kurdistan conflict and crisis research center · 2020. 2. 12. · 3 ناکەناریەق و...
TRANSCRIPT
1
100
2
Kurdistan conflict and Crisis Research Center
سروشتی حزبە سیاسییەکان لە ھەرێمی
کوردستاندا
100
3
ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان
مافی ئەم بەرهەمە پارێزراوە بۆ
Kurdistan conflict and Crisis Research Center
شوباتی ٢٠٢٠
www.kurdistanc.com
facebook.com/kurdistanccrc
عێراق - سلێمانی - گردی سەرچنار
053 - 318 2929
@KCCRC1
4
هاوڕێ حەسەن، فەرهاد حەسەن
پێشەکی
هەرێمــی کوردســتانی عێــراق خــاوەن سیســتمێکی فــرە
حزبییــە کــە ئاماژەیەکــی گرنگــە بــۆ فرەیــی سیاســی و
دیموکراســی لــە ناوچەکــە. سروشــتی حزبە سیاســییەکان
بەهێــز شــێوەیەکی بــە کوردســتان هەرێمــی لــە
ــراق. ــە عێ ــورد ل ــنی ک ــە و پۆزیش ــە پێگ ــتە ب پەیوەس
ــی ــا ناوەڕاســتی ســەدەی بیســتەم باڵادەســتترین حزب ت
سیاســی لــە کوردســتانی عێــراق پارتــی دیموکراتــی
کوردســتان بــووە، بــەڵام دواتــر بــە هــۆی دابەشــبوون
و لێکترازانــی حزبییــەوە، یەکێتــی نیشــتمانی کوردســتان
وەک حزبێکــی بەدیــل ڕاگەیەنــرا. لەگــەڵ ئەوەشــدا
لەمــاوەی ســێ دەیــەی ڕابــردوو ژمارەیەکــی زۆر حزبــی
ــە ــتکراون، ک ــتان دروس ــی کوردس ــە هەرێم ــی ل سیاس
کاریگەریــان لەســەر ســیما و تایبەتمەنــدی سیســتمی
ــی ــە ئارگۆمێنت ــە. بۆی ــە هەرێمەک ــووە ل ــی هەب سیاس
تــەواوی توێژینەوەیــە ئەوەیــە کــە ئــەم ســەرەکی
ــە چەنــد ــە کوردســتانی عێــراق ل حزبــە سیاســییەکان ل
تایبەتمەندییەکــدا هاوبەشــن لەوانــەش پشــت بەســتن بە
ســەرکردەی کاریزمــی، جەختکردنــە ســەر ناســۆنالیزم و
دواتــر نەبوونــی شــەفافیەت. بەمــەش ئــەم توێژینەوەیــە
گفتوگــۆی تایبەتمەندییــە ســەرەکییەکانی حزبە سیاســییە
کوردییــەکان و کاریگەریــان لەســەر بڕیــارە سیاســییەکان
و دەرەنجامــی سیاســی ئــەو بڕیارانــە لــە ســەرەکیترین
دامــەزراوەکان و کارایــی و وەزیفــەی دامــەزراوەکان
کوردســتان هەرێمــی لــە سیاســی سیســتمی لــە
دەکات. ئــەم توێژینەوەیــە لەبــەر ڕۆشــنای تیــۆری
فانکشــنالیزمی بونیــادی و پەیوەنــدی نێــوان سیســتم
ــەوە ــەم توێژین ــدراوه . ئ ــتمەکان, ئه نجام ــە سیس و لق
جەخــت لەســەر چەنــد پرســیارێکی ســەرەکی دەکاتەوە،
حزبــە نێــوان هاوبەشــەکانی تایبەتمەندییــە لەوانــە
سیاســییە ســەرەکییەکانی هەرێمــی کوردســتان کامانــەن؟
لێکەوتەکانــی ئــەو تایبەتمەندییــە هاوبەشــانە چیــن کــە
حزبــە سیاســییەکان لەســەر سیاســەت و بونیــاد و بڕیــارە
کوردســتان هەرێمــی دامەزراوەکانــی سیاســییەکانی
گفتوکــۆی توێژینەوەیــە ئــەم هەروەهــا هەیانــە؟
ســەرەکییەکانی حزبــە لێکچووەکانــی تایبەتمەندییــە
ــووە ــان هەب ــە کاریگەری ــتان دەکات ک ــم کوردس هەرێ
لەســەر گەڵاڵــە بوونــی تایبەتمەندییەکانــی ئەو سیســتمە
ــە. ــی هەی ــتاندا بوون ــی کوردس ــە هەرێم ــییەی ل سیاس
میتۆدی توێژینەوەکە
زانیارییەکانــی ئــەم توێژینەوەیــە لەرێگــەی ئەنجامدانــی
میتــۆدی چۆنێتییــەوە کۆکراوەتــەوە بــە ئەنجامدانــی
کەسانەشــی ئــەو ڕێکخــراو، نیمچــە چاوپێکەوتنــی
لــە زیاتــر ئەنجامــدراوە لەگــەڵ چاوپێکەوتنیــان
یــان کــە مانایــەی بــەو سیاســین، دەســتەبژێری
ــییەکانن، ــە سیاس ــی حزب ــان ئەندام ــەتمەدارن، ی سیاس
یاخــود پێشــتر ئەنــدام و لێپرســراوی حزبە سیاســییەکانی
ــووە ــان هەب ــی ئەوەی ــە دەرفەت ــوون، ک ــتان ب کوردس
ــەو ــن، ئ ــک ب ــەوە نزی ــاری حزبەکان ــدی بڕی ــە ناوەن ل
کەســانەش چاوپێکەوتنیــان لەگــەڵ کــراوە هــەردوو
ــە ــۆڕان )ک ــەرەی ئۆپۆزســیۆن گ ــی دەســەڵات و ب حزب
ئێســتا بەشــێکە لــە حکومــەت( و حزبەکانــی وەک
یەکگرتــووی ئیســامی و کۆمەڵــی ئیســامی کوردســتان
دەگرێتــەوە. بــۆ ئــەو مەبەســتەش نــۆ چاوپێکەوتــن
سروشتی حزبە سیاسییەکان لە ھەرێمی
کوردستاندا
5
ئەنجامــدراوە لــە ســاڵی ٢٠١٩ لەگــەڵ بەشــێک لــە
دەســتەبژێرەکانی یەکێتــی، پارتــی )کــە پێشــتر ئەندامــی
ئــەو حزبــە بــوون( و بەرپرســانی بزووتنــەوەی گــۆڕان
و کۆمــەڵ لــە ئیســامییەکان حزبــە ئەندامانــی و
کەســانە ئــەو بەشــێکی هــاوکات کــە یەکگرتــوو،
ــی ــە گرنگەکان ــتان و لیژن ــی کوردس ــی پەرلەمان ئەندام
لەگــەڵ چاوپێکەوتــن لــەوەش زیاتــر پەرلەمانــن.
دوو نووســەر و چاودێــری بەناوبانــگ لــە کاروبــاری
ــان کــورد ئەنجامــدراوە، کــە ئەزموونێکــی دەوڵەمەندی
ــە ــەکان ل ــی سیاســەتی حزب ــری کردن ــە چاودێ ــە ل هەی
ــە ــت ک ــت بوترێ ــە دەتوانرێ ــتان. بۆی ــی کوردس هەرێم
کەســانی بەشــدار لــە چاوپێکەوتنەکــەدا زانیــاری دەســتی
ــەرەکییەکەی ــە س ــج حزب ــارەی پێن ــە دەرب ــان لای یەکی
هەرێمــی کوردســتان و سیاســەت و مێــژوو و پرۆســەی
دروســتکردنی بڕیــاری سیاســیی تیایانــدا.
هــۆکاری ســەرەکی هەڵبژاردنــی کەســانی بەشــداربوو لە
چاوپێکەوتنەکانــدا دەگەڕێتــەوە بــۆ ڕۆڵ و کاریگەریــان
لەنــاو حزبەکانیــان و نزیکیان لە پرۆســەی دروســتکردنی
ــووی ــە یەکگرت ــانەش ل ــەو کەس ــییەوە. ل ــاری سیاس بڕی
ئیســامی کوردســتان هەریــەک لــە ئەبوبەکــر کاروانــی
حزبــە، ئــەو ســەرکردایەتی ئەنجومەنــی ئەندامــی
هەروەهــا شــێرکۆ جــەودەت ئەندامــی ئەنجومەنــی
ــی ــی پەرلەمان ــزب و ئەندام ــان ح ــەرکردایەتی هەم س
ــان. ــی پەرلەم ــەی دارای ــە لیژن ــدام ل ــتان و ئەن کوردس
لــە هەریــەک گــۆڕان بزووتنــەوەی لــە هــاوکات
قــادری حاجــی عەلــی ئەندامــی پێشــووی مەکتەبــی
ــە ــک ل ــتان و یەکێ ــی نیشــتمانی کوردس سیاســی یەکێت
دامەزرێنەرانــی بزووتنــەوەی گــۆڕان و کادری بــاڵای
پێشــووی ئــەو بزووتنەوەیــە، لەهەمــان بزووتنــەوە
ــی ــووی پەرلەمان ــی پێش ــوری ئەندام ــەلا ن ــدوڵای م عب
کوردســتان و کادری پێشــووی بزووتنەوەکــە، هەروەهــا
سیاســی توێژینــەوەی ژووری پێشــووی بەرپرســی
بزووتنــەوەی گــۆڕان دکتــۆر محەمــەد عەلــی. هەرچــی
لــە پارتــی دیموکراتــی کوردســتان چاوپێکەوتــن لەگــەڵ
کادرێکــی پێشــووی ئــەو حزبــە و کەســێکی نزیــک
لــە مــەلا مســتەفا بارزانــی کــرا کــە لــە ئێســتادا وەک
ــە هەرێمــی کوردســتان سیاســەتمەدارێکی ســەربەخۆ ل
ناســراوە، ئەویــش دکتــۆر مەحمــود عوســمانە کــە
و مێــژوو لــە دەوڵەمەنــدە ئەزموونێکــی خــاوەن
ــە سیاســییەکانی باشــووری کوردســتان، ــردووی حزب ڕاب
هەروەهــا لــە کۆمەڵــی ئیســامی کوردســتان قســە
ــاوکات ــە ه ــە ک ــەو حزب ــی پێشــووی ئ ــەڵ کادرێک لەگ
ــزب ــی ح ــاری سیاس ــەت و کاروب ــە سیاس ــارەزایە ل ش
ــە ــتان، جگ ــی کوردس ــە ئیســامییەکانی هەرێم و بزاوت
لــەوەش چاوپێکەوتــن لەگــەڵ هەریــەک لــە نووســەر و
ڕۆژنامەنــووس عەلــی کەریمــی کــە بــە بنــەڕەت خەڵکی
ــی ــی سیاس ــەڵام چاودێرێک ــتانە، ب ــی کوردس ڕۆژهەڵات
ــژووی سیاســی ــی پرۆســەی سیاســی و مێ ــە ئەزموون ب
حزبــە کوردســتانییەکانی هەرێمــی کوردســتانە و خــاوەن
ــەڵ بەشــێک لەســەرکردە و ــە لەگ ــی نزیک پەیوەندییەک
ئەندامــە پلــە باڵاکانــی حزبەکانــی باشــووری کوردســتان،
هــاوکات گــۆڕان، بزووتنــەوەی لــە تایبــەت بــە
چاوپێکەوتــن لەگــەڵ ڕۆژنامەنووســی دیــار لەبــواری
زۆربەی حزبە
کوردییەکانی ھەرێمی
کوردستان ھاوبەشن
لە مەیلی نەتەوەیی –
ناسیۆنالیستی
6
کاروبــاری سیاســی و سیاســەتی حزبــەکان لــە هەرێمــی
کوردســتان کەمــال چۆمانــی ئەنجامــدراوە. تــەواوی
بەشــداربووان ڕەزامەندییان لەســەر ئەوە نیشــانداوە کە
گفتوگۆکانیــان تۆماربکرێــت لەکاتــی چاوپێکەوتنەکــەدا و
ــەواوی ــە توێژینەوەکــەدا. ت ــت ل ــاژە پێبدرێ ــان ئام ناوی
بەشــداربوواندا لەگــەڵ چاوپێکەوتنەکــە پرۆســەی
لەنێــوان نیــو کاتژمێــر بــۆ یــەک کاتژمێــری خایانــدووە.
ــان ــکریبت و پاش ــە ترانس ــراون ب ــر ک ــارەکان دوات تۆم
کۆتکــراوە لــەو شــوێنانەی کــە پێویســت بــووە. زیاتــر
لــەوەش توێژینەوەکــە چاوپێکەوتنــی ئــەو بەرپرســانەی
کوردســتانی هەرێمــی ســەرەکییەکەی حزبــە پێنــج
ــەوە. ــدا بڵاوبوونەت ــە میدیاکان ــە ل ــاوە ک بەکارهێن
حزبایەتی لە ژینگەی سیاسی هەرێمی کوردستاندا
لەکاتێکــدا کوردســتانی عێــراق خاوەن کولتورێکی باشــی
فرەیــی سیاســییە بــە بــەراورد بــە تــەواوی ناوچەکانــی
تــری عێــراق، بــەڵام لەگەڵ ئەوەشــدا هێشــتا دەســەڵاتی
ــد ــە دەســتی چەن ــی ل ــە شــێوەیەکی مێژووی سیاســی ب
خانەوادەیەکــی چەنــد و کــەم سیاســی حزبێکــی
لــە زۆری زەبــری کــە چڕبووەتــەوە، فەرمانــڕەوا
پرۆســەی دیموکراســی لــە هەرێمەکــە داوە. دەتوانرێــت
بەپێــی کوردســتان هەرێمــی سیاســییەکانی حزبــە
ئایدۆلۆجیــا و دنیابینــی سیاســییان پۆلێــن بکرێــن، بۆیــە
بەشــێک هەڵگــری سروشــتێکی لیبراڵــی، یــان سۆســیال
دیموکراتیــن هاوشــێوەی یەکێتــی نیشــتمانی کوردســتان
ــان ــێکی تری ــدا بەش ــە کاتێک ــۆڕان، ل ــەوەی گ و بزووتن
هەڵگــری شوناســی ئیســامین هاوشــێوەی یەکگرتــووی
ئیســامی کوردســتان و کۆمەڵــی ئیســامی کوردســتان.
و خێڵەکــی لەســەربنەمای تریــان بەشــێکی هێشــتا
قەبەلــی دامــەزراوە، دیارتریــن نموونــەی ئــەم جــۆرەش
پارتــی دیموکراتــی کوردســتانە. پارتــی یەکێکــە لــە
کۆنتریــن حزبــە سیاســییەکانی کوردســتانی عێــراق کــە
لــە ســاڵی ١٩٤٦ بەســەرکردایەتی مــەلا مســتەفا بارزانــی
دیموکراتــی پارتــی بەنــاوی ســەرەتا دامەزرێنــرا.
ــی ــووە پارت ــەی ب ــاڵی ١٩٥٣ ناوەک ــە س ــر ل ــورد دوات ک
دیموکراتــی کوردســتان، حزبەکــە لەســەر پرەنســیپەکانی
ــەن ــتا لەلای ــە هێش ــەو حزب ــتەکرا. ئ ــیۆنالیزم ئاڕاس ناس
ــەی ــراوە)١( و زۆرب ــرۆڵ ک ــەوە کۆنت ــەی بارزانیی بنەماڵ
بنکــەی جەماوەریــی کەوتۆتــە ناوچەکانــی پارێــزگای
هەژموونــی ناوچەکانــی کــە هەولێــر، و دهــۆک
ئــەو حزبــە هاوســنورە لەگــەڵ ســنورەکانی تورکیــا،
ئەمــەش وایکــردووە کــە پەیوەندییەکــی توندوتۆڵــی
ــی نیشــتمانی ــت. هەرچــی یەکێت ــا هەبێ ــەڵ تورکی لەگ
کوردســتانە لــە ســاڵی ١٩٧٥ لەلایــەن جــەلال تاڵەبانییەوە
ــاری ناسیۆنالیســتی ــراو و بــووە هەڵگــری گوت دامەزرێن
کــوردی و زۆربــەی ئەنــدام و کادرەکانــی لــە هەڵگــری
ــە ــین، ب ــراڵ دیموکراس ــان لیب ــەپ، ی ــای چ ئایدۆلۆجی
ــی ــی یەکێت ــەی جەماوەری ــەوە. بنک ــەی پارتیی پێچەوان
ــزگای ــی پارێ ــە ناوچەکان ــر ل نیشــتمانی کوردســتان زیات
ئەمــەش ئێــران، ســنورەکانی لەســەر ســلێمانییە
وایکــردووە کــە پەیوەندییەکــی باشــی لەگــەڵ ئــەو وڵاتە
هەبێــت. بــەڵام ئــەوەی بــەدی دەکرێــت کــە هــەردوو
حــزب تــا ئەندازەیەکــی بــاش پەیوەندیــی تەندروســتیان
ــە. ــدا هەی ــە بەغ ــدی ل ــی ناوەن ــەڵ حکومەت لەگ
بــەر لــە دامەزراندنــی حکومەتی هەرێمی کوردســتان لە
ســاڵی ١٩٩٢، هەریــەک لــە یەکێتی نیشــتمانی کوردســتان
ــی ــاو دیاریکردن ــتان لەپێن ــی کوردس ــی دیموکرات و پارت
عێــراق ڕژێمــی دژی خۆنووســین چــارەی مافــی
دەجەنــگان، بــەڵام ناوبەنــاو دژی یەکتــر جەنــگاون،
بــە تایبــەت لــە نێــوان ســاڵانی ١٩٩٤-١٩٩٨ جەنگــی
خوێناویــان دژی یەکتــر بەرپاکــردووە. ڕێککەوتننامــەی
واشــنتۆن بــە نێوەندگیــری ویایەتــە یەکگرتــووەکان
لەنێــوان هــەردوو حــزب بــووە هــۆی کۆتاییهێنــان
ــەوەی هــەردوو حــزب ــی دوای ئ ــی ناوخۆی ــە جەنگ ب
ــان و ــدارە کارگێڕییەکانی ــی ئی ــە یەکگرتن ــوون ب ڕازی ب
ــزی ــان – هێ ــزە چەکدارەکانی ــتنی هێ ــی یەکخس پەیمان
پێشــمەرگە)٢( – دا لەچوارچێــوەی هێزەکانــی پاراســتنی
ــە ڕێگــەی هێشــتنەوەی ــەڵام ل هەرێمــی کوردســتان. ب
7
هەژموونیــان ناوچەکانــی و ســەربازییەکانیان هێــزە
هــەردوو حــزب بەشــداربوون لــە دابەشــکردنی ژینگــەی
ــتان. ــی کوردس ــی هەرێم سیاس
ــر ــی ت ــی سیاس ــەک حزب ــتادا ژمارەی ــە ئێس ــاوکات ل ه
ــەردوو ــەڵاتی ه ــە دەس ــەرەی دژ ب ــە ب ــە ب ــەن، ک ه
ــەش ــەو حزبان ــان دەناســێنن، ل ــی باڵادەســت خۆی حزب
بزووتنــەوەی گــۆڕان و حزبــە ئیســامییەکان بەتایبەتــی
یەکگرتووی ئیســامی و کۆمەڵی ئیســامی کوردســتانن.
