IV ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ФАРАБИ ОҚУЛАРЫАлматы, Қазақстан, 2017 жыл, 4-18 сәуір

«Тұрақты даму мақсатындағы халықаралық журналистиканы оқыту модельдері»(ІІ MTIJ)» атты ІІ Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының

МАТЕРИАЛДАРЫАлматы, Қазақстан, 2017 жыл, 7 сәуір

IV МЕЖДУНАРОДНЫЕ ФАРАБИЕВСКИЕ ЧТЕНИЯАлматы, Казахстан, 4-18 апреля

МАТЕРИАЛЫIІ Международной научно-практической конференции«Модели обучения международной журналистике

в целях устойчивого развития (MTIJ)»Алматы, Казахстан, 7 апреля 2017 года

IV INTERNATIONAL FARABI READINGSAlmaty, Kazakhstan, 4-18 April 2017

MATERIALS of the II International scientific and Practical conference

“Models of education for International journalism for sustainable development (MTIJ)”

Almaty, Kazakhstan, 7 April 2017

1

БҰҰ АКАДЕМИЯЛЫҚ ЫҚПАЛ ХАБ БАҒДАРЛАМАСЫ (UNAI) және

IV ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ФАРАБИ ОҚУЛАРЫ аясындағыАлматы, Қазақстан, 2017 жыл, 4-18 сәуір

ІІ Халықаралық «ТҰРАҚТЫ ДАМУ МАҚСАТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАНЫ ОҚЫТУ МОДЕЛЬДЕРІ (MTIJ)» атты ғылыми-тәжірибелік

конференциясының МАТЕРИАЛДАРЫАлматы, Қазақстан, 2017 жыл, 7 сәуір

МАТЕРИАЛЫII Международной научно-практической конференции

«МОДЕЛИ ОБУЧЕНИЯ МЕЖДУНАРОДНОЙ ЖУРНАЛИСТИКЕ В ЦЕЛЯХ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ (MTIJ)»

Алматы, Казахстан, 7 апреля 2017 годав рамках

ПРОГРАММЫ ХАБА АКАДЕМИЧЕСКОЕ ВЛИЯНИЕ ООН (UNAI)и

IV МЕЖДУНАРОДНЫХ ФАРАБИЕВСКИХ ЧТЕНИЙАлматы, Казахстан, 4-18 апреля

II International Scientific and Practical Conference"MODELS OF EDUCATION FOR INTERNATIONAL JOURNALISM

FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT (MTIJ)"Almaty, Kazakhstan, April 7, 2017

within the framework ofHABA ACADEMIC IMPACT OF THE UN (UNAI)

and IV INTERNATIONAL FARABEE READINGS

Almaty, Kazakhstan, April 4-18

2

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігіӘл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Алматы қ. ЮНЕСКО Кластерлік БюросыБҰҰ Академиялық ықпал бағдарламасы (UNAI)

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры«Түркітілдес журналистер қоры» ҚҚ

«Мінбер» журналистерді қолдау орталығы» ҚҚХалықаралық «MediaNet» журналистика орталығы

_________________________________

Министерство Образования и науки Республики КазахстанКазахский национальный университет имени аль-Фараби

Кластерное Бюро ЮНЕСКО в АлматыПрограмма Хаба академическое влияние ООН (UNAI)

Международный фонд защиты свобода слова «Адил соз»ОФ «Фонд Тюркоязычных журналистов»

ОФ Центр поддержки журналистов «Мінбер»Международный центр журналистики «MediaNet»

_________________________________

Ministry of Education and Science of the Republic of KazakhstanAl-Farabi Kazakh National University

UNESCO Almaty Cluster OfficeThe Hub program the academic influence of the United Nations (UNAI)

International Foundation for Protection of Freedom of Speech «Adil Soz»Public Foundation of «Turkic-speaking journalists»

Journalists Support Center «Minber» International Centre for journalism «MediaNet»

3

Карпов С., специалист программы Коммуникации и информации,

Кластерного Бюро ЮНЕСКО в Алматы

МОДЕЛИ ОБУЧЕНИЯ ОПЫТ И РЕСУРСЫ ЮНЕСКО В АЛМАТЫ

С 2010 года Бюро ЮНЕСКО в Алматы внедряет в ВУЗах региона модель учебной программы ЮНЕСКО для учреждений образования и курсов повышения квалификации системы средств информации. В этом процессе задействовано свыше 30 высших учебных заведений неправительственных организаций, специализирующихся в развитии человеческого потенциала средств информации. Базовая учебная программа переведена на русский и казахский языки [1] изначально была нацелена на журналистику развития и начиная с начала 2016 года на коммуникацию в целях устойчивого развития.

Следуя принципам многоязычия базовая программа обучения журналистов была переведена на русский и казахский языки, отдельные учебные материалы которой, также были переведены и адаптированы к условиям Центральной Азии.

Учитывая характер программы, основанной на потребностях медиа индустрии обновленная учебная программа [2], выпущенная в 2013 году затронуло новые темы развития: устойчивости средств информации, интеллектуального анализа данных, межкультурного диалога, глобальных коммуникаций, гуманитарного кризиса, торговли людьми, участия сообществ, науки и биоэтики, а также гендерного неравенства в контенте и управлении.

В Казахстане двигателями внедрения стали Национальная комиссия Казахстана по делам ЮНЕСКО, министерство образования и науки. Кафедра ЮНЕСКО по международной журналистике КазНУ и КИМЕП выступили основной методической базой.

Бюро ЮНЕСКО в Алматы перевел часть открытых образовательных ресурсов базовой программы и опубликовал в своей онлайн библиотеке [3]

КазНУзавершил перевод учебника ЮНЕСКО под редакцией РоссаГоварда - Чувствительное к конфликту информирование: нынешнее состояние, курс для журналистов и педагогов журналистики.

Связь указанных моделей учебных программ, и нового комплекса из 17 целей в области устойчивого развития (ЦУР)принятый на прошедшей в 2015 году генеральной ассамблее ООН была изучена в процессе конференции в КазНУ организованной в 2016 году кафедрой ЮНЕСКО по международной журналистике, прошедшей в рамках инициативы ООН взаимодействия с академическими кругами (UNAI).

Казахстан принял стратегическую программу 2050, Нурлыжол и 5 институциональных реформ, что непосредственно реализовано в программе действий ООН в РК "Партнерство в целях развития" (PFD) до 2020 года. КазНУ взял на себя лидерство в академическом влиянии, став UNAIхабом в области устойчивого развития, и координирует работу 20 ВУЗов в Казахстане и содействует 3500 ВУЗам по всему миру.

Академическая задача состояла в том, чтобы разобраться, какие цели будут наиболее приоритетными в стране,на какие цели будет оказан вклад факультетов журналистики, какие учебные программы будут способствовать этому процессу, какие общественные политики необходимо внедрить для успеха.

В документе "Окончательный перечень предлагаемых показателей достижения целей в области устойчивого развития" (E/CN.3/2016/2/Rev.1) [4] представлены точные названия целей и задач, включая 241 показатель их достижения. 

Цель 4. Обеспечение всеохватного и справедливого качественного образования и поощрение возможности обучения на протяжении всей жизни для все.

4

Задача 4.7 К 2030 году обеспечить, чтобы все учащиеся приобретали знания и навыки, необходимые для содействия устойчивому развитию, в том числе п осредством обучения по вопросам устойчивого развития и устойчивого образа жизни, прав человека, гендерного равенства, пропаганды культуры мира и ненасилия, гражданства мира и осознания ценности культурного разнообразия и вклада культуры в устойчивое развитие

Показатель: 4.7.1 Масштабы всестороннего учета i) пропаганды всемирной гражданственности и ii) пропаганды устойчивого развития, включая гендерное равенство и права человека, на всех уровнях: a) в национальной политике в сфере образования, b) в учебных программах, c) в подготовке учителей и d) при аттестации учащихся

Говоря о 4-й цели – Образование, важно отметить роль открытых образовательных ресурсов, - описанной в Парижской декларации по открытым образовательным ресурсам [5] принятой на всемирном конгрессе в 2012 году. ООР это методические, учебные и исследовательские материалы на любом носителе, цифрового или иного характера, которые относятся к общественному достоянию или были выпущены на основании открытой лицензии, обеспечивающей возможность бесплатного доступа, использования, адаптации и повторного распространения другими сторонами без ограничений или с частичными ограничениями. Открытое лицензирование базируется на существующих рамках прав интеллектуальной собственности, как это определено в соответствующих международных конвенциях, и обеспечивает уважение авторства работы. Необходимо информировать, создавать условия для применения ИКТ, развивать стратегии по ООР, содействовать пониманию основ открытого лицензирования, разрабатывать качественные учебные материалы, укреплять альянсы ООР, адаптировать ООР к языкам и культурам, поощрять исследования ООР,  совместное использование ООР, и открытое лицензирование за счет гос средств.

Кроме того, программа ЮНЕСКО - Коммуникация и информация определили цели: 4, 5, 8, 9 и 16 цели в качестве приоритетных.

Цель 16. Содействие построению миролюбивого и открытого общества в интересах устойчивого развития, обеспечение доступа к правосудию для всех и создание эффективных, подотчетных и основанных на широком участии учреждений на всех уровнях.

Сергей Карпов – отвечает за программу ЮНЕСКО Коммуникация и Информация в Казахстане, Кыргызстане, Таджикистане и Узбекистане. Текущая работа связана с доступом к информации,Информационно-Коммуникационными Технологиями в целях развития и развитием СМИ для местных сообществ. Сергей Карпов советник Международной Программы Развития Коммуникаций в странах региона. Ранее он работал в неправительственной организации в качестве консультанта.

Список литератур:1. Модель учебной программы базовая http://www.unesco.kz/publications/ci/2012/Model_J-Curricula_ru-Sources.doc2. Модель учебной программы по журналистике: сборник новых учебных программ http :// unesdoc . unesco . org / images /0022/002211/221199 E . pdf 3. Онлайн библиотека открытых образовательных ресурсов ЮНЕСКО в Алматы: http :// ru . unesco . kz / communication - and - information / publications / all /0/ 4. http :// unstats . un . org / unsd / statcom /47 th - session / documents /2016-2- IAEG - SDGs - Rev 1- R . pdf 5. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CI/CI/pdf/Events/Russian_Paris_OER_Declaration.pdf

5

Дубовицкая М., Национальный координатор по политическим вопросам

и вопросам СМИ, Офис программ ОБСЕ в Астане

Уважаемые дамы и господа!Я рада представившейся мне возможности приветствовать вас сегодня на

конференции, посвященной обсуждению вопросов современного журналистского образования в Казахстане, что является одним из важных факторов становления профессиональной журналистики и развития независимых средств массовой информации.

С самого начала своей деятельности Офис программ ОБСЕ в Астане способствовал становлению независимых средств массовой информации и обеспечению свободы слова в Казахстане, что соответствует ключевым обязательствам государств-участников ОБСЕ. Офис взаимодействует с Представителем ОБСЕ по вопросам свободы СМИ в контексте осуществления журналистами в Казахстане своей профессиональной деятельности. Офис также поддерживает развитие национального законодательства в сфере СМИ в соответствии с международными стандартами, а при необходимости - оказывает содействие в проведении правовых экспертиз из других институтов ОБСЕ.

Вопросы современного состояния журналистского образования и его дальнейшего развития приобретают особою актуальность в свете развития высоких технологий и внедрения цифрового формата вещания. Особенно изменился медиа-ландшафт с бурным развитием социальных сетей, которые предоставили каждому из нас возможность создавать, передавать и получать информацию, обсуждать и генерировать идеи и комментировать события в онлайн режиме. Блогеры расширили традиционную область журналистики за счет «гражданского репортажа», а «стриминговое» телевидение сделало всех нас непосредственными наблюдателями ключевых событий, что позволило нам самим формировать мнение о происходящем.

В рамках работы Офиса Программ ОБСЕ в Астане на протяжении последних 15 лет и тесного сотрудничества, как с журналистами, так и с государственными органами и неправительственными организациями, нами отмечается возрастающая необходимость углубления правовой грамотности представителей СМИ, укрепления этических норм, а также дальнейшего развитие различных журналистских жанров, основанных на объективном освещении. Темп и подходы к обучению будущих журналистов требуют постоянного совершенства образовательных методов, а также разработки современных учебных материалов в соответствии с новейшими стандартами.

В этом отношении данная конференция предоставляет отличную возможность узнать о текущем состоянии журналистского образования в стране, конструктивно обсудить существующие проблемы и перспективы на будущее, а также обменяться опытом и мнениями.

Необходимо отметить, что большое значение для профессиональной работы журналистов имеет законодательная база, которая должна обеспечивать возможность выполнения прессой своей важной роли по обеспечению права граждан на свободу доступа к информации и гарантирования транспарентности деятельности власти.

Как вам известно, наш Офис активно содействовал подготовке законопроекта о доступе к информации, инициированного парламентом в сотрудничестве с гражданским обществом и международными организациями. Мы поддерживали многочисленные экспертные и общественные дискуссии на эту тему, принимали непосредственное участие в рабочей группе и поддерживали вовлечение в ее деятельность представителей неправительственного сектора и международных экспертов, которые щедро делились международным опытом и наилучшими практиками. Мы содействовали проведению юридической экспертизы трех законопроектов на разных стадиях их разработки, и

6

организации знакомства с международным опытом. В 2016 году Офис совместно с Программой развития ООН, Мажилисом Парламента Республики Казахстан, Национальной комиссией по модернизации при Президенте Республики Казахстан организовал 12 семинаров в регионах по разъяснению положений данных законов.

Необходимо отметить, что качественное журналистское образование напрямую связано с развитием сильных и независимых средств массовой информации. Ни одно общество не может следовать по демократическому пути, если в нем не обеспечена независимость информации, свобода выражения, публикации и распространения идей и мнений. СМИ, находящиеся вне контроля или влияния со стороны правительства, обеспечивают возможность для свободного обмена мнениями как внутри страны, так и за ее пределами. Органы власти должны понимать, что, предоставляя гражданам плюралистическую информацию, они не подрывают, а укрепляют демократию. Информированные граждане принимают осознанные решения, без чего не можно вести речь о построении демократического общества.

В этой связи, Офис программ ОБСЕ в Астане активно поддерживает диалоговые площадки по обсуждению наиболее актуальных вопросов по развитию медиа, в частности по вопросам развития цифрового вещания, государственного финансирования СМИ, медийного законодательства. В частности, Центральноазиатский форум о развитии интернета, который будет проводиться в этом году уже в восьмой раз, нам думается, стал одним из брендов использования новейших информационно-коммуникационных технологий в Центральной Азии. Офис также поддерживает тренинги и семинары, посвященные вопросам повышения эффективности работы пресс-служб судов и правоохранительных органов и их взаимодействия с журналистским корпусом, по вопросам предотвращения языка ненависти в интернете, развитие судебной и дата журналистики (data journalism).

Свобода слова – это фундаментальное право, но оно не может считаться абсолютным и не может использоваться для оправдания насилия, клеветы, распространения насильственного экстремизма и разжигания ненависти. Как известно, нет свободы без ответственности, а деятельность журналистов, в первую очередь, должна быть направлена на предоставление объективной, всесторонней и полной информации.

Тем не менее, вопросы декриминализации клеветы остаются по-прежнему актуальными для многих государств-участников ОБСЕ. ОБСЕ активно выступает за нейтрализацию «сдерживающего эффекта» обвинений в клевете, и не только с точки зрения свободной журналистики, но и для эффективной борьбы с коррупцией и устранения возможностей для неоправданной защиты высших должностных лиц от законной и обоснованной критики.

Мы надеемся, что принципы государственного регулирования деятельности СМИ и в дальнейшем будут отражать стремление Казахстана соответствовать в своей национальной политике этим международным обязательствам. ОБСЕ, в свою очередь, готова продолжать содействовать Казахстану на этом пути.

В завершении я хотела бы выразить признательность Казахскому национальному университету им. аль-Фараби, а также Кластерному бюро ЮНЕСКО в Алматы за инициативу и поддержку в проведении сегодняшнего мероприятия.

Желаю нам результативных дискуссий! Спасибо за внимание!

7

Ахатова Б.А., д.ф.н., проф. КазУМОиМЯ,

директор Казахстанской коммуникативной ассоциации,Павленко В.Н.,

журналист, PR-консультант, член КоординационногоСовета Казахстанской Коммуникативной ассоциации

ОПЫТ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ НПО ПОПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКЕ

КАДРОВ-КОММУНИКАТОРОВ

К началу 2017 года Казахстанская коммуникативная ассоциация стала известна в мировом сообществе теоретиков и практиков коммуникации. Она обладает устойчивой репутацией казахстанского «мозгового центра», «фабрики мысли» (то, что в западной традиции научно-практической деятельности определяется термином thinktanks) - негосударственной, некоммерческой организации, сосредоточившей свои усилия на проведении исследований в области коммуникативистики и решении практических задач сознательной организации коммуникаций в различных сферах деятельности.

В настоящее время КазКАготовится представить результаты исследования коммуникативных практик университетов (на примере их сайтов) на Международной конференции Всемирной коммуникативной ассоциации, которая состоится летом этого года в Бишкеке, где впервые в Центрально-Азиатском регионе будет проводится событие мирового уровня в сфере теории и практики коммуникаций. Казахстанская коммуникативная ассоциация будет представлять Казахстан на этом мировом форуме коммуникаторов.

В связи с этим есть потребность установления партнерских отношений с казахстанскими организациями, государственными ведомствами и бизнес-структурами, заинтересованными в том, чтобы мировому сообществу коммуникаторов была представлена объективная картина коммуникативного пространства и возможностей Республики Казахстан.

КазКАявляется сообществомученых, преподавателей и практиков, работающих в сфере массовых, профессиональных и международных коммуникаций, цель которого формирование единого коммуникативного пространства страны, содействие широкому пониманию важности коммуникации в общественной и частной жизни и применение знаний о коммуникации в решении человеческих проблем. Надо особо отметить, что КазКА, наверное, единственная общественная профессиональная организация, включающая как маститых ученых и специалистов, так и студентов разного уровня: бакалавриата, магистратуры и докторантуры. Это очень важно, т.к. позволяет осуществлять углубленную практическую подготовку молодых кадров, на практике закреплять теоретические знания, а также развивать исследовательские способности ребят.

Работу ассоциации планирует и координирует Координационный Совет как выборный исполнительный орган КазКА во главе с директором профессором Ахатовой Б.А. В структуру ассоциации входят исследовательский сектор, проектный сектор, сектор молодежных инициатив и сектор событийной коммуникации (организация и проведение мероприятий, тренингов и мастер-классов).

За более шести лет активной работы Казахстанской коммуникативной ассоциации каждым сектором реализовано большое количество проектов, среди которых хотелось бы выделить следующие:

Исследовательский сектор реализовал двухлетний проект «Исследование коммуникативной компетентности. Ожидание работодателей РК». В проектную команду этого исследования вошли известные специалисты-коммуникаторы из Казахстана, России и США. Подобные исследования проводились впервые. Результаты были представленыпроф.

8

С. Самойленко на открытой конференции Национальной коммуникативной ассоциации США в городе Сан-Франциско, вызвали живой интерес участников конференции и активно обсуждались. Итоги исследования были представлены директором КазКА проф. Ахатовой Б.А. в Лондоне на Международной коммуникативной конференцииICA.

Специально для этого проекта в КазКАнами была разработана методика экспресс-оценки университетских сайтов. Информация об исследовании, появившаяся в профессиональном международном сообществе коммуникаторов вызвала интерес. Директор КазКА проф. Ахатова Б.А. уже получила приглашение принять участие в международном коммуникативном конгрессе в Фукуоко (Япония) и выступить с сообщением об этом исследовательском проекте. Уже сегодня можно говорить о том, что данная методика найдет практическое применение в исследовательской деятельности при проведении информационного аудита и анализе информационно-коммуникативной активности организаций, ведомств, фирм и НПО. Примечательно, что в исследовательской команде под руководством проф. Ахатовой Б.А. работают молодые члены КазКА докторант КазУМОиМЯ Г. Норузова и руководитель проекта «Студия PRoK Analytics» К. Павленко.

Координационный Совет Казахстанской коммуникативной ассоциации придает этому пилотному исследованию большое значение, потому что в среднесрочной перспективе планируется проведения целого ряда исследований, объединенных общей темой «Научная коммуникация». Имеется в виду не только изучение коммуникативных практик высшей школы РК, но и то, что на Западе принято понимать под термином «научный PR», а также популяризацию научного потенциала в контексте программ инновационного развития страны и востребованности науки в современном Казахстане.

Проектный и событийный секторыпод руководством Координационного Совета отвечали за организацию и проведение двух международных научно-практических конференций Казахстанской коммуникативной ассоциации, в которых приняли участие исследователи из 11 стран.

В секторе были разработаны программы коммуникативных тренингов и мастер-классов коммуникативной направленности для различных целевых аудиторий. Самую большую известность из этих тренинговых программ получили тренинги для волонтеров Азиады 2011 года. Проектная группа Казахстанской коммуникативной ассоциации была отмечена официальной благодарностью Дирекции по подготовке и проведению Азиады за активное участие в подготовке этого важного для страны события.

К 5-ти летиюКазКА была издана коллективная монография «Памятные даты: коммуникативный аспект» (авторы С.Т. Алибеков, Б.А. Ахатова, В.Н. Павленко,К. Жанабаев, 2015г.), получившая хорошие отзывы специалистов.

Сектор молодежных инициатив, в который входят студенты и магистранты – волонтеры КазКА реализовал несколько проектов республиканского масштаба, среди которых наибольшую известность получили Республиканский проект «Больничные клоуны теперь в Казахстане» и «Молодой спортивный Казахстан в лицах».

Проект СМИ КазКА«Больничные клоуны теперь в Казахстане», координатором проекта выступила студентка 2-курса бакалавриатаКазУМОиМЯ Ксения Павленко, стартовал в марте 2013 года и стал первым опытом использования методологии Больничной клоунады в РК. Пилотный выпуск проекта нацелен на работу с детьми-инвалидами.

Основная цель проектазаключалась в оказании адресной помощи больным детям и поддержке их родителей с помощью современных коммуникативных технологий и организации проективной деятельности студентов. Ребята работали с ассоциацией родителей детей-инвалидов (АРДИ). В своей работе ребята использовали метод сказкотерапии. Так, например, 8 июня 2015 года Сектор Молодежных Инициатив (СМИ) Казахстанской Коммуникативной Ассоциации (КазКА) провели большое мероприятие для детей-инвалидов ассоциации АРДИ в программе Андерсеновских чтений в Мире и Дня

9

защиты детей. Совместно с детьми-инвалидами была поставлена сказка Андерсена «Гадкий утенок». По известным причинам, для детей название сказки было изменено на «Прекрасный лебедь». Сценарий мероприятия изначально был разработан в рамках Международного Дня детской книги. Организаторы проекта связывались с Королевским Посольством Дании и провели постановку в общей программе Андерсеновских чтений в Мире и приурочили мероприятие к Дню защиты Детей.

Результаты этого тщательного разработанного и реализованного проекта подтвердили правильность и востребованность проекта «Больничные клоуны теперь в Казахстане».

Инициатива волонтеров СМИ КазКА нашла живой отклик среди активных молодых казахстанцев. Их опыт применяют на практике активисты не только в Алматы. Волонтерам СМИ КазКА приятно осознавать, что их проект получил такое продолжение и развитие.

Проект «Молодой Спортивный Казахстан в лицах» стартовал в июне 2013 года и осуществлялся также Сектором молодежных инициатив КазКА. Молодые спортсмены Казахстана с энтузиазмом отреагировали на создание этого проекта и возлагают надежды на его продвижение с целью привлечения внимания широкой общественности к развитию спорта в Казахстане ,пропаганде здорового образа жизни и дальнейшего возвышения имиджа нашей страны в период подготовки и проведения Универсиады 2017 года.

Цели проекта: Пропаганда здорового образа жизни среди молодежи Казахстана, знакомство их с

реальными людьми , молодыми спортсменами, студентами, участниками и призерами различных спортивных соревнований и просто молодыми позитивными людьми, для которых спорт это не просто красивые слова виртуальных мотиваторов , а важная часть их жизни.

Проект осуществляется в социальной сети ВКонтакте, в нем принимают участие более 1300 человек, в их числе не только спортсмены, но и журналисты и молодежь Казахстана, заинтересованная в ведении здорового образа жизни. В копилке проекта более 300 анкет молодых спортсменов Казахстана, как начинающих свой путь к вершинам спортивного мастерства, так и профессиональные спортсмены, которые уже сейчас являются гордостью нашей страны.

Знаменательно, что в проекте приняли участие спортсмены-представители около 40 видов спорта.

Особое внимание организаторами проекта уделяется спортивной журналистике и освещению значимых спортивных событий Казахстана. Для этого накануне Дня журналистики в Казахстане был проведен опрос среди участников «Спортивные журналисты глазами спортсменов». Совместно со спортивными сайтами и пабликами наполнялась рубрика " Значимые спортивные события в стране,регионе,мире".

Главная коммуникативная направленность нашего проекта заключается в системной работе по исследованию особенностей работы с лидерами мнений в молодежной среде Казахстана.

Нас интересуют конкретные вопросы прикладных коммуникаций: Какие основные социально-психологические аспекты работы с лидерами мнений мы

выделим и рассмотрим в ходе реализации проекта? Как работать с лидерами мнения в Казахстане, конкретные технологии и методы,

апробированные в ходе нашего проекта? Как соотносятся известные методики организации работы с лидерами мнений такие

как KLOUT (США), измеряющий влиятельность онлайн, или приемы и техники так называемого «маркетинга влияния» с опытом проектной работы команды «Молодого спортивного Казахстана в лицах»?

Какие основные приемы противодействия негативным технологиям в интернете можно выделить на основе опыта реализации проекта «Молодой спортивный Казахстан в

10

лицах»? В настоящее КазКА активно работает над проектами: «Алматы – культурная

столица»(2015 - 2016 гг.)и «Алматы: моя история в истории города (2016-2017 гг.)В связи с уже реализованными и запланированными инициативами видится

перспективной для развития процесса геобрендинга и реализации Программы развития Алматы 2020 продолжение темы Алматы – культурная столица специально разработанной программой «Алматы: моя история в истории города.

В рамках этих проектов реализуются проекты «Моя история в истории города» - Алмаатинские истории, Карта культовых мест г.Алматы, исследование «Геобрендинг: путь от продвижения территорий к национальному бренду. Опыт Казахстана»

Цели:Говоря о Программе развития города Алматы,  поддержанной активными

алмаатинцами и реализуемой  в режиме реального времени, уместно определить Программу  2020 как программу ребрендинга  нашего города с сохранением ценностей и устремленностью в будущее.  При  такой постановке вопроса очевидно, что очаги культуры Алматы, имеющие историческое значение для горожан и связанные с памятными событиями,  являются ценностью и составной частью бренд-кода,  выражающего то, что воплощает город Алматы сейчас, то, каким он был в прошлом и каким он  будет в 2020 году. Мечтая о будущем, отдадим дань прошлому!

Тема сохранения культурного наследия города и его интеграции в Программу развития Алматы 2020 была продолжена Казахстанской коммуникативной ассоциацией организацией тематической площадки «Алматы в потоке времени», посвященной 1000-летию города на фестивале ТойКазан (4-го сентября 2016г.). Там же впервые была представлена карта Культовых мест г. Алматы(автор Б.А. Ахатова) и план дальнейших мероприятий продолжения и развития темы в 2017-2018 годах. Тема сохранения истории города, представленная через Карту культовых мест г. Алматы, важна еще и с точки зрения встраивания сегодняшних событий в исторический контекст города. Чтобы сохранить преемственность, последовательность, с одной стороны, и с другой стороны, принять алматинцами и казахстанцами изменения в облике города, появление новых мест, строений, сооружений, которые с течением времени тоже станут культовыми.

Возвращение библиотеки им. С.Бегалина статуса самостоятельного юридического статуса – мониторинг ситуации, инициирование Общественных слушаний на Общественном совете г. Алматы

Организация тематической площадки «Алматы в потоке времени», посвященной 1000-летию города на фестивале ТойКазан (4-го сентября 2016г.).Презентация Карты культовых мест г.АлматыТам же.

Проект «Моя история в истории города». В рамках этого проекта: Круглый стол ««Д.А. Кунаев: история жизни и деятельности великого

человека», посвященный 105-летию Д.А. Кунаева (совместно с Фондом Д.А.Кунаева и Музеем Д.А. Кунаева) – 12 января 2017 г.

Алматинские истории: Алма-Ата литературная - «Звездная песнь на устах поколений» (Литературные чтения поэмы Е.Турсунова и К. Жанабаева «Звездная песнь Серебристой волчицы», посвященные памяти выдающихся ученых Е.А.Турсунова и А.С. Аманжолова – 15 марта 2017 г.

11

Свитич Л.Г.д.филол.н., профессор

Московского государственного университета имени М.В. Ломоносова

ОСОБЕННОСТИ НОВОГО ЖУРНАЛИЗМА В УСЛОВИЯХ МЕДИАТРАНСФОРМАЦИИ

В России, в Казахстане и в других странах постсоветского пространства в конце прошлого века произошли кардинальные изменения в политической и экономической системе, государственном устройстве и, как следствие, в медиасистеме. Прежнее деление стран по идеологическим признакам (социализм, капитализм, страны третьего мира), как справедливо пишет в своей книге «Столкновение цивилизаций» американский исследователь С. Хантингтон [1], сменяется различиями по цивилизационным признакам. Он выделяет две противоположные по ментальности цивилизации восточную и западную (с двумя подтипами европейской – старый свет и американской – новый свет). Между ними, существует синтезная цивилизация российская или славянская. Хантингтон прозорливо писал еще три десятилетия назад, что идеологические конфликты сменятся цивилизационными, что мы и наблюдаем последние годы во всем мире.

Во всяких синергетических процессах, когда страны переживают период неравновесности, хаоса социальных и информационных систем [1], как это было в России в период перестройки в 1990-е годы и в других странах, которые прежде имели аналогичную мировоззренческую систему (страны народной демократии и бывшие республики Советского союза), – в такие переходные периоды, которые синергетики называют бифуркационными, система выстраивается под воздействием сильного аттрактора, то есть доминирующей социальной силы, которая быстрее других овладевает ключевыми, ядровыми компонентами системы либо в силу скорости, либо потому, что была энергичнее использовала эффективные способы воздействия. И поэтому вся система начинает подчиняться этому сильному актору, который диктует системе свои правила поведения. Это связано с тем, что при выборе пути в условиях неравновесности информационный сигнал очень быстро (по резонансному принципу) распространяется по всей системе, которая в состоянии неустойчивости готова принять любую сильную и впечатляюще высказанную идею, потому что ждет перемен [2]. Таким образом, политтехнологи организовывали все цветные революции.

Так получилось, что в России и в других странах с аналогичной судьбой самым сильным актором оказалась либеральная идея кардинальных перемен по типу западной цивилизации, в частности, ее американской модификации. Поэтому произошел резкий слом политического и государственного устройства, системы ценностей, социального, экономического, технологического, образовательного и культурного контекста. Естественно, что это немедленно повлекло за собой изменения в медиасистеме, в концепциях, моделях, содержании и даже жанрово-стилистических особенностях СМИ, которые коммерциализировались, стали сервильными на западный манер, приняли дуальную систему ценностей, где нет важного и не важного, ценного для общества и губящего его, хорошего и дурного, где свобода слова часто выливалась во вседозволенность, а стремление к сенсационности – к пропаганде моделей поведения, которые отрицались в отечественной традиционной культуре (супружеские измены, внебрачные отношения, ранний секс, демонстрация однополых отношений, неуважение родителей, агрессия, пропаганда потребительской психологии, сомнительных способов обогащения и т.п.) [2].

Это привело к катастрофическим изменениям, например, в семейной сфере. Если в 1960-х годах в Советском союзе распадался всего один брак из десяти, то к 2002 году в результате пропаганды беспорядочных сексуальных отношений разрушалось 8 брачных союзов из 10. Сейчас в России ситуация исправляется, потому что правительство

12

предпринимает активные усилия по изменению ситуации в области семьи и демографической политики: за последние годы увеличилась на 6 лет продолжительность жизни, существенно снизилось количество разводов, абортов, улучшилась динамика в сфере детского и материнского здоровья. Но некоторые негативные изменения, к сожалению, оказались невозвратимыми.

Естественно, что в условиях трансформации политической и социокультурной системы сильно изменилась структура СМИ и само понятие журналистской профессии. Изменения коснулись и ценностных, сущностных основ, и самого характера профессии [12].

В России журналистика зародилась и всегда существовала как словесное творчество, была тесно связана с публицистикой и миссией служения обществу. В отечественной традиции журналист не только «сообщатель» новостей, но и их «осмысливатель», выразитель общественной (своей) точки зрения на динамичную реальность. Поэтому журналист был аналитиком, высказывал свои аргументированные оценки, пользовался богатыми ресурсами русского языка. В американской традиции, которая стала доминирующей в России, журнализм понимался всегда как новостная служба, как безоценочный, нейтральный рипотинг. При этом массмедиа являют собой микс журналистских, пропагандистках ПР-текстов, развлекательного контента и рекламы, то есть медиаконтента, который продается. Некритично приняв эту медиапарадигму в конце прошлого века, российские СМИ стали реализовать эту модель. Из печати практически ушли публицистические жанры, резко сократились количество аналитических публикаций, зато значительную часть объема изданий стали занимать рекламные тексты. Однако, российская аудитория относится к цивилизационному типу с иной ментальностью и в массе своей не приняла такой отстраненной чисто информационной манеры журнализма. Газеты стали постепенно возвращаться к традиционному для России стилю журналистики, особенно, как показывают наши исследования, на уровне малых газет, которые ближе всего к аудитории и в которых сохранились и публицистика, и коммуникативные жанры [1].

Вместе с тем надо признать, что многие изменения, которые произошли в 1990-е годы, были благотворны для России и других стран постсоветского пространства. Прежде всего, это демократические перемены, активизация гражданских структур, это прорывы в области медиатехнологий, в том числе широкое развитие конвергентной журналистики информационной эпохи [1].

Выделим несколько самых существенных особенностей этого нового глобального журнализма, существующего в условиях трансформации социально-культурных и технологических характеристик конвергентной онлайн-среды. Эти процессы часто амбивалентны, выражают и положительные, и негативные тенденции [1].

– Новый журнализм становится глобальным, не имеющим пространственных и временных границ, а журналист превращается в международного коммуникатора, подобного трансперсональному медиатору.

– Журнализм становится универсальным, полифункциональным, способным выполнять любые роли и способствовать реализации разнообразных потребностей и интересов аудитории – от информационных и просветительских до развлекательных и рекламных. В то же время журнализм все более специализируется, диверсифицируется в связи с дифференциацией аудитории.

– Журнализм стандартизируется, шаблонизируется, подчиняясь массовому стереотипизированному информационному продукту, циркулирующему в глобальных сетях. В то же время в нем заложена потенциальная возможность становиться все более креативной, творческой деятельностью, поскольку возможности для проявления творчества в условиях глобального сетевого общения поистине безграничны.

13

– Журнализм все более становится виртуальным или виртуализирующимся, то есть переходящим от закрепленных, отпечатанных форм к виртуальным теле-, аудио-, сетевым фантомным формам представления информации.

– Журнализм подчинен всем закономерностям нерасчлененного информационного потока: органично вплетен в рекламную, научную, деловую, политическую, художественную, личную и другую информацию, циркулирующую в глобальных сетях; становится все более синтезным, объединяющим разные способы представления информации (текст, графика, цвет, динамическое изображение, звук и т. п.).

– Журнализм приобрел свойство супероперативности, или симультанности, когда сообщение и восприятие сообщения могут совпадать во времени.

– Журнализм становится конвергентным, то есть представляющим контент на разных информационных платформах.

– Журнализм становится мобильным, перенося информацию на мобильные носители. – Необыкновенно расширяются границы и возможности получения журналистом

информации по сетям для осмысления, обобщения и передачи аудитории.– В этой связи журнализм все больше становится информационно вторичным,

поскольку интернет-источники все чаще вытесняют непосредственное знакомство с объектом, наблюдение ситуации собственными глазами, общение с участниками на месте события.

– Журнализм становится «надомной» работой с компьютером, не обязательно связанной с постоянным присутствием в редакции, то есть работой в более свободном режиме.

– Усиливаются коммуникативные свойства журнализма, поскольку есть возможность использовать самые различные формы информационной медиации в режиме оперативного интерактивного сетевого общения.

– Журнализм информационного века может проявлять свободу и независимость в выражении мнений и позиций, особенно если это касается сетевых медиа, хотя порой испытывает сильное давление коммерческих, политических, информационных структур.

– Усиливаются его возможности манипулирования общественным мнением, укрепления информационной власти и давления на аудиторию при помощи информационных технологий. В то же время свобода выбора информации дает возможность аудитории противостоять информационному диктату.

– Медиажурнализм становится саморегулируемым, ибо по каналам обратной связи может немедленно получать рекламации на свои публикации и постоянно корректировать их в зависимости от реакции информационных потребителей.

– Информация как продукт журнализма все больше приобретает свойства товара или услуги наряду с другими видами услуг, предоставляемых сетями, то есть журнализм становится сервильным.

– Особой чертой журнализма в системе мегаинформации становится его разностильность, разнохарактерность, разноплановость.

– Глобальный журнализм все более приобретает черты массовой культуры, хотя одновременно может поставлять информацию и взаимодействовать со специальными, в том числе элитарными группами.

– Журнализм становится все более толерантным, терпимым к любым мнениям, циркулирующим в системе мегаинформации, вынужден разделять позиции дуализма и в ценностных, аксиологических вопросах, ибо испытывает влияние разнополюсной ценностной разновариантности своей аудитории. Однако в то же время у журнализма есть возможности содействовать высоким просветительским идеалам, быть «полпредом» высоких гуманистических ценностей, адресоваться к духовной сфере людей.

14

– Журнализм становится фактором, содействующим интеграции народов, интенсификации культурных и личных связей, консолидации и интеграции людей и в этом смысле важным фактором формирования цивилизации, хотя может быть использован и в узконациональных целях.

– Наряду со все большей технологической профессионализацией журнализм, как особая профессия, отчасти «депрофессионализируется», потому что все чаще любые интернет-пользователи выступают в роли коммуникаторов и «сообщателей» информации, подобной журналистской. Можно условно широкую медиацию в глобальных сетях назвать «интернет-медиацией».

– Журнализм превращается в общедоступную, открытую более чем когда-либо в прошлом, профессию. Журнализм рискует потерять свое былое значение в связи с нашествием непрофессионалов, в связи с необъятностью поля пользователей глобальных сетей. Но, с другой стороны, именно из-за этой необъятности информационных ресурсов и субъектов информационной деятельности профессия журналиста, возможно, приобретет еще больший вес, ибо всегда нужны навигаторы, координаторы, лоцманы в море информации. Журналисты будут играть (и уже играют) роль компаса, путеводителя, медиатора, отбирающего, анализирующего и компонующего самые важные, актуальные сообщения в безграничном поле глобальной информации.

О широком распространении конвергенции в печатных СМИ даже локального уровня, говорит опрос журналистов средних и малых городов России, проведенный в 2014 году на факультете журналистики МГУ [1], в ходе которого опрошены редакторы и журналисты 66 редакций 26 субъектов федерации всех 8 округов Российской федерации. Оказалось, что только 13 % таких редакций выпускали исключительно печатное издание, остальные выкладывали свои издания в интернет, либо выпускали интернет-версию, либо другим образом присутствовали в онлайн-пространстве. 11% делали контент для радио, 8% для радио и даже в 4 % случаев – для мобильных медианосителей. Сейчас этот процент, конечно, выше.

Журналисты газет средних и малых городов России отметили, что новые технологические условия кардинально (32% ответов) и отчасти (56%) изменили характер журналистского труда [1] (см. табл.1)

Таблица 1.Влияние новых технологий на характер журналистского труда

Позитивные эффекты % Стало легче найти необходимую информацию в Интернете и проверить ее 6

9 Оперативнее стал процесс работы и передачи информации 6

1Оптимизировался ритм работы 4

8Новые технологии заставляют постоянно учиться 4

5Усилилась интерактивность в общении с аудиторией по социальным сетям,

при помощи электронной почты, форумов и т.п.4

4Улучшились в целом технологические возможности процесса выпуска

газеты4

4Информацию можно передавать по каналам связи, журналист менее

«привязан» к редакции, так как процесс производства может быть «надомным»4

0Работа журналиста стала еще более публичной и обсуждаемой, получает

позитивные или нелицеприятные оценки3

115

Увеличились возможности для связи с экспертами и специалистами в разных областях по сетям Интернета

26

Процесс создания текстов стал более творческим 17

Негативные эффектыОчень высок ритм работы, необходимо укладываться в более сжатые сроки,

чем прежде, увеличилась «потогенность» профессии2

7Реже стали работать с традиционными письмами читателей 2

7Информация становится все более вторичной 1

8Процесс создания текстов стал менее творческим 1

4Журналист все реже бывает сам является наблюдателем событий или

общается непосредственно с их участниками при сборе информации для публикации

12

Новые технологии смещают фокус внимания с содержания журналистских публикаций на форму ее производства

8

Исследование показало, что в связи с технологизацией, конвергентными медиапроцессами работа журналиста локальной прессы меняется кардинально: повышается оперативность, увеличивается интенсивность труда, интерактивность связей с аудиторией, возможности взаимодействия с населением, общественным мнением при помощи социальных сетей и другими способами, меняется характер работы журналистов с источниками информации при использовании возможностей интернета.

Однако наряду с позитивными эффектами, проявляется и отрицательные: чрезмерно высок ритм работы, множится «клонированная», вторичная информация, сокращаются возможности творческой реализации журналистов. В условиях технологизации, интенсификации и универсализации труда журналиста при сокращении штатов и хроническом недостатке времени возникают негативные психологические явления: повышенная напряженность, стрессогонность, что требует внимания со стороны менеджмента редакций и учредителей, а также изучения этой проблемы медиапсихологами. Безусловно, остро стоит проблема увеличения штатов редакций и повышения их квалификации, потому что только четвертая часть сотрудников этих газет имеет журналистское образование.

Поэтому уже в вузе и, конечно, в редакции следует воспитывать и тренировать остро востребованные сегодня динамические адаптационные качества журналиста и журналистcкой профессии [1].

– Способность работать в условиях конвергентной редакции для разных медиаплатформ одновременно, в условиях жесткой организации труда и дефицита времени.

– Способность работать в команде, взаимодействовать с коллегами и техническими службами, иметь корпоративное чувство сопричастности к результатам коллективной работы.

– Способность эффективно работать в условиях конкурентной медиасреды.– Способность работать в условиях гиперпроизводительности, в скоростном режиме

тайминга, беспрерывного временного цикла. – Способность к четкой личной самоорганизации в условиях точного хронометража

редакционной работы, дефицита времени и сложности работы в новых условиях цифровой медиасреды.

16

– Способность адаптироваться к языку электронных СМИ, быстро осваивать новые цифровые технологии, мультимедийные способы получения информации для продуктивной и оперативной работы над медиаконтентом.

– Способность использовать инновационные технологии работы, в том числе в общении с окружающей медиасредой (краудсорсинга, облачных технологий, баз данных и т.п.).

– Способность коммуницировать с аудиторией в социальных сетях. – Способность привлекать внимание аудитории качественным, креативным,

выразительным, ориентированным на потребности и интересы аудитории контентом. – Способность при необходимости оценивать и использовать форматные особенности

СМИ для продвижения медиапродукта.– Способность справляться с постоянными изменениями, быть готовым к

неопределенности и нелинейности в условиях профессиональной деятельности, гибкость мышления.

– Способность соблюдать баланс между работой на результат и сохранением творческой индивидуальности.

– Стрессоустойчивость, умение работать в нестандартных условиях без ущерба для психики и здоровья, помехоустойчивость.

– Стремление к постоянному развитию, самосовершенствованию, саморефлексии, умение оперативно и точно оценивать изменения в профессиональных условиях, способность к транспрофессиональной коммуникации.

Таким образом, журналистская профессия характеризуется сегодня универсализмом, транспрофессионализмом и полифункциональностью: отраслевой, тематический, жанрово-стилевой, знаковый, инструментальный, технологический, деятельностной.

