â≈Ú∂˜ ˛ ‹Ø «’ √ß«ÚË≈È Á∂ ÁÙÈ ¡Â∂ ¿πÁ∂Ùª Á≈ Úȉ ’Á∆ ˛Õ «¬‘ ÿØÙ‰≈ ’Á∆ ˛ «’ Ì≈ «¬’ ¡«‹‘≈ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ, √Ó≈‹Ú≈Á∆, ËÓ-«ÈÍæ÷, ÒØ’ÂßÂ∆-◊‰≈‹ «‹√ «Úæ⁄ ÒØ’ª Á∆ «È¡≈, √πÂßÂÂ≈ ¡Â∂ Ï≈ÏÂ≈ ÍzÁ≈È ’È ¡Â∂ Ì≈¬∆⁄≈’ √ªfi, «Ú¡’Â∆◊ ¡≈Á, ≈Ù‡ Á∆ ¬∂’Â≈ ¡Â∂ ¡÷ø‚Â≈ ˘ ¿πÂÙ≈«‘ ’È ¡Â∂ √Ê≈«Í ’È Á≈ Ú⁄È «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ˛Õ Íz√Â≈ÚÈ≈ Á∂ ¡ßÌ «Úæ⁄ Íz√Â≈ÚÈ≈ ˘ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á≈ Ì≈◊ È‘∆∫ Óß«È¡≈ «◊¡≈ √∆ Í √Ú¿πµ⁄ ¡Á≈Ò ÚæÒØ∫ ’∂ÙÚ≈ÈßÁ Ì≈Â∆ ’∂√ «Úæ⁄ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ «ÈÓ≈‰ Á∂ Ï≈¡Á «¬√ ˘ √ß«ÚË≈È Á≈ «¬’ Ì≈◊ ÓßÈ «Ò¡≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬√ «Úæ⁄ DBÚƒ √ØË (1976) ÚæÒØ∫ √ØË ’∆Â≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ÙÏÁ, “√Ó≈‹Ú≈Á”, ËÓ-«ÈÍæ÷” ¡Â∂ “¡÷ø‚Â≈” «¬√ «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ’∆Â∂ ◊¬∂Õ

D. Ì≈ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ, √Ó≈‹Ú≈Á∆, ËÓ-«ÈÍæ÷ ÒØ’ÂßÂ∆, ◊‰≈‹ ̨ (India is a Sovereign, Social-ist, Secular, Democratic, Republic: «‹Ú∂∫ «’ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ ÿØÙ‰≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛, Ì≈ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ, √Ó≈‹Ú≈Á∆, ËÓ-«ÈÍæ÷, ÒØ’ÂßÂ∆ ◊‰≈‹ ̨ Õ «¬‘ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Ì≈Â∆ ≈‹ Á∂ Íø‹ Óπæ÷ Ò’Ùª ̆ Íz◊‡ ’Á∆¡ª ‘È:

(i) Ì≈ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈-√ßÍÈ ≈‹ ̨ (India is a Sovereign State): Íz√Â≈ÚÈ≈ ÿث٠’Á∆ ̨ «’ Ì≈ «¬’ ÍÃÌ»√æÂ≈ √ßÍÈ ≈‹ ˛Õ «¬‘ «¬√ Ò¬∆ ˜±∆ √∆ «’ Ì≈ ”Â∂ «Ïz«‡Ù Ù≈√È ÷ÂÓ ‘Ø ¸æ’≈ √∆ ¡Â∂ Ì≈ «Ïz«‡Ù √≈Ó≈‹ Á∂ ¡Ë∆È È‘∆∫ «‘≈ √∆Õ «¬√ È∂ AE ¡◊√Â, AIDG ˘ «Ïz«‡Ù Ù≈√È Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ Á∂ Ï≈¡Á Ì≈ ˘ Â’È∆’∆ ±Í «Úæ⁄ «ÓÒ∂ ¿πÍ«ÈÚ∂Ù’ ÍæË Á∂ ÷ÂÓ ‘؉ Á∆ Ú∆ ÍπÙ‡∆ Ú∆ «¬√ «Úæ⁄ ’∆Â∆ ◊¬∆Õ √ß«ÚË≈È «ÈÓ≈‰ √Ì≈ ÚæÒØ∫ √ß«ÚË≈È ˘ ¡ÍÈ≈¿π‰ È≈Ò «¬‘ ¿πÍ«ÈÚ∂Ù’ √«ÊÂ∆ ÷ÂÓ ‘Ø ◊¬∆ ¡Â∂ Ì≈Â Í±È ÂΩ ”Â∂ √πÂß Á∂Ù Á∂ ±Í «Úæ⁄ «ÚÙÚ Á∂ È’Ù∂ ”Â∂ ¿πµÌ ’∂ √≈‘Ó‰∂ ¡≈«¬¡≈Õ «¬√ È∂ √πÂßÂÂ≈ Á∂ √ßÿÙ Á∂ ÈÂ∆‹∂ Á∆ ÿØÙ‰≈ ’∆Â∆ ¡Â∂ «¬√ ◊æÒ Á∆ ÍπÙ‡∆ ’∆Â∆ «’ Ì≈ ¡ßÁ ¡Â∂ Ï≈‘ ±Í «Úæ⁄ ¡≈͉∂ ÎÀ√Ò∂ ÷πÁ ÒÀ‰ ¡Â∂ «¬√ ˘ ¡≈͉∂ ÒØ’ª ¡Â∂ ÷∂ª Ò¬∆ Ò≈◊± ’È Á∂ Ò¬∆ √πÂß ˛Õ

(ii) Ì≈ «¬’ √Ó≈‹Ú≈Á∆ ≈‹ ˛ (India is a Socialist State): ⁄≈‘∂ «’ Ùπ± ÂØ∫ ‘∆ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ √Ó≈‹Ú≈Á Á∆ Ì≈ÚÈ≈ Ù≈«ÓÒ √∆ Í «¬√ ˘ √ÍæÙ‡ ’È Ò¬∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ √Ó≈‹Ú≈Á Á≈ ÙÏÁ Ù≈«ÓÒ ’È Ò¬∆ «¬√ «Úæ⁄ AIGF «Úæ⁄ √ØË ’∆Â∆ ◊¬∆Õ «¬√ ÂØ∫ «¬√ ÂæÊ Á≈ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ Ì≈ √≈∆ Â∑ª Á∂ ÙØÙ‰ Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ ’’∂ ¡Â∂ ¡≈ÓÁÈ, √ت Á∆ √Ó≈ÍÂ∆ Á∆ ·∆’ Úß‚ ’’∂ ¡≈͉∂ ÒØ’ª Ò¬∆ √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ «È¡≈ Íz≈Í ’È Ò¬∆ ÍzÂ∆ÏøÁ ˛ Í «¬‘ Ó≈’√/¥ªÂ∆’≈∆ „ß◊ª È≈Ò È‘∆∫ ÏÒ«’ ÙªÂ∆ͱڒ, √ß«ÚË≈«È’ ¡Â∂ ÒØ’ÂßÂ∆ „ß◊ª È≈Ò Íz≈Í ’∆Â∂ ‹≈‰ ÍzÂ∆ Ú⁄ÈÚæË ̨ Õ «¬‘ ÙÏÁ «’ Ì≈ «¬’ √Ó≈‹Ú≈Á∆ Á∂Ù ˛, Á≈ ¡√Ò «Úæ⁄ ¡Ê «¬‘ ˛ «’ Ì≈ «¬’ ÒØ’ÂßÂ∆ √Ó≈‹Ú≈Á∆ Á∂Ù ˛Õ «¬√ È≈Ò √Ó≈«‹’ ¡≈«Ê’ «È¡≈ ÍzÂ∆ Ú⁄ÈÏæËÂ≈ Á≈ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ ‹Ø «’ Á∂Ù ÚæÒØ∫ ÒØ’ÂßÂ∆ «ÚÚ‘≈ ¡Â∂ √ß◊«·Â «ÈÔØ‹È È≈Ò Íz≈Í ’∆Â∆ ‹≈‰∆ ˛Õ Í AIIA «Úæ⁄ ¿πÁ≈∆’È «Èæ‹∆’È ¡Â∂ «ÚÙÚ∆’È Á∆ ÈÚ∆∫ ¡≈«Ê’ È∆Â∆ ¡Í‰≈¬∂ ‹≈‰ Á∂ Ï≈¡Á «¬√ ”Â∂ ÍzÙÈ «⁄ßÈ∑ Ò◊≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛Õ

(iii) Ì≈ «¬’ ËÓ-«ÈÍæ÷ ≈‹ ˛ (India is a Secular State): DBÚƒ √ØË È≈Ò Ì≈ ≈‹ Á∆¡ª ’¬∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂ È≈Ò-È≈Ò ÙÏÁ ““ËÓ-«ÈÍæ÷Â≈”” Ú∆ Íz√Â≈ÚÈ≈ «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ’∆Â≈ «◊¡≈Õ «¬√ Á∂ Ù≈«ÓÒ ’È Á≈ √Ë≈‰ ÂΩ ”Â∂ ¡Ê «¬‘ ̨ «’ «¬‘ Ì≈Â∆ √ß«ÚË≈È Á∂ ËÓ-«ÈÍæ÷ √Ú±Í ̆ ¡Â∂ «˜¡≈Á≈ √ÍæÙ‡ ’Á≈ ̨ «¬’ ≈‹ (Á∂Ù) ‘؉ Á∂ È≈Â∂ Ì≈ «’√∂ Ú∆ ËÓ ˘ ’ج∆ «ÚÙ∂Ù Á‹≈ È‘∆∫ «ÁßÁ≈Õ Ì≈ Á≈ ’ج∆ √’≈∆ ËÓ È‘∆∫ ˛Õ «¬√ È≈Ò «¬‘ ÓΩ«Ò’Ú≈Á∆ ‹ª ËÓ ¡Ë≈«Â ≈‹ª, «‹Ú∂∫ «’ Í≈«’√Â≈È ¡Â∂ ‘Ø Óπ√«ÒÓ Á∂Ùª Á∂ ≈‹ª ÂØ∫ ¡Òæ◊ ω ‹ªÁ≈ ˛Õ ‘ª √’≈≈ÂÓ’ Í«‘Ò± «¬‘ ˛ «’ Ì≈ «Úæ⁄ √≈∂ ËÓª ˘ «¬’ Ï≈Ï ¡«Ë’≈ ¡Â∂ √πÂßÂÂ≈ Á∂ ’∂ ËÓ-«ÈÍæ÷Â≈ Á∆ È∆Â∆ ¡Í‰≈¬∆ ◊¬∆ ̨ Õ ¡Èπ¤∂Á BE ÂØ∫ BH Âæ’ √ß«ÚË≈È ¡≈͉∂ √≈∂ È≈◊«’ª ˘ Ë≈«Ó’ √πÂßÂÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈ «ÁßÁ≈ ˛Õ «¬‘ «ÏȪ «’√∂ Íæ÷Í≈ Á∂ ¡≈͉∂ √≈∂ È≈◊«’ª ˘ Ï≈Ï ¡«Ë’≈

È؇

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈

10 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«ÁßÁ≈ ̨ Õ ÿæ‡-√ß«÷¡≈ Á∆ «ÚÙ∂Ù ±Í «Úæ⁄ √πæ«÷¡≈ Á∂‰ Á≈ ÔÂÈ ’Á≈ ̨ Õ ≈‹ È≈◊«’ª Á∆ Ë≈«Ó’ √πÂßÂÂ≈ «Úæ⁄ Á÷Ò¡ßÁ≈˜∆ È‘∆∫ ’Á≈ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ ¿πÁ∂Ùª Ò¬∆ «’√∂ Ú∆ Â∑≈ Á≈ ’ج∆ ’ È‘∆∫ Ò◊≈ √’Á≈Õ

