1

2

Kurdistan conflict and Crisis Research Center

جیهان له لێواری گۆڕانی

په یوه ندییه نێودەوڵەتییە كاندایه

3

ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان

مافی ئەم بەرهەمە پارێزراوە بۆ

Kurdistan conflict and Crisis Research Center

تشرینی دووەمی ٢٠١٩

www.kurdistanc.com

kurdistan.kccrc@gmail.com

facebook.com/kurdistanccrc

عێراق - سلێمانی - گردی سەرچنار

053 - 318 2929

@KCCRC1

4

سێرگێی لاڤرۆڤ

ــن دانیشــتنی ــا و چواره می ــردوودا، حه فت ــی ڕاب ــه ڕۆژان ل

یه كگرتــووه كان نه تــه وه ســه ربه گشــتی كۆمه ڵــه ی

گرێــدرا، وه ك هه میشــه لــه و ماوه یــه دا وه رزێكــی سیاســی

ــاڵی ــه م س ــتنه ی ئ ــه م دانیش ــه وه . ئ ــی دێته كای نێوده وڵه ت

كۆمه ڵــه ی گشــتی لــه بارودۆخێكــی مێژوویــی زۆر دیــاردا

ده ســتیپێكرد. ســاڵی ئاینــده ش ئێمــه یادێكــی مه زنــی 75

ســاڵه ی دامه زراندنــی ڕێكخــراو ی نه تــه وه یه كگرتــووه كان

ــی ــه وره ی جهان ــی جه نگێكــی گ ــی هاتن و هــاوكات كۆتای

بــۆ ده كه ینــه وه . جیهانــی دووه مــی جه نگــی وه ك

زۆر ڕۆژگاره ، ئــه و گرنگــی و پێگــه لــه تێگه یشــتن

ســه ركه وتنه ئــه و سیاســییه كه ی واتــا یــادی پێویســته

ــی ــی گرنگ ــژووی مرۆڤایه ت ــۆ مێ ــه ب ــه وه ك ــه بكرێت مه زن

خــۆی هه یــه . لــه جه نگێكــی جیهانــی بێوێنــه و پــڕ

1945 ســاڵی لــه فاشــیزم تێكشــكاندنی له توندوتیــژی،

ــری ــی دوات ــۆ قۆناغه كان ــوو ب ــی زۆر گرنگــی هه ب مانایه ك

ــه ــی. ســه ركه وتنه كان بارودۆخێكــی هێنای ــژووی جیهان مێ

كایــه وه و دروســتكردنی سیســتمێكی نوێــی جیهانــی پــاش

ڕێكخراوێكــی دروســتكردنی لێكه وتــه وه ، جه نگه كــه ى

ــووه كان- ــه وه یه كگرت ــراوی نه ت ــاوی ڕێكخ ــه ن ــی ب جیهان

گرنگــی ســه رچاوه یه كی ئه مــڕۆدا ڕۆژگاری لــه كــه

ئــه و ئه مڕۆكــه ش، تــا جیهانییه كانــه . مافــه به هــای

گرنگــی ســه رچاوه یه كی مه ركه زییــه سیســتمه

گرنگــی بوارێكــی ســه قامگیرییه ، و ئاشــتی پاراســتنی

سیســتمه ئــه و هه روه هــا ســه قامگیرییه . دابینكردنــی

ئاشــتییه پێشــكه وتنی گه ره نتیده رێكــی گه شه ســه ندن و

بــۆ بارودۆخه كانــدا- لــه له زۆرێــك مرۆڤایه تــی بــۆ

نمونــه لــه دۆخــی پێكــه وه نه گونجانــی به رژه وه ندییــه كان

و پێشــبڕكێی ده وڵه تــه زلهێــزه كان. تائێســتاش هاوشــێوه ی

بــه ئه زموونــی جیهانــی، دووه مــی جه نگــی ســاڵانی

نائایدۆلــۆژی كردنــی هاوكارییه كانــی نێــوان ده وڵه تــان

كۆمه ڵایه تییــه و ئابــووری سیاســی، سیســتمه له گــه ڵ

هه یــه . به رده وامــی جیاوازه كانــدا

جێــگای نیگه رانییــه كــه ڕاســتییه كان بــه مه به ســت بێبایــه خ

ــه ن هه ندێــك ــه وه له لای ــان كه مكراوه ت ــه گرنگی كــراون ، ل

ــر ــاواوه . زیات ــی ڕۆژئ ــی ده وڵه تان ــزه جیهانییه كان ــه زلهێ ل

لــه وه ش، هه مــوو ئه وانــه ی ده یانویســت ســه ركه وتنه كانی

ــڕینه وه ی ــه ی س ــه ڕێگ ــێوێنن ل ــه بش ــه جه نگه ك ــه ل ئێم

كۆتاییپێهێنانــی لــه پێشــوو ســۆڤێتی یه كێتــی ڕۆڵــی

فاشــیزم، بــۆ له بیــر بردنــه وه ی ئــه و قوربانییــه گه وره یــه ی

ــتی ــازادی و سه ربه س ــاو ئ ــی له پێن ــوور داویەت ــوپای س س

ــۆن ــد ملی ــه و چه ن ــادی ئ ــه وه ی ی ــری ئ ــدا، له ب مرۆڤایه تی

هاوڵاتییــه مه ده نییــه ی وڵاته كه مــان بكرێتــه وه كــه بوونــه

قوربانــی لــه مــاوه ی جه نگه كــه دا له پێنــاو ســڕینه وه ی

شــه ڕه نگێزه كانی سیاســه ته نه رێنییه كانــی ده ره نجامــه

جه نــگ. ســه رده می ده ســتدرێژیكاره كانی ده وڵه تــه

لێــره دا، ئامانجه كــه به ته نهــا بریتــی نه بــووه لــه بچــووك

کردنــه وه ی ڕۆڵــی یه كێتــی ســۆڤێت لــه ســه ركه وتنه كانیدا،

به ڵكــو به هه مــان شــێوه له پێنــاو دابڕانــی ســه ركه وتنه

سیســتمی لــه بــوون وڵاته كه مــان به ده ســتهاتووه كانی

ــی ــه وه ش، پێدان ــه دا. ســه ره ڕای ئ ــاش جه نگه ك ــی پ جیهان

نازنــاوی« ده وڵه تــی ڕیڤیژینســت« بــه ده وڵه ته كه مــان

ــی ــگوزه رانی جیهان ــه ر خۆش ــییه ك بۆس ــه وه ك مه ترس ك

لــه م لێكدانه وه یه كــی كــردووه . وێنایــان لیبرالیــزم

ــد و ــه دی ــردوو ل ــی ڕاب ــاره ی ڕووداوه كان ــێوه یه ده رب ش

ــه كــه ــای ئه وه ی ــه هاوڕێكانمــان وات تێڕوانینــی زۆرێــك ل

پــاش جیهانــی سیســتمی ده ســتكه وته كانی گرنگتریــن

ــه ــه ل ــدا بریتیی ــه نێودەوڵەتییە كان ــه په یوه ندیی ــگ ل جه ن

دامه زراندنــی پــردی په یوه نــدی لــه نێــوان ده وڵه تانــی

جیهان له لێواری گۆڕانی

په یوه ندییه نێودەوڵەتییە كاندایه

5

بنكــه ی دامه زراندنــی ئه تڵه ســی، هه روه هــا باكــووری

ــه ــه وه ، ئه م ــا. به دڵنیایی ــه ئه وروپ ســه ربازی ئه مەریكــی ل

هه مــوو ســیناریۆكه نییــه كــه ده وڵه تانــی هاوپه یمــان

یه كگرتــووه كان نه تــه وه ڕێكخــراو ی دامه زراندنــی لــه