Но при всей важности этих динамичных суперактуальных сегодня характеристик журналистской профессии, вызванных современными условиями производства медиаконтента, базовой для нее остается выполнение социальной миссии, служение общественному благу, способность удовлетворять коммуникативно-информационные потребности общества и интересы своей аудитории, содействовать развитию константных ценностных ориентаций.

Список литератур:1.Вартанова Е.Л. Постсоветские трансформации российских СМИ и журналистики. М., 2013.2.Газеты средних и малых городов России в 2010-х гг. Контент-аналитическое исследование. М, 2016.3.Кастельс, М., Галактика Интернет. Екатеринбург, 2004.4.Князева, Е.Н., Курдюмов С.П. Основания синергетики. Режимы с обострением, самоорганизация, темпомиры. М., 2002.5.И. Пригожин, И. Стенгерс. Порядок из хаоса. М., 1988.6.Свитич Л.Г. Влияние процессов медиаконвергенции на характер журналисткого труда //Альманах «Акценты» (Воронеж), 2014, Выпуск 5-6 (124-125). 7.Свитич Л.Г. Изменение журналистской профессии в условиях медиаконвегенции //  Вестник Челябинского государственного университета. Серия Филология. Искусствоведение, 2015, том 94, № 5.8.Свитич Л.Г. Изучение журналистики в контексте общенаучных парадигм // Вопросы теории и практики журналистики, 2016, том 5, № 4.9. Свитич Л.Г. Семья и будущее России. Социологическое исследование: контент-анализ конкурсных публикаций. М.: 2015.10. Свитич Л.Г., Смирнова О.В., Ширяева А.А., Шкондин М.В. Газеты средних и малых городов России. Социологическое исследование: опрос редакторов и журналистов. М.. 2015.11. Свитич, Л.Г. Феномен журнализма. М., 2000.12. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. М., 2003.

17

Shyngyssova N.T., Amangeldi Y.Chair of Department of UNESCO, International Journalism and Media in Society

Doctor Phylology, professorKazNU of named Al-Farabi

ARE WE LIVING THROUGH A ‘GOLDEN AGE’ OF TABLOID JOURNALISM IN KAZAKHSTAN?

The word ‘tabloid’ in journalism has been open to interpretation. Some associate it with a compact-sized newspaper that can inform and entertain which, in turn, may generate a substantial profit. Others consider tabloids a potential threat to core journalistic principles, which “represents the deterioration of serious news gathering, reporting and analysis” (Franklin, 1997; Sparks and Tulloch, 2000). Indeed, the notion of ‘tabloidization’ has been keenly debated for years. In essence, the term is used to describe the perceived tendency on the part of journalism and media in general, to become more like tabloid journalism (ibid). Today, it is quite difficult to imagine public discourse without popular news, or indeed the news media without entertaining narratives. Certainly, audiences seem to be turning away from ‘quality’ information, and there is a massive swing toward a more tabloid style of news (Harrington, 2008). Many might agree that today the elements of emotionalism, scandal, sex and sensationalism are increasingly mirrored in journalistic practices. Broadsheets have been moving more toward a tabloid format, and there have been dramatic changes to newspaper content, form and style. Furthermore, tabloid journalism seems to no longer be limited to the medium of its origin, and today television appears to act as the prime medium for tabloid journalism. A trend exists of blending entertainment with information on television news programs, and also, much talk about aspects of tabloid journalism which “have the ability to broaden the public, giving access to groups that have not been targeted by the prestige press” (Ornebring and Johnson, 2007). In Kazakhstan the tabloid journalism is relatively new, historically it only appeared after country gain independence in 1991. Since then it already went through various stages and respectively concurred their place in local media sphere. During soviet era Kazakhstani people only had opportunity to read communist papers and magazines such as “Pravda”, “Leninskaya Smena”, “Kazakhstanskaya Pravda” and many more. Some of them had a little part of entertainment inside but they were mostly regarding international events outside of Soviet Union. But no reports on scandal, sex or gossips. When “Perestroika” at the second half of 80’s started the new media was born that was so different from official media that very quickly it became popular. After 1991 a lot of official papers changed the direction of their policy and content. For example the Kazakhstani paper called “Leninskaya Smena” became “Express-K”. A big number of new TV channels and radio stations were opened. It was a time of freedom and experience with new media formats.

Thus, such a wide spread phenomenon is clearly emerging in contemporary media practices. This essay will generate an in-depth discussion about the recent tendencies in the current media landscape that have been developed by the impacting and distinguishing characteristics of tabloid journalism. In doing so, it will offer convincing evidence that the ‘Golden age’ of tabloid journalism is underway.

The key characteristics of tabloid journalismFirst and foremost, it is worth noting that the ‘tabloidization’ of news plays a central role in

the declining standards and quality of journalism. As noted by Turner (2004, p.76) “it is a description for what is regarded as the trivialization of media content in general” (cited in Rowe, 2011). Regardless of its merits, increasing tabloid journalism is a result of increasing competition among different media and of a hunt for profits (Barnet, 1998; McManus, 1994 cited in Skovsgaard, 2014). Arguably, this raises a question of economic viability as well as possibly forcing a media organisation to focus on tabloid strategies in order to enhance profitability.

18

Scholarship on tabloid journalism primarily looks at the economic foundation and aspects of an issue. For example, Sparks (2000) stresses the importance of economic pressure in the media business, while Esser (1999) states that “a blind chase for profits being favoured over the three professional norms of journalists.” A second key aspect in tracking tabloid trends within the field of journalism is perhaps the integration of two words: information and entertainment. The term ‘infotainment’ has been employed by some to describe broadcast material that is intended to both entertain and inform. This development may seem to be a natural evolutionary process in the mainstream media. However, deliberate replacement of ‘hard’ news on television by ‘soft’infotainment is probably caused by the increasingly widespread media tabloidization. There arenumerous media scholars such as Winch (1997, p.21) and Franklin (1997, p.4) who argue that the contemporary news programs state that “they are often just giving audiences what they want rather than what they need” or “news media become part of the entertainment industry.” It appears that tabloid journalism, by giving priority to public interests, illustrates a change in news consumption patterns. In this regard, the role of popular culture in evolving tabloid news values is often considered crucial. One of the central focuses on tracking the developments of tabloid journalism is its outstanding quality of carrying light-hearted and entertaining elements, loosely blended with different news media. In this case, Bromley (1998, p.25) and McNair (1999, p.44) point out that the emergence of indistinguishable journalism, in many ways a confusion of broadsheet and tabloid subjects, or described as the ‘dumbing down’ effect (Franklin et al, 2005). As a consequence, “complex issues are simplified to excess, with it all boiling down to an issue or event being portrayed as either wrong or right and very little in the way of analysis being offered” (Donn, 2003).

Considering the nature of all tendencies of the tabloid genre, Sparks and Tulloch, (2000, p.160) point out that:‘they exaggerated because the process is not restricted to the tabloid newspaper but is connected to a more complex set of changes, a ‘dynamic structural transformation’ within the whole media sector from new technology to general social changes’

Clearly, tabloid journalism is capable of providing the public with a wide range of information products. In the American press, a more common term is ‘supermarket tabloids’, whilst their British counterparts are traditionally seen as down-market and disparagingly referred to as ‘red tops’ although there are now more upmarket or more prestigious ‘compact tabloids’. It now seems that broadcast television, much like the print media, may present the identical news discourse. Thus, the term ‘tabloid’ appears to be used as a concept in reference to its physical size rather than its newspaper format. It could be argued that the changing nature of journalism is greatly responsible for the global prosperity of tabloid-style media. It has been suggested that the issues of tabloid journalism deserve particular attention, since they debate a wide range of aspects. Journalistic values, media culture, news consumption patterns and economic conditions of media organisationcan all be regarded as the subjects of tabloid journalism. In the same vein, Conboy (2006, p.207) emphasises that “the shift toward tabloid genres in the news is seen to affect tastes and preferences regarding form, content and presentation as well as journalistic priorities, boundaries, ethics and techniques.”

Television news as a driving force of tabloidization At first glance, the concepts of television and tabloid are different media forms; the former

transmits images and sound, while the latter refers to a periodical publication. However, the contemporary news media are able to show a remarkable correlation between the two genres, and a new paradigm in journalism seems to be shifting from print format to broadcasting. Considering the current prospects and condition of broadsheet and tabloid newspapers, an increasing competition between different media and an enormous challenge posed by the Internet, television news perhaps can be interpreted as the main driving force of the phenomenon of tabloidization. As pointed out by Franklin (1997, p.4), the main distinctive features of tabloid news values in broadcast media are devoting “relatively little attention to politics economics and society and relatively much to

19

diversions like sports, scandal and popular entertainment” (Sparks and Tulloch, 2000, p.10). Broadcast television bulletins are perhaps an adequate approach to analysing characteristics and the extent of the recent trends of tabloid journalism. It must be noted that attitudes towards tabloidization tends to vary with regard to countries which have significant differences in broadcasting systems. For instance, “in the American debate, tabloidization is routinely associated to the falling quality of television news” (Skovsgaard, 2014). As emphasised by Conboy (2006, p.7), if the British press was the pioneer in the format and regularity of tabloid newspapers, US news professionals would be a key player in prioritising tabloid values to television news. Looking at the example of Australia, Harrington (2008) points out a heavy reliance on the tabloid stories of crime and human interest type, emphasising that there is limited space for news and current affairs anywhere in Australian television. According to the reports of the Glasgow Media group, compared to American and Australian counterparts, UK television news between the years of 1975 and 2001, generally showed evidence of a slight movement towards ‘tabloidization’. However, the coverage of entertainment was more dominant, as the crime and human interest stories were not as prominent as they were in the British red masthead tabloids (Winston, 2012). Once again, this shows that the dynamics of ‘tabloidization’ of television news could be understood in a different context and condition since one country has a dominating public broadcasting system, whereas others are incompatible with it.

Formulating such ‘tabloid strategies’ and adding ‘tabloid stories’ to television news, apparently has its explanations and rational justifications. One can argue that it is imperative for all media systems that concerns media owners most of which are financial. In this regard, Harrington (2008) maintains that the “capability of producing both news and money began to take hold in domain of television.” There are also prime examples of popular journalism in other aspects of broadcast media, as observed by Winston (2002), television news experienced a notable alteration regarding content, duration and presentational norms. As mentioned previously, switching from traditional news forms to tabloid style has generated a ‘value added’ news category, which is often weighted in favour of the dramatic, entertaining and spectacular (Meyer, 2003, p.12). It must be added that such new priorities and news values have not always been the subject of criticism of both media academics and practitioners. In this case, assumptions of Baum (2003) and Macdonald (1998) could be taken into account as a strong defence of tabloid journalism. They emphasise that “the tabloid style makes news less abstract, and more accessible and easier to comprehend.” (cited in Skovsgaard, 2014). Accordingly, the emergence of popular informational programs seems to satisfy both sides of the debate. In addition, a hybrid of serious, informative and lightweight coverage was seen as a considerable challenge to the normative standards and dimensions of tabloid journalism.

In sum, broadcast media has moved beyond a mere telecommunication medium, and it has become quite difficult to tie tabloid journalism with the tabloid press. The editorial policy of television newsrooms, in order to gain significant viewership and due to profit orientation and commercial pressure, have undergone popularisation, sensationalising and personalising of its journalistic style. For some it is the trivialisation of the news agenda and ignoring journalistic ethics and principles, is down to the prioritisation or pursuit of revenue from the television market. It is important, therefore, to consider modern popular news forms or the value of tabloids in television as a powerful action which can develop and energise tabloid journalism in a vigorous way.

Professional identity of tabloid journalists The unclear border between popular and real journalism seems to influence the mindset and

ambition of many within the trade. Despite what many believe, tabloid reporters follow the same principles and meet the set standard of the profession including its impartiality, morality and independence as their broadsheet counterparts (Deuze, 2005). He comes to this conclusion after a number of interviews with reporters of the tabloid newspapers. He also maintains that both types of journalist adhere to the moral duties, public service, editorial independence and integrity to 6 place

20

themselves into a particular area of news. This possible ‘homogenization’ of popular and ‘hard’ journalisms can be seen as particularly impacting upon the occupational ideology of all journalists (ibid). Thus, it appears that the characteristics of tabloid journalism also display tendencies regarding journalistic skills and professionalism.

A second significant aspect is that journalists in the tabloid realm of the business have independence to choose and report in specific issue, something which is commonly restricted in mainstream news media. However, this impartiality and freedom is an essential element of popular journalism. Moreover, Deuze (2005) stresses that a tabloid article can be structured around traditional investigative reporting approaches. The idea of being able to write with creativity about discovered information is paramount to the role of the tabloid reporter. On balance, the journalistic ethos can accordingly be viewed as being purposefully built by professionals operating in the popular media subjects, applying a similar narrative but from varying standpoints. Rather than a professional mindset, a type of specific philosophical foundation is what forms the journalist. This can influence the activities of journalists, who make the distinction between aspiring to be either a popular or a so-called hard journalist. It could be argued that such a justification of tabloid journalist in the defense their occupation shows that the development of tabloid journalism is also taking place in professional ideology of the profession.

Broadsheet and tabloid In the evolution of newspapers it is widely accepted that there has been a conscious step

taken towards the tabloid approach, both in terms of material and ethos. At the same time, broadsheet newspapers started to write articles on the activities of tabloid rivals, and many times the two types of newspaper publish similar stories. Consequently, it is crucial to examine the alterations made to newspapers with regard to material and output, the spectrum of news items, the scale and appearance of articles, the application of headlines, the approach to reporting and how their readerships are treated (Rowe, 2011). Traditional broadsheets have increasingly been applying several of the business activities of their tabloid counterparts, which entails the use of publicity stunts, lowering prices and publicising their respective brands. Of late, the editor of the Guardian, a broadsheet paper, noted that this change of direction was inspired by the market which influences the progression of the newspaper industry as a whole. Responding to the imposing risks facing the industry, the Newcastle Herald, the longest-running Australian regional newspaper, saw the benefits of adopting a tabloid approach. In addition, the Independent made a surprising step to adopt a tabloid format in 2003 and the positive impact this had then inspired more than 20 similar newspapers to follow suit (ibid).

Tabloid journalism and the public sphere The characteristics of tabloid journalism displays a chaotic picture when it comes to issues

such as the democratic function of journalism, or shaping the standards of public discourse and serving the public good. Since audiences consume news with elements of sensational crime stories, gossip and the personal lives of celebrities, one has to admit that tabloid journalism “downgrades the audience’s attention to substance of politics” (Barnett and Gabor, 2001, p.34). The implication of such an assertion is quite profound, as there is no doubt it is seen as an assault on citizens’ ability to take active part in democracy (Currah, 2009). These views are not concluding remarks on the debates of democratisation and the public sphere within the field of tabloid journalism. For instance, recent scholarship on tabloid journalistic practices focuses on positive aspects of popular news and seeks reassessment and revision of tabloid effects. For example, Lumby (1999) states that “tabloid media have allowed feminized discourses a place in public consciousness”, thus, highlighting some of the merits of tabloid journalism with regards to feminist issues. However, particular attention can be devoted to the assertions of Ornebring and Johnson (2007) who note that “tabloid journalism managed to attract new publics, by speaking to them about issues previously ignored, in new and clearly understandable ways.” It appears that ‘new’ news consumers who had previously ignored the mainstream media are being exposed to the public discourse. Arguably, tabloids are contributing

21

to a widening of the public sphere by making news more accessible to more people. In this respect, Wasserman (2010, p.87) claims the emergence of an alternative public sphere is a result of the contribution of popular journalism. These views lead tabloid journalists to perform their democratic function of journalism, which is inviting citizens into the public debate (Baum, 2003). On this point, ‘a public mobilizer’ role of a tabloid journalist seems to be an essential component of “creating more open and more egalitarian public sphere” (Lumby, 1999, p.38). Therefore, as noted by Ornebring and Johnson (2004) “emotionalism, sensation and simplification are not necessarily opposed to serving good.”

Conclusion In conclusion, the distinguishing characteristics of tabloid journalism are widely and

differently interpreted across many journalistic genres and forms. The elements of popularised, personalised and sensationalist journalistic style have entered into the news discourse of the mainstream news media. It could be argued that tabloid journalism, in contemporary media practices, is moving in the direction of money-making and there are a range of significant factors that are involved in this process. At first, broadsheets switch to tabloid format, change style and news content in order to increase their readership, enhance profitability and to ensure economic viability. There 8 is a fragmentation of audiences, as readers of ‘quality’ and ‘soft’ news set clear boundaries. Some media scholars point out the new perspectives of tabloid journalism in relation to the public sphere, and the democratic function of journalism seems to take on a new interpretation. It is worth noting that broadcast media plays a central role in reinforcing tabloid tendencies and as a consequence, there is an emergence of factual popular television and entertainment-led news. Thus, it appears that the development of characteristics of tabloid journalism is at the forefront of market-driven and changing forms of journalism. Therefore, looking at the current trends in contemporary media landscape,it seems clear that ‘Golden age’ of tabloid journalism is indeed taking place.

REFERENCES: 1. Barnett, S. (1998) Dumbing down or reaching out: is it tabloidization wot done it? Political Quarterly 69(b): 75–90. 2. Baum, M.A. (2003) Soft news and political knowledge: evidence of absence or absence of evidence? Political Communication 20(2): 173–190. 3. Conboy, M. (2006) Tabloid Britain: Constructing a Community through Language. London and New York: Routledge 4. Currah, A. (2009) What’s Happening to Our News? Challenges Series. Oxford: Oxford University’s Reuters Institute for the Study of Journalism. 5. Deuze, M. (2005) Popular journalism and professional ideology: tabloid reporters and editors speak out, Media, Culture and Society, 27, (6), pp. 861-882. 6. Franklin, B. (1997) Newszak and News Media. London: Arnold. 7. Franklin, B. et al. (2005) Key Concepts in Journalism Studies, London; Thousand Oaks: SAGE Publications. 8. Esser, F. (1999) Tabloidization’ of news: a comparative analysis of Anglo-American and German press journalism. European Journal of Communication 14(3): 291–324. 9. Harrington, S. (2008) Popular News in the 21st Century: Time for a New Critical Approach? Journalism 9(3): 266–284.[online] Available from: http://jou.sagepub.com/content/9/3/266.short [Accessed 19 December, 2014]. 10. Lumby, C. (1999) Gotcha: Life in a Tabloid World. Sydney: Allen and Unwin. 11. McManus, J. (1994) Market-driven Journalism – Let the Citizen Beware. Newsbury Park, CA: Sage. 12. Macdonald, M. (1998) Personalization in current affairs journalism. Javnost – The Public 5(3):109–126. 13. Örnebring, H. and Jönsson, A.M. (2004) Tabloid Journalism and the Public Sphere: A Historical Perspective. Journalism Studies 5(3): 283–295. [online] Available from: http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/1461670042000246052#.VMn_sNKsWSo [Accessed 5 December, 2014]. 14. Sparks, C. and Tulloch, J. (eds) (2000) Tabloid Tales: Global Debates over Media Standards. Lanham, MD: Rowman and Littlefield. 15. Rowe, D. (2011) Obituary for the newspaper? Tracking the tabloid. Journalism, 12(4), 449-466. [online] Available from: http://jou.sagepub.com/content/12/4/449.short [Accessed 15 December, 2014]. 16. Skovsgaard, M. (2014) A tabloid mind? Professional values and organizational pressures as explanations of tabloid journalism. Media, Culture and Society, March 2014, Vol.36(2), pp.200- 218. [online] Available from: http://mcs.sagepub.com/content/36/2/200.short [Accessed 7 January, 2015]. 17. Sparks, C. (2000) Introduction: The Panic over Tabloid News, in C. Sparks and J. Tulloch (eds.) Tabloid Tales: Global Debates over Media Standards, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield, 1-40. 18. Turner, G. (2004) Understanding Celebrity. London: Sage. 19. Wasserman, H. (2009) Book Review: Sofia Johansson, Reading Tabloids: Tabloid Newspapers and their Readers. Media, Culture and Society 31(2): 338–339.

22

20. Winch, S.P. (1997) Mapping the Cultural Space of Journalism: How Journalists Distinguish News From Entertainment. Greenwood Publishing. 21. Winston, B. (2002) Towards tabloidization? Glasgow revisited, 1975-2001, Journalism Studies 3(1): 5-20. [online] Available from: http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14616700120107301#.VMoAoNKsWSo [Accessed 5 January, 2015].

Dudinova E.I., candidate of Philology, associate Professor of the UNESCO Chair,

International Journalism and Media in SocietyMukhamadiyeva L.I.

senior teacher publishing, editorial and design art

CONCEPTS OF REFORMING OF EDUCATIONAL PROCESS WITHIN EDUCATION DIGITALIZATION

By analogy with the thought, which has been expressed by Marshal McLuhan in the book «The Gutenberg' Galaxy», the Internet Galaxy took off thirty years ago. In case if the print invention has led to the democratization of knowledge and its transmission in terms of material welfare, the Internet has transformed the attitude to the Information in principle.

By the beginning of the XXI century, the world had changed out of all recognition. The dreams of such fantasy and anti-utopia authors as Ray Bradbury, Jules Verne and George Orwell had been discovered, invented and implemented. For instance, giant jetliners, cellular phones, IPADS and IPHONES, computer network. A fragile human and powerful, hyper-intelligent machines had started the close dialogue which has been lasting up to the present time.

The digital technologies substantially are changing the education structure and quality in Kazakhstan. Resulting from this the educational process might be researched following three directions: formal organizational processes; informative aspect of knowledge transfer within the system a tutor-student and mental concept, which involves the digital literacy, and background of the student.

The specialty – journalism within this theme is characterized by permanent contingence with information flows. Today students-journalists have stopped being audience. They have become members of the media sphere - bloggers, social network moderators. According to the data of the researchers, it is known that the thirds of the upper - course students in the department of journalism are keeping their own blogs and have 250 and more subscribers.

For a start there is need to define the essential notions, which were used in the research. Digital Revolution, which began in 1980-s and at the moment it is in progress and defined as fast moving and mass transmission from the analogue data processing, saving and transforming method to the digital one.

The digital revolution and youth concepts corresponding (overlapping) is the most interesting point to do the research because the learning students group is the most active and mobile social category and the existence of which is provided by the training which is organized following the definite programme and serves the aim to execute the highly professional and social role in material and cultural production. Being the most dynamic part of the society the students are sensitive to any changes in its structure, political and economical transformations and immediately respond to the new technological, cultural and educational trends. And the most vital thing is that the students are the powerful young people union who have socially important goals and tasks and possess the higher degree of psychological and behavior freedom than the representatives of older generation.

The digital revolution in our country is characterized by some transitivity moving media in the globalized world segment of the communication. Journalism in the Republic of Kazakhstan has become a segment of the world of communications. Accordingly, media, in a way, has own

23

matrices of knowledge of the surrounding world, broadcasting them in own various blogs, pages, social networks and the like. Hence, teachers of journalism and media coaches should be ahead of the communication learners and with actors of information field, moderators, opinion creators and thought leaders.

As a result, this process increases the requirements faced by Professors, obliges not simply transfer knowledge, but also synthesize the new forms of disclosure of natural and social processes that contribute to the development of the students to be proactive and creative thinkers in order to understand global processes and prospects.

This scientific trend is completely new for Kazakhstan’s science. And it is imperative for the independence of the country’s media pursuing democratic concepts. Being the educators, while teaching at the Department of Journalism and working in this direction, we are sure it is essential to verify that the scientific vectors we are strivingafter could be compared to the best achievements of other educational institutions, and be implemented later in our own work.

As a base component and sample of the digital education of the students in Kazakh National University the researchers have investigated the formal and organizational features of the educational process. It involves the unique Intranet – system «Univer», electronic library and digitalization the university campus.

The system Univer has been working for five years and represents the local information network of the Kazakh National University which provides wint the high level automazed educational process management, activates the students' initiativity and the direct interest in the education outcome. Besides, the technology provides with every days and well–protected monitoring of a tutor and student. The Internet register, within the KazNUsystem Univer, is constantly fulfilled during the educational process and extremely simplifies the registration and monitoring procedures. The student's registration for getting the educational disciplines in the forthcoming academic year is executed in the system «Univer» (http://univer.kaznu.kz) in the Al-Ffarabi KazNU, including the systematical and tutorial assistance of departments, dean’s officers, advisory and the registration online offices.

The Intranet system of KazNU allows the students to see grades, choose a course and tutors. And it provides the communication of students with tutors. The assignments, the up-to-date literature and online lectures are also represented there.

This approach minimized and eliminated the human factor in determining the state and teaching load, as they are formed by students of guidance, not liking the administration departments. Accessibility of Intranet systems creates a new level of protection from corruption.

On the first stage, such a new innovation seemed allogenic and unhandy but with each year the trust to the system is growing.

Within the research, for the last three years the students’ preferences have been defined according to the following criteria’s:

1.Access to the system Univer and the interface friendliness. Easy/handy/difficult/unhandy;2. the discipline content quality and UMKD loading high/low/complete/partial;3. the utility level-high/low;4. the cancellation of the system. Agree/disagree;5. the quality and access to the Internet for students at the campus territory high/low.The results are following:

24

As it is shown in diagrams, the system Univer becomes popular among students. The willing to use its advantages in educational process appears. However, the low quality of the Internet access upsets. It, in its turn, impacts on the educational and self-education processes.

While answering the last question it is necessary to highlight that the students meant the access to the Internet through the individual gadgets. As the wholecomputer park at University, including the computer classes, auditoriums, staffrooms and a library, is connected to the Internet.

The important part of any learning process is the access to the educational materials. The University research library has an electronic catalogue, which has been being led since 1992, and it is presented on the Internet, and includes the text information database and computerized bibliographical scientific work file composed by the faculty of the University. The research library has been doing copies of electronic course books since 1999 and more than 150 books have already been issued. The faculty scientific works are represented on the Internet by the research library. The information about the library is given online (http:\\lib.kaznu.kz).

Now it can be seen that the KazNU digitalizationis extremely developing. Within the given research, it is difficult to clarify all components of the digital revolution at KazNU. Undoubtly they include Robotocenter, the сollegialbusiness – incubator (infrastructural zone for creating and developing the innovative projects),interactive classes, Global classes, the Internet cafe, the service center «Keremet», the KazNU teleradionetwork, the KazNU publishing house «Kazakh Universitety» and others.

Going to the second part of the research–informativeaspect of knowledge transferring within the system a tutor-student- the authors emanate from the fact that the digital technologies can do different impacts on the educational process of the students from the natural science and humanitarian faculties. Consequently, we are concentrating on studying aspects, which are necessary to educate the students of the journalism-faculty.

The specialty attracts socio-active people who have organizational and communication skills. Their cooperation with a teacher is built on the interactive platform.

In order to highlight the main communication aspects the authors of the article have been using the observation method, benchmarking analysis, all sorts of questionnaires for finding out the reactions and attitude of the students to the digital technologies.

The research have been being provided for three years, from 2014 to 2016.The students have been replying to the following questions:

1. What form of the questions is preferable: classical or innovative?2. Should be a lecture useful or interesting (challenging)?3. Weather a teacher should make students think or just know the relevant volume of the

material4. Weather a teacher should be professional or a gifted lecturer.

25

5. If the traditional lectures need the digital technologies or not.6. What is your attitude to the online lectures?The results are following:

Consequently, the students-journalists prefer the advanced educational methods, professional teachers who are able to swap with them their new knowledge and practical experience in an interesting and accessible form which can be easily transformed into the skills of the chosen profession, regardless of the year when they were questioned.

Going to the research of the mental concept education, which involves the digital literacy and background of the student it, is necessary to admit that nowadays students are the outcome of the digital revolution. They cannot imagine the education process without the Internet-resources and modern gadgets. According to the research, the popularity level of modern gadgets among students has increased up to ten times for the last several years.

The authors proceed from the fact that the mental concept – itis an image of student thinking, common spiritual disposition of the future journalist, his social and psychological attitudes, manner of feeling and thinking. By other words, it is students understanding of their abilities and goals in acquiring new skills and habits on the base of valuable milestones.

The given research has shown that the computer technologies make a direct impact on the quality of education, the acquiring level, the memory and the ability to implement the acquired knowledge which, in its turn, becomes skills and habits and others. The investigation of the range of the educational materials' acquiring parameters and indexes has revealed the students' equal to the desire of students to printed sources, as well as electronic.

26

The students’ sympathy to the paperback books is explained by its great consistency and convergence in working out the personal understanding of the world. Moreover, following their view the paperback books are remembered better.

The competition between the paperback and electronic books has reached its peak. The paperback editions, letting the electronic ones be more operative and accessible, however remain being reliable and intellectual sources of information.

Read the paperback mass media -25%Only Internet – options/mobile applications/ - 75%The discrepancybetween the students and the teachers in apprehension the value of the

paperback editions is also mentioned. The latter ones require the students to read original texts while the students try to use contracted versions and summaries of art and scientific literature.

As for impact of the digital revolution on the youthmentality, there are different visions. Some researchers consider the process as harmful for intellectual potential of the nation. The others consider it as the opportunity to exchange information globally and raise the level of freedom.

The authors are tend to think that the digital technologies, following the professional approach, are able to enrich the educational process, enhance the multimedia component, strengthen the adaptation function of the education, prepare students to new challenges of the profession.

Beyond the framework of the presentation because of the time limit, there are the range of investigation trends, which have not been considered. For instance, the social networks as the factor of information exchange, the level of critical thinking of the ground and upper courses, the implementation degree of new approaches by taken into consideration the different ages of the faculty and others.

Succinctly, the essential results of the research are the following: The Al-Farabi KazNU degree of completion to the digital revolution is high; The necessity to use the digital technologies is admitted by both the students and the

teachers as well; There is a backlog of response among the teachers to the students’ digital demands; It is obvious that there is lack of engineering thinking of the students in the humanitarian

departments;

27

The format of relationship the tutor – student is getting better (from patronage to cooperation);

The faculty yet does not possess the monopoly over knowledge so that the digital technologies make the opportunity to have innovative information equal for both the students and the teachers as well;

The journalism – teacher does not have to train the thought leaders but start working with them from the first teaching stage in University.

Ахметова Л.С., д.и.н., профессор кафедры ЮНЕСКО,

международной журналистики и медиа в обществеКазНУ имени аль-Фараби

Веревкин А.В., к.с.н., доцент КазНУ имени аль-Фараби

Лифанова Т.Ю. к.ф.н., доцент КазНУ им. аль-Фараби

МЕЖДУНАРОДНЫЕ СТАНДАРТЫ И ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЯ СОВРЕМЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Одной из важнейших тенденций трансформации современного образования является его интернационализация. Интернационализация высшего образования охватывает его различные уровни (национальный, институциональный и т.д.) и становится объектом государственной политики, в целом. Для большинства университетов характерны такие явления интернационализации как международное сотрудничество и академическая мобильность. В тоже время необходимо отметить, что в условиях внедрения важнейших инструментов Болонского процесса международное измерение приобретают и такие характеристики современного образования как механизмы обеспечение качества, включая аккредитацию образовательных программ, национальные рамки квалификаций, профессиональные стандарты и т.д.

Анализ реализации основных принципов Болонской декларации а Казахстане (трехуровневое образование; единые дипломы о высшем образовании и приложения к ним; система оценок уровня знаний, базирующаяся на так называемых кредитах; мобильность образования; обеспечение качества образования; совместная политика в области образования)показывает и наличие кардинальных изменений и противоречивость процессов формирования единого образовательного пространства,обусловленную многими факторами.

Важнейшим компонентом реализации Болонского процесса является формирование и адаптация механизмов обеспечение качества образования, высокого уровня преподавания и обучения. Качество образования – многоплановая категория, и критерии его оценки могут быть самыми разными. Европейский центр по высшему образованию (CEPES) ЮНЕСКО относит к критериям оценки качества образования:

- институциональную миссию и цели учебного заведения;- параметры образовательной модели;- определенные стандарты данной программы или дисциплины[1].После успешной реализации многими странами базовых положений (структура 3-х

циклов, кредитное обучение и др.) обеспечение качества (QualityAssurance - QA) становится наиболее актуальным вопросом в рамках Болонского процесса и создания европейского пространства высшего образования, что подтверждается в частности итогами Европейского мониторингового исследования «Trends-2015» [2].

28

Тенденция интернационализация обеспечения качества.Европейские инструменты обеспечения качества (QA) интенсивно развиваются, начиная с 2005 года. Они включает в себя ряд программных документов, регламентирующих как внешние, так и внутренние процедуры мониторинга и контроля качества. К ним относятся, прежде всего, регулярно обновляющиеся «Европейские стандарты и рекомендации для обеспечения качества в области высшего образования» (European Standards and Guidelines for Quality Assurance in the Higher Education Area - ESG) [3]. В данном документе отмечается, что роль QA чрезвычайно важна для поддержки систем и учреждений высшего образования, поскольку является их центральной задачей, гарантируя, что квалификации, достигнутые студентами, будут актуальны, обладая международным признанием и востребованностью на рынке труда. ESG используются учреждениями высшего образования и агентствами по обеспечению качества как справочный документ для внутренних и внешних систем гарантии качества в высшем образовании.

В обновленной версии ESG был утвержден BolognaFollow-UpGroup в 2015 г. В тексте документа разъяснены отдельные неоднозначные формулировки, подчеркивается необходимость постоянного внимания и контроля таких вопросов как результаты учебной деятельности и возможности трудоустройства, во избежание «ловушки» использования процедур и внешних механизмов обеспечения качества QA как панацеи для решения всех трудностей, с которыми сталкивается высшее образование [2, с. 39].

На институциональном уровне Европейская структура QA включает в себя европейские стандарты и руководства по обеспечению качества в пространстве высшего образования, разрабатываемые в рамках таких организационных структур как Европейская Ассоциация гарантии качества в высшем образовании (European Association for Quality Assurance in Higher Education, ENQA) и Европейский реестр обеспечения качества высшего образования (European Quality Assurance Register for Higher Education, EQAR).

Среди ведущих международных организаций, деятельность которых сопряжена с вопросами обеспечения качества можно назвать:

- ENQA - European Association for Quality Assurance in Higher Education (Европейская Ассоциация гарантии качества в высшем образовании).

- INQAAHE - International Network for Quality Assurance Agencies in Higher Education (Международная сеть агентств гарантии качества в высшем образовании).

- APQN - Asia-Pacific Quality Network (Азиатско-Тихоокеанская сеть гарантии качества).

- CEENQA - Central and Eastern European Network of Quality Assurance Agencies in Higher Education (Сеть агентст в гарантии качества в высшем образовании стран Центральной и Восточной Европы).

EQAR – (Европейский реестр обеспечения качества высшего образования). Аккредитация образовательных программ. Изменяющиеся стандарты и

руководства в свою очередь выступают в качестве основания для институциональной и национальной разработок по контролю качества образования. Казахстанская система QA в своих основных компонентах вполне сопоставима с базовой европейской моделью, базирующейся на ESG и включающей, прежде всего, периодические процедуры внутренней оценки (самооценка) и внешнюю оценку (аккредитация).

Аккредитация позволяет подтвердить соответствие качества образования определенным стандартам, национальным или международным, при помощи независимых аккредитационных агентств. Сами аккредитационные агентства также проходят процедуру признания на международном уровне. Процедуры аккредитации имеют практически одинаковый характер и понятны для зарубежных партнеров, что и позволяет привлекать зарубежных экспертов [4, с. 30-32]. Необходимо отметить, что аккредитационный процесс

29

является динамической процедурой, предполагающей постоянный мониторинг и конструктивный диалог заинтересованных сторон.

Следует упомянуть, что с 2017 года в вузы не подлежат прохождению государственной аттестации, и ее заменит международная аккредитация, процедуры которой должны будут инициироваться самими ВУЗами, самостоятельно определяющими необходимость ее прохождения

По оценкам социологического исследования «Реализация принципов Болонского процесса в Казахстане» 63,1% преподавателей и специалистов вузов утверждают, что в их учебном заведении уже проводится аккредитация различных структурных подразделений и образовательных программ в качестве обязательной процедуры. Практически столько же (64,4%) академических работников Казахстана отметили, что развитие международной системы аккредитации становится эффективным инструментом обеспечения качества высшего образования в казахстанских вузах [5].

Институциональные стратегии и механизмы обеспечение качества на уровне ВУЗов. В рамках Болонского процесса все большее значение приобретает разработка вузами собственной политикии механизмов в области обеспечения качества, как части стратегического менеджмента. В тоже время существуют и общие принципы обеспечения качества образования, предлагаемых Болонским процессом. Официальные требования к формированию в вузе внутренней системы обеспечения качества варьируют в разных странах.В целом, внутренняя (институциональная) система обеспечения качества высшего образования базируется на следующих стандартах и принципах:

1. Наличие в вузе разработанной политики в области обеспечения качества, которая должна быть согласована со стратегией управления вузом.

2. Наличие стандартов (регламентов) вуза по обеспечению качества, которые также должны соответствовать общеевропейским стандартам качества.

3. Осуществлять студенто-ориентированное обучение, преподавание и оценку, базирующиеся на прозрачности всех процедур» [4, с. 32].

Следует подчеркнуть, что авторы обширного исследования EUA «Измерение культуры качества» подчеркивают, что как внутренние, так и внешние процессы обеспечения качества могут дать положительный эффект только при условии, что они обращены «на будущее» (включают методологию «опережающего отражения»), а не являются простой инспекцией [6]. Это касается, в первую очередь, вклада в развитие новых и совершенствование старых структур и предложения систем, которые прозрачны и сравнимы, а также способствуют достижению ясности в отношении того, что надо измерять и что является общей целью.

В качестве примера, возможно, рассмотреть внутреннюю систему обеспечения качества КазНУ им. аль-Фараби, которая разработана в соответствии с основными международными критериями, включает в себя: политику и процедуры обеспечения качества (вузы должны их разработать самостоятельно для обеспечения качества и стандартов своих образовательных программ), а также отражает приверженность развитию институциональной культуры качества. Важно, что в стратегии повышения качества, должна быть отведена роль студентам и другим ключевым участникам (выпускникам, работодателям и т.д.). Для мониторинга образовательной и научно-исследовательской деятельности в КазНУ им аль-Фарабирегулярно используются результаты нескольких исследовательских проектов, проводимых наЦентром социологических исследований и социального инжиниринга: мониторинг деятельности и профессиональной компетентности профессорско-преподавательского состава университета «Преподаватель глазами коллег»; Анкетирование «Преподаватель глазами студентов» и «Оценка эффективности курсов» и другие[7].

30

Статья подготовлена в рамках проекта МОН РК 1774/ГФ4 «Внедрение международных стандартов журналистики ЮНЕСКО в контексте реализации стратегических приоритетов Болонского процесса в Казахстане» 2015-2017 гг. (руководитель Ахметова Л.С.).

Список литератур:1. Оценка качества образования как инструмент оценки деятельности вузов – Режимдоступа: http://www.mirkin.ru/_docs/_budgetfin/ocenka.pdf 30.03.2017 г.2. Trends 2015: Learning and Teaching in European Universities. - 1040 Brussels, Belgium. – 132 р.3. Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area (ESG) – Режимдоступа: http://www.eua.be/Libraries/quality-assurance/esg_2015.pdf?sfvrsn=0 20.02.2017 г. 4. Реализация Болонского процесса в Казахстане: модернизация подходов в контексте современных трендов. – Алматы, 2015.5. Реализация принципов Болонского процесса в Казахстане. Отчетпо итогам проведения социологического исследования (науч. руководитель Абдирайымова Г.С.). – Алматы, 2016 г. 6. Examining Quality Culture Part II Processes and Tools - Participation, Ownership and Bureaucracy. - Brussels, Belgium: European University Association, 2011 - http://www.eua.be/Libraries/publications/eua_eqc_ii_web.pdf?sfvrsn=2 15.10. 2016 г.7. Веревкин А.В. Институциональная политика обеспечения качества образования как инструмент болонских преобразований // Материалы научно-методической конференции «VIIКасымжановские чтения». - – Алматы: Қазақуниверситеті, 2016. – С. 284-289.

Барлыбаева С.Х.д.и.н., профессор кафедры печати и электронных СМИ

КазНУ имени аль-Фараби

СОВРЕМЕННЫЕ ТРЕНДЫ МЕДИА РАЗВИТИЯ

Новейшие информационно-коммуникационные технологии позволили перейти к широкомасштабному переводу накопленной человечеством информации из электронной в цифровую форму. Эти формы представления различной аудиовизуальной, мультимедийной информации позволяют на качественно новом уровне организовать процессы производства, хранения и распространения информации.

В настоящее время происходит слияние компьютерной, вещательной и телекоммуникационной технологий. Это сближение и взаимодействие изменило коммуникационную среду. Подобная интеграция привела к тому, что информационная индустрия расширяется, стирая жесткие границы между секторами традиционных СМИ и создавая новые медиа-системы. Происходит тенденция «конвергенции» - объединения, слияния в единое целое и коммуникационных технологий, рынков, и самих средств информации, бытовой и профессиональной техники.

Конвергенция (от лат. «convergere» – приближаться, сходиться) означает «схождение», «сближение», что в контексте медийных реформ обеспечивает разным типам СМИ новое концептуальное взаимодействие с учетом их организационно-структурного сближения или полного слияния, включая формирование новых управленческих методик для оперативного создания оригинального информационного продукта с целью его размещения в различных медийных средах и захвата внимания потенциальной аудитории.

Свободный рынок идей в эпоху глобальной информационной инфраструктуры все больше определяется коммерческими целями, которые и диктуют стремление к либерализации. Исследователь С.Л.Уразова выявляет ряд характеристик, обусловливающих преобразования медийного рынка, которые показывают причинную связь возникновения конвергентных процессов. Вот некоторые из них:

1. Смена мономедийной среды на мультимедийную.2. Замена классификационного названия медиа – из СМИ они трансформируются в

СМК.

31

3. Возникает новая форма коммуникации – интерактивность.4. Процессы глобализации с учетом использования современных цифровых

технологий изменяют параболу распространения информационного продукта [1]. В отличие от традиционных СМИ пользователи Интернета из пассивных

реципиентов информации превращаются в ее активных преобразователей, создателей и распространителей. Цифровая, мультимедийная интерактивная коммуникационная технология становится более доступной в разных регионах мира. «Интеграция всех видов коммуникации на основе опто-волоконного кабеля в телекоммуникационную структуру служит своего рода «центральной нервной системой всего общества»[2].

Многие исследователи приходят к общим характеристикам новых медиа. Во-первых, они «привязаны» к экрану. Во-вторых, они предлагают одновременно текст, звук, видеоизображение, как статичную картинку, так и движущиеся образы. Новые медиа в той или иной степени интерактивны. Как отмечал представитель журнала «Советник» (Москва) в Казахстане и Центральной Азии - В.Н.Павленко на семинаре «Новые медиа специального назначения» (Алматы, 16 марта 2012г.): «Новые медиа – термин, означающий появление цифровых компьютерных, информационных, сетевых технологий и коммуникаций в конце ХХ века. Новые СМИ – это любая медиа продукция, являющаяся интерактивной и распространяемая цифровыми методами. В настоящее время, как отмечает В.Н.Павленко, формируются четыре направления в журналистике:

- интерактивные сервисы (различные возможности сайтов),- гражданская журналистика (редакция привлекает блогеров),- журналистика данных (работа с труднодоступными источниками, журналистское

расследование),- краудсорсинг (коллективное обсуждение в сетях до обработки и сбора информации

по заранее заданной теме)». В расширяющемся медиа пространстве печать, аналоговое радио и телевидение

воспринимаются как «старые» СМИ, новые каналы доставки информации и сама информация, основанные на дигитализации, определяются как «новые медиа». Другое предлагаемое определение описывает новые медиа как «каналы цифровой коммуникации, в которых текст, графические и движущиеся изображения, звук представлены в едином «пакете» и которые имеют различные формы производства, распространения, приема и хранения конечного продукта»[3].