(iv) Ì≈ «¬’ ÒØ’ÂßÂ∆ ≈‹ ˛ (India is a Democratic State): √ß«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Ì≈ ˘ «¬’ ÒØ’ÂøÂ∆ ≈‹ ¡ÀÒ≈ÈÁ∆ ˛Õ Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È «¬’ ÒØ’ÂøÂ∆ ÍÉ≈Ò∆ √Ê≈«Í ’Á≈ ˛-√’≈ Á∆ √æÂ≈ ÒØ’ª Á∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ ”Â∂ «ÈÌ ˛Õ ÒØ’ª ˘ Ï≈Ï ≈‹È∆«Â’ ¡«Ë’≈ ÍÃ≈Í ‘È, «‹Ú∂∫ «’ √Ú‹È’ «Ú¡√’ Ú؇ Á≈ ¡«Ë’≈, ⁄؉ ÒÛÈ Á≈ ¡«Ë’≈, √’≈∆ ¡‘πÁ≈ ÍÃ≈Í ’È Á≈ ¡«Ë’≈, √ø◊·È √Ê≈«Í ’È Á≈ ¡«Ë’≈ ¡Â∂ √’≈ Á∆¡ª È∆Â∆¡ª Á∆ ¡≈ÒØ⁄È≈ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á≈ «ÚØË ’È Á≈ ¡«Ë’≈Õ «¬È∑ª ¡«Ë’≈ª Á∂ ¡«Ë’≈ ”Â∂ ‘∆ ÒØ’ ≈‹È∆Â∆ Á∆ Íë’«¡≈ «Úæ⁄ Ì≈◊ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¿π‘ ¡≈͉∆ √’≈ Á∆ ⁄؉ ÷πÁ ’Á∂ ‘ÈÕ ⁄؉ «ÈË≈«Â ¡øÂ≈Ò ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹ª «Î ‹Á Ú∆ «¬È∑ª Á∆ ˜»Â ‘ØÚ∂, ¿πÁØ∫ ’Ú≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ ⁄؉ª √πÂøÂ, √‘∆ ¡Â∂ «ÈÍæ÷ ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ √’≈ ¡≈͉∆¡ª √≈∆¡ª ’≈Ú≈¬∆¡ª Ò¬∆ ÒØ’ª ÍÃÂ∆ «˜øÓ∂Ú≈ ‘πøÁ∆ ˛Õ ÒØ’ ⁄؉ª È≈Ò √’≈ ÏÁÒ √’Á∂ ‘ÈÕ ’ج∆ Ú∆ ¿π‘ √’≈ √æÂ≈ «Úæ⁄ È‘ƒ «‘ √’Á∆, «‹√ «Úæ⁄ ÒØ’ª Á∂ ÍÃÂ∆«ÈË∆¡ª Á≈ «ÚÙÚ≈√ È≈ ‘ØÚ∂Õ ¡ÍÃÀÒ, AIIG «Úæ⁄ ÍÃË≈È ÓøÂ∆ ¡Àµ⁄. ‚∆. Á∂Ú◊ΩÛ≈ Á∆ √’≈ ̆ «Â¡≈◊ Íæ Á∂‰≈ «Í¡≈ √∆, «’™«’ «¬‘ ÒØ’ √Ì≈ «Úæ⁄ «ÚÙÚ≈√ Á≈ ÍÃ√Â≈Ú ÍÃ≈Í ’È «Úæ⁄ ¡√ÎÒ ‘∆ √∆Õ ¡ÍÃÀÒ, AIIH «Úæ⁄ ÙÃ∆ ¡‡Ò «Ï‘≈∆ Ú≈‹Í≈¬∆ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ Ï∆. ‹∂. Í∆. ◊·ÏøËÈ √’≈ È∂ Ù≈√È-Ì≈ √øÌ≈«Ò¡≈ Í «¬‘ √’≈ Ú∆ ¡ÍÃÀÒ, AIII «Úæ⁄ «¬’ Ú؇ Á∆ ’Ó∆ ’≈È ÒØ’ √Ì≈ ÂØ∫ ¡≈͉≈ «ÚÙÚ≈√ Ó ÍÃ≈Í È≈ ’ √’∆Õ «¬√ È∂ ¡≈͉≈ «Â¡≈◊ Íæ Á∂ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ ABÚƒ ÒØ’ √Ì≈ Ìø◊ ’ «ÁæÂ∆ ◊¬∆ ¡Â∂ «¬’ Ú≈ «Î ÒØ’ª ̆ ¡≈͉∆ √’≈ ̧ ‰È Á≈ ÓΩ’≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ √ÂøÏ-¡’Â»Ï AIII Á∆¡ª ⁄؉ª «Úæ⁄ ÒØ’ª È∂ ≈Ù‡∆ ÒØ’ÂøÂ∆ ◊·ÏøËÈ Ï‘πÓ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ AC ¡’ÂÏ» AIII ̆ «¬√ ◊·ÏøËÈ È∂ Ì≈ «Úæ⁄ «¬’ ÈÚƒ ÒØ’ÂøÂ∆ √’≈ Á≈ ◊·È ’∆Â≈ ‹Ø «’ ¡ÍÃÀÒ B@@D Âæ’ √æÂ≈ «Úæ⁄ ‘∆Õ «Î ADÚƒ ÒØ’ √Ì≈ Á∂ ⁄؉ ÈÂ∆«‹¡ª Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ’ª◊√ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ‘∂· Ô». Í∆. ¬∂. √’≈ Á≈ ◊·È Ó¬∆ B@@D «Úæ⁄ ‘Ø«¬¡≈Õ B@@I Á∆¡ª ⁄؉ª «Úæ⁄ «¬‘ ÁπÏ≈≈ √æÂ≈ «Úæ⁄ ¡≈¬∆ ¡Â∂ «¬‘ ¡æ‹ Âæ’ √æÂ≈ ”Â∂ ’≈Ϙ ̨ Õ «¬√ Â∑ª «¬‘ «¬’ ◊Â∆Ó≈È ÒØ’ÂøÂ∆ ÍÉ≈Ò∆ ̨ Õ «¬√ «Úæ⁄ √’≈ ÏÁÒ‰ Á≈ ’øÓ ÙªÂ∆Í»È ¡Â∂ «ÚÚ√Ê≈ ÓπÂ≈«Ï’ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ √’≈ ‹ÈÂ≈ ¡Â∂ ‹ÈÓ Á∆ ÍÃÂ∆«ÈËÂ≈ ’Á∆ ˛ ¡Â∂ ¡≈͉∂ ‘∂’ ’øÓ Ò¬∆ ‹ÈÂ≈ Á∂ √≈‘Ó‰∂ «˜øÓ∂Ú≈ ‘πøÁ∆ ˛Õ Ì≈Â∆ ÒØ’Âø ˘ «ÚÙÚ Á≈ √Ì ÂØ∫ Úæ‚≈ ÒØ’Âø ‘؉ Á≈ √ÈÓ≈È ÍÃ≈Í ˛, «¬√ Á∂ «Íæ¤∂ Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á≈ Ó‘æÂÚÍ»È ÔØ◊Á≈È ˛Õ

(v) Ì≈ «¬’ ◊‰≈‹ ˛ (India is a Republic) : √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ Ì≈ ˘ «¬’ ◊‰≈‹ ¡ÀÒ≈ÈÁ∆ ˛Õ Ì≈ ”Â∂ «’√∂ ≈‹≈ ‹ª ¿π√ ÚæÒØ∫ ÍÃÚ≈«È Óπ÷∆¡≈ ÚæÒØ∫ Ù≈√È È‘ƒ ⁄Ò≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Ì≈ Á∂ ≈Ù‡ÍÂ∆ ˘ √ø√Á Á∂ ¡Â∂ ≈‹ª Á∆¡ª «ÚË≈È √Ì≈Úª Á∂ ÓÀ∫Ϫ È≈Ò Ï‰∂ ⁄؉ Óø‚Ò È≈Ò ¸«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ ¡Â∂ ¿π‘ E √≈Ò Á∂ ’≈‹’≈Ò Ò¬∆ ’øÓ ’Á≈ ˛Õ Ì≈ Á∂ «¬’ ◊‰≈‹ ‘؉ Á∆ √«ÊÂ∆ Á≈ ≈Ù‡ Óø‚Ò Á∆ Ì≈Â∆ ÓÀ∫Ï«ÙÍ Á≈ «’√∂ Ú∆ „ø◊ È≈Ò ’ج∆ ‡’≈¡ È‘ƒ ˛Õ

E. Ì≈ ≈‹ª Á≈ «¬’ √øÿ ˛ (India is an Union of States) : √ø«ÚË≈È Á≈ ¡Èπ¤∂Á A ¡ÀÒ≈ÈÁ≈ ˛ : Ì≈ ≈‹ª Á≈ «¬’ Ó∂Ò ˛Õ «¬‘ Ì≈ ˘ È≈ ª «¬’ √øÿ≈ÂÓ’ ≈‹ ¡Â∂ È≈ ‘∆ «¬’ ¬∂’≈ÂÓ’ ≈‹ ¡ÀÒ≈ÈÁ≈ ˛Õ «¬√ «Ú⁄≈ ÂØ∫ ÁØ Ó‘æÂÚÍ»È Íæ÷ √≈‘Ó‰∂ ¡≈™Á∂ ‘ÈÕ ““Í«‘Ò≈ «¬‘ ˛ «’ Ì≈ «¬’ ¡«‹‘≈ √øÿ È‘ƒ ‹Ø ÍÃÌ»√æÂ≈ √øÍÈ ≈‹ª ÚæÒØ∫ «Èø √«‘ÓÂ∆ Á∂ ÈÂ∆‹∂ Á∂ »Í «Úæ⁄ ‘Ø∫Á ”⁄ ¡≈«¬¡≈ ‘ØÚ∂, «‹Ú∂∫ «’ √øÔπ’ ≈‹ ¡Ó∆’≈ ¡Â∂ Á»√∆ ◊æÒ «¬‘ ˛ «’ Ì≈ «‘æ√∂Á≈ «¬’≈¬∆¡ª (ÍÃÁ∂Ùª) ˘ «¬√ ÂØ∫ ¡Òæ◊ ‘؉ Á≈ ’ج∆ ¡«Ë’≈ È‘ƒ ˛Õ √ø«ÚË≈È È≈Ò Ì≈ ̆ BI Ì≈◊-¬∂, Ì≈◊-Ï∆, Ì≈◊-√∆ ¡Â∂ Ì≈◊-‚∆ «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ «◊¡≈ √∆Õ AIEF «Úæ⁄ ÍπÈ ◊·È ÂØ∫ Ï≈¡Á Ì≈ Á≈ AF ≈‹ª ¡Â∂ C ’∂∫Á Ù≈√ ÷∂ª «Úæ⁄ ÍπÈ ◊·È ’∆Â≈ «◊¡≈Õ ‘ΩÒ∆-‘ΩÒ∆ ’¬∆ Í«ÚÂȪ È≈Ò ¡Â∂ «√æ’Ó Á∂ Ì≈Â∆ √øÿ «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ‘Ø ‹≈‰ ”Â∂ ≈‹ª Á∆ √ø«÷¡≈ ÏÁÒÁ∆ ‘∆Õ Ì≈ «Úæ⁄ ‘π‰ BH ≈‹ ¡Â∂ G ’∂∫Á Ù≈√ ÷∂ ‘ÈÕ