ئاماژه یــان پێــداوه . له لایه كــی دیكــه وه هه ڵوه شــانه وه ی

یه كێتــی ســۆڤێت و ڕووخانــی دیــواری به رلیــن سیســتمی

هــه ردوو له نێوانــی پێهێنــا كۆتایــی دووجه مســه ری

ئایدۆلۆژیــای دوو ڕووبه ڕووبونــه وه ی بلۆكه كــه دا-

ــان دابه شــكردبوو ــه سیاســه تی جیهانی ــه ك، ك ــۆك به ی ناك

له هه مــوو بــواره كان و هه مــوو ناوچه كانــدا، بــوو بــه

به شــێك لــه ڕابــردوو. ئــه م گۆڕانكارییانــه به داخــه وه

ئه جێنــدا یه كپێگرتنــی ســه ركه وتنی مایــه ی نه بوونــه

ــینانه ــۆرت و نوس ــه و ڕاپ ــه وه ، ئ ــری ئ ــاوازه كان. له ب جی

بــه ده كــرد« لــه وه باســیان كــه په یداكــرد بره ویــان

،1991 ســاڵی لــه ســۆڤێت یه كێتــی هه ڵوه شــانه وه ی

ــه دواوه ــەش ب ــه م ڕێکەوت ــووه و ل ــی هات ــژوو كۆتای مێ

ــت«. ــی ده بێ ــدی بڕیاردان ــه ك ناوه ن ــی ی سیســتمی جیهان

ــه ڕۆژگاری ئه مــڕۆدا ئــه وه ی هه ســتی پێده كرێــت بــه ڵام ل

ئه وه یــه، كــه هه وڵــه كان بــۆ به هێزتركردنــی مۆدێلــی

سیســتمێكی جیهانــی تــاك جەمســەری بــه ره و پووكانــه وه

ده چــن. پرۆســه ی گۆڕانــكاری لــه م سیســتمه دا شــتێكه

ــه و ــه وره كان، ئ ــه گ ــه نوێی ــه ، یاریزان ــۆ نیی ــه وه ی ب گه ڕان

به هێــزن، ئابــووری بنه مایه كــی خــاوه ن ده وڵه تانــه ی

هه وڵــده ده ن به شــێوه یه كی چــالاك كاریگــه ری له ســه ر

ئاســتی پرۆســه سیاســییه هه رێمــی و جیهانییــه كان بكــه ن.

ده كــه ن ئــه وه بانگه شــه ی ئاڕاســته كراو به هۆكارێكــی

كــه ده یانه وێــت به شــداری لــه بڕیــاره ســه ره كییه كاندا

بكــه ن. ئه مــه ش نیشــانه ی ئه وه یــه كــه داواكارییــه كان

بــۆ سیســتمێكی جیهانــی دادپه روه رانه تــر و گشــتگیرتر

ــن. ــر ده ب زۆرت

ڕێچكــه ی له ســه ر خراپــه ی مامه ڵه كردنــه ئــه و

ده وڵه تێــك تیایــدا كــه ده ڕوات نــوێ كۆڵۆنیاڵیزمــی

ئه وانــی به ســه ر ده ســه پێنێت خــۆی خواســتی

لــه ئه نــدام ده وڵه تانــی زۆرینــه ی له لایــه ن دیكــه دا،

ــه تی ــه م سیاس ــه وه . ئ ــی ڕه تده كرێت ــه ی نێوده ڵه ت كۆمه ڵگ

هه ســتێكی نوێیــه ش كۆڵۆنیالیزمــه به رپه رچدانــه وه ی

ناخــۆش بــه و ده وڵه تــه كۆڵۆنیاڵیســته نوێیانــه ده به خشــێت

كــه چه ندیــن ســه ده یه له ســه ر ئــه و نه ریتــه ڕاهاتــوون و

ــه ڕوو، ــی بخه ن ــه گه شــه ی جیهان ــه ك ل ــه نمونه ی توانیویان

ــه را ــزی هه ژموونگ ــردوودا هێ ــه ڕاب ــه وان ل ــه ت ئ به تایب

ده وڵه تــان زۆرینــه ى داواكاری بــوون. باڵاده ســت و

لــه دادپه روه رانه تــر سیســتمێكی دامه زراندنــی بــۆ

ڕێزگرتنێكــی له پێنــاو نێوده وڵه تییه كانــدا، په یوه ندییــه

ڕێكخــراوی ســه ره كییه كانی پره نســیپه ڕاســته قینه ی

لــه به پێچه وانــه وه . نــه وه ك یه كگرتووه كانــه نه تــه وه

ڕێگــری ئه ویــش گرتــووه ســه رچاوه ی خواســتێكه وه

زۆره ســاڵانێكی تیایــدا كــه سیســتمێك لــه كردنــه

لــه هه ندێــك و ده وڵه تــان كه مــی زۆر گرووپێكــی

ــه ــه لایه ن ــه ســوود ل ــه زه كان توانیویان ــره ڕه گ ــا ف كۆمپانی

ــه ــری وه ربگــرن. ئێمــه ل ــاش و به ســووده كانی جیهانگی ب

كاردانه وه كانــی وڵاتانــی ڕۆژئــاواوه ســه باره ت بــه وه ی

ئــه وان ئێســتا چــی ڕووده دات، ده توانیــن جیهانبینــی

بــۆ ڕووداوه كان شــرۆڤه بكه یــن. گوتاره كانیــان له مــه ڕ

مافه كانــی و دیموكراســییه ت لیبڕالیــزم، بابه ته كانــی

مــرۆڤ هیــچ جیاوازیه كــی نییــه له گــه ڵ پشــتیوانی كردنــی

ئــه و شــێوازانه ی كــه بنه ماكه یــان له ســه ر نایه كســانی،

هه وڵه كان بۆ

به هێزتركردنی مۆدێلی

سیستمێكی جیهانی

تاك جەمسەری به ره و

پووكانه وه ده چن

6

بیناكــراون. خۆپه رســتی و نادادپــه روه ری

هه رچــی له بــاره ی لیبڕالیزمه وه یــه ، ڕۆژئــاوا خــۆی بــه

پارێــزه ر و به رگریــكاری پره نســیپی پاراســتنی مافــه كان و

ــت. ــۆی ده زانێ ــی خ ــی بنچینه ی ــه ئه ركێك ــه كان ب ئازادیی

سیاســه تی ئــه وان چــۆن هه یــه : پرســیارێك لێــره دا

ــه ربازی ــه كردنی س ــووری و هه ڕه ش ــزای ئاب ــه پاندنی س س

لــه دژی ده وڵه تانــی دیكــه لــه نمونــه ی كوبــا، ئێــران،

ڤه نزوێــا، كۆریــای باكــوور و ســوریا بــه راوردی چه مكــی

لیرالیزم ده كه ن؟. ســزاكان ڕاســته وخۆ زیانی به هاوڵاتیانی

ــه ــیڵكردنی ماف ــۆكاری پێش ــه ه ــدوه ، بووه ت ــاده گه یان س

ئــه وان. سیاســییه كانی و كۆمه ڵایه تــی و ئابــووری

خــاوه ن ده وڵه تانــی بۆردومانكردنــی كاریگــه ری ئایــا

ســه روه ری چــۆن له گــه ڵ پره نســیه كانی مافــی مــرۆڤ

هــۆكار مامه ڵه كردنــه شــێوازی ئــه م یه كده گرێتــه وه ،

ده وڵه تێــك، چه نــد هه ڵوه شــانه وه ی بــۆ بــووه

هه روه هــا بووه تــه هــۆكاری كوشــتنی هــه زاران هاوڵاتــی،

ــان ــی ملیۆن ــه هــۆكاری مردن ــان شــێوه ش بووه ت ــه هه م ب

كــه س لــه عێــراق، لیبیبــا، ســوریا و ئه وانــی دیكــه .