ــرا ــان پێک ــەرەوە ئاماژەی ــە لەس ــەی ک ــج حزب ــەو پێن ئ
پرۆســەی ســەرەکییەکەی حزبــە پێنــج لــە بریتیــن
ــتان. ــی کوردس ــی هەرێم سیاس
ئــەو حزبــە سیاســیانە بــەدەر لــە جیاوازییــە ئایدۆلۆجــی
و بونیــادی و جوگرافییەکانیــان، بــەڵام هێشــتا لــە چەنــد
تایبەتمەندییەکــی دیاریکــراودا هاوبەشــن، لەوانــەش
پشــت بەســتن بــە ســەرکردەی کاریزمــی، جەختکردنــە
ســەر پرەنســیپی ناســیۆنالیزم و نەبوونــی شــەفافیەت لــە
بڕیاری ڕێکخراوەیی و حزبی و دارایی و سەرچاوەکانی
داهاتیــان. هەروەهــا زاڵبوونــی ســەرکردە کاریزمیــەکان
لەنــاو حزبــە سیاســییەکاندا بووەتــە هــۆی فۆرمەڵــە
کردنی سروشــتی دەســەڵات لە سیســتمە سیاســییەکەدا،
ســەرکردەیەکی چەنــد دەســتی لــە ئــەوەی وەک
حزبــە کرابێتــەوە. چــڕ خێڵەکیــدا دیاریکــراوی
ــدا ــان کات ــە هەم ــتان ل ــی کوردس ــییەکانی هەرێم سیاس
حزبــی ناسیۆنالیســتین، تەنانــەت حزبە ئیســامییەکانیش
لــە ســەربەخۆیی ڕیفراندۆمــی شکســتی لــەدوای
ــی ــتەبەرکردنی ماف ــۆ دەس ــەن ب ــی ٢٠١٧ کاردەک ئەیلول
چــارەی خۆنووســین لەچوارچێــوەی عێراقــدا.)٣( حزبــە
سیاســییەکانی هەرێمــی کوردســتان دەناڵێنــن بەدەســت
نەبوونــی شــەفافیەت لــە ســەرچاوەکانی داهاتیــان و
شــێوازی خەرجکردنــی، کــە ئەمــەش ڕەنگدانــەوەی
ــووە. ــم هەب ــەواوی سیســتمی سیاســی هەرێ لەســەر ت
تایبەتمەندییە هاوبەشەکانی حزبە سیاسییەکان
یەکەم: سەرکردەی کاریزمی
حزبــە پشــتی بڕبــڕەی بــە کاریزمــی ســەرکردەی
سیاســییەکانی هەرێمــی کوردســتان هەژمــار دەکرێــت.
کــورد لەمێــژە ڕووبــەڕووی چەوســاندنەوەی دەســەڵات
ــەردەوام ــە ب ــەوە، بۆی ــراق بووەت ــی عێ و حکومەتەکان
خەباتــی کــردووە بــۆ ئــازادی و ســەربەخۆیی، ئەمــەش
ــی ــی و مەعریف ــی و کۆمەڵایەت ــی سیاس ــە ئەرک بووەت
دەســتەبژێر و ســەرکردەکانی کورد، بە تایبەت ئەوانەی
ــی ــییەکانی هەرێم ــە سیاس ــراو و حزب ــی ڕێکخ کۆنترۆڵ
ــی ــە کاریزمای ــردووە. پشــت بەســتن ب کوردســتانیان ک
تایبەتمەندییــە لــە یەکێکــە سیاســییەکان ســەرکردە
ــی هەرێمــی ــە کوردییەکان ــەواوی حزب هاوبەشــەکانی ت
تایبەتمەندییەکــی بەچەنــد ئەمــەش کوردســتان،
ســەرەکی جیادەکرێتــەوە، لەوانــەش)٤(:
کــە ئەوانــەن کاریزمییــەکان ســەرکردە یەکــەم:
کۆنترۆڵــی کەســی خۆیــان بەســەر حزبــە سیاســییەکانەوە
پاراســتووە.
سیاســییەکان حزبــە دامەزراوەکانــی دووەم:
دامــەزراوەی لاواز و نــاکاران، بــە تایبەتــی دوای ئەوەی
پشت بەستن بە کاریزمایی
سەرکردە سیاسییەکان
یەکێکە لە تایبەتمەندییە
ھاوبەشەکانی تەواوی
حزبە کوردییەکانی
ھەرێمی کوردستان
8
کــە ئەنجومەنــی ســەرکردایەتی حــزب و مەکتەبــی
سیاســیی حزبــەکان بــە ئاســانی لەلایــەن دامەزرێنــەران
و ســەرکردەکانی حزبــەوە پشــتگوێ دەخرێــن.
ــت ــەردەوام دەس ــەکان ب ــەرکردە کاریزمیی ــێیەم: س س
دەگــرن بەســەر بــواری دارایــی و ســەرچاوە داراییەکانی
حــزب، بــە جۆرێــک ئــەو ســەرچاوانە لــە دەســتی چەند
کەســایەتییەکی کــەم، یــان بنەماڵەیەکــی دیاریکــراو
ــە ــاژە پێکردن ــەی ئام ــەوەی جێگ ــت، ئ ــس دەمێنێ قەتی
ئەوەیــە کــە ئــەو ســەرچاوە داراییانــە بەکاردەهێنرێن بۆ
بەهێزکردنــی ســەرکردەکان لەنــاو حزبــە سیاســییەکاندا.
چــوارەم: لــەو حزبــە سیاســیانەی کــە خــاوەن هێــزی
چەکداریــی خۆیانــن هاوشــێوەی )یەکێتــی نیشــتمانی
ــان ــتان( پەنای ــی کوردس ــی دیموکرات ــتان و پارت کوردس
ــۆ پاراســتنی ــە ب ــەو هێزان ــی ئ ــەر بەکارهێنان ــە ب بردۆت
خۆیــان و پەرەپێدانــی هەژموون و کاریگەری ســەرکردە
ــان. ــەکان و سیاســەت و دنیابینی حزبیی
و ســیما وەک کــە لێــرەدا خــاڵ کۆتــا پێنجــەم:
تایبەتمەنــدی ســەرکردە کاریزمــەکان هەژمــار دەکرێــت
ــەکان ــە حزبیی ــی دەزگا میدیایی ــە بەکارهێنان ــە ل بریتیی
ــە ــەرکردەکانیان، بۆی ــی س ــاو و ناوبانگ ــی ن ــۆ هاندان ب
بەبــێ بوونــی خزمەتــی میدیایــی بەرنامــە بــۆ داڕێــژراو
لەســەر کاریگــەری ناتوانــن حزبــەکان ســەرکردەی
ڕایگشــتی دروســت بکــەن و هەژموونــی خۆیــان لەنــاو
ــزن. ــدا بپارێ ــی حزبەکانیان ــە حزبییەکان ئۆرگان
هــەر پێنــج حزبــە ســەرەکییەکەی هەرێمــی کوردســتان
لــە بەســتووە کاریزمــی ســەرکردەی بــە پشــتیان
پارتــی نموونــە بــۆ حزبەکانیــان، بەڕێوەبردنــی
دیموکراتــی کوردســتان لەســەرەتای دامەزراندنییــەوە
لــە ســاڵی ١٩٤٦ پشــتی بــە کاریزمایــی و توراســی
مــەلا مســتەفا بارزانــی بەســتووە، کــە ســەرۆکی پارتــی
ــە ــی ل ــی دوای ــا کۆچ ــووە ت ــتان ب ــی کوردس دیموکرات
ســاڵی ١٩٧٩)٥(. مەحمــود عوســمان کــە ســاڵانێکی زۆر
ئەندامــی پارتــی دیموکراتــی کوردســتان و کەســێکی
نزیــک بــووە لــە مــەلا مســتەفا ئامــاژە بــەوەدەکات، کــە
لــەو حزبــەدا تــا ئێســتاش تەنهــا دامەزرێنەر و ســەرۆکی
ئــەو حزبــە دەســەڵاتە گرنگەکانــی لابــووە، بــە تایبــەت
دەســەڵاتی خەرجکردنــی ســەرچاوە داراییەکانــی حــزب
و دیاریکردنی ســتراتیجی ســەربازی و چەکداری حزب،
چونکە پێشــتر مەلا مســتەفا و لە ئێستاشــدا مەســعود
بارزانــی کۆنترۆڵــی ڕاســتەوخۆی بەســەر تــەواوی هێــزە
ــە. ــتان هەی ــی کوردس ــی دیموکرات ــی پارت چەکدارەکان
دوای کۆچــی دوایــی مــەلا مســتەفا لــە ســاڵی ١٩٧٩
مەســعود بارزانــی کــوڕ وەک ســەرۆکی ئــەو حزبــە
هەڵبژێــردرا و لــە تــەواوی کۆنگــرە حزبییەکانــی پارتــی
لــەو کاتــە بــە دواوە دووبــارە هەڵبژێردراوەتــەوە،
تەنانــەت هیــچ کاندیــد و ڕکابەرێکــی نەبــووە لــە
لــە کۆنگــرە حزبییەکانــی پارتیــدا، هەڵبژاردنــەوەی
ــاو ــی لەن ــی حزب ــەرکردەیەکی کاریزم ــە وەک س چونک
ئۆرگانەکانــی ئــەو حزبــە تەماشــا دەکرێــت و تا ئێســتاش
ســەرۆکی پارتــی دیموکراتــی کوردســتانە. لــە ئێســتادا
بارزانــی فەرمانــدەی تــەواوی هێــزە چەکدارەکانــی
ــان ــەڵاتی فەرم ــتانە و دەس ــی کوردس ــی دیموکرات پارت
دروستکردنی کۆمپانیایەکی
نەوتی نیشتمانی بە مەبەستی
ڕێگرتن لە بەھەدەردانی زیاتری
سەرچاوەکان و ڕەخساندنی
شەفافیەت پێویستییەکی
هەنوکەییە
9
پێکردنیانــی هەیــە )٦(, کــە پێکدێــت لــە یەکــەی
٨٠ی هێزەکانــی پێشــمەرگە و هێزەکانــی زێڕەڤانــی
ــەی ــتان و یەک ــی کوردس ــی دیموکرات ــی پارت و ئاسایش
دژە تیــرۆری ئــەو حزبــە. هــەر تایبــەت بــە ڕۆڵــی
مەســعود بارزانــی لەنــاو پارتــی دیموکراتــی کوردســتان،
ــی ــەوەدەکات کــە »بارزان مەحمــود عوســمان ئامــاژە ب
هەمیشــە ســەرکردەی ژمــارە یــەک بــووە لەنــاو پارتــی
دیمورکراتــی کوردســتان و تاکــە کەســە کــە دەســەڵاتی
بڕیاردانــی تــەواوی هەیــە لەســەر تــەواوی پــرس و
حزبــە ئــەو ڕاســتە – حزبــە ئــەو سیاســەتەکانی
دواجــار بــەڵام دەکــەن، کۆبونــەوە دەزگاکانــی و
بارزانــی بڕیــار دەدات لەســەر پرســەکان.«)٧( زیاتــر
ــی ــەی بارزان ــی بنەماڵ ــە ئەندامان ــەک ل ــەوەش ژمارەی ل
لــە بەرزتریــن پۆســتە حزبییەکانــی پارتیــدا دەســەڵاتیان
هەیــە، لەوانــەش کــوڕە گەورەکــەی ئەندامــی مەکتەبــی
سیاســی و برازاکــەی )نێچیرڤــان بارزانــی( جێگــری
ــە ــر ل ــی ت ــاوکات یەکێک ــە، ه ــتی حزب ــکرتێری گش س
کوڕەکانــی فەرمانــدەی لەشــکری تایبــەت و فەرمانــدەی
لەشــکری گوڵانــە )٨(, هەروەهــا برایەکــی )ســیهاد
بارزانــی( فەرمانــدەی هێزەکانــی پێشــمەرگەی پارتــی و
هێزەکانــی تۆپخانــەی ئــەو حزبەیــە)٩(, زیاتــر لــەوەش
ــە ــوو ل ــی ب ــمەرگەی پارت ــی پێش ــدەی هێزەکان فەرمان
ئۆکتۆبــەری ٢٠١٤ کاتێــک بارزانــی بڕیاریــدا کــە ١٥٠
پێشــمەرگەی هێزەکانــی بــە چەکــی قورســەوە ڕەوانــەی
شــاری کۆبانــی بــکات بــۆ هــاوکاری کردنــی شــەڕڤانان
ــە ٣٠ی ــە ل ــوریا. بۆی ــووری س ــە باک ــش ل ــە داع دژ ب
ســەربازییەوە ئۆتۆمبێلــی ٢٠ بــە ٢٠١٤ ئۆکتۆبــەری
ــدا ــە چاوپێکەوتنەکان ــی)١٠(. لەیەکێــک ل گەیشــتە کۆبان
ئەفســەرەکانی لــە یەکێــک میدیــاکان لەگــەڵ
ــاوی ئەحمــەد گــەردی ئامــاژە ــی بەن پێشــمەرگەی پارت
و کۆبانــی دەچنــە »هێزەکانیــان کــە بــەوەدەکات
ــەم ــی یەک ــن: بەش ــەش پێکدێ ــە دوو ب ــش ل هێزەکانی
بریتیــن لــە هێزەکانــی پێشــمەرگەی پارتــی، بەشــی
دووەمــی هێــزەکان بریتیــن لــە هێزەکانــی یەکێتــی
نیشــتمانی کوردســتان.«)١١( هــەر لەنــاو پارتیــدا یەکێــک
لــە ئامۆزاکانــی بارزانــی بەنــاوی ســیروان بارزانــی
یەکێکــە لــە فەرمانــدە ســەربازییەکانی پێشــمەرگە و
ــی ــری هێزەکان ــور – گوێ لێپرســراوی میحــوەری مەخم
ــە ڕێکخــراوی ــە لەســەرەتای جەنگــی دژ ب ــەو حزبەی ئ
دەوڵەتــی ئیســامییەوە.)١٢( بــەم جــۆرە مەحســوبیەت
و خێڵگەرایــی لەنــاو پارتــی دیموکراتــی کوردســتان
ــە ــزب ل ــی ح ــەڵات و بڕیارەکان ــە دەس ــردووە ک وایک
دەســتی چەنــد کەســێکی بەهێــزدا چڕببێتــەوە، کــە
لــە خانــەوادەی بارزانیــن و چــاوەڕوان دەکرێــت دوای
ــەوە. ــەوان شــوێنەکەی پڕبکات بارزانــی هــەر یەکێــک ل
پشــت بەســتنی پارتــی دیموکراتــی کوردســتان بــە
و ناکۆکــی کــە وایکــرد مســتەفا مــەلا کاریزمایــی
ناڕەزایــی لەنــاو ڕێکخســتن و ســەرکردایەتی حزبەکــەی
ســەرهەڵبدات و دواجــار دابەشــبوونی لەنێــوان دوو
ــە ــەوە، ب ــەی لێبکەوێت ــەو حزب ــەرکردایەتی ئ ــی س باڵ
دیاریکــراوی لەنێــوان باڵــی مــەلا مســتەفا و باڵــی
مەکتەبــی سیاســی ئــەو حزبــە. باڵــی مەکتەبــی سیاســی
پارتــی پشــتیوانی ســەرکردایەتی مــەلا مســتەفایان دەکرد
لەبــەر ئــەوەی خــاوەن پەیوەندییەکــی بــاش و فــراوان
بــوو، هەروەهــا پشــتیوانی زۆری هەبــوو لەنــاو خێڵــە
کوردییەکانــی باشــووری کوردســتان لــەو کاتــەدا، بــەڵام
باڵادەســتی سیاســی و خێڵەکــی بارزانیــان ڕەتدەکردەوە.
