..... o • • ..., • •

KUR'AN VE ·HADIS · OGRETIMI KONUSUNDA o • • • •• • •

YENI BIR YONTEM ONERISI A PROPOSAL OF A NEW METHOD IN TEACIDNG

THE QUR'AN AND HADITH NEVZAT Y . AŞIKOGLU DR. A. Ü. IUHIY AT FAKÜL1ESI AR. GÖR. ANKARA

Z USAMMENFASSUN G Diese Arbeit, die unter dem Namen "Eine

neue Methode bei der Erremil.ng der Ko­ranverse und Hadite" vorbereitet wurde, isi für die Fachlehrer in lmam-Hatip Gymnasien undfor die Korankurslij!hrer besonders wich­tig. Weil sie immer noch mit alten Methoden arbe iten.

Man muss bei der Koranerlemung neue Methode .finden, um bei der Lehrung bessere Eifolg zu erreichen. Bisher wurde der Koran oder Hadite in den İmam-Hatip Gymnasien oder in den Koranlcursen aus original Texten auswendig gelehrt. Neben der original Texte lehrt man auch ihre türkische Bedeutung. Aber es ist nicht methodisch und nicht aus­reichend.

In dieser Arbeit w urde erlclii.r t, ~ die Bedeutung eines rel igiösen Textes fi1F den Religionsunterricht vorbereitet und im Un­terricht erlemt wird. Für einen religiösen Text im Unterricht zu erlemen, braucht man nach unserer rı:euen Methode zwei Stıifen und in jeden Stufen gibt es vierseitige Arbeit. Das sindfolgende:

l - VORBEREITUNGSSTUFE a) Bestimmung des Inhalts b) Bestimmung der Ziel e c) Bestimmung der Methode d) Bestimmung der Medien

2 - DURCHFÜHRUN GSSTUFE a) Erlcldrung des lnhalts b) Verwirlclichung der Ziele c) Durchjü.hrung der Methode ·d) Verwendung der Medien Nach dem dieser neuen Method.e das

Thema als teoretisch geii.ussert und mit den­TabeUen gezeichneL worden war, wurden zwei Beispiele von den islamisch-religiösen Texten gegeben. 1. Beispiel ist ein Teil (6.-16. Verse) von der 78. Sure (Nebe')des Korans. 2. Beispiel ist das Had.it, das als "Ci.bril Hadi­si" berühmt ist.

JOURNAL OF ISLAMI C RESEACRH VOL: 6 NO: 2. 1992

ÖZET Bu çalışma Kuran ve Hadis ögretiminde

yeni bir yöntem önerisini ilgililerin dilekaline sunmak amacıyla hazırlanmıştır. Çalışmada ortaya konulan görüşler ve yeni yöntem, özeLliicle lmam-Hatip Lisesi Meslek Dersleri ögretmenleri ve Kur'an Kurslannda görevli ögretmenler için 1. derecede önemlidir.

Şimdiye kadar Kur 'an ve Hadis ögretiminde genellilde ve geleneksel olarale oıjinal metni ezberlemeye dayalı bir metod iZlenmiştir. Şüphe yok k i oTjinal metnin ögretimi yanında Türlcçe anlamlannın da de­taylt ve geniş bir şekilde ögretUmesi gerek­mektedir. Şu anda, yukanda sözü edilen egitim kurumlannda Kur'an ve Hadislerin manasının ögretimi son derece sınırlıdır.

BiZim yöntemimize göre Kuran ve Ha­dislerin anlamlanyla birlilcte ögretimi konu­sunda ı. Hazırlık. 2 Uygulama. olmale üzere üci aşamalı ve her aşama için 4 yönlü bir çalışma öngörülmüştür. Bunlan şöyle ifade edebiliriZ.

1- HAZIRLIK AŞAMASI

a) Muhteva'nın Belirlenmesi

b) Maksat'ın Belirlenmesi

c) Metod'un Belirlenmesi

d) Malzeme'nin Belirlenmesi

2 · UYGULAMA AŞAMASI

a) Muhteva'nm Anlatımı

b) Maksat'ın Gerçekleştirilmesi

c) Metod'un Uygulanması

d) Malzeme'nin Kullanılması

Çalışma'cf.a, yeni metodumuzun temel noktalan teorik olarale açılclandılctan sonra tablolar halinde de gösterilmiş ve önce "97. Nebe Suresi", sonra ise "Cibril Hadis i " olmak üzere iki örnek sunulmuştur.

115

\ ·1

ı ı

i 1. '

i : ı ·ı

1 ~

116 KUR'AN VE HADIS OC RETIMI KONUSUNDA YENI BIR YÖNTEM ÖNERISI

GİRİŞ

Bilindiği gibi lmam-Hatip Liselerinde, özelllkle Kur'an-ı Kerim, tefsir ve hadis dersle­rinde Kur'an-ı Kerim'den belli bölümler ve bazı Hadis-i Şerifler öğretilmekte ve bazı sureler ez­berletilmektedir. Aynı şekilde Diyanet Işleri Başkanlığı'na bağlı Kur'an Kurslannda da Kur'an-ı Kerim derslerinde ezbere dayalı bir öğretimin ağırlık kazandığı görülmektedir. Özellikle mesleki eğitim konusunda ezberleme­nin öneml büyük olmakla birlikte, öğretimde ez­berlenen metinterin anlamlan üıerinde durul­ması ve bu metinlerio anlamlarıyla birlikte kavratılması, öğrenilen şeyin daha kalıcı ve öğrenen kişinin de çevresine daha faydalı olmasını sağlayacaktır. Bu nedenle eldeki bu çalışma Kur'an ve Hadislerin anlamlarıyla bir­likte öğretimi konusunda ilgililere yardımcı ola­bilmek ve mevcut öğretim metodlanndan biraz daha farklı, yeni bir öğretim metodunu onların dikkatine arzetmek için hazırlanmıştır.

Çalışma. 1. derecede lmam-Hatip Liseleri­nin Meslek dersleri öğretmenleri ile Kur'an Kursu öğretiellerini ve daha genel olarak cami­lerde dini öğretimi sürdüren vaiıleri yakından il­gilendirmektedir.