Содержание новых медиа создается бесчисленным количеством пользователей, которые производят, редактируют и сами потребляют этот контент. В качестве примеров новых медиа можно привести следующие:

- Интернет,- Электронные книги,- Интернет радио,- Цифровое телевидение (кабельное, спутниковое),- Видеоигры (компьютерные, мобильные),- Мобильная связь,- Киноиндустрия (фильмы, видео-блоги) и др. Исследователь И. Балахнин к новым медиа относит: свободные площадки для

публикации материалов, например, Википедия; разнообразные сервисы для stand-aloneблогов, таких как WorldPress или Blogger; площадки для того, чтобы делиться разнообразным контентом: YouTube- для видео, Flickr – для фотографий, Slideshare – для презентаций; платформы для организации дискуссий, локальные форумы; социальные сети: Facebook, LinkedIn,ВКонтакте, мой мир и др.; микроблоги –Twitter, Plurk и др.; агрегаторы социальной информации, например, FriendFeed; лайвкасты – сервисы, позволяющие

32

смотреть и комментировать в прямом эфире трансляции различных событий или программ [4].

В настоящее время приблизительно 2,1 млрд. человек по всему миру подключены к Интернету. К концу 2016 года число Интернет-пользователей в Казахстане превысило 12 млн. человек. В настоящее время бурно развивается мобильная телефония. Насчитывалось свыше 32 млн. абонентов сотовой связи в республике (население Казахстана составляет – 17,4 млн. жителей).

Еще 10 лет назад Facebook и Twitter просто не существовали, а сегодня их пользователями являются 1,5 млрд. человек по всему земному шару [5]. В октябре 2012 года активных пользователей Facebook в мире перевалило за 1 млрд., 81% из которых находится за пределами США и Канады, в которых начинала работать компания [6].

В настоящее время, по данным 2016 года, самой популярной социальной сетью в Казахстане является «ВКонтакте», на втором месте по популярности – «Истаграм» - 3 млн.человек, «Facebook» - на пятом месте -700 тысяч человек.

Ярким примером служит бурное развитие блогосферы, гражданской журналистики в мире и в Казахстане.По прогнозам аналитика Ассоциации приграничного сотрудничества М.Шибутова, объем казахстанской блогосферы к 2017 году достигнет - 1 персональный Интернет-блог на 100 Интернет-пользователей, к 2020 году – 2 персональных Интернет-блога на 100 пользователей. Повышается средняя посещаемость казахстанских Интернет ресурсов и в 2017 году она достигнет 40%, а к 2020 году – 50%.

В связи с бурным развитием Интернета, социальных сетей появляются новые медийные профессии. Так с 2010 года о себе заявили SMM-агентства, социальные медиа менеджеры (SMМ–socialmediamanager). На маркетинг в Socialmedia (социальные медиа) обратили вынимание ведущие компании, государственные органы и банки, которые стали нанимать специальных сотрудников для взаимодействия с Интернет-аудиторией, прибегать к услугам профильных агентств. Как отметил начальник отдела коммуникационного агентства АГТ-Казахстан И.Глущенко: «Ключевым моментом в становлении SMM в Казахстане стало создание узкоспециализированного сообщества Social Media Club, в котором принимают участие большинство работников сферы SMM. Говоря о самых актуальных инструментах SMM в Казахстане, можно отметить, что большой популярностью пользуется создание видео-контента и Facebook-приложений»[7].

В настоящее время развитие телевидения и радиовещания осуществляется в эпоху глобальной цифровой революции. Современные достижения в области цифрового телерадиовещания меняют ход развития мировых телекоммуникаций. Новые возможности цифрового ТВ и радио дополняются новыми возможностями: интерактивностью и мультифункциональностью.

В настоящее время вещательная индустрия представлена тремя основными стандартами, которые используются для организации цифрового вещания:

- Европейский стандарт цифрового вещания –DVD (DigitalVideoBroadcasting),- Американскийстандартцифровоговещания ATSC (Advanced Television System

Committee,- Японский стандарт цифрового вещания ISDB (Integrated Services Digital

Nroadcasting).Выбор определенного стандарта определяется индивидуально каждой страной. Сроки

отключения аналогового сигнала (от 5 до 16 лет) каждая страна определяет самостоятельно. Многие государства предпочли европейский стандарт по его следующим показателям: низкая стоимость приемного оборудования, унифицированность для эфирного, спутникового, кабельного и мобильного вещания, высокая помехоустойчивость и качество ТВ сигнала, многопрограммность, возможность организации дополнительных услуг (передача данных, видео по запросу), возможность создания одночастотных сетей.

33

Важнейшим приоритетом для Казахстана является - переход страны на цифровое вещание к 2015 году, что обусловлено общемировыми тенденциями – Международным Союзом Электросвязи в рамках соглашения «Женева-2006» переходным периодом (2007-2015гг.) для внедрения цифрового вещания. В Казахстане была разработана Государственная программа развития цифрового телерадиовещания в РК на 2008-2015 годы.

При цифровом вещании в несколько раз увеличилось число программ, появились новые сервисные услуги: видео по запросу, Интернет-ТВ, мобильное ТВ.

Преимущества цифрового вещания:- организация многопрограммного вещания за счет трансляции в несколько раз

большего количества ТВ передач,- повышение качества приема телерадиопрограмм,- возможность сопровождать одно видеоизображение на 4-5 языках,-внедрение интерактивности, позволяющей передавать мультимедийные услуги.С июля 2012 года в стране запущена сеть цифрового эфирного телевещания в Астане,

Алматы, Караганде, Джезказгане и Жанаозене. В общей сложности сеть включает в себя 827 радиотелевизионных станций. В Астане, Алматы и областных центрах передаются два мультиплекса, эквивалентные 30 каналам SDTV, в остальных населенных пунктах – один мультиплекс из 15 телеканалов.

Переход на цифровое телевидение в Казахстане началось с 2012 года и продлилось до 2016 года, когда эфирное вещание заменяется цифровым. В настоящее время, как отмечает Болат Кальянбеков- председатель комитета информации и архивов МКИ РК, 5,9 млрд. тенге выделено на развитие цифрового телевидения.

Отдельные исследователи массовых коммуникаций начали говорить о наступившей эпохе «медиакратии» - власти СМК, которые уже не только отражают и интерпретируют действительность, но и конструируют ее по собственным правилам. Как отмечает исследователь О.Г. Филатова, «происходит глобализация СМИ и коммуникации, трансформируется вся структура коммуникативного опыта человека. Массовая коммуникация становится не только «магическим окном», через которое мы смотрим на мир, но и «дверью», через которую идеи проникают в наше сознание. Это относится ко всем СМК и, прежде всего, к Всемирной сети Интернет» [8].

Глобальное распространение Интернета, мобильной телефонии, кабельно-спутникового телевидения, их массовость, одновременность и широта охвата аудитории – сделало их главными элементами глобализации. Термин «глобальное» выступает одновременно в смысле доступного практически всему миру.

Развитие мобильной связи сделало возможным индивидуальный доступ к глобальным информационным ресурсам с помощью сотовых телефонов. Распространение мобильной связи вносит новый элемент в развитие современных СМК, приближая читателей, слушателей и зрителей к движению информационных потоков и, позволяя более эффективно управлять их вниманием и отбором информации.

Развитие современного общества происходит под влиянием новых информационно-коммуникационных технологий и новых медиа, которые изменяют медиа ландшафт. Особенностью новых СМИ стало изменение характера коммуникации. В них трудно различить массовую и личностную форму коммуникаций, массовые и немассовые средства информации. Потребление новых медиа имеет более индивидуальный характер. Происходит процесс «демассификации». Новые медиа увеличивают возможности коммуникации.

В развитии СМК наступила новая эпоха индивидуализации пользования и продажи информации. В ХХ1 веке проявляется тенденция «демассификации» -индивидуального, персонального доступа к информации с помощью Интернета, мобильной телефонии, мобильного Интернета, цифрового радио и телевидения. В целом медийная сфера становится разнообразней и богаче.

34

В ХХ1 веке именно передовые информационно-коммуникационные технологии (ИКТ), обеспечивающие динамичное социально-экономическое и культурное развитие, стали определять лицо постиндустриальных государств. В настоящее время электронные СМИ, новые медиа влияет на нашу жизнь гораздо сильнее, чем другие виды коммуникации, отсюда быстро меняющиеся ценностные ориентиры, потребительские запросы.

Информационно-технологическая революция активизировала внедрение и развитие новых СМИ, в республике быстро развивается блогосфера, конвергентная журналистика, распространяется спутниковое, кабельное ТВ, мобильная телефония, растет количество Web-изданий, информационных мультимедиа ресурсов, получает развитие волоконно-оптическая связь, цифровое вещание, платное видео.

Социально-экономические изменения казахстанского общества определили направление развития современной журналистики, новых медиа республики в эпоху глобализации, конвергенции и дигитализации. Цифровая эпоха принципиально меняет информационную среду, стирая грани между видами СМИ. Бурное развитие информационной инфраструктуры – позволяет говорить об обновлении ситуации в области массовой коммуникации, новых медиа, основанной на социально-экономических и культурных преобразованиях в обществе.

Список литератур:1. Уразова С.Л. Конвергентная журналистика в цифровой медиа среде: Методическое пособие.-М.ИПК, 2010.-С.112. Колесник С.Г. Основные тенденции развития телевидения в США (1995-1996) // Вестник МГУ. Серия 10. Журналистика, 1998 - № 1- С. 36.3. Informationandcommunicationtechnologies. Visionandrealities.-OxfordUniversityPress, 1996.4. Балахнин И. Горизонтальный мир: экономика, инновация, новые медиа//http://www.Arcbook.ru, 2011.5. Меллер К. Конвергенция СМИ//Путеводитель по саморегулированию сетевых СМИ.-Вена, 2013.-С.15.6. Бетанкур Л. Социальные СМИ и журналистика//Путеводитель по социальным медиа – 2013.-Вена, 2013.-С.91.7.Туратбеков К. Повелители социальных сетей//Бизнес и власть,25 октября 2012.-С.5.8. Филатова О.Г. Интернет как масс медиа // Актуальные проблемы теории коммуникации - СПб., 2004.- С. 232.

Султанбаева Г.С. д.п.н., профессор кафедры печати и электронных СМИ

КазНУ имени аль-Фараби  

КАРАВАН МЕДИАГРАМОТНОСТИ ЮНЕСКО 

Материал предоставлен Научным центром гуманитарных исследований «Медиасфера», школы журналистики и коммуникации при КазНУ им Аль-Фараби (Алматы, Казахстан).

В рамках проекта ЮНЕСКО «Медийной и информационной грамотности».Международая Мобильная медиа школа «ШЫМКЕНТ – ГОРОД УСТОЙЧИВОГО

РАЗВИТИЯ: медиа-информационное грамотное население», приуроченная ко Всемирному дню свободы печати в рамках Целей в области Устойчивого развития ООН

Казахстан, Шымкент, 3-5 мая, 2016.Маршрут  медиа школы: Шымкент – Шаульдер – Арыстанбаб – Туркестан – Кентау –

Шаян - Акмешит - Домалак-Ана - Шымкент. Этот маршрут выбрано с целью поддержки студентов, молодых журналистов и специалистов в области коммуникации обучатся и пройти в курсы повышения ко Дню свободы печати.

Мобильная школа является медийной диалоговой площадкой между обучающей молодежи и практикующих журналистов. Машрут проведения Медиакаравана по траектории Великого Шелкового пути дала возможность участникам  осмыслить глубины истории и

35

культуры Центральной Азии, придал особый духовный настрой в достижении целей устойчивого развития региона.

Целью проведения   школы является привлечение и мотивация журналистов и студентов вузов, обучающихся по специальности «журналистика» из Казахстана, Кыргызстана     (из выборочных областей) как точно и сбалансированно освещать в СМИ две темы медийной и информационной грамотности:  информационной и новостной грамотности.

Казахстанский медийный рынок как часть глобального медийного пространства должен ориентироваться  приоритетам ЮНЕСКО  в области экологии медиа и информационной грамотности.

В этом году выбрана  Международной мобильной школы «ШЫМКЕНТ – ГОРОД УСТОЙЧИ ВОГО РАЗВИТИЯ: медиа-информационное грамотное население», приуроченная ко Всемирному дню свободы печати в рамках Целей в области Устойчивого развития ООН.

Всемирный день свободы печати отмечается ежегодно 3 мая начиная с 1994 года. Провозглашен Генеральной Ассамблеей ООН в специальной резолюции от 20 декабря 1993 года. Ежегодно публикуются послания Генерального секретаря ООН по случаю Всемирного дня свободы печати. Начиная с 1997 года 3 мая ежегодно присуждается премия ЮНЕСКО за вклад в дело свободы печати им. Гильермо Кано.

В этом году Всемирный день свободы печати будет посвящен рассмотрению указанных вопросов с трех различных точек зрения:

• свобода информации как основная свобода и право человека; • защита свободы печати от цензуры и чрезмерного контроля со стороныгосударства; • обеспечение безопасности журналистов, работающих в электронных и обычных

средствах информации.КазНУ имени аль-Фараби как Глобальный Хаб программы ООН «Академическое 

влияние» по устойчивости  каждый год поддерживает   Зимнюю школу Журналистики и коммуникации, посвященная приоритетным направлениям ООН по устойчивому развитию  и является  организатором данного мероприятия.  

Результатами проекта Мобильной медиа  могут использовать:университеты, где обучают студентов по специальности «журналистика»; медийные НПО во время проведения меропритий для представителей  СМИ;печатные и он-лайн редакций   для составления медийного плана;электронные СМИ для подготовки материалов по медиаграмотности населения;журналисты в  воих новостных и аналитических материалов;преподаватели и  сотрудники университетов Казахстана, Кыргызстана для

лекционных материалов и практических кейсов по программе «Журналистика»аналитики и эксперты  в области медиа государсвтенных структур для предложения и

рекомендации правительства в сфере интернет и цифровой грамотности. Задачи:составление информационного пакета и подготовка баннеров и стендов: пресс-релиз,

информационные письма и буклеты и образовательные материалы для участников медиа школы;

сопровождение документов и переписка с участниками и медиа-лекторами;составление программы и методического сборника по материалам ЮНЕСКО и

лекторов; организация и сопровождение заезда и въезда всех участников и лекторов в Южно-

Казахстанский область; информационное сопровождение деятельности Мобильной медиа школы в СМИ и

соцсетях;

36

организация и принятие рекомендаций по итогам работы Мобильной медиа школы;создание в социальных сетях сети по МИГ.Задачи проектаПо результатам отборочного тренинга, в котором участвовало пять человек из

Алматы, Астаны, (Казахстан) были выбраны два тренера и эксперты Мобильной медиа школы: Есенгуль Капкызы - заведующая кафедрой журналистики университета им. Сулеймена Демиреля, Президент ОФ «Мінбер» (г. Алматы) и Гульмира Султанбаева - директор научного центра гуманитарных исследований «Медиасфера» КазНУ им.аль-Фараби, заведующая кафедрой печати и электронных СМИ факультета журналистики (г. Алматы). Полный список прилагается. Они проявили свои коммуникативные, организаторские и лекторские способности.

До начала работы Мобильной медиа  школы приобретены и сформированы необходимые материалы:

информационный пакет, баннер и стенд: пресс-релиз, информационные письма и буклеты и образовательные материалы для участников школы;

За весь период проекта –  78 участника: журналисты региональных СМИ Южно-Казахстанкой области, веб-редактора и контент-редактора он-лайн медиа, студенты и магистранты высших учебных заведений РК, PhD докторанты, преподавателей и учащихся специализированных школ. В работе мобильной Медиа школы также участвовала делегация журналистов и преподавателей  вузов из Кыргызстана. Все участники прошли курсы повышения квалификации:семинары-тренинги и мастер-классы,  активно проводимые в течение четырех дней (3 часа – теоретический модуль, 3 часа – выполнение индивидуальных или групповых заданий, 3 часа – выполнение творческо-практических задач) - объемом 72 часа.

Участники получили новые знания и практические навыки по использованию новых технологий; изучили методы и способы использования новых технологий в освещении и популяризации информационных событий; овладели новыми навыками и компетенциями в вопросах медиа- и информационной грамотности и достижения информационного равенства; 

расширили свои знания в области новых медиа;послушали лекции знатоков своего дела, ведущих профессионалов в области масс-медиа.

В качестве практической работы участников Мобильной медиа школы проводились семинары по решению кейсов, индивидуальные и групповые практические занятия, презентации, дискуссии на основе просмотренных материалов, критический разбор реальных проектов, индивидуальные консультации.

За весь период проекта –  78 участника: журналисты региональных СМИ Южно-Казахстанской области, веб-редактора и контент-редактора он-лайн медиа, студенты и магистранты высших учебных заведений РК, PhD докторанты, преподавателей и учащихся специализированных школ. В работе мобильной Медиа школы также участвовала делегация журналистов и преподавателей  вузов из Кыргызстана. Все участники прошли курсы повышения квалификации: семинары-тренинги и мастер-классы,  активно проводимые в течение четырех дней (3 часа – теоретические модули, 3 часа – выполнение индивидуальных или групповых заданий, 3 часа – выполнение творческо-практических задач) - объемом 72 часа.

Участники получили новые знания и практические навыки по использованию новых технологий; изучили методы и способы использования новых технологий в освещении и популяризации информационных событий; овладели новыми навыками и компетенциями в вопросах медиа- и информационной грамотности и достижения информационного равенства; 

37

расширили свои знания в области новых медиа;послушали лекции знатоков своего дела, ведущих профессионалов в области масс-медиа.

В качестве практической работы участников Мобильной медиа школы проводились семинары по решению кейсов, индивидуальные и групповые практические занятия, презентации, дискуссии на основе просмотренных материалов, критический разбор реальных проектов, индивидуальные консультации.

 Написано и опубликовано:- 4 новостных статей опубликовано участниками о  медиашколе (список со ссылками

прилагается);- 5  новостных статей в республиканских интернет-ресурсах;- 1 радиовыпуска (прилагаются);- 3 телесюжета (прилагаются). Основные мероприятия в рамках проекта а) Группой студентов подготовлены:Материал опубликован в  газете «Шарайна»,  «Тағлымы мол мобильді медиа мектеп», Автор: Алимжанова АйкеримДата публикации: 15 мая 2016 г. b) Группой журналистов из ЮКО подготовлены:«Шымкентте мобильді медиа-мектептің жұмысы басталды»Материал вышел в эфир ТВ  «Отырар» , ШымкентАвтор: Ардак Берден Дата публикации: http://kz.otyrar.kz/2016/05/shymkentte-mobildi-media-mektepti%D2%A3-h%D2%B1mysy-

bastaldy/  3 мая 2016 с) Журналистами из Шымкента  подготовлены:«Шымкентте мобильді медиа-мектептің жұмысы басталды» , газета  «Оңтүстік

рабат»  3 мая 2016. Автор: Айгерим Бегимбет Оценка проекта участникамиК концу проекта был проведен опрос участников. От Корпетай Аяулым Жанарбеккызы, студент КарГУ, Караганды,  22 года:Была ли у вас возможность получить новую информацию? ДаПолучили ли новые знания?  ДаНасколько возможен был обмен опытом? Была возможность обмена опытом между журналистами из регионов и соседних

стран.Как применяете  полученные знания и навыки на практике по медиа и новостной

грмотности? Для написания статьи и методических материалов для журналистов. Как можно улучшитьсостояние медиаграмотности населения?  Буду содействовать организвацию и проведению в Караганде мероприятия по

повышению квалификации журналистов по новостной - и информационной грамотности.Какие медиатренера Вам больше всего понравились? Какие темы вам понравились? Лекция Сериккази Какибаланова по Интернет-медиа.  Какую тематику для проведения следующей Мобильной школы вы могли бы

предложить?По доступе к информации.  От Нуркамилова Нурсулуу Муктаровна, 27 лет:

выпускающий редактор информационного агентства «Кабарлар»

38

Была ли у вас возможность получить новую информацию? ДаПолучили ли новые знания? ДаНасколько возможен был обмен опытом? Практически в полной мере.Как применяете  полученные знания и навыки на практике по медиагрмотности? Хочу провести мониторинг по материалам СМИ на тему новосной грамотности.Как можно улучшить состояние медиаграмотности населения?  Обучая грамотности с ранних лет, посредством  обучающих игр и приложений.Какие медиатренеры и эксперты Вам больше всего понравились?Мастер-класс Сакена Дилдахмета на тему  «Контент-маркетинг. Коммерциализация

Интернет редакции». Какие темы вам понравились? Мне было очень полезно слушать выступления Специалиста по вопросам

коммуникации и информации Кластерное Бюро ЮНЕСКО в Алматы господина Сергея Карпова «Свобода печати и информации и Цели Устойчивого развития ООН».

Какую тематику для проведения следующей Мобильной школы вы могли бы предложить? Этические вопросы в социальных сетях.

 От Фатимы Нарсеитовой, кафедра «Воспитание и социализация личности» Республиканского института повышения квалификации руководителей и научно-педагогических специалистов системы образования РК АО Национального центра повышения квалификации, 43 года:      

Была ли у вас возможность получить новую информацию? Да.Получили ли новые знания? Получила новые знания и  ценную информацию. Насколько возможен был обмен опытом? Конечно, была возможность обмен опытом и мнениями с профессионалами в области

масс-медиа.  Как применяете  полученные знания и навыки на практике по медиагрмотности? Внедрение курса в учебный план Национального центра повышения квалификации

«Орлеу»  по медиаграмотности в среднем образований и также проведения совместного тренинга для специалистов национального центра «Орлеу».

Могу использовать в написании методических материалов для вузов РК.Как можно улучшить состояние медиа-информационной  и грамотности населения?  Медиа-тренеры рассказали о серьезных законодательствах и защите прав, что 

заставило задуматься. Они приводили реальные доказательства и факты.Молодежь, которая приехала сюда с разных регионов Казахстан, слушала их с

интересом. Была дана необходимая информация в сфере журналистики.  Какие медиатренеры Вам больше всего понравились? Для меня были полезны лекции Капкызы Есенгуль, Бакытжана Букарбаева и Асхата

Садырбая.  Какие темы вам понравились? ИТ-специалист, молодой блогер Ербола Серикбая. Его матер-класс о новых медиа-

инстурментах в сфере Интернет-технологии очень понравилась. Какую тематику для проведения следующей медиа школы вы могли бы предложить? Вопросы  медиаграмотности среди молодежи.От Думан Смакова, студент КазНУ, 20 лет:Была ли у вас возможность получить новую информацию? ДаПолучили ли новые знания? ДаНасколько возможен был обмен опытом? Да, конечно, я узнал много информации, о которой не знал раньше.Как применяете  полученные знания и навыки на практике по медиаграмотности?

39

В будущем знания, полученные здесь, я постараюсь применить в своей профессии. Как можно улучшить состояния медиаграмотности населения?  Как редактор студенческого радио «аль-Фараби» буду организовать цикл передач для

молодежи по улучшению состояния медиаграмотности населения. Какие медиатренеры Вам больше всего понравились? Гюльнара Муканова.Меня сильно впечатлил лекция Гюльнара Муканова  о доступе к информации.Какую тематику для проведения следующей Мобильной медиа школы вы могли бы

предложить? Доступ к информации. Оценка проекта тренерами и экспертами:Есенгул Капкызы, кандидат филологических наук, журналист, заведующая кафедрой

Журналистики университета Сулеймена Демиреля, руководитель центра  поддержки журналистов «Мінбер», Казахстан.

(Тренинг проводился по программе. Количество участников –87 чел.). Тема семинара-тренинга: «Общинное СМИ и  методы распространения информации

через социальные сети». Одной из главных тем медиаграмотности являются вопросы методы распространения

информации через социальные сети. Думаю, что тренинг прошел успешно. Среди участников были и журналисты-практики, блогеры и молодые журналисты, которые только обучаются в этой сфере. Для меня не было сложным разбираться в вопросах социальной сети и работать с кейсами социальных медиа платформ, потому что аудитория знает основную информацию по данной теме. К тому же мы выполнили работы в группах вместе с молодыми журналистами, приехавшими сюда из Караганды и Актюбинска. По региональной журналистике мы обсуждали вопросы новостнй грамотности, которые часто встречаются в их повседневной жизни. В результате чего журналисты из ЮКО  предложили в будущем проводить семинары по этой теме. Они также высказали свои мнения по созданию мобильных приложений, которые давали бы советы при написании материалов.

Бекболатұлы Ж.к.э.н., редакторлық-баспагерлік және дизайнерлік өнер кафедрасының доценті

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ

Қазіргі таңда ақпараттық – коммуникациялық технологиялардың қауырт даму нәтижесінде дүниежүзілік біртұтас ақпарат кеңістігі ақиқатқа айналды. Бүгінде әлемнің дамыған елдерінің барлығы дерлік ақпараттық қоғам құру және оны дамыту жөніндегі өз саясатын айқындаған. Бұл үрдістен біздің еліміз де тыс қалып отырған жоқ. Қазақстанда заманауй ақпараттық инфрақұрылым қалыптасқанын, ақпарат ғасырына аяқ басқан ұрпақтың өмірге келгенін атап өткеніміз ләзім. Бұл тақырып сонымен қатар ғылыми-зерделеу жұмыстарының өзегіне айналып та келеді. Ақпараттық саясатты жүйелі зерттеп жүрген ғалымдар шоғыры ішінен тарих ғылымының докторы, профессор Сәуле Барлыбаеваның еңбектері атап өтуге тұрарлық. Зерттеушінің «Казахстан: информационно-коммуникационная инфраструктура», «Коммуникация в жизни подрастающего поколения», «Современные СМК Казахстана в эру глобализации», «Массовая коммуникация: перспективы развития», «Новые медиа в мире и в Казахстане» және басқа сияқты сүбелі туындылары еліміздің және шет өлкелердің ынталы оқырмандарына жақсы мәлім.

40

Қазақстан Республикасының жаңа ғасырдағы әлеуметтік-экономикалық дамуы ақпараттық саясатты ұтымды ұйымдастырумен, жаңа үрдістер мен тәжірибелерді өмірге батыл енгізумен тығыз байланысты. Қазіргі таңда елімізде ақпараттық қоғамды қалыптастыру және дамыту жолдары нормативтік-құқықтық тұрғыда белгіленген. Қазақстан ғаламдық ақпараттық қоғамға кірігуге және ғаламдық ақпараттық инфрақұрылымға қосылуға ұмтылыс танытуда. Мұның өзі республиканың технологиялық және экономикалық тұрғыдан дамыған елдердің ат төбеліндей тобына саяси тәуелсіздікті, ұлттық ерекшеліктер мен мәдени дәстүрлерді сақтай отыра қосылуына, дамыған азаматтық қоғамы бар құқықтық мемлекет ретінде әлемдік өркениеттік дамуға үлес қосуына мүмкіндік бермек.

Осы мақсатпен 1997 жылғы 9 желтоқсанда «ҚазақстанРеспубликасының біртұтас ақпараттық кеңістігін қалыптастыру туралы»Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Мемлекеттікбасқаруда, экономикада, мәдениет пен әлеуметтік салада келешегі барақпараттық технологияларды, компьютер техникасы мен телекоммуникация құралдарын пайдалануға негізделетін жаңа технологиялық үрдістерді қалыптастыру, ақпарат пен білім нарығын жасау, жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, қоғамдық өндірістегі ақпараттық құрылымның рөлін арттыру мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 16 наурыздағы №573 Жарлығымен «Қазақстан Республикасының ұлттық ақпараттық құрылымын қалыптастыру мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» қабылданды.

Ақпарат алу еркіндігі және оны тарату бостандығы ақпараттық қоғамның ерекше белгісі болып табылады. Бұл демократиялық процедураларды жетілдіруге, іскерлік белсенділікті арттыруға, адал бәсекені дамытуға, тұтынушылардың құқығын қорғауға жәрдемдесіп, экономиканың «олигархтануына», бюрократияның тиімділігі төмен монополистік құрылымдармен біте қайнасуына, сыбайлас жемқорлық пен шаруашылықтың құлдырауына тосқауыл қояды. Толық және дәл ақпаратқа сүйене отырып, саясатта, экономикада, ғылымда, практикалық қызметте дұрыс та сарабдал шешімдер қабылдауға болады. Ақпараттық қоғам мемлекетті басқаруды жетілдіру және жергілікті жағдайлар мен ресурстарды ұтымды пайдалану, өндіріс тиімділігін елеулі түрде арттыру, білім беруді дамыту, табиғат ресурстарын үнемдеу, қоршаған ортаны қорғау үшін кең мүмкіндіктер ашады. Электронды коммуникацияларды пайдалану білім беру жүйесін түбегейлі өзгертіп, денсаулық сақтау жүйесін жақсартады. Ақпараттық қоғам - барлық алдыңғы қатарлы елдердегі негізгі қоғамдық қабат саналатын «орта тапты» дамыту үшін оңтайлы орта болып табылады.

Ақпараттық қоғамның барлық мүмкіндіктерін есепке ала отырып, сонымен бірге ол әкелетін проблемаларды да естен шығармау керек. Ең басты қауіп өндіріс ғаламдануының күшеюі мен әлемдік корпорациялардың әбжілдігі айналадағы ортаны қорғау саясатына және еңбек пен әлеуметтік қорғау құқығына жағымсыз әсер етіп отыр. Ғаламдық желілерді жиі пайдалану жағдайында мәдени агрессияның жаңа формалары пайда болып, тұтас бір қауымдастықтардың өзіндік мәдени, ұлттық ерекшеліктерін, соның ішінде тілін жоғалтуына әкеліп соғуы мүмкін. Ақпараттық ғасырдың осы және басқа қауіп-қатерлеріне қарсы тұрудың тиімді әдістері ғаламдық ақпараттық кеңістіктен іргені аулақ салуда емес, осы кеңістікті қалыптастыруға өз тарапынан толыққанды ат салысуда жатыр. Ұмсынғанның қолы жететін ашық ақпараттық желілер жағдайында әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан алғанда қауіпті болып табылатын ақпаратты шектеу, дербес деректерді электронды жолмен тарату, халықтың бір бөлігі ғана жаңа технологиялар мен ақпараттық ресурстарға кіре алатын ақпараттық элитаризм, авторлық құқық және электронды ақпаратты өндірушілер құқығы проблемалары туындап отыр.

Ақпараттық қоғам орнатудың негізгі шарттарына: - біртұтас ақпараттық кеңістікті қалыптастыру;

41

- келешегі мол ақпараттық технологияларды, есептеу техникасы және телекоммуникация құралдарын жаппай қолдануға негізделетін жаңа технологиялық үрдістердің экономикада қалыптасып, кейіннен басымдықта болуы;

- ақпарат және білім нарығын құру;- байланыс, көлік, ақпарат инфрақұрылымын жасау;- жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігін

қамтамасыз ету;- білім беру, ғылыми-техникалық, мәдени даму деңгейін арттыру;- азаматтар мен әлеуметтік институттардың ақпаратты еркін алу мен таратуға

деген құқығын қамтамасыз етудің тиімді жүйесін жасау сияқты міндеттерді шешу қажеттігі жатқызылады.

Мемлекеттердің біртұтас ақпараттық кеңістігін және планетаның ғаламдық ақпараттық кеңістігін қалыптастыратын негіз ретінде телекоммуникация және телерадиохабарын тарату технологияларына деген мемлекеттер мен қоғамдық ұйымдардың ынтасы күннен -күнге өсіп отыр.

Қазақстан Республикасы біртұтас ақпараттық кеңістігінің техникалық негізі телерадиохабар және телекоммуникация кешендерінен, баспаханалардан, пошта байланысы мен алуан түрлі ақпараттық жабдықтан - ақпараттық кешеннен тұратын инфрақұрылым болып табылады. Көрсетілетін инфокоммуникациялық қызметтердің саны мен сапасының артуына байланысты телекоммуникациялық және ақпараттық кешендердің біртұтас ақпараттық-коммуникациялық кешенге кірігуі жүзеге асады.

Мемлекеттік ақпараттық саясаттың ұзақ мерзімдік стратегиялық мақсаты - елдің біртұтас ақпараттық кеңістігін дамыту негізінде ашық ақпараттық қоғамды қалыптастыру, ұлттық ерекшеліктер мен мүдделерді ескере отырып, әлемдік ақпараттық кеңістікке кірігу, қоғамдық, мемлекетішілік және халықаралық деңгейлерде ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады.

Ақпараттық саладағы құқықтық реттеу мәселелеріне арналған нормативтік-құқықтық актілер және осы пән бойынша өзге құқықтық-нормативтік актілердегі жекелеген нормалар, сонымен бірге мемлекеттік ақпараттық саясатты қалыптастырудың негізгі салаларының бірі саналады.

Қазіргі таңда "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы", "Байланыс туралы" және басқа негізгі ақпараттық заңдар қабылданды. Сөз бостандығының, ақпаратты еркін алу мен таратудың, цензураға тыйым салудың заңдық кепілдіктері бар, олар ел Конституциясында, қолданымдағы "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңда бекітілген. Міне, осының арқасында отандық медиа-кеңістік қауырт дамып келеді.Әдебиет1. С.Барлыбаева. «Развитие информационного общества в мире и Казахстане». //Алматы, «Қазақ университеті»-2006;2. С.Барлыбаева. «Казахстан: информационно-коммуникационная инфраструктура». // //Алматы, «Қазақ университеті»-2015.

Tlepbergenova A.A., candidate philology, Department of UNESCO,

International Jornalism and Media in Society

FEATURES OF THE TRANSFORMATION OF JOURNALISM IN MODERN SOCIETY

Significant changes in the political, economic, social reality led to significant shifts in the public consciousness and, accordingly, in speech practice. It is natural that such complex processes could not be limited to narrow chronological frames. History, with all its social and political

42

upheavals and new ideas, gives modern philologists an opportunity to observe a rare and very interesting situation of active language transformation in development.

Today, judging the changes that have occurred in the language, you can mainly on the example of journalism. If there is a society, then there must be of journalism. The formation of modern journalism has been slow, in the tense struggle of opposing tendencies, and there is no reason to believe that the post-Soviet evolution of journalism has completely ended.

It is known that journalism is a means of ideological influence. Now we focus on the Western model, which declares the desire for objectivity, the journalism of fact comes to the fore. A deeper meaning of this phenomenon is also possible: namely, in changing the attitude towards man in modern civilization and culture in the postmodern era. In fact, journalism is alienated from a person, since the person in the postmodern world is not perceived as a person, he becomes only a combination of signs or something else, journalism is the same as the most personal journalism is moving to the background.

In this regard, it seems to us necessary to study the stylistic features of the modern language of the media, namely, the language of journalism.

Journalism, which is called the chronicle of modern times, since it fully reflects the current history, is addressed to the topical problems of society - political, social, everyday, philosophical, etc., close to fiction. Just like fiction, journalism is thematically inexhaustible, its genre range is enormous, and its expressive resources are enormous. All these features determined the peculiarity of the figurative system of the journalistic style.

To see the thematic breadth of journalism, it is enough to open any number of a newspaper and view its headings. You will receive an original summary, an instant photo of the content of the newspaper. Journalism is a kind of political activity, including, this direct and direct invasion of the field of political practice. This is the area of functioning of politics. Here the reflection of any fact, of any situation, bears upon itself the seal of the views, beliefs, idea of the writer. Journalism also serves as an ideological means of mobilizing public activity. The newspaper can write about politics, about diplomacy, about sport, about art, social movements, economics, construction, etc. The themes of newspaper publications are difficult to exhaust, they are so diverse. So, the journalistic style, and with it the newspaper speech (newspaper bedding), turns out to be a very complex phenomenon due to the heterogeneity of its tasks and terms of communication.

One of the important functions of journalism (in particular its newspaper and magazine variety) is the information function. The phenomenon of journalism is inextricably linked with the phenomenon of ideology. Powerful journalism has always existed in a powerful ideology. So it was in the countries of the post-Soviet space and in the XX century, and during the so-called "perestroika". The desire to report in the shortest possible time about the latest news could not but find reflection both in the nature of communicative tasks and in their verbal embodiment. However, this historically original function of the newspaper / 1 / was gradually pushed aside by another - propaganda function. "Pure" information remained only in some genres, and even there, due to the selection of the facts themselves and the nature of their submission, it turned out to be subordinate to the main, namely agitation and propaganda function. Because of this, journalism, especially newspaper, was characterized by a clearly and directly expressed function of influence, or expressive. These two main functions, like the linguistic and linguistic features that realize them, are still not divided in newspaper speech today.

Further, the arsenal of the journalist includes receptions of poetic stylistics: epithets, metaphors, comparisons, pathos, satire and humor. Journalism is inherent in figurative thinking, incendiary emotional force. That is, it is finite, and the genre of literature. In general, journalism and journalism are correlated as a kind of literature and a way of its existence.

Journalism is rich in expressive resources. Like fiction, it has a significant impact force, uses a wide variety of trails, rhetorical figures, diverse lexical and grammatical means.

43

Another basic style of journalistic speech is the existence of a standard. It should be borne in mind that the newspaper (in part, and other types of journalism) is characterized by a significant uniqueness of the terms of language creativity: it is created as soon as possible, sometimes not giving the opportunity to perfect the processing of linguistic material. At the same time, it is created not by one person, but by a multitude of correspondents, who prepare their materials often in isolation from one another. The style of journalistic, primarily newspaper, speech is strongly influenced by the mass character of communication. The newspaper is one of the most typical media and propaganda. Here the addressee and the author turn out to be massive.

The departure of the personal principle is now visible not only in journalism, but also in other spheres of social activity, the personality is increasingly erased, dissolved, becomes a combination of signs; A kind of creative medium of information that travels through a network (the same Internet) and is no longer associated with a specific person. Avoiding journalism in journalism is also some expression of this tendency: rejection of a person who feels inspired, needs to be inspired, and also from a personal journalist. The present structure of mass consciousness is pragmatically functional. Journalism of modern times - journalism is a statement of fact. It is the most functional, it states. All this is due to the fact that a large stratification of society occurred (in the spheres of activity, in political views, in financial interests, in social status and many others).

The entire dictionary of the literary language serves as the material for creating an appraisal of newspaper and journalistic vocabulary, although some of its ranks are especially productive in journalism.

The active function of the newspaper- journalistic style is particularly evident in the syntax. From a diverse syntactic repertoire, journalism selects designs that have a significant impact potential. It is expressiveness that attracts journalism in the construction of colloquial speech. They, as a rule, are compressed, capacious. Another important quality is mass, democracy, accessibility. Against the backdrop of the book as a whole, the syntax of journalism is distinguished by its stylistic novelty. The newspaper- journalistic style is characterized by its own system of genres. Each genre is a certain way of organizing speech, a certain speech form, in which the image of the author plays the main role. So, in fiction, the law becomes precisely the discrepancy between the real personality of the writer and the person on whose behalf the story is conducted. The writer, as it were, specially designed the image of the author, who organizes quite often a complex polyphonic narrative.

The newspaper-journalistic style is characterized by a principled coincidence of the author and the narrator. This coincidence is the main difference between the journalistic speech - its "openness", documentary, emotionality. The publicist directly and directly refers to the reader with his thoughts, feelings. And this is the strength and expressiveness of journalism. Although in journalism the journalist - the creator of the work - and his author's "I" completely coincide, the author's image as a composition-speech category is preserved, but filled with different content. The image of the author in journalism is the author's "I" of a journalist, the nature of his attitude to reality (direct description, analysis, assessment, communication, etc.). Applied to each genre, this author's "I", the image of the author, has a different form, character. For example, in a lead-article journalist acts as a representative of society, organization, union, etc. Here a kind of collective image of the author is created. More individualized, specific is the author's image in the essay; Very specific image of the author in the feuilleton.

The genre repertoire of contemporary journalism is also diverse, not inferior to fiction. Here, and the report, and notes, and chronicle information, and interviews, and an editorial, and a report, and an essay, and a feuilleton, and a review, and other genres.

Actually, the newspaper and a specific journalist do not speak on behalf of one person or a narrow group of people, but, as a rule, express the position of millions of like-minded people. In this regard, one of the characteristic stylistic features of journalistic, especially newspaper, speech is

44

a kind of collectivity, which is expressed in the features of the meanings and functioning of linguistic units.

References:1. Kozhina M.N. Stylistics of the Russian language. - Moscow: Education, 1983.2. Konkov V.I. Speech structure of the newspaper text. M., 1997. P. 11-12.3. Maidanova L.M. Stylistic features of newspaper genres. Sverdlovsk, 1987.4. Rosenthal D.E. Stylistics of newspaper genres.- Moscow State University, 1981.5. Russian language and culture of speech. Ed. V. Chernyak. - Moscow: Higher School,2002;127s.6. Solganik G. Y. Stylistics of the Russian language. - M .: Drofa, 1996; 348 s.7. Shaposhnikov V.N. Russian speech of the 1990s. Modern Russia in language mapping.-M.,1998.-P.2098. Language and style of the media and propaganda. - Moscow, 1980.

Negizbaeva M.O.Candidate phylology, associate professor of Chair UNESCO,

International Journalism and Media in Society, KazNU Al-FarabiBaigozhina D.O.

Senior Lecturer, Chair of UNESCO, International Journalism and Media in Society, KazNU Al-Farabi

Saduakasov A.ASenior Lecturer, Chair of UNESCO, International Journalism and

Media in Society, KazNU Al-Farabi

STATE YOUTH PROGRAMS IN CONDITIONS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT

Education for sustainable development meets the needs of the present. That is, explain why the understanding of sustainable development is significant, see the essence of the problem. To promote the formation of a comprehensively educated socially active person. This training is socially, economically and environmentally required for the sustainable development of society. In short, these are innovative programs in the direction of social, environmental, economic knowledge and prospects, the formation of skills and values required in the framework of sustainable development.

At the present stage, it is necessary to study and generalize Kazakhstan's rich experience in implementing a successful, planned and creative movement forward. Kazakhstan, as the whole world community is in a highly active stage of transformation, which makes it necessary to scientifically understand the problems of socio-cultural identification of the individual in conditions of social change. In the program article of the President of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev "Social modernization of Kazakhstan: Twenty steps to the Society of Universal Labor" the question is posed: Are there any risks to the modernization process? Yes, and a major barrier to social modernization is the widespread phenomenon of social infantilism. It is clear that successful social modernization in Kazakhstan will be carried out in the event of overcoming social infantilism, achieving a state in which every Kazakhstani should realize his place and role in society.

Kazakhstan has gone through a complex path of socio-political, spiritual development, economic crisis, the likelihood of interethnic clashes, the people gained independence and has its own unique model of inter-ethnic unity. Following the most acceptable forms and methods of governance, Kazakhstan today has a strong statehood, a strong leader and a single nation [1].

Studentism, representing a large socio-demographic group of the population structure of our country and being the main agent of social change, has a significant innovative potential that can be effectively used for the benefit of the whole society. Sociocultural identity is an important condition for realizing the social potential of youth and the basis for preserving the integrity of the state in the

45

context of globalization. Identity is a complex phenomenon in which the axiological (value) content of the national, cultural, religious, multilingual, civilian components is the basic and determining component.

Under the conditions of globalization, young people, in particular students, are carriers of new values, behaviors and cultural patterns, which are subsequently internalized by subsequent generations. This makes it possible to view young people as a powerful potential for the development of society.

Youth is one of the most organized, socially-active segments of the population; it is objectively the generator of new ideas, the life force and energy of society. Youth is not just the future of the country, it is its present. Owners of new ideas and vitality are often students. The term "student" refers to students themselves as a socio-demographic group, characterized by a certain number, sex-age structure, territorial distribution, etc.; A certain social status, role and status, a special phase, the stage of socialization (student years), which is a significant part of young people and which is characterized by certain social and psychological characteristics.

Students do not occupy an independent place in the production system, student status is obviously temporary, and the social status of students and their specific problems are determined by the nature of the social system and are specified depending on the level of socioeconomic and cultural development of the country, including the national characteristics of the higher education system [2]. The generality of goals in obtaining higher education, the unified nature of work - study, way of life, active participation in public affairs of the university contributes to the development of solidarity among the students. This is manifested in the diversity of forms of collectivist activity of students. Studying the value orientations of students, we can not fail to consider the environment in which it is socialized. This is necessary not so much to understand which institutions have a significant impact on the value orientations of the students, but how many ideas, values and ideals are instilled in these institutions by young people and whether they are instilled at all, what guidelines they are offered and how they do. Students represent a certain part of the youth, which has both features common to all young people, and specific features [3].