ئەمــەش بــووە هــۆی دابەشــبوون لەنــاو ســەرکردایەتی
پارتــی دیموکراتــی کوردســتان و دەرکردنــی چەنــد
لــە کاریگــەری خــاوەن و گرنــگ ســەرکردەیەکی
حزبەکــە، لەناویانــدا هەریــەک لــە ئیبراهیــم ئەحمــەد،
ــە ــر. بۆی ــەرکردەیەکی ت ــد س ــی و چەن ــەلال تاڵەبان ج
ــتانی ــی کوردس ــە کوردییەکان ــەواوی حزب ــەوە ت لەوکات
عێــراق هەڵگــری یــەک تایبەتمەنــدی هاوبەشــن لەڕووی
ســەرکردەی بــە بەســتن پشــت و ســەرکردایەتی
ــی. کاریزم
هەمــان لۆژیــک بەســەر یەکێتــی نیشــتمانی کوردســتان
لــە ســایەی ســەرکردایەتی تاڵەبانیــدا جێبەجــێ دەبێــت.
10
یەکێتــی نیشــتمانی کوردســتان لــە ســاڵی ١٩٧٥ دامــەزرا،
ــەی ــە میان ــراق ل ــوردی عێ ــتی ک ــش دوای شکس ئەوی
جەنــگ دژی حکومەتــی عێــراق لــە ســاڵانی ١٩٧٤-
لەســەرەتای تاڵەبانییــەوە ١٩٧٥. بەهــۆی کاریزمایــی
دامەزراندنــی یەکێتییــەوە تــا کۆچــی دوایــی، ســکرتێری
گشــتی حزبەکــە بــوو. دەتوانرێــت بوترێــت تاڵەبانــی بە
ڕەهایــی کۆنترۆڵــی یەکێتــی کردبــوو، ئەمــەش بەهــۆی
چەنــد فاکتەرێکــەوە، لەوانــەش: کەســایەتی تاڵەبانــی و
کارەکتــەری کەســی کــە ببــووە جێگــەی سەرســوڕمانی
زۆرینــەی ســەرکردایەتی ئــەو حزبــە، هــاوکات بونیــادی
ڕێکخراوەیــی حزبەکــەش هاوکاربــوو لــە باڵادەســتی
ــەوە ــاژە ب ــتە ئام ــەوە. پێویس ــەر یەکێتیی ــی بەس تاڵەبان
ــڕاوە ــی گێ ــر ڕۆڵ ــەم زیات ــەری یەک ــە فاکت ــت ک بکرێ
لــە ژیانــی سیاســی تاڵەبانــی و یەکێتیــدا، بــە جۆرێــک
ســەرەڕای بوونی باڵ و گرووپی جیاواز لە سۆشیالیســت
و چەپــەکان و گرووپــە ناسیۆنالیســتەکان لەناو یەکێتیدا،
بــەڵام هێشــتا تاڵەبانــی دەیتوانــی ســەرکردایەتی و
ــدارەی ــی خــۆی بەســەریاندا بســەپێنێت و ئی هەژموون
جیاوازییەکانــی نــاو حزبەکــەی بــدات. بۆیــە بــە هەمــان
ــاری ــە بڕی ــوو ک ــەرکردە ب ــە س ــی تاک ــێوەش تاڵەبان ش
جەنــگ و ئاشــتی وەک بڕیــاری یەکێتــی نیشــتمانی
ــدا ــە غیابی ــی ل ــی تاڵەبان ــووە. کاریزمای کوردســتان لاب
زۆر گرفتــی و کێشــە وایکــرد ٢٠١٣ەوە ســاڵی لــە
بــۆ یەکێتــی نشــتمانی کوردســتان دروســت بێــت،
هــەروەک ئەندامێکــی ســەرکردایەتی ئــەو حزبــە فەریــد
ــی ــی تاڵەبان ــە »غیاب ــدەکات ک ــاژەی پێ ــەرد ئام ئەسەس
لەســەر چەندیــن پــرس و ئاســتی جیــاواز هەســتی
ــی، ــەرکردایەتی پارت ــێوەی س ــان ش ــراوە.« بەهەم پێک
ــدا ــە دەســتی تاڵەبانی ــی حــزب ل ــزی دارای ــار و هێ بڕی
ــک ــی یەکێ ــی عەل ــادری حاج ــی ق ــە بۆچوون ــووە، ب ب
لــە دامەزرێنەرانــی بزووتنــەوەی گــۆڕان و ئەندامــی
ــەک ــی ن ــی »تاڵەبان ــی یەکێت ــی سیاس ــووی مەکتەب پێش
ــاوکاری ــو ه ــوو، بەڵک ــی کردب ــی یەکێت ــا کۆنترۆڵ تەنه
زیاتــری ئــەو ســەرکردانەی دەکــرد کــە لەخۆیــەوە
نزیکبــوون. بــەم جــۆرە تاڵەبانــی بڕیــاری دەدا کــێ
دەســەڵاتی هەبێــت و کــێ دەســەڵاتی نەبێــت...«)١٣(
زیاتــر لــەوەش، هــەر کاریزمایــی و کەســایەتی تاڵەبانــی
بــوو کــە وایکــرد تەنانــەت لــە حاڵەتــی دوورکەوتنەوەی
ــە ســاڵی ٢٠١٣-٢٠١٧ کــەس بەهــۆی نەخۆشــکەوتنەوە ل
نەتوانێــت شــوێنەکەی وەک ســکرتێری گشــتی یەکێتــی
ــەوە. ــتان پڕبکات ــتمانی کوردس نیش
خانــەوادەی تاڵەبانییش لە ناوەنــدە بەهێزەکانی بڕیاریی
سیاســیدا بوونیــان هەیــە، بــۆ نموونــە کــوڕە گــەورەی
تاڵەبانــی وا دەردەکەوێــت کــە خــاوەن بڕیــار بێــت
لەنــاو یەکێتیــدا، ڕاســتە دامەزراوەکانــی حــزب چالاکــن،
بــەڵام بــە هــۆی پێگــەی باوکــی و کەســایەتی خۆشــیەوە
وایکــردووە تەنانــەت لەکاتــی نەبوونــی پێگــەی ڕەســمی
ڕێکخراوەیــی لەحزبەکــەدا ڕۆڵــی گــەورەی لەسیاســەتی
یەکێتیــدا هەبێــت. هــاوکات هــەر لــە خانــەوادەی
تاڵەبانــی کەســانی بەرپرســی دەزگا ئەمنییــەکان و هێــزە
ئەمنییــەکان بوونــی هەیــە، کــە لە بەهێزترین ســەرکردە
ــتانن و ــی کوردس ــی هەرێم ــەربازی و هەواڵگرییەکان س
ــی ــاو یەکێت ــەورەن لەن ــەڵاتی گ ــە و دەس ــاوەن پێگ خ
شــێخ عومــەر نموونــە بــۆ کوردســتان. نیشــتمانی
مــووس یەکێــک لــە دامەزرێنەرانــی یەکێتــی و هاوڕێــی
نزیکــی تاڵەبانــی ئامــاژە بــەوەدەکات کــە بەشــێک لــە
ــاوەن ــەرکردەی خ ــی س ــەوادەی تاڵەبان ــی خان ئەندامان
ــی ــەی جەماوەری ــەر بنک ــن بەس ــن هەژموون گەورەتری
تەنانــەت و کوردســتانەوە)١٤( نیشــتمانی یەکێتــی
لــە کایــەی سیاســی هەرێمیــش. بەهەمــان شــێوەی
ئەزموونــی پارتــی دیموکراتــی کوردســتان، ناکارایــی
دامــەزراوە حزبییەکانــی یەکێتــی نیشــتمانی کوردســتان
وایکــرد کــە زۆربــەی دەســەڵاتەکان لەدەســتی تاڵەبانــی
چڕببێتــەوە، ئەمــەش کاریگــەری هەبــوو لەســەر تونــد
بوونــی ناکۆکــی و ملمانــێ ناوخۆییەکانــی ئــەو حزبــە
ــیروان ــەوەی نەوش ــەت دوای ئ ــاڵی ٢٠٠٦، بەتایب ــه س ل
مســتەفا کــە جێگــری ســکرتێری گشــتی )تاڵەبانــی( بــوو
لــە ســاڵی ٢٠٠٧ دەستلەکارکێشــانەوەی خــۆی لــە یەکێتی
11
ڕاگەیانــد و دوای دوو ســاڵ بزووتنــەوەی گۆڕانــی وەک
ــد. ــزی ئۆپۆزســیۆن دامەزران هێ
ــی ــتان و یەکێت ــی کوردس ــی دیموکرات ــێوەی پارت هاوش
تــازە سیاســییە حزبــە کوردســتان، نیشــتمانی
هاوشــێوەی کوردســتان هەرێمــی دامەزراوەکانــی
حزبــە ئیســامییەکان و بزووتنــەوەی گــۆڕان، بەهەمــان
ــە ــت ب ــدا پش ــی حزب ــێوازی بەرێوەبردن ــە ش ــێوە ل ش
کاریزمایــی ســەرکردە سیاســییەکانیان دەبەســتن. بــۆ
نموونــە نەوشــیروان مســتەفا کــە بزووتنــەوەی گۆڕانــی
ــە ــی ل ــی و خێڵگەرای ــەوەی گەندەڵ ــۆ ڕووبەڕووبوون ب
حکومڕانــی هەرێمــی کوردســتان و هێنانــە کایــەی
دامــەزراوەی سیاســی کارا و چــالاک دروســتکرد، بــەڵام
ــان ــەزراو هەم ــازە دام ــی ت ــۆڕان وەک بزووتنەوەیەک گ
ــەر. ــەڵاتی گرتەب ــی دەس ــەتی حزبەکان ــە و سیاس ڕێچک
نەوشــیروان مســتەفا ڕێگــەی بــە ئاڵوگــۆڕی دەســەڵات
ــا ئــەو کاتــەی کۆچــی ــاو بزووتنەوەکــەی نــەدا و ت لەن
دوایــی کــرد ڕێکخەری گشــتی بزووتنەوەی گــۆڕان بوو،
ــترێت ــی ببەس ــی حزب ــچ کۆنگرەیەک ــەوەی هی ــێ ئ بەب
ــتی، ــەری گش ــۆ ڕێکخ ــەوەی ب ــارە هەڵبژاردن ــۆ دووب ب
ــری ــەرکردەکانی ت ــی س ــد بوون ــە کاندی ــە ب ــان ڕێگ ی
بزووتنەوەکــە بدرێــت بــۆ ئــەو پۆســتە خۆیــان کاندیــد
بکــەن)١٥(. تەنانــەت دوای کۆچــی دوایــی نەوشــیروان
مســتەفا و لەســەروبەندی بەســتنی دووەم کۆنگــرەی
بزووتنەوەکــە لــە ســاڵی ٢٠١٧، هۆشــیار عەبــدوڵا ئەندام
پەرلەمانــی عێــراق لــە بزووتنــەوەی گــۆڕان بــە نــەوەی
کــۆن لــە ئەندامانــی بزووتنەوەکــەی ڕاگەیانــد کە »دوای
ــی ــەرکردەی کاریزمای ــیفەتی س ــیروان مســتەفا س نەوش
نەمــاوە. بۆیــە پێویســتە ڕێگــە بــە نــەوەی گەنــج
بدرێــت بــۆ ســەرکردایەتی کردنــی بزووتنەوەکــە.«)١٦(
ــرد، ــاژەی بەوەک ــوری ئام ــەلا ن ــدوڵای م ــاوکات عب ه
کاریزمــی ســەرکردەیەکی مســتەفا نەوشــیروان کــە
لــە ئابــووری و سیاســی ڕیفۆرمــی لەپێنــاو بــوو،
هەرێمــی کوردســتان تێدەکۆشــا، بــەڵام دوای نەمانــی،
ســەرکردەکانی ئێســتای بزووتنــەوەی گــۆڕان لــە ڕێگــەی
بەکارهێنانــی نــاو و نازنــاوی نەوشــیروان مســتەفاوە
شــوێن هەمــان سیاســەتی یەکێتــی نیشــتمانی کوردســتان
بــە کەوتــوون، کوردســتان دیموکراتــی پارتــی و
جۆرێــک بزووتنەوەکەیــان کــردووە بــە بزووتنەوەیەکــی
ــێوەی ــی)١٧(. هاوش ــی بنەماڵەی ــی و ڕێکخراوێک خێڵەک
نه وشــیروان، تــر، دوای کۆچــی دوایــی حزبەکانــی
و کێشــە و قەیــران تووشــی گــۆڕان بزووتنــەوەی
ــەر ــەری لەس ــک کاریگ ــە جۆرێ ــووەوە، ب ــی زۆرب گرفت
هەبــوو، بزووتنەوەکــە ناوبانگــی و نــاو و شــکۆ
ــۆڕان ــر گ ــە چــی ت ــوو ک ــەوە هەب مەترســی لەســەر ئ
بتوانێــت وەک هێزێکــی سیاســیی بــەردەوام بێــت، بــە
دیاریکــراوی دوای ئــەوەی ئاشــکرابوو کــە نەوشــیروان
مســتەفا موڵــک و ماڵــی بزووتنەوەکــەی بەنــاوی خــۆی
تۆمارکــردووە و دواتــر خســتیە ســەر کوڕەکانــی نــەک
دام و دەزگاکانــی بزووتنەوەکــە. بۆیــە گواســتنەوەی
خاوەندارێتــی موڵــک و مــاڵ و بــارەگای ســەرەکی بــۆ
نەوشــیروان مســتەفا وەک خاوەندارێتــی کوڕەکانــی
ــە و ــەو حزب ــەتەکانی ئ ــە سیاس ــی ل ــهاتێکی نەرێن پێش
پشــتکردنە بەڵێــن و بانگەشــەکانیان لێکدەدرێتــەوە و
بەجۆرێــک لــە نیفاقــی سیاســی تەماشــا دەکرێــت)١٨(.
هــەرزوو دوای کۆچــی دوایــی نەوشــیروان مســتەفا
بزووتنــەوەی گــۆڕان خزایــە نــاو نەریتی دەســتەگەرایی.