1985 yılında M.E.B. tarafından hazırlanan ve halen uygularımakta olan "Imam-Hatip Lise­leri ögretim Programlan" incelendiğinde bazı surelerio öğretiminin programda yer aldığı görülür. Programda bulunan surelerio bir .kısmının anlamlarıyla birlikte öğretilmesi ve tefsir edilmesi, bazılarının ise ezberlenmesi öngörülmüştür. ı Başta da belirtildiği gibi mesle­ki eğitim için Kur'an-ı Kerim'den bazı bölüm­Ierin ezberlenmesi gereklidir. Arı,cak sadece ez­berlenmekle kalınması, surelerio muhtevası ÜZerinde hiç durulmaması veya çok az duruF ması yetişen kişilerin mesleki hayatlannda ve­rimli olmalarını engelleyecektir.

Adı geçen programda anlamlanyla birlikte öğretilmesi istenen sürelerin nasıl öğretileceği ile ilgili metodik bilgiler yoktur. Bu nedenle öğretmenler, genellikle sürenin anlamını Iosaca öğretiDekle yetinmekte bu da yeterli olmamak­tadır. Surelerin detaylı ve geniş olarak öğretimi için gerekli zaman ve materyal de çok sınırlıdır.

Her türlü eğitim öğretim faaliyetinde insan­Iann ihtiyaçlarını psikolojik yapılarını, toplu­mun değer yargılarını. beklentilerini ve gelişen yeni yaşama ve düşünce biçimlerini dikkate almak oldukça önemlidir. Bu durum öğretimdeki başarıyı doğrudan etkiler.

Kur'an Kurslan ile ilgili yapılan bir

araştırınada da bu hususlar vurgulanmıştır. Araştırmaya göre, Kur'an Kursu öğrencileri dersler işienirken canlı hayatla bağ kurul­masını, konuların bol örneklerle anlaWmasıru, derslerin tartışmalı geçmesini ve ezbere dayan­mamasını istemişlerdir.2

1986'da Kur'an Kursu öğrencileriyle yapı­lan bir araştırma, öğrencilerin Kur'an-ı Kerim'­den bir ayeti veya sureyi nasıl bulacaklarını bil­mediklerini, Türkçe mealierden bir tek ayet meali bile okumadıklannı ortaya koymuştur. s

199l'de yapılan bir çalışmada ise yine Kur'an Kursu öğrencilerinin %30'u ezberledikle­ri dua. ayet ve sürelerin hiçbirinin. me@.rıj oku­madıklarını, %67'si ise çok azınin mealierini okuduklarını göstermiştir. 4

Yine aynı araştırmanın bulgularına göre Kur'an Kursu öğreticilerinin %9'u dua, ayet ve sürelerin manalarını okutmadığıru, %59'u ise bazılarını okuttuğunu söylemiştir.5 Araştır- · maya göre öğreticiler Kur'an meali dersinin seçmeli olarak programa konmasını istemekte­dirler.s

Dini metinlerio öğretiminde oıjinal metin yanında anlamının da öğretilmesinin, bu öğretimi daha faydalı kılacağı açıktır. Burada önemli olan nokta bunun nasıl yapılacağıdır. Eldeki bu çalışma, "Nasıl?" sorusuna cevap bu­labilmek amacıyla kaleme alınmış, Kur'an ve Hadis öğretimi ile ilgilenen kişilere (Öğretmen, Kur'an Kursu öğreticisi veya vaiz) bir çalışma örneği sunmak amacıyla hazırlanmıştır. Şüphe­siz her öğretici sahip olduğu imkanlar ve duy­duğu ihtiyaçlar doğrultusunda bu metodu farklı­laştırabilir ve gelişUrebilir.

KUR'AN VE HADİS ÖÖRETİMİNDE İKİ AŞAMALI 4 M FORMÜLÜ

Bu çalışma ile sunulan yeni metodumuza göre. herhangi bir ayet ya da hadis metninin an­lamlarıyla birlikte öğretilmesinde 1. Hazırlık aşaması 2. Uygulama aşaması olmak üzere iki aşamalı çalışmaya ihtiyaç bulunmaktadır.

Öğretici, önce bazı hazırlıklar yapmak, sonra da

ı ımam-Hatip Ltseleı:i Öğretim Programlan M.E.B. Yay. Ank. ısss s. 43, 47. 52. 57. ıso. ı55. 2Faruk BAYRAKTAR. Eğıtım Kurumu Olarak Kur'an Kuslan Üzerine Bir Araştırma lst. ı992 s. 47 3Harun ANAY, Din Öğretrneyi Nasıl Öğrenebtlirtrn? (A.Ü.l.F. Bastlmamış Lisans Tezi) Ank. ı 986 s. 7;

Beyza B1LGIN, Eğıtım Biltml ve Din Eğitimi, A.Ü.I.F. Yay. 1988, s. ll5,

4BAYRAKTAR. Aynı Yer, s. 54. 5BAYRAKTAR. Aynı Yer, s. 89. 6BAYRAKTAR, Aynı Yer, s. ıoo.

ISLAM! ARAŞTIRMALAR ClLT: 6, SAYl: 2, 1992

NEVZAT Y. AŞJKOGW

bunu derste uygulamak dururr_ıundadır. Öğretim­de başanya ulaşmak için hem hazırlık hem de uygulama aşamasında yapılması gerekli olan bu çalışmanın 4 ana başlık albnda yürütülmesi düşünülmüş ve bu, baş harllerinden hare~etle zihinde kolay kalması için 4 M şeklinde formüle edilmiştir.

Hem hazırlık hem de uygulama aşamasın­da yapılması öngörülen bu dört temel ·çalışma şunlardır:

a- MUHTEVA'nın (iç~rik, konu) Belirlen­mesi ~e Anlatımı . . ·.

· b- MAKSAT'm (Amaç, Hedef) Belirlen­mesi ve gerçekleştirilmesi .

c- -METODiuİı (Yöntem) Belirle:ıÜİıesi ve Uygulaninası · : ·

Ci- MALZEME'nin (Araç-Gereç) . Belir­lenmesi ve Kullanılması

Dikkat edilirse bu dört kelimenin baş harf­leri (M)'dir ve kelimelerden bir kısmı Arapça kökenli bir kısmı Latince kökenlidir: Zihinde kolay kalmasi. ve "4M" ol;uak ifade ~i:ınebilmesi için bu kelimeler özellikle seçilmiş ayrıca pa­rantez içinde eş anlamlı kelimeler vertlmişt;i.r. ·

lleride tablo ol""rak vereceğimiz bu dör.t yönlü çalışmayı ayrıntılı bir şekilde incele,m.ekte yararvardır. ~ :.

a) MUHTEVA'nın (içerik, konu) Be}~-lenm.esi ve Anlatımı: /? .

