o personenregister · babcock, horace welcome (1912 – 2003) 395 bahtinov, pavel 186 baier, g. 408...

52
A Abbe, Ernst (1840 – 1904) 100, 109 Ahnert, Paul Oswald (1897 – 1989) 624, 808 Airy, George Biddell (1801 – 1892) 1587 Aitken, Robert Grant (1864 – 1951) 1245, 1578 Alfvén, Hannes Olof Gösta (1908 – 1995) 716 Allen, James Alfred Van (1914 – 2006) 69, 714 Altenhoff, Wilhelm J. 421 Anderson, G. 1578 Antoniadi, Eugène Michel (1870 – 1944) 62 Antoniadis, John 1118 Aravamudan, S. 1578 Arend, Sylvain Julien Victor (1902 – 1992) 887 Argelander, Friedrich Wilhelm August (1799 – 1875) 1534, 1575 Aristarch von Samos (um −310 bis −230) 627, 951, 1536 Aristoteles (−383 bis −321) 1536 Augustus, Kaiser (−62 bis 14) 667 Austin, Rodney R. D. 907 B Baade, Wilhelm Heinrich Walter (1893 – 1960) 632, 994, 1001, 1535 Babcock, Horace Welcome (1912 – 2003) 395 Bahtinov, Pavel 186 Baier, G. 408 Baillaud, René (1885 – 1977) 1578 Ballauer, Jay R. (*1968) 1613 Ball, Sir Robert Stawell (1840 – 1913) 1578 Balmer, Johann Jokob (1825 – 1898) 701 Bappu, Manali Kallat Vainu (1927 – 1982) 635 Barlow, Peter (1776 – 1862) 112, 114, 1538 Bartels, Julius (1899 – 1964) 715 Bath, Karl-Ludwig 104 Bayer, Johann (1572 – 1625) 1575 Becker, Wilhelm (1907 – 1996) 606 Bekenstein, Jacob David (*1947) 679, 1421 Belopolski, Aristarch Apollonowitsch (1854 – 1934) 1534 Benzenberg, Johann Friedrich (1777 – 1846) 910, 1536 Bergh, Sidney van den (*1929) 1166, 1576, 1578 Bertone, Gianfranco 1423 Bessel, Friedrich Wilhelm (1784 – 1846) 628, 630, 1534 Bethe, Hans Albrecht (1906 – 2005) 994, 1010, 1535 Binnewies, Stefan (*1960) 1613 Blandford, Roger David (*1949) 723, 727 Blazhko, Sergei Nikolajewitsch (1870 – 1956) 1293 Blome, Hans-Joachim 1523 Bobrovnikoff, Nicholas T. 905 Bode, Johann Elert (1747 – 1826) 890, 959, 1536 Boer, Wim de (*1948) 1421 Bojurova, Eva Stefanova 1363 O Personenregister | 1651 Abbildung O.1 Friedrich W. Argelander Abbildung O.2 Aristoteles alle Zeichnungen von Sylvia Gerlach O Personenregister

Upload: others

Post on 21-Oct-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • AAbbe, Ernst (1840 – 1904) 100, 109Ahnert, Paul Oswald (1897 – 1989) 624, 808Airy, George Biddell (1801 – 1892) 1587Aitken, Robert Grant (1864 – 1951) 1245, 1578Alfvén, Hannes Olof Gösta (1908 – 1995) 716Allen, James Alfred Van (1914 – 2006) 69, 714Altenhoff, Wilhelm J. 421Anderson, G. 1578Antoniadi, Eugène Michel (1870 – 1944) 62Antoniadis, John 1118Aravamudan, S. 1578Arend, Sylvain Julien Victor (1902 – 1992) 887Argelander, Friedrich Wilhelm August (1799 – 1875) 1534, 1575Aristarch von Samos (um −310 bis −230) 627, 951, 1536Aristoteles (−383 bis −321) 1536Augustus, Kaiser (−62 bis 14) 667Austin, Rodney R. D. 907

    BBaade, Wilhelm Heinrich Walter (1893 – 1960) 632, 994, 1001, 1535Babcock, Horace Welcome (1912 – 2003) 395Bahtinov, Pavel 186Baier, G. 408Baillaud, René (1885 – 1977) 1578Ballauer, Jay R. (*1968) 1613Ball, Sir Robert Stawell (1840 – 1913) 1578Balmer, Johann Jokob (1825 – 1898) 701Bappu, Manali Kallat Vainu (1927 – 1982) 635Barlow, Peter (1776 – 1862) 112, 114, 1538Bartels, Julius (1899 – 1964) 715Bath, KarlLudwig 104Bayer, Johann (1572 – 1625) 1575Becker, Wilhelm (1907 – 1996) 606Bekenstein, Jacob David (*1947) 679, 1421Belopolski, Aristarch Apollonowitsch (1854 – 1934) 1534Benzenberg, Johann Friedrich (1777 – 1846) 910, 1536Bergh, Sidney van den (*1929) 1166, 1576, 1578Bertone, Gianfranco 1423Bessel, Friedrich Wilhelm (1784 – 1846) 628, 630, 1534Bethe, Hans Albrecht (1906 – 2005) 994, 1010, 1535Binnewies, Stefan (*1960) 1613Blandford, Roger David (*1949) 723, 727Blazhko, Sergei Nikolajewitsch (1870 – 1956) 1293Blome, HansJoachim 1523Bobrovnikoff, Nicholas T. 905Bode, Johann Elert (1747 – 1826) 890, 959, 1536Boer, Wim de (*1948) 1421Bojurova, Eva Stefanova 1363

    O Personenregister | 1651

    Abbildung O.1 Friedrich W. Argelander

    Abbildung O.2 Aristoteles

    alle Zeichnungen von Sylvia Gerlach

    O Personenregister

  • Boltzmann, Ludwig Eduard (1844 – 1906) 635, 734, 1000, 1004–1006, 1008, 1315, 1503Bond, George Phillips (1825 – 1865) 149, 1537 f.Bonneau, D. 1578Bopp, Thomas (*1949) 891Borgeest, Ulf 1478Borissow, Gennadi Wladimirowitsch (*1962) 879Bortle, John E. 61Bose, Satyendranath (1894 – 1974) 464Bos, Willem Hendrik van den (1896 – 1974) 1578Bottke, William F. (*1966) 954Boyle, Willard Sterling (1924 – 2011) 149Brackett, Frederick Sumner (1896 – 1988) 700Bradaschia, Filippo (*1977) 1613Bradley, James (1693 – 1762) 645, 688, 1534, 1536Brahe, Tycho (1546 – 1601) 919, 951, 1379, 1536Brandes, Heinrich Wilhelm (1777 – 1834) 910, 1536Breite, Michael (*1968) 1613Brewster, Sir David (1781 – 1868) 361Brocklehurst, M. 1159Brownstein, Joel R. 1422Bruno, Giordano (1548 – 1600) 1534Budaj, Jan (*1965) 1060Buil, Christian 291Bunsen, Robert Wilhelm Eberhard (1811 – 1899) 286, 1538Burnham, Sherburne Wesley (1838 – 1921) 1578

    CCaesar, Gajus Julius (−99 bis −43) 664CaldwellMoore, Sir Patrick Alfred (1923 – 2012) 1576Caldwell, Robert Reynolds 1526Camichel 88Cannon, Annie Jump (1863 – 1941) 1535, 1575Capocci di Belmonte, Ernesto (1798 – 1864) 89Carr, Bernard John (*1949) 1134Carrington, Richard Christopher (1826 – 1875) 733, 738, 773, 1536Carroll, Sean Michael (*1966) 1059Casimir, Hendrik (1909 – 2000) 681Cassegrain, Laurent (1629 – 1693) 88 f., 1538Cassini, Giovanni Domenico (1625 – 1712) 627, 1537Cauchy, Augustin Louis (1789 – 1857) 689, 1124Chambliss, Carlson R. 1362Chandrasekhar, Subrahmanya (1910 – 1995) 1061–1065, 1069, 1079, 1090, 1228 f., 1296, 1382, 1068Chevalier, P. S. 1578Childrey, Joshua (1623 – 1670) 81, 1536Chrétien, Jacques (1879 – 1956) 88, 90, 94, 146, 1544Christensen, Eric J. (*1977) 899Christensen, Niels V. 1613Clark, Alvan (1804 – 1887) 1578Clark, Alvan Graham (1832 – 1897) 1578Coffin, Dave 168Cohen, Judith Gamora (*1946) 637Compton, Arthur Holly (1892 – 1962) 686Copeland, Ralph (1837 – 1905) 1578Cousins, Alan William James (1903 – 2001) 606Couteau, Paul (1923 – 2014) 1578Crawford, David L. 607Cronin, Leroy (*1973) 983Cuzdi, Sandor 186Czerny, Marianus (1896 – 1985) 285 f., 1538

    1652 | Anhang

    Abbildung O.4 Annie Cannon

    Abbildung O.3 Ludwig Boltzmann

  • DDaguerre, Louis Jacques Mandé (1787 – 1851) 149Dall, Horace 88, 90Dalton, John (1766 – 1844) 771Dangl, Gerhard 283Danjon, AndréLouis (1890 – 1967) 809Davidson, Kris 1035Davis, Donald R. 958Dawes, William Rutter von (1799 – 1868) 121, 1578Dawson, Bernhard Hildebrandt (1890 – 1960) 1578deLalande, F. 1578Dembowski, Ercole (1812 – 1881) 1578Demokrit (um −460 bis −370) 1534Derekas, Aliz (*1977) 1362Djurković, Petar (1908 – 1981) 1578Dobson, John Lowry (1915 – 2014) 135Dolland, John (1706 – 1761) 100, 114, 1538Donner, H. F. 1578Doolittle, E. 1578Doppler, Christian Andreas (1803 – 1853) 701Downes, Ronald A. 637Draper, Henry (1837 – 1882) 1535 f.Draper, John William (1811 – 1882) 149Dreyer, Johan Ludvig Emil (1852 – 1926) 1576Dubs, Martin 312Duerbeck, Hilmar Willi (1948 – 2012) 637Dunlop, James (1793 – 1848) 1578

    EEbert, R. 1046, 1052Eddington, Sir Arthur Stanley (1882 – 1944) 994, 1010, 1535Edgecomb, D. W. 1578Eggleton, Peter Philip 1059Einstein, Albert (1879 – 1955) 463, 675, 685, 687 f., 734, 1013, 1436, 1462, 1478, 1486, 1509, 1524 f., 1535ElBaz, Farouk (*1938) 913Elst, Eric Walter (*1936) 890Encke, Johann Franz (1791 – 1865) 891, 899Engelmann, Friedrich Wilhelm Rudolf (1841 – 1888) 1578Eratosthenes von Kyrene (−275 bis −193) 919, 1536Erfle, Heinrich Valentin (1884 – 1923) 109Espin, Thomas Henry Espinell Compton (1858 – 1934) 1578Evenson. Kenneth Melvin (1932 – 2002) 688, 1535Evershed, John (1864 – 1956) 741Ewen, Harold Irving (1922 – 2015) 411, 1535

    FFaber, Sandra Moore (*1944) 637Fabricius, David (1564 – 1617) 1295, 1534Fabry, Maurice Paul Auguste Charles (1867 – 1945) 114, 1538Faraday, Michael (1791 – 1867) 712Fechner, Gustav Theodor (1801 – 1887) 620, 1534Fekel, Francis C. 340Feltz, Kent A. 1362Fera, Bob und Janice 1614Ferluga, Steno 1060

    O Personenregister | 1653

    Abbildung O.5 Demokrit

    Abbildung O.6 Albert Einstein

  • Finkbeiner, Douglas (*1971) 1149Finsen, William Stephen (1905 – 1979) 1578Fisher, J. Richard (*1943) 637Fitch, Walter Stewart (1926 – 2013) 543Fizeau, Armand Hippolyte Louis (1819 – 1896) 688Flamsteed, John (1646 – 1719) 1379, 1575Flandern, Thomas Charles Van (1940 – 2009) 957Foucault, Jean Bernard Léon (1819 – 1868) 103, 688, 1534Fouqué, Pascal 633Fourier, Jean Baptiste Joseph (1768 – 1830) 400Fox, Philip (1878 – 1944) 1578Franks, William Sadler (1851 – 1935) 1578Fraunhofer, Joseph von (1787 – 1826) 97, 286, 733, 1538Freitag, Uwe (*1964) 1614Friedmann, Alexander Alexandrowitsch (1888 – 1925) 1483, 1520, 1535

    GGale, Walter Frederick (1865 – 1945) 1578Galilei, Galileo (1564 – 1642) 89, 849, 1537 f.Galle, Johann Gottfried (1812 – 1910) 860, 1537Gallo, J. 1578Gaunt, John Arthut (1904 – 1944) 423Gauß, Carl Friedrich (1777 – 1855) 669, 1570Geissinger, Rolf (*1966) 1614Gerasimenko, Svetlana Iwanowna (*1945) 895Gerlach, Sylvia (*1964) 1614Gieren, Wolfgang P. 633Gilliss, James Melville (1811 – 1865) 1578Gleißberg, Wolfgang (1903 – 1986) 771Gomes, Rodney 1536Graff, Kasimir Romuald (1878 – 1950) 624 f.Grant, Robert (1814 – 1892) 1578Gregor XIII., Papst (1502 – 1585) 658, 664, 1533Gregory, James (1638 – 1675) 88 f., 1538Greisen, Kenneth Ingvard (1918 – 2007) 679Grienberger, Christoph (1561 – 1636) 127, 1538Grumiller, Daniel (*1973) 676Gudehus, Donald H. 637Gunn, James Edward (*1938) 1514Guth, Alan Harvey (*1947) 676, 1483, 1535Guthnick, Paul (1879 – 1947) 1538Guy S. Perrin 1300

    HHachisu, Izumi (*1952) 1316Hackmann, Jens (*1979) 1614Hagen, Johann Georg (1847 – 1930) 624 f.Hale, Alan (*1958) 891Hale, George Ellery (1868 – 1938) 733, 738, 1536Hall, Asaph (1829 – 1907) 1537Hall, Chester Moore (1703 – 1771) 100, 1538Hall, Douglas S. (1940 – 2013) 1365Halley, Edmond (1656 – 1742) 891Hallstatt 771Hanuschik, Reinhard W. 340Harding, Karl Ludwig (1765 – 1834) 1537Hargrave, Lawrence (1850 – 1915) 1578