ــان ــتەفا پەنای ــیروان مس ــی نەوش ــک کوڕەکان ــە جۆرێ ب
کاریزمایــی و پێگــە بەکارهێنانــی خــراپ بردەبــەر
باوکیــان بــۆ کۆنتــرۆڵ کردنــی بزووتنەوەکــە و پرۆســەی
دروســتکردنی بڕیــار تیایــدا. بــۆ نموونــە محەمــەد
عەلــی بەرپرســی پێشــووی ژووری توێژینــەوەی سیاســی
بزووتنــەوەی گــۆڕان ئامــاژە بــەوەدەکات کــە کوڕەکانــی
ــی ــی وەبەرهێنان ــی کەرت ــتەفا کۆنترۆڵ ــیروان مس نەوش
بزووتنەوەکە و ســەرچاوە دارایی و دەزگا میدیاییەکانی
گۆڕانیــان کــردووە. زیاتــر لــەوەش دەســەڵاتی تەواویــان
ــەر ــتنەوەی ه ــان دوورخس ــردن، ی ــۆ کاندیدک ــە ب هەی
هەڵســوڕاو و ســەرکردەیەکی حزبەکــە لــە ئۆرگانەکانــی
حــزب و ســەرکردایەتی بزووتنەوەکــە. بــۆ نموونــە
12
لــە ســاڵی ٢٠١٧، گــۆڕان محەمــەد تۆفیــق ڕەحیمــی
زاوای نەوشــیروان مســتەفای کــرد بــە ئەندامــی خانــەی
ڕاپەڕاندنــی گــۆڕان وەک نوێنەری بنەماڵەی نەوشــیروان
مســتەفا)١٩(. بــەم هۆیەشــەوە خــزم و نزیکەکانــی
نەوشــیروان مســتەفا ســوودمەندبوون لــە کاریزمایــی
ــان دەســت ســەرکردایەتی نەوشــیروان مســتەفا و توانی
بگــرن بەســەر دەســەڵات و بڕیارەکانــی بزووتنەوەکــە و
ــی. ســەرچاوە داراییەکان
هــەر کوردســتانە ئیســامی یەکگرتــووی هەرچــی
چەنــدە هەوڵیــداوە کۆتایــی بــە نەریتــی کاریزمایــی
بــەڵام حزبەکەیــدا، لەنــاو بهێنێــت ســەرکردەکان
پەرەســەندنە سیاســییەکانی چەنــد ســاڵی ڕابــردوو و
لاوازی هەڵوێســت و سیاســەتەکانی ئــەو حزبــە بەرامبەر
ــتان ــی کوردس ــی دیموکرات ــییەکانی پارت ــێ سیاس ملمان
بزووتنــەوەی و کوردســتان نیشــتمانی یەکێتــی و
یەکگرتــووی کــە وایکــردووە هەموویــان گــۆڕان،
ئیســامی دووبــارە پشــت بــە کاریزمــای ســەرکردەکانیان
بەتایبــەت ســەڵاحەدین بەهادیــن ببەستێـــت. لــە ســاڵی
ــوان ــد لەنێ ــی تون ــی سیاس ــێ و ملمانێیەک ٢٠١٥ کێبڕک
یەکێتــی، گــۆڕان، کۆمەڵــی ئیســامی و یەکگرتــووی
تــرەوە لەلایەکــی پارتــی و لەلایــەک ئیســامی
ســەریهەڵدا ســەبارەت بــە پرســی ســەرۆکایەتی هەرێــم
و پێویســتی هەموارکردنــەوەی یاســای ســەرۆکایەتی
ــارە درێژکردنــەوەی ــاو ڕێگرتــن لــە دووب هەرێــم لەپێن
خوولــی ســەرۆکایەتی مەســعود بارزانــی وەک ســەرۆکی
ــی ــتان نەیتوان ــامی کوردس ــووی ئیس ــم. یەکگرت هەرێ
ــە ــەم پرس ــەڕ ئ ــۆی لەم ــی خ ــی و یەکدەنگ یەکگرتووی
ــتان ــی کوردس ــاو پەرلەمان ــەت لەن ــە تایب ــت، ب بپارێزێ
کاتێــک هاتەســەر ئەنجامدانــی کۆبوونــەوەی پەرلەمــان،
بەهــۆی بایکۆتکردنی بەشــێک لــە ئەندام پەرلەمانی ئەو
حزبــە، پەرلەمانــی کوردســتان نەیتوانی نیســابی یاســایی
پێویســت بــۆ بەســتنی کۆبوونەوەکــە بەدەســتبهێنێت بــۆ
هەموارکردنــەوەی یاســای ســەرۆکایەتی هەرێــم. هــەر
ئەمەش کاریگەری لەســەر یەکێتی ڕیزەکانی یەکگرتووی
ــێک ــک بەش ــە جۆرێ ــوو، ب ــتان هەب ــامی کوردس ئیس
لــە ئەنــدام و دامەزرێنەرانــی ئــەو حزبــە لــە ناوچــەی
بادینــان دەســتیان لــە ئەندامێتــی یەکگرتــووی ئیســامی
کشــاندەوە. لەدەرەنجامــی ئــەو قەیرانانــە دوای چەنــد
ــن کۆنگــرەی ــووی ئیســامی حەوتەمی ــک یەکگرت مانگێ
خــۆی لــە ئایــاری ٢٠١٦ بەســت و دووبــارە ســەڵاحەدین
بەهادیــن وەک ئەمینــداری ئــەو حزبــە هەڵبژێــردرا،
ــاڵی ــە س ــە ل ــەو حزبەی ــەری ئ ــاوکات دامەزرێن ــە ه ک
١٩٩٤. بەمــەش بــۆ شەشــەم جــار هەڵبژێردرایــەوە،
بــۆ ٢٠١٩ یەکەمــی کانوونــی لــە شــێوە بەهەمــان
جــاری حەوتــم ســەرەڕای هەبوونــی کاندیــدی تــر بــۆ
ئەمینــداری ئــەو حزبــە بــۆ جــاری حەوتــەم ســەڵاحەدین
ــداری ــە وەک ئەمین ــەو حزب ــرەی ئ ــە کۆنگ ــن ل بەهادی
یەکگرتــوو دەنگــی پێدرایــەوە. هــەر لــە کۆنگــرەی
هەشــتەم لــە ٢٠١٩ یەکێــک لــە کاندیدەکانــی ئــەو حزبــە
ــایەوە و ــن کش ــەڵاحەدین بەهادی ــدی س ــە بەرژەوەن ل
ڕایگەیانــد کــە پشــتیوانی هەڵبژاردنــەوەی ســەڵاحەدین
بەهادیــن دەکات و کارنامــە و پرۆگرامەکــەی خــۆی بــۆ
پێشخســتنی حزبەکــەی ڕادەســتی ســەڵاحەدین بەهادیــن
دەکات بــۆ کارکــردن لەســەری)٢٠(. شــێرکۆ جــەودەت
ئەندامــی و یەکگرتــوو ســەرکردایەتی ئەندامــی
ــەوە دەکات کــە دوای پەرلەمانــی کوردســتان ئامــاژە ب
ــی دوای ــەندنە نوێیەکان ــدۆم و پەرەس ــەی ڕیفران پرۆس
ئــەو پرۆســەیە وادەخوازێــت کــە یەکگرتــووی ئیســامی
بــە تەواوی پشــت بــە ســەڵاحەدین بەهادین ببەســتێت،
ــارە ــە دووب ــت ک ــەوە بکرێ ــاژە ب ــتە ئام ــەڵام پێویس ب
هەڵبژاردنــەوەی ســەڵاحەدین بەهادیــن لــە ســاڵی ٢٠١٦
بــووە هــۆی قووڵبوونــەوەی کێشــەکان لەناو ئــەو حزبە،
بــە جۆرێــک هەریــەک لــە محەمــەد ڕەئــوف ســەرۆکی
ئەنجومەنــی ســەرکردایەتی یەکگرتــوو و چەندیــن کادر
و ئۆرگانــی تــری ئــەو حزبــە ڕیزەکانــی ئــەو حزبەیــان
جێهێشــت و دواتــر بەشــداربوون لــە دامەزراندنــی
هاوپەیمانــی نیشــتمانی وەک حزبێکــی نوێــی کــوردی.
هەروەهــا لــە دوای کۆنگــرەی هەشــتەمی ئــەو حزبــەش
13
لــە ٢٠١٩ دووبــارە دەنگــی ناڕەزایــی ســەریهەڵدایەوە و
بەجۆرێــک بەشــێک ئەندامانــی ســەرکردایەتی ئەو حزبە
و ئەنــدام پەرلەمانەکانــی لــە پەرلەمانــی کوردســتان
ــەوەی ســەڵاحەدین ــە هەڵبژاردن ــن، ب ــە ئاشــکرا دەڵێ ب
بەهادیــن یەکگرتــووی ئیســامی زەرەری گــەورەی کــرد
ــت. ــدا زاڵبێ ــپەکانی بەردەمی ــت بەســەر کۆس و ناتوانێ
هەرچــی پەیوەســتە بــە کۆمەڵی ئیســامی کوردســتانەوە
کــە ســاڵی ٢٠٠١ لەلایــەن عەلی باپیــر دوای جیابوونەوەی
ــاوەی ــۆ م ــد، ب ــوون دایمەزران ــەوەی یه كب ــە بزووتن ل
هــه ژده ســاڵە ســەرۆکایەتی ئــەو حزبــە دەکات)٢١(.
کۆمەڵــی لەلایــەن حزبــی کۆنگــرەی ســێ تائێســتا
ئیســامی کوردســتانەوە بەســتراوە، بــەڵام لــە هەمــوو
ئــەو کۆنگرانــەدا عەلــی باپیــر وەک تاکــە کاندیــد و
ــەوە. ــامی هەڵبژێردراوەت ــی ئیس ــری کۆمەڵ ئەمی
وەک خــۆی وێنــای وشــیارانە زۆر باپیــر عەلــی
کادر و ئەنــدام لــەلای کاریزمــی ســەرکردەیەکی
نەخشــاندووە ئیســامی کۆمەڵــی ســەرکردەکانی و
وەک هەبــووە ئــەوەی خواســتی هەمیشــە و
بــۆ بکرێــت، تەماشــا کاریزمــی ســەرکردەیەکی
بــەوەدەکات ئامــاژە یادەوەرییەکانیــدا لــە نموونــە
کــە تەنانــەت هەمیشــە وەک ســەرکردەیەک لەنــاو
هــاوڕێ و هاوپۆلەکانیــدا لێــی ڕوانــراوە و هەمیشــە
ــی ــە قۆناغ ــووە ل ــییەکان ب ــە وەرزش ــی تیم ــەو کاپتن ئ
خوێندنــی ســەرەتایی )٢٢(. بــەڵام لەگــەڵ ئەوەشــدا
پێویســتە دان بــەو ڕاســتیەدا بنرێــت کــە عەلــی باپیــر
ــی ئیســامی ــە کۆمەڵ وەک ســەرکردەیەکی کاریزمــی ل
خاوەن پاشــخانێکی سیاســی دەوڵەمەند و شــارەزاییەکی
ئایینــی قووڵــە بــە بــەراود بــە ســەرکردەکانی تــری
ئــەو حزبــە، ســەرکردەکانی تــری ئــەو حزبــەش خۆیــان
ــچ بەدیلێــک ــا ئێســتا هی ــە ت ــن، بۆی ــەوە دەزان ــاش ئ ب
ــی ئیســامی ــە کۆمەڵ ــر ل ــی باپی ــەوەی عەل ــۆ جێگرتن ب
کوردســتان دروســتنەبووە، ئەمــەش بووەتــە کۆســپێکی
گــەورە لەبــەردەم ســەرکردەکانی تــری ئــەو حزبــە
ــا ــر)٢٣(. هەروەه ــی باپی ــی عەل ــکاندنی کاریزم ــۆ ش ب
ــە ــی ئیســامی کوردســتان ب ــڕەوی ناوخــۆی کۆمەڵ پەی
ــری ــی ئەمی ــە و کاریزمای ــە پێگ ــژراوە ک ــک دارێ جۆرێ
ئۆرگانــە لەســەرووی بۆیــە پاراســتووە، حزبــی
فەرمییەکانــی ئــەو حزبــە و ڕەخســاندنی دەســەڵاتی
ــری ــە ئەمی ــەی دەســەڵاتەکان دراوە ب ــەڵ، زۆرب بەکۆم
کۆمەڵــی ئیســامی. بــۆ نموونــە عەلــی باپیــر ســەرۆکی
ســەرۆکی و حــزب ســەرکردایەتی ئەنجومەنــی
مەکتەبــی سیاســی حزبەکەیــە و دەســەڵاتی تــەواوی
هەیــە بــۆ لێکۆڵینــەوە و لێپرســینەوە لەهــەر ئــۆرگان و
ئەندامێکــی ئــەو گرووپــە، بــە دیاریکــراوی ئەندامانــی
ئەنجومەنــی ســەرکردایەتی حــزب)٢٤(. زیاتــر لــەوەش
خێڵگەرایــی و کولتــوری عەشــائیری هۆکارێکــی تــرە
ــۆ ــی ب ــای کاریزم ــتکردنی وێن ــە دروس ــدارە ل ــە بەش ک
عەلــی باپیــر، بــە جۆرێــک باکگراونــدی عەشــائیری
وایکــردووە کــە هەمیشــە هەوڵی ســەپاندنی باڵادەســتی
ــدا ــی حزب ــدام و ئۆرگانەکان ــەر ئەن ــدات بەس ــۆی ب خ
بکرێــت)٢٥(. هەژمــار یەکــەم ســەرکردەی وەک و
هــەر بــە هــۆی کاریزمایــی و پێگــە و دەســەڵاتی بــێ
ڕکابەریــەوە توانیویەتــی کەســە نزیکەکانــی لــە پۆســتی
ــد، ــە تایبەتــی عەبدولســتار مەجی هەســتیار دابنێــت، ب
ــە کــە زاوایەتــی و کەســێکی باوەڕپێکــراوە لای، کــە ل
ئێســتادا ئەندامــی مەکتەبــی سیاســی ئــەو حزبەیــە،
بــەڵام هێشــتا بــەراود بــە ســەرکردەی کاریزمــی حزبــە
ئەندامانــی کەمتریــن باپیــر عەلــی حکومڕانــەکان،
و سیاســی بازنــەی نــاو هێناوەتــە خانەوادەکــەی
بڕیــاری حزبەکەیــەوە. هاوشــێوەی حزبەکانــی تــری
هەرێــم، پشــت بەســتن بــە کاریزمایــی عەلــی باپیــر و
ــە ــەوە بووەت ــەو حزب ــی بەســەر ئ ــی بنەماڵەی هەژموون
هــۆی ناکارایــی دامەزراوەکانــی حــزب و بێتوانایــی
ــی ــە ناوخۆییەکان ــی و کێش ــەرکردنی ناکۆک ــە چارەس ل
کۆمەڵــی ئیســامی. لەئەنجامــی ئــەو کێشــە ناوخۆییانــە
لــە ٢٠١٩ ژمارەیــەک لــە ئەنــدام و ئۆرگانــی پلــە بــاڵای
ئــەو حزبــە دەســتیان لەکارکێشــایەوە، پاســاوی نەبوونــی
دیموکراســی ناوخۆیــی و قۆرخکردنــی حــزب و بڕیــارە
14
سیاســییەکانی حــزب لــە دەســتی ژمارەیەکــی کــەم لــە
ســەرکردە و خانــەوادەی سیاســی)٢٦( .
بەگشــتی حزبــە کوردییەکانــی هەرێمــی کوردســتان
ــەک دام ــە ســەرکردەی کاریزمــی دەبەســتن ن پشــت ب
و دەزگا دیموکراســییەکانی حزبەکانیــان. بــەم هۆیــەوە
ســەرکردەی حزبــە سیاســییەکانی کوردســتان کۆنترۆڵــی
تــەواوی بوارەکانــی حزبیــان کــردووە، کــە بووەتــە
هــۆی لاواز بوونــی زیاتــری دامــەزراوە حزبییــەکان
و ســەرهەڵدانی ملمانــێ و دابەشــبوونی ناوخۆیــی
ــەکان. هــەر ئەمــەش ــاو زۆربــەی حزب ــە ن ــەردەوام ل ب
کاریگــەری گــەورەی لەســەر سیســتمی سیاســی هەرێمی
کوردســتان هەبــووە. بەجۆرێــک سیســتمی سیاســی
ــان ــە هەم ــتێت ب ــت دەبەس ــتان پش ــی کوردس هەرێم
ئــەو ســەرکردە کاریزمییانــەی حزبــە کوردییــەکان. بــۆ
نموونــە لــە ســاڵی ٢٠٠٥ تــا ٢٠١٧ مەســعود بارزانــی
لەکاتێکــدا بــوو، کوردســتان هەرێمــی ســەرۆکی
ــە ــەرۆکایەتییەکەی ل ــی س ــکرا خوول ــێوەیەکی ئاش بەش
ســاڵی ٢٠١٣ کۆتاییهــات، بــەڵام هەریــەک لــە پارتــی
دیموکراتــی کوردســتان و یەکێتــی نیشــتمانی کوردســتان
ڕازیبــوون بــە درێژکردنــەوەی خوولــی ســەرۆکایەتی
بارزانــی بــۆ دوو ســاڵ تــا ٢٠ی ئابــی ٢٠١٥، بەبــێ
ئــەوەی مافــی درێژکردنــەوەی هەبێــت لــە دوای ئــەو
ڕێکەوتــەوە)٢٧(, بــەڵام کاتێــک ئــەو ماوەیە تــەواو بوو
دووبــارە بارزانــی خوولی ســەرۆکایەتی بــۆ درێژکرایەوە
بەبــێ ئــەوەی هەڵبــژاردن بکرێــت، یاخــوود پەرلەمــان
ئــەو مافــەی پێبــدات. لــە ئۆکتۆبــەری ٢٠١٥ هێزەکانــی
ئاسایشــی پارتی ڕێگریان لە ســەرۆکی پەرلەمان یوســف
ــەوەی ــۆ ئ ــرد ب ــۆڕان ک ــەوەی گ ــە بزووتن ــەد ل محەم
بچێتــە هەولێــر بــۆ ئەنجامدانــی کۆبوونــەوەی پەرلەمــان
ــەوەی یاســای ســەرۆکایەتی ــە مەبەســتی هەموارکردن ب
ســەرۆکایەتی قەیرانــی چارەســەرکردنی و هەرێــم
ــە دوای ــم. ب ــەرۆکی هەرێ ــی وەک س ــعود بارزان مەس
ئەوەشــدا وەزیرەکانــی بزووتنــەوەی گــۆڕان لــە لایــەن
پارتــی دیموکراتــی کوردســتانەوە لــە حکومەتــی هەرێــم
گۆڕانــی وزارییەکانــی پۆســتە تــەواوی و دەرکــران
بــە کادری حزبــی خــۆی پڕکــردەوە)٢٨(. دوای ئــەو
هەمــوو کێشــمە کێشــمە بارزانــی لــە تشــرینی دووەمــی
٢٠١٧ و دوای شکســتی ڕیفراندۆمــی ســەربەخۆیی و
لێکەوتەکانــی، بــە دیاریکــراوی لەدەســتدانی ناوچــە
جێناکۆکــەکان، دەستلەکارکێشــانەوەی خــۆی پێشکەشــی
پارتــی نیگەرانــی ئەمــەش کــرد)٢٩(. پەرلەمــان
و ئەنــدام و لێکەوتــەوە کوردســتانی دیموکراتــی
لایەنگرانــی ئــەو حزبــە هەڵیانکوتایــە ســەر پەرلەمانــی
قبوڵکردنــی بەرامبــەر ناڕەزاییــەک کوردســتان وەک
ــەڵاتەکانی ــکردنی دەس ــی)٣٠( و دابەش ــەی بارزان داواک
بەســەر هەریــەک لــە پەرلەمانی کوردســتان و حکومەتی
ــە ــتان ل ــی کوردس ــتان)٣١(. پەرلەمان ــی کوردس هەرێم
دوای زیاتــر لــە ســاڵ و نیوێــک بڕیــاری ئەکتیــڤ
کردنــەوەی پۆســتی ســەرۆکایەتی هەرێمــی کوردســتانی
دەرکــرد، ئەویــش دوای ئــەوەی پارتــی دیموکراتــی
ــەرۆکی ــتی س ــۆ پۆس ــی ب ــان بارزان ــتان نێچیرڤ کوردس
پارتــی ئــەوەی لەبــەر کــرد)٣٢(, کاندیــد هەرێــم
و لایەنگرانیــان پێیــان وابــوو کــە بەدیلــی مەســعود
بارزانــی تەنهــا بارزانــی خۆیەتــی، یــان بارزانییەکــی
تــرە)٣٣(, بۆیــە وادەردەکەوێــت ئــەو پۆســتە بــە بــاڵای
ــی ــی بارزان ــی و بنەماڵەیەک ــعود بارزان ــی مەس کاریزم
لۆجیکــی ڕەنگدانــەوەی ئەمــەش دروســتکرابێت،
ــاو ــەڵام لەن ــە، ب ــی پارتیی ــردن و بەرێوەبەردن ئیدارەک
هەرێمــی حکومییەکانــی دامــەزراوە و حکومــەت
کوردســتان. هەمــان لۆجیــک بــە نیســبەت جــەلال
ــراق ــاری عێ ــک ســەرۆک کۆم ــەوە ڕاســتە کاتێ تاڵەبانیی
بــوو لــە خوولــی دووەمــی ســەرۆکایەتییەکەی تووشــی
نەخۆشــی بــوو، بــەڵام نــە یەکێتی نیشــتمانی کوردســتان
توانــی جێگەکــەی پڕبکاتــەوە، بــەڵام دوای هەڵبژاردنــە
پەرلەمانییەکــەی عێــراق لــە ٢٠١٤ و تەواوبوونــی خوولی
ســەرۆکایەتی تاڵەبانــی ئــەو پۆســتە پڕکرایــەوە)٣٤(.