F. √øÿ∆ „ª⁄≈ ¡Â∂ ¬∂’≈ÂÓ’ Ì≈ÚÈ≈ (Federal Structure and an Unitary Spirit) : Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È ¬∂’≈ÂÓ’ Ì≈ÚÈ≈ Ú≈Ò∆ √øÿ∆ ⁄È≈ ‘∆ √Ê≈«Í ’Á≈ ˛Õ «ÚÁÚ≈È Ì≈ ˘ «¬’ ““¡Ë-ÎÀ‚∂ÙÈ”” (Quasi-Federation) (’∂. √∆. ‘∆¡) ‹ª ¬∂’≈ÂÓ’ ¡Ë≈ Ú≈Ò∆ ÎÀ‚∂ÙÈ ‹ª ¬∂’∆«¥Â √øÿ≈ÂÓ’ ’«‘ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ «¬’ √øÿ≈ÂÓ’ ≈‹ Á∂ Ï≈Ï Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È «¬‘ «ÚÚ√Ê≈Úª √Ê≈«Í ’Á≈ ̨ : (i) ’∂∫Á ¡Â∂ ≈‹ª «Úæ⁄ Ù’Â∆¡ª Á∆ Úø‚ (ii) «¬’ «Ò÷Â∆ ¡Â∂ ’·Ø √ø«ÚË≈È (iii) √ø«ÚË≈È Á∆ √Ú¿πµ⁄Â≈ (iv) √πÂø «È¡≈ Í≈«Ò’≈ «‹√ ˘

«¬’≈¬∆ñA: Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈

È؇

11LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«’ Ù’Â∆¡ª Á∆ Úø‚ √ÏøË∆ ’∂∫Á-≈‹ fi◊«Û¡ª Á∂ ÎÀ√Ò∂ Á≈ Ú∆ ¡«Ë’≈ ˛ ¡Â∂ (v) ÁØ √ÁÈ∆ √ø√ÁÕ Í Ï‘π ‘∆ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ ’∂∫Á, √ªfi≈ √ø«ÚË≈È, ¬∂’Ò È≈◊«’Â≈, √ø’‡ ’≈Ò √«ÊÂ∆ Á∆ «ÚÚ√Ê≈, √ªfi≈ ⁄؉ ’«ÓÙÈ, √ªfi∆ ¡«÷Ò Ì≈Â∆ √∂Ú≈Úª Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’’∂ √ø«ÚË≈È √ÍæÙ‡ »Í «Úæ⁄ ¬∂’≈ÂÓ’ Ì≈ÚÈ≈ ˘ ÍÃ◊‡ ’Á≈ ˛Õ √øÿÚ≈Á ¡Â∂ ¬∂’≈ÂÓ’Ú≈Á Á≈ «ÓÙÈ Ì≈Â∆ √Ó≈‹ Á∂ Ï‘πÒÚ≈Á∆ √Ú»Í ¡Â∂ ÷∂Â∆ «Ú«ÌøÈÂ≈Úª ˘ «Ë¡≈È «Úæ⁄ æ÷ ’∂ ¡Â∂ ≈Ù‡ Á∆ ¬∂’Â≈ Â∂ ¡÷ø‚Â≈ Á∆ ˜»Â ’≈È ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ Í«‘Ò∆ È∂ √øÿÚ≈Á Á∂ Íæ÷ «Úæ⁄ ÎÀ√Ò≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ Ó‹Ï» ’∆Â≈ ¡Â∂ Á»√∆ È∂ ¬∂’≈ÂÓ’Â≈ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ ˘ ¡ÍÈ≈¿π‰≈ ˜»∆ ω≈ «ÁæÂ≈Õ «¬√ Â∑ª Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È È≈ ª Í»È ÂΩ ”Â∂ √øÿ∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ¬∂’≈ÂÓ’ ÏÒ«’ «¬‘ ÁØÚª Á≈ «ÓÙÈ ˛Õ «¬‘ ¡ø«Ù’ »Í «Úæ⁄ √øÿ∆ ¡Â∂ ¡ø«Ù’ »Í ”⁄ ¬∂’≈ÂÓ’ ≈‹ ˛Õ (‚∆. ¡ÀµÈ. ÏÀÈ‹∆)

G. ’·ØÂ≈ ¡Â∂ Ò⁄’Ù∆ÒÂ≈ Á≈ «ÓÙÈ (Mixture of Rigidity and Flexibility) : Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È ’¬∆ «Ú«Ù¡ª ”Â∂ √ØË Ò¬∆ «¬’ ’·Ø √ø«ÚË≈È ˛Õ «¬√ Á∆¡ª ’πfi «ÚÚ√Ê≈Úª Ï‘π ¡Ω÷∂ „ø◊ È≈Ò √ØË ’∆Â∆¡ª ‹≈ √’Á∆¡ª ‘È, ‹Á «’ Á»√∂ ’πfi ‘æÒ «Úæ⁄ ÏÛ∆ ¡√≈È∆ È≈Ò √ØË ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ˛Õ ’πfi Ó≈Ó«Ò¡ª «Úæ⁄ √ø√Á √ø«ÚË≈È Á∂ ’πfi «‘æ√∂ ˘ ’∂ÚÒ «¬’ ’≈˘È Í≈√ ’’∂ ‘∆ √ØË ’ √’Á∆ ˛Õ ¿πÁ≈‘‰ Á∂ ÂΩ ”Â∂ ÈÚ∂∫ ≈‹ ω≈¿π‰, «’√∂ ≈‹ Á∂ ÷∂ ÚË≈¿π‰ ‹ª ÿ‡≈¿π‰, È≈◊«’Â≈ È≈Ò √Ïø«Ë «ÈÔÓ, «’√∂ ≈‹ Á∆ «ÚË≈È ÍÃ∆ÙÁ ˘ √Ê≈«Í ’È ‹ª √øÍ ’È È≈Ò √Ïø«Ë √Ø˪ ¡√≈È∆ È≈Ò Í≈√ ’∆Â∆¡ª ‹≈ √’Á∆¡ª ‘ÈÕ «¬æÊ∂ ¡Èπ¤∂Á BDI Á∂ ¡Ë∆È «¬‘ «’√∂ ≈‹ «ÚÙ∂ ˘ ≈‹ √Ì≈ B «Â‘≈¬∆ Ï‘πÓ È≈Ò «¬’ ≈Ù‡∆ Ó‘æÂÚ Á≈ «ÚÙ≈ ¡ÀÒ≈È √’Á∆ ˛ ¡Â∂ ¿π√ ˘ «¬’ √≈Ò Ò¬∆ ’∂∫Á∆ √ø√Á Á∂ ’≈˘È «ÈÓ≈‰ Á∂ ¡«Ë’≈ ÷∂ «Úæ⁄ «Ò¡≈ √’Á∆ ˛Õ «¬√∂ Â∑ª ¡Èπ¤∂Á CAB Á∂ ¡Ë∆È «¬√∂ „ø◊ È≈Ò ¿π‘ ’ج∆ Ú∆ ¡«÷Ò Ì≈Â∆ √∂Ú≈ √ø◊«·Â ’ √’Á∆ ˛ ‹ª ÷ÂÓ ’ √’Á∆ ˛Õ «¬‘ «ÚÙ∂ÙÂ≈ √ø«ÚË≈È Á∆ Ò⁄’Ù∆ÒÂ≈ ˘ Á√≈™Á∆ ˛Õ