    1654 | Anhang

    Abbildung O.8 Carl Friedrich Gauß

    Abbildung O.7 Galileo Galilei

  • Haro, Guillermo (1913 – 1988) 1192Harrington, Robert Sutton (1942 – 1993) 957Hartkopf, William I. 1245, 1263Hartley, Malcolm 899Hartmann, William Kenneth (*1939) 958Hastings 75Hathaway, David H. 774Hawking, Stephen William (1942 – 2018) 679, 1131, 1133 f.Hayashi, Chushiro (1920 – 2010) 1017, 1036, 1063, 1069Heintz, WulffDieter (1930 – 2006) 1578Heisenberg, Werner Karl (1901 – 1976) 680, 1505, 1535Helmholtz, Hermann Ludwig Ferdinand von (1821 – 1894) 996, 999, 1062 f., 1076, 1225, 1420Henyey, Louis George (1910 – 1970) 1018Herbig, George Howard (*1920) 1192Herschel, Friedrich Wilhelm (1738 – 1822) 114, 857 f., 1193, 1237, 1534, 1537, 1578Herschel, Sir John Frederick William (1792 – 1871) 114, 1578Hertzsprung, Ejnar (1873 – 1967) 1008, 1017, 1033 f., 1036, 1053, 1074, 1291, 1345, 1069, 1073Herzberg (1904 – 1999) 71Herzberger, Maximilian Leopold (1899 – 1982) 689Heutz, Stefan (*1980) 1613Hey, James Stanley (1909 – 2000) 411, 733, 910, 1535 f.Higgs, Peter Ware (*1929) 674, 1510Hilbrecht, Heinz (*1958) 1614Hill, George William (1838 – 1914) 925Hinz, Claudia (*1972) 1614Hipparch von Nicäa (um −190 bis −120) 645, 1534, 1536Hoard, Donald W. 1059Holden, Edward Singleton (1846 – 1914) 1578Holmes, Edwin (1838 – 1918) 894Honda 899Hooke, Robert (1635 – 1702) 89Horton, Joseph W. 658, 1538Hough, George Washington (1836 – 1909) 1578Howe, Herbert Alonzo (1858 – 1926) 1578Hubble, Edwin Powell (1889 – 1953) 1410, 1484, 1535Hulse, Russell Alan (*1950) 463, 475 f.Hulst, Hendrik Christoffel van de (1918 – 2000) 411, 1535Humboldt, Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von (1769 – 1859) 1536Humphreys, R. M. 1035Hussey, William Joseph (1862 – 1926) 1578Huygens, Christiaan (1629 – 1695) 110, 688, 1534, 1537Hyakutake,Yūji (1950 – 2002) 891

    IInnes, Robert Thorbum Ayton (1861 – 1933) 1578Israel, Werner (*1931) 1122

    JJackson, Robert Earl (*1949) 637Jacob, W. S. 1578Jansky, Karl Guthe (1905 – 1950) 411, 421, 604, 1535Jarkowski, Iwan Ossipowitsch (1844 – 1902) 704Jeans, James Hopwood (1877 – 1946) 685, 952, 1052Jessup, Morris Ketchum (1900 – 1959) 1578Johnson, Harold Lester (1921 – 1980) 604Jonas, Carsten 1615Jonckheere, Robert (1888 – 1974) 1578

    O Personenregister | 1655

    Abbildung O.10 Edwin Hubble

    Abbildung O.9 Wilhelm Herschel

  • KKahlhöfer, Jürgen (*1948) 132Kaler, James B. (*1938) 883Kamp, Peter van de (1901 – 1995) 1303Kantharia, Nimisha G. 637Kant, Immanuel (1724 – 1804) 952, 1536Kaplan, Joseph (1902 – 1991) 71Kashlinsky, Alexander (*1957) 1435Kato, Mariko 1316Keller, Philipp 1615Kellner, Carl (1826 – 1855) 109Kelvin, Lord (William Thomson, 1824 – 1907) 996, 999, 1062 f., 1076, 1225, 1420Kemmerer, Jürgen Werner (*1960) 1615Kempf, Paul Friedrich Ferdinand (1856 – 1920) 624 f.Kepler, Johannes (1571 – 1630) 89, 919, 1379, 1536, 1538Kerr, Roy Patrick (*1934) 1122Kiepenheuer, Karl Otto (1910 – 1975) 779Kirchhoff, Gustav Robert (1824 – 1887) 286, 1538Kirkham, Allan 88, 90Kloppenborg, Brian 1059Knott, G. 1578Koning, Nico 1406Kopernikus, Nikolaus (1473 – 1543) 951, 1536Kordylewski, Kazimierz (1903 – 1981) 1345Korn, Robert 1245Kowal, Charles Thomas (1940 – 2011) 873, 1537Kracht, Dietrich (*1944) 1615KristanTollmann, Edith 914Kron, Gerald Edward (*1913) 606Kuiper, Gerrit Pieter (1905 – 1973) 865, 952, 1578Kusmin, Wadim Alexejewitsch (*1937) 679Küstner, Karl Friedrich (1856 – 1936) 1578Kutta, Martin Wilhelm (1867 – 1944) 1022Kutter, Anton (1903 – 1985) 86, 88, 92, 96Kwee, Kiem Keng 1345

    LLabeyrie, Antoine Émile Henry (*1943) 395, 401, 409Lada, Charles Johann 1052, 1054Lagrange, JosephLouis de (1736 – 1813) 866, 924, 1237Lambert, Johann Heinrich (1728 – 1777) 938Landé, Alfred (1888 – 1976) 703, 712Landolt, Arlo U. (*1935) 1042, 1094Lane, Jonathan Homer (1819 – 1880) 994, 1534Laplace, PierreSimon Marquis de (1749 – 1827) 952, 1536Lazarus, Patrick 1119Leahy, Denis 1406Leavitt, Henrietta Swan (1868 – 1921) 628, 636, 1535Lehmann, Holger 1363Lehmann, Peter B. (*1936) 624Lemaître, Georges (1894 – 1966) 1521Lense, Josef (1890 – 1985) 1124Leonard, F. C. 1578Leung, K. C. 1301Le Verrier, Urbain Jean Joseph (1811 – 1877) 860, 1537

    1656 | Anhang

    Abbildung O.13 Henrietta Leavitt

    Abbildung O.12 Johannes Kepler

    Abbildung O.11 Immanuel Kant

  • Levy, David H. (*1948) 887Lichtenberg, Heiner (*1937) 669Lichtenknecker, Dieter (1933 – 1990) 105Lin, Douglas N. C. (*1949) 879Lipperhey, Hans (1570 – 1619) 89, 1538Littrow, Otto von (1843 – 1864) 286, 1538Liu, Y. C. 401, 405Loewy, Maurice (1833 – 1907) 149, 1536Lohmann, Adolf Wilhelm (*1926) 401, 405Lomonossow, Michail Wassiljewitsch (1711 – 1765) 833Lorentz, Hendrik Antoon (1853 – 1928) 333, 702Ludwig, Marco (*1982) 1615Lüthen, Hartwig (*1960) 132Luyten, Willem Jacob (1899 – 1994) 1303Lyman, Theodore (1874 – 1954) 701Lynds, C. Roger (*1926) 402Lyot, Bernard Ferdinand (1897 – 1952) 104, 1538

    MMachholz, Don Edward (*1952) 898 f.Maksutow, Dmitri Dmitrijewitsch (1896 – 1964) 88, 91Mannoff, Rainer (*1963) 1615Margot, JeanLuc (*1969) 819Marrison, Warren Alvin (1896 – 1980) 658, 1538Maskelyne, Nevil (17321811) 742Mason, Brian D. 1245, 1263Maunder, Edward Walter (1851 – 1928) 771Maury, Antonia Caetana de Paiva Pereira (1866 – 1952) 1534Maxwell, James Clerk (1831 – 1879) 707, 1011, 1013 f.McAlister, Harold A. 1578McKinnon, William Bill 870McNamara, Delbert Harold (1923 – 2014) 1362Melogh 958Merting, Rene (*1969) 1615Messier, Charles (1730 – 1817) 1534, 1576Mészáros, Peter István (*1943) 723Michelson, Albert Abraham (1852 – 1931) 286, 395, 397, 688, 1534 f., 1538Middleditch, John 1393Mie, Gustav (1868 – 1957) 55Milburn, William (1896 – 1982) 1578Milgrom, Mordehai (*1946) 1421Mishima, Tokushichi (1893 – 1975) 286, 1538Mittenzwey 110Moffat, John W. (*1932) 1422Moilanen, Jarmo Antti Eerik (*1968) 75MoniBidin, Christian 1421Montanari, Geminiano (1633 – 1687) 1534Montenbruck, Oliver 902Morgan, William Wilson (1906 – 1994) 604Morley, Edward Williams (1838 – 1923) 395Mrkos, Antonín (1918 – 1996) 899Müller, Andreas (*1973) 1125Muller, Frank (1862 – 1917) 1578Müller, Karl Hermann Gustav (1851 – 1925) 624 f.Muller, P. 1578

    O Personenregister | 1657

    Abbildung O.15 Isaac Newton

    Abbildung O.14 Charles Messier

  • NNagaoka, Hantarō (1865 – 1950) 286, 1538Nagler, Al (*1935) 109Neumann, Gerd (*1976) 200Newcomb, Simon (1835 – 1909) 688Newman, Ezra Ted (*1929) 1122Newton, Sir Isaac (1643 – 1727) 89, 919, 921, 1011, 1478, 1538Nicholsen, Seth Barnes (1891 – 1963) 1537Nimtz, Günter (*1936) 688Nordström, Gunnar (1881 – 1923) 1122Nowikow, Igor Dmitrijewitsch (*1935) 1134

    OO’Keefe, John Aloysius (1916 – 2000) 704Olbers, Heinrich Wilhelm Matthias (1758 – 1840) 872, 938, 1483, 1534, 1537Oort, Jan Hendrik (1900 – 1992) 771, 878, 889Oppenheimer, Julius Robert (1904 – 1967) 482, 1079Osmer, Patrick S. 636Osthoff, H. 624 f.Ouyed, Rachid 1406Overhaus, Christian (*1970) 539, 1615

    PPaddack, Stephen J. 704Pagel, Lienhard (*1947) 543, 980Pagenkopp, Ralf Günther (*1954) 782Pajdusakova 899Papagiannis, Michael D. 913Parry, William Edward (1790 – 1855) 75–77Paschen, Louis Carl Heinrich Friedrich (1865 – 1947) 700Payne, David G. 723, 728Peebles, Philip James Edwin (*1935) 1423Pellepoix, Antoine Darquier de (1718 – 1802) 1193Penrose, Sir Roger (*1931) 1124, 1527Penzias, Arnold Allan (*1933) 1483, 1535Perlmutter, Saul (*1959) 1483, 1535Pérot, JeanBaptiste Alfred (1863 – 1925) 114, 1538Perrine, Charles Dillon (1867 – 1951) 1575Perry, J. J. M. 1578Peterson, Bruce A. (1933 – 2006) 1514Petzval, Josef Maximilian (1807 – 1891) 87, 101Pezenas, Esprit (1692 – 1776) 81, 1536Pfleger, Thomas 902Pfund, August Herman (1879 – 1949) 700Phillips, Mark M. (*1951) 637Philolaos (−469 bis −398) 951, 1536Piazzi, Guiseppe (1746 – 1826) 869, 1537, 1578Pickering, Edward Charles (1846 – 1919) 1534 f., 1575Pilz, Uwe (*1958) 1615Pizarro, Guido 890Planck, Max Karl Ernst Ludwig (1858 – 1947) 685, 1504, 1506Plössl, Simon (1794 – 1868) 109Pogson, Norman Robert (1829 – 1891) 873, 1534, 1537Polchinski, Joseph Gerard (*1954) 1132Pollmann, Ernst (*1943) 310, 542

    1658 | Anhang

    Abbildung O.17 Max Planck

    Abbildung O.16 Heinrich W. Olbers

  • Popper, Daniel Magnes (1913 – 1999) 1367Pöpsel, Josef (*1963) 1613Poynting, John Henry (1852 – 1914) 703Pressmann 88Priester, Wolfgang (1924 – 2005) 1523Ptolemäus, Claudius (um 100 bis 175) 951, 1536Ptolemäus III. (−283 bis −221) 667Puiseux, Pierre Henri (1855 – 1928) 149, 1536Purcell, Edward Mills (1912 – 1997) 411, 1535Purkinje, Johann Evangelist (1787 – 1869) 610Pythagoras von Samos (um −580 bis −495) 1536

    QQuester, Wolfgang (*1938) 262, 604, 1397

    RRadsiewski, Wladimir W. 704Ramsden, Jesse (1735 – 1800) 110Ransburg, Wolfgang (*1964) 1616Rayleigh, John William Scrutt, 3. Baron (1842 – 1919) 55, 121, 685Reber, Grote (1911 – 2002) 411, 1535Reese, Carsten (*1962) 1616Rees, Martin John, Baron Rees of Ludlow (*1942) 723Refsdal, Sjur (1935 – 2009) 1478Reissner, Hans Jacob (1874 – 1967) 1122Retzlaff, Klaus (*1962) 1420Richards, Mercedes T. 1363Richter, Jean (1630 – 1696) 627Riess, Adam Guy (*1969) 1535Ries, Wolfgang (*1968) 1613Ritchey, George Willis (1864 – 1945) 88, 90, 94, 146, 1544Rittenhouse, David (1732 – 1796) 114, 286, 1538Robertson, Howard Percy (1903 – 1961) 703Roche, Édouard Albert (1820 – 1883) 925Roe, E. D. 1578Roland, Georges 887Rømer, Olaf Christensen (1644 – 1710) 114, 688, 1534, 1538Ronchi, Vasco (1897 – 1988) 103Rood, Herbert Jesse (*1937) 1433Rosenberg, Hans (1879 – 1940) 1033Rosse, Lord (William Parsons, 1800 – 1867) 1534Ross, Frank Elmore (1874 – 1960) 971Rossiter, Richard Alfred (1886 – 1867) 1578Roth, Günter D. (*1931) 791Rümker, Christian Karl Ludwig (1788 – 1862) 1578Runge, Carl David Tolmé (1856 – 1927) 1022Russell, Henry Chamberlain (1836 – 1907) 1578Russell, Henry Norris (1877 – 1957) 1008, 1017, 1033 f., 1036, 1053, 1074, 1069, 1069, 1073Rutten, Harrie G. J. 88Rydberg, Johannes Robert (1854 – 1919) 701

    SSachs, Rainer Kurt (*1932) 1518Sakurai, Yukio 1090Samus, Nikolai N. (*1949) 1289

    O Personenregister | 1659

    Abbildung O.19 Sjur Refsdal

    Abbildung O.18 John W. Rayleigh

  • Sandage, Allan Rex (1926 – 2010) 1485Sanduleak, Nicholas (1933 – 1990) 1391Sarkar, Subir (*1953) 1526Sastry, Gummuluru Narasimha (*1937) 1433Sawo, Mathias (*1981) 1616Sazepin, Georgi Timofejewitsch (1917 – 2010) 679Scaliger, Joseph Justus (1540 – 1609) 666Scardia, Marco (*1948) 1578Schaeberle, John Martin (1853 – 1924) 1578Schaer, E. 87Scharf, Caleb A. 983Schedler, Johannes (*1953) 1616Scheiner, Julius (1858 – 1913) 127, 130, 1538, 1578Schertl, D. 408Schiaparelli, Giovanni Virginio (1835 – 1910) 1578Schmidt, Bernhard (1879 – 1935) 88 f., 1538Schmidt, Brian Paul (*1967) 1535Schmidt, J. F. J. 625Schoch, Horst 1245Schönberg, Mario (1914 – 1990) 1061 f.Schönfeld, Eduard (1828 – 1891) 1575Schreckling, Kurt 1616Schroeder, Daniel J. 291Schröter, Johann Hieronymus (1745 – 1816) 830Schwabe, Samuel Heinrich (1789 – 1875) 733, 771Schwarzschild, Karl (1873 – 1916) 1122Schwenn, Oliver 1616Seaton, Michael J. (1923 – 2007) 1158Secchi, Pietro Angelo (1818 – 1878) 286, 733, 1534, 1536, 1578See, Thomas Jefferson Jackson (1866 – 1962) 1578Seldowitsch, Jakow Borissowitsch (1914 – 1987) 634, 1134Sellmeier, Wolfgang von 689Sellors, Richard Pickering (1869 – 1937) 1578Sérsic, José Luis (1933 – 1993) 1450Shakura, Nikolai Iwanowitsch (*1945) 723Shapiro, Irwin Ira (*1929) 1479Shapley, Harlow (1885 – 1972) 113 f., 1538Shiyang, Jiang 1362Shoemaker, Eugene (1928 – 1997) 887Sidgwick 905Silk, Joseph Ivor (*1942) 1519Sima Qian (um −145 bis −90) 1075Sitarski, Grzegorz 929Sitter, Willem de (1872 – 1934) 1525Skey, Henry (1836 – 1914) 89Smith, George Elwood (*1930) 149Smyth, William Henry (1788 – 1865) 1578Solanki, Sami Khan (*1958) 772South, James (1785 – 1867) 1578Southworth, George Clark (1890 – 1972) 411, 1535Spitzer, Daniel (*1982) 1616Spörer, Friederich Wilhelm Gustav (1822 – 1895) 771, 773Stefan, Josef (1835 – 1893) 635, 685, 734, 1000, 1004, 1008, 1315, 1503Steinheil, Hugo Adolf (1832 – 1893) 98, 112Stokes, George Gabriel (1819 – 1903) 358Stone, Ormond (1847 – 1933) 1578Stothers, Richard B. (1939 – 2011) 1301Straus, Ernst Gabor (1922 – 1983) 1436Strehl, Karl (1864 – 1940) 124Strömgren, Bengt Georg Daniel (1908 – 1987) 605–607, 1164