بۆیــە کاریزمایــی تاڵەبانــی نــەک هــەر کاریگەری لەســەر
سیســتمی سیاســی کوردســتان، بەڵکو سیســتمی سیاســی
15
عێــراق و پڕکردنــەوەی پۆســتە ســیادییەکانیش هەبــوو.
لەهەرێمــی کوردســتان زۆرێــک لــە پرســە هەســتیارەکان
ــییەکانەوە ــە سیاس ــی حزب ــەرکردەی یەکەم ــەن س لەلای
بڕیــاری لێدەدرێــت بەبــێ گەڕانــەوە بــۆ پەرلەمان و دام
و دەزگا شــەرعییەکانی حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان،
تەنهــا کاتێــک دەگەنــە بڕیارێــک پاشــان دەگەڕێنــەوە بــۆ
ــاڵانی ــوان س ــە لەنێ ــۆ نموون ــە. ب ــەو دام و دەزگایان ئ
٢٠٠٤ تــا ٢٠١٤ هەرێمــی کوردســتان لەســەر بنەمــای
ڕێککەوتننامــەی ســتراتیجی نێــوان پارتــی و یەکێتــی
ــەو ــوان ئ ــتراتیجی نێ ــەی س ــراوە. ڕێککەوتننام بەڕێوەب
دوو حزبــە دوو پرەنســیپی ســەرەکی لــە خۆدەگرێــت:
یەکــەم: هــەردوو حــزب بــە یــەک لیســتی هاوبــەش لــە
هەڵبژاردنەکانــدا بەشــداری بکــەن، جــا لــە ســەر ئاســتی
پەرلەمــان بێــت، یــان لەســەر ئاســتی پارێــزگاکان بێــت.
بەرپرســیارێتییەکانیان و مــاف بــە تایبەتــە دووەم:
لــە حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان، بــە جۆرێــک
پۆســتەکان و بەرکەوتــەی هەڵبــژاردن لــە نێــوان خۆیاندا
دابەشــبکەن و پشــتیوانی یەکتــر بــن لــە هەولێــر و
دەســەڵاتەکانیان حــزب هــەردوو بەمــەش بەغــدا.
لەنێــوان خۆیــان و بــۆ مــاوەی چوارســاڵ دابەشــکرد و
ســەرۆکایەتی حکومەتیــان لەنێــوان خۆیــان بــۆ مــاوەی
دووســاڵ دابەشــکرد کــە قابیلــی درێژکردنەوەبــوو ئەگەر
ــر ــی ت ــوون)٣٥(. نموونەیەک هــەردوولا لەســەری ڕازیب
ــە ــەت ل ــی حکوم ــتکردنی کابینەکان ــە دروس ــە ل بریتیی
ــەرەتا ــک س ــە جۆرێ ــراق. ب ــتانی عێ ــی کوردس هەرێم
گفتوگــۆی لــە حکومــەت دروســتکردنی پرۆســەی
تایبەتــی نێــوان حزبــە سیاســییەکان یــەکا دەکرێتــەوە،
بــەڵام دواتــر پەرلەمانــی کوردســتان ڕادەســپێردرێت
ــا ــەت. هەروەه ــەی حکوم ــەر کابین ــدان لەس ــۆ دەنگ ب
ســەرەتا ســەرۆک وەزیرانــی و ناونانــی لــە نێــوان حزبــە
سیاســییەکان و پاشــان بــە فەرمــی ناوەکــەی ئاڕاســتەی
ســەرۆکی هەرێــم دەکرێــت بــۆ ڕاســپاردنی پێکهێنانــی
حکومــەت و پاشــان ئامــادەی متمانەوەرگرتــن دەکرێــت
بریارێکــی بــە لــەوەش زیاتــر پەرلەمــان)٣٦(. لــە
حزبــی لــە ئۆکتۆبــەری ٢٠١٥ پەرلەمانــی کوردســتان بــە
بڕیارێــک لەلایــەن پارتــی دیموکراتــی کوردســتانەوە
داخــرا بــۆ مــاوەی دوو ســاڵ، ئەمــە لــە کاتێکــدا لــەو
کاتــەدا ســەرکردەی حزبــە سیاســییەکان لــە حوزەیرانــی
گەڕانــەوە بەبــێ دا، ڕیفراندۆمیــان بڕیــاری ٢٠١٧
بــۆ پەرلەمانــی کوردســتان)٣٧(. دوای ئــەو بڕیــارە
ڕیفراندۆمەکــە، ئەنجامدانــی ڕۆژی دیاریکردنــی و
ــی ــەن پارت ــک لەلای ــە بڕیارێ ــتان ب ــی کوردس پەرلەمان
دیموکراتــی کوردســتان و یەکێتــی نیشــتمانی کوردســتان
لــە ١٤ی ئەیلولــی ٢٠١٧ ئەکتیــڤ کرایــەوە بــە مەبەســتی
پەســەندکردنی بڕیــاری ئەنجامدانــی ڕیفرانــدۆم)٣٨(.
ــەوەی ــە ئەکتیــڤ کردن ــەک ڕۆژ ل ــا دوای ی ــە تەنه بۆی
لــە ١٥ی ئەیلولــی ٢٠١٧ پەرلەمانــی کوردســتان ڕۆژی
ــرد. ــی پەســەند ک ــی ڕیفراندۆم ــراوی ئەنجامدان دیاریک
ــە سیاســییە ــەم جــۆرە دەتوانرێــت بوترێــت کــە حزب ب
ســەرەکییەکانی هەرێمــی کوردســتان، بــە تایبــەت پارتی
و یەکێتــی بڕیــارە چارەنووسســازەکان لەســەر ئاینــدەی
هەرێمــی کوردســتان دەدەن و پاشــان بــە دوای پێدانــی
ســیفەتێکی یاســاییدا دەگەڕێــن بــۆ بڕیــارە حزبییەکانیــان
ــدا ــتانەوە. لەدەرەنجام ــی کوردس ــەی پەرلەمان ــە ڕێگ ل
پەڕاوێزخــراون هەرێــم حکومەتــی دامەزراوەکانــی
بڕیــارە گرنگــەکان لەلایــەن گرووپێکــی و زۆربــەی
بچــووک لــە ســەرکردەی حزبــە کوردییەکانــەوە بڕیــاری
ــت. لێدەدرێ
دووەم: مەیلی نەتەوەیی – ناسیۆنالیستی
زۆربــەی حزبــە کوردییەکانــی هەرێمــی کوردســتان
هاوبەشــن لــە مەیلــی نەتەوەیــی – ناسیۆنالیســتی.
ــەوە ــی دەگەڕێت ــتی کوردی ــەی ناسیۆنالیس ڕەگ و ڕیش
بــۆ دووچینــی کۆمەڵایەتــی جیــاواز:
شارســتانی ڕۆشــنبیری چینــی لــە بریتییــە یەکــەم
سیاســییە ئایدۆلۆجییــە دەربــارەی وشــیاریان کــە
گەواهیــدەری هەروەهــا هەبــوو، هاوچەرخــەکان
پەرەســەندنی ناسیۆنالیســتی عەرەبــی و تورکــی بــوون.
16
بۆیــە ئەوانیــش بــە دوای شوناســیی نەتەوەیــی خۆیانــدا
دەگــەڕان.
دووەم: دەگەڕێتــەوە بــۆ پاشــخانێکی خێڵەکــی کــە
دژایەتــی و بەرهەڵســتی زیادبوونــی دەســتێوەردانی
حکومەتــی عێراقیــان دەکــرد لــە پرســی کــورددا.
ئــەوەی جێگــەی ئامــاژە پێکردنــە ئــەم دوو ئاڕاســتەیە
لێکدابــڕاو نەبــوون: زۆربــەی ڕۆشــنبیرە شارســتانییەکان
لــە خانــەوادە و بنەماڵــە ناودارەکانــی کوردســتانەوە
هاتبــوون، لــە کاتێکــدا زۆربــەی خەڵکــە خێڵــە کۆنــەکان
لەوکاتــەدا بەرکەوتەیــان هەبــوو لەگــەڵ ئایدیــا سیاســیی
و ناسیۆنالیســتییە هاوچەرخــەکان. بۆیــە ئــەو حزبانــەی
لەلایــەن ڕۆشــنبیرە شارســتانییەکانەوە ســەرکردایەتی
دەکرێــن لــەو ڕاســتییە تاڵــە تێدەگــەن کــە بەبــێ
ــزی ــە بێهێ ــەکان ب ــە خێڵەکیی ــڵ و گرووپ پشــتیوانی خێ
و کاریگــەری دەمێننــەوە، بۆیــە ئەوانیــش هەوڵیانــداوە
ــەش ــتبکەن، ئەم ــان دروس ــۆ خۆی ــی ب ــی خێڵەک تۆڕێک
ــەو ــن ئ ــە دیارتری ــک ل ــتادا یەکێ ــە ئێس ــردووە ل وایک
ــە سیاســییەکان ــەی ئاڕاســتەی ســەرکردەی حزب تۆمەتان
ــان)٣٩(. ــی بوونی ــە خێڵگەرای ــە ل ــت بریتیی دەکرێ
دەکرێــت مێــژووی هاوچەرخــی کــورد بەســەر ســێ
ــان ــە هەریەکەی ــت، ک ــن بکرێ ــاوازدا پۆلێ ــی جی قۆناغ
کاریگــەری هەبــووە لەســەر دروســتبوون و دامەزراندنی
ــییەکان. ــە سیاس حزب
قۆناغــی یەکــەم: بریتییــە لــە قۆناغــی بــەر لــە ڕاپەرینــی
ــتمانی ــی نیش ــە یەکێت ــەک ل ــک هەری ــاڵی ١٩٩١ کاتێ س
وەک کوردســتان دیموکراتــی پارتــی و کوردســتان
حزبــی سیاســی ناسیۆنالیســتی خــاوەن پێگــە و شــکۆی
گەورەبــوون، ئــەوەش بەهــۆی پابەنــد بوونیــان بــە
ــی ــی چارەی ــی ماف ــی و دیاریکردن ــیپی ئۆتۆنۆم پرەنس
خۆنووســین بــۆ کــورد لــە عێــراق. بــۆ نموونــە پارتــی
ناســراوە، ناسیۆنالیســتی حزبێکــی ناوەنــدی وەک
فیۆداڵەکانــەوە لەلایــەن ســەرکردە خێڵەکــی و کــە
ــەی بنکــەی جەماوەرییەکــەی کۆنترۆڵکــراوە، کــە زۆرب
مەحمــود هــەروەک بادینانــە)٤٠(. ناوچەکانــی لــە
بارزانــی نزیکەکانــی کەســە لــە یەکێــک عوســمان
ــا ــتەکانەوە ت ــەرەتای شەس ــە س ــدەکات، ل ــی پێ ئاماژەی
ــەوەی سیاســی و ــردوو بزووتن ــی ســەدەی ڕاب حەفتاکان
چەکداریــی کــورد لــە عێــراق تەنهــا یــەک ســەرکردەی
ناسیۆنالیســتی هەبــوو کــە ئەویــش مــەلا مســتەفا بــوو،
کــە تــەواوی گرووپــە ســەربەخۆخواز و ناسیۆنالیســتەکان
خێڵەکییەکانــی گرووپــە ســەرکردەی تەنانــەت و
خۆیــدا ســەرکردایەتی لەژێــر عێراقــی کوردســتانی
کۆکــردەوە)٤١(, بــەڵام لــە ســاڵی ١٩٦٤ ناڕەزایــی و
ــەی ــی ڕێککەوتننام ــک بارزان ــەریهەڵدا کاتێ ــی س ناکۆک
بەبــێ واژۆکــرد حکومــەت لەگــەڵ ئاگربەســتی
گەڕانــەوە و ڕازی بوونــی مەکتەبــی سیاســی حــزب کــە
لەلایــەن ئیبراهیــم ئەحمــەد، چەنــد ڕۆشــنبیرێکی تــری
سیاســی و ســەربازی ناوچــەی ســلێمانی کــە مەرکــەزی
ــەوەش ــەرەڕای ئ ــوو)٤٢(. س ــی ب ــتی کوردی ناسیۆنالیس
لــەو حزبانــە هەژمــار هێشــتا پارتــی بــە یەکێــک
دەکرێــت کــە ســەرکردایەتی بزووتنــەوەی ناسیۆنالیســتی
کوردســتان دەکات، ئــەم تایبەتمەندییــەش زیاتــر بەهێــز
ســەربەخۆیی ڕیفراندۆمــی ئەنجامدانــی دوای بــوو
بــەڵام بارزانییــەوە ســاڵی ٢٠١٧. لەلایــەن مەســعود
بەهــۆی شکســتی ڕیفرانــدۆم و لەدەســتدانی ناوچــە
جێناکۆکــەکان، لەناویــدا شــاری کەرکــوک و گەڕانــەوەی
هەژموونــی حکومەتــی عێــراق بــۆ ئــەو ناوچانــە وایکرد
مەســعود بارزانــی و لایەنگرانــی لــە پارتــی دیموکراتــی
ــی ــۆ داواکاری و داکۆک ــان ب ــێوازی خۆی ــتان ش کوردس
کــردن لــە مافەکانــی کــورد بگــۆڕن، ئەویــش بــە
جەختکردنــەوە لەســەر بەدیهێنانــی مافــە نەتەوەییــەکان
عێــراق. هەمیشــەیی دەســتوری چوارچێــوەی لــە
هــەروەک مەحمــود عوســمان ئاماژەیــی پێــدەکات کــە
ــوو، بەڵکــو ــە هەڵەیەکــی گەورەب ڕیفراندۆمــی تاکایەن
هەماهەنگــی لەگــەڵ بەغــدا و یەکخســتنی ناوماڵــی
ــە بەغــدا تەنهــا ڕێگــەن بــۆ بەدیهێنانــی مافــە کــورد ل
نەتەوەییەکانی کورد)٤٣(. بۆیە دوای نســکۆی شۆڕشــی
ــە »ئاشــبەتاڵ« ناســراوە، ــە ب ــە ســاڵی ١٩٧٥ ک ــورد ل ک
17
جگــە لــە ســاڵح یوســفی، هەریــەک لــە مــەلا مســتەفا و
زۆربــەی ســەرکردایەتی پارتــی وەک پەنابــەری سیاســیی
ڕوویانکــردە ئێــران و پارتــی دیموکراتــی کوردســتانیش
وەک حزبێکــی سیاســی لــە عێــراق قەدەغــە کــرا)٤٤(.
بۆیــە دواجــار بارزانــی لە سیاســەت و گفتوگۆی سیاســی
ــتیپێکرد. ــەوە دەس ــۆ جیابوون ــێ ب ــایەوە و ملمان کش
ــی ــەلال تاڵەبان ــی، ج ــتی بارزان ــی شکس ــە دەرەنجام ل
لــە دیمەشــق دەســتیکرد بــە دامەزراندنــی حزبێــک بــۆ
خــۆی)٤٥(. بــە بۆچوونــی عومــەر شــێخ مــووس یەکێــک
کوردســتان نیشــتمانی یەکێتــی دامەزرێنەرانــی لــە
دەرەکــی و ناوخۆیــی تــری فاکتــەری ژمارەیــەک
نیشــتمانی یەکێتــی دامەزراندنــی لــە بەشــداربوون
لــە کۆمەڵگــەی کوردیــدا نموونــە بــۆ کوردســتان.
ناڕەزایــی و دژایەتییەکــی زۆر هەبــوو دژ بــە ویایەتــە
یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا، ئێــران، عێــراق و ئیســرائیل
ــەوەی ڕزگاریخــوازی ــە بزووتن ــەر پشــتکردن ل لەبەرامب
کــورد و لاوازکردنــی ئینتیمــای ناسیۆنالیســتی کــورد لــە
عێــراق و تورکیــا و ئێــران. بۆیــە دامەزرێنەرانــی یەکێتی
ــە ــەو جــۆرە ل ــان ل نیشــتمانی کوردســتان، وەبەرهێنانی
دیــد و بۆچوونــە سیاســیی و کۆمەڵایەتیانــە کــرد لەنــاو
کۆمەڵگــەی کوردیــدا و بــۆ ڕاکێشــانی خەڵــک بــۆ نــاو
ئــەو حزبــە و دەســتپێکردنی جموجۆڵــە ڕێزەکانــی
نیشــتمانی یەکێتــی هەروەهــا سیاســییەکانیان)٤٦(.