ئه گــه ر قســه مان له بــاره ی ئه وروپــاوه كردبێــت، ئــه وا

په یوه ندییــان به ئاشــكرا لیبرالیــزم هــزری پارێزه رانــی

دانیشــتوانه بــه ده رهــه ق به پێشــێلكارییه كانی هه یــه

ڕووســی زمانــه كان له زۆرێــك لــه شــاره كانی یه كێتــی

ئه وروپــا. ئــه و یاســایانه ی پراكتیزه كــراون به شــێوه یه كی

زۆرتونــد پێشــێلی مافــه په روه رده یــی و زمانه وانییه كانــی

كه مایه تییــه نه ته وه ییه كانیــان كــردووه لــه و ناوچانــه ی

لــه كۆمه ڵــگا ی فــره ڕه گــه ز پێكهاتــوون. پاشــان، لیبرالیــزم

واتــای چییــه له كاتێكــدا ڕۆژئــاوا گه مــارۆی پێنه دانــی

ڤیــزه و هه ندێــک ســزای دیكــه ی ســه پاندووه بەســه ر

دانیشــتوانی هه رێمــی نیمچــه دوورگــه ی كرایمیــه لــه

ڕووســیا؟ ئــه و خه ڵكانــه ســزا ده درێــن له لایــه ن ڕۆژئــاواوه

ئازادانــه و دیموكراســیانه به شــێوه یه كی له به ر ئــه وه ی

ــه ــان ب ــی هه رێمه كه ی ــی خاك ــه ر لكاندن ــداوه له س بڕیاریان

نیشــتمانی دایكــه وه، كــه ڕووســیایه . ئایــا ئــه م سیاســه ته

ــه ك ــی هه رهاوڵاتیی ــه بنه ڕه تییه كان ــه ی ماف ــه واو پێچه وان ت

خۆنووســینی چــاره ی مافــی لــه بڕیــاردان لــه نییــه

به ویســتی خــۆی؟ ئایــا لیبڕالیــزم له گــه ڵ ئــازادی هه مــوو

لــه ئازادانه یــان به شــداری لــه نییــه هاوڵاتیه كــدا

بزووتنەوە كانــدا، كــه لــه كۆنگــره جیهانییه كانــدا ئــه و

له ســه ركراوه ته وه ؟ جه ختییــان مافانــه

ــی ــتنێكی ڕوون ــدا تێگه یش ــترین دۆخی ــه باش ــزم ل لیبڕالی

گرنگــی ڕۆڵێكــی ته قلیدییه كــه ی، به شــێوه هه یــه

هه بــووه له ســه ر ئاســتی جیهانــی. به هه مــان شــێوه ش

له ســه ر ئاســتی دونیابینــی ڕووسیشــدا گرنگــی خــۆی

مۆدێله كانــی فره جــۆری هه رچه نــده هه بــووه،

ــه وه بكرێــت ــادات قســه له ســه ر ئ گه شه ســه ندن ڕێگــه ن

لیبڕاڵییــه كان به هــا له ســه ر ڕۆژئــاوا كاریگــه ری كــه

ــت ــه ناكرێ ــه و به هایان ــه وه ئ ــه . به دڵنیایی ــره وه ی نیی جێگ

له ســه ر نووكــی شمشــێر هه ڵبگیرێــن به بــێ لێكۆڵینــه وه ی

سیاســه ته كانیان و كلتوره كانیــان ده وڵه تــان، مێژوویــی

لــه گــه وره ئامارێكــی ده مانگه یه نێتــه ئــه وه ش كــه

ــكاری به هــۆی جێبه جێكردنــی سیاســه تی ماڵوێرانــی وكاول

ڕۆژئــاوای ده وڵه تانــی له لایــه ن کردنــەکان بۆردومــان

لیبراڵــه وه . جێگــه ی ئامــاژه پێدانــه ، ئه مــڕۆ ڕۆژئــاوا

بــكات په ســه ند ڕاســتیه ئــه و نییــه تیــادا ئاماده یــی

لــه و هه ژموونــه سیاســی، پــاش ســه د ســاڵ كاتێــك

ئابــووری و ســه ربازییه ی هه یبــووه به ســه ر سیســتمی

باشتره ١٠ ساڵ

دانوستان بكه یت

وه ك له وه ی یه ك

ڕۆژ بچیته جه نگه وه

7

كه مبووه تــه وه توانایــه ی ئــه و ئه مڕۆكــه جیهانییــه وه ،

كــه پێشــتر ده یتوانــی تــاك لایه نــه ئه جێنــدا جیهانییــه كان

له ده ره نجامــدا دابڕێژێــت. خــۆی بــه خواســتی

جیهانــی په ره پێــداوه »سیســتمی ده ســته واژه یه كیان

Порядка, Основаннегоبه پێــی بنه مــا و یاســاكان

ئــه و یاخــود بنه مایانــه، ئــه و .»на Правилах

یاســایانه دروســتكراون و به یه كیشــه وه گرێــدراون كــه

ــه ی ــه دا بانگه ش ــی ڕۆژان ــی له ژیان ــه به رده وام ــاوا ب ڕۆژئ

بــۆ ده كات. چه مكه كــه به بــێ هیــچ هۆكارێــك پشــتی

به ســتووه بــه گریمانــه و بــه باشــیش جێبه جێــی ده كــه ن.

ئامانــج لــه م چه مكــه له ســه ر ئاســتی نێوده وڵه تــی بــۆ

ــی ــە كان و میكانیزم ــا نێودەوڵەتیی ــی یاس مه به ســتی گۆڕین

و یاســا بــه جیهانییه كانــه كێشــه چاره ســه ركردنی

میكانیــزم و ئــه م له كاتێكــدا به رته ســكتر، میكانیزمــی

ــه رنییه ــان له س ــكانه كۆده نگی ــە به رته س ــا نێودەوڵەتیی یاس

بــۆ چاره ســه ركردنی كێشــه جیهانییــه هه مه جــۆره كان.

بریتییــه ڕۆژئــاوا ســه ره كییه كه ى خواســته له ڕاســتیدا

پرۆســه ی به ســه ر خــۆی هه ژموونــی ســه پاندنی لــه

دروســتكردنی بڕیاره كانــه وه له مــه ڕ بابه تــه هه ســتیار و

ــتمی ــی »سیس ــی چه مك ــتی داڕێژه ران ــه گان . مه به س گرنگ

كاریگه رییــان یاســاكان« و بنه مــا به گوێــره ی جیهانــی

تایبه تمه نده كانــی ده ســه ڵاته له ســه ر هه یــه

ئه نجومه نــى ئاسایشــی ســه ر بــه نه تــه وه یه كگرتــووه كان.

نمونه یه كــی نــوێ: كاتێــك ئه مەریــكا و هاوپه یمانه كانــی

ــایش ــى ئاس ــی ئه نجومه ن ــه ڕازیكردن ــوارد ل ــتیان خ شكس

ــه ــێ به ڵگ ــه به ب ــك ك ــرۆژه بڕیارێ ــه ندكردنی پ ــۆ په س ب

تۆمه تبارده كــرد ئه ســه دیان به شــار ســوریا ســه رۆكی

قه ده غه كــراو دژی كیمیایــی به كارهێنانــی چه كــی بــه

هاوڵاتیانــی مه ده نــی ســووری، ئــه وان ده ســتیان كــرد

ــوو ــتیان ب ــایانه ی پێویس ــه و یاس ــۆ ئ ــه كردن ب ــه بانگه ش ب

قه ده غه كردنــی به مه به ســتی ڕێكخراوه كــه وه له ڕێگــه ی

چه كــه كیمیاییــه كان. به هــۆی كۆنتڕۆڵكردنــی ڕێكاره كانــی

ئێســتا و له ڕێگــه ی پێشــێل كردنــی بڕگــه و ماده كانــی

»كۆنگره كانــی تایبــه ت بــه چه كــه كیمیاییــه كان«، ڕۆژئــاوا

ئه نــدام ده وڵه تانــی كه مینــه ی پشــتیوانییه كی له گــه ڵ

له ڕێگــه ی توانیــان په یوه ندیداره كانــدا، كۆنگــره لــه

كۆنگره كانــی ســكرتاریه تی پێگــه ی به هێزكردنــی

تایبــه ت بــه چه كــی كیمیایــی، ئــه و ده وڵه تانــه ی كــه

چه كــه به كارهێنانــی لــه داده نێــن به رپرســیار بــه

ڕه فتارانــه جــۆره ئــه م بڵاوبكه نــه وه . كیمیاییــه كان

پســپۆڕییه كانی ڕاســته وخۆی داگیركردنێكــی بۆخــۆی

بــوو. هه وڵه كانــی بــه ئه نجومه نــی ئاســایش تایبــه ت

ــی ســكرتاریه تی ڕێكخــراوه ــی كردن ــه تایبه ت ــۆ ب ــه وان ب ئ

جیهانییه كانــی ڕێــكاره لــه ده ره وه ی نێودەوڵەتییــە كان

ــراون، ــی ك ــه ش تێبین ــوێنی دیك ــه زۆرش ــان ل ــوان وڵات نێ

له نمونــه ی هه وڵــه كان بــۆ ڕێگریكــردن لــه بڵاوبوونــه وه ی

ــی ئاشــتی ــراوه كان، هێزه كان ــه قه ده غه ك ــه بایۆ لۆجیی چه ك

پارێــزی ســه ر بــه نه تــه وه یه كگرتــووه كان، كێشــه كان

و ملمانێكانــی تایبــه ت بــه وه رزش و بابه تــی دیكــه .