· Öğretim konusu yapılacak Kur:an veya Hadis metrilnin öğrenci tarafından iyi tanınma­sı. içeriğinin iyi bilinmesi gerekmektedir.

Metnin içeriği ile ilgili olarak öğretici öncelikle ş!!· sorulara cevap aramalıdır.

L Metin tanınıyar mu, metindeki olay öğ­renci için ne.ifade etmektedir? · Öğretici (öğretmen veya.V~Cökıiıci"a ·Ögre- . teceği (veya vaazdan açıklayacağı) ayet .metinle­rini veya Hadis-i Şerifleri daha önce okumuş. üzerinde düşünmüş olabillr. Oneelikle bu nokta üzerinde durmalıdır. Daha sonra, (ayet ise) Kur'an-ı Kerim'in hangi suresinde olduğunu ve o sürenin kaçıncı· sure olduğunu düşünecek ve önceki bilgilerini hatırlayacaktır.

2 Metinde söz edilen fikir veya anafikir nedir?

3. Metinde geçen olay öğrenci içlıi ne arılam ifade etmektedir?

4 Metinde ne tür bakış açısı verilmek is­tenmektedir?

5. Metinde anlatılan durum yaşanmış tari­hi bir olay mıdır? Bir emir midir?. Yoksa bilgi venne midir?

6. Metinde hangi zaman diliminden söz · edilmektedir?

JOURNAL OF ISLAMIC RESEACRH VOL: 6 NO: 2, 1992

117

7. Metinde bir bölge veya şehirden söz edil­mekte midir?

8 Metinde söz edilen kişiler kimlerdir?

9 Metinde kim. kimle. hangi amaçla kor_ıuşmaktadır?

Öğreticinin cevap bulması gereken bti soru­lar daha kısa ve _şematik olarak şu şekilde ifade edilebilir. ·

TABLO 1

DINI METNIN ANALIZ ŞEMASI

ZAMAN Metindeki olayın geçtiği veya geçeceği zaman

YER Metihdeki olayın geçtiği veya geçeceği yer ·

ŞAHlSLAR Metinde sözQ edilenler·

KONUŞAN Metinde hitap eden

MURAT AP Kendisine hitap edilen

OLAY Metinde geçen olay .

ANAFIKIR Metindeki temel düşünce

Her ayet ya da hadis metninde, şemada yer alan unsurlar bulunmayabillr. Bu durumda sa­dece bulunanların belirlenmesiyle yetinillr: Muhteva ile ilgili bu bilgiler ortaya çıktıktan sonra üzerinde düşünülüp dersin planlarıması gerekmektedir. Kullanılacak süre dakika dakika amaca ve muhtevaya uygun olarak bölünecektir. (bu durum tablo 3'de gösterilmiştir)

b- MAKSAT'm (Amaç, Hedef) Belirlen-mesi ~e ·gerçekleştirilmesi! · ·

Öğretici metıiın öğretilmesindeki hedefini (amacını) çok iyi belirlemek durumundadır. Aksi halde istenen başarı elde edilemez.

lir: öğretici 1ki yönlü hedef (amaç) belirleyebi-

a- Yakın hedef (Amaç)

b - Uzak hedef (Amaç) Yakın hedef, öğretimin sonunda veya kısa

süre Içinde gerçekleşmesi beklenen ·hedeftir . .

Uzak hedef, ise, daha uzun vadede. belki yıllar geçtikten sonra öğretim yapılan kişi üze-. rinde görülm~si beklenen değişme ve gelişmedir. Bu nedenle uzak hedef belirlenirken daha geniş düşOnülür.

Hedefler belirlenirken özellikle metinde ve­rilmek istenen bakış açısı, üzerinde dunılan değerler. metindeki temel fikir veya anafikrin ne · olduğu dikkate alınmak durumundadır. tkinci o- · larak ise metinde anlatılanların günOmüz için aktüel anlamı ne olabilir? Yaşanan · hayattan canlı örnekler bulunabilir mi? gibi sonılara ce­vap aranarak yakın ve uzak hedef beJerlenmeye çalışılır.

ı i ı ·i

1 f

llB KUR'AN VE HADIS öGRE11Ml KONUSUNDA YENI BIR YÖNTEM ÖNERİSI

c- METOD'un (Yöntem) Belirlenmesi ve Uygulanması:

Kur'an ve Hadis metinlerinin anlamlarıyla birlikte öğretiminde izlenecek metod oldukça önemlidir. Uygun öğretim metodunun izlenmesi başanyı artırır. Metod belirlenirken metnin öğretimindeki amaç ile muhteva goz On\lne alınmalıdır. Uygulama aşamasında ise, öğretıcı belirlediği uzak ve yakın hedefe ulaşmak için gayret eder ve metni anlatırken hedeflnl daima goz önünde bulundurur.

Öğretici metodunu belirlerken kendi kendi­ne bazı sorular sorar. Bu sorulara karşılık verdi­ği cevaplar onun uygun metodu seçmesine yar­dımcı olur. Bu soruların bazılarını ş·oyle sıra­layab1lir1z:

ı. Metnin Tılrkçe ifedesi anlaşılır mıdıı? 2 TCırkçe ifadede açıklanması gereken

kavramlar var mıdıı? 3. Metin, Tiirkçe olarak daha açık, anlaşılır

ve daha kısa bir şekilde ifade edilebilir mi?

Metnin özelliğine göre bu sorulan artırmak mOm.k\lndOr.

Öğretici, uygulama aşamasında, belirlediği amacına uygun olarak ve metnin özellikelerini de dikkate alarak, kaynak eserlerden yararlan­ma, öğrencilerin tecrübelerini öğrenme, yaşa­nan hayattan canlı Ornekler bulma. atasözleri

ve deyimlerden yararlanma gibi çeşitli metod­lan kullanarak ders i işler.

d- MALZEME'nin (Araç-Gereç) Beltrlen­mesl ve Kullanılması:

Öğretımde, uygun hedef ve metodun belir­lenmesi kadar kullanılacak yardımcı malzeme­nin de iyi seçilmiş olması başarıyı etkileyen O­nemli bir faktördür. Dini metlnlerin öğretiminde de başta Kur'an-ı Kerim ve Tılrkçe meaıt olmak \lzere temel bazı dini eserler, konuya uygun fo­toğraflar, posterler, maketler, video ve teyp ka­setleri v.s. araçlar konunun daha iyi anlaşılması için yardımcı araçlardır. Şüphesiz okuldaki öğ­retmen bunların çoğunu kullanma imkanı bula­bilir. Ama camide vaaz eden bir vaizin, bunların sadece bir kısmını kullanabileceği açıktır. M\lm­kOn olan azami Olç\lde yardımcı araç gereçten yararlanmak Oğretıme kalite kazandıracak ve öğretilen şeylerin daha kalıcı olmasına yardım­cı olacaktır. Uygulama aşamasında belirlenen araç gereç amaca uygun olarak konunun gerek­tirdiği şekilde kullanılır.