In order to complete the education in the university and, thus, realize its dream of higher education, most students realize that the university is one of the means of social promotion of young people, and this serves as an objective prerequisite forming the psychology of social progress. The generality of goals in obtaining higher education, the unified nature of work - study, way of life, active participation in public affairs of the university contributes to the development of solidarity among the students. This manifests itself in the diversity of forms of collectivist activity of students [4].

State youth policy is one of the priorities in the activities of many countries. The main normative legal document regulating the sphere of relations between the state and youth in the Republic of Kazakhstan is the Law "On State Youth Policy in the Republic of Kazakhstan" No. 581 of July 7, 2004, which defines its goals, objectives, directions, as well as mechanisms for state support of youth, Its social and political rights.

Among the most important issues of Kazakhstan's development in the period of Independence, a special place belongs to the youth direction. This underlines the youth of the Kazakh state, and the importance of the younger generation in his life. Over six million Kazakhstanis were born in the years of Independence. Putting ahead of the people of the republic large-scale tasks in the Message "Strategy" Kazakhstan-2050 ": a new political course of the state", the President of the Republic of Kazakhstan - The leader of the nation, N.A. Nazarbayev rightly singled out young people as the engine of the new course [5].

In the academic environment, the notion of youth as a single and integral community prevails. Such a presentation not only deceives the public, but also creates difficulties in the formation of state policy on the problems of youth, education, etc. In the modern world, people simultaneously unite, integrate, and at the same time seek to separate, separate. All this is projected

46

and for young people, which formally represent a single whole, differs in its goals, values and other characteristics.

Kazakhstan society is experiencing an identity crisis, which is becoming one of the factors of increasing social and ethnic tensions in society. The crisis of identity is due, first of all, to the one-sided Soviet system of values that is disappearing in the past, by devaluating them in the eyes of the younger generation and causing a mass phenomenon of "identity search". The most significant consequence is also the process of restructuring of identities. Globalization helps erode the sacred values that underlie ethnocultural identities, creating a homogenous pragmatized and rationalized context devoid of sacred dimension, which provokes the actualization of protest movements in defense of ethnocultural identity. At the same time, thanks to globalization, structural complexity and content enrichment of identities and their hybridization occur, resulting in identity becoming multilayered, uniting ethnocultural and global levels in a single structure.

The social context of modern modernization has a significant influence on the identity crisis: the reforms of political and economic structures, the complication of the stratification system of society, the growth of information flows, as well as a serious update of the value scale and models of social, economic, political behavior [6].

These, in fact, global factors cause the instability of identity, an amorphous socio-cultural environment in which Kazakhstani youth are forced to adapt and adapt. The loss of spiritual values, the inability to identify oneself in the national and state plan gives rise to feelings of inferiority, a sense of insecurity, provokes aggression towards representatives of other ethnic groups and cultures, which becomes a way of self-defense, a destructive mechanism of social consolidation.

For the time being, in the given conditions, the sociocultural identity of the individual acquires a predominantly adaptive character, when the individual experiences difficulty in choosing identification marks, which manifests itself not only in "identity search" but also in the structuring of the identification hierarchy and the search for a mechanism for the formation of social identity.

State youth policy is one of the priorities in the activities of many countries. The main normative legal document regulating the sphere of relations between the state and youth in the Republic of Kazakhstan is the Law "On State Youth Policy in the Republic of Kazakhstan" No. 581 of July 7, 2004, which defines its goals, objectives, directions, as well as mechanisms for state support of youth , Its social and political rights.

Among the most important issues of Kazakhstan's development in the period of Independence, a special place belongs to the youth direction. This underlines the youth of the Kazakh state, and the importance of the younger generation in his life. Over six million Kazakhstanis were born in the years of Independence. Putting ahead of the people of the republic large-scale tasks in the Message "Strategy" Kazakhstan-2050 ": the new political course of the state", the President of the Republic of Kazakhstan - The leader of the nation, N.A. Nazarbayev rightly singled out young people as the engine of the new course [7].

State youth policy is carried out, first of all, by state institutions. Therefore, this policy, its pace and effectiveness depends on the capabilities of the state. But, on the other hand, without youth, there will be no development of the state itself, which determines the outrunning nature of the policy towards young people, its leading position among other areas of state activity.

The Committee of Youth Organizations coordinates all student organizations of the University. The main activity of the KMO is aimed at increasing the civic activity of students, strengthening the activity of the University's general structure of student government at the faculties, creating a strong effective team of like-minded people, and strengthening the interaction of the Administration with students. The priority area of the KMO's activities is improving the effectiveness of ideological work with students, organizing information and analytical work of student government. The main task is, first, to become a condition for the realization of creative activity in educational, cognitive, scientific, professional and cultural relations. Secondly, to

47

become a real form of student democracy with the corresponding rights, opportunities and responsibilities. In the third, to become a means of social and legal self-defense of students.

In Kazakhstan, during the period of independence, a sufficient number of youth movements and organizations were formed. Among them: Zhas Otan, Association of Young Leaders, Youth Parliament of Kazakhstan, Youth Media Union of Kazakhstan, Kaisar, Kahar, Union of Patriotic Youth of Kazakhstan, Abyroi, etc. Some Of them have stood the test of time, others have disintegrated.

In the same programmatic address of the President of Kazakhstan, the declaration of the Law "On State Youth Policy", adopted in 2004, is noted. "We can not leave the situation with the youth in the dark," emphasizes Nazarbayev NA. In the education system as a whole, about a third of the population of Kazakhstan is involved [8]. And the most important thing here is that our children are growing, forming and growing up in the education system. Some young people easily become "prey" to religious sects, extremists, drug addicts and criminal groups. The main reason for all this is social infantilism, inability to become an adult and a mature citizen, who himself is responsible for his life and the welfare of his family. It is necessary to modernize the law on state youth policy.

It is important for Kazakhstani students not to forget about their cultural, religious, ethnic and linguistic identity. It is necessary to preserve national roots and modernize our national state, maintaining a balance between the principles of globalization and the fundamentals of the sociocultural identity of Kazakhstan's youth. On the other hand, the creation of a single educational space (within the framework of the signing of the Bologna Convention) implies the transformation of the identification grounds of students in the direction of unification. These new factors may have a different effect on the cultural identity of students in megacities and cities of the scale of regional centers. The identification of these differences is very actual not only in the theoretical, but also in the practical sense and requires a special detailed sociological analysis. The success of the development of our state depends to a large extent on whether its own young citizens recognize whether they consider themselves to be citizens of this country, whether they feel connected with it, feel responsibility for what is happening, whether they are proud of its successes, the successor of which it is.

List of sources used:1. Negizbaeva M.O. Dudinova E.I. Tasks and principles of realization of information support of the phenomenon "Kazakhstan way" // Mat. Sat. III Republic. Start-practical. Conf. "Fateful decisions of the First President of Kazakhstan N.Nazarbayev on the formation of a new Kazakhstan". Karaganda. Izd .: Kar.Tehnich University. P. 391-3942. V.T. Lisovsky, V.A. Yadov. Youth and modernity. - Moscow: Moscow State University. 19783. Ikonnikova SN Sociology of youth. - L .: Knowledge, 1985.4. http://www.bestreferat.ru/referat-56682.html 5. The Kazakh truth, December 15, 2015.6. Identity: Reader / Comp. L.B. Schneider. Moscow: Publishing house of the Moscow Psychological and Social Institute; Voronezh: Publishing house of the NGO "MO-DEK", 2008. - 272 p.7. Message of the President of the Republic of Kazakhstan - the Leader of the Nation Nazarbayev to the People of Kazakhstan Strategy "Kazakhstan-2050" is a new political course of the held state: [Electron. resource]. - 2015. - URL: http://www.akorda.kz. (December 14, 2012.)8. The concept of state youth policy until 2020: [Electron. resource]. – 2015. - URL.: stat.gov.kz/getImg?id=WC16200033689

Аргынбаева М.Х., к.филол.н., доцент кафедры ЮНЕСКО,

международной журналистики и медиа в обществеКазНУ имени аль-Фараби

Абдраш А.КазНУ имени аль-Фараби

ИЗ ИСТОРИИ ВОЗНИКНОВЕНИЯ ШАНХАЙСКОЙ ОРГАНИЗАЦИИ СОТРУДНИЧЕСТВА

48

90-е годы ХХ столетия характеризуются изменением мирового пoлитического и экoнoмического ландшафта, который в первую очередь связан с распадом СССР, советской империи, занимавшей одну шестую часть суши, диктовавшей условия пoлитической и экoнoмической жизни целому ряду восточноевропейских, ближневосточных, африканских и латиноамериканских стран. На карте мира появились независимые государства, в том числе и Республика Казaxcтан (16 декабря 1991 года).

Появление новых государств требовало прежде всего решения вопросов, связанных с пограничными территориями, вопросов легитимизации новых межгосударственных границ. Также необходимо было налаживать межгосударственные отношения, помимо постановки стратегических целей и модернизации внутри стран.

К тому моменту одна из крупнейших после СССР социалистических стран – Китайская Народная Республика – уже развернулась в сторону реформ китайского пoлитика Дэн Сяопина (1904-1997).

В 1978 году в КНР перешли от пoлитических кампаний культурной революции на так называемую социалистическую модернизацию, в основу которой была положена высказанная Чжоу Эньлаем (1898-1976, первый премьер Госсовета КНР с момента ее образования в 1949 году до своей смерти) еще в 1964 году идея «четырех модернизаций»: промышленной модернизации, сельскохозяйственной модернизации, научно-технической и оборонной модернизации.

Главный акцент в предстоящей модернизации был сделан на эффективном экoнoмическом развитии. Дэн Сяопин сформулировал «четыре пoлитических принципа» осуществления реформ: твердое отстаивание социалистического пути, диктатуры народа, руководства Компартии Китая, марксизма-ленинизма и идей Мао Цзэдуна. Эти принципы были задекларированы в новой конституции, которую приняли в 1982 году.

Таким образом, в мире стали формироваться различные peгиональные силы, от Бразилии до Китая, от Казaxcтана до Индии. Возникла существенная необходимость в обеспечении военной безопacнoсти новых акторов мировой пoлитики, а также во встраивании и конкурентоспособности экoнoмик этих стран в мировой экoнoмической системе.

Появление к исходу ХХ века двух глобальных opганизaций - ШОC и БPИКC, объединивших жителей более половины Земного шара, было необходимым для международной и peгиональной интеграции.

Регионализм является одним из важнейших факторов во внешнеполитической стратегии для Китая, а также основой политики создания такого рода международных организаций. Что входит в понятие регионализм?

Первое – это необходимость участия в peгиональных opганизaциях.Второе – необходимость расширять и углублять стратегическое двустороннее

coтрудничествo с peгиональными странами.Третье – всемерно расширять экoнoмическое coтрудничествo.Четвертое – прилагать все усилия по снижению уровня недоверия и обеспокоенности

в peгионе.Таким образом, имея все стратегические установки относительно peгионального

coтpудничeства, Пекин, начиная с середины 90-х годов, приступил к реализации собственных целей на международной арене.

Китай стал принимать активное участие, например, в качестве наблюдателя в таких opганизaциях, как ОПЕК, АСЕАН. С 2001 года стал основателем новой peгиональной opганизaции - Шанхайской opганизaции coтpудничeства.

49

И к 2016 годууна мировой арене сталиуактивно действовать две международные opганизaцииу– ШОC и БPИКC,улокомотивом и главным донором которых является КитайскаяуНародная Республика.

Созданию Шанхайской opганизaции coтpудничeства предшествовала деятельность так называемой «Шанхайской пятерки».

Данный институт возник в конце 1980-х годов, в результате переговорных процессов по укреплению доверия и разоружения в приграничных районах Китая с Казaxcтаном, Россией, Кыргызстаном и Таджикистаном.

После обретения независимости всеми странами бывшего СССР остро встала необходимость peгионального coтpудничeства в сфере военной безопacнoсти.

Бывшая граница между двумя сверхдержавами СССР и КНР, после распада Союза, превратилась из 7 тысяч километров в границу между Республикой Казахстан и КНР длиной 1533 км, КНР и Таджикистаном, КНР и Кыргызстаном, и КНР и Россией – 414 км, 858 км, 4370 км соответственно.

26 апреля 1996 года главы пяти государств - Китая, Казaxcтана, России, Кыргызстана, Таджикистана – встретились в Шанхае, где был подписан Договор об углублении военного доверия в приграничных районах пяти стран.

24 апреля 1997 года эти страны на встрече в Москве подписали Договор о сокращении армии в приграничных районах.

Затем ежегодные caммиты Шанхайской пятерки проходили в Алматы в 1998 году, в Бишкеке (1999), в Душанбе (2000).

Как отмечено на сайте посольства КНР в Таджикистане, создание «Шанхайской пятерки» в истории современной международной «представляет собой имеющую созидательное значение дипломатическую практику».

«Шанхайская пятерка» заложила основы нового взгляда на peгиональную безопacнoсть, а также принципы взаимного доверия, разоружения, coтpудничeства и безопacнoсти. Деятельность в рамках этого объединения сатал моделью peгионального coтpудничeства и международных отношений. Стало возможным взаимодействовать странам большим и малым.

В 2001 году на caммите в Шанхае в opганизaцию был принят Узбекистан. Тогда же страны подписали Декларацию о Шанхайской opганизaции coтpудничeства (ШОC).

ШОC стала opганизaцией,укоторая раньше всех на международномууровне предложилаубороться с терроризмом: была также подписанау«Шанхайская конвенция о борьбеус терроризмом, сепаратизмом иуэкстремизмом». Спустя три месяца после подписания конвенции, в США произошла трагедия 11 сентября 2001 года в Нью-Йорке.

На сегодняшний день общая площадь территории входящих в ШОC государств равна более чем 34 миллиона квадратных километров, что составляет 60 процентов территории Евразии. Общая численность населения стран-участниц — 3 милиарда 40 миллионов человек.

Концепция Шанхайской opганизaции coтpудничeстватакже известна под названием «Шанхайский дух».

ШОC развивается в таких областях coтpудничeства как пoлитическое coтрудничествo, coтрудничествo в области безопacнoсти, экoнoмическое coтрудничествo, coтрудничествo в области культуры, образования, охраны окружающей среды, оказания чрезвычайной помощи и пр.

Основные цели ШОC, как прописано в Декларации ШОC, - это укреплениеувзаимного доверия и добрососедства междуустранами-участницами; содействие их эффективному coтpудничeству в пoлитической, торговой, экoнoмической,унаучной, технической и культурной областях, а также в сфере образования,уэнергетики и других областях; обеспечение и поддержание мира, безопacнoсти иустабильности в peгионе; продвижениеук

50

созданию демократического, справедливогоуи рационального новогоумеждународного пoлитического иуэкoнoмического порядка.

Также в Декларации и Хартии ШОC прописано, что все страны-члены opганизaции равны, осуществляют принципы взаимногоууважения, независимости, уи территориальной целостности,увзаимного невмешательства во внутренние дела и неприменения или угрозы примененияусилы, соблюдают принципы равенстваиувзаимной выгоды, поувзаимному согласию решатьувсе проблемы.

В первую очередь, идея coтpудничeства в Евразии, в Индии, на американском континенте, в Африке принадлежит КНР, а потому отношения между странами на разных континентах поддерживаются руководством страны. Все проекты, осуществляемые в рамках ШОС и БРИКС, в финансовом отношении поддерживаются Китаем. При этом все проекты преисполнены «прагматической философией» - КНР конечной целью ставит установление мира через возрождение каждой страны-участницы.

ШОC – Шанхайская opганизaция coтpудничeства – межправительственная международная opганизaция была создана в 2001 году.

 Объединение прошло на встрече в Шанхае 14-15 июня, когда собрались главы шести государств – Казaxcтана, Китая, России, Кыргызстана, Таджикистана и Узбекистана. По итогам встречи было окончательно принято решение о создании ШОC.

На caммите была принята Декларация о создании ШОC. В качествеуглавных целей объявлялись поддержаниеуи обеспечение мира,

безопacнoсти иустабильности в Центральной Азии,уа также развитие coтpудничeства вупoлитической, торгово-экoнoмической,унаучно-технической, культурной, образовательной,уэнергетической, транспортной, экологическойуи других областях.

Еще одним важным документом, принятым на саммите, стала Шанхайская Конвенцияуо борьбе с терроризмом, сепаратизмомуи экстремизмом.

Документ на международном уровне определяет сепаратизм иуэкстремизм как насильственные, преследуемые в уголовном порядке деяния. Подписание такого документа стало очень важным для КНР, так как государство опасается проявления острого сепаратизма со стороны уйгуров, проживающих на западе страны, а также со стороны Узбекистана, население которого является самым большим в Центральной Азии. Кроме того, в Узбекистане в наибольшей степени проявляется сепаратизм со стороны радикальных исламистов.

 На второй встрече глав стран-участниц ШОС в Санкт-Петербурге был подписан ряд документов, среди которых числятся: ХартияуШанхайской opганизaции coтpудничeства, Соглашение междуугосударствами – членами ШОCоуPeгиональной антитеррористической структуреуи Декларация глав государств – членовуШОC.

Направления развития coтpудничeства в рамках организации были прописаны в Хартии. Именно этот документ придал ШОС статус международной opганизaции и стал основным документом, который определил основные направления coтpудничeства, внутреннюю структуру организации и механизм формирования общей для стран-участниц политики, а также порядок построения взаимoотношенийус другими странами иорганизациями.

  Науоснове Конвенции 2001 года в целях улучшения взаимодействияув борьбе сутерроризмом, сепаратизмом, экстремизмом,унезаконным оборотом наркотиков и оружия,уа также незаконной миграции, убыла создана Peгиональная антитеррористическая структурау(РАТС), получившая в 2002 году статус постоянноудействующего органа ШОC. В ее функцииувходит координация действий правоохранительных органовуи спецслужб государствуШОC.

В мае 2003 года состoялась третья встреча ШОС в Москве (Россия). В ходе заседания были подписаны документы, связанные с текущей работой различных ведомств ШОС,

51

определяющие порядок работы главных органов ШОС, механизм формирования бюджета и ряд других вопросов. Была принята символика организации. Русскоговорящего посла КНР в России Чжана Дэгуана приняли первым исполнительным секретарем ШОC.

Таким образом, на третьей встрече завершилась работа над организационным оформлением ШОС. На ней также была поставлена задача разработать четко очерченный механизм внешнепoлитической координацииудействий членов ШОC как Центральной Азии, так и вуцелом на мировой арене. Кроме того,убыла принята Программа многостороннего торгово-экoнoмическогоуcoтpудничeства рассчитаннаяуна 20улет. В июне 2004 года на Caммите в Ташкенте (Узбекистан) была принята Конвенция о привилегиях и иммунитетах ШОC.

В июле 2005 года на очередном caммите ШОC, прошедшем в Астане (РК), была принята Декларация глав-государств, членов ШОC.

В Шанхае в 2006 году была принята Декларация пятилетия ШОC.Ежегодные caммиты ШОC проходили в Пекине, Душанбе, Ташкенте, Бишкек,

Екатеринбурге, Уфе.В июне 2017 года саммит состоится в Астане.В декабре 2015 года на 14-м Совещании премьер-министров стран-участниц ШОC в

городе Чжэнчжоу (КНР) официальный представитель МИД КНР Хуа Чуньин провел пресс-конференцию, в ходе которой еще раз подчеркнул, что Китай намерен работать со сторонами ШОC в рамках продвижения идей и проектов Экoнoмического Шелкового пути в первую очередь.

Как видим, планы Китая по осуществлению далеко идущих идей находятся в процессе постепенной реализации – Китай мягкой поступью идет практически по всей планете.

Ниязгулова А.А., проф. МУИТ

Ибрагимов Н.А., ст. преподаватель издательского-редакторского и дизайнерского искусства

КазНУ имени аль-Фараби

ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ КОНВЕРГЕНТНОЙ ЖУРНАЛИСТИКИ

Развитие интерактивных мобильных версий печатных изданий требует определенной квалификации от журналистов. Здесь речь заходит об обучении журналистов на платформе конвергентных СМИ.

Конвергентная журналистика – это результат слияния, интеграции информационных и коммуникативных технологий в единый информационный ресурс. Сегодня современные медиа-компании расширяют свой спектр информационных и развлекательных продуктов и используют при этом «новые» формы подачи медиапродукта: онлайн газета, радио в интернете, веб-телевидение. [1]

В английском языке convergence означает «схождение в одной точке». Павликова М. дает следующее определение, ссылаясь при этом на канадского исследователя СМИ и коммуникаций Дэниса Маккуэйла: «Это распространение одного и того же содержательного продукта по разным каналам, разными средствами». В широком смысле конвергенция может пониматься не только как взаимное влияние явлений, но и взаимопроникновение технологий, стирание границ между ними, слияние. [2]

52

Конвергентная журналистика подразумевает многозадачность журналиста, ведь сегодня он должен не просто уметь писать, но и снимать на фотоаппарат и камеру, владеть графическими редакторами и монтажным искусством. Об этом же говорят издатели газеты «The New York Times»: «В то же время наши редакции новостей и комментариев должны продолжать развиваться, и поэтому нашим приоритетом будет привлечение журналистов с новыми навыками в графике, видео, технологиях, дизайне, анализе данных, взаимодействии с аудиторией и многом другом. Наша команда журналистов с глубокими техническими и дизайнерскими навыками, которой нет равных ни по размеру, ни по достижениям, постоянно переосмысливает то, как мы рассказываем истории, и лидирует в инновациях во всей медиаиндустрии. Результат виден не только в еженедельном параде больших мультимедийных проектов, но в повседневном великолепии визуального и цифрового сторителлинга, возможных благодаря командам графики, интерактивных новостей, цифрового дизайна, CMS и технологий – от ежедневных брифингов до платформы для прямых трансляций и аналитической сложности раздела The Upshot. Теперь мы подталкиваем всех наших журналистов к тому, чтобы стать более гибкими в использовании этих инструментов и методов сторителлинга – чтобы в своём следовании меняющимся привычкам наших читателей мы не были связаны искусственными ограничениями печатных форм». [3]

На современном этапе используется набор интерактивных инструментов передачи информации:

Статьи, которые умеют переписывать сами себя с учетом геолокации человека. Мобильные оповещения, которые посылаются на устройства с учетом интересов

конкретного читателя. Увеличение фотографий, графиков и изображений. Маркированные списки подачи срочных новостей. Возможность получать новости не только на компьютер, телефон и планшет, но

даже на часы. Сервисы, помогающие читателям решать конкретные повседневные задачи: к

примеру, что приготовить на ужин, или какую книгу выбрать для этих выходных. Использование разных платформ, сервисов и разработок от ведущих IT-компаний

мира, таких как Facebook, Apple, Snapchat и другие. К примеру, Facebook Instant Articles, Apple News.

Использование нативной, ненавязчивой цифровой рекламы с дополнительными возможностями.

По всему мира прослеживается тенденции роста использования именно мобильного интернет-трафика с персональных сотовых устройств человека. Рост вызван тем, что в некоторых развивающихся странах и странах с отстающим развитием наблюдается следующая тенденция: у человека может не быть компьютера и широкополосного интернет-доступа в доме, но у него есть мобильный телефон и хоть какой-то доступ к интернету через него. Кроме того, мобильный телефон – спутник современного человека и практически всегда находится под рукой, поэтому получать информацию с него человеку быстрее и удобнее, чем со стационарного компьютера.

К концу 2015 года совершенно более 7 миллиардов активных подключений к сотовой сети. Для сравнения: в 2000 году подключений к сотовой сети было совершено лишь 738 миллионов.

Немаловажна и скорость мобильного интернета. По данным отчета, 95% населения Земли имеют доступ к 2G сетям, 69% - к 3G сетям. [4]

Была сформирована инфографика по пользованию интернетом в домах, подсчет делался в разрезе на 100 жителей/домов. Самый большой скачок с 2000 года показал мобильный интернет, им в 2015 году пользуется 96.8 жителей/домов из 100. При этом 95.3

53

жителей/домов из 100 имеют доступ к 2G сетям. Дома с интернетом такого роста не показали: до 2005 года их не подсчитывали, в 2005 число составляло приблизительно 17 жителей/домой из 100, в 2015 году цифра выросла до 46.4.При этом наибольший охват домашним интернетом показывает Европа, где 82,1% домов имеет доступ к полноценному домашнему интернету. В США цифра меньше – 60%. То есть, как отмечалось выше, доступ к полноценному домашнему интернету имеет меньшее количество жителей Земли, зато доступом к мобильному интернету, согласно данным Международного союза коммуникаций, обладает большинство людей. Таким образом, можно проследить, что спрос на мобильный интернет растет с каждым годом все больше и больше, а значит растет и спрос на приложения, доступ к которым открывает мобильный интернет.

Данные по состоянию интернета важны как показатель того, почему важно смотреть на опыт дальнего и ближнего зарубежья, когда речь заходит об интеграции современных технологий в отечественные средства массовой информации.

Абсолютное большинство печатных СМИ запада имеют электронную версию, помимо печатной. Более того, 5 мая 2016 года британская газета «The New Day» от одного из крупнейших издательств Великобритании Trinity Mirror, которое также выпускает знаменитую газету «Daily Mirror», закрылась через девять недель после открытия. Основная причина, по мнению британских экспертов и коллег-журналистов, заключалась в том, что газета не имела цифрового аналога, все, что ее связывало со всемирной паутиной – это корпоративные страницы в социальных сетях. Ежедневный тираж планировался в 200 000 копий, но через два месяца его сократили до 40 тысяч, а затем газету и вовсе закрыли.

В последние пару лет газеты напротив отказываются от своих бумажных версий в пользу электронных, либо создается гибридный продукт – часть традиционного бумажного тиража сохраняется, но в поддержку появляется электронная версия в мобильном приложении или на сайте газеты.

Так, 26 марта 2016 года газета «The Independent» выпустила свой последний номер в бумажной версии, теперь газета будет полностью выходить в онлайн-версии. Подобное решение было принято неспроста, так как газета выходила с 1990 года тиражом в 400 тысяч экземпляров. К 2015 году тираж упал до 58 тысяч экземпляров, то есть от былого тиража осталось 14,5%. При этом, издатели газеты говорят о том, что онлайн-версию газеты читают большее число читателей, чем бумажную версию. Поэтому решение перехода газеты исключительно в интернет-пространство можно считать обоснованным.

Снижение тиражей печатных СМИ и их уход в интернет-пространство не является необоснованным. Одной из основных статей прибыли газет и журналов– поступления от рекламодателей, ситуация же с ними обстоит не самая удачная. В 2013 году, по данным Newspaper Association of America, рекламная выручка печатных СМИ США достигла уровня ниже 1950 года, когда впервые агентства начали вести измерения рекламных объемов в прессе. То есть, в 1950 году выручка составила 20 миллиардов долларов по курсу 2013 года, пик пришелся на 2000 год, когда цифра достигла рекордных 65.8 миллиардов долларов, а в 2013 году выручки собрали лишь на 17.3 миллиарда долларов.

Но несмотря на падение рекламной выручки и непростую ситуацию на рынке печатной прессы запада, есть и положительные примеры, которые и нужно брать за ориентир развития. Знаковое событие случилось в США, о котором говорили многие редактора, журналисты и издания долгое время во всех странах мира. Всемирно известная газета «The New York Times» в октябре 2015 года опубликовала свою новую стратегию развития «Наш путь вперед» (в оригинале – Our Path Forward), где они подробно рассказывают о своем опыте внедрения электронной версии газеты, подводят итоги проделанной работы и делятся амбициозными, но вполне осуществимыми планами на будущее. При этом газета сохранила свою печатную версию, как и сохранила печатную версию своих журналов «NYT Magazine» и «T Magazine». Пожалуй, стратегия «The New York Times» может проиллюстрировать то,

54

что происходит сегодня с западным рынком печатных СМИ, и какие тренды стоит ожидать от печатной прессы в ближайшие годы.

В первую очередь, нужно отметить, что стратегия была выпущена не просто так: количество подписчиков на электронную версию газеты превысило 1 миллион. Это при том, что подписка на электронную версию является платной, и стоит не меньше, чем подписка на бумажную версию. До этого газета шла к таким показателям больше 100 лет, а сайт и приложение дали подобные результаты за 5 лет своего существования.

Подобный успех объясним, ведь если бумажную версию удобнее всего было выписывать жителям США, остальным же приходилось ждать доставку и оплачивать ее отдельно, то ситуация с электронной версией обстоит другая. Интернет доступен во всех частях мира, поэтому подписаться на получение свежих номеров стало также быстро, удобно и доступно всем, не только жителям одной страны или города. Это отмечают и издатели газеты: подписчиков стало не только больше, но и расширился географический охват.

Своим примером «The New York Times» показывает миру, что развитие печатных СМИ имеет перспективу. «Сильная и сплоченная команда работает лучше, чем когда-либо, на стыке журналистики, бизнеса и технологий, наглядно показывая, почему главный голос печатной эры будет главным и в мобильную эру». [3]

Список литератур:1. Вартанова Е.Л. К чему ведет конвергенция в СМИ. М.: Аспект-пресс, 1999.2. Павликова М. Сетевые технологии и журналистика: Эволюция финских СМИ. М.: РИП-Холдинг, 2001. 3. The New York Times. Our Path Forward. 2015. 4. Семенова А. Бумага не прошла пресс-код. [Электронный ресурс] – 2015 – URL: http://www.gazeta.ru/social/2015/01/13/6374481.shtml

Misayeva K.N.Candidate philology, department UNESCO,

International Journalism and Media in SocietyAl-Farabi Kazakh National University

ROLE OF SOCIAL MEDIA ON SOCIETY AND KAZAKHSTAN’S MEDIA

Kazakhstan has been independent for about 25 years. In that time the media landscape dramatically changed, with traditional media (e.g., newspapers, television, radio) beingsupplemented by new media such as blogs, websites, social networks. Kazakhstan is a leader among the Central Asian countries and the Commonwealth of Independent States in the level of Internet capability. According to the Networked Readiness Index for 2014 it ranked 38 out of 148 countries, an improvement of six places from 2013. But this new media landscape is not well understood with respect to the impacts on society of social media such asFacebook, Twitter, and Instagram. Research about new media and social media tends to focus on two primary topics: (1) the history of development of Internet and new media including social media in Kazakhstan, (2) the role of social media in Kazakh society. Little published research exists about new media in Kazakhstan, so this article relies on the few publications and my knowledge as media scholar and citizen of Kazakhstan.

The Internet provides the world with new opportunities for information delivery. Traditional media content acquired new forms as Internet delivery developed, more people became comfortable with digital media, and mobile devices became common. The change is irreversible. Moreover, as the new medium evolved, it continues to change and alter at elusive speed. One of the most authoritative researchers of online journalism, John Pavlik (2001) suggests the following major transformations are caused by the Web: the nature of news content, the work of journalists, the

55

structure of the newsroom, and the “realignment of the relationships” among news organizations, journalists and their publics [1].

Harper (2005) lists some of the new possibilities Internet provides journalism such additional alterations as an ability of users to research original documents of the story, new ways of storytelling through the technical components of the Web, and new outlets for non-traditional means of news and information. However, the author concludes, “the audience provides the basis for any journalistic enterprise” [2]. Many studies confirm the rapid increase of the online media consumers. Salwen, Garrison, & Driscoll (2005) state that all types of media channels keep transferring online and the number of users reading the news on the Internet “counts millions” [3].

The digitization process is constantly widening. Journalism moved to online platforms and thus established a new phenomenon. The data of internet live statistics displays that the number of users reached three billions by 2015 (see figure 1).

Figure 1. The number of users of the Internet.

As the number of online news consumers increases, more and more resources are transferring online.Today new media competes with other mass media, and the most successful media are responsive to audience demand and need. The historical background and experience of Kazakhstan created a unique media reality. The number of media in Kazakhstan changes from year to year. According to the last data the of Agency for Communication and Information, as of 2014 there are 2211 media registered in Kazakhstan. Of these, 255 are electronic media, including online media. Since 2009 Kazakhstani legal regulation of the Internet specifies that all web sites in Kazakhstan are considered media. The government has made the development of digital information technologies a national priority resulting in attempts to liberalize the communication sector and promote internet usage (Nichol, 2012). The official language in Kazakhstan is Kazakh, spoken by 65 percent of population, however Russian is the most popular language used on the Internet (94.1 percent), followed by Kazakh (4.5 percent), and English (1.4 percent) [4]. Another trend in the media market of Kazakhstan is the increased number of Internet users, from 203,000 in 2004 to 1,976,000 in 2013. The rise inthe number of Internet userscorrelates with the growth inthe number of online media editors. The media market is growing, the audience is growing too – it means that the market is reaching a new level of development, with new standards. Moreover the new market offers new challenges in managing and organizing all working processes, and to become an owner of the media today become very easy [5] (Abramov, 2009). The fact is that before the Internet media revolution, the State was the main owner of information channels like broadcasting [6], because of the high cost of supporting news making and the broadcasting process. Today,as we said before, it is easy to become a media owner. But in Kazakhstani realities we still have the major

56

participation of the state in the media sphere. The Media Sustainability Index of IREX underlines that the media market in Kazakhstan is still mostly monopolized by the state [7].

The Internet in Kazakhstan began on 19 September 1994 when the first top-level domain .kz was officially registered. The history of development of Internet in Kazakhstan can be divided into 3 stages. The first stage was purely informational when the website laid out certain information. In the second stage the internet was used as a method of communication and dialogue. The third is the current period happening now when the World Web Network is transforming into a system of mass communication, including through social networks, blogging systems, and other new platforms.

Over the last fifteen years despite government censorship, internet usage in Kazakhstan has grown rapidly. According to most recent statistics (July, 2015) the number of Internet users in Kazakhstan has reached 3.47 million with 71% of them aged between 12 and 54. And 870 thousand of them are the residents of Almaty city. In general 67.5% of Kazakhstan Internet users are from the big cities, 40% are from country side [8]. The cellular market is actively developing in the country with more than 32 million users of mobile telephony (the population of Kazakhstan-17 million) [9]. A rapidly developing cellular market will further expand the use of new media.

The fact is that today social media is a rapidly changing and continues to greatly broaden our scale of communication. Kazakhstan is not only the largest Internet market in Central Asia, but also the leading user of social media. Social media use is likewise on the rise, with Russia-based networks being the most popular, even if global networks such as Facebook and Twitter also are spreading (see Figure 2). The number of Moi Mir users grew by over 90% in Kazakhstan in 2010-2011, exceeding 1.5 million a day [10]. In 2011 Kazakhs spent more hours per month on social media sites than the users of any other nation. Since then Kazakhstan may have lost its title as the most social media-addicted country in the world, yet in Central Asia it remains on top.

Figure 2: The most visited social network in KazakhstanSocial surveys from a few years ago indicate that governmental mass media had 10% of the

city audience while independent media held 40-50% of the audience. One of the main effects of independence was its influence on the content of new media and trust in the social media. Many new media successfully used sociopolitical topics to gain audiences, increase ratings and benefit financially. The “political” discourse was not too critical of government leaders, but focused on

57

scandal news and entertaining issues. Social media took the lead and had more success in this process, leaving traditional media behind.

As the Dean of Journalism Faculty of M.V. Lomonosov Moscow State University Professor E.L.Vartanova (2007) marks, “in spite of considerable progress in international cooperation, an information society represented today is more likely a national rather than the international project. And the new media phenomenon is not only, and not so much, technological but developed through national causes. The concrete practice shows that each state individually approaches the consideration of and decision of a given problem” [11].

What emerged as a central issue in the new media market was competition for audiences and establishment of a Web version of traditional media. It was difficult for traditional media (TV, Radio, newspapers) to compete with new media (Internet journalism). Internet media markets were stronger than traditional media, and the level of efficiency and professionalism in new media products was higher. Nevertheless, traditional media in Kazakhstan emerged with a strong segment of the market. There is rapid growth of Internet users in Kazakhstan. Between 2000 to 2003, their number increased by 200% annually. From 2000 to 2009 the number of Internet users in Kazakhstan increased from 70 thousand to 2.3 million people (an increase of 30 times). By the end of 2007 the number of Internet users reached 1 million 800 thousand people. By 2010, the number of Internet users increased to 3.5 million people [12]. According to the Ministry of Communication & Information of RK at the beginning of 2011 there were 4.3 million Internet users in the country. At the beginning of 2012 there were 8.7 million Internet users in Kazakhstan, at the end 2013 – more 10 million.Audience demand decided what programs would be produced and competition increased as each websites and social media tried to make its content more attractive to audience. The audience played a crucial role because of the financial benefit from advertising. As a result new media were motivated to produce high quality audience centered content.

However, extensive reforms in the telecommunication and broadcasting sectors of the republic have been ongoing for several years, since 1992. These sectors have been reformed on several fronts: the creation of legislative and regulatory framework, restructuring, corporatization and privatization of enterprises. Kazakhstan, to keep pace with the times, aims to follow the path of globalization laid by the world economy through economic diversification and gradual departure from the raw-material orientation. A primary step in this direction was the adoption of the "Strategy of Industrial-Innovation Development of the Republic of 2003-20015." Its main provisions were developed on the basis of the Strategy "Kazakhstan-2030" and other policy documents.

On December 14, 2012 the President of Kazakhstan, Nursultan Nazarbayev, presented to the people of the country the new Kazakhstan's Development Strategy “Kazakhstan-2050: a new policy of the established state”. The President noted that the previous strategy, “Kazakhstan-2030”, had already accomplished many directives. Now the country faces more global issues. “The main goal is to become one of the 30 most developed countries of the world by 2050” [13].

Part of the strategy includes the formation of a national innovation system of national technology parks and several regional ones. The largest project, "Information Technology Park", already has placed 27 domestic and foreign companies into the system. The strategy used to move Kazakhstan toward becoming one the 50 most competitive countries (designated in the Treatment of President of Kazakhstan from March 1, 2006) included the concept of competitiveness of the information space of the Republic of Kazakhstan for 2006-2009. The main trends of the global information space and information market of the country are reflected in the strategy, identified basic principles, strategic goals and objectives of state policy in the information sphere [14].

According to the Agency of the Statistics of the Republic of Kazakhstan, in 2014 68.1% of citizens of Kazakhstan at age from 16 to 74 are connected and using Internet. Moreover, the number of children from 6 to 15 years old who are using Internet also is growing and in 2014 43.6% were online.

58

At this moment there are many Internet media in Kazakhstan and the number is growing, but there is noclear defined research about new standards for a new kind of media. Actually, there is no clear understanding of norms and forms of Kazakhstani media space self-regulation. As mentioned by Abramov (2009), modern media owners poorly understand the specificity of the organization of media management in the new media.

As usual, all trends in journalism in Kazakhstan come from Western journalism practice. Accountability and Transparency (A&T) helps to create and build a constant audience throughthe Internet. Nevertheless A&T are the basic guarantees of the reputation of online media in the West.In otherwords it gives public trust to the media. According to TNS Web Index data, the Internet is the only growing media in Kazakhstan with coverage which is almost 2 times traditional media coverage. In July 2015 the number of Internet users in Kazakhstan reached 3.47 million (see Figure 3). That is 71% of the population aged 12 to 54 years old who use the Internet at least once a month [15].

Figure 3. Internet Use In KazakhstanIn 2014 Kazcontent JSC conducted surveys among populations in16 regions in Kazakhstan.

According to this research over 57% of the respondents in Kazakhstan use Internet on daily basis, 18.7% - often, 12.6% - rarely and 11.7% - never used.The survey identified the most popular internet media and the use Internet of their audience [16].

There are many worldwide social networks users in Kazakhstan. Also there are some domestic networks, like: ct.kz, kiwi.kz, nur.kz, yvision.kz, jnet.kz. But Kazakhstan networks are not popular when compared with others. It is partially explained by the short period of time since their introduction and difficulties encountered in implementation. According to the study of the Яндекс . Новости  (news.yandex.ru) the most popular social network sites in Kazakhstan are Russian or from the US (see Figure 4).

59

Figure 4. List of Popular WebsitesAccording to data listed in the table it is clear that:- First place in the ranking of popularity is the social network "Classmates" (1,610,086

queries in Yandex for last month), a multilingual project enabling usersto find former classmates, acquaintances and communicate with them at any time.

- Second place in the popular ranking is the video sharing site“YouTube”which takes 1,471,227 queries in Yandex, which allows participants to network, to add, annotate, view and share videos with friends.

- The third line of a rating of popularity of social networking resource belongs to the “My World” in Kazakhstan, in which 839,140 queries in the system Yandex for last month was made. This Russian-language service, which combines the user's actions on the main page of the portals Mail.Ru,.communicates through SMS messages, post videos and photos, to express emotions in the form of smiles, give virtual gifts, blogging, listening to music, download songs and read the blogs of other users.Outsider’s popularity rating among social networking sites in Kazakhstan were:

- "Flickr",- "Myspace",- "AlterGeo",

60

- "Hyde Park",- "Friendster".The fact that mostly young people use social networks showing that 66% of Facebook users in

Kazakhstan are 18-34 years old. Kazakhstan leads in terms of Facebook users and in terms of daily unique visits to Facebook.com and youtube.com. Kazakhstan internet users are very active on social media sites covered to generate any figures. Russian social media has a big influence on Kazakhstani social media. VK (Originally VKontakte) is the largest European Social Media Network; Mail.ru; Odnoklassniki (Одноклассники in Russian, Classmates). According to the study of the Яндекс . Новости  (news.yandex.ru) In the Central Asia countries Facebook Users - Kyrgyzstan-75,380, Kazakhstan-452,200, Uzbekistan-128,780, Tajikistan – 34,600, Turkmenistan – 5,860* (*blocked in country) [17].

Low Facebook penetration suggests that here is still room for social media growth in all Central Asian countries, especially since there are just as many daily visits to VKontakte.ru (Russian keep-in-touch website) as Facebook in Kazakhstan. Although many of the social media figures appear low it has been reported anecdotally that more and more Central Asian Internet users are turning to Facebook because of the flexibility and the way it can connect like-minded people. As with many other countries, political issues have begun to encourage the use of social media sites like Facebook in Central Asia and increasing numbers are expected in the coming months and years.

New media in Kazakhstan shows trends that are manifested in a sharp increase of information flows, the emergence of new independent media, media organizations, new members of the information process, the emergence of electronic newspapers, and Web-publications in the formation of new information markets and services. The information market in Kazakhstan is experiencing rapid growth in the development of communication technology. The rate of growth of a new communication mass media shows the great demand for information services.

Although new media in Kazakhstan are successful,the social media market in Kazakhstan is dominated by Russian or foreign media. The significant challenge for Kazakh new media is to develop a uniquely Kazakh character that can promote Kazakh language and culture, and successfully attract a Kazakh audience.

References1. John Pavlik (2001) (p. 8). 2. Harper, C. (2005). Journalism in a digital age. Health, 34(27), 29. Retrieved March 3, 2015,from http://web.mit.edu/comm-forum/papers/harper.html.3. Salwen, Garrison, & Driscoll (2005), (p. 147)4. https://en.wikipedia.org5. Abramov V. “Mass Media of Kazakhstan: Key Players, Opportunities, Needs and Risks” (2009).6. Media Sustainability Index of IREX (MSI), ( 2013, p.247)7. The future of social media. Yvision.kz8. https://en.wikipedia.org9. According to statistics from the International Telecommunications Union, http//www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/index.html.10. Vartanova E.L., Tolokonnikova A.V., Cherevko T.S. (2014). The information security of children: Self-regulatory approaches. Psychology in Russia: State of the Art, 7(3), 136-145.11. TNS Gallup Media Asia Research Company (2004). Accessed athttp://www.tns-global.kz/ru12. https://en.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan_2050_Strategy13. TNS Web Indexhttp://forbes.kz/stats/internet-auditoriya_kazahstana_portret_i_predpochteniya_polzovatelya/14. TNS Gallup Media Asia Research Company (2004). Accessed athttp://www.tns-global.kz/ru15. http://kzcontent.kz/index.php/eng/16. TNS Gallup Media Asia Research Company (2004). Accessed athttp://www.tns-global.kz/ru17. Simeon Djankov, CaraleeMcLiesh and etc., (2003).