به هه مانشــێوه هه وڵــه كان له بــاره ی كاری ڕاگه یاندنــه وه

بــه ئامانجــی كه مكردنــه وه ی ئازادییه كانــی كاری میدیایــی

»ده ســتوه ردانی بیرۆكــه ی یاخــود ڕۆژنامه وانــی. و

به رپرســیارێتییه ك«، هه میشــه كــردن وه ك پارێــزگاری

پاســاوده ری هێــزه ده ره كییــه كان بــووه. ده ســتوه ردانه

ئاسایشــی ئه نجومه نــی ڕه زامه نــدی به بــێ مرۆییــه كان

نه تــه وه یه كگرتــووه كان له ژێــر پاســاوی بوونــی هه ڕه شــه

له دیارتریــن مه ده نــی هاوڵاتیانــی ژیانــی له ســه ر

چه نــد لــه بــووه ڕۆژئــاوا ده وڵه تانــی كرداره كانــی

ــردوودا. ــه ی ڕاب ده ی

ده ســته واژه ی«ڕووبه رووبونه وه ی كرده وه توندوتیژییه كان«

كــه چه مكێكــه مشــتومڕ زۆر هه ڵده گرێــت و شــایه نی

لێوردبوونه وه یــه . ئــه م چه مكــه تایبه تــه بــه سه رزه نشــت

و ڕادیكاڵــه كان ئایدۆلۆژیــا بڵاوبوونــه وه ی كردنــی

لــه و تیرۆریــزم بناغــه كۆمه ڵایه تییه كانــی فراوانبوونــی

ڕژێمــه سیاســیانه ی له لایــه ن رۆژئــاواوه وه ك ڕژێمگه لێكــی

ناســێنراون. تۆتالیتــار و نالیبــراڵ نادیموكراتــی،

كاركــردن به ڕاســته وخۆ چه مكــه ئــه و تیژكردنــه وه ی

ترۆپكــی له سه رئاســتی مه ده نــی- كۆمه ڵگــه ی له گــه ڵ

حكومه تــه شــه رعییه كان- هیــچ گومانێــك ناهێڵێتــه وه

له بــاره ی ئامانجێكــی ڕاســته قینه وه، كــه ئه ویــش »هێنانــه

ــری ــر چه ت ــه له ژێ ــی تیرۆریزمــی جیهانیی ده ره وه ی مه له ف

له هه مــان و یه كگرتــووه كان نه تــه وه ڕێكخــراوی

8

ده ســتوه ردانه گه لێكــی ئامــڕاز به ده ســتهێنانی كاتــدا

باســكردن ده وڵه تانــدا«. ناوخۆییه كانــی كاروبــاره لــه

دیارده یه كــی پراكتیزه كردنــی و نوێیانــه هه وڵــه لــه م

به واتــای )ڕیڤیژینــزم ڕیڤیژینزمــه وه ك مه ترســیداری

ڕه تكردنــه وه ی ئــه و بــارودۆخ و یاســایانه ی ئێســتا به ركارن

ــه ره كییه كانی ــیپه س ــه پره نس ــاكانی پێشــووتر ( ، ك ــه یاس ب

لــه له كاتێكــدا ڕه تده كاتــه وه، نێوده وڵه تــی یاســای

بــووه . به رجه ســته یه كگرتووه كانــدا نه تــه وه میســاقی

ســه رده مانی گه ڕانــه وه ی بــۆ ڕێگاخۆشــكه ره ئه مــه ش

نێــوان ڕووبه رووبوونــه وه ی و به ریه ككه وتنــه كان

هــه ردوو بلۆكــی ســه رمایه داری و بلۆكــی سۆشیالیســتی.

بێگومــان ده بێــت شــتێك له ئــارادا بێــت كــه وای كــردووه

ڕۆژئــاوا بــه ئاشــكرا بــاس لــه دابه شــبوونێكی نــوێ بــكات

له نێوانــی ئــه و سیســتمه جیهانییــه ی یاســا لیبڕاڵیــه كان

تۆتالیتاره كانــدا. له گــه ڵ حكومه تــه ده كــه ن حوكمــی

ڕیڤیژینیــزم به شــێوه یه كی ئاشــكرا له بــواری ســتراتیژی

شكســتپێهێنانی ســه ره تا ده رده كه وێــت. ســه قامگیریدا

ئێســتاش واشــنتۆنه وه ، له لایــه ن ABM په یماننامــه ی

ڕێكخــراوی ئه ندامانــی به هێــزی پشــتیوانی به هــۆی

په یماننامــه ی هه ڵوه شــاندنه وه ی ناتــۆ ســه ربازی

مووشــه كه مــه ودا كــورت و مامناوەنــدەکان مه ترســی

ــه و ــه واوی ئ ــانه وه ی ت ــه ن له ســه ر هه ڵوه ش دروســت ده ك

مووشــه كه كۆنتڕۆڵــی بواره كانــی لــه په یماننامانــه ی

شــێوه ، به هه مــان ئه نجامــدراون. ناوه كیــه كان

ســوپا ســنوورداركردنی و كه مكردنــه وه په یماننامــه ی

مه ترســی )3-DSNV( ســتراتیژیه كانیش هێرشــبه ره

له ســه ره و چاره نوســی دیــار نییــه ، به هــۆی نه بوونــی

ئه مەریــكاوه له لایــه ن ئاشــكرا و ڕوون وه ڵامێكــی

له ســه ر ڕازیبــوون بــه ئێمــه پرۆپۆزه ڵه كــه ی بــۆ

لــه كــه په یماننامه یــه ئــه م مــاوه ی درێژكردنــه وه ی

ده چێــت. به ســه ر 2021 ســاڵی مانگــی 2ی بــه رواری

ده ســتپێكی ســه ره تای ئاماژه كانــی ئێســتادا لــه

هه ڵمه تێكــی میدیایــی لــه ئه مەریــكا ده بینیــن، ده یه وێــت

دواجــار كــه بــكات فه راهــەم له بــار زه مینه یه كــی

ــه وه ی ــه تاقیكردن ــه ت ب ــه ی تایب ــه وه ی په یماننام ڕه تكردن

له ڕاســتیدا له خۆده گرێــت، ناوه كییــه كان چه كــه

ــگاوه ش ــه م هه ن ــردووه . ئ ــز واژۆی نه ك ــكا هه رگی ئه مەری

پرســیار له بــاره ی ئاینــده ی ئــه و دۆســیه یەوه ده وروژێنێت،

كــه زۆر گرنگــه بــۆ ئاشــتی و ئاسایشــی نێوده وڵه تــی.

كۆشــكی ســپی ده ســتی كــردووه بــه جێبه جێكردنــی پانــی

بڵاوه پێكردنــی چــه ك و ســوپا لــه بۆشــایی ئاســمان،

لێكتێگه یشــتنێكی داوای پێشــنیارانه ی ئــه و هه مــوو

ــی ــا نمونه یه ك ــه وه . هه روه ه ــه ن، ڕه تده كات ــی ده ك جیهان

دیكــه ی جێبه جێكردنــی سیاســه ت و یاســاكانی ڕیڤیژینیــزم

ــه گشــتگیره ــه و پان ــكا ل ــه كشــانه وه ی ئه مەری ــه ل بریتیی

ئێــران ناوەکییەکــەی پرۆگرامــه بــۆ هاوبه شــه ی

له لایــه ن گشــتگیر لێكتێگه یشــتنێكی بــە داڕێژرابــوو،

زۆر كــه په ســه ندكرابوو، ئاسایشــه وه ئه نجومه نــی

گرنگــه بــۆ بابه تــی ڕێگــری كــردن لــه بڵاوبوونــه وه ی

ولایه تــه هێڵیــش، له ســه رهه مان كۆكــوژه كان. چه كــه

بڕیاره كانــی جێبه جێكردنــی ئه مەریــكا یه كگرتووه كانــی

ئه نجومه نــی ئاسایشــی ڕه تكردووه تــه وه ســه باره ت بــه

دامركانــه وه ی كێشــه كانی نێــوان فه ڵه ســتین و ئیســرائیل.