    1660 | Anhang

    Abbildung O.21 Bengt Strömgren

    Abbildung O.20 Karl Schwarzschild

  • Struve, Friedrich Georg Wilhelm (1793 – 1864) 1245, 1578Struve, Otto Wilhelm von (1819 – 1905) 1245, 1578Suess, Hans E. (1909 – 1993) 771Sufi, Abd alRahman al (903 – 986) 1534Sunjajew, Raschid Alijewitsch (*1943) 634, 723

    TTaki, Toshimi 1245, 1578Tape, Walter 75Taylor, Joseph Hooton (*1941) 463, 475 f.Tempel, Ernst Wilhelm Leberecht (1821 – 1889) 891, 894, 899, 911, 1545Thirring, Hans (1888 – 1976) 1124Thomé, John Macon (1843 – 1908) 1575Thomson, Sir Joseph John (1856 – 1940) 373Titius, Johann David (1729 – 1796) 890, 959, 1536Tollmann, Alexander (1928 – 2007) 914Tolman, Richard Chace (1881 – 1948) 482, 1079Tombaugh, Clyde (1906 – 1997) 874, 1537Townes, Charles Hard (*1915) 1300Trumpler, Roberto Julius (1886 – 1956) 1210Tscherenkow, Pawel Alexejewitsch (1904 – 1990) 703Tschurjumow, Klim Iwanowitsch (*1937) 895Tully, Richard Brent (*1943) 637, 1435Turner, Arthur Francis (1906 – 1996) 285 f., 1538Turner, David G. 607Tuttle, Horace Parnell (1837 – 1923) 891, 899

    UUlbricht, Manfred (*1952) 1616

    VVaucouleurs, GérardHenri de (1918 – 1995) 1410, 1450Vegard, Lars (1880 – 1963) 71VéronCetty, Marie Paule 1460Vikhlinin, Alexey 1433Vogel, Hans Carl (1841 – 1907) 625Vogel, Hermann Carl (1841 – 1907) 1534Voigt, Woldemar (1850 – 1919) 333Volkoff, George Michael (1914 – 2000) 482, 1079Vollmann, Wolfgang (*1959) 1245Vries, Hessel de 771

    WWaldmeier, Max (1912 – 2000) 774Webb, Thomas William (1807 – 1885) 1578Weber, Ernst Heinrich (1795 – 1878) 620, 1534Weber, Markus (*1979) 1421Wegener, Alfred Lothar (1880 – 1930) 75Wehner, Pete 1578Weigand, Mario (*1983) 1616Weigelt, Gerd P. (*1947) 401, 405Weigert, Alfred (1927 – 1992) 4, 600, 1140, 1229Weizsäcker, Carl Friedrich Freiherr von (1912 – 2007) 952, 994, 1010, 1535 f.

    O Personenregister | 1661

    Abbildung O.23 Carl Friedrich von Weizsäcker

    Abbildung O.22 Ernst W. Tempel

  • Wellmann, Peter (*1913) 1367Wendker, Heinrich Johannes (1938 – 2008) 4, 421, 600, 1140Wesselink, Adriaan Jan (1907 – 1995) 632, 1001Westerhout, Gart (1927 – 2012) 411, 1535Wien, Wilhelm Carl Werner Otto Fritz Franz (1864 – 1928) 685Wild, Paul (*1925) 897, 899Wilson, Alexander (1714 – 1786) 733, 742Wilson, Olin Chaddock (1909 – 1994) 543, 635Wilson, P. R. 742Wilson, R. H. 1578Wilson, Robert E. 1060Wilson, Robert Woodrow (*1936) 1483, 1535Wiltshire, David L. 1525Winifred Sawtell Cameron (*1918) 813Winnecke, Friedrich August Theodor (1835 – 1897) 1578Wirtanen, Carl Alvar (1910 – 1990) 899Wischnewski, Barbara (*1953) 938Woerden, Hugo van 1345Wolfe, Arthur Michael (1939 – 2914) 1518Wolf, Johann Rudolf (1816 – 1893) 715, 771, 774Wolf, Maximilian Franz Joseph Cornelius (1863 – 1932) 149, 1536Wolk, Scott J. 1058, 1060Wollaston, William Hyde (1766 – 1828) 286, 1538Wolter, Hans (1911 – 1978) 458, 460Wood, Robert Williams (1868 – 1955) 89Workman, Brian 1245WoronzowWeljaminow, Boris Alexandrowitsch (1904 – 1994) 1197Wright, K. O. 1367

    YYukawa, Hideki (1907 – 1981) 672

    ZZeeman, Pieter (1865 – 1943) 342, 703, 712, 1534Zeipel, Edvard Hugo von (1873 – 1959) 1007Zhang, Yun 879Znajek, Roman L. 723, 727Zucchius, Nicolaus (1586 – 1670) 89, 1538

    1662 | Anhang

    Abbildung O.24 Hideki Yukawa

  • P Sachregister | 1663

    P Sachregister

    Symbole1E 0657−56 14241P/Halley 8912M 1207 9662P/Encke 8913C 48 4223C 58 11043C 84 4223C 144 4223C 145 421 f.3C 157 4223C 161 4223C 163 4223C 273 422, 1466 f.3C 274 4223C 341 14063C 348 4223C 405 4223C 461 4223XMM J215022.4055108 11353αProzess 10114U 1608−52 11024U 1636−536 11024U 1728−34 1102912 Gem 11899P/Tempel1 89410BeIsotop 77112 Lyncis 1248, 128014CIsotop 77114 Orionis 124816 Vulpeculae 124817P/Holmes 894, 89921cmWasserstofflinie

    Radioastronomie 43822°Ring 75–7723 Orionis 124726 Draconis 1248, 125528 Tau 1308, 1310. Siehe Pleione30 Doradus 117836 Andromedae 124846°Ring 75–7752 Orionis 124854 Leonis 124755 Cancri 96655P/TempelTuttle 1866 I 891, 91161 Cygni 124770 Ophiuchi 1248, 1256, 127172 Pegasi 124879 Ursae Majoris 124780 Tauri 1248, 1256

    80 Ursae Majoris 124781P/Wild2 89785 Pegasi 1248, 125393 Leonis 124796P/Machholz1 898100mTeleskop 421118 Tauri 1247120°Nebensonne 75133P/ElstPizarro 890176P/Linear 890238P/Read 8901992 QB1 864, 8661993 FW 8661995 TL8 8641996 TL66 8641999 NC43 9142002 AW197 866, 8692002 MS4 8692002 OR10 8692002 TC302 8692002 TX300 8692002 UX25 8692002 XU93 8642003 AZ84 8692003 EL61 (Haumea) 8772003 UB313 (Eris) 8772004 GV9 8692004 JG6 8672004 MN4 8682004 S1 R 8502004 YH32 8642005 RN43 8692005 UQ513 8692006 HY51 8642006 US289 (Wischnewski) 8732007 OR10 866, 8772010 NV1 8642012 DA14 8682012 FZ23 8642015 RR245 869α2 CVnSterne 1304αAurigiden 911Σ228 1248Σ460 1248Σ749 1248Σ1037 1248, 1258Σ2390 1247Σ2466 1247Σ2483 1247

    AA13Mittelung 778A 370 1478A0620−00 1127AASC 500AAVSO. Siehe American Association

    of Variable Star ObserversAAVSO International Database 488,

    1377AAVSO Photometric AllSky Sur

    vey 1377AAVSO Variable Atlas 1326AbbeZahl 690, 692Abell 39 1207Abell 194 1437Abell 1835 IR 1916 1480, 1486AbellKatalog 1576Abendweite 648Aberration

    chromatische 93Fixstern 938jährliche 938Planeten 938sphärische 88, 94tägliche 938

    Abiogenese 984Abklingverhalten 481Abkürzungen 1499Ableitung 1570Ablesefehler 1357Absolute Helligkeit 604Absorptionslinien 321, 695, 700, 1311Abstand 1275Abstand des Perihels (vom aufsteigen

    den Knoten) 927, 944Abstandsmessung 629Abtastung 176Abydos 897Acetamid 896Aceton 896Acetylen 966AchillesGruppe 866Achird 1277Achromasie 691Achromasiebedingung 691Achromat nach Fraunhofer 97Achromat nach Steinheil 98Active Galactic Nukleus 1460ACVS 501AdamsRing 860

  • 1664 | Anhang

    Adaptive Optik 396Adenin 982Adler 45Adlernebel 1165, 1180 f., 1186Adrastea 842ADS. Siehe AitkenDoppelsternKata

    log; Siehe Astrophysics Data SystemAdvanced Coma Free 88Advanced LIGO 467, 470Advanced RitcheyChrétien 90, 146Advanced VIRGO 466, 470Aegaeon 852Aegir 853Aerosolgehalt der Luft 158Affenkopfnebel 1165, 1175, 1188Afokale Projektive 171Afokales digitales Projektionssys

    tem 171Afterglow 1106AGASAExperiment 679Agent Neo (Zooniverse) 535Agglomeration 954Agilkia 896 f.AGNGalaxie (Aufbau) 1460Ägyptischer Kalender 667Ahuna Mons (Ceres) 871AID 1377. Siehe AAVSO International

    DatabaseAirglow. Siehe Luftleuchten;

    Siehe LuftleuchtenAitkenDoppelsternKatalog 1575Aitne 842Akkretion 1387

    Planetenentstehung 954Quasare 1463

    Akkretionseffizienz 1463Akkretionsscheibe 724, 726, 1313, 1461Aktive galaktische Kerne 1460 f.Aktive Galaxien 1459–1474Aktive Optik 395Akustische Schwingungen 1518Aladin 488, 524Albategnius (Mondkrater) 803, 808Albedo 821Albiorix 852Albireo 336, 650, 1247, 1262, 1267,

    1271 f.ALccd 174Aldebaran 42, 650, 1000Algol 46, 1325AlgolParadoxon 1235AlgolSterne 1235Alhena 650aLIGO. Siehe Advanced LIGOAlindaGruppe 867Alkor 47, 1247Allgemeine Relativitätstheorie 677,

    1133Allied Vision Goldeye 454

    ALMA. Siehe Atacama Large Millimeter Array

    Almaaz 1056Almach 46, 48, 1247Almanach 37Alpen (Mondgebirge) 805Alpental (Mond) 805Alpha Geminorum 1247, 1251Alpha Herculis 1247, 1271Alpha Lyrae 1292. Siehe WegaAlpha Orionis. Siehe BeteigeuzeAlpha Piscium 1248Alpha Ursae Minoris 1278Alphonsus (Mondkrater) 813Altair 45Alter des Universums 1488, 1497Alter eines Pulsars 1112Ältere Population I 995AlterNullHauptreihe 1035 f.Altersbestimmung 1224

    FarbenHelligkeitsDiagramm 1226Isochronenmethode 1224Isotopenmethode 1224Weiße Zwerge 1225

    AL Trianguli 569Aluminiumbeschichtung 102, 139Amalthea 842AmateurRadioteleskop 440Ameisensäure 982American Association of Variable Star

    Observers 488, 495 f., 1290, 1327, 1377

    Aminoacetonitril 982AmorTyp 868Amplitude 472Analoge Photographie 1559–1568Ananke 842And A 422Andromeda 48Andromedagalaxie 48, 422, 1415, 1424,

    1428, 1438, 1447 f.Andromedanebel. Siehe Andromeda

    galaxieAndromeda Project (Zooniverse) 535Angular Diameter Distance 1494Annus Fictus 664Anomale XRay Pulsare 1102Anomalie

    exzentrische 930mittlere 930, 944, 1286wahre 927, 929, 931, 944

    Anomalistischer Monat 665Anomalistisches Jahr 665Anregungstemperatur 1005Antares 44, 650, 1000, 1057Antaresnebel 1057, 1186Antennen 430Antennencharakteristik 442Antennengalaxie 1429Antennenkeule 419

    Anthe 851 f.AntiBlooming 175Antiproton 1511AntoniadiSkala 62Anwendungsbeispiel 747, 1276, 1339AO 0235+164 1468Aoede 843Äon 1527APASS 1377Apenninen (Mondgebirge) 169, 807Apochromat 97 f.Apochromatismus 100Apochromat nach Petzval 101Apohele 867Apollo (Raumsonde) 1542ApolloTyp 867APPLAUSE 489, 495, 499ApSterne 709, 1304Aql X1 1102Äquatorialbänder 844Äquatorialsystem 640Aquila. Siehe AdlerÄquinoktium 645, 928Äquivalentbreite 326, 342Äquivalentbrennweite 153, 157Arabia Terra (Mars) 836AragoPunkt 361AragoRing 860Arakelian Emission Line Objects 1576Arbeitsvorschlag 64, 568, 590, 593 f.,

    752, 758, 760, 950, 1276, 1279, 1357, 1501

    Archaeen 987Arche 842Arches 1210 f.Arecibo 412ArendRoland 1957 887Areographische Koordinaten 651Argelander’sche Stufenschätzme

    thode 232, 1340Argentine Virtual Observatory 486Ariel 859ARIEL (Satellit) 1544 f.Aries. Siehe WidderArietiden 911Aristarchus (Mondkrater) 802, 813ArjunaTyp 867Arkturus 650, 1000Arkustangens 1275Armenian Virtual Observatory 486Arp 148 1415Arp 229 584Arp 299 (Polarisation) 384Arp 316 1688AR Scorpii 479, 547, 1087arXiv 1585ASA 158ASAS 489, 495, 500ASASSN 503, 574 f., 577ASAS SN15lh 1380

  • P Sachregister | 1665

    Asteroiden 863, 909Asteroid Zoo (Zooniverse) 535Astigmatismus 96, 289Astra (Satellit) 439AstroArt (Software) 268, 1639Astrobiologie 980AstroE2 (Satellit) 457, 1545Astrograph 92AstroGrid, United Kingdom 486Astrokamera 165, 173Astrometrica (Software) 268, 1641Astrometrische Doppelsterne 1234Astronomische Dämmerung 82Astronomische Einheit 627Astronomische Vereinigungen 1643

    Astronomy Rewind (Zooniverse) 535Astron (Satellit) 451, 1544Astropeiler Stockert 439Astrophotographie

    Lösungen für Probleme 228Astro Photography Tool (Soft

    ware) 180, 1637Astrophysics Data System 1584AstroSolarFolie 763Astrotrac 180Asymmetrie

    WilsonEffekt 756Asymmetriefehler 95Asymptotischer Riesenast 1071, 1069AT2017gfo 483ATA 417

    Atacama Large Millimeter Array 973, 1055, 1529, 1540

    Atair 45, 330, 650AtenTyp 867Äthylalkohol 982Äthylenglykol 982ATIK 174AtiraTyp 867Atlas 850, 852Atlas Coelestis 1575Atlas of Peculiar Galaxies 1576Atmosphäre 51–84, 396

    Erde 834Jupiter 839Mars 836Merkur 825

    Abbildung P.1 Galaktischer Emissionsnebel NGC 2264 (Konusnebel), aufgenommen mit TEC 110/616 mm, FLI ML 16803-35 und Hα : [OIII] : [SII] : R : G : B = 500 : 440 : 120 : 5 : 5 : 5 min. Credit: Rolf Geissinger.