61

Gubasheva D.T., candidate of Philology, associate professor

of Department UNESCO, International Journalism and media in societyKaznu named of Al-Farabi

MODEL UNITED NATIONS CONFERENCE - NEW SILK ROADDEDICATED TO THE 25TH ANNIVERSARY OF THE ACCESSION OF

KAZAKHSTAN AND THE CENTRAL ASIAN COUNTRIES TO THE UNITED NATIONS

24th and 25th February 2017 at the Library of al-Farabi Kazakh National University held an international student conference of the program "Model UN - New Silk Road". The conference was dedicated to the 25th anniversary of Kazakhstan's accession and the Central Asian countries to the United Nations and it has paid special attention to the work of Kazakhstan in the UN Security Council.

The vote, which is resulted that Kazakhstan is on a temporary basis, elected to the Security Council of the United Nations of the Asia-Pacific Group on June 28, 2016 meeting of the UN General Assembly in New York. Kazakhstan's candidacy was supported by 138 of the 193 countries who took part in the vote.

"Model UN" - is a popular global program which takes place in a brainstorming mode and student conference. This is the best school, opens up a whole world of ideas, opinions, experiences, offering unique opportunities for self-realization and self-expression, validation and development of intellectual and creative abilities, knowledge and creative thinking.

"Model UN - New Silk Road" allows to play back the United Nations work in real time, by the students of different universities of Almaty. On one day, students transform into diplomats act as representatives of the UN. The event was held on four committees:

UnitedNationsGeneralAssembly – “NuclearWeaponDisarmament” United Nations Security Council – “The Republic of Kazakhstan as Non-Permanent

Member”United Nations Economic and Social Council (ECOSOC) – “Climate Change and its

Solutions in Central Asia (SDG-13)”United Nations Environment Program (UNEP) – “Scientific Development of Future

Energy”In his opening speech, vice-rector of research - innovation in the Al-Farabi Kazakh National

University, Doctor of Physics and Mathematics Sciences, Professor T.S. Ramazanov thanked for the support of this program, the head of the UN Information Office in Kazakhstan VlastimilSamek, the US Consul General in Kazakhstan Mark Moody, representatives of the Ministry of Foreign Affairs of Kazakhstan. Also, T.S. Ramazanov noted that it is an honor for the University to carry out such a responsible and important international event. Addressing the students, pro-rector added that it is a great contribution to their future. The students had a chance to show their ability to open a discussion, to speak in public.

In his speech, the US Consul General in Kazakhstan Mark Moody congratulated the 25th anniversary of Kazakhstan's accession to the United Nations. 25th anniversary of the accession into UNPO noted as well as the Central Asian countries of Uzbekistan, Turkmenistan, Kyrgyzstan and Tajikistan. Consul thanked the students from Kazakhstan and all Central Asian students for working and participating in the Model United Nations. Mark Moody also thanked Al-Farabi Kazakh National University for hosting this conference.

Participation in the Model United Nations contributes to the acquisition and improvement of public speaking skills, experience, high quality debate and overcoming the fear of public speaking. In addition, meetings were held in one of the official languages of the United Nations, which

62

allowed the participants to improve their knowledge of foreign languages. At the seminar-training, students learn self-organization, the correct allocation of time building a future career at the international level.

Participants of ‘’Model UN - New Silk Road" were inspired a message of the UN Secretary General, in which he urged the youth to realize their" political responsibility in an era of uncertainty". According to the head of the UN, it will help future diplomats to achieve success and live up to the hopes and expectations, which confers on them the world community.

The event was held with the support of the US Consulate General in Almaty, the UN Information Office and Al-Farabi Kazakh National University. Special support to the participants of the ‘’Model UN - New Silk Road" in the preparation were the representatives of the United Nations Department of Public Information, the head of the UN Information Office in Kazakhstan VlastimilSamek, who stressed the importance of the event, addressed to young people and students in the region of Central and South Asia.

Program coordinators – Rafis Abazov (executive director of the program "Model UN New Silk Road" and a visiting professor at Al-Farabi Kazakh National University), and GaliyaIbrayeva (Director of the Centre UN Academic Impact professor of Al-FarabiKazakh National University) - believe that "Model UN New Silk Road’’ is a very important initiative. This is one of the few programs in the region of Central and South Asia, which allows students to independently discuss various global issues and strengthen the ties between the two countries in the spirit of the traditions of the Great Silk Road.

Such events give the chance global interoperability and the development of international cooperation at the scientific level, for both university researchers and potential young students.

Рожков А.В.,филол.ғ.к., ЮНЕСКО, халықаралық журналистика және

қоғамдық медиа кафедрасының доцентіәл-Фараби атындағы ҚазҰУ

ТҰРАҚТЫ ӨЗГЕРІС ФОРМАТЫНДАҒЫ ЖУРНАЛИСТИКА

ТМД-да жалпы Қазақстанның журналистикасындағы түбегейлі бетбұрыс ретінде айтарлықтай парадоксты жағдайды айтуға болады: БАҚ арқылы аудиторияға әсер ету артып келе жатыр, алайда дәстүрлі медианың ықпалы мен тиімділігі төмендеуде. Журналисттің мәтіндер жазып, сюжеттер, радиобағдарламалар дайындағы кезінде айқын болған қызметінің шегі жойылып бара жатыр. Жалпы алғанда, кез-келген адам жасай алады. БАҚ жаңалықтар саласындағы бұрынғы мызғымас монополиясын жоғалта бастады. Сонымен бірге, Конституциядағы және «БАҚ туралы» Заңдағы жазылған кепілдіктерге қарамастан, журналистерге жылдан жылға ақпаратты алу және тексеру қиындай түсуде. Журналистика жаңа медиалар – әлеуметтік желілер, блогтар, форумдармен бәсекелестік жүргізе отырып, барынша аудиторияның сұранысына қарай бейімделуге, өзінің жарияланымдарының тақырыптарын, форматын және интонациясын таңдауға мәжбүр. Нәтижесінде журналистиканың дәстүрлі қызметтері, мысалы, идеологиялық қызметтері тарылады немесе тіпті жоғалады, ал рекреативті қызметі керісінше кеңейе түседі.

Экономиканың бір бөлігі ретінде, медиабизнеске кіріске қол жеткізу, өзін ақтауы қиынырақ. Барлық БАҚ, ең үлкен жарнама каналы болып қалғанымен, алайда жетіспеушілікті сезіну салдарынан продакт плейсментті - оның жасырын нұсқаларын пайдалануға жүгінеді. Соңғы үш жыл ішінде Қазақстанда бірнеше ондаған БАҚ жабылды, ал жаңалары пайда болып жатыр деп айта алмаймыз. Аталған жағдайдың бір түсіндірмесі ретінде электорат аралық кезеңді келтіруге болады, бұл кезеңде негізгі сайлау өтіп кеткен

63

және партиялар мен тұлғалар өздерінің кандидатураларын билікке жеткізу үшін ақпараттық-коммуникациялық қолдауды қажет етпейді. Жалпы алғанда, толықтай дерлік жеке меншікке өткен, отандық журналистика жүйесі қоғамға емес, өздерінің қожайындарына және көптеген редакцияларды мемлекеттік сатып алу жүйесі арқылы қаржылық қолдау беріп отырған мемлекетке бағынышты.

Журналистиканы ондаған жылдар бойын кеңес кезеңінде филологиялық ғылымдарға жатқызды, кейіннен әлеуметтік ғылымдар қатарына қосты, ал қазір соңғы онжылдықтың зерттеулері көрсеткендей, ол синтетикалық түрге еніп, ал редакциялар – конвергентті болып саналады [1]. Ашық қоғам жағдайында журналистік қызметті біріздендіру, тәсілдерді стандарттау және бұрынғы фундаменталдылық бағытқа келу қиындай түсуде.

Алайда, Қазақстандағы журналистика, «төртінші» билік атала отырып, өзінің әлеуметтік институт статусын сақтап келе жатқандығын айта кету керек. Аталған метафора әрқашанда қатаң сынға алынып келді, алайда журналистердің араласуынан кейін қоғамның немесе нақты бір адамның мәселелері шешімін тапқан жарқын мысалдар өте көп. Оның ішінде, Алматы қаласында туыстары пәтерін тартып алған 70 жастағы Р. Романоваға журналистер «Нұр Отан» партиясының қабылдауына кіруіне көмектесті, ол бұл мүмкіндікке 10 жыл ішінде қол жеткізе алмай келген болатын. БАҚ және қоғамның араласуының арқасында Көк Жайлау қорықтық аумағындағы тау-шаңғы демалыс орнын салу тоқтатылды. Мемлекеттік бағдарлама бойынша салынған, Алматының Алғабас ықшам ауданындағы құлауға шақ қалған үйден тұрғындарды көшіруге БАҚ септігін тигізді. КТК телеканалы гимнастикадан КСРО чемпионы болған, үй-күйі жоқ, қаңғыбас күйіне түскен Максим Цыганков туралы сюжет көрсетті, соның арқасында мейірімді адамдар танымал спортшының қалыпты өмірге оралуына көмек көрсетті. «Ratel» порталы журналистерінің зерттеуінен кейін Ақтөбе полиция қызметкерлері, жаяу жүргіншілер өткелінде зейнеткер Ф. Булгакованы қағып кеткен, кінәлі тұлғаны анықтады. Қазақстанда БАҚ мемлекет ақпаратын халыққа және халық тілегін мемлекетке жеткізудің ең тиімді құралы болып қала беруде.

Жалпы Қазақстандағы медиа жағдайын «тұрақты өзгеріс форматындағы журналистика» ретінде сипаттауға болады. Мұндай қарама-қайшы беталыстар журналистік кадрларды дайындауға, сондай-ақ PR, жарнама, баспа ісіне де өз әсерін тигізбей қоймайды. Коммуникациялар саласы қазіргі кезде аса жылдам өзгерістерге ұшырауда.

Соңғы жыл ішінде академиялық ортада мамандықтар бойынша емес, білім беру бағдарламалары бойынша оқыту идеясы талқылануда. Оның авторлары осылайша тезірек еңбек нарығы сұраныстарын қанағаттандыруға талпынуда.

Әрине, кадрларды дайындаудағы ағымдағы мәселелерді, халықаралық тәжірибе, оның ішінде, Білім берудің халықаралық стандартты жіктелімін (БХСЖ, 2013 ж.) ескере отырып, аталған тәсіл белгілі бір уақытқа білікті кадрлар даярлаудың негізгі мәселелерін шешуі мүмкін. Бірақ жалпы ол қазіргі уақыттағы көптеген мәселелерге жүйелі жауаптар бере алмайды.

Онсыз да білім беру тәсілдерінің Болон үрдісі аясындағы трансформациясы журналистік, коммуникациялық білім беру жүйесін өзгертуге мәжбүрлейді, бұл мамандық аясындағы тұлғаның дамуын алдыңғы қатарға шығарып, коммуникацияның заманауи теориясы мен тәжірибесінің жетістіктерін оңтайлы пайдалануға, қазіргі сәттегі тиімді білім беру технологияларын таңдауға әсер етуін тиіс. Әзірге бұл бағдарлар алдағы уақыттың еншісіне қалып отыр.

Коммуникациялар саласындағы ғылыми зерттеулер жүргізілуде, алайда бұл салаға бөлінген бюджет шамалы мөлшерде. Көптеген журналистикамен аралас жүйелерде жаңа тәжірибелік те, теориялық та мазмұнды іздеу тереңдеу түсуде, журналистикада ол эмпирикалық әдістермен, немесе жергілікті жағдайды толықтай ескермеген шетелдік тәжірибені оңтайлы бейімдемеумен шектеледі. Сондықтан да журналистика зерттеулері көп пәндік сипатқа ие болып, бұқаралық ақпарат феноменінің өзінің артып келе жатқан

64

күрделілігін ескеруі тиіс. Журналистиканы зерттеудегі әртүрлі ғылыми әдістердің конвергенциясы қажет болады. Журналистік ғылым туралы көп жағдайда филологиялық ғылыми ізденістердің түрі ретіндегі қалыптасқан дәстүрлі зерттеушілік парадигмаларды еңсеру қажет. Сонымен бірге, Қазақстан прессасының дамуындағы тарихи-мәдени сабақтастықты қамтамасыз ететін, журналистік ғылымның жинақтаған білімін (мысалы, журналистика тарихындағы) сақтап және дамыту керек. Жаңарту, көп жақсылықтар алып келген, өткеннен қол үзу емес, керісінше оны нақтырақ және сенімдірек ғылыми кешен көмегімен жалғастыру түрінде болуы керек [2].

Құрылған сәтінен бастап және қазіргі сәтке дейін ЮНЕСКО, БҰҰ мамандандырылған бөлімі ретінде, БАҚ-қа қолдау көрсетуде үлкен рөл атқарады. Осы халықаралық ұйымның бастамаларының арқасында, халықаралық өзгерістер белсенді іске аса бастаған 1980 жылдардан бастап медиаға деген жаңа көзқарастың қалыптасу басталды, оның негізінде демократияны жеткізуші, этика және адам құқықтарының қорғаушысы, белсенді әлеуметтік қоғам қатысушысы ретінде БАҚ-ты мойындау жатты. Аталған принциптер жұмыс жасап жатыр, алайда көптеген елдер оларды мойындай қоймайды. Алайда олардың аясының кеңеюі жалпы заманауи медиаортада жүзеге асуда. 1989 жылдың қарашасында ЮНЕСКО Бас конференциясының сессиясында бұрын кеңінен талқыланған коммуникацияның жаңа Стратегиясы қабылданды, ол «еркін ақпарат ағынына септігін тигізетін барлық жағдайлар жасау және сақтауға» шақырды. 1992 жылы, Алматы қаласында ұйымдастырылған, Азиядағы тәуелсіз және плюреалистік бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мәселелері бойынша негізгі Семинар өткізілді. Оның нәтижесінде, ЮЕСКО Бас конференциясының 28-сессиясында, 1995 жылы мақұлданған, Декларация қабылданды. Мен, студент және «Фройндшафт» республикалық неміс газетінің тілшісі ретінде, семинар жұмысына қатыстым. Семинардың өтуі барысында қатысушылардың қаншама көп жаңа идеяларды айтқандығы әлі күнге есімде. Біздің профессорлар С.К. Қозыбаев, М.К. Барманқұлов, көптеген елдерден келген әріптестерімен пікір алмаса отырып, ұсынылған идеялардың көпшілігі алдағы уақыттағы журналистикада жүзеге асып және болашақтың бағдары болатындығын көрегендікпен болжаған болатын. Дәл сол кезде, 1992 жылдың Декларациясында сипатталған жобалық нақты ұсыныстардың құндылығын мойындай отырып, қатысушылар барлық мүдделі тараптарды базистік ұсыныстарды, сонымен қатар басқа да ЮНЕСКО қарарларын және ұсыныстарын тәжірибе жүзінде іске асыруды жалғастыру міндетін мойнына алуға шақырды.

2012 жылы Алматыдағы ЮНЕСКО Бюросы, Азиядағы тәуелсіз және плюралистік БАҚ-тың дамуына қолдау көрсету туралы Алматы Декларациясының 20 жылдық мерейтойына арналған, халықаралық конференцияны ұйымдастырды. Қос онжылдықтың қорытындысын жасай отырып, 1992 жылдан бастау алған медиа кеңістіктегі айтарлықтай технологиялық жетістіктер, «білім қоғамдарының» және сандық ортаның жалғасып келе жатқан дамуына айтылды. Плюралистік және тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының фундаменталды құндылықтары мен еркіндіктерінің маңыздылығы, олардың демократиялық қоғамдағы маңызды рөлі қайта атап өтілді.

Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін, жалғыз журналистика факультеті, таңдаған өзіндік аздаған компоненттерін қоса отырып, Мәскеуде жасалған оқу жоспарымен жұмыс жасады. 1991 жылдан кейін біз тек бұрынғы бағытты өзгертіп қана қоймай, сонымен бірге елдің біліктілігін арттырудың әдістемелік, ғылыми орталығы қызметін де атқаруымыз қажет болды. Болон принциптеріне және үш сатылы мамандарды дайындау – бакалавриат, магистратура және РһD докторантураға өту, ендігі таңда құзіреттілік деп аталатын, негізгі білім мен дағдыға оқытудың деңгейлерін анықтауға мәжбүрледі. Тек уақыт өте келе олардың адамға жаңа өзінің кәсіби, қоғамдық және жеке өміріндегі жағдайларда бағыт табуына көмектесетін қабілеттер кешені ретінде түсінік қалыптаса бастады. Журналистиканың идеологиялық қызметтерінен шеттей отырып, коммуникативтік және жарнамалық

65

қызметтерге баса назар аударыла бастайды. Мемлекеттік және жеке редакциялардың редакциялық саясаты тыңғылықты сараптала бастады, журналистиканың бизнес және өндіріс ретіндегі даму ерекшеліктері зерттелді, медиа арқылы халықтың рухани бірлігі принциптері жасалды. Және тәсілдердің жаңалығына қарамастан, біздің журналистикалық мектепте студенттің шығармашылық қабілетіне, дарынына баса назар аудару жалғасуда, осы мақсатта бакалавриатқа түсу кезінде шығармашылық байқау өткізіледі. Ол абитуриенттің қабілеттерін, оның таным көкжиегін, болашақтағы кәсіби өсу мүмкіндіктерін бағалау мақсатында алынады.

Қазақстанда екі бағыттағы журналистика бар: қазақ тілді және орыс тілді журналистика. Тәсілдерінің ұқсастығымен бірге, олардың арасында айырмашылықтар да жоқ емес. Бұл екі бағыт қатар өмір сүріп келеді. Қазақ тіліндегі журналистика тіл, дәстүр мен ұлттық ерекшелікті сақтау мәселелерін көрсетеді. Жарияланымдар және сюжеттер сипаты байыпты, қалыпты, өткенге көз сала жасалады. Астарлы сөздер элементі басым келеді. Тілдің ортақтығы оны тек қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар тұрақты түрде жаңарып тұратын қоршаған әлемді түсіну компоненті ретінде қолданатын адамдарды біріктіреді. Олар ұлттың патриоттық позициясын ұстайды, ұлт мәселесіне деген алаңдаушылықпен қарайды. Орыс тілді журналистикада тақырыптар нақтырақ, әлеуметтік бағдарлы, сонымен қатар ғаламдық ауқымға жақын келеді. Көптеген жарияланымдар қатаң сыни сипатта болады. Менталитеттің өзгешелігіне байланысты бір жағдайды жеткізу принциптері де өзгешеленеді. Жалпы орыс тілді журналистика сырттан келетін ақпараттық әсерге көбірек ұшырайды және мультипликативті болып келеді. Соңғы уақытта ең көп оқылатын, телеарналарда да жиі кездесетін, қазақ баспасөзі шолуларының орыс тіліндегі аудармалары айдары болып келе жатыр. Қазақ тілді басылымдардың журналистері және олардың оқырмандары БАҚ-ты рухани ұстаз және тәлімгері ретінде, ал орыс тіліндегі БАҚ – ақпарат каналын ретінде қабылдайды.

БАҚ-тағы жалпы жағдайға баға бере отырып, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2016 жылдың 11-желтоқсанында шыққан «25KZ Жаңа тарих» фильмінде өзінің пікірін білдірді: «Біздің кейбір газеттер мен телеарналар өздерін Қазақстанның Конституциясы мен заңдарының әрекет аясынан тыс аумақта жүргендей сезінуде. Және олар шын мәнінде мемлекеттілікке, халықтың бірлігіне қарсы жұмыс жасап жатыр. Халыққа тек жамандықтың жаршысы болып, «құрып барамыз, біттік, жойылдық, болашағымыз жоқ» деген сияқты сипатта ақпарат таратады. Халықтың көкейінде болашағымыз жоқ, қазақтар құриды, Қазақстанның болашағы жоқ деген ой пайда бола бастайды. Егер біз демократияға қарсы жүру, қысымға алу және басқа деп байбалам салатындарды ауыздықтай алмасақ. Айта берсін. Мен мемлекетті құруды жалғастыра беремін, халқымда мені сол үшін сайлады» [3].

Сондай-ақ, президент болашақтың басымдық моделі – бұл жоғары білімді қоғам екендігін де жиі айтып келеді. Бұл ой Қазақстан халқына Жолдауда қайталанып келеді. Мысалы, 2012 жылы Нұрсұлтан Назарбаев, білім беру жүйесін жетілдіру барысында келесідей шараларды іске асыру аса маңызды екендігін айтты: білім беру үрдістеріне заманауи әдістемелер мен технологияларды енгізу, педагогикалық құрам сапасын арттыру, біліктілікті растаудың тәуелсіз жүйесін құру [4]. Аталған талаптар жалпы журналистік білім беру жүйесіне де қатысты деуге болады. Жақында экономика Министрлігінің басшысы Тимур Сүлейменов Алматыдағы CFO Idea Exchange & Networking Event саммитте былай деді: «Біздің жоғарғы оқу орындарында Ауғанстан, Пәкістан, Үндістаннан келген көптеген студенттер білім алуда. Бұл біздің әлеуетіміз және «Қазақстандық білім» брендіне әрі қарай да жұмыстар жасау қажет. Білім беру қызметтерін экспорттау – бұл біздің шынайы бәсекелестікке түсе алатын саламыздың бірі» [5]. Бізде, сонымен қатар, мамандық алып, отанында жұмысқа орналасып және еңбек жолын бастап жатқан көптеген шетелдік студенттер білім алуда.

66

Журналистік білім беруді концептуализациялау қажеттілігі ХХІ ғасырдағы білім және оны меңгерген адам әлеуметтік қоғамның алдыңғы қатарынан орын алатынына тікелей байланысты болып отыр. Сонымен бірге заманауи білім беру жүйелеріндегі жетілдіру үрдістерінің прагматикалық бағыты мен негізінде жоғарғы адамдық қасиеттерді алып жүруші ретінде «мәдени» тұлғаны дамыту жатқан әлеуметтік бағдарлы принцип жатқан, университеттік білім берудің гуманистік әлеуеті арасындағы қайшылықтың өзектілігі артуда [6]. Осылайша, тәрбиелік құраушының қажеттілігі туралы сөз қозғау керек, себебі біздің қоғамдағы журналист ұғымы әрқашан шыншылдық, интеллигенция, адамға деген сүйіспеншілік ұғымдарымен ұштасып жатыр. Барлық журналистер жұмыс барысында адам тағдырларымен байланысқан жағдайлар ортасында жүреді, бұл тұрғыдағы прагматикалық қызығушылық емес, ресми сыпайылықтан бөлек, нақты адамға деген қызығушылық таныту, шынайы сезімдерін бөлісуге деген талпыныс қалыпты жағдай. Сонымен бірге, нарықтық жүйеде, журналистика – бұл әдемі және шығармашылық жаза білу ғана емес. Ең алдымен бұл жерде фактілерді тез жинақтау, олардың құндылығын анықтау, тез және шынайы түрде аудиторияға жеткізу жоғары бағаланады. Сонымен қатар аудитория әртүрлі мәселелерге жауаптады – өте тез жауаптарды талап етеді, сондықтан да БАҚ-та кез-келген бағыттағы лайфхактардың пайда болуы да журналистикалық жанр сипатына ие болды.

Баспасөздің барлық саяси, экономикалық және әлеуметтік мәселелерге араласуы қалыпты жағдай, сондықтан да барлық орын алып жатқан жағдайларды БАҚ әсерінсіз қарастыру мүмкін болмайды. Қоғамдық жағдайлар дербестендіріледі; әлеуметтік-саяси мәселелер пікір көшбасшыларының жеке қасиеттерінің, олардың қызығушылықтарының, қажеттіліктерінің сараптамасына келіп тіреледі, қоғамдық қақтығыстар жеке сипатқа ие болады және т.б. «Тұрақты өзгеріс форматындағы журналистика» медиатация қоғамдағы өзара әрекеттесулер мен әлеуметтік тәжірибелердің формасы мен мазмұнын анықтайтын базалық үрдіске айналатын жағдайды сипаттайды деп айтуға болады.

Список литератур:1. Вулф Т. Новая журналистика и Антология новой журналистики. - СПб.: Амфора, 2008, 343 с.; McQuail D. Mass Communication Theory. - London, 2010, P. 87; СМИ в меняющейся России. - М., 2010, 336 с; Ибраева Г.Ж. На перекрестке коммуникаций: журналистика, медиа. А., 2013, С. 162; Серебрякова З.О. О понятии деинститутализации журналистики. Журналистика и теория медиа// Коммуникология. 2016. Т. 4. № 1. С. 153. 2. Челышева И. В. Основные тенденции развития медиаобразования в постсоветском пространстве// Журналистика и медиаобразование в XXI веке. - Белгород. 2006. С. 210.3. Электронный ресурс https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-pro-diktatorstvo-eto-polnaya-chepuha-3079914. Послание Президента Республики Казахстана народу Казахстана. - Астана, 2012. 5. Электронный ресурс https :// ru . sputniknews . kz / economy /20170315/1785517/ glava - minehkonomiki - my - podderzhim - stroitelstvo - torgovyh - centrov . html 6. Туоминен С., Котилайнен С. и др. Педагогические аспекты формирования медийной и информационной грамотности. - М, 2012. С. 74.

Акчалов Е.Е.,доцент КазНАИ им. Т. Жургенова

Бекхожин М.К.ст. преподаватель КазНАИ им. Т.Жургенова

ПРОИЗВОДСТВЕННАЯ ЛОГИСТИКА В РАБОТЕ СТУДИИ-ПРОДАКШН

Продакшн-студия – профессиональное подразделение, которое эффективно работает над созданием телевизионного продукта (программа, сюжет, фильм, рекламный ролик и многое другое) любой степени сложности. Как правило она работает в традиционном телевизионном стандарте SD и в HDT.

67

Смысл термина «продакшн», появившегося сравнительно недавно, но столь часто употребляемого в современной речи, для многих остается туманным. Так что же такое продакшн? Обращаясь к этимологии слова, узнаем, что у него английское происхождение (как, впрочем, у большинства современных неологизмов) – production – означает производство. Однако сегодня значение слова «продакшн» у нас употребляется в более узком смысле, а именно — в отношении создания медиапродуктов.

Таким образом, продакшном может называться любой процесс (или его отдельная стадия), направленный на создание творческого проекта или продукта. Термин «продакшн» используется:

- в киноиндустрии (в этой области мы как раз и встречаем его первое употребление). Здесь он включает в себя все стадии работы над фильмом – написание сценария, подбор команды, съемка, грим, работы по созданию костюмов, процесс монтажа и озвучивание, а так же все технические работы, связанные со съемками.

- в аудио производстве – это процесс создания (текст, музыка, аранжировка) музыкального произведения, монтаж, выбор звуковых эффектов, мастеринг;

- на телевидении и радио – производство эфирного пакета радиостанции/ телеканала, включающее в себя создание заставок, отбивок, джинглов, эфирного промо;

- в рекламе – изготовление рекламных видео –, аудио-, мультимедиа-, и полиграфических материалов.

Иногда сленговое значение термина «продакшн» используется в производстве программных продуктов и означает процесс эксплуатации программ конечными потребителями.

Продакшн компании в Казахстане стали появляться около 15-17 лет назад, и сегодня успешно осуществляют работу десятки профессиональных студий, которые работают как для казахстанского, так и зарубежного потребителя. К продакшн-производству можно отнести изготовление видеороликов, фильмов, презентаций, радиопрограмм, а так же аудиозапись, монтаж, написание музыки, озвучку и многое другое.

Само понятие «продакшн» в том смысле, в котором мы его употребляем сейчас, существует с момента появления кино. Эта сфера деятельности является очень востребованной, так как включает в себя изготовление фильмов, радиопрограмм, свадебного и бизнес-видео, рекламных роликов и другого контента. Творческий подход здесь просто необходим, потому над созданием качественного продакшн-продукта должны работать профессионалы, которые нестандартно подходят к решению различных задач.

Некоторое время назад не существовало такого понятия, как производственная телекомпания. У обывателя это словосочетание до сих пор вызывает вопросы: если телекомпания, то как ее смотреть? Иными словами, принято считать, что телекомпания занимается и производством программ, и выдачей их в эфир.

И, как обычно это бывает, несколько позже, чем на Западе, телепроизводство и телеэфир разделились и в Казахстане.

По большому счету в ведении вещателей сегодня осталось только производство новостей, которые имеют особую значимость для телекомпаний. Новости - лицо канала, которые формируют его облик, имидж, формат. Все остальное прилагается.

Почему телепроизводство все-таки отделилось от эфира телекомпаний?Можно предположить следующие причины: Вещательная телекомпания представляет собой самостоятельную экономическую

модель. Управлять ею проще без огромного "шлейфа" режиссеров, операторов, авторов. Сосредоточение над решением узких задач эфира позволяет повысить качество

вещания. Становление рынка телеконтента в Казахстане. Заказывать телепрограммы дешевле, чем их производить.

68

Четвертая причина занимает последнее место в списке, но является важнейшей, с моей точки зрения. Допустим, компания-производитель предлагает вещательной компании приобрести конкретную программу за 500 тыс. тенге. Вещатель же может купить аналогичную программу у другого производителя за меньшую сумму, и эта программа будет более привлекательной и подходящей по формату. Помимо того, собственное производство подобной программы выльется в следующие расходы телекомпании: оплата штата из десятка сотрудников, расходы по их социальным выплатам, технические расходы, транспортные расходы, налоги и т.д. В итоге себестоимость программы будет или такой же, как у стороннего производителя, или более высокой. Напрашивается закономерный вопрос: зачем производить программу самим, если затраты на производство будут такими же, как на рынке, или могут оказаться еще выше?

Еще один довод в пользу приобретения готовых программ у стороннего производителя состоит в том, что телепрограммы, произведенные независимыми компаниями, как правило, отличаются высоким качеством, так как они являются лицом производящей компании, а качество программ - определяющее условие в борьбе производителей за рынок.

Телепрограммы же, произведенные самим вещателем, могут нести в себе признаки некоторого форматного субъективизма.

Субъективный фактор также на стороне разделения телепроизводства и эфира: талантливые творческие люди, работая в больших коллективах, где не могут не ощущаться издержки административных механизмов, чувствуют себя некомфортно, что непременно сказывается на результатах труда.

Следует отметить, что выведение части работ и работников "за пределы предприятия" сегодня оправдано еще и с точки зрения уменьшения налогов.

Безусловно, государственные телекомпании, которые финансируются из бюджетов разных уровней, хотя и закупают готовые программы, но при этом не отказываются от собственных больших производственных мощностей.

Что представляют собой производственные телекомпании? Это группа малых творческих коллективов или один такой коллектив. Как правило, руководит им его создатель - самый опытный специалист и организатор в деле телепроизводства. Он отлично знает, как оптимизировать производственный процесс, как сократить затраты, повысить качество продукта, с какой стороны подойти к решению нестандартной задачи. Он же - руководитель и продюсер (яркий пример - компания АТВ). Все это идет на пользу конечному продукту (программе).

Производители телевизионного контента в большинстве своем - так или иначе аффилированные, или дочерние компании вещателей. Такой подход позволяет хотя бы чисто психологически (а иногда и практически) удержать, "отмыть" некоторые средства компании. Однако, по подсчетам аналитиков и ТВ-экономистов, только 20% компаний на рынке производства телеконтента принадлежит пусть и не всегда большим, но независимым компаниям. Как правило, это компании Алматы, Астаны, других городов со сложившимися телевизионными традициями.

Значит, искать заказчика надо среди эфирных каналов: и престижно, и платежеспособно, и стабильно. А потому создаем собственный продакшн. Для чего? Для аутсорсинга. И здесь начинают работать законы производственной логистики. Сравним телевизионное производство с собственно производством. И рассмотрим примеры мирового аутсорсинга. А затем наложим эту схему на телевизионное производство. Итак…

Возьмем такой термин в логистике, как «стройное производство». В чем он заключается? Логистика пронизывает все функции и подразделения предприятия с целью единой оптимизации материальных, информационных и финансовых потоков.

69

Логистика требует нового мышления в области использования ресурсов. Классический подход – оптимизация на отдельных участках, новый – системная оптимизация всех процессов, связанных с организацией производства, для достижения поставленных целей.

В реализации целей логистики существенное место занимают новые методы организации производства, которые известны как “learnproduction” (cтройное производство).

Суть стройного производства заключается в выявлении узких мест как шанса их полной ликвидации. Сама ликвидация узких мест осуществляется не традиционным путем (увеличения затрат (ресурсов) на их устранение), а путем одновременной ликвидации узких мест и сокращения затрат (ресурсов).

Исходя из этой схемы – большинство телекомпаний потенциальные банкроты и держаться только за счет консерватизма зрителей и того, что все мировое телевидение застыло на распутье – как и куда будет развиваться современное ТВ в цифровых технологиях. Ошибиться нельзя – нет времени. Выберешь не тот путь и отстанешь навсегда.

И тогда что? А тогда аутсорсинг. Аутсорсинг - это отказ от собственного бизнес-процесса, например, изготовления отливки, или составления баланса, и приобретение услуг по реализации этого бизнес-процесса у другой организации. Русский аналог слова аутсорсинг – кооперация со специализацией.

Для многих наших компаний актуальна проблема модернизации производственных мощностей, обновления модельного ряда, продвижения продукции. Ресурсов, в первую очередь кадровых и финансовых на это остро не хватает. В этих условиях, за счет закрытия, или продажи, отдельных производств можно получить ресурсы для развития приоритетных направлений. При наличии конкурентной среды, именно этот фактор является решающим при принятии решения об аутсорсинге.

Значит, еще нужна конкурентная среда. А она есть, если расширить свой производственный кругозор. А можно самим создать конкурентную среду. Самым простым способом – тендером.

Далее, обеспечиваем снижение затрат. Закрываем нерентабельный цех. Или цех с неясной перспективой. Перераспределяем ресурсы на другие участки. Но цех, возможно, нам еще нужен. Тогда ищем партнера с хорошей репутацией и качеством. Пригодится.

Таким образом, обеспечиваем повышение качества. Ну и повышаем производительность труда. Круг замкнулся. У нас нет узких мест. Выстраиваем структуру производства с помощью партнеров. И вылазим из долговой ямы… а затем прямой путь в лидеры отрасли.

Теперь берем телевидение. Содержать огромный штат. Половина из них блатные с «агашками» и «татешками». Обучать это бесперспективный персонал – пустая трата денег и времени. За счет них обеспечение конкурентноспособного продукта нереально. И получается, как тот «наш директор» -мне бы еще время – год-два. Нет этого времени. На современном ТВ, если ты отстал, то отстал навсегда.

Сосредоточимся на узких местах. Что такое лицо телеканала? Конечно, это информационные программы. Оставляем их. Что еще лицо телеканала? Многолетняя детская программа, на которой выросло не одно поколение зрителей этого канала. Оставляем. Что еще? Прямой эфир? Да, это прерогатива телеканала. Все. Оставляем за собой стратегическое планирование, сетку вещания, бренд и основную бухгалтерию. Зачем нам дорогостоящая ПТС для спортивных или шоу-программ. Арендуем или заказываем. Зачем искать, обучать, ошибаться, рисковать кадрами для, например, исторической или аналитической программы. Заказать это профессионалам в продакшн-студиях. И дешевле, и качественнее. И надежнее. И так по всем программам. И это тоже, как на том производстве, называется аутсорсинг. И многие каналы уже работают по этой схеме. Поэтому тема телевизионных студий-продакшн так сегодня актуальна.

70

Список литератур:1. Логистика: интеграция и оптимизация логистических бизнес-процессов в цепях поставок: [учебник] / В. В. Дыбская [и др.]. – Москва: Эксмо, 2008. – 939 c. 2. Организация производства в условиях переходной экономики / [С. А. Пелих и др.]. – Минск: Право и экономика, 2009. – 576 с.3. Основы логистики: [теория и практика] / [В. В. Щербаков и др.]. – Санкт-Петербург [и др.]: Питер: Питер Пресс, 2009. – 426 с.4. Сергей Муратов. ТВ - эволюция нетерпимости: история и конфликты этических представлений. FrontCover. Логос, 2000 - PerformingArts - 238 pages. 5. Михалкович В. О сущности телевидения. - М.,1998

Шакирова С.,к. филос н., ОО «Центр гендерных исследований», г. Алматы

«КАК БЫ»: ВЕРБАЛЬНЫЙ МУСОР НАШЕГО ВРЕМЕНИ

Вы, наверное, замечали, что многие люди используют в речи выражение «как бы». Взрослые и юные, политики и журналисты, чиновники и артисты, звезды и обычные люди -все поражены вирусом «как бы».

Филологи объясняют, что сравнительная частица «как бы» указывает на условность, неточность, приблизительность высказывания. Она дает шанс говорящему не брать ответственность за свои слова. Или дает доли секунды, чтобы сформулировать лучше мысль, подобрать нужное слово.

В российском фильме «День радио» (2008) о четырех верных друзьях («О чем говорят мужчины») есть даже «Как бы радио» и «Как бы ток-шоу».

Приведем примеры из практики сегодняшнего Казахстана.Экс-депутат, а ныне ведущий телепрограммы Мурат Абенов задает вопрос Ерлану

Карину: «Если посмотреть на геополитическое развитие нашей страны. Насколько оно как бы поступательно?». Карин отвечает: «Последние инициативы нашего президента, они как бы являются неким таким призывом к политической, а в более широком смысле к интеллектуальной элите страны…» [1].

«Как бы», «вот», «да» изобилуют в речи преподавателей вузов, к примеру, посмотрите свежий видеоролик с участием доцентов кафедры политологии и политических технологий КазНУ имени аль-Фараби – А. Кенесова и Ф. Аминжонова о преподавателях – мужчинах [2].

Странно, когда образованные люди с хорошей эрудицией и плавным слогом экспертов не избегают вирусной частицы «как бы».

Предметом моего пристального внимания стала серия видеоинтервью «По чесноку» журналиста yvision.kz Славы Неруша. В интервью с кинорежиссером Ермеком Турсуновым, специалистом по рекламе Анной Осиповой, поэтом Жанной Прашкевич «как бы» встречается редко.В беседахс другими персонами этот словесный сор звучит, к сожалению, довольно часто.

Бизнесмен и эксперт по финансам Айдан Карибжанов использует «как бы» в часовом интервьювосемь раз и везде неуместно:

18.43: «Как бы уходит целая лига лидеров на Ближнем Востоке, которая Картера помнит…»

19.13: «Сирия была традиционным оппонентом как бы Израиля»20.18: «Может быть, большая надежда, что та роль, которую Россия как бы

сыграла…»

71

23.00 «…и от человека не очень как бы эмоционального…» и т.д. [3].Самодостаточные личности, стильные интеллектуалы, яркие представители

алматинского креативного класса говорят с Нерушем о политике и моде, дизайне и кино, поэзии и пиаре, честности и предательстве – и везде звучит этотцепкий сорняк, принесенный каким-то ветром…

Из интервью с журналисткой Галиной Рыжкиной:5.30: «Это устаревшая модель, ну,как бы…»10.45: Неруш: «Как современным людям выстраивать как бы свою жизненную

концепцию?»13.08: «Я просто как бы наблюдаю…»22.30: «Сейчас лето, как бы…оживление начнется осенью».22.35: Неруш: «Как бы..33.35 Неруш: «Как бы нас же книги делают».35.20 «Я люблю в Гарри Поттере как бы идею волшебства».39.10: Неруш: «Недавно я перечитал историю как бы старика Хэма».42.40: «Есть определенный эгоизм как бы…».46.28: Неруш: «Люди научились шикарнокак бы верить».48.00: «Я очень сильно увлекалась как бы православием».50.52: Неруш: «Клуб должен как бы что-то давать».1.00.08 Неруш: «Я общаюсь как бы с молодыми ребятами».1.02.32: «И здесь как бы…»1.03.40 «Это всё как бы очень поверхностное впечатление»1.05.40 «Здесь как бы ну…»1.06.47: Неруш: «Ну, как бы…(..) как бы»1.09.20: «Это совершенно иной мир как бы».1.05.55: Неруш: «Ну, как бы» [4].Резюмируя, можно вывести причудливую формулуэтой беседы: Читая как бы Хэма,

увлекаясь как бы православием и как бы волшебством, трудно поверить, что людей делают как бы книги…

Интервью с дизайнером Нурланом Турехановым.0:10 Неруш: Духовные как бы практики…5.10 Ну, и всё это время я как бы…6.10 Собственно, я учу дизайну, это как бы…6.22 У меня есть такой предмет, как бы, его нет в КазГАСА… 7.35: Неруш: Раз в месяц вы выкидывали фотографии конкретных ваших работ по

конкретному как бы клиенту…8.52 Неруш: Они там хорошо торгуют как бы. Если вы можете создавать подобные

как бы, что ж они тогда не покупают.10.28: Неруш: «Вы делаете выставку местных дизайнеров, то есть такую как бы

открытую… Я видел, что на ней очень много как бы правильной общественности, то есть целевой. То есть эта идея как бы создать такой проект».

11.10 «Мы же есть люди, которые любим как бы настоящее».11.48 «Есть непонятные \художники\, которые как бы навсегда непонятные остаются».16.27 «…и она является как бы вашей визитной карточкой».17.18 «Я их не способен как бы понять…»21.10 Неруш: «Я очень рад, что администрация ювижна, она начала привлекать на

платформу вот таких как бы людей, как Вы».21.36 Неруш: «Мне кажется, здесь надо обязательно как бы пробовать».24.05: Неруш: «Уже люди сформулировали как бы идею, что мое жилище должно

выглядеть как-то необычно».

72

28.27 Неруш: «И дальше ты попадаешь как бы в убойное помещение».30.30 Неруш: «Есть там много ресторанов, куда не ходят как бы москвичи. То есть это

как бы для туристов».38.00 Неруш: «Вам за это предъявить как бы нельзя».45.08: Неруш: «И вот Вы абсолютно как бы состоявшиеся, да, как бы в этой сфере»

[5].Примеров можно приводить множество, они все о том, что как бы засоряет речь

подавляющего большинства говорящих. Предвижу возражения: Устная речь экспрессивна. Она изобилует разговорными

выражениями, междометиями, паузами, повторами, модуляцией голоса, жаргоном, просторечными и нелитературными выражениями, матом.Без всего этого разговор словно пресная еда без специй. Как бы = имбирь, а = соль, вот = перец красный, ну = перец черный, то есть = лавровый лист, да? = кинза, ну = укроп…

И все же я убеждена, что частица «как бы» - это такая вербальная специя, которой чем меньше, тем лучше.

Рекомендаций от филологов, как избавиться от сорняков в речи, довольно много. «Выражаясь с применением эвфемизмов и квалификаторов, говорящий резко понижает энергетику речи, делает ее менее убедительной, так как она принимает извиняющийся тон. Если вы желаете производить сильное впечатление и не хотите стать жертвой манипуляций, контролируйте свою речь, придавая ей большую определенность и решительность» [6].

Список литератур:1. http://24.kz/ru/teleproekty/item/28844-razgovor-s-muratom-abenovym-erlan-karin (сверено 30.03.17)2. Какова она – мужская доля преподавателя? Что делают мужчины в образовании? // Эксклюзив. 10 марта 2017 г. Режим доступа: http://exclusive.kz/muzhchiny_v_obrazovanii (сверено 30.03.17)3. По чесноку. Интервью с Айданом Карибжановым. Режим доступа: https://www.youtube.com/watch?v=HeLMxFBk-s4(сверено 30.03.17)4. По чесноку. Интервью с журналисткой Галиной Рыжкиной. Режим доступа: https://www.youtube.com/watch?v=sXsm4EhjHPU (сверено 30.03.17)5. По Чесноку с Нурланом Турехановым. Режим доступа: https://www.youtube.com/watch?v=ExIE2k3OPAQ(сверено 30.03.17)6. Плотников А., Ефимова С.Трудные клиенты – работа с возражениями. Режим доступа: http://book-online.com.ua/read.php?book=3769&page=45 (сверено 30.03.17)

Мусинова А.А.к.филол.н., и.о. доцента

кафедры печати и электронных СМИКазНУ имени аль-Фараби

ПРОБЛЕМЫ СТАНОВЛЕНИЯ E-LEARNING ОБУЧЕНИЯ НА ПЛАТФОРМЕ МООК КАЗНУ ИМ.АЛЬ-ФАРАБИ

В отчете RFCA Rating за 2013-2014 годы о высшем образовании сказано: «Дистанционное обучение должно использовать как возможности глобальных коммуникаций, так и возможности внутривузовских телекоммуникаций. Эти технологии в области создания знаний – один из важнейших факторов расширения доступа к нему более широких масс граждан и широкого вовлечения населения в реформирование образования как важнейшего институционального элемента общества».