ــه ــدا، بنه مــا و یاســاكان بریتــی بــوون ل ــواری ئابووری له ب

ــه ی دۆلار ــی پێگ ــراپ به كارهێنان ــزاكان، خ ــه پاندنی س س

ــه وه ی كێشــه كان، ــرازی كه مكردن ــه ره كیترین ئام ــو س وه ك

به كارهێنانی تاك لایەنەی

شێوازی چاره سه ركردنی

كێشه جیهانییه كان شكست

خواردوو بوون

9

نیشــتمانییه كانی یاســا جێبه جێكردنــی یــان ســه پاندن

وڵاتــه . ئــه و ســنووره كانی لــه ده ره وه ی ئه مەریــكا

له هه مانكاتــدا دۆســته كانمان لــه ئه مەریــكا له هه وڵــدان

ــوو ــی هه م ــگاكان و به كارهێنان ــوو ڕێ ــه ری هه م بۆگرتنه ب

دۆســته كانیان به مه به ســتی ده وردانــی ڕووســیا و چیــن

بــه گوێــره ی سیاســه ت و خواســته كانی خۆیــان. لــه م

ڕووه وه هه وڵه كانیــان بــۆ دوورخســتنه وه ی مۆســكۆ و

شــێواندن یاخــود نه شــاردووەته وه ، له یه كتــر په كیــن

هه رێمییــه كان یه كگرتــووه دامــه زراوه لاوازكردنــی و

كــه لــه ده ره وه ی كۆنتــرۆڵ و هه ژموونــی ئه مەریــكادا

ــی ــه ی ئۆقیانوس ــیا و ناوچ ــه ئۆراس ــردووه ل ــه یان ك گه ش

ئــارام. هه روه هــا ئه مەریــكا و هاوپه یمانه كانــی فشــار

ده كــه ن له ســه ر ئــه و ده وڵه تانــه ی دیكــه ، كــه به گوێــره ی

خواســته كانی ئــه وان نــاڕۆن، ناچاریــان ده كــه ن هه نــگاوی

لــه نییــه ترســیان ده وڵه تانــه ش ئــه و بنێــن. هه ڵــه

ــردن و ــه مه به ســتی كارك ــه ب ــژارده ی هه ڵ ــی ب دیاریكردن

ئه مەریــكادا. نه یاره كانــی له گــه ڵ هاوكاریكــردن

ــه ڕووی ــه ڕووب ــه تانه دا، ئێم ــه م سیاس ــی ئ ــه ده رئه نجام ل

شــڵه ژانی بــواری سیاســه تدا، لــه ده بینــه وه ؟ چــی

گه شه ســه ندنی نێودەوڵەتییــە كان، یاســاییه دامــه زراوه

بواره كانــی ئاڵــۆزی دابه شــبوونێكی ناســه قامگیری،

ــی ــه كان له نێوان ــێ متمانه یی ــه وه ی ب ــری، قوڵكردن جیهانگی

نێوده وڵه تیــدا. ژینگــه ی لــه به شــدار لایه نه كانــی

ــوان ــواری ئاسایشــدا- شــێواندنی هێڵــی په یوه نــدی نێ له ب

به ده ســتهێنانی ناســه ربازییه كانی و ســه ربازی شــێوازه

ســه ربازیكردنی بــه ده ره وه ، سیاســه تی ئامانجه كانــی

په یوه ندییــه نێودەوڵەتییــە كان، زۆرتربوونــی كاریگــه ری

ــكادا، ــی ئه مەری ــیه فه رمییه كان ــه دۆس ــی ل ــی ناوه ك چه ك

كه مكردنــه وه ی ئه گه ره كانــی به كارهێنانــی، ده ركه وتنــی

ناوه نــدی نوێــی ملمانێــی چه كــه كان، لێكتێگه یشــتن و

جیهانــی، تیرۆریزمــی هه ڕه شــه ی ڕووبه روبوونــه وه ی

هه روه هــا بــه ســه ربازگه كردنــی بۆشــایی ئاســمان.

نــا زۆرتربوونــی جیهانیــدا، ئابــووری له بــواری

ســه قامگیری دۆخه كــه ، به رته ســكبوونه وه ی هه وڵــه كان

له پێنــاو بــازاڕدا، ڕێگاكانــی گواســتنه وه و فرۆشــتی وزه و

ســه رچاوه كانی دیكــه ، بابه تــی جه نگــه بازرگانییــه كان.

له بــاره ی ده كه یــن بــاس دیكــه نمونه یه كــی لێــره دا

جوڵه یــه ك لــه پرۆســه كانی كــۆچ كردنــدا، قوڵكردنــه وه ی

ناكۆكــی و ڕق و كینــه له نێوانــی ئیتنیكــه جیاوازه كاندا، ئایا

به ڕاســتی ئێمــه پێویســتیمان بــه م جــۆره لــه سیســتمێكی

بێــت به مشــێوه یه حوكمه كــه ى كــه هه یــه، جیهانــی

له ســه ره وه ئاماژه مــان پێــدا؟ لــه م ڕووه وه هه و ڵه كانــی

لیبڕاڵیزمــی ڕۆژئاوایــی تاكــو ڕووســیای فیــدڕاڵ ناچاربكــه ن

ببێتــه هێزێكــی ڕیڤیژینیســت)revisionist power(، زۆر

بــه ســاده یی و به تــه واوی بــێ به هــا و هه وڵــی بــێ

ســوود بــوون. ئێمــه یه كێــك بوویــن لــه و هێزانــه ی

ــردووه ــی گۆڕانكارییه كانمــان ك ــه ســه ره تاوه تێبین هــه ر ل

به ســه ر سیســتمی سیاســی و ئابــووری جیهانییــه وه ، كــه به

كاریگــه ری ئامانجــه مێژووییــه كان ناكرێــت ئــه و سیســتمانه

ــایه نی ــت. ش ــی بڕوانرێ ــتاتیكی لێ ــێوه یه كی س ــا به ش ته نه

ئامــاژه پێدانــه ، چه مكــی فــره جه مســه ری لــه په یوه ندییــه

نێودەوڵەتییە كانــدا بــه تــه واوی ڕه نگــده ره وه ی بارودۆخــی

له مه وبــه ر ده یــه دوو كــه جیۆسیاســییه ، و ئابــووری

ناســراوی سیاســه تمه داری له لایــه ن لێكــراوه باســی

ــی بریماكــۆڤ«، كــه پاشــخانه ــان »یێڤگێن ڕووســیا و جیه

زۆر و ماونه تــه وه ئه مــڕۆ ڕۆژگاری بــۆ فكرییه كانــی

گرنگــن، له كاتێكــدا ئێمــه یــادی 90 ســاڵه ی له دایكبوونــی

ئــه و ده كه ینــه وه . ئه زموونــی ئــه م ســاڵانه ی دوایــی ئــه وه

نیشــان ده ده ن كــه وا به كارهێنانــی تــاك لایەنــەی شــێوازی

ــواردوو ــه كان شكســت خ ــه جیهانیی ــه ركردنی كێش چاره س

بــوون. ئــه و سیســتمه جیهانییــه ی ڕۆژئــاوا بزوێنــه ری

پێداویســتییه وه ڵامــده ره وه ی ئێســتا ســه ره كییه تی

مرۆڤایه تــی كۆمه ڵگــه ی گه شــه ی ئاشــته واییه كانی

ڕێــكاره كان و ڕێگاچاره كانــی رۆژئــاوا گشــتگیر نییــه.