Buraya kadar anlatılanlan Hazırlık Aşama­sı ve uygulama aşaması şeklinde iki ayrı tablo halinde şu şekJlde gösterebiliriz:

2 Tablo halinde anlaWan bu çalışmada öğ­retim konusu yapılacak olan dini metnin tamamı bir ders için planlanabileceğl gibi, bir­birini takip eden iki ya da daha fazla derste de

TABLO 2

DİNİ METİNLERİN (Ayet veya Hadisler) ÖGRETİM KONUSU YAPILMASI l .BAZIRLIK AŞAMASI .

MUBTEVA MAKSAT ME'IOD MALZEME Üçeılk Konu) (Amaç-Hedef) (Yöntan) (anıç-gereç)

- Temel dini kaynaklan ta- - Yalan hedefi beUrleme - Metni önceden taruma - Kur'an-ı Kertm ve Meall rama - Bu derste öğrenci neler - Metindeki konunun - Diğer temel dlnl kaJ lrl,

- Konunun Işlenmesiiçin ge- öğrenecek? ~~y~u !'e_ çe_rçe~eşt __ (Metni tanıma. kişileri ~ AnsiklopetiUer -rekl1 malzemeyi hazırlama öğrenme, zaman ve yer - NOzül veya Vüııld sebe-

- ÖğrencUerle soru-cevap hakkında bUgl edinme, · btnin araştınlması -Haritalar

şeklınde konunun yaşanan hayatla bağ - Metindeki balaş açısı - Restmler tşlenme.siiçln muhtemel so- kw-ma.. .. ) Ozerlne düşünme - Slaydlar rular belirleme

- Video kasetleri - Harita v.b. malzemeden yararlanma - Teyp kasetleri

- Kavramlan açıklama - Uzak hedefi b eUrleme uzun - Metindeki anafl.krt be- - Filmler

- Yaşanan hayattan vadede öğrenclde görOlmesi Urlerne -Seccade Ornekler belirleme beklenen davranış - Metindeki şahıslan - Ralıle değişik1Jğ1 ne olabllir?

- Metinde verilmek istenen tanuna -Tesbih. balaş açıSını iyi kavraına - Metinde k1m1n kime kendl hayatına yön verme- hitap ettlğlni beUrleme de örnek alma - Belli bir zaman dilimi -Hayatta karşılaşılan çeşitli durumlar karşı- veya mekandan söz edi-

sında d1nl açıdan olumlu lip edilmediğini ~elerleme tavır belirleme - Metindeki konuyu

gançelleşt1rm.eye ve yaşanan hayatla bağ kur-

- Konu Ue ilglli atasözleri ve maya çalışma. ..

- Dlni kavramlara aşina - Metindeki temel kav-deyimler bulma. olma. ramları belirle.me

lsUMt ARiıŞ11RMALAR CİLT: 6, SAYI: 2, 1992

NEVZAT Y. AŞIKoGW 119

TABLO 3

DİNİ .METİNLERİN (Ayet veya Hadisler) ÖGRETİM KONUSU YAPILMASI

2. UYGULAMA AŞAMASI

MUHTEVA MAKSAT (İçerik-Konu) (Amaç-Hedef)

- Sorularla öğrencilerin - Soru sorarak öğrenci-bilgilerinin yoklanması lerdeki ön bilgileri konuya hazırlık ve giriş öğrenme

(5 Dakika) - Yanlış öJlgileri bellr-teyerek dazeltme

- Öğrenci seviyesinJ ölç-me

- Metni Okuma - Konuya zemin oluştu-ran kavramlann, yer ve

- Konuya geçiş, Temel şahıs JsJmlerinin doğru kavramlar, şahınlar yer anlaşılması için gayret

isimleri ve olayın zama-nının açıklanması

etme

- Konuyu, sebeb-i nüztll, ve sebeb-i vurfıd, ilgili olaylar, şiirler v. b. ile genişletme (15 Dakika)

- Metindeki bakış açısı ve - Konunun günti~!çin anafikir Ozerinde durma sosyo-kültürel ve · konunun bugQnkQ hayat- Onemini kavratma la ilJşkisinJ kurma canlı hayattan örnekler bulma

(10 Dakika)

- özetierne ve temel kav- - Edinilen bilgilerin kalı-r~~l~~a.ti!ffi vurgu- cı olmas_ı için çalışma lama (5 Dakika)

- Şözlü ya da yazılı soru-larla öğrencilerin edin-dJkleri bllgileri yoklama

(10 Dakika)

bir dJnJ metin ele alınabilir. Bu durumda her ders için yukarıda tablolarda açıklanan planlamanın ayrı ayrı yapılması gerekir.

Yukarıda açıklanan hususlan örnek azerinde göstermek konunun daha kolay antaşılmasına yardımcı olacaktır.

ÖRNEK 1: NEBE SURESİ (•)

Bu surede yüce Allah dört farklı olayı bir bütünlük içinde tasvir etmektedir. Bu nedenle bu

JOURNAL OF ISLAMIC RESEACRH VOL: 6 NO: 2, i992

METOD MALZEME (Yöntem) (Araç-Gereç)

- Soru-cevap metodu - Kur'an-ı Kertm ve meali - önceki derslerle ve -Diğer temel dJnJ kay-bilgilerle bağ kurma n aklar

- AnsJklopedJler

- Fotoğraflar

- Slaytlar - Foster; resim, harita - Sesli ve göıilntalü v.b. gösterme araçlar

- Doğru bilgileri aktar- Hikayeler ma -- Tekrarlatarak bazı bilgllerin önemlnl far-kettlrme

-

- öğrencileri konuştur-ma ve yaşanan hayat-tan örnekler buldurma

- Kısa sorularla öğren-clnln edindiği bilgileri iyice hafızasına yer-leşmesinJ sağlama

sure birkaç ayrı derste işlenebilir. Biz, surenln beş derste tşlenel;>ileceğinJ düşünerek şöyle bir bölümlerneye gıttık c~·ı·

(•) Bu surenln 1. H. liselerinin öğrettın programmda bulumnası

ve K. Kerim'deki son C1lzQn ük suresi olarak Kur'an kurs­Jannda öğretflmesi nedeniyle ômek ol.arak alınması uygun

gôriilmüştür. (••) Zaman almaması durumunda su're 1ld derste de lşlcnebl.llr.