  • 1666 | Anhang

    Neptun 860Saturn 849Titan 854Uranus 857Venus 827

    Atmosphäre der Sonne 761Atmosphäre von Beteigeuze 425Atmosphärische Einflüsse 261Atmosphärische Fenster 53Atmosphärische Schwächung 158Atomuhr 660Atomzeit 660Attraktor, großer 1435AudioHimmelsführungen (Soft

    ware) 38Aufbau der Atmosphäre der

    Sonne 761Aufbau der Erdatmosphäre 51 f.Aufbau eines Fernrohrs 85Aufgabenbereiche in der Photomet

    rie 278Auflösungsvermögen 120

    DADOS 288Flächenobjekte 287Gitter 287Orientierungshilfe 288Prisma 287spaltlose Spektroskopie 289spektrales 286, 292, 302, 304Überprüfung 294

    Aufnahmesoftware 180Aufnahmeverfahren 150

    Fokalaufnahmen 150Projektionsaufnahmen 150Sternfeldaufnahmen 150

    Aufsteigender Knoten 927, 943Aufsuchekärtchen. Siehe Umgebungs

    kartenAuge 609Augenprüfer. Siehe AlkorAugenpupille 116AU Mic 955Aurora australis 71Aurora borealis 71AuroraOval 71Ausbreitungsgeschwindigkeit 687Ausflockung 954Ausgleichsparabel 1572Ausgleichsrechnung 1351, 1569–1574Auslösekabel RS60E3 172Ausrichtung 129Ausrichtungsfehler 128Austauschteilchen 674Austin 907Australian Virtual Observatory 486Austrittspupille 114Austrittsspalt 284Auswerteverfahren

    Polarimetrie 370Autoguiding 129, 173

    Autokorrelation 403, 407 f.Autonoe 842AutoStakkert! (Software) 1639aVIRGO. Siehe Advanced VIRGOAxiom 109Axione 1423AXP 1101 f.Azimut 639Azimutalmontierung 125Azimutfehler 131

    BB1422+231 1476B1608+656 1485Baader Micro Guide 1264 f.BaadeWesselinkMethode 632, 1001Babcock’s Stern 708BabinetPunkt 361Bacillus permians 987Back Side Illuminated 167Backyard Worlds: Planet 9 (Zooni

    verse) 535Bahnbestimmung 880, 938Bahn der Sonne 1143Bahnelemente 926

    Abstand des Perihels 944Aufsteigender Knoten 943Bahnneigung 944Doppelsterne 1286Mittlere Anomalie 944Periheldistanz 944Periheldurchgang 945Planeten 928Wahre Anomalie 944Zwerg und Kleinplaneten 928

    Bahnen der Planeten 819Bahnformparameter 926, 1286Bahngeschwindigkeit 820Bahnlageparameter 926, 1286Bahnneigung 944

    Doppelsterne 337Bahnstörungen 960Bahnzeitparameter 926, 1286BahtinovMaske 186Bakterien 987, 990BalmerDekrement 1159, 1325BalmerKontinuum 607BalmerLimit 321BalmerSerie 321, 701Bärenhüter 43 f.Bariumflint 690BarlowLinse 112 f., 144, 154Barnard 44 1057BarnardKatalog 1576Barnards Loop 1171BarndoorMontierung 140–142BarringerKrater 913

    Barycentric Coordinated Time 662Barycentric Dynamical Time 662Baryonen 672Baryonische akustische Oszillatio

    nen 1518Baryonische Materie 1499Baryzentrischen Koordinaten 939Baryzentrum 939Basalt 872BathInterferometer 104Bauernregeln 66BAV. Siehe Bundesdeutsche Arbeitsge

    meinschaft für Veränderliche SterneBayerische Volkssternwarte München

    e.V. 1644BD. Siehe Bonner DurchmusterungBeagle 2 (Raumsonde) 1543, 1545Beagle 3 (Raumsonde) 1545Bearbeitungsprozess von Bildern 201Bebhionn 852Bedeckungsveränderliche 1234, 1358Bedeckungsveränderlicher 569, 572,

    580, 585Bedeckungsveränderlicher bei

    NGC 4490 584Befort Wetzlar 102, 139Begleiter der Milchstraße 1150Beifang in DeepSkyBildern 548–596Belichtungsformel 158Belichtungsreihe 1562–1568Belichtungszeit 158, 161 f., 175, 179Belinda 859Bellatrix 650Beobachtung

    Jupiter 843Kometen 900Mars 837Merkur 825Meteore 915Neptun 861Plantoiden 880Saturn 856Uranus 859Venus 828

    Beobachtung der Sonne 762Beobachtungsobjekte

    Doppelsterne 1244Galaktische Nebel 1165, 1167Galaxien 1415, 1437Kugelsternhaufen 1221offene Sternhaufen 1212Planetarische Nebel 1197Polarisation 365, 367Veränderliche Sterne 551, 1325

    Beobachtungsqualität 779Beobachtungstechnik in der Radioast

    ronomie 420BepiColombo (Raumsonde) 1543, 1545Bequeme Vergrößerung 117Berechnung der Helligkeit 935

  • P Sachregister | 1667

    Berechnung der Koordinaten 933Bergelmir 852Berkeley Open Infrastructure for Net

    work Computing 533Berührungsbogen 75–78Beschichtung 139Beschichtungen von Spiegeln 1646Beschleunigte Expansion 1486Bessel’sches Jahr 664BeSterne 340, 366, 540, 1307

    Polarisation 373Bestimmung der Bahnelemente 943Bestimmung der interstellaren Rö

    tung 1161Bestimmung der Koordinaten 901Bestimmung des Durchmessers 1240Bestimmung des geographischen Or

    tes 648Bestimmung von Minimums und

    Maximumszeitpunkten 1344, 1349Fehlerabschätzung 1358Fehlerquellen 1357Freie Hand 1344Parallellinienmethode 1344Pauspapiermethode 1345Polynom 1345

    Bestla 853BetaCepheiSterne 1294Beta Cygni 45, 1247Beta Delphini 1248, 1253Beta Lyrae 45, 329, 1247, 1325BetaLyraeSterne 580, 1235Beta Monocerotis 1247Beta Orionis 1247Beta Persei (Algol) 1325Beteigeuze 42, 307, 402, 425, 638, 643,

    646, 650, 1000, 1075, 1296, 1301, 1325, 1399

    BetheWeizsäckerZyklus 1010Beugungsbild 120, 397Beugungsgitter 282Beugungsscheibchen 121Bezugsquellen für den Selbstbau 1646Bianca 859Biasframe 191Bibcode. Siehe Bibliographischer CodeBibliographischer Code 1584Bienenwabenstruktur 1530Bierhefe 987Big Bang 1519Big Bounce 1519, 1523Big Chill 1519Big Crunch 1519Big Freeze 1519Big Rip 1519, 1526Big Whimper 1519Bikubische Interpolation 292, 1268Bildaddition. Siehe BildüberlagerungBildernachweis 1613Bildfehler 101

    Bildfeldderotator 128Bildfeldebnungslinse 95Bildfeldrotation 130Bildfeldwölbung 289Bildgröße 157Bildkalibrierung 202Bildruhe 779Bildschärfe 779Bildschärfe bei der Beobachtung der

    Sonne 779Bildstapelung. Siehe BildüberlagerungBildüberlagerung 202Bildung der Galaxien 1417Bildung von Sternhaufen 1050Bildverstärker 403Bildverzerrungen 96Bildwölbung 95Binäre Schwarze Löcher 1465, 1468binärgetriebene Hypernova 1388 f.Binärpulsar 476Binärsystem 471Binokular 144Biomarker. Siehe BiosignaturBiosignatur 986Bipolare Jets 1055Bispectral analysis 406BK7 102BlackeyeGalaxie 43, 1415, 1444BLAP. Siehe Blue largeamplitude pul

    satorsBlasare 1469Blasennebel 46, 1165, 1169, 1184 f.,

    1187, 1214Blauer Schneeball 1195, 1207Blaurotkeil 624Blausäure 966Blazare 1469Blazefunktion 315Blazegitter 144, 282BlazeGitterSpektroskop 113, 289Blazewellenlänge 298BlazhkoEffekt 278, 1293Blei

    Blei204Isotop 1224Blei206Isotop 1224

    Bleistiftnebel 1400, 1404Blende 178Blendenverfahren 248Blendenzahl 115Blickfeld 117Blick ins All 1644BLLacertaeObjekte 1462, 1468Blue largeamplitude pulsators 1296Blütezeit von Obstbäumen 70BobrovnikoffMethode 905BOINC. Siehe Berkeley Open Infras

    tructure for Network ComputingBolide 909Bolometrische Helligkeit 618Bolometrische Korrektur 618

    BoltzmannFormel 1005BondAlbedo 821Bonner Durchmusterung 1575BonnPotsdamModell 1485, 1521Bootes. Siehe BärenhüterBorisov 879Borkron 690BoseEinsteinKondensat 464Bosonen 672

    intermediäre 672Braune Zwerge 963, 1065, 1144, 1423Brazilian Virtual Observatory 486(B−R)Diagramm 1242, 1358Brechungsindex 689 f., 697Breite der Penumbra 755Breitengrade 652Brenndauer 1066Brennweite 114

    optimale 175 f.BrewsterPunkt 361BrewsterWinkel 361BrightStarKatalog 1575BRITE 489, 495Broad Line Region 1462, 1470Brown’sche Molekularbewegung 334,

    1072Bulge 1417Bullets 723, 1129Bumerangnebel 1197Bump (RRLyraeSterne) 1293Bundesdeutsche Arbeitsgemein

    schaft für Veränderliche Sterne 592, 1326 f., 1373, 1375, 1645

    Bürgerliche Dämmerung 82Bürgerwissenschaft 533BU Tau. Siehe PleioneB+WFilter 824BYDraconisSterne 1258

    CC 1 1169, 1211C 4 1165, 1169, 1184C 6 1195C 9 1165, 1169, 1187C 11 46, 1165, 1169, 1184, 1214C 13 46, 1169, 1187, 1211 f., 1214C 14 1211C 19 1165, 1169, 1185, 1200C 20 45, 1165, 1183, 1186C 22 1195, 1207C 23 1415, 1440C 24 1415C 27 1165, 1182 f., 1186C 32 1415C 33 1400C 34 1400C 38 1415, 1440C 39 1195

  • 1668 | Anhang

    C 41 1211, 1216C 49 1165, 1177C 50 1211, 1214C 55 1195, 1205C 63 1195, 1205 f.C 80 1219, 1221C/1995 O1 891C/1995 Y1 891C/2012 S1 (ISON) 898CaFK95 101Calciumfluorid 100, 690Caliban 859Callirrhoe 843Calypso 852, 854Canadian Virtual Observatory 486Cancer. Siehe KrebsCanis Maior. Siehe Großer HundCanis Minor. Siehe Kleiner HundCanon EOS Utility 177, 183CanonKameras 171

    EOS 10 D 171EOS 20 D 171EOS 30 D 171EOS 40 D 171, 611EOS 50 D 171

    EOS 60 D 171EOS 60 Da 172, 612EOS 80 D 171EOS 300 D 171EOS 450 D 171EOS 1000 D 171EOS 1100 D 171EOS 1200 D 171EOS 1300 D 171

    Canyon Diablo 913Capella. Siehe KapellaCape Photographic Catalogue 1576Carinanebel 997, 1167CarinaSagittariusArm 1145Carme 843Carpo 842CarringtonRotation 738Cartes du Ciel (Planetariumssoft

    ware) 1634Cas A 422, 446–448, 1104, 1400, 1406CasimirDruck 681CasimirEffekt 680 f.Cassegrain 88, 91CassegrainFokus 93Cassegrain nach DallKirkham 90

    Cassini (Raumsonde) 855, 1543Cassinische Teilung 849Cassiopeia. Siehe KassiopeiaCastor. Siehe KastorCatalina Sky Survey 490, 495, 504Catalina Surveys Periodic Variable

    Star Catalog 1291Catalogue of Galactic Planetary Ne

    bulae 1576Catalogue of Markarian Galaxies 1576Catharina (Mondkrater) 802CauchyHorizont 1124CaveNebel 1165, 1169, 1187CC Andromaedae 543CCCKosmologie 1527CCD 165CCDAusleseverfahren 166CCDPhotometrieFilter 613CD. Siehe Córdoba DurchmusterungCDM 1423CDMStandardmodelle 1529Cen A 422, 1429, 1464Centaurusarm 1145 f.Centaurushaufen 1434CentaurusPulsar 1117

    Abbildung P.2 Supernovaüberrest NGC 6960 (Sturmvogel), aufgenommen mit 10” Newton f/3.7, Atik 383L+ und Hα : [OIII] : R : G : B = 70 : 60 : 20 : 20 : 20 min. Credit: Carsten Reese.

  • P Sachregister | 1669

    Center for High Angular Resolution Astronomy 409

    Cen X1 422, 1429Cen X3 1117Cepheiden 1294Cepheus. Siehe KepheusCerealia Facula 872Ceres 818, 864, 869 f., 1543

    Bahnelemente 928CERN 677Cetus. Siehe WalfischCFAchromat 97CFHQS J2329−0301 1486Chaldene 842Chandra (Satellit) 457, 894, 1544ChandrasekharGrenze 1090, 1382,

    1526Chaos 869CHARAArray 409CHARAInterferometer 1058Chargedcoupled device 165Charon 875 f., 923ChekoSee 913Chemische Zusammensetzung

    Kometen 889CHEOPS (Satellit) 1544 f.Cherenkov Telescope Array 460ChicxulubKrater 913Chilean Virtual Observatory 486Chinese Virtual Observatory 486Chipempfindlichkeit 315Chiron 864, 873Chirp mass. Siehe ZirpmasseChlormethan 987Chondrite 858Christmas tree cluster 1177.