بــه چاوخشــاندنه وه یه ئامانجیــان نیــن ، فره لایــه ن و

میكانیزمــه ســه ره كییه نێودەوڵەتییــە یاســاییه كاندا، ئــه وان

نێــوان ئاشــتیخوازانه ییه كانی نێودەوڵەتییــە كارلێكــه

لــه توانــان بــێ ده وڵه تــان ڕه تده كه نــه وه، هه روه هــا

دروســتكردنی هــه ر جــۆره چاره ســه رییه ك بــۆ كێشــه

واده رده كــه ون كێشــانه ئــه و له كاتێكــدا جیهانییــه كان.

له مباره یــه وه ، بمێننــه وه . دوورودرێــژ ماوه یه كــی بــۆ

ــكات؟ پێــش هه مــوو ڕووســیا پێویســته پێشــنیاری چــی ب

10

ــه دا ــه م بارودۆخ ــه ڵ ئ ــان له گ ــته وڵاته كه م ــتێك پێویس ش

خــۆی بگونجێنێــت. به ئاشــكرا بــاس لــه وه بكات: پرۆســه ی

پێكهێنانــی بونیــادی سیســتمێكی جیهانــی فره ناوه نــدی

دیكــه ده وڵه تانــی ناگه ڕێتــه وه . دواوه بــۆ بڕیــاردان

بایه خێكــی هیــچ ڕووســیا بــۆ بــده ن هه رهه وڵێــك

نابێــت. ئــه وه ی گرنگــه ، سیســتمێكی جیهانــی كــه یــه ك

ــه ى ــووه . زۆرین ــی هات ــت كۆتای ــاری هه بێ ــدی بڕی ناوه ن

وڵاتــان نایانه وێــت ببنــه كۆیلــه ی ملمانــێ جیۆپۆله تیكییــه

سیاســه ته شــوێنی ده یانه وێــت ئــه وان ده ره كییــه كان،

نه ته وه ییــه ده ره كــی و ناوخۆییه كانــی خۆیــان بكــه ون.

ــه وه ی ــه وه ی ئ ــا كردن ــۆ دڵنی ــدی گشــتیدایه ب له به رژه وه ن

كــه سیســتمی فره جه مســه ری ته نهــا پشــت نابه ســتێته

سه رهاوســه نگی هێــزه كان، هــه روه ك لــه قۆناغه كانــی

ــه ســه ده ی ــه ، ل ــۆ نمون ــوو. ب ــه و شــێوه یه ب ــردوودا ب ڕاب

بیســته مدا. ســه ده ی یه كه مــی نیــوه ی لــه و نــۆزده

ــر ، ــتی خــۆی دادپه روه رانه ت ــه به سروش ــه و قۆناغ ــه ڵام ئ ب

ــاوازی ــێ جی ــی به ب ــه ی ده وڵه تان ــوو. پێگ ــه ب دیموكراتیان

ــدا. ــه سیســتمى نێوده وڵه تی ــوو ل ــه وه وه رگرتب و به گرنگیی

ــده ی ــۆ ئاین ــوو ب ــتی ب ــه قامگیری و ئاش ــتیكه ری س پاڵپش

ــدا. ــه سیســتمی جیهانی ئاســایش ل

زۆركــه س لــه ڕۆژئــاوا پێــی وایــه سیســتمی جیهانــی

گه شه ســه ندنی بــۆ سه رده كێشــێت فره جه مســه ری

ناوه نده كانــی له به رئــه وه ی پێكدادانــه كان و ئاڵــۆزی

ــدا و ــی خۆیان ــن له نێوان ــه ڕێكکه وت ــن بگه ن ــار ناتوان بڕی

ــدا ــه بڕیاره كان ــه ئه ســتۆگرتنی به رپرســیارێتیان ل ــای ل توان

نابێــت. بــه ڵام پێــش هه مووشــتێك، بۆچــی ئــه م هه نــگاوه

تاقــی نه كرێتــه وه ؟ چــی ده بێــت ئه گــه ر ســه ركه وتوو

بــوو؟ پێموایــه بۆئه نجامدانــی ئــه م كاره ، پێویســته لــه

ئێســتا بــه دواوه ده ســت بــه دانوســتان بكرێــت، هــاوكات

ڕازیبوونــی پێشــوه خته ی نێــوان لایه نــه كان بــۆ مه به ســتی

ڕاگرتنــی هاوســه نگی به رژه وه ندییــه كان پێویســته . پاشــان

قبــوڵ نه كردنــی ئــه و بنه مــا و یاســا و ئه حكامانــه ی ڕۆژئاوا

ــی دیكــه دا بیســه پێنێت وه ك ــت به ســه ر ده وڵه تان ده یه وێ

ڕاســتییه كی هه میشــه یی. لــه ئێســتا بــه دواوه ، چاودێــری

كردنــی تونــدی ئــه و پره نســیپانه ی كــه لــه میســاقی

ــدا ــدراوه ، له ناویان ــان پێ ــدا ئاماژه ی ــه وه یه كگرتووه كان نه ت

ــاره ــه قه ب ــێ گوێدان ــان به ب ــه روه ری ده وڵه ت ــى س ڕێزگرتن

و ئاســتى هێزیــان، پێكهاتــه ى حكومه ته كانیــان، یاخــود

مۆدێلــی گه شه ســه ندینان كارێكــی زۆر پێویســته . جێگــه ى

ــه تی ــه سیاس ــك ل ــره دا جۆرێ ــه لێ ــه رنجه ، بارودۆخه ك س

ــان ــه ت خۆی ــك ده وڵ ــك هه ندێ ــە، كاتێ ــی تێدای دووڕووی

بــه ســه رچاوه ى دیموكراســی ده زانــن ته نهــا ئه وكاتــه

گرنگــی بــه م بابه تــه ده ده ن كاتێــك داوا لــه ده وڵه تێكــی

خواســتی به گوێــره ی سیاســه ته كانیان دیكــه ده كــه ن

ــاوا بگونجێــت. هه روه هــا هه ركاتێــك دیموكراســی ڕۆژئ

و هاریــكاری كــردن بوونــی هه بێــت لــه په یوه ندییــه

لــه خۆیــان به زوویــی ئــه وان نێودەوڵەتییە كانــدا،

گفتوگۆیه كــی ڕاســتگۆیانه دوورده خه نــه وه ، یاخــود هــه وڵ

ده ده ن یاســا نێودەوڵەتییــە كان بــه شــێوه یه ك لێبكــه ن

له گــه ڵ به رژه وه ندییه كانــی خۆیانــدا گونجاوبێــت.