2. D E R s

' ı 1

(Al

· 1

\ ı. : D

E R s

l•

2. D E R s

. (B)

a D E R s

4. D E R s

1

ı 5. i ı D

i E R

·j s i / ı j

f

KUR'.AN VE HADIS ÖGRETIMl KONUSUNDA YENI BIR YÖNTEM ÖNERISI

Rahman ve Rahlm Olan AUah'ın Adıyla

1- (Müşrikler) hangi (büyük) şeyi soruştı.uuyorlar?

2,3-0 hakJaıuio. o.ynlığa düşmekte olduklan büyük ditilme haberi ni mi? 4- Hayir, (ihtilafa lüzum ·yok) lleride (kıyametgüjıü, inkar eden-

Zerinin aktbetini) bilecekler.

5- Hayır hayır, Ileride-bilecekler.

6- Biz, yapmadık mı .ar.zt bir beşik, 7- Dağlan da birer kazık? 8-- Sizleri de (erkek-dişi) çift yaratttk.

9- Uykunuzu ise, bir dinlenme yaptık 1- Geceyi bir.ört.ü yaptık.

ll- Gıüıdüzü ise, geçim vakti ktldtk. 12- Üst:ünüze, yedi sağlam gök bina ettik.

13- Orada parlak bir 'kandili (güneş i) var ettik.

14- Rüzgarların stkıştınp yoğunlaştırdığı bulutlardan şanl şanl bir su indidirdik.

15- Onunla çıkaralım diye, t.ö.n.eler, otlar,

16- Sarmaş dolaş bağlar, balıçeler ...

17- Şüphesiz ki, (haklı lle haksızın ayırd edileceği) o fasrl günü (kıyamet) muayyen bir vakıt olmiı.ştur.

18- Sur'a üfürüleceği o gün; (mezarlairlan· kalkip · mahşere) bölük bölük gelecekstniz. ' ·

19- Bir de sema açrlmtş da kapı kapı olmuştur.

2o- Dağlar yürütülmüş de bir serap olmuştur, (yerlerinde yeUer es-mektedir) .

21- Muhakkak ki Cehennem, azgtrrlan bekleyen yerdir.

Kô.flrler için bir dönüş yeridir.

23- Orada sonsuz kalacaklar ...

24- Orada ne bir serirrlik tadacaklar ne· de içilecek pir şey. 25- Bir kaynar su ve irtn içecekler,

26- Bir ceza ki, (işledikleri amellere) uygun. ..

27- Çünkü onlar, hesaba çekileceklerini hiç ummuyorlardı.

28:- Ayetlerimizi de alabildiklerine yalanlamışlardı.

29- Biz tse, herşeyi (Levh-i Malifu:Zda) yazıp tesbit ettik.

:3D- (O kô.firlere şöyle denilir): Şimdl .. tadın;··artık size azap arttrmaktan başka bir şey yapmayacağız.

31- Şüphesiz takva sahibierine (her türlü kederden) kurtuluş (Cen-net) vardır.

32- Bahçeler var, ıizCunlEr var;

33- Ayni yaşta tomurcuk sineliler,

34- Hem dolu kadehler var ...

35- Orada ne boş bir laf işitilir, ne de bir yalan. ..

36- · (Bu takva ·sahiplerinin işledikleri güzel amellere) bir karşrl.ık ki, Rabbinden bir ihsandtr; yeter mi· yeter ... .

37- O, göklerle yerin ve bütün aralarındakilerin Rabbidir; Rah-man'dtr, ana hiç bir sözde (ve ltirazda) bulunamazlar.

38- O gün Cebrall ve melekler saf halinde duracaklar. JÜıİımltiı•ııı. kendisine izin verip de doğruyu 'söylemiş olanlardan başkalan bir -kelime söylemlyecekler.

39- .. !şte. bu. çaresiz vuku bulacak gıüıdür. Artık dileyen, Rabbine varacçık bir yol edinsin,

40- Çünkü biz, size, (ahirette olacak) yakın bir azabı haber verdik. , . O gün kişi, ellerinin kazarup (ahirete) gönderdiği arnellere ba-

ko.i:ak ve kô.flr şöyle diyecektir: ·-Ah ne olurdıi, keşke toprak olsaydtml ...

e-)1 .:.r-)1 Jıı .H o .:ı_,Ü-~ ~

o ~ı ~\.,.:ll ,y. o 0 # "-:! . r-' ı,S.ill

~.:ı~ "j.S

o .:ı~ "j.S' {

o b4-o J:'J'ıl ~ p o bli} J~IJ

• 1.:-IJ) (\.:.A.I.>J o li~ ~ _,; l.:.l-. J

o L..l,l j.UI l.:.l-. J

o \..!.l..... ;lr}l l.:.l-. J

ol.)!..\..!. t-.,... ~j ~J o 1.:-V. J 1.:-l.r l.:.l-. J .

• ~~ ~ı.. -:..ı~ı .:r l:l A: - • \.il,i J \.,> 4! c_;..:}

. o üWi ~1.:.:-J

o tta,.. .:ıts' J.a.ö!ı r ,ı .:ıı

• ~ı_,;i .:ı;'~,:; ;_,....lı .J -~ rJ! • ~ı .,;ı i ~~ ~\.-.ll ..:.-:;; J

•· ~'.r -:...;15:; J~ı ~ fr" .J

• bl..>/' ..:..;lS'~ .:ıı

o ~ı... ~Ua.U

o ~U>i -~ <.$'1 . o ~ı_r.'JJ b _,ı ~- .:ı_,i)~'J

• liW.J t...,.... 'ıl

. o w J ~ı.r:-

0 ~t- .:ı.)":";. 'J l_,;ts' ·ı--rı

o • ~~~- l:;~ lı .ly...iS"' J

o ~\:S'_ t;,.-i ~ı;- .Y J

o ~~~ 'Jı r ~j .)i_ ı; JJ.j o ljU... ~ .:ıı

o ~\.;,s.\J ._;ll-l>

o ~1_,1 ._,.s-I~ J .