کوردســتان مافــی دیاریکردنــی چــارەی خۆنووســینی
ــارە ــروود و گوت ــە س ــەیی ل ــمێکی هەمیش وەک دروش
حزبــی و ئاڵاکەیــدا جێگیرکــردووە، هەربۆیــە لــە چەنــد
ــە ــەو حزب ــە ســاڵی ١٩٩١ ئ ــی ل ســاڵی دوای دامەزراندن
ــی خەڵکــی کوردســتان. ــە نەخشەســازی ڕاپەڕین ــوو ب ب
و تاڵەبانــی لــە هەریــەک ئــەوەی دوای ئەویــش
نەوشــیروان مســتەفای جێگــری پانــی ســوود وەرگرتــن
ــان ــوان ئەمەریــکا و ڕژێمــی عێراقی ــە ملمانێکانــی نێ ل
لــەدوای داگیرکردنــی کوەیــت لــە ١٩٩٠ داڕشــت. زیاتــر
دیبلۆماســییەکانیان پەیوەندییــە و هــەوڵ لــەوەش
خســتەگەڕ بــۆ بەدەســتهێنانی پشــتیوانی کۆمەڵگــەی
ــۆ دروســتکردنی ناوچەیەکــی ســەربەخۆ نێودەوڵەتــی ب
بــۆ کــورد لــە باکــووری عێــراق. هەروەهــا هێزەکانــی
دژی کوردســتان نیشــتمانی یەکێتــی پێشــمەرگەی
حکومەتــی عێــراق خەباتــی چەکدارییــان بەرپاکــرد، بــە
تایبــەت لــە ناوچەکانــی کەرکــوک، تــا ئــەو کاتــەی لــە
ســاڵی ٢٠٠٣ حکومەتــی عێــراق لەســەر دەســتی ویایەتــە
یەکگرتووەکانــی ئەمەریــکا ڕووخێنــرا، ئەوەبــوو دواتــر
هاوشــێوەی حزبەکانــی تــر یەکێتــی گەڕایــەوە بــۆ بەغــدا
ــی ــی گەل ــە مافەکان ــردن ل ــی ک ــتی داکۆک ــە مەبەس ب
کــورد لــە چوارچێــوەی دەســتوری عێــراق لەناویــدا
ــراق. ــی عێ ــۆ حکومەت ــی ب سیســتمی فیدراڵ
بەکورتــی هــەر پێنــج حزبــە سیاســییە کوردییەکــەی
هەرێمــی کوردســتان حزبــی ناسیۆنالیســتین بــە دوو
شــێواز: ئەویش بەدەســتهێنانی مافی چارەی خۆنووســین
ــڕەوی ــە پەی ــێکە ل ــە بەش ــیی ک ــەربەخۆیی سیاس و س
ــەک ــتادا هەری ــە ئێس ــە ل ــە، بۆی ــەو حزبان ــۆی ئ ناوخ
لــەو حزبــە سیاســیانە باوەڕیــان بەوەیــە کــە هەرێمــی
ــراق. ــە عێ ــت ل ــەربەخۆ بێ ــتە س ــتان پێویس کوردس
ئەوەیــە کردنــە تێبینــی جێگــەی ئــەوەی بــەڵام
ئایینیــن حزبــی زیاتــر ئیســامییەکان حزبــە کــە
بەرنامــە ناسیۆنالیســتی، چونکــە لــە حزبــی وەک
کــورد نیشــتمانییەکانی ســنورە ئۆرگانەکانیــان و
ئیســامی یەکگرتــووی نموونــە بــۆ تێدەپەڕێنــن.
کوردســتان کــە لــەڕووی ئایدۆلۆجییــەوە بەســتراوەتەوە
ــە ــەرەتا ل ــە س ــلیمین ک ــوان موس ــەی ئیخ ــە کۆمەڵ ب
میســر ســەریهەڵدا و دواتــر لەشــێوەی حزبــی سیاســیدا
ناوەڕاســت ڕۆژهەڵاتــی ناوچەکانــی زۆربــەی بــە
لەســەرەتادا بڵاوبــووەوە. ئیســامیدا جیهانــی و
بــوو بەشــێک کوردســتان ئیســامی یەکگرتــووی
لــە ئیخــوان موســلمینی عێــراق، بــەڵام لــە دوای
ڕاپەڕینەکــەی ١٩٩١ لــەو کۆمەڵەیــە جیابــووەوە، کەواتە
ــی ــی پەروەردەی ــەرەتا وەک ڕێکخراوێک ــوو س یەکگرت
ــوەی ئیخــوان و کۆمەڵایەتــی نــەک سیاســی لەچوارچێ
ــە ــەر ل ــە ب ــردووە. بۆی ــدا کاری ک ــلیمینی عێراق موس
18
ــووی ئیســامی ــەرکردایەتی یەکگرت ــان س جیابوونەوەی
ــاواز ــەژادی جی ــنی و ن ــایەتی ئیس ــن کەس ــە چەندی ل
و تورکمانــی ســەرکردەی لەوانــەش پێکهاتــووە،
بەشــێک لــە عەرەبــی ســوننە کــە لەناوچەکانــی خۆیــان
هەڵهاتبــوون بەهــۆی زوڵــم و چەوســاندنەوەی ڕژێمــی
بەعــس بەرامبەریــان)٤٧(, بــەڵام کاتێــک یەکگرتــووی
ئیســامی کوردســتان بڕیاریــدا کــە ببێتــە حزبێکــی
کــوردی و خەبــات بــۆ دیاریکردنــی مافــی چارەنــووس
بــکات، ئــەوا ئــەو ئەندامانــەی کــورد نەبــوون لــە
یەکگرتــوو چوونــە دەرەوە، بــە دیاریکــراوی لەنێــوان
ئــەو حزبــەدا)٤٨(. کۆنگــرەی یەکــەم و دووەمــی
ئەندامــی کاروانــی ئەبوبەکــر لەلایــەن هــەروەک
ــە »دوای ــرا ک ــاژەی پێک ــوو ئام ســەرکردایەتی یەکگرت
ــاڵی ١٩٩٤ ــە س ــامی ل ــووی ئیس ــی یەکگرت دامەزراندن
ــە ڕوونــی قســەی لەگــەڵ ــوو ب ســەرکردایەتی یەکگرت
ســەرکردە غەیــرە کوردەکانــی نــاو یەکگرتــوو کردووە،
کــە پێشــوازی لــە مانەوەیــان دەکــەن لەنــاو حزبەکــە،
بــەڵام دەبێــت ئــەوە بزانــن کــە ئامانجــی حزبەکەیــان
گــۆڕاوە بــۆ تێکۆشــان لەپێناو ســەربەخۆیی کوردســتانی
عێــراق.«)٤٩( بۆیــە لێرە بەدوا بــەردەوام یەکگرتوو بە
دەنگێکــی زوڵاڵتــر پرســی ســەربەخۆیی و دیاریکردنــی
ــی دەکات ــووس وەک ســتراتیجێک تەبەن ــی چارەن ماف
و جەختــی لەســەر دەکاتــەوە، بــە تایبەتــی لەمــاوەی
دە ســاڵی ڕابــردوودا)٥٠(, هەربۆیــە بــێ ســڵەمینەوە
بــۆ بارزانــی مەســعود بڕیــاری ژێربــاری چوونــە
ئەنجامدانــی ڕیفراندۆمــی ســەربەخۆیی)٥١(, زیاتــر
ــتکردنی ــی دروس ــامی پان ــووی ئیس ــەوەش یەکگرت ل
ژوورێکــی عەمەلیاتــی خســتەڕوو بــۆ ڕیفرانــدۆم و
ــتان. ــی ســەربەخۆیی کوردس پان
ــک ــش وەک حزبێ ــی ئیســامییە ئەوی هەرچــی کۆمەڵ
کاریگــەر بــووە بــە گوتــاری ســەربەخۆیی و مافــی
چارەنــووس بــۆ کــورد، ئــەم حزبــە لــە ئایــاری ٢٠٠١،
بەپێــی دەســتووری ئــەو حزبــە کۆمەڵــی ئیســامی
گرووپێکــی گشــتگیرە کــە شــوێن ڕێچکــەی ســەلەفیەت
دەکەوێــت و کار بــۆ چەســپاندنی شــەریعەتی ئیســامی
و بەدەســتهێنانی تــەواوی مافــە نەتەوەییەکانــی گەلــی
ــەوەش لەکاتــی کۆنگــرەی ــر ل کــورد دەکات)٥٢(. زیات
ســێیەمی ئــەو حزبــە لەســاڵی ٢٠١٥، کۆمەڵــی ئیســامی
ــی ــش بنیادنان ــرد ئەوی ــی ک ــی تەبەن ــتراتیجێکی نوێ س
ژێرخانێکــی ئابــووری بەهێــز، بــە دامەزراوەیــی کردنی
ــدا ــە کۆتاییش ــی و ل ــێکتەرەکانی حکومڕان ــەواوی س ت
چەکدارەکانــی هێــزە تــەواوی یەکخســتنەوەی
هەرێمــی کوردســتان)٥٣(. هەرچــی تایبەتــە بــە پرســی
ــەرەڕای ــەدا و س ــدای حزبەک ــە ئەجین ــەربەخۆیی ل س
ــەڵام ــە ڕیفراندۆمەکــەی ســاڵی ٢٠١٧، ب ــن ل ڕەخنەگرت
ســه ركرده كانی زۆربــه ی باپیــرو عه لــی دواجــار
ــدا. ــه ڕیفراندۆم ــان ب ــه ڵ ده نگی كۆم
بــە لەبەرچاوگرتنــی ئــەو پەرەســەندنە گرنگانــەی لــە
ســاڵی ٢٠١٧ ڕوویــدا هاوشــێوەی قەیرانــی ســەرۆکایەتی
هەرێــم و شــەرعیەتی مەســعود بارزانــی لــەو پۆســتە
و خاوبوونــەوەی جەنگــی دژ بــە داعــش بەهــۆی
کۆنترۆڵکردنــی زۆرێــک لــە ناوچەکانــی ژێردەســەڵاتی
یەکێتــی و پارتــی کــە وایکــرد ڕێکخــراوە، ئــەو
حزبــە لــە بەشــێک و ئیســامی یەکگرتــووی و
ــی ــە نەتەوەی ــی کەمین ــدا حزب ــە ناویان ــەکان، ل بچووک
ئەنجامدانــی پانــی کوردســتان ئایینییەکانــی و
ســەربەخۆیی کوردســتانیان تەبەنــی بکــەن، بــەڵام
بزووتنــەوەی گــۆڕان و کۆمەڵــی ئیســامی کوردســتان
ســەرەڕای جەختکردنــەوە لەســەر مافــی ســەربەخۆیی
کاتــی هێشــتا بــەڵام کوردســتان، هەرێمــی بــۆ
ــان کــردەوە کــە ــان ڕەتکــردەوە و دووپاتی ڕیفراندۆمی
ــە. ــادە نیی ــۆ ســەربەخۆیی ئام هەرێمــی کوردســتان ب
ــد ــتانە چەن ــتمانی کوردس ــی نیش ــە یەکێت ــی ل هەرچ
ســەرکردەیەکی هاوشــێوەی باڤــڵ تاڵەبانــی و مــەلا
بەختیــار ئەوانیــش لــە کۆتــا کاتەکانــی پرۆســەکەدا
داوای دواخســتنی ڕیفراندۆمیــان کــرد. بۆیــە ئەوانــەی
دژی کاتــی ڕیفراندۆمەکــە بــوون بەکارهێنانــی کارتــی
ــەوە ــەن بارزانیی ــە لەلای ســەربەخۆییان بەشــێوەی هەڵ
19
ــەکەی ــەوەی پرۆس ــوو ب ــکرا ب ــە ئاش ــردەوە، ک ڕەتک
ــەوە، ــدای حزبیی ــۆی و ئەجێن ــی خ ــتبووە خزمەت خس
ــە ئاشــکرا وشــیاری ــە ب ــرد ک ــەش وایک ــوو ئەوان هەم
دژی ئەنجامدانــی ڕیفراندۆمــی تاکایەنــە بــدەن.
زیاتــر لــەوەش جەختیــان لەســەر ئــەوە کــردەوە
بنیادنانــی و بــوون ســەربەخۆ پایەکانــی کــە
ئابوورییەکــی بوونــی وەک ســەربەخۆ، دەوڵەتــی
ــەزراوە ــی دام ــەرخ و بوون ــی هاوچ ــز و ژێرخان بەهێ
ــەڵات و ــی بەدەس ــەی هاوڵات ــتیمانییەکان و متمان نیش
ــە سیاســییەکان لەســەر ــی حزب کۆدەنگــی و ڕێککەوتن
بوونــی ئابوورییەکانــی هەرێــم و سیاســیی پرســە
ــەر ــت لەس ــەورەی دەبێ ــەی گ ــەش کاریگ ــە، ئەم نیی
ــی پرەنســیپ و ــز کردن ــە داوای بەهێ ــەکە. بۆی پرۆس
بەهــا دیموکراســییەکانیان دەکــرد و پێیــان وابــوو کــە
ــو ــە، بەڵک ــەت نیی ــە دەوڵ ــتی ب ــا پێویس ــورد تەنه ک
ــەڵام ــییە)٥٤(, ب ــی دیموکراس ــە دەوڵەتێک پێویســتی ب
ــەکە، ــەر پرۆس ــووربوو لەس ــەر س ــی ه ــک بارزان کاتێ
ــوون ــەواوی حــزب و ســەرکردە سیاســییەکان ناچارب ت
ــدەن. ــەکە ب ــە پرۆس ــگ ب دەن
حزبــە لەلایــەن ناسیۆنالیســتی مەیلــی هەبوونــی
دەرەنجامــی چەنــد کوردســتانەوە، ســەرەکییەکانی
ــی ــە فیدراڵیەت ــە ک ــش ئەوەی ــە، ئەوی ــەرەکی هەی س
هەرێمــی کوردســتان لەســەربنەمای ئیســنی بنیادنــراوە
و هــەروەک فیدراڵیەتــی عێراقیــش لەســەر بنەمــای
نــەژادی بنیادنــراوە. بۆیــە ڕاســتەوخۆ دوای پرۆســەی
کــوردەکان ســەرکردە زۆربــەی عێــراق ئــازادی
جەختیــان لەســەر ئــەوە کــردەوە، کــە بــە کەمتــر لــە
ــتان ڕازی ــی کوردس ــۆ هەرێم ــی ب ــی هەرێم ئۆتۆنۆم
ــدەکات، ــاژەی پێ ــام جــەلال ئام ــە م ــۆ نموون ــن. ب ناب
کــە هیــچ بەدیلێکــی تــر جگــە لــە فیدڕالیــزم بــۆ
ــەروەک ــت)٥٥(. ه ــوڵ ناکرێ ــتان قب ــی کوردس هەرێم
دەیڤــد غانیــم ئامــاژەی پێــدەکات کــە کــوردەکان
فیدڕالیزمــی کردنــی تەبەنــی لەســەر ســووربوون
ئیســنی بــۆ هەرێمــی کوردســتان(٥٦(.
سێیەم: نەبوونی شەفافیەت
ــی ــییەکانی هەرێم ــە سیاس ــری حزب ــی ت تایبەتمەندییەک
کوردســتان بریتییــە لــە نەبوونــی شــەفافیەت لــە داهــات
ــەوە ــەڕووی تیۆریی ــییەکان. ل ــە سیاس ــی حزب و خەرج
داهاتــی حزبــەکان، یــان لــە ڕێگــەی ئابوونــەوە دەبێــت
کــە کادر و ئۆرگانەکانــی دەیــدەن، یاخــوود لــە ڕێگــەی
ــان. ــت بۆی ــەوە دەبێ ــی حکومەت ــە داراییەکان هاوکاریی
بۆیــە لــە ســاڵی ٢٠١٤ پەرلەمانــی کوردســتان یاســای
حزبــە سیاســییەکانی تێپەڕانــد بــە نــاوی یاســای پێدانــی
بوودجــەی حزبــە سیاســییەکان لــە هەرێمــی کوردســتان
- عێــراق)٥٧(, کــە بوودجــەی بــۆ حزبــە مۆڵــەت
دیاریکــردووە. کوردســتان هەرێمــی پێدراوەکانــی
ســەرەڕای ئــەوەی زۆربــەی حزبــە سیاســییەکان ئەوانەی
ــی ــی دارای ــن هاوکاری ــی پەرلەمانی ــاوەن کورس ــە خ ک
ــەرچاوە ــتا س ــەڵام هێش ــرن، ب ــەت وەردەگ ــە حکوم ل
داراییەکانــی تریــان ناڕوونــە و ناتوانرێــت بزانرێــت
ــدە؟ چەن
هەرچــی حزبــە ئیســامییەکانی کوردســتانن، هاوکاریــی
داراییــان لــە حکومەتی هەرێمی کوردســتان وەرگرتووە،
بــەڵام ســەرچاوەی دارایــی تــری ناڕوونیــان هەیــە.