Но потенциал внутривузовских телекоммуникаций может быть полноценно использован только при условии овладения новыми технологиями профессорско-преподавательским составом.

73

Высокий уровень профессиональных знаний преподавателей, осуществляющих образовательный процесс – одно из основных условий повышения качества высшего образования и тем более его модернизации.

И в этом заключена одна из самых актуальных проблем высшего образования. В силу довольно широкого возрастного диапазона среди преподавателей: от 25 до 60-70 лет – обеспечить одинаково высокий уровень владения современными технологиями невозможно. Если молодые специалисты в своем большинстве с техникой на «ты», то преподаватели 60-70 лет, составляющие приблизительно половину от общего количества, крайне слабо владеют компьютерными технологиями.

А создание курсов для дистанционного образования требует уже не элементарного владения компьютером, а знания специфических программ создания презентаций, видео и аудио записи, обработки видеоматериала. Поэтому сейчас на повестке дня остро стоит вопрос проведения методических семинаров для преподавателей.

В качестве примера остановлюсь на платформе МООК КазНУ им.аль-Фараби, так как была в числе создателей первых онлайн курсов.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби – один из первых в Казахстане присоединился к MOOC-движению, создав собственную платформу МООК на open.kaznu.kz.

Идея разработки МООК в КазНУ им. аль-Фараби зародилась в 2011-2014 годах у сотрудников механико-математического факультета КазНУ им. аль-Фараби, которые вместе с коллегами из Венского технического университета, Открытого университета Великобритании и другими участниками реализовывали проект Teaching Competency and Infrastructure for e-Learning and Retraining (CANDI) по европейской программе Tempus IV, где европейские коллеги передавали свой опыт по организации электронного обучения казахстанским и узбекским участникам.

Этот проект позволил познакомиться с современным состоянием электронного образования в мире, а в рамках выполнения задания руководства вуза по организации открытых курсов для абитуриентов, осенью 2013 года сотрудники механико-математического факультета начали изучать мировой опыт в этом направлении и узнали о МООК.

Участие в проекте CANDI стало хорошим плацдармом для дальнейшего развития дистанционного и электронного образования в университете.

Первые результатом в 2014 году стали три курса – это «Физические задачи с доцентом Владимиром Кашкаровым» доцента кафедры теплофизики и технической физики В.В. Кашкарова; «Теория вероятностей» доцента кафедры фундаментальной математики И.М. Ковалевой. И.о. доцента кафедры печати и электронных СМИ Асель Мусинова и Айгерим Альжанова при участии профессора Сагымбая Козыбаева подготовили курс «История казахской журналистики». Молодые преподаватели факультета востоковедения подготовили курс по знакомству с разговорным японским языком.

Сегодня на платформе заявлены 15 курсов разные по объему лекционного материала и качеству его подачи. То есть за три года пятнадцатью факультетами было создано всего 11 онлайн курсов. Крайне мало. И проблема как раз в том, что многие преподаватели просто не владеют технологиями создания данных курсов. И это нормально. Дело абсолютное новое, технологически сложное.

Институт дистанционного образования (ИДО) под руководством Ермека Алимжанова, конечно, оказывает техническую поддержку всем желающим преподавателям университета: от съемок до монтажа. Но штат сотрудников института мал: 4-6 человек. Обслуживание каждого курса требует времени и сил. В планах ИДО открытие собственных студий аудио и видеозаписи, их полное техническое и кадровое оснащение. Но на это тоже уйдет не один год. Поэтому очень важно овладение технологиями самими преподавателями.

74

Но пока преподаватели не овладеют хотя бы первичными навыками формирования текстов для данных лекции, подготовки презентаций, программами записи видеоматериала, дело вряд ли сдвинется с мертвой точки.

Еще одна важная проблема – это мотивация преподавателей к созданию курсов. Пока эта очень сложная, скрупулезная, требующая много времени и сил работа оценивается только баллами в индикативном плане.

Вопрос о включении разработанных курсов в учебную нагрузку до сих пор на стадии обсуждения. А на голом энтузиазме такие крупные и сложные для каждого отдельного преподавателя, как и для групп проекты реализовывать крайне сложно, потому что они требуют солидных временных затрат – от 3 месяцев до 1-1,5 лет, серьезной работы в команде со специалистами ИДО.

После загрузки онлайн курса, преподаватель должен овладеть программой edX Studio для того чтобы самостоятельно обслуживать свой курс: выставлять дедлайны, загружать и редактировать тестовые задания и так далее. Пока эту работу опять же выполняют сотрудники ИДО.

Поэтому без финансового стимулирования данный проект сложно вывести на должный уровень контента и достаточные объемы. Вопросы касающиеся стоимости, затрачиваемого времени и необходимого персонала на разработку одного МООК курса, действительно, одни из важных и решающих моментов при планировании и создании курса.

Ответы на эти вопросы будут разными в зависимости от типа МООК, региона или страны, а также устоявшегося отношения к труду преподавателей и персонала в этих странах. По информации Ермека Алимжанова, средняя цена разработки одного хМООС курса в западных странах (Европа и США) варьируется от 15 000 до выше 325 000 долларов США. В России, для сравнения, стоимость создания одного МООК оценили на 0,8-1 млн. российских рублей.

Стоимость наших курсов по первоначальным оценкам составляет 0,7-1,5 млн. тенге. Все зависит от уровня сложности выбранного вида записи и монтажа лекции.

Создание массовых открытых онлайн курсов – процесс сложный, но нам необходимо освоить данные технологии, ведь с ростом популярности МООК во всем мире возросла роль электронного обучения на всех уровнях образования.

На базе МООК КазНУ им.аль-Фараби осенью 2016 года Министерство образования и науки РК запустило Национальную МООК платформу, где в перспективе будут размещаться прошедшие экспертизу онлайн курсы разных вузов Казахстана, соответствующие университетской программе для перезачета кредитов. В планах выплата авторам курсов гонораров за каждый запрошенный сертификат.

Но пока – это планы. А тем временем ряд частных организаций в Казахстане уже запускают новые конкурентоспособные платформы по онлайн обучению, используя те самые новые технологии. И в данной ситуации Национальная платформа оказывается в сложном положении, уступая как в количестве, так и в качестве запускаемых курсов, что связано с низкой мотивацией профессорско-преподавательского состава к овладению новыми методиками преподавания.

Сейчас в КазНУ им.аль-Фараби идет процесс осмысления методов обучения с использованием электронных образовательных ресурсов. Опыт Открытого университета (The Open University) и других продвинутых вузов в электронном образовании показал, что при правильном применении современных информационных и коммуникационных технологий в разработке образовательного ресурса и курса в целом, можно создать электронный курс или программу обучения, которая по качеству не будет уступать традиционным аналогам. При этом появится возможность сэкономить на ресурсах и времени, позволив преподавательскому составу заниматься со студентами индивидуально, что непременно повысит уровень знаний учащихся в учебных заведениях.

75

Конечно, система онлайн образования во всем мире и в Казахстане, в частности, только зарождается, а потому постоянно корректируется. Но развивается и совершенствуется она довольно быстро, и, безусловно, именно за ней образование предстоящих 50 лет.

Жақсылықбаева Р.С.,филол.ғ.к., баспасөз және электронды БАҚ кафедрасының доценті

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ЖУРНАЛИСТЕРІ ТӘЖІРИБЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР

Заң – тіл мәселесінің кебін киген дүние іспетті. Қоғамда қандай мәселе болмасын заң шеңберінде жүзеге асады және «Мына заң қауқарсыз», «Мынадай заң қажет» деп жарияға жар салатындар да жетерлік. Әділеттіліктің өзі заңмен астасып жатыр. Заңның пәрменділігі туралы Цицерон: «Сот – сөйлейтін заң, ал, заң – әлсіз сот» десе, АҚШ жоғарғы сотының судьясы болған Вильям Дж. Бренан: «Баспасөзге сот қажет. Өз кезегінде сотқа да баспасөз қажет, оның арқасында соттың ұлтқа деген ішкі көзқарасы қалыптасады, сонымен қатар, соттың шешімі тек қана жазалаудан емес, тәрбиелеу мен үлгі ету мақсатын да көздейді, ал, бұл мәселені баспасөздің көмегінсіз шешу тіпті мүмкін емес»,-деп жазады. Бұл арада басқа теңеудің қажеті жоқ.

БАҚ туралы заңның айналасында айтылар әңгіме көп. Бұл заң журналистік зерттеу мен журналистердің өзге де құқықтарын бұзып жатқандығы жайлы көптеген ақпарат бар. «Әділ сөз» баспасөз қорғау ұйымының президенті Тамара Калеева БАҚ туралы заң жөнінде ойын былайша түйіндейді: «Журналистік зерттеулерге келсек, қаламақы мен еңбекақыдан бөлек әр журналист танымал болуды, атақ-даңқты армандайды. Бірақ мен мәселе барлық басылымдардың әлдебір меншік иелеріне тиесілі болғанында деп есептемеймін – бұл бүкіләлемдік беталыс. Бізде журналистік зерттеулер жүргізуге болмайды, өйткені осыны істеуге батылы жеткен кез-келген журналист дағды бойынша дерлік қылмыстық қудалауға ұшырайды, оны бостандықтан айырумен қорқытып, жазалайды».

«Шекарасыз репортерлер» халықаралық ұйымы жасаған шолуға сүйенсек, сөз бостандығы индексіндегі 169 орынның ішінде Қазақстанға 125-шісі бұйырған. Халықаралық баспасөз институты сарапшыларының пікірінше, бірақ бұл ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету құқына кедергі келтірмеген. Кейбір халықаралық ұйымдар Қазақстандағы сөз бостандығы Орталық Азия аймағының басқа елдерімен салыстырғанда анағұрлым тәуір деп санағанымен, тәуелсіз және оппозициялық БАҚ өкілдері биліктің нысанасында қалып отыр.Кез келген мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ақпараттық қауіпсіздік өзекті проблема екендігін халықаралық тәжірибе растайды.

«Нью Йорк таймс» газетінің тілшісі Джейсон Блейердің ақпаратты үнемі бұрмалайтыны газеттің беделіне нұқсан келтірді. Американдық беделді басылымдардың бірі «Нью Йорк таймс» қызметкерінің бұрмаушылықтарын түзеуге күш салып жатыр. Джейсон Блейер осы газетте жазған тағы 600 мақала тексеріліп жатыр.«Нью Йорк таймс» газетінің бірқатар өрескел қате жіберген тілшісі Джейсон Блейер жұмысынан босатылды. Оның үстінен Техас штатындағы бір газеттің редакторынан шағым түсті. Джейсон Блейердің мақаласы Техас штатындағы газеттің мақаласынан айнымайтыны анықталып, ұят жағдай болды. Ол мақалада Ирак соғысында жоғалып кеткен баласынан хабар күтіп жүрген ананың тарихы баяндалады. «Нью-Йорк таймс» газеті бұдан кейін бес журналисіне тапсырма беріп, Джейсон Блейердің жалпыұлттық бөлімге қызметке тағайындалғанан бергі мақалаларын тексертіп, талай қатені тапты[1].

76

Вашингтонда орналасқан Джордж Вашингтон университетінің қоғамдық қатынастар және бұқаралық ақпарат құралдары жөніндегі ассистент профессоры Сеун Удей оқырманның сенімін осыншама бұрмалау американдық газет үшін күйзеліс боп табылады дейді. Оқырманның, көрерменнің не болмаса тыңдаушының сенімі таусылса – бұқаралық ақпарат құралы қаржылай ұтылады, бара бара бизнесін жоғалтады.

Шындығында, Америка Құрама Штаттарында журналистің тәуелсіздігін іс жүзінде жетектейтін арнайы заң жоқ. Тек жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға не болмаса қоғамдық мекемелерге зиян жасауға тиым салынған. Бұл шектеудің өзі қылмыс туралы заңдарда емес, азаматтық заңдарда жазылған. Журналистің қызметіне заң тұрғысынан шектеу жасау АҚШ конституциясының бірінші қосымшасында нақты белгіленген.

Демократиялық мемлекеттерде «төртінші күш» деп аталатын бұқаралық ақпарат құралдары төңірегіндегі дау басылар емес. Әлемнің ең демократиялы, ең еркін саналатын елдерінің өзінде БАҚ сөз бостандығының жетіспейтіні және журналистердің проблемалары туралы ақпараттарды таратып жатады. АҚШ, Германия, Швеция, Швейцария, Түркия және Қазақстан елдерінің «Бұқараны мәліметтендіру», «Ақпарат еркіндігі», «Баспасөз еркіндігі туралы Акт», «Баспасөз заңы» сияқты заңдарын салыстырғанда 1999 жылы қабылданған ҚР «БАҚ туралы» заңы халықаралық талаптарға сай екені аңғарылады. Қайта аталмыш елдердің заңдарында бізден өзгеше шектеулер мен жазалау шараларының бар екенін байқауға болады.

Швеция Корольдігінің парламенті «Риксдаг» 1974 жылы қабылдаған «Баспасөз еркіндігі туралы Актінің» көптеген баптарында «Қоғамдық тыныштықты сақтау мақсатымен қабылданған заңдарға қайшы» ақпараттарды таратуға тыйым салынған. Аталмыш заң рухани мәдениет мүдделеріне қайшы және жеке тұлғалардың құқықтарын бұзатын ақпараттарды таратуға тыйым салады. 2001 жылғы террористік шабуылдардан кейін АҚШ әкімшілігі БАҚ құралдарына көптеген мәліметтерді жариялауға тыйым салған еді[2] .

Егер әлемдік тәжірибені қарар болсақ, Австралияның, Австрияның, Канаданың, Германияның және АҚШ-тың заңдарында теріске шығару құқығы сияқты жала жабу және жеке өмірге араласпау туралы да баптар бар. Кезінде Напалеонның өзі: «Төрт мылтықтан емес, төрт газеттен қорқамын»,-деген екен. Әлемдік тәжірибеде бүкіл журналистер биліктен жоғары тұрады. БАҚ-ты атқарушы биліктің қарамағынан шығарып, «қоғамдық» ұйымға бағындыру тәжірибеде мүмкін емес. Ал, Қазақстан сияқты күрделі трансформациялық процестер қарқынды жүріп жатқан алуан этникалық топтар мен мәдениеттерді, тілдер мен діндерді қамтитын, әлемдік деңгейдегі қақтығы аймақтарының кіндігінде орналасқан мемлекетке бұл қадамның қауіпті нәтижелер беруі әбден мүмкін. Осындай ахуалда БАҚ-тың қоғамдық пікірге әсерін ескеруге міндеттіміз.

«Ақпарат – демократияның негізгі валютасы»,-деп америкалық заңгер Ральф Нейдер айтқандай, бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігі мен сөз бостандығы – демократияның басты нышандарының бірі.Журналистің этикасына байланысты әлемдік журналистиканың өзіндік төрт түрлі басшылыққа алатын мәселелері бар екен. Олар – адамның жеке басына тиіспеу, шындықты айту, біреуді қорқытып, үркітпеу, өзінің құқығын асыра пайдаланбау деген мәселелер.

Қоғамдық-саяси, құқықтық «Заң» газеті «Төртінші билік» айдарындасот жүйесі, сот істері мен заңды ақпарат алу ұғымдарын БАҚ-пен байланыстырып,жариялап отырады. 2012 жылы күллі елді шулатқан «Жаңөзен оқиғасының» мән-жайын осы басылым журналистері арқылы біліп отырдық. Мәселен, Шолпан Қараеваның «Жаңаөзен ісі және БАҚ» атты арнайы мақаласында біршама жайттардың шеті ашылған. Сот процесі ашық өтіп жатқаннан кейін, кез келген айыпталушының, мемлекеттік айыптаушының және судьяның сот процесі кезіндегі жай-күйін көрсететін суреттер мен бейнежазбаларды алуға құқылы болатын. Ондай ақпараттарды алуға БАҚ-қа тиесілі заңдар мен Ата Заңымыз толықтай кепілдік берген. Бұл туралы БАҚ туралы Заңның 2-бабында анық көрсетілген. «Жаңаөзендегі тәртіпсіздік» туралы «Қазақпараттықтар» бірнеше мәрте жариялаған болатын. 93 томға негіз болған

77

Жаңаөзен оқиғасында тек қана журналистер біржақты қарап отырған «Жаппай тәртіпсіздік пен ұрлау, тонау істері» ғана емес, халық тағдыры, қараша қасіреті жатыр. Мәселені тамырынан тартып, өзегін шығара жазған төртінші билік өкілдері бірнеше келелі істердің бастауы болатыны белгілі.

Қоғамдық саяси құқықтық «Заң» газетінде «БАҚ туралы» Заңның кездесер тұсын саралағанда, қылмыс туралы заң, сыбайлас жемқорлық, зорлық-зомбылық туралы түрлі ақпаратты кездестіруге болады. Мына бір мақалаға назар аударып көрелік. «2011 жылдың аяғында қабылданған «Теле-радио хабарларын тарату туралы» Заңға журналистер өз наразылығын білдірді. Ол заң бойынша еліміз 2015 жылға дейін толық сандық форматтық хабар таратуға көшетінін тілге тиек еткен» (11 қаңтар, 2012. №23 (2011). Мақала авторы Шолпан Қараева БАҚ туралы заңның аясында нақты пікір білдірмесе де, БАҚ туралы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізіп, журналистерге мемлекеттік айып мөлшерін азайту керек деген мәселе көтеріпті. Еркін ақпарат айдынын қалыптастырып жатқан Қазақстан үшін сандық форматқа көшу – әлемдік ақпарат ағынынан қалып қоймаудың басты құралы. Қарсылық танытқанмен, кері қайтар жол жоқ.

Бүгінгі таңда бір нәрсе анық – мерзімді басылым қоғамдағы маңызды институтқа айналған, соның дамуына ықпал ететін катализатор. Бұл – халықтың билікті қатаң бақылауға алатын құралы, яғни, бұл бұқара мемлекетті басқаруға құқылы деген сөз. Бір кездері біздің газеттеріміз аударма деңгейіне дейін құлдыраған кезі де болды. Халық санасына керекті ақпаратты бере алған кезі де болды. Қазіргі біздің ақпарат құралдарымыздың бір кемшілігі – кез-келген жаңалықты бір жақты ғана бере біледі. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ журналистикасына жетпейтіні – ақпарат. Халыққа дұрыс ақпарат берсеңіз, олар ақ пен қараны өздері-ақ екшеп алады. Ал, Интернетте тәуелсіздікті сақтауға болады. Егер біреудің тапсырмасымен жазылған материал болса, ол Интернетте бірден көрініп тұрады. Орыс журналистикасында «Кто владеет информацией, тот владеет миром»,- деген жазылмаған қағида бар.

«Голос Америки» радиосы халық арасында жүргізілген сауалнаманың нәтижесі бойынша сұралғандардың 60 пайызы ақпаратты Интернеттен алатындығын айтқан. Қазір қазақ журналистикасы да Интернетті кеңінен пайдалану мүмкіндігіне ие болған. Жалпы, кез-келген БАҚ саясат, экономика және руханияттан тұрады. Осы үшеуін тең ұстанған журналистика ешнәрседен ұтыла қоймасы рас. Ал, сыртқы саясаттағы, ішкі саясаттағы, ұлттық қарым-қатынастардағы иірімдер мен тасқындар тоғысын сараптап, оны қарапайым тілмен оқырманға түсіндіру үшін жаңа ізденістер қажет екені заңсыз. Ол үшін таяу және алыс елдердегі әріптестеріміздің не жазып жатқанын, олардың қандай мәселелер толғандыратынын күнделікті қадағалап отыруға тура келеді. Қадағалау үшін түрлі елдердің тілін меңгеру қажет.

Әдебиеттер тізімі:1. Қарабек Е. «Нью Йорк таймс» газеті салғырт қызметкерінің бұрмалаушылықтарын түзеуге күш салып жатыр». 14 мамыр 2003. http://www.azattyq.mobi/.2. bukaralyk_akparat_kuraldary.doc .

78

Муканова Г.К.к.и.н., доцент кафедры издательско-редакторского

и дизайнерского исскуства, КазНУ имени аль-Фараби

МЕТАФОРЫ И ИДИОМЫ КАК ИНСТРУМЕНТ ОБУЧЕНИЯ МЕЖДУНАРОДНЫХ ЖУРНАЛИСТОВ: ИСТОРИЯ И ЛИЧНОСТИ

(Мустафа Шокай)

Информационные источники из сферы дипломатии и большой политики при внимательном изучении могут послужить источником для профессиональной подготовки журналистов-международников. Дело в том, что язык дипломатии - достаточно тонкая сфера, чтобы ею пренебрегать и откладывать обучение хитросплетениям политеса. Безусловно, в первую очередь дипломат должен уметь молчать, но и говорить ему приходится в разных условиях и с разными по типу представителями разных культур.

В качестве образца мы взяли данные из мемуаров, публикаций собственно дипломатов, а также тех выдающихся политиков, которые исторически оказались в роли лиц, благодаря которым мировое сообщество узнавало чаяния угнетенных народов. Поскольку они в большинстве своем были людьми интеллигентными и аристократами по происхождению, постольку их речь отличалась лаконичностью и логикой, степенностью и выразительностью.

Казахский деятель Алаш ХХ столетия Мустафа Шокай (1890 – 1941) выбран нами в качестве источника сразу по нескольким критериям: профессиональный юрист, выпускник императорского Санкт-Петербургского университета, он в совершенстве владел русским языком. Это позволило ему в годы работы секретарем в Государственной Думе грамотно составлять ходатайства от имени избирателей-казахов, завести полезные знакомства с депутатами и публицистами, а впоследствии – в эмиграции, наладить прочные контакты с единомышленниками в Украине, Грузии, Польше, политэмигрантами из России по всему миру. Если обратиться к происхождению М.Шокая, то обнаруживается династийная ветвь, согласно которой его предки по мужской линии были известны как успешные управленцы (в казахском кочевом обществе были избираемые народным голосованием должности – бий, казий, датха, к сфере полномочий их относились судебные тяжбы, гражданские и административные дела). Шокай с малых лет наблюдал и даже участвовал в публичных слушаниях, оттачивал красноречие в диспутах и стал известен благодаря умению выразить свою позицию и упорно отстаивать ее, невзирая на чины и звания оппонентов. Наконец, он владел кроме русского и другими иностранными языками: французский, немецкий, английский, турецкий и польский. По роду деятельности в России и Европе он вращался в аристократических кругах, общался с известными интеллектуалами, был своим среди журналистов, историков, искусствоведов, философов. Шокай идентифицировал себя тюрком, казахом, не скрывал своего происхождения и таким образом практически миссия его, с высоты современного статуса суверенного Казахстана, гораздо шире, нежели представлялось в просоветской историографии. Об этом мы писали ранее. [1] Его разножанровое интеллектуальное наследие (книги, публицистические статьи, доклады, письма и т.д.) является меганациональным достоянием всех тюркских народов, а в нашем случае - светлым источником правильно построенной, заточенной на конкретный результат, прямой речи истинного публициста, эксперта-правозащитника, комментатора международного класса.

Стоит сожаления, что в то время как труды политэмигранта Л.Троцкого, русских философов Н.Бердяева, С. Н. Булгакова, Н. О. Лосского, Н. А. Бердяева, С. Л. Франка и др. опубликованы, а имена таких деятелей, как: экономист П. Н. Савицкий (1895–1968),

79

искусствовед П. П. Сувчинский (1892–1985), богослов и философ Г. В. Флоровский (1893–1979), лингвист и этнограф Н. С. Трубецкой (1890–1938) [2] составляют гордость российской нации, - мы, казахи, все еще готовы ломать копья на предмет, был ли патриотом Шокай и т.п. Опуская неуместный здесь переход на конкретных личностей, отмечу лишь, что беспристрастный анализ объективных причинно-следственных связей позволяет назвать вещи своими именами, ведь категоричные ярлыки – следствие узости методологических подходов, нежелания подняться выше шаблонов, заученных их советских учебных программ, некая заданность. В свое время великий А.П.Чехов выразился, что сам ежедневно выдавливает из себя раба, и к этому, уверена, в первую очередь должны быть приучены наши обществоведы и те, кто владеет информационным каналом: журналисты, PR-специалисты, в руках которых – социальная стабильность социума и эрудиция нашей молодежи.

Итак, к каким классическим идиоматическим выражениям прибегал казахский лидер Алаш, Мустафа Шокай, о чем мы можем судить из сохранившихся чудом письменных его работ? – К примеру, в статьях он использовал устойчивое выражение «железная пята» советской власти»; в данном случае под пятой [3] понимался тот политический пресс, давление, которое оказывала советская политическая пропаганда как на национальные республики, так и на международной арене. Шокай открыто называл власть наркомнаца Сталина не иначе, как: «власть отбросов колониального режима». [4] Он обрушивал справедливый гнев на виновников «неслыханной нигде в мире «голодной политике» советской власти в отношении коренного населения». [5] Эти обороты применялись им для большей образности в комментировании событий в Казахстане.

Шокай в своих аналитических статьях применяет классические обозначения ведущих держав. К примеру, он использует термин «Альбион» (так завуалированно дипломаты называют Великобританию) характеризуя «покровительство» советских «освободителей», взявших на себя «защиту» Туркестана от «коварного Альбиона». [6]

Автор многочисленных статей, прекрасный оратор, Мустафа Шокай владел богатейшей лексикой, хорошо знал всемирную историю и постоянно совершенствовал свои познания. В частности, у него встречается термин «вольтерьянцы». Он пишет о себе и единомышленниках, в контексте событий 1917 года: «Небольшое количество прошедших через русские и мусульманские же новые школы лиц было другого настроения. Мы были, если хотите, материалистами, так сказать, “вольтерианцами”. [7] Читать его труды познавательно, стиль и язык его публицистики не поддается времени, а напротив, обогащает читателя образностью и глубоким осмыслением предназначения конкретной публикации. Учиться у лидеров Алаш широте взглядов, достоинству и умению дать отпор оппонентам, в традиции казахских биев - большая школа, пройти которую могут будущие журналисты-международники, ознакомившись с полным собранием сочинений М.Шокая. [8]

Список литератур:1. Gulnar K. Mukanova. The Russian Parliamentarism XХ Century: Socio -Cultural Mission and Media Resources of the State Duma, in Emigration // Bylye Gody, 2016,Vol.40, Is. 2, 500 – 507 pp.2. Философская мысль русской эмиграции. [Режим доступа:] http://studme.org/1513070817742/filosofiya/filosofskaya_mysl_russkoy_emigratsii3. См. Даль В.И.Толковый словарь живого великорусского языка: В 4 т. Том 3: П-М. [Режим доступа:] https://books.google.kz/books?id=8-YTklfl06YC&pg=PA541&dq=%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%BF%D1%8F%D1%82%D0%B0+%D1%83+%D0%92+%D0%94%D0%B0%D0%BB%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwimrK6IyfvSAhXCBiwKHZODAjgQ6AEINjAF#v=onepage&q=%D0%B6%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D0%BF%D1%8F%D1%82%D0%B0%20%D1%83%20%D0%92%20%D0%94%D0%B0%D0%BB%D1%8C&f=false4. Багдатова С.А. Мустафа Шокай о деятельности Лиги наций // «Вестник КазНПУ», 2012. [Режим доступа:] https://articlekz.com/article/10878

80

5. Шокай Мустафа. Туркестан под властью Советов. (продолжение) Париж, 1935 г. /Переиздано на англ.яз. «Mustafa Chokay «Turkestan under soviet Power», Oxford, 1986)/. [Режим доступа:] http://www.altyn-orda.kz/mustafa-shokaj-turkestan-pod-vlastyu-sovetov-prodolzhenie-parizh-1935-g-pereizdano-na-angl-yaz-mustafa-chokay-turkestan-under-soviet-power-oxford-1986/6. Чокай Мустафа. Энвер-паша в советской России и Туркестане. [Режим доступа:] http://kh-davron.uz/kutubxona/tarix/mustafa-chokaj-enver-pasha-v-sovetskoj-rossii-i-turkestane.html7. Чокаев Мустафа. Революция в Туркестане. Февральская эпоха. [Режим доступа:] http://historystudies.org/2015/09/chokaev/8.Шокай М. ПСС М.Шокая в 12-ти томах. Под ред. К.Л.есмагамбетова. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2013-2014.

Өзбекова Г.С.,филол. ғ.к., баспасөз және электронды БАҚ кафедрасының доценті

Өзбек А.М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті

филология факультетінің 1 курс студенті

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢСЫРТҚЫ САЯСАТЫ МЕН ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын құрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді. Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға дайындығы оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап, біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Көптеген себептерге байланысты Орталық Азия мен Қазақстан аймағы әлем саясатында қазіргі кезде ерекше назарға ие. Қазақстан екпінді даму қарқынының арқасында ipi трансұлттық корпорациялардың, өзге мемлекеттердің үлкен қызығушылығына ие. Бұл түсінікті де, Қазақстан Орталық Азиядағы географиялық сипаты бойынша ең ipi мемлекет болып табылады, оған қоса экономикалық даму қарқыны бойынша біздің мемлекет аймақтағы көшбасшы. Осы ретте еліміздің болашақта даму мүмкіндіктерінің мол екендігін ескере кету керек. Бүгінгі күні қазақстандық сыртқы саясат басымдылығы ең алдымен Ресей, Қытай, АҚШ, ЕО, Орталық Азия аймағындағы көршілес мемлекеттермен, ислам әлемімен тең құқылы қарым-қатынас құруга бағытталып отыр. Бұл тұрғыда 2006 — 2007 жылдары аталмыш мемлекеттермен және аймақтармен екі жақты байланыс едәуір алға басты. Ел мүддeciнe қатысты бірталай маңызды құжатқа қол қойылған мемлекет басшылығының Вашингтон, Мәскеу, Брюссель, Лондон, Бейжің, Каир, Тегеран, Ташкент, Бішкек және тағы да басқа мемлекеттердің астаналарына ресми сапарларының қорытындылары да осыны айғақтай түсуде. Осылайша мeмлeкeтiмiздiң әлемнің жетекшi державалары мен көршілес ТМД мемлекеттepi арасындағы стратегиялық серіктестігі жаңа деңгейге көтерілді деуге болады.

Қазіргі кезде Қазақстанның көп ғасырлар бойы туысқандық, мәдени, саяси және экономикалық, қарым-қатынаста болып келген көршілес Орталық Азия мемлекеттерімен ынтымақтастығы ерекше cepпін алып отыр. Аймақтың ең ipi мемлекеті ретінде ғана емес, экономикасы едәуір алға басқан Қазақстан аймақ бойынша көршілес елдермен тығыз қарым-қатынас орнатуға қызығушылық білдіруде. Біздің мемлекетіміздің ендігі жердегі қарқынды

81

дамуы аталмыш республикалармен қалыптасатын қарым-қатынаспен де тығыз байланысты. Сол себепті Қазақстан Орта Азиялық Одақ құру идеясын алға тартып отыр. Бұл бірлестікке Қазақстаннан басқа аймақтың Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан сияқты мемлекеттері де кipyi мүмкін. 2006 - 2007 жылдар аралығында Орталық Азия мемлекеттері президенттерінің Астанаға іс-сапарлары барысында және Қазақстан басшылығының аталмыш аймақ мемлекеттеріне ресми сапарлары барысында мемлекетаралық, саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени қарым-қатынастардың дамуына негіз болатын маңызды екі жақты келісімдер қабылданды. Бұл құжаттар Қазақстанның көршілес мемлекеттерімен байланысын нығайта түсіп, Орта Азиялық Одақ идеясын жүзеге асыру үшін айтарлықтай серпін беріп отыр.

Қазақстанның сыртқы саясатының басты бағыттарының бipi Ресеймен қарым-қатынас болып табылады. Бұл мемлекетпен біздің ел көп жылдар бойы тығыз қарым-қатынаста болып келеді. Өзара бөлісіп жатқан мемлекеттік шекараның ұзындығының өзі 7591 шақырымға созылып жатыр. Мемлекетаралық достастық екі бipдeй президенттің және екі ел халқының өзара тығыз байланысы арқасында дамып отыр. Қазақстан мен Ресей арасында отын-энергетикалық кешен, көлік және коммуникация, әскери-техникалық және қорғаныс өнеркәсібі caлалары бойынша байланыс орныққан. Қазақстан-Ресей қарым-қатынасының біртұтас спектрі көптеген екі жақты құжаттар және келісімдермен реттелуде. Екі жақты қарым-қатынаспен қоса екі бipдeй мемлекет аймақтағы әскери-саяси және экономикалық сипаттағы көптеген аймақтық ұйымдар шеңберінде өзара белсенді әрекеттесуде. Сөз тиегі болып отырған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы және Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім Ұйымдары. 2012 жылы Қазақстан мен Ресей өзара дипломатиялық қарым-қатынас құрғанының 20 жылдығын атап өтті.

Біздің мемлекетіміздің тағы да бір көршілес елмен қарым-қатынасы серпінді даму үстінде. Бұл - Қытай Халық Республикасы. Жыл сайын екі ел арасындағы тауар айналымы өсіп, экономика, мәдени-гуманитарлық ынтымактастық салаларында көптеген ipi жобалар жүзеге асырылып отыр. Ұдайы қарым-қатынас арқасында екі ел басшылылығының арасындағы байланыс нығайып келеді.

Оған қоса Қазақстанның Америка Құрама Штаттарымен байланысы жылдан жылға нығая түсуде. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2006 жылы АҚШ-қа ресми сапары қазақстандық-американдық ара-қатынастың дамуына және нығая түсуіне септік еткен маңызды шара болды. Сапар барысында екі ел арасында болған сындарлы сұхбаттар кезінде қауіпсіздік, терроризммен күрес, энергетикалық саладағы байланыстың дамуы және Қазақстан Республикасындағы жоғарғы технологиялық, инновациялық өндірістерді дамыту процесіне американдық компаниялардың ат салысуы талқыланды.

Қазақстанның ислам әлемімен қарым-қатынасының тереңдей түcyi турасында 2006-2007 жылдар аралығында бұл байланыстың қарқындылығы байқалғанын атап өтуге болады. 2007 жылы ҚР Президенті Н.Назарбаев Мысыр, Иордан, Катар, Сирия, Біріккен Араб Әмірліктерінде ресми сапармен болып қайты. Ал Қазақстанға Мысыр Президенті X.Мубарак және Иордания королі Абдалла II келді. Бұның бәрі біздің еліміздің және ислам мен араб әлемі арасындағы қарым-қатынасының жаңа деңгейге көтерілгендігінің бірден-бір белгісі болып табылады. Мысалға 2007 жылдың қараша айында Елбасының Сирия Араб Республикасына ресми сапары елеулі оқиға болды. Бұл біздің ел Президентінің араб және мұсылман әлемінде ықпалы зор Сирия мемлекетіне деген алғашқы сапары болды. Бұл мемлекет территориясында Қазақстанның тарихына тікелей байланысы бар ұлы ғұламалар жерленген. Олар қазақ даласынан шыққан бүгінде Дамаскіде жерленген ұлы ғалым, ағартушы Әбу Насыр Әл-Фараби мен аты аңызға айналған қолбасшы, әмірші Сұлтан Бейбарыс. Осы ретте тарихи және мәдени мұраларды әрдайым сақтап, дәріптеген Қазақстанның Дамаскідегі Әл-Фараби кесенесін салуға және Сұлтан Бейбарыстың

82

кесенесінде жөндеу жұмыстарын жүргізуге қаржы бөліп отырғандығы да кездейсоқтық емес. Бүгінгі күні республикамыз әлем ауқымындағы өзекті Батыстың жетекші мемлекеттері мен ислам әлемі арасындағы «Батыс — мұсылман әлемі» диалогын дамыту идеясын алға тартып отыр, әзірше бұл сыртқы істер министрлері деңгейінде жүзеге асуда. Қазақстан аталмыш идеяны әлем діндерін біріктірген және дінаралық сұхбат құруға мүмкіндік берген өзінің халықаралық тәжірибесіне сүйене ортаға салуда. Бұған мысал мемлекетімізде 2003, 2006 және 2009 жылдарда үш рет өткен және халықаралық деңгейде жоғары бағаға ие болған Әлем және дәстүрлі діндер басшыларының съезі. БҰҰ Бас Ассамблеясының 62-i сессиясында сөйлеген сезінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев болашақ съездің БҰҰ аясында өткізілуі туралы ұсыныс жасады.

Соңғы жылдары Қазақстан Еуропа Одағына мүше елдер арасындағы қарым-қатынас едәуір алға басты. Бұл ретте мемлекетіміздің ЕО-мен «ЕО үштігі — Орталық Азия елдері» диалогы шеңберіндегі ара-қатынасын атап өту қажет. «ЕО үштігі — Орталық Азия елдері» аясындағы соңғы кездесу 2007 жылдың көктемінде Қазақстан Республикасының Елордасы Астана қаласында өтті, оның барысында ЕО-ның Орталық Азиядағы 2007-2013 жылдарға арналған стратегаясы талқыланды. Сол жылдың 30 маусымында Берлин қаласында Еуроодақтың Орталық Азияға қатысты Стратегиясының тұсаукесер рәсімі өтті. Демократиялық реформалар нәтижесінде қол жеткізілген Қазақстанның саяси, экономикалық жетістіктерін халықаралық қауымдастықтың мойындауы және әлемдегі энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі біздің республиканың ықпалының өcyi мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың ТМД Төрағасы ретінде 2006 жылы Санкт-Петербургте өткен G-8 саммитіне қатысуға мүмкіндік берді. Саммит аясында Н.Ә. Назарбаев әлемдік және аймақтық державалардың басшыларымен кездесіп, олармен болған сұхбат барысында екі жақты және көпсалалы ынтымақтастыққа байланысты көптеген мәселелерді талқылады.

Республиканың сыртқы саясаты стратегиясында бұрынғы кеңес кеңістігінде болып жатқан интеграциялық процестер ерекше орынға ие. Біздің мемлекет бұрынғы КСРО республикаларының басым бөлігін бірлестірген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын сақтап, оны дамыту турасында біршама ic атқаруда. 2006 жылдың мамыр айынан бастап 2007 жылдың қазан айына дейін Қазақстан ТМД-да төрағалық етіп Достастықтағы интеграциялық процесстердің дамуына жаңа серпініс берді. Төраға ретінде Қазақстан ТМД ұйымының жалпы тиімділігін арттыру мақсатында Достастықты реформалау бойынша Концепцияны жасап, ТМД мүше басқа елдердің талқылауына салды. 2007 жылдың қазан айында Душанбеде өткен ТМД саммиті барысында аталмыш Концепция қабылданды. 2007 жылдың маусым айында Санкт-Петербургте өткен Достастыққа мүше мемлекеттер басшыларының ресми емес саммитінде Қазақстан Президентінің ұсынысы республикамыздың ТМД ұйымының қажеттілік деңгейін арттырудағы тағы да бір айтарлық қадамы болды. Қазақстан басшысы ендігі жерде Достастық көшбасшылары жылына бip көкейкесті мәселені қарастыруды ұсынды. Бірінші болып ТМД мемлекеттерінің бәріне ортақ өзекті мәселе көші-қон тақырыбы қарастырылды. Ал 2008 жылы ТМД Төрағасы ретінде Қазақстан көлік және коммуникация мәселесін талқылауды ұсынды. Бұрынғы кеңес кеңістігінде экономикалық беделі жоғары Қазақстан мемлекеті Еуразиялық Экономикалық Қауымдастыққа мүше жетекші мемлекет болып табылады. Аталмыш Ұйымға Қазақстаннан басқа ТМД-ның бес мемлекеті мүше. Олар Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Беларусь және Тәжікстан. Біздің республикамыздың экономикалық мүмкіндіктері мен белсенділігі бұл ұйымның даму қарқынына айтарлықтай септік етуде.

Халықаралық коғамдастықтағы еліміздің позитивті образының қалыптасуы және оның халықаралық мәртебеге ие болуы сыртқы саясатты жүргізудегі республика басшылығының көрегендік шешімдерімен мүмкін болды. Бұл тұрғыда ядролық қаруды таратпау, діни экстремизмге қарсы тұру, әлем діндері арасында толерантты қарым-қатынас құру мәселелерін атап өтуге болады. Осының негізінде еліміз аймақтық, және ғаламдық

83

қауіпсіздік мүддесі турасында халықаралық аренаға өз бастамаларымен шығуға мүмкіндік алды. Мысал ретінде Қазақстанның Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымына (ЕҚЫҰ) бұрынғы кеңес кеңістігіндегі елдердің көшбасшысы ретінде төрағалық етуге 2003 жылы өз кандидатурасын ұсынуын атап өтуге болады. Соңғы жылдары Қазақстан осы мақсатқа қол жеткізуде тиянақтылық пен қажырлық танытты. Төрағалыққа ұсынылған біздің мемлекетіміздің кандидатурасын Қазақстанның халықаралық қауіпсіздік турасында сіңірген еңбегін бағалаған көптеген мемлекеттер қолдады. Қазақстанның ЕҚЫҰ-да төрағалық етуге өз кандидатурасын ұсынуының бір ceбeбі біздің мемлекетіміздің аталмыш ұйымды қазіргі таңда оның кеңестігінде пайда болған әpi көбейіп келе жатқан түрлі қауіпке төтеп бере алатын күшті, әpi тиімді ұйым ету болып табылады. Қазақстанның ЕҚЫҰ төрағалық етуге ұмтылысының қортындысы 2007 жылдың қараша айында Мадрид қаласында өткен ЕҚЫҰ-на мүше мемлекеттердің Сыртқы icтep министрлері Кеңесінің қабылдаған шешімі болды. Бұл шешімнің нәтижесінде Қазақстан 2010 жылы ЕҚЫҰ төраға болуда. Мадрид құрылтайының шешімі халықаралық қоғамдастықтың Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде соңғы 18 жылда қол жеткізген жетістіктерінің маңыздылығын мойындағанының бірден бір дәлелі болып табылады. Бұл ретте Қазақстанның аталмыш халықаралық ұйымның төрағасы ретінде халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді шешу турасында бірталай ұсыныс жасай алатындығын айтып кету керек. Қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның салмақты тәжірибесі халықаралық деңгейде үлкен қызығушылыққа ие болып келеді және де ЕҚЫҰ дамуына жағымды серпіліс беретіндігі анық. Өйткені ЕҚЫҰ-на төрағалық ету - бұл Қазақстанның Еуропа қауіпсіздігі аймақтық жүйесіне интеграциялануының, ұйымның бас мүшелерімен жалпы еуропалық өзекті мәселелерді шешу турасындағы тең құқықты сұхбатты жалғастыру мүмкіндігі болып табылады. Қазақстан дипломатиясының ipi жетістіктерінің бipi Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Азиядағы Өзара Ықпалдастық және Сенім Шаралары жөніндегі Кеңесті (АӨСШК) жию идеясының жүзеге асқаны болып табылады. Аталмыш идеяның Қазақстан басшысы 1992 жылдың қазанында айтқан болатын. Бұл кезден бepi Қазақстан АӨСШК мүше мемлекеттер басшыларының саммитін 2002 және 2006 жылдары екі мәрте өткізіп үлгерді. Бұл басқосулар халықаралық деңгейде үлкен бағаға ие болды. 2006 жылдың 17 маусымында Алматы қаласында өткен АӨСШК II саммитінде Азиядағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік негізгі мәселелерін форум қатысушылары біріге шешетіндігі сипатталған декларация және де аталмыш ұйымның хатшылығы жайлы келісімге қол қойылды. Қазіргі кезде АӨСШК-не азиялық 20 мемлекет мүше, 7 мемлекет және 3 халықаралық ұйым бақылаушы дәрежесіне ие. Аталмыш форумның жұмысы Азиядағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған, бұл ұйым бейбіт сұхбат және Азия құрлығындағы күрделі геосаясаттық мәселелерді шешу алаңына айналды. ЭСКАТО-ға мүше 62 мемлекеттен 400-ден астам делегат қатысқан Алматы қаласында өткен Азия мен Тынық мұхиты мемлекеттерінің Экономикалық және әлеуметтік комиссиясының (БҰҰ ЭСКАТО) 63-i сессиясы Қазақстан мен бүкіл Орталық Азия үшін маңызды шараға айналды. Бұндай дәрежедегі шара Орталық Азияда тұңғыш рет өткенін атап өту қажет. Қалыптасып келе жатқан халықаралық жағдайда халықаралық және аймақтық ұйымдармен қарым-қатынасты орнату ерекше маңызға ие болып келеді. Олардың басты қызметі қауіпсіздік саласымен байланысты. Осындай ұйымдардың бipi Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы болып табылады (ШЫҰ). 2001 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын (ШЫҰ) құру бастамасына ат салысты және де дәл осы ұйым аясындағы қызметі сыртқы саясаттағы негізгі бағыттардың біріне айналды. Қазіргі кезде ШЫҰ Қазақстан, Қырғызстан, ҚХР, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстанның басын қосып отыр, ал бұл ұйымдағы бақылаушы мемлекеттерге Моңғолия, Иран, Үндістан және Пәкістан кіреді. ШЫҰ шеңберіндегі диалог арқасында Қазақстан саяси, сауда-экономикалық және гуманитарлық салалар бойынша көптеген мәселелерді шешуге бағытталған сындарлы сұхбат жүргізу мүмкіндігіне ие және де

84

бұл ұйым аясында терроризм, экстремизм және сепаратизммен күресуде күш жұмылдыру мәселелері талқыланады. ШЫҰ саяси тұрақтылық және қауіпсіздік қамтамасыз етудегі маңызды рөлі оны халыкаралық деңгейдегі беделді ұйымға айналуына септік етті.