• ıiv.~ L..kJ

o ~llS' 'J J I_,;J ~ .:ı yc--t 'J

o -~t- ~~ .!.lıJ ~ ~'.r:­.:/:' )1 l.f:ı ı... J .):> J 'Jıj ~ı_,.....jı y J

• ~\.b:. .o.;.. . 0 ~'J

0 _,$.:t 'J li., ~")ÜIJ CJ)ı r-fi r ,ı o ~ı_,...,, Jli J .:.?" )1 ..ı c).) i . .:/ 'ıl

~i.. _...,;. J! .iii ~1..!. ~ ~~ r.r.l' .. !.ll:ı ı.. ~;ı~ ry. ~.,ı; ~~~ ftJ.i.;i l.il

.~ı; .;..5 .?lı ;\SJı J~J ·'~ .;......ı.i

ISLAMı ARAŞTIRMALAR CİLT: 6, SAYI: ı', 1992

NEVZAT Y. AŞIKoGW 121

1. Ders

Evrendeki mükem melliği.İı Tasviİi

2. Ders

Kıyametin Tasvirt '

(1.-5. ve 17.-21. A­yetler)

3. Ders

Inançsıziarın Ahiretteki Durumlannın Tasvirt

4. Ders

mananların Ahiretteki Durumlannın Tasvirt

(6.-16. A:y:etler) (22.-30. Ayetler)

5. Ders

Allahın tek Hakim oluşu (Sonuç)

(37.-40. Ayetler)

(3 ı. -36. ·Ayetler)

lşlenebilecek muhtemel ders konulannı bu şekilde oelirledikten sonra, bir derste işlenecek konu o!an "Evrendeki Mükemmelliğiiı. Tasviri'' ni şu şekilde incelemek mümkündür. Konunun nasıl anlatılacağıru metodumuza uygun olarak açıklamaya çalışalım:

ı. Ders: Evrendeki Mükemmelliğin Tasviri

İlgili Ayetler ve Anlamları: (Nebe' 6.-ı6. Ayetler)

Biz yeryüzünü bir beşik, ~lan da birer kazık yapmadık mı?

Sizleri de çift çift yarattık.

Uykunuzu ise bir dinlenme kıldık.

Geceyi bir örtü yaptık.

Gündüzü ise, sizegeçim (kazanç) vakti yaptık.

Üstiln.üze yedi kat saglam gök bina ettik.

Orada parlak bir kandUi (güneŞi) var ettik.

Sıkışan {bulutlardan) bol yağmur indirdik.

. --···-· ... Onunla taı:ıe v.e bitkiler •. ... .. ............

Samııışıklı baglar, bahçeler çıkardım diye.

TABLO ı

METNİN ANALİZ ŞEMASI

ZAMAN Is_lamın ilk döneminde indirilmiştlr.

YER Mekke'de indirilmiştlr.

KONUŞAN YiiceAllah

M UHATAP Mekkeliler ve Biitan insanlar

i.)Li} Jı.,,p_: i.)~y ._;. J \rı J,.f (i ~ıJ) t\..;AL.:.J

ı..~ -~.Y~J L.l,l ~i -~J

ı..:.ı..... · Jtrll ~J

\,)\.ı.,!.~~.; ~J ~ı....J ~,_,... ~J

~b,J ~ı.... ..::..ı..,......ıı .:/ 1..:1) J

l.i\,i) \.,> "! (_rJ

üWi ..;..\.;,... . · .-

•.

.. ·-

·. ..

OLAY Tabiattak.i çeşitli olayların, gece ve gCındüzü.n insan için önemi

ANAFİKİR Tabiatta bir dt1zen vardır. İnsanlar bu dCınya hayatındaki dOzeni görmeli ve qnun varatıcısını tanıınaladırlar. 'Yaratılan her sev önemlidir. -·

Metnin analizini bu şekilde yaptıktan sonra öğretlmle ilgili iki aşamalı çalışmalaya geçebiliiiz. ·• . . . .. .

JOURNAL OF ISLAMIC RESEACRH VOL: 6 NO: 2, 1992

\ ' ·1

\ 1

ı

1 I i

1 j

l22 KUR'AN VE HADIS ÖGRE11M1 KONUSUNDA YENİ BIR YÖNTEM ÖNERISI

TABLO 2 1. HAZIRLIK AŞAMASI

.. lııiUHTEVA MAKSAT METOD MALZEME

(İçerik-Konu) (Amac-Hedef) (Yöntem) (Araç-Gerec)

-Sebeb-i Nüzul'ün araştı- - Surenin iniş sebebiyle ilgi- - Sebeb-i Nuzul için Dini ~ Kur'an-ı Kerim Iniması li bilgi edinme kaynaklan tarama - Tefsir kitaplan -Temel kavramla.ra açıklık -Yakın Hedef: Surede geçen - Öğrencileri konu ile ilgi-kazandırmak için hazırlık temel kavramlar haklanda U olarak düşündürecek - Yerküre (Yağmurun yağması, gece- b ilgilendirme sorular hazırlama (Uyku- - Reslmler ~düz olayı, çift yarablma nun dinlenme vakti oluşu - Yağmurun yağması ile ;v.s.) ne demektir'? insanın çift ilgili deneyi yapmak

yarabiması ne demektir? için araç gereç v.s. v.b.

- Konunun güncelleştiıil- - Uzak Hedef: -Yardımcı materyal

mesi üzeline düşünme ve ev· - Kainattald mükemmelliği hazırlama (Gece-Gündüz

rendeki mükemmellikten sağlayan bir yarabcının resimleri alışveriş

hareketle yaratıemın varlığını farkettlrme ortamını gösteren resim-

varlığını vurgulamak için - Gece ve g0.ndı1zl1n. yağ- ler, dağ reslmleıi v.s.)

hazırlık murun insan hayatandald 1 verine dikkat çekme

TABLO 3

2. UYGULAMA AŞAMASI

MUHTEVA MAKS AT METOD MALZEME (İçerik-Konu) (Amaç-Hedef) (Yöntem) (Araç-Gereç)

-Evren hakkında sorular -Öğrencilerin bilgilerini - Kur'an-ı Kerim ve meali

sorma ve konuya giriş sorularla yoklama Yeşeren ekinleri gösteren

(S Dakika) fotoğraflar

- Evrendeki olayların -Ayet meaJ.leıini ve ilgi-- Yağmurun yağışını

- ligili ayetleıin okunması tesadüfiere bağlı olmadı- li bilgileıi okutturma gösteren reslmler