ــه ــردن ل ــه ، پارێزگاریك ــی هه ی ــان به رده وام ــان ژی بێگوم

سیســتمی په یوه ندییــه نێوده وڵه تییــه كان بــه وریاییــه وه

لــه پــاش كۆتایــی هاتنــی جه نگــی دووه مــی جیهانــی

یه كگرتــووه كان نه تــه وه ڕێكخــراوی ئێســتاكه تــا كــه

پێویســته ســه رده مه یه ، ئــه و گرنگــی فاكته رێكــی

ــێوه یه كی ــه ش ــه ڵام ب ــت، ب ــی پێبدرێ ــه وه گرنگ به ووریای

ئێســتای دۆخــه ى ئــه و گونجاندنــى بــه و جێگیــر

ــه ش ــت. ئه م ــه وه ده بینێ جیۆپۆله تیكــی هاوچــه رخ به خۆی

بــه ئاســایش ئه نجومه نــی له ســه ر ده كات پێویســت

لــه م بــكات به دواداچــوون ته واوه تــی شــێوه یه كی

ــە ــراوه نێودەوڵەتیی ــه م ڕێكخ ــه وه ی ئ ــه ڵ ئ ڕووه وه ، له گ

نوێنه رایه تــی زۆرتــر به شــێوه یه كی حكومییــه کان

پێــوه ره ســتاندارده كانی ڕۆژئــاوا ده كات. پێموایــه كــه

ــووه كان، ــه وه یه كگرت ــراو ى نه ت ــازی ڕێكخ ــت چاكس ده بێ

ــته ــه وه. پێویس ــایش، بگرێت ــى ئاس ــه ت ئه نجومه ن ــه تایب ب

و ئه فریقــا ئاســیا، ده وڵه تانــی به رژه وه ندییه كانــی

ــان ــه ر هه م ــت . له س ــاو بگیرێ ــن له به رچ ــكای لاتی ئه مەری

ڕێچكــه ش، پێویســته هه مــواری سیســتمی ئابــووری و

ــی ــی گرنگییه ك ــه ڵ پێدان ــن، له گ ــی بكه ی ــی جیهان بازرگان

زیاتــر بــه پــرۆژه بازرگانییــه كان لــه ناوچــه جیاوازه كانــی

ــدا. جیهان

پێویســته تاڕاده یه كــی زۆر تواناكانــی ده وڵه تانــی گرووپــی

11

بیســت )G20( به كاربهێنرێــت. ئــه م گرووپــه نوێنه رایه تــی

پێشــكه وتوو ئابــووری خــاوه ن ده وڵه تێكــی كۆمه ڵــه

بــه ئاســتی جیــاواز له خۆده گرێــت، كــه نوێنه رایه تــی

لــه ئه نــدام ده وڵه تانــی هه مــوو به رژه وه ندییه كانــی

ڕێكکه وتنــی بــه بڕیاره كانیشــیان ده كات، گرووپه كــه دا

شــێوه ی به هه مــان ده كرێــن. په ســه ند هه موولایــه ك

و ڕۆڵ دیكــه ش كۆمه ڵه كانــی و كۆمه ڵه یــه ئــه م

ــی ــه ڕه نگــده ره وه ی ڕۆحــی فره ی ــه ، ك ــان هه ی كاریگه ریی

بــه رده وام ڕۆڵه شــیان ئــه م ڕاســته قینه ن، دیموكراســی

ــه پره نســیپی لێكتێگه یشــتنی ــه پاڵپشــت ب ــه زیادبووندای ل

به هێــز، هه روه هــا به هــای یه كســانییه كی پراگماتیكــی

ــه وه ی ــه كان و ڕه تكردن ــه ئه ندام ــوان ده وڵه ت ــزی نێ به هێ

لــه دژی گــرووپ دروســتكردنی و به ریه ككه وتنــه كان

ــه ، ــه ڵ و گرووپان ــۆره كۆم ــه م ج ــه ی ئ ــه نمون ــر. ل یه كت

ڕێكخــراوی و بریكــس گرووپــی هــه ردوو ده كرێــت

كــه وه ربگریــن، به نمونــه شــه نگه های هاریــكاری

وڵا ته كــه ى ئێمــه به چالاكیــه وه به شــداره تیایانــدا و ســاڵی

ئاینــده ش ســه رۆكایه تی ئــه و گرووپانــه ده گرێتــه ئه ســتۆ.

ڕوون و ئاشــكرایه ، به بــێ بوونــی كاری هــه ره وه زی و

ــته قینه ــییه كی ڕاس ــێ هاوبه ش ــتانه ، به ب ــتگیر و دۆس گش

ــه وه ــراوی نه ت ــه زی ڕێكخ ــی مه رك ــی ڕۆڵێك ــه ڵ بوون له گ

یه كگرتــووه كان، زۆر قورســه بتوانیــن ڕووبــه رووی كێشــه

جیهانییــه كان ببینــه وه ، یاخــود توانــای دروســتكردنی پــردی

په یوه نــدی و متمانه كــردن بــه یه كتــری و مامه ڵه كــردن

هاوبه شــه كانمان هه ڕه شــه و ئاســته نگه كان له گــه ڵ

له ســه ر ڕێكبكه ویــن ئه وه یــه كاتــی ئێســتا هه بێــت.

ــی ــیپ و بنه ماكان ــۆ پره نس ــوو ب ــرۆڤه كردنێكی یه كگرت ش

ــوكه وته كانمان ــت و هه ڵس ــی، هه ڵوێس ــای نێوده وڵه ت یاس

پشــتی نه به ســتبێت بــه و وتــه به ناوبانگــه ی ده ڵێــت »یاســا

ــی ــه جیهان ــێت«. ل ــه ده ینووس ــه یه ك ــه و كه س ــی ئ مۆڵك

لــه شــێوازێك بــه زۆرمــان پێویســتییه كی ئه مــڕۆدا

ــی ــه ئه نجامدان ــه وه ل ــه خــۆی ببینێت ــه ، ك ــردن هه ی كارك

ــتمێكی ــی سیس ــاره ی پێوه ره كان ــه له ب ــتانی بابه تیان دانوس

ــان ــی وڵات ــۆ ئاسایش ــه روه ر ب ــراوی دادپ ــی بڕواپێك جیهان

ــه و ــێوه یه ك ئ ــچ ش ــه هی ــه ب ــان، ك ــێوه یه كی یه كس به ش

سیســتمه ملكــه چ نــه كات بــۆ دابه شــبوونه كان له ســه ر

ئاســتی کیشــوەری ئه وروپــی و ئۆراســیادا. ئــه م داواكاریــه ،

ــاڵا ــتی ب ــه ر ئاس ــار له س ــن ج ــه چه ندی ــه م ئه رك ــود ئ یاخ

بانگه شــه مان بــۆ كــردووه لــه ڕێكخــراوی ئاســایش و

هاریــكاری لــه ئه وروپــا. پێویســته وته كانمــان بكه ینــه

ده وڵه تانــی كۆمه ڵــه ی لــه پێناوه شــدا لــه م كــردار.

كۆمۆنوێڵــس و ڕێكخــراوی په یماننامــه ی ئاسایشــی بــه

كۆمــه ڵ چه ندیــن جــار ئاماده یــی هــاوكاری كردنمــان

ــوه . ده ربڕی

زۆر گرنگــه كار بــۆ زیاتــر كردنــی هاریــكاری كــردن

بكرێــت جیهانییــه كان كێشــه چاره ســه ركردنی لــه

به شــێوه یه كی ئاشــتیانه ، چ لــه ڕۆژهه لاتــی ناوه ڕاســت

بێــت، لــه ئه فریقــا و ئاســیا، یاخــود لــه ئه مەریــكای

لــه بریتییــه مه ركه زییــه كــه ئــه وه ی بێــت. لاتیــن

ــو ــدراون تاك ــه ی گرێ ــه و ڕێكه وتننامان ــی ئ ــری كردن چاودێ

ــۆ دروســتكردنی ده ســتێك كــه ــه كارنه كرێــت ب به پێچه وان

ئامانجــی ڕه تكردنــه وه ی به ڵێنــه كان بێــت، كــه بــه كــرداری

دراوه . له بــاره وه په یمانــی دانوســتانه كاندا كاتــی لــه

ئه مــڕۆ ده مارگیــری دژه ئایینــی بــه دیاریكــراوی بابه تێكــه

جێگــه ی مشــتوومڕی به رده وامــی هه موولایه كــه . ئێمــه

هاوكاریكــردن بــه ده ده یــن كه ســێك هه مــوو هانــی

ده بێت چاكسازی

ڕێكخراو ى نه ته وه

یه كگرتووه كان، به تایبه ت

ئه نجومه نى ئاسایش،

بگرێته وه

12

بــۆ ئاماده كردنــی به ســتنی كۆنگره یه كــی جیهانــی لــه

لــه جیــاوازه كان ڕه چه ڵه كــه و ئایینــه كان گفتوگــۆی

په رله مانــی یه كێتــی له ژێرسه رپه رشــتی وڵاته كه مانــدا

نێوده وڵه تــی و ڕێكخــراوی نه تــه وه یه كگرتووه كانــدا لــه

ســاڵی 2022. له ســه ر ڕێكخــراوی ئاســایش و هاریــكاری

ــووه ــتی وه رگرت ــۆن هه ڵوێس ــته وه ك چ ــی پێویس ئه وروپ

بــه سه رزه نشــتكردنی هــه ر جــۆره دژایه تــی كردنێــك

ــتوه ردان ــش ده س ــان پێوه ری ــامی، به هه م ــه زی س ــۆ ڕه گ ب

بــكات لــه دژایه تــی كردنه كانــی مه ســیحییه ت و ئیســامدا.