Жоғарыда айтып кеткен фактілер Қазақстанның тәуелсіздік жылдар ішінде сыртқы саясатын белсенді жүргізетін нығайған, сенімді мемлекетке айналғандығын көрсетіп отыр. Бұл мемлекет басшылығының сыртқы саясатты дұрыс және тиімді жүргізуіне байланысты мүмкін болып отырғанын атап кету керек. Экономикалық жетістіктеріміз де осыны аңғартады. Тәуелсіздік жылдарында республикаға $50 млрд. көлемінде тікелей шетелдік инвестиция құйылған. Мемлекеттің алтын валюта қоры тұрақты көбеюде. 1995 жылдан 2005 жылға дейін алтын валюта қорының көлемі 9 есеге көбейіп, ҚР Статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметі бойынша $15 085 млн. құраған. 2002 жылдың наурызында АҚШ Қазақстанға «нарықты экономикалы мемлекет» деген дәрежені берді. Бұл республика жүргізген нарықтық реформалар жемісінің белгісі. Бүкіләлемдік экономикалық форум жария еткен 2006-2007 жж. әлемдік бәсекелестік индексіне сәйкес Қазақстан Ресей, Түркия мемлекеттерін озып 56 орынды иемденді. Бұл тізім бойынша ҚР Орталық-Азия мемлекеттері арасында көшбасшы. Кеңейген экономикалық мүмкіндіктер республика алдында жаңа сыртқы саяси мақсаттар қойып отыр. Сарапшылар көзқарасы бойынша Қазақстанның қарқынды дамып жатқан экономикасы «тұрақтылық экспортері» ретінде бүкіл аймақ экономикасының дамуының катализаторы болуы мүмкін. Бұл ретте қазақстандықтардың зияткерлік мүмкіндігі мен мемлекеттің табиғи байлықтары негіз бола алады. Мұнай мен газдың үлкен қорлары бар республика болашақта қалыптасып келе жатқан ғаламдық энергетикалық қауіпсіздік жүйесінде маңызды рөл атқаратын әлемдік нарыққа көмірсутегін жеткізетін жетекші мемлекетке айналуы әбден мүмкін деген болжам бар.

Сондықтан Қазақстанды әлемнің кез-келген елімен достық қарым-қатынас орнатып, дипломатиялық мәселелерді дұрыс жолға құра білетін, бейбіт өмір мен жарқын болашақ үшін күресе білетін мемлекет ретінде бағалаймыз.

Пайдаланған әдебиеттер:1. «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы.2.Уикипедия – ашық энциклопедиясы.3. Баспасөз материалдары.

Zhurtbay N.T., Zhumabaeva A.K., Mamyrova G.S.Seniors teacher of department UNESCO, International Journalism and Media in Sociaty

Al-Farabi Kazakh national university

RESEARCH METHODS: LIBRARY OF CONGRESS

Abstract. The Library of Congress is the largest library in the world, with millions of books, recordings, photographs, newspapers, maps and manuscripts in its collections. The Library is the main research arm of the U.S. Congress and the home of the U.S. Copyright Office.

The Library preserves and provides access to a rich, diverse and enduring source of knowledge to inform, inspire and engage you in your intellectual and creative endeavors. Whether you are new to the Library of Congress or an experienced researcher, they have a world-class staff ready to assist you online and in person.

Introduction. The Library of Congress occupies three buildings on Capitol Hill. The Thomas Jefferson Building (1897) is the original separate Library of Congress building. (The Library began in 1800 inside the U.S. Capitol.) The John Adams Building was built in 1938 and the James Madison Memorial Building was completed in 1981. Other facilities include the High

85

Density Storage Facility (2002) at Fort Meade, Md., and the Packard Campus for Audio Visual Conservation (2007) in Culpeper, Va.

An agency of the legislative branch of the U.S. government, the Library includes several internal divisions (or service units), including the Office of the Librarian, Congressional Research Service, U.S. Copyright Office, Law Library of Congress, Library Services, and National and International Outreach. You can download a PDF of the Library's organizational chart. Adobe Acrobat Reader is required to view this document.

Collections. Library of Congress is an unparalleled world resource. The collection of more than 164 million items includes more than 38.6 million cataloged books and other print materials in 470 languages; more than 70 million manuscripts; the largest rare book collection in North America; and the world's largest collection of legal materials, films, maps, sheet music and sound recordings.

Year 2016 at a Glance. In fiscal year 2016 (October 2015 to September 2016), the Library of Congress:

Responded to more than 1 million reference requests from Congress, the public and other federal agencies and delivered approximately 18,380 volumes from the Library’s collections to congressional offices

Registered 414,269 claims to copyright through its U.S. Copyright OfficeCirculated nearly 22 million copies of Braille and recorded books and magazines to more

than 800,000 blind and physically handicapped reader accountsCirculated more than 997,000 items for use inside and outside the LibraryPreserved more than 10.5 million items from the Library's collectionsRecorded a total of 164,403,119 items in the collections: 24,189,688 cataloged books in the Library of Congress classification system 14,660,079 items in the nonclassified print collections, including books in large type and

raised characters, incunabula (books printed before 1501), monographs and serials, bound newspapers, pamphlets, technical reports, and other printed material

125,553,352 items in the nonclassified (special) collections, including:o 3,670,573 audio materials, (discs, tapes, talking books, other recorded formats)o 70,685,319 manuscriptso 5,581,756 mapso 17,153,167 microformso 1,809,351 moving imageso 8,189,340 items of sheet musico 15,071,355 visual materials including: 14,290,385 photographs 107,825 posters 673,145 prints and drawingso 3,392,491 other items, (including machine-readable items)Welcomed nearly 1.8 million onsite visitors and recorded 92.8 million visits and more than

454 million page views on the Library's web propertiesEmployed 3,149 permanent staff membersOperated with a total fiscal 2016 appropriation of $642.04 million, including the authority to

spend $42.13 million in receiptsMain body. Fascinating Facts: OriginsThe Library was founded in 1800, making it the oldest federal cultural institution in the

nation. On August 24, 1814, British troops burned the Capitol building (where the Library was housed) and destroyed the Library's core collection of 3,000 volumes. On January 30, 1815, Congress approved the purchase of Thomas Jefferson’s personal library of 6,487 books for $23,950.

86

StatisticsThe Library of Congress is the largest library in the world, with more than 164 million items

on approximately 838 miles of bookshelves. The collections include more than 38 million books and other printed materials, 3.6 million recordings, 14 million photographs, 5.5 million maps, 8.1 million pieces of sheet music and 70 million manuscripts.

The CollectionsThe Library receives some 15,000 items each working day and adds approximately 12,000

items to the collections daily. The majority of the collections are received through the Copyright registration process, as the Library is home to the U.S. Copyright Office. Materials are also acquired through gift, purchase, other government agencies (state, local and federal), Cataloging in Publication (a pre-publication arrangement with publishers) and exchange with libraries in the United States and abroad. Items not selected for the collections or other internal purposes are used in the Library’s national and international exchange programs. Through these exchanges the Library acquires material that would not be available otherwise. The remaining items are made available to other federal agencies and are then available for donation to educational institutions, public bodies and nonprofit tax-exempt organizations in the United States.

International CollectionsSince 1962, the Library of Congress has maintained offices abroad to acquire, catalog and

preserve library and research materials from countries where such materials are essentially unavailable through conventional acquisitions methods. Overseas offices in New Delhi (India), Cairo (Egypt), Rio de Janeiro (Brazil), Jakarta (Indonesia), Nairobi (Kenya) and Islamabad (Pakistan) collectively acquire materials from more than 60 countries and acquire materials on behalf of United States libraries participating in the Cooperative Acquisitions Program. The Library is also collaborating with institutions around the globe to provide content on the World Digital Library.

Foreign LanguagesApproximately half of the Library’s book and serial collections are in languages other than

English. The collections contain materials in some 470 languages.African and Middle Eastern MaterialsThe Library’s African and Middle Eastern Division holds 600,000 volumes in the non-

Roman script languages of the region.Asian MaterialsThe Library's Asian Division collection holds more than 3 million items, the largest

assemblage of Chinese, Japanese and Korean materials outside of Asia, and one of the largest Tibetan collections in the world.

European, Iberian, Latin American and Caribbean MaterialsThe Library holds the largest collection of Russian-language materials in the United States

and the largest outside of Russia (more than 750,000 items). The Library’s Iberian, Latin American and Caribbean collections, comprising more than 10 million items (books, journals, newspapers, maps, manuscripts, photographs, posters, recordings, sheet music and other materials) are the largest and most complete in the world.

Law LibraryThe Law Library of Congress is the world's largest law library, with more than 2.9 million

volumes, including one of the world's best rare law book collections and the most complete collection of foreign legal gazettes in the United States. The Law Library contains United States congressional publications dating back to the nation's founding.

Rare Books and ManuscriptsThe Library holds the largest rare-book collection in North America (more than 700,000

volumes), including the largest collection of 15th-century books in the Western Hemisphere. The

87

collection also includes the first known book printed in North America, “The Bay Psalm Book” (1640).

Children's BooksThe Library possesses approximately 100 extremely rare children's books, including “The

Children's New Play-Thing” (Philadelphia, 1763) and “The Children's Bible” (Philadelphia, 1763).Smallest BookThe smallest book in the Library of Congress is “Old King Cole.” It is 1/25” x 1/25”, or

about the size of the period at the end of this sentence.Largest BookThe largest book in the Library of Congress is a 5-by-7 foot book featuring color images of

Bhutan. With support from Microsoft, a team of students from the Massachusetts Institute of Technology recorded the ancient life and culture in this Southeast Asian country and made 40,000 digital images available to the Bhutan National Archives. A copy of the picture book was donated to the Library of Congress.

Oldest Example of PrintingOne of the oldest examples of printing in the world – passages from a Buddhist sutra, or

discourse, printed in 770 A.D. – is housed in the Library’s Asian Division. The oldest written material in the Library is a cuneiform tablet dating from 2040 B.C.

Presidential PapersForemost among the Manuscript Division's holdings are the papers of 23 presidents, ranging

from George Washington to Calvin Coolidge.Gutenberg BibleThe Gutenberg Bible, one of the treasures of the Library of Congress, was purchased in

1930. The 15th-century work is one of three perfect copies on vellum in the world. Audio-Visual and Performing Arts CollectionsPrints and PhotographsThe Library's Prints and Photographs Division contains more than 15 million visual images,

including the most comprehensive international collection of posters in the world, the most comprehensive visual record of the Civil War, and pioneering documentation of America's historic architecture. More than 1.2 million images are accessible on the Prints and Photographs online catalog at www.loc.gov/pictures/.

Motion Picture, Broadcasting and Recorded SoundOpened in 2007, the Library’s Packard Campus for Audio Visual Conservation in Culpeper,

Va., was designed for the acquisition, cataloging, storage and preservation of the nation’s collection of moving images and recorded sounds. In partnership with the Packard Humanities Institute, the U.S. Congress and the Architect of the Capitol, the Library’s state-of-the-art facility houses the largest and most comprehensive collection of American and foreign-produced films, television broadcasts and sound recordings. The facility houses 6 million items, including more than 3.6 million sound recordings and more than 1.8 million film, television and video items, representing more than a century of audiovisual production.

MusicThe Library holds the most comprehensive collection of American music in the world, more

than 22 million items including 8.1 million pieces of sheet music. The collection includes an extensive assemblage of original manuscripts by composers of the American musical theater and the largest collection of any one kind of musical instrument (flute) in the world. The Library sponsors a long-running broadcast concert series of chamber music.

American Folklife Center and Veterans History ProjectWith more than 6 million items, the Archive of Folk Culture in the American Folklife

Center is the largest repository of traditional cultural documentation in the United States and one of

88

the largest in the world. It contains the largest collection of American Indian music and spoken word, including the earliest ethnographic field recordings made anywhere in the world.

The American Folklife Center administers the Veterans History Project, which was established by Congress in 2000 to preserve the reminiscences of the nation’s war veterans. To date, more than 100,000 submissions have been collected, including many from members of Congress.

The American Folklife Center also administers and preserves the StoryCorps project, a nationwide grassroots initiative to record the oral histories of ordinary citizens.

Digital Talking BooksSince 1931, the Library has provided books to the blind in braille and on sound recordings.

The National Library Service for the Blind and Physically Handicapped has replaced its inventory of recordings on audio cassettes with newly developed Digital Talking Books and digital playback equipment.

CartographyThe Library's Geography and Map Division holds more than 5.5 million items, the world's

largest collection of cartographic materials. It has the largest collection of fire-insurance maps of cities and towns in the United States, providing unparalleled coverage of the growth of urban America from the late 19th to the mid-20th centuries. The collection also includes the 1507 world map by Martin Waldseemüller, known as "America’s Birth Certificate," the first document on which the name "America" appears.

Telephone DirectoriesThe Library’s general collections contain the largest historical collection of U.S. telephone

criss-cross (phone number and address) and city directories in the world. The Library acquires more than 8,000 volumes a year and holds more than 124,000 telephone books and microfilmed city directories from 650 U.S. cities and towns. This vast collection includes historical foreign telephone books and city directories (almost 1,500 per year received from more than 100 countries).

Comic Books and NewspapersThe Library’s Serial and Government Publications Division contains the world's largest

collection of comic books (5,000 titles; 135,000 issues). The oldest comic book in the collection is “Popular Comics,” February 1936. The division also holds the world's most extensive newspaper collection. The oldest original newspaper in the collection is "Mercurius Publicas Comprising the Sum of Forraign Intelligence," December 29, 1659.

Scientific and Technical InformationThe Library of Congress has one of the largest and most diverse collections of scientific and

technical information in the world. Such material makes up roughly one-fourth of its total book and journal collection. The Library's Science, Technology and Business Division maintains this country's largest collections of technical reports and standards (some 5 million foreign and domestic items).

Conclusion. The Library of Congress is a research library, and books are used only on the premises by members of the public. Anyone age 16 and older may use the collections. All patrons using the Library's reading rooms and/or collections must have a user card with a photo on it. User cards can be obtained at the reader registration station in Room LM-140 of the Madison Building by presenting a driver's license or passport and completing a brief self-registration process.

Notes: 1.https://www.loc.gov/ 2.https://www.loc.gov/collections/ 3.https://www.loc.gov/about/frequently-asked-questions/

89

Әшірбаев Б.ЮНЕСКО, халықаралық журналистика және

қоғамдық медиа кафедрасының аға оқытушысыәл-Фараби атындағы ҚазҰУ

ОҚУ ҮРДІСІНДЕГІ ДУАЛДЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ Қазіргі таңда кәсіби білікті мамандар даярлау мәселесі күн тәртібіне қойылып отыр.

Дуалды оқыту жүйесі тиімділігі тәжірибеде дәлелденген өндіріс пен теорияны ұштастыру технологиясы. Негізгі мақсаты – өндірістегі жұмыс берушілермен бірлесе отырып, еңбек нарығында бәсекеге төтеп беретін кәсіби білікті мамандар даярлау.

Жұмыс берушілердің тапсырысы бойынша маман дайындау мәселесі туралы сөз қозғамас бұрын, жалпы нарықтық қатынастың қыр-сырын, ерекшеліктері мен заңдылықтарын меңгерген абзал. Себебі, нарықта біз жайшылықта мән бере бермейтін ұсақ-түйектің өзі үлкен рөл атқарады. Сондай-ақ, нарық заңында барлығы сұраныс және ұсынысқа тікелей тәуелді екенін де ұмытпауымыз керек. Осы жерде, басты тақырыпқа оралсақ, бірінші кезекте жұмыс берушінің тапсырысы аса маңызды. Тапсырыс – бұл белгілі бір қажеттіліктен туындап отырған сұраныс. Ал, маман дайындау ісін ұсыныспен байланыстыруға болады.

Еліміз тәуелсіздік алған алғашқы жылдары «Алдымен экономика, сосын саясат» ұстанымымен нарықтық экономикаға көшті. Осылайша, бүгінде Қазақстан әлемдік экономиканың бір бөлшегіне айналып отыр. Мемлекетаралық сауда айналымы, бәсекелестік, жаһандану терминдері өмірімізге дендеп енді. Есесіне, қазіргі уақытта жұмыс берушінің тапсырысы бойынша маман дайындау мәселесі күн тәртібіне шығып отыр. Еңбек нарығына сай маман дайындау ісі саяси мәнге ие деуге болады. Бір қарағанда, бұл мәселемен ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі айналысып жатқанға ұқсайды. Елдегі жұмыссыздықты жою, қайта даярлау, еңбекпен қамту бағытында қабылданып жатқан бағдарламалар мен іс-шаралар да аз емес. Әр өңірде дәл осы мәселелерді мойнына алған мекемелер де баршылық. Олар жұмыс берушілермен тығыз байланыс орнатып, дәл соларға керекті мамандарды дайындауға күш салуда. Қалай десек те, жұмыс берушінің тапсырысы бойынша маман дайындаудағы басты қағида – жан-жақты сұранысқа сай болу. Әрине, бірінші кезекте ол уақыттың сұранысына лайықты болуы шарт. Мәселен, БАҚ саласы. ХV ғасырда − кітап, ХVІ − газет, ХVІІ ғасырда журнал жарыққа шықты. ХХ ғасырда радио мен телевизияның пайда болуы ақпарат саласының пәрменін арттырса, ал, ХХІ ғасырда ғаламтор жоғарыдағы ақпарат құралдарын бір арнаға тоғыстырып отыр. Осылайша, БАҚ дамудың жаңа сатысына көтерілді. Жаңа медиаға жол ашылды. Ақпаратты қас-қағым сәтте әлемнің түкпір-түкпіріне тарату мүмкіндігі артты. Осыған сай, ағылған ақпараттардың анталаған жаңа тұтынушылары пайда болды. Сәйкесінше, масс-медиа бүгінгі қоғамнан өзіне лайықты орнын алды. Алайда, интернет түгелдей БАҚ бола алмайды. Өйткені, онда қалың бұқараға емес, шектеулі адамдар тобына ғана арналған сайттар да бар. Осыған орай, интернет ұғымына байланысты екі түрлі көзқарас қалыптасуда: біріншіден, барлық желілік кеңістікті біртұтас бұқаралық ақпарат құралдары деп қарауға болса, екіншіден, бұқаралық ақпарат құралдары, дүкен, кітапхана сияқты нысандармен қатар көрініс тапқан бөлек виртуалды кеңістік ретінде қарастыруға болады.

Негізгі тақырыпты тереңнен қаузап, жақыннан көретін болсақ, қазіргі масс-медианың сұранысы да өзгеше. Ал, осы медианың бас маманы журналистер қауымы десек, бүгінгі журналистерге қойылатын талап та басқаша. Дәстүрлі БАҚ-та қаламы ұшқыр, озық ойлы тілшілерге қашанда сұраныс жоғары болса, бүгінгі тілшілерге бұл аздық етеді. Халықаралық қатынас тілдерін меңгеріп, заманауи техникалардан да хабары болуы, кез келген салаға қалам тартарлықтай біліктілігі, қауқары болуы шарт. Түптеп келгенде, мұның барлығы заман талабы, уақыт сұранысы. Қала берді жұмыс беруші тараптың талабы. Әлемдік бәсекеде әмбебап тілшілердің бәсі жоғары.

90

Жоғарыда тоқталғанымыздай, нарық сұраныс пен ұсыныстан тұрады. Бұл қағида еңбек нарығының да ажырамас бөлігі. Жұмыс берушілер белгілі бір маманды оқытуға тапсырыс бермес бұрын, өздерінің нені қалайтынын, яғни, сұранысын нақтылап алуы керек. Бұл ақпарат саласына да қатысты. Мәселен, кейінгі жылдары салалық журналистерге деген сұраныс артқан. Атап айтқанда, құқықтық, экономикалық, банк жүйесін, қоғаммен байланыс (PR) т.б салалардың ақпарат айдынында еркін жүзе алмауы, осы салаларды бір кісідей білетін қалам иелерінің қатарының аздығы жиі айтылып жүр. Бұл талаптарға сай журналистердің жоқтығы, тілшінің ғана кемшілігі емес. Ол сол маманды дайындайтын оқу орындарының олқылығы. Сондықтан, оқу орындарына жаңа сұранысқа сай маман дайындау ісіне шындап көңіл бөлуі, тұтастай оқу базасына, дәстүріне өзгеріс енгізуі керек. Тіпті, бүгінгі оқыту жүйесінің ескіргені сонша, теория мен практика арасындағы айырмашылық уақыт өлшемімен есептегенде кемі ширек ғасыр кейін қалған. Сондықтан, жұмыс берушілердің тапсырысына сай маман даярлау ісінде теория мен тәжірбиені ұштастыруды ұйымдастыру, ғылым мен техниканың жетістігін пайдаға асыру қажет-ақ. Осы ретте оқу бағдарламаларын қайта қарап, сәйкесінше оқулықтарды жаңарту да артықтық етпейді.

Бүгін ақпарат ағыны интернетке ойысты. Интернеттің пайда болуына қарай журналистиканың өзіне тән жаңа формасы дүниеге келді. Академик Ғ.Есімнің: «...біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың мазмұнын анықтайтын фактор – ақпарат. Оны біз ақпараттық қоғам деп жүрміз. Бүкіл әлем бір сәтте үйіңізге сыйып кетеді. Интернет, электрондық пошта жүйесі,  жетілген коммуникация әлемді тұтастырып барады. Бұрынғыдай әр елдің «сырын» сақтауы мүмкін емес. Ел ішіндегі оқиға күні ертең әлем тілдеріндегі басылым беттерінде жария етілмек. Мұның бәрі қазақстандықтардың ой-өрісіне, сезім-санасына, мінезіне, тұрмысына сапалы өзгерістер енгізуде»,– деген пікірі интернеттің зор мүмкіндігін ғана паш етіп тұрған жоқ, бұл осы салаға сай мамандарға деген сұраныстың өсекендігінен хабар береді. Интернет – журналистика, дәстүрлі журналистика ағымына айтарлықтай өзгеріс алып келді. Яғни, біз бүгін БАҚ саласына маман дайындау ісіне түбегейлі реформа жасамасақ, ертең түлектеріміздің жұмыссыз қалуы ғажап емес.

2006-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының ақпарат нарығының бәсекеге қабілеттілігін дамыту жөніндегі тұжырымдама жалғасын табуы керек. Журналистика үздіксіз ізденісті қажет ететін маманның қатарында. Сондықтан, көптеген журналистер қосымша мамандық алуға мәжбүр. Мысалы, заң саласын сауатты жазатын тілші болғысы келетіндер заңгер мамандығын қосымша оқып, өздерінше сұранысқа сай болуға талпынып жүр. Әрине, бұл үрдіс қуантады. Алайда, бүгінгі уақыт қысқан заманда кез келген адамның мамандық қуып жүруге мүмкіндігі бола бермейді.

Жұмыс берушілердің тапсырысы бойынша мамандар даярлау жұмыссыздықты азайтып, экономиканы дамытуға ықпал етері даусыз.

Қазіргі таңда жұмыс берушілердің түлектерді сапалы дайындауға талабы жоғары. Жұмыс берушілер де өз кезегінде жұмыспен қамтуға кепілдік беруі тиіс.

Дауренбекова А.А.ЮНЕСКО, халықаралық журналитсика және

қоғамдық медиа кафедрасының аға оқытушысыәл-Фараби атындағы ҚазҰУ

БАҚ ҚЫЗМЕТІН РЕТТЕЙТІН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ

БҰҰ Бас Ассамблеясы 1948 жылдың 10 желтоқсанында қабылдаған Адам құқығының Жалпыға бірдей декларациясының 19 б. сәйкес «.... Әрбір адам пікір еріктілігі мен оларды еркін білдіруге құқылы; бұл құқық өзінің пікірлерін кедергісіз ұстану еркінділігі және де

91

ақпарат пен идеяларды кез-келген амалдармен және мемлекеттік шекараларға қарамастан іздеу, алу және тарату еріктілігін қамтиды».

Өзінің пікірін еркін білдіру құқығы Адам құқығы мен негізгі бостандықтарды қорғау туралы Еуропалық конвенциясында (әрі қарай-Адам құқықтары туралы Конвенция) әрі қарай дами түсті. Бұл конвенцияның құрастырылуын Еуропа Кеңесі 1949-1950 жылдары жүргізді және 1950 жылдың 4 қарашасында қол қоюмен аяқтады. Конвенцияның 10-бабында «міндеттемелер мен жауапкершілікті жүктейтін осы бостандықтарды жүзеге асыру заңмен қарастырылған және демократиялық қоғамда мемлекеттік қауіпсіздік, аумақтық тұтастық немесе қоғамдық тәртіп мүддесінде, тәртіпсіздіктің алдын алу, денсаулық және адамгершілікті қорғау, өзге тұлғалардың абыройы мен құқықтарын қорғау, құпия түрде алынған ақпараттың жариялануының алдын алу немесе сот әділдігінің беделі мен риясыздығын қамтамасыз ету мақсатында ресмилікпен, шарттармен, шектеулер және айыппұлдық санкциялармен байланысты болуы мүмкін».

Осы жерде бұқаралық ақпарат құралдарының қызметінің жалпы заңдылығы, ішкі заңнамалардың халықаралық нормалар мен талаптарға, азаматтық қоғамның және жалпы құқықтық мәдениеттің даму деңгейіне қатынасы жайлы мәселе туындайды.

Бұқаралық ақпарат құралдарының заңнамалық базасын қарастырмас бұрын, «бұқаралық ақпарат» ұғымына анықтама беру керек. Қазақстандық БАҚ туралы заңда «бұқаралық ақпарат» ұғымы «тұлғалардың шектеусiз топтарына арналған баспа, дыбыс-бейне және өзге де хабарлары мен материалдары» деп берілген, ал «бұқаралық ақпарат құралы» анықтамасына «мерзiмдi баспасөз басылымы, теле-, радиоарна, киноқұжаттама, дыбыс-бейне жазбасы және интернет-ресурстарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе үздiксiз бұқаралық таратудың басқа да нысаны» деген сипаттама берілген.

БАҚ-тың қазіргі таңдағы қоғам жағдайындағы қызметі қоғамды әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша ақпараттандырумен ғана шектелмейді, оған қоса, ауқымы кеңірек қарастырылады - бұқаралық сана үшін әлеуметтік мақсаттарды қалыптастырудан өзге, олар саяси жарнаманың функциясын орындайды және сонымен қатар, оның құралы болып та есептеледі. Бастапқы кезде БАҚ хабарламаларды, ақпаратты, білімді, көркем құндылықтарды таратуға арналған болса, кейіннен саяси көзқарастарды насихаттау мәселесіне де араласа бастады.

Насихаттау (орыс.пропаганда, лат. propaganda – таралуға тиісті дүние) кең мағынасында - негізгі функциясы болып белгілі бір көзқарастарды, түсініктер мен эмоционалды қалыпты қалыптастыру, сонымен қатар адамдардың әрекетіне ықпал ету мақсатында білім, көркемдік құндылықтарды және өзге ақпаратты тарату саналатын әлеуметтік қызметтің ерекше түрі. Рухани құндылықтарды насихаттау – насихат жүргізілетін нақты жағдайды, аудитория ерекшеліктерін, шарттарды ескеруді талап етеді. Насихаттау үдерісінде ғылым, өнерді көпшілікке таратуды ғана емес, сонымен қатар оларды байыту, дамыту жүзеге асады.

Едәуір тар мағынасында - бұл бұқара арасында белгілі бір саяси көшбасшылардың, партиялар мен мемлекеттердің идеологиясы және саясатын тарату бойынша қызмет. Бүгінгі таңда насихаттаудың рухани қызметтің ерекше ортасына рәсімделгенін және де бұқараға идеялық-псхологиялық әсер етуді ұйымдастырудың құралдары, формалары мен әдістері ретінде қалыптасқанын айтуға болады.

Оның өзіне тән сипаттары: мақсаттылық, нақты саралау, үздіксіз әсер ету, көпшілікке бағытталуы.

Насихаттаудың маңыздылығы идеологияны тарату барысында байқалады. Идеология дегеніміз (грек. idea идея, түрі және logos сөз, ұғым, ілім) - бұл қандай да бір ақиқаттылыққа деген қатынас, көзқарастар, мүдделер, мақсаттар, ниеттер, адамдардың, топтардың, партиялардың, қандай да бір дәуірдің, ұрпақтың, қоғамдық қозғалыстың адамдары не билік субъектілерінің ой шабыттары, қандай да бір идеологияны тасымалдаушылардың дүниеге

92

деген көзқарасы, ой шабыттары мен өмірлік ұстанымдарына дейін бейнеленетін көзқарастар мен идеялардың жүйесі. Сол себепті, бұқаралық ақпарат құралдарының кімге тиесілі екендігі жайлы мәселе өзекті болып отыр. Себебі «кім ақпаратты иеленсе, сол әлемді басқарады».

«Қоғам - жаңа технологиялар» арақатынасы ылғи да философиялық зерттеулердің дәстүрлі объектісі болатын. Қазіргі ақпараттық индустриядағы өзгерістердің қарқындылығы және жалпыға әсер етуі соншалық, бір уақытта эмпирикалық та, теориялық деңгейлердегі де үдерістерді зерттеп және олардың негізінде жалпы тұжырым мен ұсыныстар жасау - заманауи жағдайдың ерекшелігінің мәні болып отыр. Көптеген перспективалы бағыттар бүгінгі таңда тек айқындалып қана келе жатыр, алайда олардың тез жүзеге асу мүмкіндігі соншалық, олардың толықтай рәсімделуіне тіпті уақыт та болмай қалуы мүмкін. Сол себепті, ақпараттық қоғамның қалыптасуының талдауын жүргізу, жеке мемлекетке өзінің жеке секторымен, өнеркәсібімен және ғылыми-техникалық интеллигенциясымен бірге жаһандық ақпараттық қоғам жолындағы мақсаттар мен міндеттерді анықтауға мүмкіндік беретін стратегияларды құру қажет. Халықаралық және жаһандық деңгейдегі дәл осы мәселелер, барлық мемлекеттер үшін әмбебап ұсыныстар қалыптастырушы халықаралық заңгерлердің алдында тұрған проблемалар.

Ақпараттық қоғам қазірдің өзінде шынайы, объективті белгілерге ие. Ақпараттық қоғамның қалыптасуының шынайы механизмдерін ұғынуда дедуктивті саралаудың берері аз. Сол себепті, халықаралық заңгерлердің ұсыныстарды әмбебап деңгейде құрастыруы аса қажет. Алайда, бұл жерде ескеретін жайт, жалпы ақпараттық қоғамның қалыптасуының оңтайлы жақтарымен қатар, көптеген астыртын қауіптері де бар. Жекелей алғанда, халықаралық қауіпсіздік контекстінде ақпаратпен алмасу мәселесі өзекті болып отыр.

ХХ ғасырдың соңғы жылдары – бұл бұқаралық және ресми ақпаратты реттеу саласындағы ұлттық заңнаманы қалыптастыру, ақпараттық жүйелерге қолжетімділікті қамтамасыз ету, сонымен қатар, мемлекеттік құпия және өзге де шектелген ақпарат түрлеріне қолжетімділікті қамтамасыз ету кезеңі.

Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнаманы дамыту, ақпараттандыру үдерісінде пайдаланылатын заманауи компьютер құралдары, деректер базасы, микросхемалар секілді шығармашылықтың объектілеріне авторлық және патенттік құқық бойынша заңнаманы дамытумен қатар, азаматтарға кітапхана және мұрағат арналары бойынша ақпарат ұсыну механизмдері туралы ұлттық нормашығармашылық жетілдіріліп жатыр.

Түрлі деңгейлі субъектілердің мүдделерін қорғау кепілдемелері, механизмдерінің және қауіпсіздік мәселелері ақпаратқа қолжетімділік құқығының жалпы проблемасынан басым болып келе жатыр.

Тағы бір маңызды мәселе - проблеманың екі жағы - ақпарат еркіндігі мен ақпарат мазмұны арасындағы негізсіз диспропорция, яғни үйлеспеушілік. Қасақана кедергілерді келтіруді әрбір адамның шекараларға қарамастан, барлық хабарлар, пікірлер және идеялар туралы толықтай хабар алу құқығын теріске шығару ретінде кінәраттай отырып, бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы алғашқы құжаттар зиян ақпаратты жеткізу мүмкіндігін жете бағаламаған болатын. Үкіметке өзге халықтарға қатысты орынсыз жала жабатын ақпаратты таратудан бас тарту, фактілер жайлы хабарды шынайы және объективті түрде жеткізе отырып, халықаралық бейбітшілік мүддесінде этика талаптарымен сәйкестендірілетін ақпаратты жіберу ұсынылды.

Басқарудың жаңа нысандары - ақпараттық қауіпсіздік, киберлаңкестік, электронды сауда-саттық әлі де болса қалыптасуда, олармен қатар бақылаудың жаңа формалары да түзілуі қажет, сол себепті барлық мемлекеттердің ақпаратпен халықаралық алмасу саласындағы ынтымақтастығы өте қажет саналады.

Осыған орай, жеке мемлекеттер және әлемдік қауымдастық жалпы алғанда өзінің ақпараттық кеңістігінің дербес құқықтылығын қамтамасыз ету үшін барлық нақты шараларды қабылдап отыр.

93

БҰҰ мамандандырылған мекемелерінің резолюциялары міндетті сипатқа ие емес, алайда олар құқық нормаларының қалыптасуында, ұғымдарды анықтауда, ұйымдастыру саясатын нақтылауда үлкен рөл атқара алады. Сол себепті ақпарат мәселелері бойынша Бас конференциясының резолюцияларының жиынтығы құқықтың жаңа институтының қалыптасуын көрсетеді.

Ақпаратпен халықаралық алмасудың тенденцияларын анықтайтын, соңғы кездері қабылданған едәуір маңызды құжаттардың қатарында келесілерді атауға болады: Тілшілердің Еуропалық федерациясының (ТЕФ) конференциясымен қабылданған (1996 жылдың 27 сәуірі) «Хабардар болу құқығы. Еуропалық мемлекеттердегі ақпаратқа қолжетімділік» декларациясы, «Ақпараттың тәуелсіз және плюралистік құралдарын нығайту» атты 1997 жылдың 13 қыркүйегіндегі, ЮНЕСКО-ның Бас конференциясының 29-сессиясында мақұлданған (1997 жылдың 12 қарашасы) София декларациясы (әсіресе, Орталық және Шығыс Еуропа мемлекеттерінде), Жаһандық ақпараттық қауымдастықтың Окинава хартиясы (2000ж. 22 шілдесі).

Қазақстанның ақпараттық құқығының дамуы халықаралық-құқықтық стандарттардан шегіністе жүре алмайды, себебі қазақстандық ақпараттық кеңістік әлемдік ақпараттық кеңістіктің құрамдас бөлігі болып табылады. Оған қоса, БАҚ-қа қатысты қазақстандық заңнамалық үдеріс адам және азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарына қатысты халықаралық-құқықтық құжаттардың да, 1975 жылғы ЕҚЫК Хельсинкі Қорытынды құжатының және 1989 жылғы Ақпараттық форумның ұсыныстарының да тікелей әсеріне ұшырап отыр.

Осы жерден келіп қазақстандық ақпараттық технологиялардың шет елдік технологиялармен үйлесу, өзара әрекеттесу және толықтай интеграциялануын құқықтық реттеудің қажеттілігі келіп туындайды. Құқықтық реттеу ақпараттандыру саласындағы халықаралық серіктестіктің бүкіл жүйесін дамытуға септігін тигізуге, жекелей алғанда, келісілген халықаралық жобалар мен бағдарламалардың жүзеге асырылуына септігін тигізуге бағытталады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:1. Всеобщая декларация прав человека и гражданина от 10 декабря. 1948 г. Резолюция 217 А (III). Действующее международное право в 3-х тт. Сост. Колосов Ю.М., Кривчикова Э.С. - М.: Московский независимый институт международного права 1996г. 2. Европейская конвенция о защите прав человека и основных свобод от 4 ноября 1950 г. Council of Europe, European Treaty Series, No.5.3. ҚР «БАҚ туралы» Заңы, №451, 23 шілде, 1999ж.4. Теория и практика средств массовой информации. Учебное пособие. - М.: МГСУ, 1993. 5. Круглов Е.В. Массовая коммуникация в Восточной и Юго-Восточной Азии: тенденции и особенности развития накануне XXI века. - М.: МГУ, 2000.

Нода Л.П.,ст. преподаватель кафедры печати и электронных СМИ

КазНУ имени аль-Фараби

СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ МЕТОДА «ЖУРНАЛИСТ МЕНЯЕТ ПРОФЕССИЮ»

Во все времена журналисты искали приемы, которые бы помогали разнообразить информацию, сделать любое сообщение интересным для большинства читателей, слушателей, зрителей. Один из таких приемов - так называемый метод «журналист меняет профессию». Сам по себе он далеко не нов, но и сегодня довольно популярен. Журналисты

94

Казахстана часто используют его в своей практике, в мгновение ока перевоплощаясь в бомжей и стюардесс, официантов и проституток, учителей и стриптизерш.

К чему обязывает журналиста «метод смены профессии»? Что позволено автору в его достаточно свободном плавании по нивам другой специальности? Каковы этические и юридические аспекты этого перевоплощения? Постараемся ответить на эти и другие многочисленные вопросы. Есть определенные правила игры.

Метод смены профессии позволяет журналисту:- проникнуть в самую суть описываемого;- рассказать о давно известном по-новому, нетрадиционно;- показать профессию изнутри, представить аудитории то, о чем знают только

специалисты;- высказать собственные впечатления об «освоенной» профессии;- высветить грани проблемы, которые бывают видны только свежим взглядом

репортера;- привлечь внимание общества к поднимаемой проблеме.Метод смены профессии обязывает журналиста:- корректно относиться ко всем специальностям, не подразделяя их на «физиков и

лириков»;- помнить, что «все работы хороши»;- не выдавать особые секреты чужого, временно «заимствованного» мастерства, если

об этом попросил или хотя бы упомянул «наставник»;- не выпячивать свою профессию и свое «Я»;- всегда находиться в рамках закона.Этапы подготовки материала при помощи метода «журналист меняет профессию», на

наш взгляд, таковы: самоподготовка журналиста; освоение журналистом выбранной профессии - собственно вхождение в роль; написание материала, создание радио- или телевизионного сюжета. Рассмотрим каждый из них подробнее.

1. Самоподготовка журналистаНаиболее ответственный этап. Готовясь на некоторое время перевоплотиться,

журналист, прежде всего, должен:- расспросить представителей «будущей» сферы деятельности о тонкостях ремесла,

чтобы процесс «перевоплощения» и «освоения» прошел более-менее безболезненно;- наблюдать как можно больше, отмечать для себя детали, тонкости «второй,

третьей...» профессии. Непосредственно перед перевоплощением журналист должен сам себе ответить на вопросы: Как человек работает? На что он обращает внимание прежде всего? Что считает самым важным в своем деле? Запомните - именно эти «мелочи», «примеры», «детали» и составят канву вашего будущего материала;

- один из важных советов молодым - пройтись по редакции со своей «бедой», поговорить с коллегами - среди пишущих не все закончили факультет журналистики, много представителей других профессий, которые могут рассказать немало поучительного (из серии «Когда я на почте служил ямщиком...»). Побеспокойте народ, и у вас получится такой своеобразный коллективный «портрет профессии»;

- обязательно заручиться поддержкой профессионала, человека опытного в своем ремесле, душевно щедрого, который может откровенно рассказать и показать, введет вас в курс дела. Попросите его быть вашим наставником, без помощи которого вам придется особенно туго. Именно наставник поможет определиться с главной проблемой материала, именно наставник «спасет» от возможных ошибок, именно он подстрахует в случае не только профессионального провала, но и других неприятностей;

- прочитать как можно больше по теме, начав «осваивать» профессию заочно. Помощников, как всегда, много - сборники по профессиональной ориентации, серии книг

95

«Кем быть?», интернет, собственная картотека и библиотека. Такие знания помогут задавать временным «коллегам» грамотные вопросы, не позволят попасть впросак.

Всегда помните, что вы - не первый в деле постижения чужого ремесла, поэтому статьи и разработки коллег, в свое время причастных к освоению этого метода, - бесценное подспорье. Годы назад «меняли профессии» Владимир Гиляровский, Михаил Кольцов, Лариса Рейснер, Геннадий Бочаров и множество других журналистов. Именно их опыт подскажет, как вести себя в той или иной ситуации. Так, М.Кольцов описал во всех подробностях работу московского таксиста, побывав «три дня в такси», подняв огромное количество проблем, актуальных для развития транспорта, города в целом и на сегодняшний день. Почитайте! Кстати, у него же найдете множество «говорящих» деталей.

Работа работе рознь. Для освоения одной специальности необходимы профессиональные знания и навыки, другая не требует особой подготовки. Поэтому одно из качеств, необходимых журналисту при смене профессий, - быть готовым ко всему. Ответьте сами себе честно на вопрос: «Готовы ли вы побывать в чужой, да еще и не знакомой пока шкуре? Готовы ли вы поставить эксперимент на себе?» Если «да», то вперед. Подготовьте амуницию, запаситесь терпением и помните: вы выполняете редакционное задание, обратной дороги нет!

2. Вхождение в роль, или тонкости чужого ремеслаВы - на новой работе. Не бойтесь спрашивать. Помните, что один из законов

журналистики гласит: чем больше поймете вы - тем лучше расскажете-напишете, тем больше узнает и лучше поймет ваши намерения зритель-читатель. Сразу решите для себя: раскрываете вы карты или нет? То и другое таит в себе как положительные, так и отрицательные моменты. С одной стороны, необходимость «смены профессии» обусловлена как раз фактором независимого вхождения в роль, непредвзятого взгляда на проблему человека со стороны, цель которого - пощупать все своими руками. С другой - велика доля субъективизма, ведь привыкшему держать перо наверняка не понравятся некоторые «тяжелые» специальности, связанные с физическим трудом, и в результате вы можете оказаться чересчур предвзятым.

Не перегните палку (этические стороны проблемы). Метод «смены профессии» оправдан при условии, когда журналист не только морально готов, но и физически способен выполнять ту работу, за которую берется.

Журналист не должен мешать работать и зарабатывать другим людям. Опасен данный опыт при длительной смене деятельности, когда из-за вас стопорится работа, а значит, и заработок многих людей. Журналист всегда должен спросить себя, не занимает ли он чьего-то места? Это касается журналистов, которые пытаются работать учениками. Через некоторое время выясняется, что «ученик» работать по специальности не будет, а значит, время и деньги предприятие тратило зря. А кругом-то рынок! Собственное реноме журналист испортит всерьез и надолго. Не поможет даже добрый PR, поскольку доверие в результате такого подвоха утратят десятки коллег-журналистов.