(Nebe suresi 6 .-16. ayetleıi) ğını vurgulama - Ayetlerde anlatılan- - Manzara restmlert

- Tabiat.olaylan ile. ilgili - Din ve bilimin larla yaşanan olaylar __ - Bulutlann suya dönüşmes başka ayetleıin okunması öğretile~- btrbırlrun arasındaki benzerlikler- ile ilgili deneyin tekran (lO Dakika) zıddı olmadığını belirtme den yararlanma

(yağmurun yağması gece - Tükçe sözlük v.s. . ve gündüzün oluşumu)

- Tabtat olaylannın insan - Önceki derslerle bağ - Temel kavramların için önemini farkettirme kurma ş.çıklanması (insanın çift - Tabtat olaylannın yaratılışı, gece ve gündüz, önemini farkettirme uykunun dinlenme vakti oluşu v.s.) (10 Dakika)

- Metindeki anaflldr - Kısa sorularla öğrenci

~ıindedurmavebugünkü bilgilerini yoklama.

hayatla bağ kurma - Öğretilenlerin kalıcı (bugünün insanı nasıl dinle- olması için çalışma niyor, gece ve gündüzün önemi nedtrl(l O Dakika) - Konunun kısaca özetlerımesi ve anaflkıin tekran (5 Dakika)

ISLAMI ARAŞTIRMALAR. ClLT: 6, SAYI: 2-, 1992

NEVZAT Y. AŞIKOÖW

Yukandan beri anlaWanlar ve tablolar ha­linde gösterilen bu çalışma ~ğreticinin kabiliye­tine ve öğren'cilerln ihtiyaçlarına göre gellştırilebilir. Burada verilen ·bilgiler birer anahtar ve ipucu niteliğindedir. Açıklamaya çalıştığımız ve "2 aşamalı 4M formülü" olarak ifade ettiğimiz yeni metodumuzu bir de Peygam­berimizin bir hadisini örnek alarak göstermeye çalışalım. Bunun için "Cibril hadisi" 'diye meşhur olan hadisi Şerift örnek aldık:

ÖRNEK 2: CİBRİL HADİSİ:

J_,...; ~ı:)- ~(..ı Jü ~ Jı1 <?; ~j y\laiLI J. ~ .y­

J>\..ı ~...L!. J>.-J ~ e:tı. .)ı r y.. ..::.1.) r-1--J ~ Jı1 ·J.o Jı1 .J..>.i \.:.. ..,; fi ':/ J _,A.-)1 ;i ~ ı.S f. ':/ ~1 .)1_,... ~...L!. yl,!ll

4) Jl ~ J x._.:ı; rL J ~ Jıl J.o ~1 Jl ~ . .?'

JW r':J.-. ~~ .:r J.r.>-i ~ ~ Jü J ~.w tY- ys- t:P JJ

Jı1 ':1! 41! ':1 .:ıi -4-!-' .:ıi r':J.-. ~~ r-1--J ~ Jıı J.o Jıı J.,... J :i-.; . .::~; r~J •~)ı J.YJ ö')W.Ji ~J Jıı J_,..-; ı~ .:ıiJ

. .,;~J l~....ı 41 ~ ..:..i..l...o Jü )\,.,.... .Y! ~ı .:ıı .::...,)1

.u....JJ ~J ~;;....J Jı~.ı .:r'Y .:ıi Jü .:ı~~~ .:r J.r.>-'ü Jli

.:r J.r.>-'ü Jü ..:..i..l...o Jli • _r. J • .r.>- J..l.i.l4 .:r-_;; J ..ı""~~ r _,.ı1J

.!ll; ..;~ ol) ,:.f; r .:ı~ ol) .!.lik Jıl .J.,.ü .:ıi Jli .:ıl....> ~1

.:r- ~~4 ~ J_;.j.l t. Jü ~UI .y- ı.)p.>'ü Jli ..:..i..ı:.... jli öW.ı ı.SJ .:ıi J \rı;..._. Yı ..ı.J; .:ı i Jli lfiJt.i .:r J.r.>-'ü Jli yuı l.J.. ..!...Ü • .;ikil { Jt,; .,Jı..:.,.ll J .:ı _,1 J~ ~L!Ji ~~ J 4JWI öi;JI

"'~ J~ .~i .lr;J .iıı ..:.li ~yu y <..>1..ı.;i ~~ .J~ i .~.) ~ flii Jp>.-

ı. Ders . 2. Ders İslam kavramının ·İman kavramının açıklanması açıklanması

·örnek almayı uy-gun gördi1k.

3. Ders: ''İhsan Kavramının Açıklanması" Ha­disin oijinal metninde şöyle ifade edilmiştir:

!\l;ı "-'~ol) ıfJ t .)~ olj .!1k illi ..ı.,.; .:ıi Jü .Jl-~l_.:f J.r.>'ü Jü

Hz. Ömer (R. A)'den şöyle rivayet edilmiştir: "Bir gün, Allah resulünün hUZWU11da olduğumuz bir

sırada elbisesi bembeyaz, saçla.rı simstyah, biZim tanifuruzdan tanımayan ama (uzaktan gelen) bir yo!ı:u oldu­ğuna dair de üzerinde bir alarnet olmayan bir adam çıkageldL · Adam AUah resulünün yanına kadar geldi, dizlerini onun di­Zine dayayıp. avuçl;annı da lkt uyluğu üzerine koyup oturdu. Ve ·Ey Muhammed Islam nedir, banasöylet dedi AUah resulü: -İslam. Allah'tan başka ilah olmadığına ve Muhammed'in . onun elçisi olduğuna şahadet etmen, namaz kılınan, zekat vennen, Ramazan da oruç tutman ve yoluna gücün yeterse ha.ccetmendir, buyurdu. Adam: -Doğru söyledin, dedL Bizler: -Hem soruyor hem de doğruluyor, diye garipsedilc. Sonra Adam: -İman nedir? Bana anlat! dedL Allah rasulü: -Ailah'a. meleklerine, kitaplarına. peygamberlerine, Ahiret gününe, Icadere hayr ve şerre iman etmendir, buyurdu.. Adam yine: -Doğru söylüyorsun dedi ve: -İhsan nedir? bana anlat, diye tekrar sordu.. Allah rasulü: -(ihsan), O'nu görüyormuşsun gibi AUah'a ibadet etmendir. Çünkü. sen O'nugönnesen de, O seni görüyor, buyurdu.. Adam (aynı şekilde): -Doğru söyledin