ــووی ئیســامی ــێرکۆ جــەودەت یەکگرت ــی ش بەبۆچوون
هەیــە، دارایــی ســەرچاوەیەکی چەنــد کوردســتان
لەوانــەش لــە ڕێگــەی هــاوکاری و ئابوونــەی ئەندامانــی
ئــەو حزبــە لــە پەرلەمانی کوردســتان، هەروەهــا بوونی
ــە ــان ل ــی وەبەرهێن ــە پرۆژەکان ــی ل ــەرچاوەی دارای س
ــاوازدا)٥٨(, کــە لەژێــر چاودێــری ــواری جی چەندیــن ب
هەرێمــی حکومەتــی دارایــی چاودێــری دیوانــی
ــییەکانی ــە سیاس ــێوەی حزب ــە. هاوش ــتاندا نیی کوردس
تــر و زۆرێــک لــە بزووتنــەوە ئیســامییەکانی جیهــان،
یەکگرتــووی ئیســامی کوردســتان هاوکاری و پشــتیوانی
خێزخوازیــی لــە ڕێکخــراو و دەوڵەتانــی تــر وەرگرتووە،
بــە تایبــەت وڵاتانــی کەنــداو هاوشــێوەی قەتــەر، بــەڵام
بــە ڕاگەیاندنــی جەنگــی دژ بــە تیــرۆر لــە ســاڵی ٢٠٠١
ــی ــاوکاری دارای ــەر ه ــەی لەس ــۆت و بەندان ــەو ک و ئ
20
ئــەو حــزب و ڕێکخراوانــە دروســت بــوو، یەکگرتــووی
ئیســامیش ئــەو هاوکاریانــەی لەدەســتدا)٥٩(. بۆیــە بــە
ــەی ــە ئابوون ــتن ب ــێوەیەکی ســەرەکی پشــت دەبەس ش
و کۆمپانیــا تایبەتــی وەربەهێنانــی و کادرەکانیــان
ــەڵام هێشــتا ــدا. ب ــی وەبەرهێنان ــە کەرت ــان ل دەزگاکانی
بتوانێــت ئــەوەی حزبەکــە بــۆ نییــە بــەس ئەمــە
بمێنێتــەوە، بۆیــە دەبینرێــت لــە کۆتــا کۆنگــرەی ئــەو
حزبــە ئەبوبەکــر کاروانــی کــە بەکاندیــدی ڕیفۆرمخــواز
لــەو حزبــەدا ناســرا، ئەجێنــدا و بەرنامــەی خــۆی
ئابــووری بــۆ دروســتکردنی ژێرخانێکــی خســتەڕوو
نابێــت کــە کــرد داوای و حزبەکــەی بــۆ بەهێــز
ــی ــاوکاری و کۆمەک ــە ه ــەی پشــت ب ــر حزبەک چــی ت
خێرخــوازی دەرەوە ببەســتێت)٦٠(. بــە هەمانشــێوە
کۆمەڵــی ئیســامی وەک حزبێکــی خــاوەن کورســی
پەرلەمانــی توانیویەتــی ســوودمەند بێــت لــە هاوکارییــە
پرۆژەکانــی هــاوکات و حکومــەت داراییەکانــی
وەربەرهێنانــی حزبەکــەی و پشــتیوانی و هــاوکاری
ئــۆرگان و ئەندامەکانــی. بــەڵام هێشــتا پێویســتە ئامــاژە
بــەوە بکرێــت کــە هــەردوو حــزب پشــتیوانی دارایــی و
هــاوکاری ئابووریــان لــە وڵاتانــی دراوســێ بــە تایبــەت
لــە زیاتــر کــە وەرگرتــووە)٦١(, تورکیــا و ئێــران
ڕێگــەی پەیوەندییەکانــی نێــوان حزبــە ئیســامییەکان و
ــە و ســەرکردە سیاســییەکانیان و بەشــێوەی ــەو وڵاتان ئ
ــت. ــوازی دەگەیەنرێ ــاوکاری و خێرخ ه
کــە گــۆڕان بزووتنــەوەی بــە تایبەتــە هەرچــی
گەندەڵــی ڕووبەڕووبوونــەوەی بــۆ حزبێــک وەک
کۆنترۆڵکردنــی و ناشــەفافیەت بەرپەرچدانــەوەی و
بنەماڵــە و خێــڵ ســەرکردەی لەلایــەن دەســەڵات
سیاســییەکانەوە دروســت بــوو لــە ســاڵی ٢٠٠٨، لــە
گــۆڕان بزووتنــەوەی ڕێکخــەری چاوپێکەوتنێکــدا
ــووری و ــارەی ڕەوشــی ئاب ــی خــۆی دەرب نیگەرانییەکان
ــڕی، ــتان دەرب ــی کوردس ــی هەرێم ــەفافیەتی دارای ناش
تەنانــەت بــە چەندیــن ســاڵ بــەر لــەوەی لــە یەکێتــی
نیشــتمانی کوردســتان جیاببێتــەوە. هــەروەک ئامــاژەی
پێــدەکات کــە هیــچ شــەفافیەتێک لــە بودجــە و داهاتــی
ــایی ــی ئاس ــە، خەڵک ــی نیی ــتاندا بوون ــی کوردس هەرێم
ــی ــەی پارت ــارەی بودج ــە دەرب ــی نیی ــچ زانیارییەک هی
و یەکێتــی و تەنانــەت بوودجــەی وەزارەتێــک وەک
وەزارەتــی پــەروەردە. ئایــا خەڵــک هیــچ زانیارییەکــی
هەیــە دەربــارەی گرێبەســتە نەوتییــەکان؟ هەروەهــا
ــی ــاری دەرەوەی هەرێم ــە کاروب ــەفافیەتێک ل ــچ ش هی
ــت چــی ــە نازانرێ ــۆ نموون ــە، ب ــی نیی کوردســتان بوون
دەگوزەرێــت لــە نێــوان ســەرکردە کــوردەکان و بەغــدا،
یــان لــە نێــوان ســەرکردە کــوردەکان و ئەمەریکییــەکان.
ــەوەی ــە لەبەرئ ــارەی بودج ــە دەرب ــم هەی ــن زانیاری م
مــن لەســەرکردایەتی یەکێتــی بــووم. مــن یەکێــک
بــووم لــەوان، بــەڵام ناتوانــم زانیاریــت پــێ بڵێــم،
دروســتبێت)٦٢(. کێشــە نامەوێــت لەبەرئــەوەی
هەروەهــا عەبــدوڵای مەلانــوری پەرلەمانتــاری پێشــووی
ئــەو حزبــە ئامــاژە بــەوە دەکات کــە گــۆڕان لە ئێســتادا
بەدەســت ناشــەفافیەتەوە دەناڵێنێــت. هیــچ زانیارییــەک
داراییەکانــی ســەرچاوە کــە نییــە لەبەردەســتدا
چــۆن و بەدەســتدێت کوێــوە لــە بزووتنەوەکــە
ــی ــەزراوە فەرمییەکان ــەت دام ــت، تەنان ــەرج دەکرێ خ
ــی ــی دارای ــن سەرپەرشــتی لایەن ــەش ناتوان بزووتنەوەک
کوڕەکانــی لەبەرئــەوەی بکــەن)٦٣(. بزووتنەوەکــە
نەوشــیروان مســتەفا لــە ســاڵی ٢٠١٧ەوە بــوون بــە
خــاوەن کۆمپانیــای وشــە، کــە لــە ڕۆژنامــەی ڕۆژنامــە
ــن و ــن ئێ ــی کــەی ئێ ــی کــوردی کەناڵ ــۆڕی هەواڵ و ت
دەزگای ڕادیۆیــی دەنگــی گــۆڕان و ســایتی فەرمــی
ــەوەی بزووتنەوەکــە ــدان و بڵاوکردن ــە چاپ و خانــەی ل
ــارەگای ــاوەن ب ــە خ ــوون ب ــاوکات ب ــت)٦٤(. ه پێکدێ
ســەرەکی بزووتنەوەکــە – مەکــۆی گــۆڕان – بــە بەهــای
بــەم دەخەمڵێنرێــت. دۆلار ملیــۆن ٦٠٠ لــە زیاتــر
پێودانگــە بێـــت ئێســتا بەرپرســانی فەرمــی بزووتنەوەکە
مســتەفا. نەوشــیروان کوڕەکانــی کرێچــی بوونــە
ــتەفا ــیروان مس ــی نەوش ــوڕی دووەم ــەوەش ک ــر ل زیات
ــۆی ــای چیمەنت ــی ١٥%ی پشــکی کۆمپانی ــووە بەخاوەن ب
21
ملیــۆن بەهــای ٤٠ بــە کــە لــە ســلێمانی، گاســن
دۆلار دەخەمڵێنرێــت و قازانجەکانــی بــە ٢.٢ ملیــار
دۆلار هەژماردەکرێــت)٦٥(. ئــەم ته وریســی سیاســی
و ئابوورییــەی بزووتنــەوەی گــۆڕان لــە دەرەنجامــدا
بووەتــە هــۆی باڵادەســت بوونــی ڕەهــای خانــەوادەی
نەوشــیروان مســتەفا لەنــاو بزووتنەوەکــەدا.
لەدیــدی ئەندامانــی بزووتنەکــەوە لــەم ســاڵانەی دواییدا
ــردن ــداری ک ــە بەش ــوون ب ــی دوای ڕازی ب ــە تایبەت ب
ــە کابینــەی نۆیەمــی حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان ل
نیفاقــی سیاســی گــۆڕان زیاتــر دەرکــەوت، بــە بیانــووی
ئــەوەی سیاســەت بــە گیرفانــی بەتــاڵ ناکرێــت)٦٦(
ــە هەڵوێســت و ــە ل ــە بزووتنەوەک ــرد ک ــەش وایک ئەم
سیاســەتەکانی پێشــووی دووربکەوێتەوە، کە بانگەشــەی
بــۆ دەکــرد، بــە تایبــەت داواکاری ڕیفۆرمــی سیاســی و
ئابــووری لەنــاو هەرێمــی کوردســتان، کــە لــە ئەنجامــدا
کاریگــەری لەســەر پێگــەی جەمــاوەری ئــەو حزبــە
هەبــووە. بــە جۆرێــک ئــەو سیاســەتانە بوونەتــە هــۆی
ملمانــێ و ناکۆکــی ناوخۆیــی لەنــاو ئۆرگانەکانــی ئــەو
حزبــە، هــەروەک دەوترێــت نزیکــەی ٧٠%ی ئەنــدام و
ئۆرگانــە دیارەکانــی بزووتنەوەکــە لــە جڤاتــی نیشــتمانی
و خانــەی ڕاپەرانــدن و جڤاتــی گشــتی لەئێســتادا وازیان
ــوون ــان ب ــە حزبییەکانی ــتبەرداری ئەرک ــاوە و دەس هێن
بــە هــۆی نیگەرانیــان لــە سیاســەتەکانی بزووتنەوەکــە،
لەناویانــدا عوســمانی حاجــی مەحمــود و قــادری حاجــی
عەلــی لــە دامەزرێنەرانــی گــۆڕان)٦٧(.
هەرچــی تایبەتــە بــە حزبەکانــی دەســەڵات بــە تایبــەت
یەکێتــی و پارتــی بــە پێچەوانــەی زۆرێــک لــە حزبەکانی
تــری هەرێمــی کوردســتان، خــاوەن ســەرچاوەی دارایــی
ــەت ــدار و تەنان ــزی چەک ــی و هێ ــەی جوگراف و ناوچ
جۆرێــک لــە ئیــدارەی جیــاوازن، هۆکارەکەشــی ئەوەیــە
ــەو ــەڵاتی ئ ــی دەس ــر کۆنترۆڵ ــنورییەکان لەژێ ــە س خاڵ
ــەن، هەروەهــا دەســەڵاتیان بەســەر بەشــێک دوو حزب
لــە کێڵگەکانــی نــەوت و پاڵاوگەکانــی نــەوت هەیــە و
کۆنترۆڵــی تــری شــێوازەکانی بازرگانــی دەکــەن لەگــەڵ
وڵاتانــی دراوســێدا. هەربــۆ نموونــە داهاتــی گومرگــی
ــدا ــاڵانی نەوەدەکان ــەرەتای س ــە س ــل ل ــم خەلی ئیبراهی
لەژێــر کۆنترۆڵــی پارتــی دیموکراتــی کوردســتان بــووە،
کــە لــە قۆناغێکــدا بــووە هــۆی دروســتبوونی جەنــگ و
ملمانــێ لەنێــوان یەکێتــی و پارتی. بــە جۆرێک یەکێتی
بانگەشــەی ئــەوەی دەکــرد کــە پارتــی ملیۆنــان دۆلاری
لــە ئاڵوگــۆڕی شــمەک و هەناردەکــردن و هاوردەکردنی
نــەوت دەســتدەکەوێت)٦٨(. بۆیــە کێشــە و گرفتــەکان
تەقینــەوە لــە ســاڵی ١٩٩٤، کاتێــک پارتــی ڕەتیکــردەوە
داهاتــی ئیبراهیــم خەلیــل ڕادەســتی حکومەتــی هەرێــم
ــۆن ــە نزیکــەی ٣٥ ملی ــە ب ــەو داهات ــە ئ ــکات، چونک ب
دۆلاری ســاڵانە دەخەمڵێنــرا)٦٩( و ئێســتاش یەکێکــە لــە
ســەرچاوە ســەرەکییەکانی داهاتــی حکومەتــی هەرێــم.
هێشــتا پرســی داهــات و ســەرچاوەکانی داهاتــی وڵات
لــە هەرێمــی کوردســتان جێگــەی مشــتومڕی گەورەیــە،
بــە جۆرێــک یەکێتــی وەک هێــزی دووەمــی حکومــەت
تــەواوی کــە دەکات ئــەوە ســکاڵای و نیگەرانــی
ســەرچاوەکانی داهاتــی حکومەتــی ڕوون نییــە.
ناڕوونــی ســەرچاوەکانی داهاتــی حکومەتــی هەرێــم کــە
لەبنەڕەتــدا لــە هەژمــوون و باڵادەســتی حــزب بەســەر
کەرتــە ئابــووری و داراییەکانــەوە ســەرچاوەی گرتــووە
کوردســتان هەرێمــی حکومەتــی کــە وایکــردووە
ڕووبــەڕووی قەیرانــی قووڵ ببێتــەوە و بگاتە ئەوەی کە
بەشــێک بــە مایــە پــووچ بــوون نــاوی ببــەن. بــۆ نموونە
شــێرکۆ جــەودەت ئەندامــی پەرلەمانــی کوردســتان لــە
لیژنــەی دارایــی ئامــاژە بــەوەدەکات کــە کەرتــی ووزە
ــە، ــەو کەرتانــەی کــە زۆرتریــن گرفتــی هەی یەکێکــە ل
ــی ــەن بەهــۆی نەبوون ــن دەستنیشــانی بک ــەڵام ناتوان ب
شــەفافیەت و زانیاری و داتای وورد لەســەر ئەو کەرتە.
ئەمــەش ڕێگــرە لــەوەی کــە بتوانرێــت هیــچ ڕیفــۆرم و
چاکســازییەک لــەو کەرتــەدا جێبەجــێ بکرێــت. ئەمــەش
وایکــردووە کــە گەندەڵییەکــی بەرفــراوان ڕوو لــەو
کەرتــە بــکات و هیــچ شــەفافیەتێکی تێدانەبێــت. بۆیــە
ئەگــەر نەتوانرێــت مامەڵــە لەگــەڵ گەندەڵــی بکرێــت و
22
چاکســازی ئەنجــام بدرێــت، ئــەوا تــەواوی هەوڵەکانــی
تــر بــێ کاریگــەری دەبــن)٧٠(. زیاتــر لــەوەش بــە قاچاخ
بردنــی نــەوت و ســەرچاوەکانی تــری وزە یەکێکــی تــرە
لــەو کێشــانەی بووەتــە هــۆی ناشــەفافیەت لــە داهــات
ــان ــتادا دەی ــە ئێس ــک ل ــەت، بەجۆرێ ــی حکوم و دارای
پاڵاوگــەی نایاســایی هەیــە کــە کاری ســەرمایەگوزارییە
ــەت ــەوەی ملکەچــی حکوم ــێ ئ ــی ووزە بەب ــە کەرت ل
ــۆ ــەوە ب ــەرچاوەکانیان بگەڕێت ــات و س ــان داه ــن، ی ب
حکومــەت)٧١(. بۆیە دروســتکردنی کۆمپانیایەکی نەوتی
ــی ــە بەهەدەردان ــن ل ــتی ڕێگرت ــە مەبەس ــتمانی ب نیش
زیاتــری ســەرچاوەکان و ڕەخســاندنی شــەفافیەت و
بەهێزکردنــی لێهاتوویــی و کارامەیــی دامــەزراوەکان
پێویســتییەکی هەنوکەییــە. لەگــەڵ ئەوەشــدا حکومەتــی
هەرێمــی کوردســتان لــە کۆتایــی ٢٠١٩ پــرۆژە یاســایەکی
بەبــێ کوردســتان پەرلەمانــی دەنێرێتــە چاکســازی
ــواری ــە ب ــازی ل ــە چاکس ــەک ب ــچ ئاماژەی ــەوەی هی ئ
ــەرچاوەکانی ــی س ــەفاف بوون ــەت و ش ــی حکوم داهات
داهــات لــە خۆبگرێــت. بەجۆرێــک ئەندامێکــی لیژنــەی
دەڵێــت، کوردســتان پەرلەمانــی لــە گاز و نــەوت
تائێســتا ٤٠%ی ســەرچاوەی داهاتــی نــەوت لــە هەرێمــی
نازانێــت کەســێک هیــچ و نییــە دیــار کوردســتان
بــۆ کــۆێ دەڕوات)٧٢(. بۆیــە بــە گشــتی گەندەڵــی
ــات ــەرچاوەکانی داه ــی س ــەفافی و بەهەدەردان و ناش
کــە ڕەگ و ڕیشــەکەی دەگەڕێتــەوە بــۆ قۆرخــکاری
حزبــەکان بەســەر ســەرچاوەکانی داهاتــەوە وایکــردووە
لەســەر سیســتمی سیاســی ڕاســتەوخۆی کاریگــەری
هەبێــت و لەدەرەنجامــدا مەحســوبیەت و گەندەڵــی
ــیەتی ــەر سیســتمەکەدا و بیرۆکراس ــاوە بەس ــی کێش باڵ
ــە و ــی هەی ــەکان بون ــە دام و دەزگا ئیداریی ــز ل بەهێ
ــی ــەت کەرت ــە تایب ــەکان، ب ــی کەرت ــە داهات ــک ل زۆرێ
ووزە دیــار نییــە و لــە دەرەوەی دەســەڵاتی حکومەتــە.