    Siehe WeihnachtsbaumSternhaufenChromatische Aberration 93Chromosphäre 428, 738, 762CID42 1430, 1465CID947 1464CIE/DIN 453CIERGB 611CirrusNebel 1400, 1404Cir X1 1107CitizenScience 533CIZA J2242+53 422Cl 0024+17 1424CL 2244−02 1478Clavius (Mondkrater) 806, 809CME. Siehe Koronaler MassenauswurfCMOS 165CMOSVerstärker 198CMount 171CNOZyklus 1011, 1021CO−0.4−0.22 1150COBE (Satellit) 1517, 1522, 1544Cocoon Galaxy 584Cold Dark Matter 1423Collados et al. 757

    Collinder 470 1185CollinderKatalog 1576Colorgramme (Software) 436Comahaufen 1434ComaSuperhaufen 1435Comet Hunters (Zooniverse) 535Comoving Distance 1492Complementary metaloxidesemi

    conductor 165ComptonEffekt 686Copernicus (Satellit) 451, 457, 1544 f.Cordelia 859Córdoba Durchmusterung 1575Coronado 763COROT 490, 495CoRoT1b 968Cosmic Strings. Siehe Kosmische Fä

    denCoudéFokus 93CoulombKraft 675, 1012CoulombPotential 1012CourageBogen 860CQ Cephei 377Cr 89 1188 f.CrabNebula 1401CrayfordAuszug 187CrescentNebel 1165, 1182 f., 1186, 1685Cressida 859CruxScutumArm 1145 f.CSDR. Siehe Catalina Surveys Periodic

    Variable Star CatalogCSDR2 571, 574–576, 581CSS. Siehe Catalina Sky SurveyCTA 460Cubewanos 864CubicalQuadAntenne 430Cupid 859Curiosity (Raumsonde) 1543CuzdiMaske. Siehe BahtinovMaskeCyanobakterien 986CybeleGruppe 867Cyg A 422, 1464, 1468Cygnus 1561–1568. Siehe SchwanCygnusarm 1145 f.CygnusLoop 1182, 1186, 1404 f.Cyg X1 1127, 1304Cyg X2 1102Cyg X3 1107Cyllene 843Cyrillus (Mondkrater) 802

    DDADOS Spaltspektrograph 285, 313DallKirkham 88, 454DaltonMinimum 771Dämmerung 82Dämmerungszahl 118Dämpfungsflügel 335

    DanjonSkala 810Daphnis 850, 852Darkframe 191, 261

    Polarimetrie 367Smartphone 224Spektroskopie 309

    Dark Universe Observatory 457DASCH 491, 495, 505Datenformat 168, 242, 245Dauerformen 990

    Dauersporen 987David Dunlap Observatory Catalo

    gue 1576Dawn (Raumsonde) 870, 1543DBK 21 AU04 171DBK 51 AU02 171DCF77Signal 798DCRAW 1591DDO. Siehe Distant Detached ObjectsDeadpixel 196Debayering 176, 289 f.DebrisScheibe 955Deep Impact (Raumsonde) 894, 1543,

    1545DeepSkyBilder 548–596DeepSkyCamera (Software) 184, 1638DeepSkyObjekte 160DeepSkyStacker (Software) 1639Defektstellen 1506Definition der Oberfläche bei Gaspla

    neten 822Definition der Sekunde 657Definition der Zeit 659Definition eines Planeten 818

    Neudefinition 819Defokussierung 260Deimos 837DekkanVulkanismus 914Deklination 640, 927Deklinationsachse 126Delay Line 399Delphin 45Delta Bootis 1247Delta Cephei 1325

    Lichtkurve 1336–1338Vergleichssterne 1331

    DeltaCepheiSterne 46, 636, 1074, 1294

    Delta Ophiuchi 881Delta Orionis 1247Delta Sagittae 331Delta Scorpii 1308Delta Scuti 1325DeltaScutiStern

    nahe M 27 563DeltaScutiSterne 278, 563, 1292

    Wega 1007Deneb 45, 294, 303, 644, 650, 1000Denebola 43, 650Desdemona 859

  • 1670 | Anhang

    Despina 861DESY 677Deutsche Montierung 126DeVaucouleursProfil 1450 f.DeVaucouleursSystem 1410Dialyt 98, 694Diamantplanet 1119Dichotomie 830Dichte 1085

    Sterne 1003, 1020Universum 1487

    Dichteparameter 1487, 1496, 1499Dichtewellentheorie 1418Dies Reductus 664Differentialgleichungen 1019Differentialrechnung 1570Differentielle Photometrie 254Diffuses Funkenspektrum 1319Diffuses Streulicht 96Digitales Okular 165, 168Digitales Rauschen 188Digitale Videokamera 165, 170Digitalisierung 241Digitalisierungsfehler 346Digitalisierungstiefe 175Digitalkamera 165

    marktübliche 171Digital Object Identifier 1586Digitalphotometrie 241Digital Photo Professional (Soft

    ware) 188Digitaltechnik 164Dimethylsulfid 987DIN 158Dinosaurier 913 f.Dione 852, 854, 856Dioretsa 864Dipolantenne 417Disk Detective (Zooniverse) 535Diskoscheinwerfer 129Dispersion 301, 689, 697 f., 1120

    lineare 313Dispersionsfehler 346Dispersionsgleichung 698Dispersionsparallaxe 634, 1120Dispersionsverfahren 696Distant Detached Objects 864DMK 21 AU04 171DMK 51 AU02 171DNA 982Dobson 136DobsonTeleskope 135DOI. Siehe Digital Object IdentifierDomänenwände 1507Dom (Mond) 796Donator 1088Donatorstern 723Doppelplanethypothese 958Doppelquasare 1476Doppelspalt 397

    Doppelspaltversuch 397Doppelsterne 123, 336, 1233–1288

    astrometrische 1234Bahnelemente 1286Beobachtungsobjekte 1244Bestimmung von Abstand und

    Positionswinkel 1263Messung mit Baader Micro

    Guide 1264Messung mit Fadenkreuzoku

    lar 1263Photographisch 1268

    Ephemeridenrechnung 1286Massenaustausch 1241Massenbestimmung 1240photometrische 1234Radiusbestimmung 1239spektroskopische 337 f., 1234Statistik 1237visuelle 1234Wahre Anomalie 1286

    Doppelsternhaufen h+χ im Perseus 46, 151, 1213, 1215, 1228

    DopplerEffekt 334, 699, 701, 1310, 1492

    DopplerImagingVerfahren 410DopplerKern 335DopplerTomographie 410DopplerVerbreiterung 334DosenFeed 433Draconiden 911Dragonfly 44 1425DrakeGleichung 981Drakonitischer Monat 665Drehbare Sternkarte 36Drehimpuls 1051, 1411

    Galaxien 1411 f.DrehKippMontierung 125Dreibeinstativ 135Dreiecksgalaxie 569, 1428, 1433, 1438,

    1447Dreikörperproblem 925Dreischalenmodell 1098, 1100, 1113,

    1115Drift 130Druckverbreiterung 699Druckwelle 1074, 1384DSLR Focus 3.0 (Software) 180DSLRKamera 155Duale Fläche 678Dualismus 685DumbbellNebel. Siehe HantelnebelDunkelbild. Siehe DarkframeDunkelstrom 174Dunkelwolken 1166Dunkle Energie 676, 680, 1125, 1423,

    1499, 1524–1526Dunkle Galaxien 1418Dunkle Infrarotwolken 1055Dunkle Materie 464, 677, 1150, 1422,

    1424, 1499, 1526, 1529

    Dunkle Photonen 1423Dunkle Strömung 1435Dunkles Zeitalter 1513DUO (Satellit) 457, 1544 f.Duplett 691Duran 96, 102Durchlässigkeit der Erdatmo

    sphäre 54Durchmesser 999

    Mondkrater 800Sonnenfleck 755Umbra 754

    Durchsicht 60Polarimetrie 368

    Dynamikbereich 241Dynamische Parallaxe 632Dynamische Zeit 661Dynamo 1100Dynamoeffekt 710, 837Dysnomia 877

    EEarthgrazer 910Ebbe und Flut 814Ebenentechnik zum Kontrastaus

    gleich 211EBLM J0555−57 964Ebnen 205Échellegitter 283EddingtonGrenze 1463EddingtonRate 1418, 1463EdgeOnGalaxien 1440EDGlas 98, 100EDHalbapochromat 97, 692Effektivtemperatur 1004, 1042Effektivwellenlänge 605Effelsberg 412, 420Egalité 1Bogen 860Egalité 2Bogen 860EHT. Siehe Event Horizon TelescopeEigenbewegung 646Eigenenergiefaktor 822Einfanghypothese 958Einflussfaktoren bei spaltloser Spekt

    roskopie 289Einheiten, magnetische 708Einhorn 42Einsatzgebiete 280Einscheinern 127Einschlaghypothese 958EinsteindeSitterUniversum 1525EinsteinKreuz 1476Einstein (Satellit) 457, 1544EinsteinStrausVakuolen 1436EinsteinTeleskop 467Eintrittspupille 114Einzelmessung eines Veränderli

    chen 278

  • P Sachregister | 1671

    EinzelobjekteMagnetare und QPO 1105Pulsare 1114Schwarze Löcher 1126Supernovae 1390

    Eisenmeteorit 910Eismantel 823Eiweiß 982Ejektionstheorie 1419Ekliptik 641Ekliptikalsystem 641Ekliptikebene 927EKorona 762Elara 842ELDGlas 98Elefantenrüssel 1047, 1052Elefantenrüsselnebel 1048, 1165, 1184Elektromagnetische Wechselwir

    kung 1510Elektronen 672, 1506Elektronengürtel 715Elektroschwache Wechselwir

    kung 1510Elementarteilchen 671 f., 678eLISA (Satellit) 1544. Siehe Evolved

    LISAEllipse 920, 922, 926Ellipsenbahn 930Elliptische Galaxien 1412Elliptisch gebremste Expansion 1486Elongationswinkel 829, 832ELT. Siehe Extremely Large TelescopeEMBRACE 417EmissionsKorona 762Emissionslinie 695Emissionslinien 321, 700, 1307, 1311Emissionsmaß 423Emissionsnebel 1047, 1052, 1163–1192,

    1166Empfangsfläche 419Empfangskeule 413, 442Enceladus 852 f., 856EnckeTeilung 850Endstadium der Sterne 721–730Energie 734

    kinetische 921potentielle 921

    Energieabstrahlung der Sonne 734Energiedichte des Vakuums 1524Energieerzeugungsrate 1009, 1012,

    1021, 1030Sonne 734

    Energieprozesse 1010, 1035, 15473αProzess 1011CNOZyklus 1011Kohlenstoffbrennen 1011ppReaktion 1011Sauerstoffbrennen 1011Siliziumbrennen 1011

    Energieressourcen der Erde 1547–1550

    Energiesparlampe 323Energietransport 1017, 1020Englische Montierung 126Englische Rahmenmontierung 127Enif 650Entartetes Gas 1008, 1064, 1067, 1089Entartung 1063

    nichtrelativistische 1089relativistische 1089 f.

    Entartungsdruck 1384Entdeckung

    Exoplaneten 965Kleinplaneten 863

    Entfernung 627–638kosmologische

    Laufzeit 1492Leuchtkraft 1492mitbewegte 1492Winkeldurchmesser 1494

    Entfernungsbestimmung 1120Pulsare 1120

    Entfernungsleiter 629Entfernungsmaß 1491, 1498Entfernungsmodul 621, 633Entstehung

    Gammaburster 1103Hypernova 1387kosmische Magnetfelder 709Nova 1314Röntgenburster 1103Spiralarme 1418Sterne 1045–1060, 1063Supernova 1380

    Entstehung von Spektrallinien 699Entweichgeschwindigkeit 1541

    Sonne 734Entwicklung der Sterne 1061–1082Entwicklung eines Sternhaufens 1223Entwicklungszeitskala 1062, 1091Entwicklung von Quasaren und

    AGN 1464Enveloppe 893EOS Utility 177, 183Epagomenen 667Ephemeridenrechnung 933

    Doppelsterne 1286Abstand 1287Positionswinkel 1286Wahre Anomalie 1286

    Programm in TurboPascal 937Ephemeridensekunde 657Ephemeridenzeit 660Epimetheus 851 f.Epizykel 951EPM 633Epoche 928Epochensprung 1360Epsilon Arietis 1248Epsilon Aurigae 48, 1056, 1325, 1367,

    1370

    Epsilon Bootis 1247Epsilon Eridani 971 f.Epsilon Lyrae 45, 1247EPTA. Siehe European Pulsar Timing

    ArrayEQ6Montierung 129Eratosthenes (Mondkrater) 169, 807Erdatmosphäre 51–84Erdbahnebene 927ErdbahnInterferometer 415Erdbahnkreuzer 867Erde 819, 833

    Albedo 821Atmosphäre 821, 834Atmosphärische Fenster 53Bahn 819Erdatmosphäre 51–84Extinktion 55Innerer Aufbau 833Magnetfeld 821, 834Mond 834Physische Daten 820Refraktion 58Solarterrestrische Beziehungen 69Wolken 834

    Erdgas 1549Erdmagnetfeld 712, 762Erdmagnetische Stürme 715Erdmond 795–816, 819, 958Erdnussnebel 1195, 1199Erdöl 1549Erdschattenbogen 83Ereignishorizont 1133Ereignisse der Jupitermonde 846

    Gegenseitige Ereignisse 847ErfleOkulare 109Ergoregion 1124Ergosphäre 1124Erinome 843Eris 818, 864, 866, 869, 877

    Dysnomia 877Erriapus 852Eruptionen 736, 738, 763Eruptionsveränderliche 1302Eskimonebel 42, 1195, 1200ESO 184–G82 1106Essigsäure 982EtaAquariiden 893, 911Eta Carinae 986, 997 f., 1036, 1312Eta Cassiopeiae 1247, 1277Etalon 114Eta Lyrae 1247, 1271, 1273EtaLyraeRegion 1272 f.Eta Orionis 1248, 1252Ethos (Okular) 109Euanthe 842Eudiaskopisches Okular 109Eukelade 843Euklidische Metrik 1487Euklidischer Raum 1487

  • 1672 | Anhang

    Eulennebel 47, 1195, 1200 f.Euporie 842Europa 841 f.European Pulsar Timing Array 471European Space Agency 486European Virtual Observatory 486Eurydome 842EUVE (Satellit) 451, 1544Event Horizon Telescope 414EvershedEffekt 741Evolution des Universums 1502Evolved LISA 468. Siehe eLISA (Sa

    tellit)Excel 133, 250, 257, 349, 354, 667, 1245,

    1346, 1370 f.ExnovaSpektrum 1320Exoplaneten 963–990

    Beobachtung 979Exoplanet Explorers (Zooniverse) 535Exosat (Satellit) 457, 1544Exosphäre 52Expanding Photosphere Method 633Expansion 341, 1486

    zeitlicher Verlauf 1490Explosionsveränderliche 1304Extinktion 256

    Erdatmosphäre 55, 158Extinktionsgleichung 55Polarimetrie 368

    Extinktionskoeffizient 253, 255Extremely Large Telescope 394Extreme Ultraviolet Explorer 451Exzentrische Anomalie 926, 930Exzentrizität 920, 926

    FFaberJacksonBeziehung 637FabryPérotEtalon 114FabryPérotInterferometer 114Fachzeitschriften 1633Fackelgebiet 733Fackeln 739, 766Fadenkreuzokular 113, 144, 800Fahrender Zug 1492Faltrefraktor nach Schaer 87Fangspiegel 88, 121FaradayEffekt 420, 712FaradayRotation 712Farbalbedo

    Mond 386Farbauti 853Farben

    Mond 386Planetarische Nebel 1194Vergleichssterne 262

    FarbenHelligkeitsDiagramm 634, 1037 f., 1226

    Farbexzess 1157

    Farbfehler 93Farbfilter 144, 615Farbindex 617, 1041Farbkalibrierung 254

    Polarimetrie 368Farbkorrektur 253Farblängsfehler 94, 99, 692Farbquerfehler 94Farbskala 624Farbtemperatur 1005Far Ultraviolet Spectroscopic Explo

    rer 451FAST 412Fast fourier transformation 209Faustregel für Vergrößerung 117Fauth (Mondkrater) 801Fehlerabschätzung 346Fehlerangaben 548Fehler bei der Minimums und Maxi

    mumsbestimmung 1357Fehlerrechnung 1571Fehlerstatistik 1570FeIINovae 296, 1315Feldstärke, magnetische 709Feldstecherbeobachtungen 765Fenrir 853Ferdinand 859FermiBlasen 1149Fermionen 672Fermi (Satellit) 457, 1544 f.Fernbedienung RC1 172Fernrohr 85–148