Í ¡Èπ¤∂Á CFH Á∂ ¡Ë∆È √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ √ØË Ò¬∆ ‘∂· «Ò÷∆ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛ :

(A) «˜¡≈Á≈ √ø«ÚË≈«È’ «ÚÚ√Ê≈Úª «Úæ⁄ √ØË √ø√Á ÚæÒØ∫ ’πÒ ÓÀ∫Ϫ Á∆ ÚË∂∂ «◊‰Â∆ È≈Ò ¡Â∂ Ù≈«ÓÒ ÓÀ∫Ϫ Á∂ B «Â‘≈¬∆ Ï‘πÓ È≈Ò ÁØÚª √ÁȪ ÚæÒØ∫ «¬’ √ØË «ÏæÒ Í≈√ ’’∂ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ

(B) ’πfi «ÚÙ∂Ù √ø«ÚË≈«È’ «ÚÚ√Ê≈Úª «Úæ⁄ √ØË Ò¬∆ «¬’ Ï‘π ’·Ø «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛Õ Í«‘Òª ’πfi «Ú«Ù¡ª Á∂ √ÏøË «Úæ⁄ «¬’ √ØË ÍÃ√Â≈Ú √ø√Á Á∂ ’πÒ ÓÀ∫Ϫ Á∂ Ï‘πÓ ¡Â∂ ‘≈˜ ÓÀÏøª Á∂ B «Â‘≈¬∆ Ï‘πÓ È≈Ò ¡Â∂ ÁØÚª √ÁȪ «Úæ⁄ ¡Òæ◊-¡Òæ◊ ÍÃ√Â≈Úª Á≈ Í≈√ ‘؉≈ ˜»∆ ˛ ¡Â∂ ¿π√ ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬√ Á∆ ÍπÙ‡∆ Á∂ ÿæ‡Ø-ÿæ‡ ¡Ë ≈‹ª Á∆¡ª ≈‹ «ÚË≈È √Ì≈Úª È≈Ò ‘؉≈ ˜»∆ ˛Õ «¬√ „ø◊ È≈Ò √ØË ‘∂· «Ò÷∂ «Ú«Ù¡ª ”Â∂ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛ : (i) ≈Ù‡ÍÂ∆ Á∆ ⁄؉ Á≈ „ø◊ (ii) √øÿ Á∆ ’≈‹Í≈«Ò’≈ Á∆¡ª Ù’Â∆¡ª Á∆ ÷∂ ‘æÁ (iii) ≈‹ ’≈‹Í≈«Ò’≈Úª Á∆ Ù’Â∆ Á∆ ÷∂ ‘æÁ (iv) √øÿ∆ «È¡≈ Í≈«Ò’≈ È≈Ò √Ïø«Ë ‘æÒ (v) ≈‹ Á∆¡ª ¿πµ⁄ ¡Á≈Òª È≈Ò √Ïø«Ë ‘æÒ (vi) «ÚË≈«È’ Ù’Â∆¡ª Á∆ Úø‚ (vii) √ø√Á «Úæ⁄ ≈‹ª Á∆ ÍÃÂ∆«ÈËÂ≈ (viii) √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ √ØË Á≈ „ø◊ ¡Â∂ (ix) √ø«ÚË≈È Á∆ GÚƒ ¡Èπ√»⁄∆Õ

Í ¡√Ò «Úæ⁄ √ø«ÚË≈È Ò⁄’∆Ò≈ «√æË ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «¬√ ◊æÒ Á≈ √ϻ «¬‘ ˛ «’ AIE@ ÂØ∫ B@@E Âæ’ √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ IB √Ø˪ ’∆Â∆¡ª ◊¬∆¡ªÕ ’ª◊√ Á∆ ÍÃÌ≈Ú∆ √«ÊÂ∆ (AIE@-GG), (AIH@-HI) Á∂ ’≈È √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ Ú≈Â≈ÚÈ Á∂ ¡Èπ√≈ Í«ÚÂÈ ’∆Â∂ ◊¬∂ ¡Â∂ ’¬∆ √ø’‡ ’≈Ò √«ÊÂ∆¡ª «‹Ú∂∫ «’ Í≥‹≈Ï ¡Â∂ ‹øÓ» Â∂ ’ÙÓ∆ «Úæ⁄ ’∂∫Á∆ Ù≈√È Á≈ √Óª ÚË≈¿π‰ Ò¬∆ Ú∆ ’πfi √Ø˪ ’∆Â∆¡ª ◊¬∆¡ªÕ «¬æÊØ∫ Âæ’ «’ AIHI «Úæ⁄ ω∆ √ªfi∂ ÓØ⁄∂ Á∆ √’≈ ˘ Ú∆ ¡≈͉∂ Ù≈√È Á∂ «¬’ √≈Ò «Úæ⁄ ⁄≈ √Ø˪ ’È∆¡ª ͬ∆¡ªÕ ‘π‰ Âæ’ √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ A@C √Ø˪ Í≈√ ‘Ø ¸æ’∆¡ª ‘È ¡Â∂ HF √Ø˪ «ÏæÒ Í≈√ ’∆Â∂ ‹≈‰ Á∆ Íë’«¡≈ «Úæ⁄ ‘ÈÕ

H. ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ (Fundamental Rights) : Ì≈◊ III «Úæ⁄ ¡Èπ¤∂Á AB-CE Á∂ ¡Ë∆È Ì≈ Á≈ √ø«ÚË≈È ¡≈͉∂ È≈◊«’ª ˘ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ˛Õ Ùπ» «Úæ⁄ G ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ √È Í Ï≈¡Á «Úæ⁄ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª Á∆ ÙÃ∂‰∆ «Úæ⁄Ø∫ (DBÚƒ √ø«ÚË≈«È’ √ØË AIGF È≈Ò) √øÍÂ∆ Á≈ ¡«Ë’≈ ÷ÂÓ ’ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ¡Â∂ «¬√ Â∑ª ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª Á∆ √ø«÷¡≈ ÿæ‡ ’∂ F «‘ ◊¬∆ ˛ Í ‘∂’ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ «Úæ⁄ Ï‘π √≈∂ ¡«Ë’≈ ¡Â∂ √πÂøÂÂ≈Úª Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ È≈◊«’ª Á∂ F ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ ‘∂· «Ò÷∂ ‘È :

(i) Ï≈ÏÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈ (¡Èπ¤∂Á AD-AH) [Right to Equality (Article 14-18)] : «¬√ Á∂ ¡Èπ√≈, ’≈˘È Á∂ √≈‘Ó‰∂ √≈∂ È≈◊«’ Ï≈Ï ‘ÈÕ «¬√ «Úæ⁄ «’√∂ Ú∆ Â∑ª Á≈ Ì∂ÁÌ≈Ú È≈ ’∆Â∂ ‹≈‰ Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆

È؇

Ì≈Â∆ ≈‹È∆«Â’ «ÚÚ√Ê≈

12 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

˛Õ √≈∂ ˘ Ï≈Ï ÓΩ’∂ ÍÃÁ≈È ’È, ¤»Â-¤≈ Á∆ ÍÃÊ≈ ÷ÂÓ ’È ¡Â∂ ¿πÍ≈Ë∆¡ª ÷ÂÓ ’È Á∆ «ÚÚ√Ê≈ Ú∆ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛Õ

(ii) √πÂøÂÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈ (¡Èπ¤∂Á AI-BB) [Right to Freedom (Article 19-22)] : ¡Èπ¤∂Á AI «Úæ⁄ F ÓΩ«Ò’ √πÂøÂÂ≈Úª Ù≈«ÓÒ ‘È-Ì≈Ù‰ Á∂‰ ¡Â∂ ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ª ˘ ÍÃ◊‡ ’È Á∆ √πÂøÂÂ≈, √ø◊·È/√ø√Ê≈Úª √Ê≈«Í ’È Á∆ √πÂøÂÂ≈, «ÏȪ ‘«Ê¡≈ ÂØ∫ ÙªÂ∆ͻڒ √Ì≈Úª ’È Á∆ √πÂøÂÂ≈, Ì≈ «Úæ⁄ √≈∆¡ª Ê≈Úª ”Â∂ ÿπøÓ‰ Á∆ √πÂøÂÂ≈, «’√∂ Ú∆ ÷∂ «Úæ⁄ ‹≈ Ú√‰ Á∆ √πÂøÂÂ≈ ¡Â∂ ’ج∆ Ú∆ ’≈ØÏ≈, ÚÍ≈ ‹ª ؘ◊≈ ¡ÍÈ≈¿π‰ Á∆ √πÂøÂÂ≈Õ ¡Èπ¤∂Á B@ «Ú¡’Â∆◊ √πÂøÂÂ≈ ¡Â∂ ¡«ÌÔπ’ª Á∂ ¡«Ë’≈ª ˘ √πæ«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’È≈Õ ¡Èπ¤∂Á BA «ÚÚ√Ê≈ ’Á≈ ˛ «’ ’≈˘È Á∂ ¡Èπ√≈ ’∆Â∆ ‹≈‰ Ú≈Ò∆ «’√∂ ’≈Ú≈¬∆ ÂØ∫ «ÏȪ «’√∂ Ú∆ «Ú¡’Â∆ ˘ «‹¿»∫Á≈ «‘‰ ¡Â∂ √πÂøÂÂ≈ Á∂ ¡«Ë’≈ ÂØ∫ Úªfi≈ È‘ƒ æ«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ ‘π‰ HFÚƒ √ø«ÚË≈È √ØË «Úæ⁄ BA-A Ë≈≈ Ù≈«ÓÒ ’∆Â∆ ◊¬∆, «‹√ È≈Ò F ÂØ∫ AD √≈Ò Âæ’ Á∆ ¿πÓ Á∂ Ïæ«⁄¡ª ˘ «√æ«÷¡≈ Á≈ ¡«Ë’≈ ÍÃÁ≈È ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ ¡Èπ¤∂Á BB Á∂ ¡Ë∆È ≈‹ ÚæÒØ∫ «’√∂ «Ú¡’Â∆ Á∆ «◊ÃÎÂ≈∆ Á∂ √ÏøË «Úæ⁄ ‘æÒ Á‹ ’∆Â∂ ◊¬∂ ‘È Âª «’ «’√∂ Ú∆ È≈◊«’ Á∆ √πÂøÂÂ≈ ˘ √ÚÀ-«¬¤πæ’ „ø◊ È≈Ò Íπ«Ò√ √∆«Ó È≈ ’ √’∂Õ

(iii) ÙØÙ‰ «ÚπæË ¡«Ë’≈ (¡Èπ¤∂Á BC-BD) [Right Against Exploitation] : «¬‘ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ ¡Ωª ÷∆Á-Ú∂⁄, Ï∂◊≈ (ÏøË» ¡≈ÙÓ) ¡Â∂ ÷Â∂ Ú≈Ò∂ √Ê≈Ȫ ”Â∂ Ï≈Ò Ó˜Á»∆ Á∆ ÓÈ≈‘∆ ’Á≈ ˛Õ

(iv) ËÓ Á∆ √πÂøÂÂ≈ Á≈ ¡«Ë’≈ (¡Èπ¤∂Á BE-BH) [Right to Freedom of Religion (Articles 25-28)] : «¬√ ¡«Ë’≈ «Úæ⁄ ⁄∂ÂÈ≈, ËÓ ¡Â∂ Í≈·-Í»‹≈ Á∆ √πÂøÂÂ≈ Ù≈«ÓÒ ˛Õ «¬‘ √≈∂ ËÓª ˘ ¡≈͉∂-¡≈͉∂ Ë≈«Ó’ √Ê≈Ȫ Á≈ «ÈÓ≈‰ ’È ¡Â∂ «¬√ ˘ ⁄Ò≈¿π‰ Á∆ √πÂøÂÂ≈ «ÁøÁ≈ ˛Õ ¡Èπ¤∂Á BG «Úæ⁄ «¬‘ «ÚÚ√Ê≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛ «’ «’√∂ Ú∆ «Ú¡’Â∆ ˘ «’√∂ ËÓ Á∂ ÍÃ⁄≈ Ò¬∆ ÍÀ√≈ «¬’æ·≈ ’È Ò¬∆ ’ج∆ ’ Á∂‰ Ò¬∆ Ó‹Ï» È‘ƒ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈Õ ≈‹ «’√∂ Ú∆ ËÓ Ò¬∆ ’ج∆ ’ È‘ƒ Ò◊≈ √’Á≈ ˛ ¡Â∂ ¡ÈπÁ≈È «ÁøÁ∂ √Ó∂∫ ≈‹ ËÓ Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ ’ج∆ Íæ÷Í≈ ȑƒ ’ √’Á≈Õ ¡Èπ¤∂Á BH √’≈∆ ¡Â∂ √’≈∆ √‘≈«¬Â≈ ÒÀ‰ Ú≈Ò∂ √’»Òª ¡Â∂ ’≈Ò‹ª «Úæ⁄ Ë≈«Ó’ «√æ«÷¡≈ Á∂‰ Á∆ ÓÈ≈‘∆ ’Á≈ ˛Õ

(v) √ø√«¥«Â’ ¡Â∂ «√æ«÷¡Â ¡«Ë’≈ (¡Èπ¤∂Á BI-C@) [Cultural and Educational Rights (Articles 29-30)] : «¬√ Á∂ ¡Ë∆È √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ ÿæ‡ «◊‰Â∆ Á∂ ¡«Ë’≈ª, ¿πÈ∑ª Á∆¡ª Ì≈Ù≈Úª ¡Â∂ √ø√«¥Â∆¡ª ˘ √πæ«÷¡Â æ÷‰ ¡Â∂ «Ú’«√ ’È Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ̨ Õ «¬‘ ¿πÈ∑ª ̆ ¡≈͉∆ «√æ«÷¡≈ √ø√Ê≈Úª √Ê≈«Í ’È, ω≈¬∆ æ÷‰ ¡Â∂ ⁄Ò≈¿π‰ Á≈ ¡«Ë’≈ Ú∆ «ÁøÁ≈ ˛Õ

(vi) √ø«ÚË≈«È’ ¿πÍ⁄≈ª Á≈ ¡«Ë’≈ (¡Èπ¤∂Á CB) [Right to Constitutional Remedies (Article 32)]: «¬‘ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ Í»È ¡«Ë’≈ Íæ Á∆ ¡≈ÂÓ≈ ˛Õ «¬‘ ¡Á≈Òª ÚæÒØ∫ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª ˘ Ò≈◊» ’È ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ √πæ«÷¡≈ ’È Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’Á≈ ˛Õ «¬‘ ¿πµ⁄ ¡Á≈Òª ˘ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ Ò≈◊» ’È Ò¬∆ ˜»∆ «ÈÁ∂Ù ¡Â∂ ¡≈Á∂Ù ‹≈∆ ’È Á≈ ¡«Ë’≈ «ÁøÁ≈ ˛Õ

Ì≈Â∆ È≈◊«’ª Á∂ ‘π‰ F ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ ‘ÈÕ √øÍÂ∆ Á≈ ¡«Ë’≈ ‘π‰ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ª Á∆ √»⁄∆ «Úæ⁄Ø∫ ’æ«„¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛ ¡Â∂ ‘π‰ «¬‘ ¡Èπ¤∂Á C@@-¬∂ Á∂ ¡Ë∆È «¬’ ’≈˘È ¡«Ë’≈ ˛Õ

ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ¡Â∂ «¬È∑ª Á∆ ◊ø‡∆ «ÁøÁ∂ ‘ج∂ √ø«ÚË≈È È∂ «¬È∑ª ”Â∂ ’ج∆ ¡ÍÚ≈Á Ú∆ Ò≈◊» ’∆Â∂ ‘ÈÕ «¬‘ ÍÃÂ∆ÏøÁ √Ú‹È’ ÙªÂ∆ ¡Â∂ ’≈˘È «ÚÚ√Ê≈, ÈÀ«Â’Â≈, ≈‹ Á∆ √πæ«÷¡≈ ¡Â∂ Ì≈ Á∆ ÍÃÌ»√æÂ≈ Â∂ Ì»-÷∂Â∆ ¡÷ø‚Â≈ √Ê≈«Í æ÷‰ Á∂ «‘æ «Úæ⁄ Ò≈◊» ’∆Â∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ «¬√ È≈ÒØ∫ Ú∆ «˜¡≈Á≈ «¬È∑ª ¡«Ë’≈ª «Úæ⁄ ¡Èπ¤∂Á CFH Á∂ ¡Ë∆È Áæ√∂ ◊¬∂ „ø◊ ¡Èπ√≈ √ØË ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ˛ ¡Â∂ ¡Èπ¤∂Á CEB Á∂ ¡Ë∆È ≈Ù‡∆ √ø’‡ ’≈Ò √«ÊÂ∆ √Ó∂∫ «¬‘ æÁ Ú∆ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ

I. ≈Ù‡∆ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ ¡≈ÔØ◊ ¡Â∂ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª Á∆ √πæ«÷¡≈ (The National Human Rights Commission (NHRC) and Protection of Human Rights) : Ì≈ Á∂ ÒØ’ª Á∂ √≈∂ ÒØ’ÂøÂ∆ ¡Â∂ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª ˘ ÚË∂∂ ⁄ø◊∆ Â∑ª √πæ«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’È Ò¬∆ ’∂∫Á∆ √ø√Á È∂ AIIC «Úæ⁄ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª Á∆ √πæ«÷¡≈ √ÏøË∆ ¡Ë∆«ÈÔÓ Í≈√ ’∆Â≈, «¬√ Á∂ ¡Ë∆È Ì≈ Á∂ «¬’ √∂Ú≈Óπ’ ‹æ‹ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª Á∆ √πæ«÷¡≈ Ò¬∆ ≈Ù‡∆ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ ¡≈ÔØ◊ √Ê≈«Í ’∆Â≈ «◊¡≈Õ «¬‘ «¬’ √πÂø ¡≈ÔØ◊ ˛, «¬√ ˘ ÒØ’ª Á∂ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª Á∂ ¿πÒøÿ‰ ˘ Ø’‰ Ò¬∆ ¡Â∂ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª Á≈ ¿πÒøÿ‰ «√æË ‘Ø ‹≈‰ ”Â∂

«¬’≈¬∆ñA: Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆ ÍÃ√Â≈ÚÈ≈

È؇

13LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

Í∆Û∑ ÒØ’ª ˘ Èπ’√≈È Í»≈ ’È Á≈ ¡≈Á∂Ù Á∂‰ Ò¬∆ «¬’ È≈◊«’ ¡Á≈Ò Á≈ Á‹≈ ÍÃ≈Í ˛Õ ¡≈Ó ÒØ’ª Á∂ ÓÈπæ÷∆ ¡«Ë’≈ª ¡Â∂ «‘æª Á∆ ÍÃ≈ÍÂ∆ ¡Â∂ √πæ«÷¡≈ Ò¬∆ √Ú‹È’ «‘æ Óπ’æÁÓ≈ «ÚÚ√Ê≈ (Public Interest Litigation-PIL) Ú∆ Ó‘æÂÚÍ»È √≈ËÈ Ï‰∆ ‘ج∆ ˛Õ

A@. È≈◊«’ª Á∂ ÓΩ«Ò’ ’ÂÚ (Fundamental Duties of the Citizens): √ø«ÚË≈È ¡≈͉∂ Ì≈◊-IV -¬∂ ¡Èπ¤∂Á EA-¬∂ (AIGF «Úæ⁄ DBÚƒ √ø«ÚË≈«È’ √ØË È≈Ò Ù≈«ÓÒ ’∆Â∂ ◊¬∂) Á∂ ¡Ë∆È È≈◊«’ª Á∂ ‘∂· «Ò÷∂ A@ ÓΩ«Ò’ ’ÂÚ «ÈË≈«Â ’Á≈ ˛: (A) √ø«ÚË≈È, ≈Ù‡∆ fiø‚∂ ¡Â∂ ≈Ù‡ ◊≈È Á≈ ¡≈Á ’È≈, (B) √πÂøÂÂ≈ Á∂ √ø◊≈Ó Á∂ ¿πµ⁄ ¡≈ÁÙª ”Â∂ ⁄æÒ‰≈, (C) Ì≈ Á∆ ÍÃÌ»√æÂ≈, ¬∂’Â≈ Â∂ ¡÷ø‚Â≈ ˘ ω≈¬∆ æ÷‰≈, (D) Á∂Ù Á∆ √πæ«÷¡≈ ’È≈ ¡Â∂ ‹Á Ú∆ ˜»Â ÍÚ∂ ≈Ù‡ Ò¬∆ ¡≈͉∆ √∂Ú≈ «ÈÙ≈Ú ’È≈, (E) Ì≈ Á∂ √≈∂ ÒØ’ª ˘ √ªfi∂ ÌÃ≈Â∆Ì≈Ú ˘ ÏÛ∑≈Ú≈ Á∂‰ ¡Â∂ ¡Ωª Á∂ Ó≈È-√ÈÓ≈È ˘ ·∂√ Í‘πø⁄≈¿π‰ Ú≈Ò∆ ‘∂’ ’≈Ú≈¬∆ Á∆ «ÈøÁ≈ ’È≈, (F) ≈Ù‡ Á∆ √ªfi∆ √ø√«¥«Â’ «Ú≈√ Á∆ √πæ«÷¡≈ ’È≈, (G) Íë’«Â’ Ú≈Â≈ÚÈ Á∆ √πæ«÷¡≈ ’È≈ ¡Â∂ ‹∆Ú-‹ø»¡ª ÍÃÂ∆ Á«¬¡≈ æ÷‰≈, (H) «Ú«◊¡≈«È’ √Ø⁄ ÓÈπæ÷Ú≈Á ¡Â∂ «◊¡≈È Â∂ √ØË Á∆ Ì≈ÚÈ≈ ˘ «Ú’«√ ’È≈, (I) √Ú‹È’ √øÍÂ∆ Á∆ æ«÷¡≈ ’È≈ ¡Â∂ «‘ø√≈ ÂØ∫ Á» «‘‰≈, (A@) √≈∆¡ª «Ú¡’Â∆◊ ¡Â∂ √Ó»«‘’ ◊Â∆«ÚË∆¡ª «Úæ⁄ Ù≈ÈÁ≈ ÍÃ≈ÍÂ∆¡ª Ò¬∆ ¿πÂ√π’ «‘‰ Á≈ ÔÂÈ ’È≈Õ

√ø«ÚË≈È Á∆ HFÚƒ √ØË È≈Ò Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á≈ «¬‘ ’ÂÚ Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛ «’ ¿π‘ ¡≈͉∂ Ïæ«⁄¡ª ˘ ˜»∆ »Í «Úæ⁄ «√æ«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’Ú≈¿π‰Õ