. dedi ve telaar: -Bana layarnetin ne zaman kapacağını söylet dedL Bunun üzerine AUah rasulü: -Bu konuda kendisine soru sorulan/ sorandanfazla bir şey bilmiyor, diye cevap verdL A­dwn: - (öyleyse) işaretlerini anlat! dedL AUah rasulü: - Cariy~ nin efendisini doğwması, ayağı yalın, sırtı çıplakfakir ciavar çobanlarının bina yapımında yarışmalannı görmendlr, buYurdiL Sonra yabancı kişi gittL Allah rasulü bir süre durdu ue bana: -Ey Ömer. soru soran kişi ktmdl biliyor musun? dıye· sordu. Ben: -Allah ve rasulü daha Iyi bilir, dedim. Peygamberi-miz: -o Cebrail idi siz dinln!zi öğretmek için geldi; buyurdu.."7

Bu hadisi şerifte İslam, lman, İhsan, Kıya­met ve kıyametin işaretleri gibi kavramlar açık­lanmaktadır. Bunların her biri ayrı bir ders ko­nusu olarak işlenebilir. Mesela:

şeklinde hadisin tamamı 4 derste işlenecektir. Biz burada 3. ders konusunu

3. Ders 4. Ders İhsan kavramının Kıyamet ve işaretleri-açıklanması nin açıklanması

"Adam: -İhsan nedir bana anlat! dedi, Allah Rasulü: - (İhsan), onu görüyormuşsun gibi Allah'a ibadet etmendir, Çünkü sen O'nu görmesen de, O seni görüyor, buyurdu".

TABLO-I

METNİN ANALİZ ŞEMASI

ZAMAN Peygamberimizin yaşadığı dönem

ŞAHlSLAR Cebrail, Peygamberimiz ve Sahabiler

KONUŞAN So.ru soran Cebrail, cevap veren Peygamberimiz

MUBATAP Peygamberimiz ve Bütün müslümanlar

ANAFIKIR Allah'ın her şeyi görüp gözettiği, kulun bütün fiillerinden haberdar oldÜğu, samirniyetle ibadet eden olgun bir insan olmak gerektiği.

7Müslırn,lrnan ı, Ebu D~~d. Sünne, -ı7, (Kütı:ibü sltte çağrı yayınları Istanbul 1981)

JOURNAL OF ISLAMIC RESEACRH VOL: 6 NO: 2, 1992

· .. -.... . ~

\ ·ı ı

1

ı ·ı

1

124 KUR'AN VE HADIS ÖGRE1iMl KONUSUNDA YENI BIR YÖNTEM ÖNERISI

TABLO 2

1- HAZIRLIK AŞAMASI .·

MUBTEVA MAKSAT METO .D MALZEME (İÇerik-Konu) (Amaç-Hedef) (Yöntem) (A:aç-Gereç}

İhsan kavramının lugat Yakın Hedef: Peygamberle- -Dini kaynaklann ta- - Hadisin yazılı olacağı bir tnanasırun araştıniması timizin ıhsan ile Ilgili ı:anması ve hadisin yoru- levha hazırlama

lhsan kavran'ı.ın.ın metin- tanımını öğrenme ve muyl::ı. ilgili bilgi edinme - Ibadet ~en insani~ re-

~eki anlazru üzerinde önemini kavrama - Konu ile ilgili ayetleti simlerİ

~üşürune bulma. -v.b.

ligili hadisin açıklama-anna bakma

•,

- Insan davranışlan Konunun bugünün in-sam Uzak Hedef: Allalun her şeyi

çin önemi üZerine düşünme görüp gözettiğini ibadetler üzerinde öğrencileri ·

dahil yapılan her şeyin düşündürme için soru

Allah tarafın-dan bilin- hazırlama

diğinin zihne yerl~mesi, - Günlük hayatla bağ hayatı bu yönde düZenleme kurma için hazırlık (Wç

bir gözetime tabi ol-mayan kişiler neler ya-pabilir?)

TABLO 3

2- UYGULAMA AŞAMASI

MUHTEVA (İçerik-Konu)

MAKSAT (Amaç-Hedef)

-lhsan kavramının anlazru -Hadis metirılerinin dini üzerinde konuşma ve ko- .: nuya giriş (5 Dakika)

- H&dis mealinin okunması ve üzerL."lde çocuklann düşünerek fikirlerini söylemeleti (15 Dakika)

- Günümüzde insanın Allah'ın ·kendisini gördü=--· ğünü düşünmesinin ne anla nia geldiği üzerinde konuşma (15 Dakika)

-Konuyu kısaca tekrar ve öutleme (5 Dakika)

- Bilgileti yoklama (5 Daki­ka)

açıdan önemi. üze.rinde düşündüıme

- Allah'ın daima insanı gördüğü'dilŞfuıcesınlıi-­

kişilerin hayatındaki

önemini farke.ttirme '

Bu çalışmada iki aşamalı ve birbiriyle

ilfşkili 4 yönlü faaliyetle dini metinlerio

Öğretimine yeni _bir yaklaşım getirmeyi dened~.

Bu· yaklaşımımızın yapıcı tekiıf tenkit ve

katkılarla daha da gelişeceği açıktır. Ortaya

koymaya çalıŞtığımız bu yeni metodun faydalı

sonuçlar verdiğini görmek bizi mutlu edecektir ..

METOD

(Yöntem)

- Konu ile ilgili örnek olay ve hikayeler bulma ve aniatma

- Kona ile 1lg111 Ku­r'an-ı Kerim'den ayetler okuma

- Hadisin yazılı olduğu levha

- Cami ve ibadet eden insarılann fotoğraflan v.b ...

- Öğrencileri: "Allah'ın _ insanİan.görDi~i·-konu-

- ·- ----­..

su üzerinde konuşturma

BtBLlYOGRAFYA

ı. Harun ANAY, Din ,Öğretmeyi -Nasıl Öğrenebiliri.m? (A.Ü.l.F. Basılmamış Lisans Tezi) Ank. 1986)" . .

.. 2. Faruk BAYRAKTARi Eğitim 'Kurumi.ı Olarak Kur'an Kurslan Üzerine Bir Araştırma. lst. 1992. ·

· 3. Beyza BILGIN. Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi AÜ.l.F. Yay. Ank. 1988. . ·

4. Imam Hatip Liseleri Öğretim. Programları. M. E. B. Yay. Ank. 1985. . · · .

!Sı...AM.I ARAŞTIRMALAR CİLT: 6, SAYI: 2, 1992