    Aufbau 85Fernrohr, Bauweise nach

    Advanced Coma Free 88Advanced RitcheyChrétien 90Cassegrain 88, 90 f.DallKirkham 88, 90Gregory 88, 90GregoryMaksutov 88, 91Kepler 87Kutter 86, 88, 92Maksutov 88, 91MaksutovNewton 88, 92Nasmyth 88Newton 86, 88 f.Petzval 87, 101PressmannCamichel 88, 90RitcheyChrétien 88, 90RuttenMaksutov 88, 91Schaer 87Schmidt 88, 91SchmidtCassegrain 88, 91SchmidtNewton 88, 91

    Fernrohrtypen 86Faltrefraktor 87Reflektor 88Refraktor 87Schiefspiegler 92

    Feuerball 1315

    Feuerkugeln 909Feuerradgalaxie 47, 1415, 1446 f.Feuerwand 1132 f.FFTFrequenzfilter 209FG Sge 1208Filter 162, 246, 823

    HalphaFilter 163HSO 164KontrastBooster 162L [Hα] RGB 164UHCS 162UV/IRSperrfilter 162

    Filtergläser 824Filter im IRBereich 454Filter in der Photometrie 562Filterrad 144Filterschublade 144Finger Gottes 1405FIR 453FITSFormat 242Fitsmag (Software) 268, 1641FITSViewer (Software) 488, 525Fitswork (Software) 204 f., 207, 213,

    251, 268, 409, 1640Addition von RAWDateien 204Ebnen 205FFTFrequenzfilter 209Glätten 205Hintergrund ebnen 205Iterative GaußSchärfung 215Kontrastverstärkung 211Luminanz 214Photometrie 269Rauschfilter 206Schärfung 213Wavelet Rauschfilter 206Zeilen gleich hell 206

    Fixsternaberration 938Fixsterne, helle 650FK5. Siehe FundamentalkatalogFK6. Siehe FundamentalkatalogFKorona 80, 762Flächenhelligkeit 61, 117, 159, 1166

    Galaxien 1450Flächenquant 678Flachheitsproblem 1522Flammennebel 42, 1165, 1172 f., 1188FlareKlassen 70Flares 738 f.FlareSterne 1302Flatdarkframe 199Flatfieldkamera 175FlatfieldLeuchtfolie 200Flatframe 197, 199, 201, 262

    Polarimetrie 368Smartphone 224Spektroskopie 309

    Flattener 95, 144, 154, 1231Fliegende Schatten 792Flint 690

  • P Sachregister | 1673

    Flintglas 95, 97Florence (Kleinplanet) 873Fluchtgeschwindigkeit 820, 1122, 1541Fluid, überkritisch 823Fluoreszenz 726Fluoreszenzteleskop 460Fluorit 100Fluoritglas 98Fluorkron 101, 690Flussdichte, magnetische 708Flüssiges Wasser 981Flusskalibrierung mit RSpec 316Fluss, magnetischer 709Focal Plane Array 419, 454Fokalaufnahmen 150, 153, 766Fokus 93, 262Fokussiereinheit 187Fokussierung 181, 185Fomalhaut 968Fönen 138Förderliche Vergrößerung 116Formaldehyd 982Fornjot 853FoucaultTest 103FourierAnalyse. Siehe FourierReiheFourierApproximation. Siehe Fou

    rierReiheFourierReihe 1345FourierTransformation 400, 403 f.

    FPA 419FPL53 101, 692FrameDragging 1124FrameInterlineCCD 167FrameTransferCCD 166Francisco 859FraternitéBogen 860FraunhoferAchromat 97FraunhoferKorona 762FraunhoferLinien 320FreihandZeichnung 1350Fresnel’sche Formel 694FriedmannLemaîtreModell 1520,

    1522FriedmannModell 1508Front Side Illuminated 167Frühlingsbeginn 664Frühlingsdreieck 43Frühlingspunkt 640, 927Fuchs 45Fuchspelznebel 1177, 1189Fuhrmann 48FullFrameCCD 166FullWellKapazität 175Full width at half maximum 246, 342Fundamentalkatalog 1575Funkfernbedienung Pixel TW282 172Funkuhr 798Funkverkehr 715

    FU Orionis 1054, 1302FUOrionisSterne 1302FUSE (Satellit) 451, 1544Fusionsreaktor 1550Fusionszonen 1067Fusor 964FWHM. Siehe Full width at half ma

    ximum

    GGabelmontierung 126GaiaKatalog 1575 f.Gaia (Satellit) 1146, 1544 f.Galactic Bar 1145Galaktische Nebel 1163–1192Galaktischer Kern 1149Galaktisches System 641Galatea 861Galaxien 1409–1458

    aktive 1459–1474Beobachtungsobjekte

    BlackeyeGalaxie 1444Dreiecksnebel 1438Stephans Quintett 1446Triangelnebel 1438

    Bildung 1417Blasare 1469

    Abbildung P.3 Wechselwirkende Galaxien NGC 5216 und NGC 5218, aufgenommen mit 18” Newton f/3.7, SBIG ST-10XME und Astronomik Typ II.c, L : R : G : B = 80 : 20 : 19 : 24 min. Credit: Astro-Kooperation.

  • 1674 | Anhang

    BLLacertaeObjekte 1468Entstehung der Spiralarme 1418Flächenhelligkeit 1450Klassifikation 1410Polarisation 384Quasare 1466Radiogalaxien 1468Seyfert 1470wechselwirkende 1427

    Galaxienhaufen 1433Galaxy Evolution Explorer 451Galaxy Nurseries (Zooniverse) 535Galaxy Zoo (Zooniverse) 535 f.

    The Hunt for Supernovae 536Understanding Cosmic Mer

    gers 536GALEX (Satellit) 451, 1076, 1395, 1544Galileo (Raumsonde) 1543GalleRing 860Gamma Andromedae 1247Gamma Arietis 1247Gammablitz 986, 1082, 1103, 1387Gammablitzdetektor 1103Gammaburst. Siehe GammablitzGammaburster 1103

    GRB 050904 1106GRB 060614 1106GRB 080319B 1106GRB 130427A 1106GRB 980425 1106

    Gamma Cassiopeiae 329, 373, 1325GammaCygniNebel 1184, 1186 f.Gamma Delphini 1247Gammadetektor 459Gammakurve 211Gamma Leonis 123, 1247, 1268GammaRayBurster 1102 f.Gammaspektrometer 461Gammastrahlung 1124Gammastrahlungsausbruch 1101, 1105,

    1124, 1525Gamma Virginis 1248, 1257Ganggenauigkeit 799Gangkorrektur 799Ganymed 841 f.Gas

    entartetes 1064, 1067, 1089ideales 1067, 1088relativistisch entartetes 1064

    Gasblasen der Milchstraße 1149Gasdruck 1045Gasfinger 1049Gashülle 823Gasnebel 1163Gas und Staub 1144GauntFaktor 423GaußFehler (Farbfehler) 94GaußFit 1573GaußFit bei Doppelsternen 1271GaußProfil 333

    Gauß’sche Gravitationskonstante 628GCLF 636GCVS. Siehe General Catalogue of Va

    riable StarsGDS 491, 495, 506Gebäudeseeing 125Gebremste Expansion 1486Gegendämmerung 82Gegendämmerungsbogen 83Gegenschein 80Gegenschweif 887Gegensonnenbogen 75Geisterkrater 796Geisternebel 1157, 1166Gelber Fleck 610Gem A 422Gemeinschaftslichtkurve 1368Gemini. Siehe ZwillingeGeminiden 911Genauigkeit 258 f.

    Digitalphotometrie 241Photometrie 231

    General Catalogue of Variable Stars 1289, 1575

    GEO600 466Geocentric Coordinated Time 662Geodynamo 712Geographische Koordinaten 651Geometrische Albedo 821Geometrische Lichtstärke 118Geozentrische Koordinaten 939German Astrophysical Virtual Obser

    vatory 486Geschwindigkeiten, kosmische 1541Geschwindigkeitsmessung 326Gesellschaft für volkstümliche Astro

    nomie in Hamburg e.V. 1644Gesichtsfeld 117Gesichtsfeld SKA 419Gewitterhäufigkeit 70Geysire 854 f.Gezeitenkräfte 814, 898Gezeitenreibung 957GG Tauri 972Giant Magellan Telescope 394, 1529Giotto (Raumsonde) 892, 1541Giotto (Software) 210, 1637

    Webcam 182Gitter 697 f.Gitterabstand 292Gitterfassung 298Gitterkonstante 698Gitternetz 654Gitterprisma 282Gitterrohr 136GlashowWeinbergSalamMo

    dell 676Glätten 205Gleichstrommotor 127GleißbergZyklus 771

    Gleitendes Mittel 777Gliese 581 967Gliese 876 967Global Millimeter VLBI Array 414Globul 1047, 1052Globular Cluster Luminosity Func

    tion 636Glossar 1587–1590Gluonen 672, 674, 1510GluonenÄra 1510Glykolaldehyd 982GMT. Siehe Giant Magellan TelescopeGMVA. Siehe Global Millimeter VLBI

    ArrayGoethit 835Gold 483, 1307Goldbeschichtung 454Goldener Henkel 796, 798GossamerRing 841GP Cephei 378GPSZeit 661GP Vel 1107, 1304GQ Lupi 967Granat (Satellit) 457, 1544Grand Unified Theory 676, 1509Gran Telescopio Canarias 393Granulation 733, 738, 779Graustufen 175Gravasterne 1125GRAVES 431Gravitation 674 f.Gravitationsbeschleunigung 820Gravitationsdruck 1045Gravitationsgesetz 921GravitationskollapsSupernova 1380Gravitationskonstante 628Gravitationslinsen 1475–1482Gravitationslinseneffekt 1425Gravitationsrotverschiebung 1492Gravitationsverdunkelung 1007Gravitationswellen 420, 463, 476, 478,

    676, 1124, 1387, 1507, 1525, 1527Gravitationswellendetektor 464, 466,

    470Gravitationswellenobjekte 475, 480GravitationswellenRückstoß 1466Gravitationswellensender 473Gravitationszeitskala 1062Gravitino 677Graviton 675Gravitonen 672Gravity Darkening 1007Gravity Spy (Zooniverse) 535GRB. Siehe GammaRayBursterGRB 050904 1106GRB 060614 1106GRB 080319B 1106GRB 090423 1486GRB 130427A 1106GRB 980425 1106

  • P Sachregister | 1675

    Green Bank 412GreenBankFormel 981Greenwich Mean Time 659Gregorianischer Kalender 664Gregory 88, 90GregoryMaksutov 88Greip 852Grenzgröße 61, 118Grenzhelligkeit bei Spektren 307Grenzmasse 1089Griechen 866Grism 282Grönlandeis 771Größe der Kreisblende 261Große Halbachse 926Große Magellansche Wolke 1178Große Mauer 1436Größenklassen 619Großer Attraktor 1435, 1522Großer Hund 42Großer Roter Fleck 843Großer Rückprall 1523Großer Wagen 47Große Vereinheitlichte Theorie 676Großteleskope 393GRS 1915+105 1106Grüner Blitz. Siehe Grüner StrahlGrüner Strahl 79Gruppengeschwindigkeit 687GSC. Siehe auch Guide Star CatalogueGSCKatalog 1575 f.GTC. Siehe Gran Telescopio CanariasGuanin 982Guide (Planetariumssoftware) 37, 1634Guide Star Catalogue 1575 f.Guidingchip 129, 173Gürtelsterne 42GUT 676GUTÄra 1506GvA. Siehe Gesellschaft für volkstüm

    liche Astronomie in Hamburg e.V.GW 150914 480GW 151226 480 f.GW 170104 480 f.GW 170608 480 f.GW 170814 480, 482GW 170817 480, 482GW 190412 483GW 190425 484GWVirginisSterne 1094GX 51 1102GX 339−4 1127Gyromagnetischer Faktor 342GZKObergrenze 679

    HH1413+117 1476H1504+65 1006Habitale Zone 982Hadronen 1511HadronenÄra 1502, 1511HADS. Siehe High Amplitude Delta

    ScutiHalbapochromat 100, 692Halbleiterkacheln 417Halbregelmäßige 1295Halbschattenfinsternis 809Halbwertsbreite 413HALCA (Satellit) 414Haldus 1056HaleBopp 891HaleZyklus 738half width at zero intensity 342Halimede 861Halley Multicolor Camera 892Halley’sche Komet 891 f., 908HallstattZyklus 771Halo

    Andromedanebel 1424Galaxien 1412

    Haloerscheinungen der Sonne 75 f.Beobachtung 78Formen 75Häufigkeit 78Photographie 78

    Halopopulation II 995Haloverursacher 78Hamal 650Hämatit 835Hamburger Quasar Durchmuste

    rung 1460Hamburger Robotisches Teleskop 31Hamburger Sternwarte 4, 17, 102, 139,

    600, 995, 1140Händler 1649Handsteuergerät 128Hantelnebel 45, 563, 1182, 1195, 1204Hantelnebel, Kleiner. Siehe Kleiner

    HantelnebelHarmonische Welle 687Harpalyke 842HARPSSpektrograph 966, 969, 971HartmannBlende 185HarvardRevisedKatalog 1575HarvardSpektralklassifikation 327Hati 852HATP11 970Haufencepheiden 1292, 1294Häufigkeit 1290

    Galaxien 1413Haulani (Ceres) 871Haumea 818, 866, 869, 877

    Hauptgürtelkometen 890Hauptheizschicht 52Hauptplanetoidengürtel 818Hauptreihe 1069Hauptreihenfitting 634Hauptreihenrelationen 1008, 1028Hauptreihenstadium 1063Hauptspiegel 88HawkingEffekt 1131HawkingStrahlung 679, 1131, 1133HayashiLinie 1036, 1073HCM 6A 1486HD. Siehe HenryDraperKatalogHD 5005 1168HD 10069 969HD 10180 969HD 32068 1367HD 40307 969HD 87892 1095HD 93250 996HD 93308 997HD 97950 996HD 122194 969 f.HD 164492 1179HD 172555 970HD 220733 1207HDAP 491, 495HDM 1423HDSDR. Siehe High Definition Soft

    wareDefined RadioHE 0109−3518 1418HE 1104−1805 1461HecubaLücke 866Hegemone 843Heisenberg’sche Unschärferela

    tion 680, 1506Heizung Taukappe 137Hejna und Solov’ev 760Helene 852, 854Heliakischer Aufgang 667Helike 842Heliographische Breite 751Heliographische Koordinaten 651Helioseismologie 736Heliozentrischer Winkel 743Heliozentrisches julianisches

    Datum 550Heliozentrische Zeit 267Heliumblitz 1063, 1070Heliumblitz der zweiten Genera

    tion 1090Heliumbrennen 1065 f., 1068, 1080Helium flash. Siehe HeliumblitzHeliumkerne 1064

    Entstehung 1512HeliumKryostat 455Heliumschalenbrennen 1067Helixnebel 1195, 1205 f.Helle Fixsterne 650Helle Riesen 1035

  • 1676 | Anhang

    Helligkeit 603, 935Planeten 621Sonne 619

    Helligkeitsangaben 550Helligkeitsbestimmung 880Helligkeitsgradient 199Helligkeitsinhomogenität 96Helligkeitsmessung 629Helligkeitsprofil 243Helligkeitsschätzung

    künstliche Vergleichsquelle 234He/NNovae 1315HenryDraperKatalog 1575Her A 422HerbigHaroObjekte 1192Herbstviereck 48

    Herkules 44HerkulesPulsar 1116HerkulesSuperhaufen 1435Hermippe 842Herodotus (Mondkrater) 802Herschelkeil 114Herschelprisma 114HerschelPrisma 763 f.Herschel (Satellit) 453, 1544Herse 842Herstellungstoleranzen 289 f.HertzsprungRussellDia

    gramm 1008, 1033 f.Her X1 1116HerzbergBanden 71Herznebel 1187 f.