ــه كاری له پێشــینه و ســه ره كی ئێمــه وه ك مۆســكۆ بریتیی

لــه هاندانــی كاری پێكه وه یــی و پێكهێنانــی هاوبه شــییه كی

فراوانتــر تــه واوكاری ڕێگه یه كــی ئۆراســی ، فراوانتــری

تــا ده ســتپێده كات ئه تڵه ســییه وه ئۆقیانوســی لــه كــه

ــی ــداری ئه ندامان ــه به ش ــه وه ، ب ــارام ده گرێت ــی ئ ئۆقیانوس

ــی ــووری ڕۆژهه ڵات ــی باش ــه ی ده وڵه تان ــراوی كۆمه ڵ ڕێكخ

ئاســیا، ڕێكخــراوی ئاسایشــی و هاریــكاری ده وڵه تانــی

و شــه نگه های هاریــكاری ڕێكخــراوی ئه وروپــی،

ــوه ره كه ، ــه ی كیش ــی دیك ــه رجه می ده وڵه تان ــا س هه روه ه

ــووری ــراوه ی ئاب ــه ڕێكخ ــدام ل ــی ئه ن ــدا ده وڵه تان له ناویان

ــاوا ــه ر ڕۆژئ ــه ئه گ ــانه ی لاوازی و كورتبینیی ــیا. نیش ئۆراس

بیه وێــت هه وڵــی كپكردنــی خواســته كانی ئێمــه بــدات بــۆ

ــت ــه ر بیانه وێ ــه وه ش ئه گ ــه ل ــان. جگ ــی یه كگرتنم یه كێت

له یه كتــری دامانبڕێنــن. كارێكــی هه ڵــه ده بێــت ئه گــه ر

ناوچــه دیاره كانــی زۆر ســتراتیژییه تایبه تمه ندییــه

ــێ ــر له كێبڕك ــی پ ــه وه له جیهانێك ــییه كه مان ڕه تبكرێت ئۆراس

و ملمانــێ و دابه شــبوودا.

جوڵــه ی بــه رده وام بــه م ئاڕاســته گشــتیه داهێنــه ره نــه ك

ــه وه ی گه شــه ی داینامیكــی ــه هــۆی دڵنیاكردن ــا ده بێت ته نه

ناوچه كــه ، ده وڵه تانــی نیشــتمانییه كانی ئابوورییــه

كاڵا له به رده مــی ڕێگرییــه كان لابردنــی هه روه هــا

به ڵكــو پێداویســتییه كان، و كار و ســه رمایه گوزاری و

به هێــز بنه مایه كــی دامه زراندنــی هــۆكاری ده بێتــه

و پتــه و بــۆ ئاســایش و ســه قامگیری لــه ناوچه یه كــی

فــراوان لــه لشــبۆنه وه تاكــو جاكارتــا. بابه تــی ئــه وه ی

جه مســه ر فــره جیهانێكــی پایه كانــی ئاینــده دا لــه

و هاریــكاری له ڕێگــه ی ده بێــت به هێزتــر زیاتــر

له ڕێگــه ی یاخــود به رژه وه ندییه كانــه وه، گونجاندنــی

ده به ســتێته پشــت كێبڕكێكانــه وه و ڕووبه ڕووبونــه وه

ســه رهه ر یه كێــك لــه ئێمــه . ســه باره ت بــه ڕووســیا،

ئێمــه بــه رده وام ده بیــن له ســه ر ئه جێندایه كــی ڕێكخــراوی

ئه جێنــدا ســڕینه وه ی له ســه ر ته ركیزمــان ئه رێنیانــه ،

كۆنــه كان ده بێــت و ڕێگــری ده كه یــن لــه ده ركه وتنــی

ــی دۆســته كانمان ــڕان له نێوان هــه ر جــۆره هێڵێكــی لێكداب

ده ستپێشــخه ری ئێمــه وڵاته كــه ی هاوبه شــه كانماندا. و

كــردن ڕێگــری بواره كانــی وه كــو لــه كــردووه زۆری

ــمان، ــایی ئاس ــه بۆش ــردن ل ــه ك ك ــی خۆپرچ ــه ملمانێ ل

ــه ــه باره ت ب ــه كان س ــه هه مه لایه ن ــتكردنی میكانیزم دروس

بابه تــی چۆنێتــی ڕووبه ڕووبونــه وه ی دیــارده ی تیــرۆر، لــه

نمونــه ى ڕێگــری كــردن لــه به ده ســتهێنانی چه كــه كیمیایــی

ــتییه كان، ــه تیرۆریس ــتی گرووپ ــۆ ده س ــه كان ب و بایۆ لۆجیی

پاشــان گونجاندنــی پێــوه ره پراكتیكییــه كان بــۆ ڕێگری كردن

لــه به كارهێنانــی هێرشــه ئه لیكترۆنییــه كان به مه به ســتی

لاوازكردنــی ئاسایشــی ده وڵه تــان، یاخــود به مه به ســتی

ئه نجامدانــی هه رجــۆره تاوانێكــی دیكــه . پــرۆژه پێشــنیاری

ــدی ــی ج ــتپێكردنی گفتوگۆیه ك ــتی ده س ــۆ مه به س ــه ب ئێم

ســتراتیژی ســه قامگیری بواره كانــی هه مــوو له ســه ر

به هێــزه . ئه گه رێكــی هێشــتا ئێســتادا ســه رده می لــه

ــی ــه پێویســتی گۆڕین ــاس ل ــه كان ب ــه بیروبۆچون ماوه یه ك

ده كــه ن. چه مكــه كان نوێكردنــه وه ی و ئه جێنــداكان

هه روه هــا پێشــنیاركراوه قســه بكرێــت له بــاره ی پێشــبڕكێی

گفتوگــۆ كێشــه كان له ڕاســتیدا ده كرێــت ســتراتیژیه وه .

بكرێــن. بــه ڵام بابه تــه ســه ره كییه كان بریتــی نیــن لــه

ســه ره كیترین جه وهه ره كه یه تــی. به ڵكــو چه مكــه كان،

شــت بریتییــه لــه ده ســتپێكردنی دیالۆگێكــی ســتراتیژی

ــان ــییه كان و پاش ــراوه كان و مه ترس ــه دیاریك له مه ڕهه ڕه ش

گــه ڕان بــه دوای ڕێکكه وتنه كانــدا له ســه ر ئه جێندایه كــی

په ســه ندكراوی گشــتگیر. هه روه كــو یه كێــك لــه پیــاوه

ئامــاژه ی »گرۆمیكــۆ« ڕووســیا ناوداره كانــی سیاســییه

ڕۆژی ســاڵه ی 110 یــادی ئێمــه له كاتێكــدا پێــداوه .

ــت: ــه تمه داره ده ڵێ ــه و سیاس ــه وه . ئ ــی ده كه ین له دایكبوون

ــه ك ــه وه ی ی ــت وه ك ل »باشــتره 10 ســاڵ دانوســتان بكه ی

ڕۆژ بچیتــه جه نگــه وه ».

13

Kurdistan conflict and Crisis Research Center

ناوه نــدی كوردســتان بــۆ توێژینــه وه لــه ململانــێ و قه یرانــه كان ناوه ندێكــی قازانــج نه ویســتی ســه ربه خۆیه ،

ــا ــتی ، هه روه ه ــه ڕای گش ــكردنی ب ــه وه و پێشكه ش ــی توێژین ــتگیریكردن و هاندان ــدان و پش ــۆ ئه نجام كارده كات ب

وه رگێڕانــی كتێــب و نوێتریــن توێژینــه وه جیهانییــه كان بــۆ ســه ر زمانــی كــوردی و ده وڵه مه ندكردنــی لیتریچــه ی

ــی و ــه سیاس ــۆ گرفت ــه ر ب ــه وه ی چاره س ــتی دۆزین ــه مه بەس ــده ، ب ــاتی ئاین ــه ت و دیراس ــی سیاس ــوردی له بواره كان ك

ــه ڕووی ــه ڕووب ــانه ی ك ــه و هه ڕە ش ــورد ل ــیی ك ــته بژێری سیاس ــه وه ی ده س ــه كان، ئاگاداركردن ــی و ئه منیی كۆمه ڵایه ت

كوردســتان و ناوچه كــه ده بنــه وه .

دەربارە