دەرەنجام
ســەرەڕای جیــاوازی ئایدۆلۆجــی و بونیــادی و تەنانــەت
حزبــە نێــوان لــە حزبــی کولتــوری و جوگرافــی
ســەرەکییەکانی هەرێمــی کوردســتان، بــەڵام هەموویــان
لەچەنــد تایبەتمەندییەکــی دیــاردا هاوبەشــن، بە تایبەت
لــەڕووی پشــت بەســتن بــە ســەرکردەی کاریزمــی لــە
حزبەکانیــان و بــوون بــە حزبــی ناسیۆنالیســتی و
دواجــار نەبوونــی شــەفافیەت لــە ســەرچاوەکانی داهاتی
ــان، ــی داهاتەکانی ــی خەرجکردن ــە و چۆنێت ــەو حزبان ئ
ــە لەســەر سیاســەتی ــەری ڕاســتەوخۆی هەی ــە کاریگ ک
سیســتمەی ئــەو فۆرمەڵــەی و هەرێــم حکومەتــی
کــردووە کــە بــە سیســتمی سیاســی هەرێــم ناســراوە.
بــە جۆرێــک هاوشــێوەی حزبــە سیاســییەکان سیســتمی
ســەرکردە کاریزمــای بــە پشــت هەرێــم سیاســی
سیاســییەکان دەبەســتێت، تەنانــەت بەهــۆی بوونــی
دەزگا و دامــەزراوە فەرمییەکانــی سیســتمەکەش لــە
کەســایەتی و چەنــد کەســێکدا کــورت دەکرێتــەوە.
هــەروەک پرســە گرنگــە ناوخۆیــی و دەرەکییــەکان
و دەزگا چالاکیــی و کارامەیــی و لیهاتوویــی و
دامەزراوەکانــی سیســتمەکەش لەلایــەن ســەرکردەیەک،
یــان زیاتــرەوە دیاریدەکرێــت، کــە دواجــار وایکــردووە
ناکاریگــەر بوونــی هەبێــت. سیســتمێکی لەرزۆکــی
ــتی ــە گش ــتان ب ــییەکانی کوردس ــە سیاس ــاوکات حزب ه
ــەم ــەر ئ ــەر لەس ــنین، ه ــتی و ئیس ــی ناسیۆنالیس حزب
جیابوونــەوەی و ســەربەخۆیی بــۆ کار بنەمایــەش
هەرێمــی کوردســتان کــراوە، ســەرەڕای مانــەوە و
لــە چوارچێــوەی کــردن بــە سیاســەت دەســتگرتن
عێراقــدا. لــە کۆتاییدا ســەرچاوەکانی داهــات و خەرجی
حزبــە ســەرەکییەکانی هەرێمــی کوردســتان ڕوون نییــە
و ئەمــەش وایکــردووە کــە سیســتمە سیاســییەکەش بــە
ناشــەفافیەت و گەندەڵــی بەربــڵاو و بەهەدەردانــی
بۆیــە بناســرێتەوە. وڵات داهاتــی و ســامان زۆری
ــە ــە ک ــتان ئەوەی ــی کوردس ــی هەرێم ــتمی سیاس سیس
حزبــەکان خوڵقاندویانــە.
23
سەرچاوەکان
1( Michael M. Gunter, “The KDP-PUK Conflict
in Northern Iraq”, Middle East Journal 50, no.
2 )1996(: 22441-
2( Mario Fumerton and Wladimir Van
Wilgenburg, “Kurdistan’s political armies: The
challenge of unifying the peshmerga forces”
Carnegie Endowment vol. 16 )2015(: 12
3( Bamo Nouri, “Why Iraqi Kurdistan could be
on the brink of revolution”, The Conversation
)April 10 2018(. Available at: https://
theconversation.com/why-iraqi-kurdistan-
could-be-on-the-brink-of-revolution-94190
4( Author’s interview with Mahmoud Othman
)2019(
5( M. Khadduri and E. Ghareeb, War in the
Gulf, 199091-: The Iraq-Kuwait Conflict and its
Implications )Oxford: Oxford University Press,
2001(. Also see J.E. Jessup, An Encyclopedic
Dictionary of Conflict and Conflict Resolution,
19451996- )Westport: Greenwood Publishing
Group, 1998(
6( Author’s interview with Mahmoud Othman
)2019(
7( Hawre Hasan Hama, “Factionalism Within
the Patriotic Union of Kurdistan” Journal of
Asian and African Studies )2019(
8( Mansour Barzani, “Those who make
accusations against the Peshmerga, cannot
defend Kurdish rights in Baghdad”, Hawler
)May 6 2018(. Available at: http://www.hawler.
in/index.php/2017-12-2017/02-14-23-28-12-
18-15-23-28/item/2876-32-19-06-05-2018-
13. For more information, see: http://www.
snurmedia.com/all-details.aspx?jimare=13201
9( Alexander Whitcomb, “UPDATE: Kurdish
president’s brother to lead Kobane relief force”,
Rudaw )October 25 2014(. Available at: https://
www.rudaw.net/english/middleeast/syria/25102014
10( Hannes erny, Iraqi Kurdistan, the PKK
and International Relations: Theory and Ethnic
Conflict )Abingdon: Routledge, 2017(
11( Whitcomb, “UPDATE”
12( Marco Gombacci, “Inside Peshmerga
Fighting Forces: Meeting General Barzani”,
European Post, )February 3 2017(. Available
at: http://europeanpost.co/inside-peshmerga-
fighting-forces-meeting-general-barzani/. For
more information see https://www.youtube.com/
watch?time_continue=10&v=CzJRLMUR3SE&
feature=emb_logo
13( Author’s interview with Kader Haji Ali
)2019(
14( “PUK founder: Time for competent
young leaders”, Rudaw )December 26 2018(.
Available at: https://www.rudaw.net/english/
interview/26122018
15( Author’s interview with Kamal Chomani
)2019(
16( “Change Movement’s issues on electing a
new General Coordinator”, Basnews )July 14
2017(. Available at: http://www.basnews.com/
index.php/so/news/kurdistan/363704
17( Author’s interview with Mohammed Ali
)2019(
18( Hawkar Abdullah Azeez, “Gorran: A Party
of Words, not Deeds”, Washington Institute
for Near East Policy )October 29 2018(.
24
Available at: https://www.washingtoninstitute.
org/fikraforum/view/gorran-movement-a-party-
of-words-not-deeds
19( Author’s interview with Mohammed Ali
)2019(
20( “Kurdistan Islamic Union Continues
First Day Of Congress In Erbil”, NRT )28
December 2019(. Available at: http://www.nrttv.
com/En/News.aspx?id=18636&MapID=1#.
Xgd3cYSp49U.twitter
21( Author’s interview with Idris Siwayli )2019(
22( Author’s interview with Idris Siwayli )2019(
23( Author’s interview with Idris Siwayli )2019(
24( Constitution of the Kurdistan Islamic Group
)2015(
25( Constitution of the Kurdistan Islamic Group
)2015(
26( “Three Leadership Members of Komal
Resign”, Millet Press )April 20 2019(.
Available at: https://www.milletpress.com/
Detail_EN.aspx?Jiamre=7802&T=Three%20
Leadership%20Members%20of%20Komal%20
Resign. Also see “Many female officials resign
from Komal for ‹injustice›”, The Baghdad
Post )29 May 2019(. Available at: https://
www.thebaghdadpost.com/en/Story/41121/Many-
female-officials-resign-from-Komal-for-
injustice
27( Hawre Hasan Hama, “What Explains the
Abandonment of Yezidi People by the Kurdish
Forces in 2014? Foreign Support or Internal
Factors”, Ethnopolitics )2019(: 122-
28( Hawre Hasan Hama, “The consequences
of the fragmented military in Iraqi Kurdistan”,
British Journal of Middle Eastern Studies
)2019(: 116-
29( Raya Jalabi and Maher Chmaytelli, “Kurdish
leader Barzani resigns after independence
vote backfires”, Reuters )October 29 2017(.
Available at: https://www.reuters.com/article/
us-mideast-crisis-iraq-kurds-barzani/kurdish-
leader-barzani-resigns-after-independence-
vote-backfires-idUSKBN1CY0KR
30( KDP followers attack on Parliament,
Sharpress, )29 October, 2017(, http://www.
shanpress.com/details.aspx?jimare=13187
31( Kurdistan Parliament decides to freeze
the powers of the President of the Region,
alhurra, )July 11, 2018(, https://www.alhurra.
com/a/%D8%A8%D8%B1%D984%%D985%%D8
%A7% D9% 86-% D9% 83% D8% B1% D8%
AF% D8% B3% D8% AA% D8% A7% D9%
86-% D9% 8A% D9% 82% D8% B1% D8% B1-
% D8% AA% D8% AC% D9% 85% D9% 8A%
D8% AF-% D8% B5% D9% 84% D8% A7%
D8% AD% D9% 8A% D8% A7% D8% AA- %
D8% B1% D8% A6% D9% 8A% D8% B3-%
D8% A7% D9% 84% D8% A5% D9% 82% D9%
84% D9% 8A% D9% 85- / 446073.htm l
32( Kurdistan Parliament passes the law
to reactivate the presidency of the region,
Basnoys, )082019/05/(, http://www.basnews.
com/index.php/ar/news/kurdistan/519478
33( R.K. Wali, “Barzani’s alternative is another
Barzani”, Rudaw )May 13 2018(. Available at:
http://www.rudaw.net/english/opinion/19012017
34( Sangar Ali, “Former Iraqi President Jalal
Talabani dies in Germany”, K24 )October 3,
25
2017(. Available at: https://www.kurdistan24.
net / en /news /27296379822 -d-49e2-b0ec-
e09fa89c7a1f
35( Ali Semin, “KDP-PUK Relations: Regional
Developments and Changes”, IRST Anatolia
Daily )2012(.
36( Abid Khalid Rasul, “Government Formation
in the Kurdistan Region of Iraq: Regulations,
scenarios and potential obstacles presented by
the deep state”, KCCRC )February 7 2019(.
Available at: http://www.kurdistanc.com/en/
details.aspx?jimare=1074
37( Baxtiyar Goran, “Kurdistan to hold
independence referendum on Sep. 25”, K24
)June 7 2017(. Available at: https://www.
kurdistan24.net/en/news/e69078ea-75ac-45f5-
ad692-a47321190c5
38( Joanne Stocker, “Kurdistan Parliament to
Reconvene This Week After 2-Year Suspension”,
The Globe Post )September 13 2017(. Available
at: https://theglobepost.com/201713/09//
kurdistan-parliament-reconvenes/
39( Martin Van Bruinessen, »The Kurds
between Iran and Iraq«, MERIP Middle East
Report 141 )1986(: 1427-
40( Hama, Hawre Hasan. »Factionalism Within
the Patriotic Union of Kurdistan«, Journal of
Asian and African Studies )2019(
41( Author’s interview with Mahmoud Othman
)2019(
42( Van Bruinessen, “The Kurds between Iran
and Iraq”
43( Author’s interview with Mahmoud Othman
)2019(
44( Nader Entessar, “The Kurds in post
revolutionary Iran and Iraq«, Third World
Quarterly 6, no. 4 )1984(: 911933-
45( Van Bruinessen, »The Kurds between Iran
and Iraq«
46( Hama, Hawre Hasan, Ibid,.
47( Author’s interview with Abubakr Karwani
)2019(
48( Kurdistan Islamic Union Constitution )1996(
49( Author’s interview with Sherko Jawdat
)2019(
50( Author’s interview with Abubakr Karwani
)2019(
51( Ahmed Mahmood, “The Islamic Kurdistan
Union: Dependency or Genuine Politics?”
Kurdiu )January 1 2017(. Available at: http://
www.kurdiu.org/index.php/ku/opinion/53677
52( Kurdistan Islamic Group Constitution
)2015(.
53( Kurdistan Islamic Group Constitution
)2015(.
54( Kamaran Palani, Jaafar Khidir, Mark
Dechesne and Edwin Bakker, “The development
of Kurdistan’s de facto statehood: Kurdistan’s
September 2017 referendum for independence”,
Third World Quarterly )2019(: 120-.
55( David Ghanim, Iraq’s Dysfunctional
Democracy )Santa Barbara: ABC-CLIO,
2011(, p. 169.
56( Mahmood Y. Kurdi, “KDP-PUK ‘political
rhetoric’ will not unify Kurds, says Gorran
spokesperson”, Rudaw )April 11 2017(.
Available at: https://www.rudaw.net/english/
interview/11042017. “PUK conditions support
26
for referendum on reactivated parliament”,
Rudaw )June 18 2017(. Available at: https://
www.rudaw.net/english/kurdistan/180620173
57( Kurdistan Parliament, “Law No. )5(
of 2014: The Law of Financing Parties in
the Kurdistan Region” )2104(. Available at
http:/ /www.kurdistan-parliament.org/files/
articles/020914010746.pdf
58( Author’s interview with Sherko Jawdat
)2019(.
59( “Finance, the main problem of the KIU”,
Draw Media )28 December, 2019(. Available
at: http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=
5058&fbclid=IwAR11jdvBht1P80t0hpDXjCNIX
AiLLYQAPX3cZRK04EAbaObtztOilekWfbM
60( “Abubakr Ali asks for a snap congress for
the KIU”, Kurdistan24 )December 28 2019(.
Available at: https://www.kurdistan24.net/so/
news/c4f9a14689-bf-4d346148-9903-edb47f85
61( Author’s interview with Ali Karimi )2019(
62( David Romano, “Iraqi Kurdistan: Challenges
of Autonomy in the Wake of US Withdrawal”,
International Affairs )Royal Institute of
International Affairs 1944-( 86, no. 6 )2010(
63( Author’s interview with Abdullah Mullah
Nuri )2019(
64( Author’s interview with Mohammed Ali
)2019(
65( Author’s interview with Mohammed Ali
)2019(
66( Author’s interview with Mohammed Ali
)2019(
67( Evar Ibrahim, “The Movement for
Change is a tribal/family party”, Zhyan Media
)June 17 2019(. Available at: https://zhyan.co/
detailnewsga.aspx?jimare=16743&cor=1&relat
ed=2045
68( David Aquila Lawrence, “A Shaky De Facto
Kurdistan”, Middle East Report 215 )2000(:
2426-
69( Isam al-Khafaji, “The Destruction of Iraqi
Kurdistan”, Middle East Report )1996(, pp.
3542 ,38-
70( “Corruption, lack of transparency killing
Kurdistan’s energy sector,” Rudaw )April 27
2016(. Available at: https://www.rudaw.net/
english/business/270420161
71( Sam Dagher, “Smugglers in Iraq Blunt
Sanctions Against Iran”, New York Times )
July 8 2010(. Available at: https://www.nytimes.
com/201009/07//world/middleeast/09kurds.html
72( Sherko Jawdat, “The Reform Law in the
KRG: An interview with NRT”, NRT )2019(
27
Kurdistan conflict and Crisis Research Center
ناوه نــدی كوردســتان بــۆ توێژینــه وه لــه ململانــێ و قه یرانــه كان ناوه ندێكــی قازانــج نه ویســتی ســه ربه خۆیه ،
ــا ــتی ، هه روه ه ــه ڕای گش ــكردنی ب ــه وه و پێشكه ش ــی توێژین ــتگیریكردن و هاندان ــدان و پش ــۆ ئه نجام كارده كات ب
وه رگێڕانــی كتێــب و نوێتریــن توێژینــه وه جیهانییــه كان بــۆ ســه ر زمانــی كــوردی و ده وڵه مه ندكردنــی لیتریچــه ی
ــی و ــه سیاس ــۆ گرفت ــه ر ب ــه وه ی چاره س ــتی دۆزین ــه مه بەس ــده ، ب ــاتی ئاین ــه ت و دیراس ــی سیاس ــوردی له بواره كان ك
ــه ڕووی ــه ڕووب ــانه ی ك ــه و هه ڕە ش ــورد ل ــیی ك ــته بژێری سیاس ــه وه ی ده س ــه كان، ئاگاداركردن ــی و ئه منیی كۆمه ڵایه ت
كوردســتان و ناوچه كــه ده بنــه وه .