    HestiaLücke 866 f.HET. Siehe HobbyEberly TelescopeHETE2 (Satellit) 457, 1544Heterosphäre 52, 827Hexenbesen 1405Hexenhand 1405Hexennebel 1405HiggsBoson 675, 677HiggsFeld 674, 1510HiggsMechanismus 675, 1510High Accuracy Radial Velocity Planet

    Searcher 966, 969, 971High Amplitude Delta Scuti 1292High Definition SoftwareDefined Ra

    dio 435High Energy Stereoscopic System 459

    Abbildung P.4 Galaktischer Emissionsnebel NGC 7380, aufgenommen mit 12.5” Planewave f/8, FLI ML 16803-65 und Hα : [OIII] : [SII] : R : G : B = 600 : 460 : 540 : 5 : 5 : 5 min. Credit: Rolf Geissinger.

  • P Sachregister | 1677

    HighMassModell 1058 f.High mass Xray binary 1107H II Regionen 1164HildaGruppe 867HillRadius 925HillSphäre 925HILUX Beschichtung 139Himalia 842Himmelsblau 54Himmelshelligkeit 60, 163

    nach Bortle 61Himmelshintergrund 188, 196Himmelskoordinaten 639Himmelskörper 818Himmelsnordpol 640, 649Himmelsrichtung

    Planeten 651HimmelsW. Siehe CassiopeiaHintergrund 188

    Spektroskopie 309Hintergrund ebnen 205Hintergrundrauschen 346Hintergrundstrahlung, kosmi

    sche 1503, 1505, 1522, 1527, 1544HIP. Siehe HipparcosKatalogHipparchus (Mondkrater) 803HipparcosKatalog 608, 1575, 1577Hipparcos (Satellit) 631, 1300, 1544Historische Ergebnisse der Speckle

    Interferometrie 407Historische Weltbilder 951HLM 19 1271, 1273HL Tau 76 1094HM Cancri 476HMXB. Siehe High mass Xray binaryHO 532 1248, 1259HobbyEberly Telescope 393Hochgeschwindigkeitswolke 1148Hochland (Mond) 796Hockeyschlägergalaxie 1415, 1440Höhe 639Holmes 894, 899Hologramm 405Holosterne 1125Holzstativ 135Homogenitätsproblem 1522Homologierelationen 1008Homosphäre 52, 827HomunculusNebel 997 f.Horizontalast 1070Horizontalast der Riesen 1069Horizontalkreis 75 f.Horizontalsystem 639Hornantenne 417, 419Horneinspeisung 433HorologiumReticulumSuperhau

    fen 1435Hot Dark Matter 1423Hotpixel 193Hotpixelspur 129

    Hot Spots 1056, 1098HP Cancri 1248, 1258HR. Siehe HarvardRevisedKatalogHR 5171 A 1000HSO 164HubbleDiagramm 1524HubbleEntfernung 1499HubbleFarbpalette 164HubbleGesetz 1484Hubble Key Project 1485HubbleKonstante 1484HubbleParameter 1484HubbleRadius 1484Hubble's Hot Stars (Zooniverse) 535Hubble’s Konstante 1496Hubble Space Telescope 451, 894, 1544HubbleZeit 1484HumphreysDavidsonGrenze 1035HungariaGruppe 867Hungarian Virtual Observatory 486HU Vel 1115Huygens (Raumsonde) 854, 1543HWZI. Siehe half width at zero in

    tensityHyaden 1210 f., 1213, 1215 f.Hyakutake 891HydraCentaurusSuperhaufen 1435,

    1522Hydrostatisches Gleichgewicht 1008Hydrostatische Zeitskala 1062, 1074Hygiea 864Hyperbel 920, 922, 926Hyperbelbahn 890, 930Hyperbolisch gebremste Expan

    sion 1486Hyperbolspiegel 95Hyperfeinstruktur 657Hypergraph 88Hyperion 852, 855HyperionOkular 111HyperLeda. Siehe PGC HyperLedaHypernova 1036, 1081 f., 1102, 1104,

    1106, 1381, 1387–1389Dopplesterngetriebene 1106mögliche 1106

    Hyperonen 672, 1099Hyperonengas 1099Hyperriesen 997, 1035, 1054, 1398Hyperschnellläufer 1148Hypothesenrechnung 942Hyrrokkin 852HZ Her 1116, 1304HαAufnahmen 766HαBeobachtung 763HαFilter 163HαLinienfilter 114h+χ Persei 1211, 1213, 1228

    IIapetus 852, 855 f.IC. Siehe Index CatalogueIC 10 1128IC 434 1165, 1172 f.IC 443 422, 1188 f., 1400, 1403IC 444 1188 f.IC 1318 1165, 1182, 1184, 1186IC 1340 1400IC 1396 1165, 1169, 1184IC 1396A 1048IC 1590 1168IC 1805 1187IC 1848 1187IC 2159 1189IC 4182 1485IC 4603 1056 f.IC 4604 1057IC 4703 1164IC 5070 1165, 1183IC 5146 1165, 1169, 1185IceCube 460Ice Hunters (Zooniverse) 535ICRS. Siehe International Celestrial

    Reference SystemIdeales Gas 1008, 1063, 1067, 1088Identifikation von Spektrallinien 333IFBildregistrierung 409IGR J11014−6103 1396Ijiraq 852Index Catalogue 1576Indiktion 666IndiumgalliumarsenidHalbleiter 454Infektionskrankheiten 70Inflation 1502, 1508Informationsparadoxon 1133Infralateralbogen 75Infrared Astronomical Satellite 453Infrared Space Observatory 453Infrared Surface Brightness Met

    hod 633Infrarotastronomie für Amateure 453Infrarotbereiche 453Infrarotstern 1053 f., 1107InGaAsSensor 454Innerer Aufbau

    Erde 833Jupiter 839Mars 834Merkur 824Neptun 860Saturn 848Sonne 734 f.Uranus 857Venus 827

    InSight (Raumsonde) 1543Instrumental Response 315Instrumentensystem 252Integral berechnen 1497

  • 1678 | Anhang

    Integral (Satellit) 457, 1544Intelligenz 990Interferometer 409Interferometrie 396, 1001Inter gravissimas 664, 1533InterlineTransferCCD 167Intermediäre Bosonen 672International Celestrial Reference Sys

    tem 647Internationale Atomzeit 660 f.International Halley Watch 891International LOFAR Telescope 415International Meteor Organization

    (IMO) 916, 1645International Occulation Timing

    Association – European Section (IOTA) 1645

    International Pulsar Timing Array 471

    International Ultraviolet Explorer 451International Variable Star Index 1290International Virtual Observatory Al

    liance 486Internetzeitserver 881Interpolationsmethode nach Picke

    ring 235Interstellare Extinktion 1156Interstellare Materie 1153–1162Interstellare Polarisation 360, 380Interstellare Verfärbung 1041Io 841 f.Iocaste 842Ionenmeer 823Ionenschweif 887IonisationAnregungsTempera

    tur 1006Ionisationsgrad 427Ionisationstemperatur 1005Ionosphäre 52, 70 f., 710iOptron SkyTracker 180Iota Leonis 1247Iota Orionis 1247IPTA. Siehe International Pulsar Ti

    ming ArrayIRAS (Satellit) 453, 1544IRBänder 453IRDC 1055IRForschung 452IridiumFlares 813Irisnebel 1165, 1169, 1184Iris (Software) 392IRS 13 1150IRSatelliten 453IRSB 633Isochronenmethode 1224Isonoe 842ISO (Norm) 158Isoplaniegebiet 407isoPropylcyanid 1156ISO (Satellit) 453, 1544

    Isotopenmethode 1224Isotopenverhältnis 1225ISOWert 179ISR 13 470ISS Detector 41ISS Detector (Software) 1636Italian Virtual Observatory 486Iteratives GaußSchärfen 214ITERFusionsreaktor 1550IUE (Satellit) 451, 1544IVOA. Siehe International Virtual Ob

    servatory AllianceIxion 866, 869

    JJ1000+0221 1478J1819−1458 (RRAT) 1105J1911+00 (RRAT) 1105J10445+463718 1486J11416+525150 1486J16333+401209 1486Jahrbücher 1632, 1646Jahresbeginn 664Jahreslängen 664 f.Jahresringe der Bäume 70, 771Jährliche Aberration 938Jährliche Parallaxe 631Jährliche Präzession 644James Webb Space Telescope 453Jansky Very Large Array 412, 425Janus 852Japanese Virtual Observatory 486JarkowskiEffekt 704Jarnsaxa 852Jeanssche Kriterium für Gravitations

    instabilität 1046Jet 1387JETFusionsreaktor 1550Jetgalaxie 1415, 1440Jetgeschwindigkeiten 1468Jetquasar 422JetStream (Wetter) 65Jodrell Bank 412JohnsonKronCousinsSystem 606JohnsonSystem 453, 608Journal für Astronomie 1643Jovigraphische Koordinaten 651JPEGArtifakte 242JPEGFormat 188, 242, 262Jugend forscht 354, 391, 781Julianischer Kalender 664Julianisches Datum 550, 666

    Programm zur Berechnung 668Julianische Tageszählung 666Juliet 859Jungfrau 43Juno 863 f.

    Bahnelemente 928

    Jupiter 819, 839, 936Albedo 821Äquatorialband 844Äquatorialbänder 844Atmosphäre 821, 839Bahndaten 819Beobachtung 843

    Ereignisse der Jupitermonde 846Großer Roter Fleck 843Jupitermonde 845, 847Streifensystem 844

    Flächenhelligkeit 159Infrarotbeobachtung 453Innerer Aufbau 839Längengradsysteme 845Magnetfeld 821, 840Monde 821, 841, 843, 845, 847Oberfläche 839Physische Daten 820Ringsystem 840Streifensystem 844Windgeschwindigkeit 839Wolken 839

    JVLA 412. Siehe Jansky Very Large Array

    JWST (Satellit) 453, 1544

    KKabel 434Käfernebel 1198KAGRA 467Kale 842Kalender 664–670Kalenderreform 664Kalibrierung 202, 242, 255

    DADOS 313der Wellenlängenachse 312eines Spektrums 313 f.StarAnalyser 314

    Kalibrierung bei Doppelsternmessungen 1269

    Kaliforniennebel 1165, 1169, 1187, 1191Kallichore 843Kallisto 841 f.Kaltfront 65Kalyke 843Kalziumkarbonat 872Kameraobjektiv 178Kamioka Gravitational Wave Detec

    tor 466 f.Kannibalismus 1428Kanonische Masse 1134Kanten 678KantLaplaceTheorie 952Kapella 295 f., 314, 330, 650Kappa Bootis 1247KappaMechanismus 1072, 1294Kari 853

  • P Sachregister | 1679

    Karoo Array Telescope 417Karpaten (Mondgebirge) 801Kassiopeia 46Kastor 650, 1247, 1251KAT. Siehe Karoo Array TelescopeKatadioptrische Systeme 86Kataklysmische Systeme 1236, 1304Kataloge 36, 1575Katastrophenhypothese 952Katzenaugennebel 1195, 1197, 1202Kauftipps 145KBO. Siehe Kuiper Belt ObjectsKeckInterferometer 394Keck Telescope 394KeelerLücke 850Kegelschnitt 920Kegelstumpfmodell 740, 760Kellner 112KelvinHelmholtzZeitskala 996, 999,

    1062 f., 1076, 1225, 1420Kepheus 46KEPLER 491, 495, 508Kepler11 978, 978–990Kepler62 978Kepler90 978 f.Kepler186 979, 979–990KeplerGleichung 930, 1286KeplerProblem 919Kepler (Satellit) 976 f., 1544

    Klassifizierung 977Mission 976Statistik 977

    Kepler’sche Gesetze 9231. (erstes) 9232. (zweites) 9233. (drittes) 924, 1241

    Keplers Supernova 1390Kern 734Kernfusion 1010Kernkraft 672Kernradius 1030Kernschattenfinsternis 809–812Kernschein 1055KerrLoch 1122, 1124, 1463KerrNewmanLoch 1122Keyhole Nebula 997KIC 2583777 509KIC 9832227 1306KiepenheuerSkala, modifizierte 62,

    779KilohertzQPO 1102Kilonova 483, 1306Kinetische Temperatur 1005Kirkwoodlücken 866Kiviuq 852KKorona 762Klassifikation 1289

    Galaxien 1410offene Sternhaufen 1210

    Klassifikation der Galaxien 1411

    KlassifizierungKörper im Sonnensystem 818

    Klassifizierung von Lichtbrücken 776Klassifizierung von Sonnenflecken

    nach McIntosh 775nach Waldmeier 774

    Kleiner Hantelnebel 46, 1195, 1199Kleiner Hund 42Kleiner Skorpion 1211, 1213Kleiner Wagen 47Kleine SonnensystemKörper 818Kleinkörper 818Kleinplanet 17 617 1199Kleinplaneten 278, 863–884

    Einzelobjekte1992 QB1 8661993 FW 8661999 NC43 9142002 AW197 8692002 TC302 8692002 TX300 8692002 UX25 8692003 EL61 8772003 UB313 8772004 MN4 8682007 OR10 8662012 DA14 8682012 FZ23 8642015 RR245 869(6489) Golevka 705(54509) YORP 705Borisov 879Chiron 873Florence 873Orcus 869’Oumuamua 878Quaoar 877Sedna 878Sylvia 873Varuna 869Vesta 872

    KuiperGürtel 865Knicksäulenmontierung 126Kniemontierung 126Knoten 678Knoten, aufsteigender 927Koagulation 954Kobalt56 1384–1386Kobalt57 1386Kodak KAF3200ME 613Koeffizient M 945Kohle 1549Kohlenstoffbrennen 1011, 1065–1067,

    1080KohlenstoffHeliumWolken 1303Kohlenstoffplanet 1119Kokonnebel 1165, 1169, 1185Kokonstern 1053Kolibakterien 987Kollaps 1066, 1384

    Kollapsar 1121Kollimator 285, 697Kollisionskurs der Milchstraße 1151Koma 88, 95, 887, 906

    spektrale 289, 291 f.Kometen 885–908

    Aufbau 886Bahnen 889Beobachtung 900

    Bestimmung der Helligkeit des Kopfes 905

    Bestimmung der Koordinaten 901

    Bestimmung der Schweifbreite 901

    Bestimmung der Schweiflänge 900

    Bestimmung der Schweifrichtung 901

    Bestimmung des Durchmessers des Kopfes 900

    Bestimmung des Kondensationsgrades 906

    BobrovnikoffMethode 905Chemische Zusammensetzung 889Einzelobjekte 891

    1P/Halley 891 f., 904, 908, 947 f.2P/Encke 8919P/Tempel 894, 154517P/Holmes 89441P/TuttleGiocobiniKre

    sák 37255P/TempelTuttle 1866 I 891,

    91167P/TschurjumowGerasi

    menko 895, 89767P/TschurjumowGerassi

    menko 154581P/Wild 89796P/Machholz 898133P/ElstPizarro 890176P/Linear 890238P/Read 890ArendRoland 1957 887Austin 907, 948C/1995 O1 (HaleBopp) 891C/1995 Y1 891C/2001 Q4 (NEAT) 888C/2012 S1 (ISON) 898, 948C/2015V2 (Johnson) 372C/2020 F3 (NEOWISE) 949HaleBopp 891Hyakutake 891Kohler 936ShoemakerLevy 1993e 839, 887