Í «¬‘ ÓΩ«Ò’ ’ÂÚ ¡Á≈Òª ÚæÒØ∫ Ò≈◊» È‘ƒ ’∆Â∂ ‹≈ √’Á∂Õ «ÈÁ∂Ù’ «√˪ Á∂ Ï≈Ï «¬‘ ÓΩ«Ò’ ’ÂÚ Ú∆ √ø«ÚË≈«È’ ÈÀ«Â’Â≈ Á≈ «¬’ «‘æ√≈ ‘ÈÕ

AA. ≈‹ È∆Â∆ Á∂ «ÈÁ∂Ù’ «√˪ (Directive Principles of State Policy) : √ø«ÚË≈È Á≈ Ì≈◊ IV (¡Èπ¤∂Á CF-EA) ≈‹ È∆Â∆ Á∂ «ÈÁ∂Ù’ «√˪ª Á≈ Úȉ ’Á≈ ˛Õ «¬‘ Ì≈Â∆ √ø«ÚË≈È Á∆¡ª √Ì ÂØ∫ ¡≈ÁÙ≈ÂÓ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª «Úæ⁄Ø∫ «¬’ ˛Õ √ø«ÚË≈È «Úæ⁄ «¬‘ Ì≈◊ Ù≈«ÓÒ ’Á∂ √Ó∂∫ √ø«ÚË≈È «ÈÓ≈Â≈ ¡≈«¬ÒÀ∫‚ Á∂ √ø«ÚË≈È ¡Â∂ ◊ªË∆Ú≈Á Â∂ Î∂Ï∆¡È √Ó≈‹Ú≈Á Á∆¡ª «Ú⁄≈Ë≈≈Úª ÂØ∫ ÍÃÌ≈«Ú ‘ج∂Õ

«ÈÁ∂Ù’ «√˪ ≈‹ ÍÃÙ≈√È Ò¬∆ «¬‘ «ÈÁ∂Ù ‹≈∆ ’Á∂ ‘È «’ ¿π‘ ¡≈͉∆¡ª È∆Â∆¡ª È≈Ò √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ «Ú’≈√ Á≈ ¿πÁ∂Ù ÍÃ≈Í ’∂Õ «ÈÁ∂Ù’ «√˪ ≈‹ ˘ «¬‘ ¡≈Á∂Ù «ÁøÁ∂ ‘È «’ «¬‘ ÒØ’ª Á∂ ‹∆ÚÈ «‹¿»‰ Ò¬∆ √‘∆ √≈ËÈ ÍÃÁ≈È ’∂, √øÍÂ∆ Á∆ «È¡≈ ÌÍ» Úø‚ «ÈÙ«⁄ ’∂, Ï≈Ï ’øÓ Ò¬∆ Ï≈Ï ÂÈ÷≈‘, Ïæ«⁄¡ª, ¡Ωª, Ó˜Á»ª ¡Â∂ ÈΩ‹Ú≈Ȫ Á∂ «‘æª Á∆ √πæ«÷¡≈ ’∂, Ïπ„≈Í≈ ÍÀÈÙÈ, √Ó≈«‹’ Ï≈ÏÂ≈, √ÚÙ≈√∆ √ø√Ê≈Úª Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ’∂, √Ó≈‹ Á∂ ’Ó˜Ø Ú◊ª Á∂ «‘æª Á∆ √πæ«÷¡≈ ’∂ ¡Â∂ ÿ∂¨ ¿πÁÔØ◊, Í∂∫‚» «Ú’≈√, ¡øÂ≈Ù‡∆ ÙªÂ∆, Á»√∂ Á∂Ùª È≈Ò «ÓæÂÂ≈ ¡Â∂ √«‘ÔØ◊ ˘ ¿πÂÙ≈«‘ ’∂Õ ‹∂. ¡ÀµÈ. ‹ØÙ∆ (J. N. Joshi) Á∂ ÙÏÁª «Úæ⁄, ““«ÈÁ∂Ù’ «√˪ª «Úæ⁄ ¡≈Ëπ«È’ ÒØ’ÂøÂ∆ ≈‹ Ò¬∆ «¬’ Ï‘π ‘∆ «Ú¡≈Í’, ≈‹È∆«Â’, √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ ÍÃØ◊≈Ó Ù≈«ÓÒ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ””

‹∂’ √ø«ÚË≈È Á∂ Ì≈◊ III «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ÓΩ«Ò’ ¡«Ë’≈ Ì≈ «Úæ⁄ ≈‹È∆«Â’ ÒØ’Âø Á∆ ȃ‘ æ÷Á∂ ‘È Âª «ÈÁ∂Ù’ «√˪ (Ì≈◊ IV) Ì≈ «Úæ⁄ √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ ÒØ’Âø Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ Á≈ «ÈÙ⁄≈ ’Á∂ ‘ÈÕ

«ÈÁ∂Ù’ «√˪ ““«’√∂ Ú∆ ¡Á≈Ò ÚæÒØ∫ ’≈˘È∆ »Í «Úæ⁄ Ò≈◊» È‘ƒ ’∆Â∂ ‹≈ √’Á∂Õ”” ª Ú∆, √ø«ÚË≈È «¬‘ ¡ÀÒ≈È ’Á≈ ˛ «’ «¬‘ Á∂Ù Á∂ ÍÃÙ≈√È Ò¬∆ ÓΩ«Ò’ «√˪ ‘È ¡Â∂ «¬‘ ≈‹ Á≈ ’ÂÚ ˛ «’ ¿π‘ ’≈˘È «ÈÓ≈‰ ’Á∂ √Ó∂∫ «¬È∑ª ˘ Ò≈◊» ’∂Õ

AB. ÁØ-√ÁÈ∆ √øÿ∆ √ø√Á (Bi-Cameral Union Parliament) : √ø«ÚË≈È √øÿ∆ ÍæË ”Â∂ ÁØ-√ÁÈ∆ √ø√Á Á∆ «ÚÚ√Ê≈ ’Á≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ ˘ √øÿ∆ √ø√Á Á≈ È≈Ó «ÁøÁ≈ ˛Õ «¬√ Á∂ ÁØ √ÁÈ ‘È : ÒØ’ √Ì≈ ¡Â∂ ≈‹ √Ì≈Õ

ÒØ’ √Ì≈ √ø√Á Á≈ ‘∂·Ò≈ ¡Â∂ ÒØ’ª ÚæÒØ∫ ÍÃÂæ÷ »Í «Úæ⁄ ¸«‰¡≈ √ÁÈ ˛Õ «¬‘ Ì≈ Á∂ ÒØ’ª Á∆ ÍÃÂ∆«ÈËÂ≈ ’Á≈ ˛Õ «¬√ Á∂ ÓÀ∫Ϫ Á∆ ÚË∂∂ ÂØ∫ ÚË∂∂ √ø«÷¡≈ EDE «ÈË≈«Â ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛Õ ‘∂’ ≈‹ Á∂ ÒØ’ ¡≈͉∆ ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ ¡ÈπÍ≈ «Úæ⁄ ¡≈͉∂ ÍÃÂ∆«ÈË∆ ¸‰Á∂ ‘ÈÕ Ô». Í∆. Á∆ ÒØ’ √Ì≈ «Úæ⁄ H@ ¡Â∂ Í≥‹≈Ï Á∆¡ª AC √∆‡ª ‘ÈÕ ÒØ’ √Ì≈ Ò¬∆ ⁄؉ª «¬È∑ª «√˪ª ¡Èπ√≈ ’Ú≈¬∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘È: (A) ‘∂’ ⁄؉ (B) ◊πÍ Ú؇ª (C) «¬’ Ú؇ �