    Enveloppe 893Gegenschweif 893HauptgürtelKometen 890Helligkeit 905Kern 885

  • 1680 | Anhang

    Koma 887, 906Kometenfamilien 890Kopf 905KuiperGürtel 890Lumineszenzfaktor 905Namensgebung 891Oortsche Kometenwolke 889Polarisation 372Schweif 887, 900SidgwickMethode 905Staubfontänen 893Staubkoma 885

    Kometenbahnen 889, 919–928Kometenfamilie 959Kometenwolke 889Kommensurabilitäten 866Kommensurabilitätslücken 866Kondensationsgrad 906Konforme zyklische Kosmologie 1527Konjunktion 829, 837Konkordanzmodell 1520, 1523Kontaktadressen 1643–1650Kontinuierliche Korona 762Kontinuumsnormiertes Spektrum 320Kontinuumsrauschen 346Kontinuumsvergleich 315Kontraktionskriterium 1045Kontrast 118Kontrastausgleich durch Ebenentech

    nik 211

    Kontrastbooster 162 f.Kontrastumfang SKA 419Kontrastverstärkung 210, 243Konusnebel 1165, 1176 f., 1189, 1665Konvektion 334, 1019Konvektionszellen 1100Konvektionszone 734, 761, 1016–1018,

    1029Koordinaten 654

    Bestimmung 901–903Koordinaten, Bestimmung 901–903Koordinatennetz 651

    Bezeichnungen 651Koordinatensysteme 639–656, 926Koordinierte Weltzeit 661Kopernikanisches Weltbild 951Kopernikus (Mondkrater) 212, 800 f.,

    804Kopplungsstärke 674 f.Kore 843Kornephoros 650Körnigkeit 1566–1568Korona 762, 792

    AGN 1461Flächenhelligkeit 159

    Koronale Löcher 716Koronaler Massenauswurf 739Korrektionsplatte 88, 94Korrektur der Intensitätsachse 315Korrelationskoeffizient 250

    Kosmische Entfernungsleiter 629 f.Kosmische Fäden 1435, 1480, 1502,

    1506, 1522Kosmische Geschwindigkeiten 1541Kosmische Häufigkeit 994 f., 1046Kosmische Hintergrundstrah

    lung 1517, 1522, 1527, 1544Kosmischen Fäden 1480Kosmischer Skalenfaktor 1499, 1503Kosmische Strahlung 679Kosmische Zensur 1124Kosmologie 1483–1530Kosmologische Konstante 679, 1524,

    1526Kosmologische Modelle 1519KpIndex 715Krakatau 75Kraterdurchmesser 800 f.Krater (Mond) 796Kreativität 990Krebs 42Krebsnebel 42, 422, 1400 f.

    Polarisation 365KrebsnebelPulsar 1114 f.Kreis 922, 926Kritische Dichte

    Universum 1487Kritische Masse 1045 f., 1065KronCousinsSystem 606Kronglas 95, 97

    Abbildung P.5 Spiralgalaxie NGC 4536, aufgenommen mit 18” Newton f/3.7, SBIG ST-10XME, Astronomik Typ II.c, und L : R : G : B = 208 : 20 : 20 : 26 min. Credit: Astro-Kooperation.

  • P Sachregister | 1681

    Kronographische Koordinaten 651Kruste 823Kruste von Neutronensternen 1100KS 1731−260 1102Kubische Funktion 1357Kugelgestaltsfehler 88, 94 f.Kugelsternhaufen 636, 1218

    Beobachtungsobjekte 1221Kühlung 174, 455Kuiper Belt Objects 818, 875KuiperGürtel 865, 878, 890, 956,

    960 f.Künstlicher Stern 410Künstliche Vergleichsquelle 234Kuppelseeing 125Kurzflintglas 98, 100 f., 690Kurzperiodische Veränderliche 553–

    562Kutter 86, 88KweevanWoerdenMethode 1345,

    1349KY Cygni 1000KzF2 100

    LLabeyrieProzess 404LadaKlassen 1054Ladungsdichte 673LagrangePunkte. Siehe Librations

    punkteLagunennebel 1165, 1180 f.LambdaCDMStandardmodelle 1529Lambda Orionis 1247LandéFaktor 342Länge des Perihels 927Längengrade 653Lange Wand (Mond) 804Langkronglas 98, 101Langrenus (Mondkrater) 803Langsame Novae 1316Langsames Szenario

    Supernovae 1382LaniakeaSuperhaufen 1435Lanthankron 690Laomedeia 861Large Binocular Telescope 284, 393Large European Array for Pulsars 471Large Synoptic Survey Telescope 1540Larissa 861Laser Interferometer Gravitational

    Wave Observatory 467Laser Interferometer Space An

    tenna 468LassellRing 860Laufzeitentfernung 1492, 1498 f., 1501Lava 970LBT. Siehe Large Binocular TelescopeLBV 1312LCG 1377

    LEAP 471Lebensdauer 472, 1132

    Quasare 1464Lebenserwartung 1086, 1111Lebensphasen eines Sternes 1063Lebewesen 990Leda 842Leier 44 f.Leitrohr 144LenseThirringEffekt 1124Leo. Siehe LöweLeohaufen 1434Leoniden 911LeoSuperhaufen 1435LeoTriplett 43, 1415, 1440Leptonen 672, 1506, 1512LeptonenÄra 1502, 1512Leuchtende Bögen 1478Leuchtfolie 199 f.Leuchtkraft 1012, 1085

    EddingtonGrenze 1463Galaxien 1462Sonne 734Supernova 1384

    Leuchtkrafteffekt 334Leuchtkraftentfernung 634, 1492,

    1494, 1498 f.Gravitationswellenobjekt 475

    Leuchtkräftige blaue Veränderliche 1036, 1305, 1312

    Leuchtkräftige rote Novae 1306Leuchtkräftige Supernovae 1380Leuchtkraftklassen 1035LeVerrierRing 860L [Hα] RGB 164LibertéBogen 860Libration 797Librationspunkte 866, 924Lichtbrechung 689Lichtbrücke 80, 739Lichtecho 634, 1208, 1386, 1395Lichtelektrische Photometrie 230LichtenkneckerDatenbank 592, 1374Lichtfarbe 1166Lichtgeschwindigkeit 687Lichtjahr 628Lichtkurve 566, 1332

    Supernovae 1384Lichtkurvenblatt 1375Lichtsäule 75 f.Lichtstärke 117Lichtverschmutzung 66Lichtwechselelemente 1333Lichtzeit 938Lichtzeitdifferenz 1478Lichtzeiteffekt 1359, 1361Light Curve Generator 1377Light Travel Distance 1492LIGO 467LINEAR 492, 495

    Lineare Dispersion 313Lineare Expansion 1486Lineare Regression 255, 1570Linearität 263Linienbreite 699

    korrigierte 335natürliche 699

    LinienKorona 762Linienprofil 334Linienverbreiterung 333Linsenobjektiv 97Linsenteleskop 86LippertAstrograph 23LISA Pathfinder 468LISA (Satellit) 468, 1529, 1545Literatur 1630LiveViewModus 156, 171, 185LKorona 762LMT 412LNB 439Löcher im All 1436Lofar 415–417Logarithmische Skala 1038Logarithmischperiodische Dipolan

    tenne 433Loge 853Logitech QuickCam 168 f.Lokale Blase 1154Lokale Flocke 1154Lokale Gruppe 1426, 1433 f.Lokaler Superhaufen 1434LomonossowEffekt 833LomonossowRing 833LoopQuantengravitation 678 f.LoopQuantenkosmologie 679LorentzFaktor 702LorentzProfil 333Losmandy 129Lösungen der Aufgaben 1597–1612Lösungen für Probleme in der Astro

    photographie 228Lovell. Siehe Jodrell BankLöwe 43Low Frequency Array 415LowKeyPhotographie 172LowMassModell 1058 f.Low Noise Block Converter 439LP 357−186 1000LPDA. Siehe Logarithmischperiodi

    sche DipolantenneLQC. Siehe LoopQuantenkosmologieLQ Com 591LQG. Siehe LoopQuantengravitationLTP 813Lücken. Siehe Kommensurabilitäts

    lückenLucky imaging 205, 1268Luftbiosphäre 988Luftfeuchtigkeit 68Luftleuchten 70

  • 1682 | Anhang

    Luftschauer 459Luftunruhe 62, 124, 289Lumineszenz 70Lumineszenzfaktor 905Luminosity Distance 1492Luna (Raumsonde) 1542Lunar Orbiter (Raumsonde) 1542Lunarpräzession 644Lunar Prospector (Raumsonde) 1542Lunar Transient Phenomena 813Lunisolarpräzession 644LüthenKahlhöferMethode 132LWIR 453 f.LX200 (Meade) 128LymanAlphaWald 1514LymanLimit 701LymanSerie 701LymanSprung 701Lynds’ Catalogue of Bright Nebu

    lae 1576Lynds’ Catalogue of Dark Nebu

    lae 1576LynxSuperhaufen 1435Lyottest 104Lyra. Siehe LeierLyriden 911Lysithea 842LZapfen 609

    MM 1 42, 422, 1114, 1400 f., 1469M 1Pulsar 1114M29 1184M 3 43, 1219M 4 1057M 5 1219, 1222M 8 1165, 1180 f.M 10 1219, 1221M 11 45, 1039–1041, 1211, 1214M 12 1219, 1221M 13 44, 1219, 1222M 15 1219, 1222M 16 1052, 1165, 1180 f.M 17 1165, 1180 f.M 20 1165, 1179 f.M 22 44, 1180, 1219, 1222M 27 45, 1182, 1195, 1204

    Veränderliche in der Nähe 563M 29 1182, 1186, 1211, 1214M 31 48, 422, 1415, 1424, 1428, 1438,

    1447 f., 1464M 32 1415, 1428, 1438M 33 1415, 1428, 1433, 1438, 1447

    Veränderliche in der Nähe 569M 33 X7 1129M 35 42, 1188 f., 1211, 1213, 1217M 36 48, 1211, 1213M 37 48, 1211, 1213

    M 38 48, 1211, 1213M 39 1169, 1211, 1214M 42 422 f., 1165, 1171M 43 1165M 44 42, 265 f., 1211, 1214, 1218M 45 42, 264 f., 1211, 1213, 1216M 51 47, 1415, 1446M 52 1169, 1187, 1210 f., 1214M 53 1219, 1222M 57 45, 1195, 1203M 60 43, 1415, 1444M 61 43, 1415M 64 43, 1415, 1444M 65 43, 1415, 1440, 1442M 66 43, 1415, 1440, 1442M 67 42, 258, 1211, 1214M 71 1219, 1221M 76 46, 1195, 1199M 78 1165, 1172, 1175M 81 47, 1415, 1432, 1439M 82 47, 1415, 1431 f., 1439M 87 43, 422, 1415, 1440, 1464, 1471–

    1473, 1477M 88 43M 92 1219, 1222M 94 1415, 1444M 95 43M 96 43, 1415M 97 47, 1195, 1200 f.M 99 43M 100 43, 1415, 1440M 101 47, 1415, 1446 f.M 103 46, 1169, 1211 f.M 104 43, 1415, 1430M 105 43M 106 1464, 1485M 110 1415, 1438Mab 859Machholz1 898MACHO 492, 495Macronova. Siehe KilonovaMACS 0647JD 1486MACS 1149JD1 1486MACS J0025.4−1222 1424Magellan (Raumsonde) 1543Magellansche Wolken 1150, 1415, 1449MAGIC 459, 680, 1115Maginus (Mondkrater) 169Magma 823Magnesiumfluorid 690Magnesiumsulfat 872Magnetare 1100, 1105

    SGR 1806−20 1105SGR J1550−5418 1105SWIFT J1955+2614 1105

    Magnetfeld 983, 1087, 1097, 1100Erde 713, 834Erdmond 834galaktisches 422Jupiter 840

    Mars 837Merkur 825Neptun 860Pulsare 1111Saturn 849Sonne 734, 736 f., 791Sternentstehung 1049Uranus 857Venus 828

    Magnetfelder 420Magnetische ApSterne 709Magnetische Feldstärke 709Magnetische Flussdichte 708Magnetische Monopole 1506, 1521Magnetischer Fluss 709Magnetische Sterne 708Magnetische Stürme 715Magnitudo 604MaiAquariiden. Siehe EtaAquariidenMajor Atmospheric GammaRay Ima

    ging Cherenkov Telescope 459Makemake 818, 866, 869, 877Makroturbulenz 340Maksutov 88, 91MaksutovNewton 88, 92Mantel 823Mare. Siehe Tiefebene (Mond)Mare Imbrium 798Mare Nubium (Mond) 804Margaret 859Mariner (Raumsonde) 1542Markab 650Markarian 501 680, 1469Mars 461, 819, 834, 924

    Albedo 821Atmosphäre 821, 836Bahndaten 819Beobachtung 837Boden 835Flächenhelligkeit 159Innerer Aufbau 834Magnetfeld 821, 837Marskarte 838Monde 821, 837Oberfläche 835Opposition 838Physische Daten 820Temperatur 835Windgeschwindigkeit 837Wolken 837 f.

    Mars2020 (Raumsonde). Siehe Perseverance

    Mars Express (Raumsonde) 836, 1543Mars Global Surveyor (Raum

    sonde) 836, 1543Mars Odyssey (Raumsonde) 461, 1543Mars Pathfinder (Raumsonde) 1543Mars (Raumsonde) 1543Mars Reconnaissance Orbiter (Raum

    sonde) 835, 1543

  • P Sachregister | 1683

    Maser 424Masse 1084

    Eta Carinae 997HD 93250 996HD 97950 996kritische 1065MasseLeuchtkraftBeziehung für

    Hauptreihensterne 996MasseLeuchtkraftBeziehung für

    rote Überriesen 1301Massenbestimmung 996, 1240NGC 3603 A1 997Pismis 241 996Sterne 995WR 20a 997WR 102ka 997

    MasseLeuchtkraftBeziehung 996, 1008, 1301

    MasseLeuchtkraftVerhältnis 1426Massen

    Galaxien 1436Massenaussterben 986Massenaustausch bei Doppelster

    nen 1241Massenbestimmung

    Doppelsterne 1240Massendichte 672Massenverlust 1081

    Beteigeuze 427Massenverlustrate 427, 1153, 1242MasseRadiusBeziehung 1000Massereiche Sterne 1066Masterdark 192Masterflat 199Masuyama 111Materialfunktionen 1020MaterieÄra 1502, 1513Materieströmung 1056Materiewellen 687, 1504MaunderMinimum 771Mäusegalaxien 1415, 1444MaximalKerr 1124Maximalmasse 1464Maximalwellenlänge 605MaxIm DL (Software) 268, 1637Maximumszeitpunkt 1344MaxwellBoltzmannVerteilung 333–

    335, 1013 f.MaxwellTeilung 850MaxwellVerteilung. Siehe Maxwell

    BoltzmannVerteilungMayaKalender 1533Mayalls Objekt 1415McLaughlin (Marskrater) 835Meade LX200 ACF 94Medianfilter 205MeerKAT 417Megaclite 843Megamaser 424Mehrfachsternsysteme 1237

    Mehrkörperproblem 925Melotte 1576Meniskuslinse 88Merkur 819, 824, 957

    Albedo 821Atmosphäre 821, 825Bahndaten 819Beobachtung 825Innerer Aufbau 824Magnetfeld 821, 825Oberfläche 824Physische Daten 820

    Merkurdurchgang 825Merkurtransit. Siehe Merkurdurch

    gangMerkurvorübergänge 767Mesonen 672, 674, 1510Mesopause 52 f.Mesosphäre 52Messenger (Raumsonde) 1543Messerschneidenmethode 103Messfehler 755, 1357Messmethoden 247 f.Messokular 1264 f.Metallhäufigkeit 1412Metallstativ 135Meteore 909–