Неподготовленного, нахрапистого журналиста легко обвинить в некомпетентности, что и бывало не раз с молодыми работниками пера и микрофона, быстро-быстро «освоившими» достаточно сложную профессию и с еще большей скоростью написавшими про это «освоение». Критические письма-отклики в редакции от профессионалов - главнейшее тому доказательство.

Молодой журналист «меняет» свою профессию, чаще всего, на профессии работников службы быта или на специальности, которые он, по его личному убеждению, знает наверняка, учителя, например. Но одно дело - смотреть на это со стороны, и совершенно другое - осваивать все самому!

Ответьте откровенно, можно ли за один полуторачасовой рейс освоить профессию бортпроводника? Переодеться, раздать пассажирам ужин и написать об этом полосу в газете,

96

при этом уделив огромное внимание не столько собственным допущенным ошибкам, сколько облачению себя, любимого, в спецодежду. Но ведь это далеко не все «тонкости» работы, существует еще добрый десяток, о которых талантливый журналист упоминает, к сожалению, вскользь.

Не было настоящей работы «по специальности», не получится и журналистский материал - золотое правило журналистики, неоднократно проверенное практикой. Аудитория всегда по достоинству оценит откровения журналиста, выстраданные и правдиво описан ные (вот они, «говорящие» примеры). Кстати, именно эти «примеры-откровения» большей частью запоминаются публике, именно по ним она «узнает» произведения полюбившегося журналиста, именно их цитирует, пересказывая прочтенное-увиденное.

Бывалые журналисты советуют: записывайте все! Особенно профессиональные термины, последовательность выполнения тех или иных операций, любимые словечки и выражения ваших наставников. Пригодится все, если не сегодня и не сейчас, то позже ваши записи обязательно войдут в серию очерков, в книгу, в сценарий и т.д.

Очень важен тон выступления. Можно написать добротный материал, не переврать факты, но если журналист выберет неверный тон изложения - снисходительный или поучающий (возможны варианты), справедливому возмущению специалистов не будет конца. Читатели-зрители простят погрешности, неловкость журналиста в освоении каких-то сложных операций, требующих специальных навыков, но будут возмущены нерадивым отношением к своей работе в целом.

Не нарушая законов. Обязательно подготовьте себе «страховку» - документ, подтверждающий, что вы действительно выполняете задание редакции. Это необходимо в случае конфликтных ситуаций, столкновения со стражами порядка, службами безопасности и т.п., когда «спасти» журналиста может только официальная бумага с подписью главного редактора и печатью редакции. Закон Республики Казахстан «О средствах массовой информации» в пункте 4-1 статьи 21 «Обязанности журналиста» прямо указывает, что журналист обязан «получить согласие на использование аудио - или видеозаписи при проведении интервью с гражданами». Но использование метода «смены профессии», в котором так же, как в других, необходимо проведение интервью, в большинстве своем не предполагает «обнародования» журналиста. Значит, добытая таким вот образом информация будет считаться в спорном случае недействительной? Как быть в таком случае? Выручит журналиста, как всегда, безупречность поведения.

Помните: не все можно оглашать! Если люди «купились» и могут правдиво рассказать или показать вам, как своему человеку, черные стороны профессии (цель - благая, пусть знает и о плохом!), то у журналиста есть право выбора: обнародовать это или нет. Часть полученной вами информации может быть вообще конфиденциальной, при этом вы, конечно, можете сослаться на анонимный источник, что никак не освободит вас от обязанности перепроверять факты и доказывать их в случае возникновения претензий.

Осталось сесть и написать. Итак, путь «в профессию» пройден, материал собран, записная книжка полна фактами, примерами. Впереди - завершающая часть работы. Осталось только... сесть и написать. И тут-то начинается все самое интересное. У журналиста с любым стажем работы возникает тысяча сомнений. С чего начать? О чем необходимо написать в первую очередь? Что можно безболезненно оставить на потом? А о чем именно вообще писать не стоит? Ответы на эти и другие вопросы журналист ищет сам, от точности ответов будет зависеть качество материала, его достоверность и общественная значимость - без последних не бывает настоящей публикации. Вспомните изначальную цель, которую вы ставили себе, осваивая чью-то профессию. Вспомните цель материала, который так хочется увидеть на полосе или экране монитора. Если цель была познавательная, то журналист просто обязан описать то новое, что он «открыл», осваивая чужое ремесло. Если

97

цель носила развлекательный характер, то журналист должен озаботиться, чтобы читатель-зритель действительно отдохнул, «потребляя» данный продукт СМИ.

Развлекательность предполагает остроту сюжета, обязательную кульминацию, необычный подход к теме, новизну и интересную интерпретацию фактов. Всего этого можно достичь, если как можно больше общаться с наставником, «новыми коллегами», не ограничиваться одноразовым посещением нового «рабочего места». Одно из важнейших правил - написать об увиденном, прочувствованном, избегая общих слов и фраз. Рассказ о вашем собственном опыте - вот что ждет от вас читатель, открывая полосу «Испытано на себе».

Как видно, проблем - юридических и этических - при проведении журналистом эксперимента над собой методом «смены профессии» достаточно много. Каждый, осваивающий этот метод, сталкивается с ними.

Чем лучше журналист подготовится, тем быстрее произойдет «освоение профессии». Чем качественнее освоит новую специальность, тем интереснее будет публикация, а не претензии от ваших «временных» коллег или еще хуже - иск в суд.

Тілепберген А.М.Баспагерлік-редакторлық және дизайнерлік өнер кафедрасының аға оқытушысы,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

ПОЛИГРАФИЯ ӨНДІРІСІНІҢ ТЕХНИКАСЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯСЫ: ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ БАРЫСЫ

Жаңа техника мен технологиялардың даму барысы полиграфия саласына да түбегейлі

өзгерістер енгізуде. Баспа-полиграфиялық өнімдердің нарыққа бәсекелестік қабілетін арттыра түсу мақсатында, полиграфиялық кәсіпорындарда заманауи техника мен технологиялардың қолданылуы, өндірістік үдерістердің параметрлерін ұтымды таңдай білу, жүргізілетін дайындық жұмыстарының тиімді әдіс-тәсілдері мен кешенді сипаттамаларын жобалай білу керек. Полиграфиялық кәсіпорындарда өндірістік жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру жарыққа шығарылатын баспа өнімдерінің жоғары сапалы, қанық түсті, көлемді және әртүрлі таралымда шығарылуын қамтамасыз етеді.

Баспа өнімдеріне қойылатын талаптар, көптеген мәселелер мен кешенді жұмыстарды талап етеді. Полиграфиялық кәсіпорындардың жұмысын алға жүргізіп, шығаратын өнімдерінің нарыққа бәсекелестік қабілеттігін арттыра түсу өндіріс мамандарының міндеті. Ол үшін осы саланың заманауи ғылыми жетістіктері негізінде шығып жатқан техникалары мен технологияларын зерттеп, игеріп отыру керек.

Полиграфия саласында қолданылатын басты техникалар - басу жабдықтары. Полиграфиялық басу жабдықтарының түрлері өте көп екені де белгілі. Баспа-полиграфия өнімдерінің техникалық көрсеткіштеріне, қолдану саласына, таралымына, көлеміне, бояулығына, құрылымына, қағаз ерекшеліктеріне, басып шығаратын әдістерінің түрлеріне және тағы да басқа көптеген техникалық сипаттамалары мен көрсеткіштеріне қарай басу жабдықтарының түрлері де әртүрлі болып келеді. Ал полиграфиялық басу жабдықтары аппараттарының құрылымдық ерекшеліктеріне қарай, формат өлшеміне, бояулылығына, рулонды қағазда немесе кесілген парақты қағазда баса алатын мүмкіншіліктеріне қарай бөлінеді. Басу жабдықтарындағы басу аппараттарының біліктері айналмалы, әрі дөңгеленген цилиндрлі білік түрінде болатындықтан ротациялық басу жабдықтары деп аталады (ротация – айналымды). Басу аппаратындағы барлық біліктердің айналмалы қозғалуы басу машинасының жылдамдығын арттырады, яғни, өндірістің жұмыс өнімділігін арттыра

98

түседі. Ротациялық машиналардың басу аппараттарындағы айналмалы дөңгеленген біліктің бірі – формалық цилиндрге басу қалыбы бекітіледі. Араларынан өтетін қағаз осы басу қалыбымен түйісіп, бояуды қабылдауын қамтамасыз ететін екінші басу цилиндрі де айналмалы дөңгеленген білігімен түйіседі. Ротациялық басу машиналарының парақты (қажетті пішімге кесілген) және рулонды қағаздармен жұмыс істейтін екі түрі белгілі. Мысалы, рулонды қағаздардан басатын ротациялық басу машиналарында рулоннан айналдырыла шығып жатқан қағаздың екі жағынан бірдей мәтін-бейне материалдары басылып шығады. Осындай мүмкіншіліктері болғандықтан, мұндай машиналарға бүктемелеу-кесу құрылымды агрегаттарын орнатуға болады. Бұл агрегаттар басу аппаратында басылып, жылдамдықпен келе жатқан қағаз рулонын екіге бүктейді де, ортасынан бөліп (қағаз табағының 1/2), бүктемелеу аппараты арқылы өнім түріне немесе тапсырыс талабына қарай кітап немесе газет өнімінің 4, 8, 16 немесе 32 беттік дәптерлерін бүктеп шығарады. Рулондық ротациялық басу машиналарының дайын өнімді немесе өнім шикізатын қабылдап алатын құрылғысында бүктелген өнімнің престеліп шығуын қамтамасыз ететін пресс құрылғылары қоса орнатылады. Қазіргі рулонды ротациялық басу машиналарының жылдамдықтары барған сайын өсе түсуіне қарай, басу үдерісі кезіндегі қағаз бен бояудың өзара түйісу сапасының арта түсуін талап етеді.

Қазіргі кезде әр түрлі басу әдістерімен басатын ротациялық машиналар ірі және орташа полиграфиялық касіпорындарының негізгі жабдықтары болып табылады. Ротациялық басу машиналары секциялы құрылымды болады. Бұл көп бояулы өнімдерді басу кезінде, сапаны және өнімділікті арттыруда өте қажет.

Ротациялық басу жабдықтарының кеңінен қолданылатын бір түріне парақты басу машиналары жатады. Парақты басу машиналарының рулонды басу машиналардан айырмашылығына, аты айтып тұрғандай, мұндағы қағаз беру құрылғысының тек парақты қағаздармен жұмыс істеуінде. Яғни, қағаз рулондардан таратылып кесілген немесе арнайы кесіліп дайындалған белгілі бір пішімдегі қағаздармен жұмыс істейді.

Ондаған жылдар бойы барынша кеңінен қолданылып келе жатқан офсеттік басу әдісімен басатын парақты басу машиналарының секцияларға, пішімдерге, құрылымдық ерекшеліктеріне, жылдамдығына, қағаз беру ерекшеліктеріне қарай бөлінетін көптеген түрлері бар. Сондықтан осы машиналарға арналған қажетті материалдардың да жүздеген түрлері бар.

Басу машиналарының секциялық құрылымына, пішіміне, қағазды екі жағынан баса алатын мүмкіншіліктеріне қарай басылып шығатын өнімнің көлемдік көрсеткіштері әртүрлі болады. Басу машиналарындағы негізгі құрылғылардың біріне бояуды басу қалыбына жағуға дайындайтын, диаметрлері әртүрлі резиналық біліктер мен металды цилиндрлерден тұратын - бояу аппараты жатады. Әртүрлі басу әдістеріндегі бояу аппараттарының құрылымдары әртүрлі болып келеді.

Соңғы жылдарда полиграфия өндірісінің жұмыс өнімділігін арттырудың, басу жабдықтарын одан әрі дамытудың басты бағыты — басу үдерісінен кейін бірден кітапшалау және түптеу операцияларының орындалуын қамтамасыз ететін агрегаттармен біріктіру мүмкіншіліктерін қолдану болып отыр. Бұл агрегаттарда басу қалыптары лента-қалып сақтағыштарға бекітіледі де, басу үдерісі орындала береді. Басылып шыққан шикізаттар бүктемеленіп, дайын дәптерлерге айналады. Дайын дәптерлер автоматгы түрде әрі қарай кітап бумасына біріктіріліп, желімденіп шығады. Одан әрі бумаларды мұқабалармен қаптау жұмысы жүргізіледі. Егер жүйеге кітап бумаларын өңдеуге және оларды мұқабаға бекітуге арналған автоматтандырылған кітапшалау-түптеу ағынды желісі біріктірілсе, онда бірден, түптелген дайын кітаптарды алуға болады.

Басудың белгілі бір әдісімен басатын жабдықтар, тіпті олар бір типті болса да (мысалға парақты ротациялық машиналар) бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бо-

99

лады. Мысалы, қазіргі кезде кеңінен қолданылып жүрген офсеттік басу әдісін алайық. Офсеттік басу әдісі жазық басу әдісіне жатады, яғни, басу элементтері мен ашық жол элементтері бір жазықта орналасқандықтан бұл әдістің басты ерекшелігіне басу қалыптарында ылғалдың қолданылуы жатады. Сондықтан, кез-келген офсеттік басу машинасының құрылымында, әр жұмыс циклі басталарда ашық жол элементтеріне бояу жағылмас үшін, алдымен қалыптың ылғалды болуын қамтамасыз ететін ылғалдау аппараты біріктірілген.

Ылғалдау аппараты – офсеттік басу қалыбындағы ашық жол элементтеріне, бояудың жағылмауын қамтамасыз ету үшін қолданылатын (яғни, бояудың жағылуынан сақтау үшін) офсеттік басу машинасының арнайы құрылғысы. Офсеттік басу машинасының ылғалдау құрылғысы аппаратындағы резервуарға арнайы ылғалдау ерітіндісі құйылып, жаймалау біліктері арқылы бекітілген офсеттік басу қалыбына жағылады. Офсеттік басу әдісінің қалыптарындағы ашық жол элементтерінің гидрофильдік қабілеті болғандықтан басу қалыбының ылғалдау ерітіндісін қабылдап, майлы бояуды қабылдамайды (майлы бояу жағылмайды). Офсеттік басу қалыптары осы негізде жасалған, яғни, бұл басу қалыптарында гидрофильді және гидрофобты қабілеттер бар.

Гидрофильділік - жазық басу әдістерінде (офсеттік басу әдісі, литография) беріктігі жоғары ашық жол элементтерін қалыптастырады, ал гидрофобтық қабілет қалыптағы басу элементтерінің беріктігін арттырады. Яғни, гидрофобтық әсер - қалыптағы басу элементтерінің майлы бояуды қабылдап, ылғалдау ерітіндісін қабылдамайтын қабілеті. Сондықтан жазық офсеттік басу әдісі қалыптарындағы басу элементтері майлы бояуды қабылдап алады да, ылғалды қабылдамайды. Офсеттік басу қалыптары осындай ерекшеліктерге ие болғандықтан ашық жол және басу элементтері бір жазықта орналаса алады. Жазық басу әдісі деп аталатын себебі де басу қалыптарының осы ерекшеліктерінен шыққан.

Енді ойыңқы басу әдісімен басатын машиналарды алсақ, олардың да өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, бұл машиналар, біріншіден, арнайы резервуардағы сұйық бояуға (ойыңқы басу әдісінде барынша сүйық бояу қолданылады) малынып шығатын басу қалыбындағы ашық жол элементтерінде жағылған артық бояуды сыдырып тастап, тазалап тұратын жұқа металл пышақ — ракельмен жабдықталады. Ойыңқы басу әдісімен басатын машиналардың жылдамдықтары өте жоғары болғандықтан, міндетті түрде кептіру құрылғыларымен жабдықталуы керек. Кейбір машиналарда арнайы ұнтақ себелегіш құрылғылар да болады. Олар жаңа басылып жатқан оттискі беттеріндегі кеппеген бояу қабаттарының – келесі оттискінің қарсы жағына жабысудан сақтайтын арнайы ұнтақ заттар сеуіп тұрады

Жалпы басу машиналарын мысалға ала отырып, басу жабдықтарын басу үдерісіне дайындау жұмыстарының қалай орындалғанын қарастырып көрейік: басу машинасындағы өзі салғышты (самонаклад) дайындау — қағазды дайындау — қағаз жүргізіп тұратын жүйені дайындау — бояу аппаратын дайындау — бояуларды дайындау — қалыпты орнату — басылым қалыбын дайындау — бояудың берілуін ретке келтіру — қысымын реттеу (флексографияда приправка) — сәйкестендіру (приводка) -түзету-бекіту— сынама көшірме алу — басуға бекітілетін оттискі алу — себелегіш құрылғыны дайындау — таралымды басу.

Басу үдерісінде машинада орындалатын - сәйкестру (приводка) операциясының маңызы өте зор. Ол басылымның оң жағы мен кері жағындағы мәтін және бейне материалдарының және ондағы әртүрлі бояуларды сәйкестендіру мақсатында, олардың оң жағы мен кері жағының бір-біріне дәл келуін қадағалап, орын-орнына дәлдікпен орналастыру операциясы. Мысалы тек мәтіндік ақпараттардан тұратын өнім басылғанда мәтін жолдарының қағаздың оң жағы мен кері жағында бір-бірімен дәл келуін қамтамасыз ету. Тәжірибеде бұл машинадағы қалыпты да, қағазды да (белгілі шамада) жылжыту арқылы да жасалады, ал жаңадан шығып жатқан автоматтандырылған басу машиналарында монитор арқылы сәйкестіріліп отырады.

100

Басу қысымын біркелкілендіру (приправка) операциясы негізінен дәстүрлі шығыңқы басу әдісіне тән — мұнда басу қалыптары мен басу машиналарының ерекшеліктеріне сәйкес басу қысымын реттеу операциялары орындалатын. Қысымды біркелкілендіру үшін, арнайы жасалатын серпінді майысқақ қабаттардан тұратын декель материалы қолданылатын. Флексографияға дейін көптеген жылдар қолданыста болған, металды басу қалыптарымен жұмыс істейтін шығыңқы басу әдісінде (ескірген, қазір қолданылмайды) терілген металды әріптерден тұратын қалыпқа қысымның біркелкі берілмеуінен де, басу элементтері биіктіктерінің әр түрлілігі салдарынан да, басу машинасындағы басу құрылымының кемістігі — металды өңдеу кезінде пайда болған, кедір-бұдыр кемістіктер декель арқылы біркелкілендірілетін. Басу қысымы жеткіліксіз болып тұрған тұсына қосымша қағаздар желімденіп, ал қысымы артық тұстағы қағаздарды ойып кесіп тастау арқылы қысымды тұрақтандыратын.

Басу қалыбына түсетін қысымды реттеу басу элементтері мен ашық жол элементтері бір жазықта орналасқан офсеттік басу әдісінде де қолданылады. Мұнда, қысымды реттеу – арнайы декельдің қызметін атқаратын және басу қалыбындағы бояуды өзіне қабылдап алып, сонан соң барып, оны қағазға беретін арнайы майысқақ әрі серпінді резинаматалы материал атқарады (кейде резинаматалы пластина деп аталады).

Қазіргі нарық талаптары бойынша барынша үлкен сұранысқа ие болып жүрген орап-буу материалдарына сұраныстың көбеюіне байланысты өнімділігі жоғары, бояу сіңбейтін материалдарда да баса беретін, басу қалыбын даярлау технологиясы да қарапайым, қазіргі кезде барынша үлкен қолданыстағы флексографиялық басу әдісінің кеңінен дамуына әсер етті. Әрине, флексографиялық басу қалыбын дайындау технологиясының қарапайымдылығы ғана емес, орап-қаптау заттарына сұраныстың артуымен қатар, өнімді жоғары сапада даярлау мүмкіндігі мен экономикалық жағынан ұтымдылығының әсері мол болды.

Флексографиялық басу әдісімен тамақ, сусын өнімдерімен қатар сыйлықтарды орап-қаптауға арналған өнімдерді бояу сіңбейтін пленка сияқты әр түрлі материалдарда майысқақ фотополимерлік басу қалыптарын қолданып, мәтінді-бейнелік ақпараттарды арнайы сұйық бояумен басып шығарады. Флексографиялық басу әдісінің құрылымы әртүрлі көптеген арнайы материалдарда (полиэтилен, полипропилен, целофан, қағаз, гофрокартон, фольга және т.б.) баса алатын мүмкіншілігі бар, кеңінен қолданылып жүрген, болашағы зор. Бұл басу әдісінің техникасы мен технологиясын қарастыратын болсақ, флексографиялық басу әдісінің кеңінен қолданылуына майысқақ резиналы басу қалыптарының пайда болуы бірден бір себеп болды.

Флексографиялық басу әдісінің басты ерекшелігіне – майысқақ фотополимерлік қалыптан басу бояуының төмен қысыммен материалға тікелей берілуі жатады. Бұл қалыптың басқа басу әдістерінде қолданылатын басу қалыптарынан көптеген артықшылықтары бар. Мысалы, қалыпты дайындау технологиясының қарапайымдылығы, үлкен таралымға төзімділігі, шығыңқы және ойыңқы басу қалыптарына ғана тән таралымға төзімділігі олардан әлдеқайда жоғары. Қалыптың майысқақтығы декельдің қызметін атқарып, қысымды теңестіру операциясын (приправка) қажет етпейді. Сондай-ақ флексографиялық басу әдісімен үстіңгі беті кедір-бұдыр, дөрекі қабатты материалдарда баса беруге болады. Офсеттік басу әдісімен мұндай материалдарда басу мүмкін емес. Флексографиялық басу әдісінің басты артықшылықтарына: әртүрлі қабатты, қалың материалдарда басу мүмкіндігі; су негіздегі бояуларды қолдану мүмкіндігі; басудан кейінгі үдерістерді (ламинация, ойып-кесу, бүктемелеу, бекіту, желімдеу және т.б.) бір ағымды желіде үздіксіз бір мезетте даярлау мүмкіншіліктері; экологиялық ұтымдылығы; бір рулоннан екінші рулонға аса жоғары жылдамдықта басу мүмкіншіліктері жатады.

Флексографиялық басу үдерісінде арнайы басу машиналары мен арнайы басу қалыптары қолданылады. Флексографияда қолданылатын басу қалыбы арнайы пресстелген резинадан немесе фотополимерлік материалдардан дайындалады. Қалыптағы басу

101

элементтері ашық жолдардан шығыңқы орналасады. Флексографиялық басу әдісі - тікелей шығыңқы басу әдісіне жатады, себебі мұндағы шығыңқы орналасқан басу элементтеріне жағылған бояу басу машинасындағы жүріп тұрған материалға тікелей басыла береді. Жабдықтың бояу аппаратында орналасқан «анилоксты білік» деп аталатын біліктің арнайы ұяшықтары болады. Сол ұяшықтар арқылы қалыптағы басу элементтеріне бояу беріледі. Басу қалыбындағы ұяшықтардың саны басылымның ерекшеліктері мен сапасына қойылатын талапқа қарай әртүрлі болады.

Флексографиялық басу әдісі арнайы ротациялық басу машиналарында басылады. Бұл басу әдісімен басатын машиналары негізгі үш типтен тұрады. Олар: ярусты басу машиналары, секциялардан тұратын басу машиналары және планетарлы құрылымды машиналар. Ярусты құрылымды басу машиналары - жеке басу цилиндрынан тұратын, бір-бірінің үстіне орналасқан жеке басу түйіндерінен тұрады. Бұл флексографияда қолданысқа енген алғашқы басу машинасы. Бұл машиналарда қалың қабаттан тұратын қарапайым жұмыстарды басу ыңғайлы.

Секциялы құрылымды басу машиналары да ярусты машиналар сияқты әр түске арналған жеке басу секцияларынан тұрады. Әр секциясы бір-біріне горизонтальді орналасқан. Бұл машиналарда түрлі түстердің дәлдігін, әрі сапалы түсуін қамтамасыз ететін арнайы өлшеу-қадағалау құрылғылары болады. Мұнда ірі гофрлы картондар сияқты қораптар басылады.

Флексографияда қолданылатын басу машинасының тағы бір түріне планетарлы құрылымды, көп бояулы өнімдерді басуға арналған, басу түйіндері бір-біріне тәуелсіз, бір ортақ цилиндрді айнала орналасқан арнайы біліктерден тұратын басу машинасы жатады. Бұл басу машинасында көп бояулы түрлі-түсті өнімдер басылады.

Қазіргі кезде флексографияда тез кебетін, сұйық, сумен араластырылатын бояулар қолданылады. Флексографиялық басу әдісінде қолданылатын арнайы бояулардың маңызы зор. Себебі, басу бояуларының ерекшеліктеріне қарай басылымның айқындығы, қанықтығы мен жалтырақтығы арта түседі. Оттискіде бекітілуіне қарай флексографиялық басу бояуларын бірнеше типке бөлуге болады. Олар: сіңіп, құрғап бекітілетін суда еритін, ауада ұшып кететін спиртті немесе спиртте еритін, УФ сәулесі арқылы бекітілетін бояулар. Суда еритін бояулар барынша экологиялық таза, әрі жұмыста ыңғайлы деп есептеледі. Мұндағы ерітінді су немесе су менен спирттің қосындысы. Су негізді бояулар бірден сіңіріп алатын материалдарда (қағаз, картон) қолданылады. Пленкаларда нашар бекітілетіндіктен (адгезиясы төмен), бұл бояуларды синтетикалық материалдарды басуда қолдануға болмайды.

Негізі ұшпалы ерітінділерден тұратын бояулар суда еритін бояулармен салыстырғанда арзан, адгезиялық қабілеті, яғни, материалда бекітілуі мен материалдағы жалтырақтық сапасы жоғары. Бұл бояулар синтетикалық материалдарда сапалы бекітілетіндіктен, пленка типтес, майысқақ орап-буу, этикеткалық материалдарды басуда кеңінен қолданылады.

Ең сапалы өнімдер ультрафиолетті бекітілетін бояулармен басылады. Басылған нүктелі бейнематериалдардағы түстер қанық беріледі, түс балансының сәйкестігі, дәлдігі және кебу қабілеті мен таралымдағы төзімділігі жоғары. Мұнда материалға бояудың берік бекітілуін қамтамасыз ететін қоспаны – фотополимерлік композиция деп атайды. Бұл бояудың иісі мен дәмі болмағандықтан тағам және фармацевтика саласында кеңінен қолданылады.

Баспа-полиграфия саласының даму барысына кеңінен қолданылып жүрген компьютерлік санды технологиялардың әсері өте жоғары. Осы саладағы барынша кең қолданыста жүрген басу әдістерінің бір түрі – санды басу әдісі.

Санды басу әдісі (цифровая печать) – қазіргі кезде барынша кең қолданылып дамып жатқан басу әдісі. Мұнда басылатын материалдар компьютерден тікелей басу машинасына жіберіліп, басу үдерісін жалғастырып отырады. Басуға дейінгі қалып жасау үдерістерін қажет етпейтін, яғни, бұл жұмыстарды жасайтын жабдықтарды (көшіру рамасы, айқындағыш

102

процессор, жуу, құрғату құрылғылары, монтаждау столы), материалдарды (үлбір, калька, формалық пластина, айқындағыш ерітінділер, түзеткіш қаламсаптар, т.б.), адам күші мен жабдықтарды қоятын үлкен жұмыс аудандарын да қажет етпейтін экономикалық жағынан ұтымды технология. Санды басу әдісінің үдерісі кезінде басылатын материалдың әр бетіне жүйе компьютерінен өзгерістер енгізіп, өзгертіп баса беруге болады.

Санды басу әдісімен таралымы аз өнімдер басыла береді. Басу қалыбын даярлайтын қымбат әрі көп еңбекті қажет ететін операциялардың қажеті жоқ болғандықтан, аз таралымды өнімдерді басу дәстүрлі әдістермен салыстырғанда экономикалық тұрғыдан өте ұтымды келеді. Мұнда даярланатын өнімдердің бағасы таралым санына тәуелді емес. Полиграфия мен бизнес саласы дамыған елдерде талап бойынша, жедел басатын санды технология кеңінен дамыған. Санды басу әдісімен визиткалар, буклеттер, бірнеше қағазда бірден көшірмеленетін құжаттар, флаерлер, жарнамалық өнімдер және тағы да басқа әртүрлі өнімдер басыла береді.

Сатылып жатқан санды басу машиналарының алуан түрлері бар. Оларға санды басу машиналары, үлкен баспахана кәсіпорындарында орнатылатын басу жүйелері, көшірме аппараттары, принтерлер, ризографтар мен дупликаторлар және т.б. жабдықтар жатады. Бұл жабдықтарды DUPLO, EPSON, INDIGO, VUTEK, RISO, XEROX, HP сияқты фирмалар шығарады.

Санды басу әдістерінің артықшылықтарына жоғарыда айтылып кеткендей, қалып жасау өндірісінің жабдықтары, материалдары, адам күші мен үлкен жұмыс аудандарының қажетсіздігі, өзгерістер мен ақауларды бірден түзетіп жіберу ғана емес, компьютер түрлі-түстерді басу кезінде тонер порцияларының қажетті мөлшерін көрсете отырып, жоғары сапалы өнім баса алады. Санды басу технологиясының кемшіліктеріне басу үдерісі өнімділігінің төмендігі, тонерлер мен басатын материалдардың қымбаттылығы жатады.

Кеңінен дамып келе жатқан санды технология негізінде жұмыс істейтін CtР–технологияларында – басу қалыптары арнайы шығару құрылғылары арқылы дайындалады. Бұл жабдықтарды «CtР» жүйесі немесе «плейтсеттер» деп атайды. Лазерлі принтерлер негізінде құрылған жүйелер бұл технологияның ең қарапайым түріне жатады. Лазерлі принтерлердегі электрофотографиялық үдерістің нүктелендіру қабілетінің мүмкіншіліктеріне байланысты әртүрлі сападағы өнімдер шығарылады.

Қазіргі таңда офсеттік, флексографиялық және санды басу әдістері полиграфиялық өндірістерде кеңінен қолданылуда. Заманауи полиграфиялық техника-технологиялардың күннен күнге дамып, өндірістік үдерістерге түрлі өзгерістер енгізілуі полиграфиялық өнімдерді даярлау үдерістерін жылдамдатып, тауар сапасын арттыра түсуге үлкен әсерін тигізуде. Ал баспа-полиграфия өнімдерінің нарыққа бәсекелестік қабілетін арттыра түсу қазіргі заман талабы. Сондықтан заманауи ғылыми жетістіктерді, жаңа техника мен технологияларды зерттей отырып, өндірістік үдерістерде белсене қолдануға дағдылану керек.

Әдебиеттер тізімі1. http://www.marsel.ru/articles/flexo.html 2. http://www.alkor-4.ru/printoffice/ofsetnaya_pechat/rol_ofsetnoy_pechati/ 3. http://www.amnt.ru/services/printing/printing-types/ 4. http://www.centerpack.com.ua/stat17 5. http://pechatnick.com/articles/geopressprint 6. А . Д . Сафонов , Р . Г . Могинов 2014 г. Проектирование полиграфического производства. Учебник. Гриф МО РФ 7. Олег Харин. Цифровая печать. Основные технологии и оборудованиеИздательство: Книга по Требованию. ISBN: 978-5-519-17031-4. 2015г.

103

Сұлтанбаева Э.С.,ЮНЕСКО, халықаралық журналистика және қоғамдық медиа кафедрасының аға оқытушы

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

МЕДИАМЕНЕДЖМЕНТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ: ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТӘЖІРИБЕ

ЭЛЕМЕНТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ «БАҚ менеджерлерінің басқару ерекшеліктері қандай? Заманауи

медиаменеджменттің табиғаты қандай?» Осы сұрақтар төңірегінде сөз қозғайтын болсақ, қазіргі заманғы экономика және БАҚ, медиаэкономика концепциясы, БАҚ нарығының құрылымы, мерзімді БАҚ-тың экономикалық ерекшеліктері, қазіргі заманғы баспасөз нарығының ұлттық ерекшеліктері, телеиндустрия ұйымдастыру модельдері, телеиндустрияның экономикалық ерекшеліктері, БАҚ экономикасының даму тенденциялары негізге алынады.

Әр елде менеджерге түрліше анықтама береді. Мәселен, американдықтардың түсінігінше, мұндай адамдардың міндетіне өзіне бағынатын белгілі бір қызметкерлердің нақтылы жұмыстарын ұйымдастыру жатады. Шетелдік масс-медиа нарығының дамуында билік пен бұқаралық коммуникация институттары арасындағы қарым-қатынастың өзіндік ерекшеліктері бар. Мәселен, АҚШ-та коммерциялық негізде жұмыс істейтін радио және телехабар тарату қызметтеріне арнайы міндеттемелер жүктелген. Байланыс жөніндегі федералдық комиссия жарғысына сәйкес бір меншік иесіне қызмет ету аймағында жетіден артық радиостанция мен телеарна иеленуге құқы жоқ.

Ал Еуропадағы БКҚ қызметін билік тарапынан реттеу ХХ ғ. 80-жылдарынан басталады. Ұлыбританияда газет және газет активтерінің 500 мың тиражбен бірігуі Сауда және өнеркәсіп министрлігінің арнайы рұқсатынсыз мүмкін емес.

Ал Францияда жеке тұлға 10 мың данадан артық ұлттық күнделікті газеттің директорлығынан басқа ақпарат құралдарын иемдене алмайды. АҚШ, Ұлыбритания елдері тәжірибесінде бар телевизияға қатысты антимонополиялық нормалар Франция, Германия және Италия елдерінде енгізілмеген. Дегенмен Франция, Италияда импорттық және ұлттық телеөнімдерге квоталар енгізілген. Сондай-ақ Францияда телевизия бюджеті жарнамадан түскен табыстың 25 пайызынан аспауы тиіс [192, 126 б.].

Әлемнің дамыған елдерінде бұқаралық коммуникация құралдарын нарықтық және мемлекеттік реттеу мәселесі әлі де көптеген қарама-қайшылықтар тудырып отырған мәселелер қатарында. Баспасөз еркіндігі идеясы негізінен қоғамда еркін пікір алмасу механизмі ретінде қарастырылады.

Еуропалықтардың түсінігінше –менеджер қазіргі тәсілдерді басшылыққа ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адамдар.

«Менеджер –бұл жауынгер, оның үрейленуге және қателесуге қақысы жоқ, өзінің жеке мүддесін фирма мүддесіне бағындыра білуге, өзінің жанұясы – фирманың гүлденуі үшін күресуге әзір болуы тиіс». Жапониядағы менеджерлер мектебінің негізі жапон корпорацияларының болашық басшыларды даярлайтын арнайы оқу орындарының жүздеген тыңдаушылары осы өсиетті күн сайын қайталайды. Сонымен қатар, жапон менеджерлерінің басты ұрандарының бірі – бизнесте ұсақ-түйек жоқ. Олардың машиналарының ақ ақ шілтерімен перделенуі – ұсақ-түйек болып көрінгенімен, мұның өзі жақсы көрік береді. Жапондықтардың үнемі жымиып жүруінде де көп мән бар...

Екіншісі, алдағыны көре білу қабілеті. Жапондық менеджерлердің болашаққа зер салуы –оларға тән қасиет. Қазіргі кезде Батыс менеджерлері бұл ұстанымды өздеріне басшылыққа алған. Жапондықтар былай дейді: «Болашақтағы істі ұйымдастыра білу фирма қызметінің табысты болуының кепілі. Фирма басшысы өз жұмысының алдағы он жылын,

104

жоғары буын басшысы бес жылын, бөлім басшысы үш жылын және бөлімше басшысы кем дегенде бір жылын болжалдай білуі тиіс».

Үшіншісі – өзіне сын көзбен қарау. Басшы өз ісіне сын көзімен қарай білуі тиіс. Жапон менеджментіне тән келесі сипат фирманың корпоративтік рухы, мұның өзі өмірлік жалданатын жұмыскерлердің, олардың еңбекақысының, жасының ұлғаюына қарай қызметінің жоғарылауының, шағын топтар психологиясын сіңірудің тегеурінді күші болып саналады. «Корпоративтік рух» ұғымы ұйымдық мінсіздік пен соның жолын ұстаушылық бірліктің, берілгендіктің көрсеткіші ретінде қабылданады. 

Өзіңді өзің көрсетуге тырыспа. Өзіңнің қарамағыңдағыларды да өзіңе қарсы қойма. Жапон менеджерлері осы талапты өздері ұстануы әрі басқа қызметкерлердің оны орындауын қадағалауы тиіс.

Бүкіл әлемге әйгілі «Сони корпорейшн» фирмасының басшысы Акио Маритоның пікірі ерекше көңіл аударарлық. Ол өзінің «Жапонияда жасалған» деген кітабында нағыз басшыға мынадай талаптар қояды:

Біріншіден, әдеттен тыс басқару проблемаларын шеше білу, нелер бір үйлеспейтін талаптарды үйлестіре білу;

Екіншіден, кең ауқымда ойлана білу. Нағыз менеджер нені болсын күні бұрын ойластыра білуі, дәл бүгін мол пайда бермегенмен болашақ үшін күрделі қаржы бөлуден тайсалмауы тиіс;

Үшіншіден, адамдармен қоян-қолтық жұмыс істей білуі тиіс. Менеджер мынаны есте сақтауы керек: кімнің де болсын шығармашылық қабілеті бар, оның міндеті – «барлық жұмыскерлер өз ақыл-ойын жұмсай білуі үшін» осы қабілеттерді аша білу. /Ахметов/

Cондай-ақ менеджер табиғатына Дракер сипаттама береді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады және де бұл міндеттер іскер кәсіпорын жұмыскерлерінің ешқайсысында жоқ.

Оның біріншісі – қолда бар ресурстардан «нағыз тұтас» өндірістік бірлік құру. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр дирижеріне ұқсас. Алайда дирижердің қолында композитор жазған партитура болады да, ол оны тек түсіндіріп берумен шектелетін болса, «менеджер –әрі композитор, әрі дирижерлік міндетті атқарады»./2/.

«Өнірістік бірлікті» құру міндетін шешу үшін менеджерге бүкіл әлсіз буындарды жою, барынша дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық күшті жақтарын, бірінші кезекте адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына тура келеді. Кәсіпорынның күнделікті іс-әрекеті менеджердің көз алдында әрдайым елестеуі, ал қол жеткен нәтижелер барынша үйлестіріліп отыруы тиіс. Дирижер оркестрді қалай тыңдай білсе, менеджер де әрдайым тыңдай білуі тиіс. Нарықтық жағдайлардың жалпы іс-әрекетін қадағалай білуі тиіс.

Менеджердің екінші міндетіне – кез келген шешімді қабылдап, іс-әрекетке кіріскенде бүгінгі талапты ескерумен қоса, кәсіпорынның болашағы туралы ойланып-толғану жатады. Әрбір менеджерге, - деп атап көрсетеді Дракер, өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура келеді. Алайда, барлық менеджерлер үшін олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ қызмет міндеті болады.

Менеджер қызметінің мақсаты – өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру, прогресшіл техника мен технологияны енгізу, түрлі ресурстарды ұтымды пайдалану есебінен түсімді арттыру және т.б. көздеген мақсаттарға жету болып табылады.

Ал атақты американ менеджментінің мектебі жақсы басшының 12 ережесін ұсынады:1. Басшы қуғындаушы болмауы тиіс. Өйткені қуғындаушы қарамағындағы

адамның ізіне түседі, ал нағыз басшы соңынан ертеді. Қуғындаушы өзінің билігіне, ал басшы соңына ертушілердің ықпалы мен көмегіне сүйенеді. Қуғындаушы өзіне бағыныштыларды өсек пен күдік әлемінде өмір сүруге мәжбүр етеді. Ал, басшы қарамағындағыларды қауырт іске, сан алуан мәселелерді шешуге жұмылдырады.

105

2. Басшы өз ісіне сенімді болуы әрі осы қасиеттерін қол астындағыларға көрсете білуі тиіс.

3. Басшы ұйымдастыру және басқару туралы ғылымды жетік білуі тиіс. 4. Ол қол астындағылардың уақытын бағалай білуі тиіс. 5. Басшы қатал әрі талап қойғыш болуы керек. Алайда қаталдық пен талап

қойғыштың ешқашанда кінәмшілдікке, мейірімсіздікке апармауы тиіс.6. Сынды қабылдай білуі әрі өзі де әділ сынай білуі қажет.7. Басшы жылы шырайлы әрі әдепті болуы шарт.8. Әзіл-оспақты түсіне білуі тиіс. Әдетте әзілдеу жақсы көңіл-күйге

байланысты, ал, көңілділік еңбек өнімділігіне оң ықпал етеді.9. Айта да, тыңдай да білуі керек.10.Үнемдеуге тырысуы қажет, т.б.

Менеджмент ұғымына Э.Петерсон мен Э.Плоумен кеңірек түсінік береді. Бұлар Батыстағы іскерлік әлемге «Бизнес пен менеджментті» ұйымдастыру кітабының авторы ретінде танымал. Олар былай деп жазады: «Кең мағынада, әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән тенденцияда топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе тәсіл. Мұндай топтың мысалына үкіметті, алуан түрлі клубтарды және іскер кәсіпорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын оның өзінің дербес менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы ретінде қарастыруға әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының мақсаттары мен міндеттері белгіленеді, айқындалады».

Басқарудың осындай жалпы қағидасы, деп атап көрсетеді авторлар, адамдар тобының алуан түріне түрліше қолданылғанымен, оның түп-негізгі мағынасы сол қалпында сақталады. Осыған орай белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі алты түрі тармақталады.

1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылмағанымен, Петерсон мен Плоуменнің пікірінше, оның қызметі барлық жағынан алғанда менеджменттің жалпы анықтамасына сәйкес келеді.

2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.

3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.

4. Құрама одақтық (ассоциациялық) немесе клубтық менеджмент. Мемлекеттік мекемелердегі секілді, мұнда да қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.

5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтіктен және мемлекеттіктен өзгеше келетін менеджменттің ерекше түрі.

6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес-менеджменттің арнайы түрі. Жеке меншік іскерлік кәсіпорын функциясымен қоса, мұнда менеджмент сипатына мемлекеттік және әлеуметтік проблемалар мен ой-пікірлер де ықпал етеді.

Э.Петерсон мен Э.Плоумен былай деп атап көрсетеді: менеджменттегі мұндай өзгешеліктердің көп жағдайда елеулі айырмашылығы бола тұрса да, бұлардың барлығы адамның мінез-құлқы туралы «негізге алынатын түсініктерге» сүйенеді. Осы аталғандар менеджментті жеке адамдар арасындағы технологиялық қарым-қатынасқа тәуелді етеді де, бұлар материалдық жағдайларға тәуелсіз ретінде қарастырылады, өйткені соңғы айтылғанның алуан түрлілігінде шек жоқ.

Саясатта ең алдымен, бұқаралық ақпараттық-коммуникативтік процестер маңызды саналады. Ақпараттық қарым-қатынастарды ұйымдастыруда, алдымен қоғамдық пікірмен байланыс орнататын арнайы дайындалған саяси агенттер әрекет етеді. Бұл қызметтің қатарында мемлекеттің арнайы ресми институттары (олардың көсемдері мен жетекшілері,

106

сондай-ақ қоғаммен байланыс жөніндегі ақпараттық бөлімдер) жатады. Бірде бір мемлекет, сондай-ақ билікке қатысты өз мақсаттарын әлеуметтік қолдауын арттыруға мүдделі бірде бір саяси субъект, шын мәнінде, қоғамдық пікірге ықпал етудің үгіт-насихаттық әдістерін пайдаланбауы мүмкін емес. Дегенмен ақпараттық нарықта ықпал етудің әдістерінің нақ осы формаларын қолдану қалай ақпараттық сапалық өзгерістерге әкелсе, солай коммуникативтік процестерді өзгертеді. Мәселен, азаматтардың санасы мен мінез-құлқын жүйелі түрде бақылау ақпараттық дезинофрмацияның орнын баса алатындай бұқаралық сананы тұрақты түрде билеп-төстеу мен жалған тәсілдерді пайдалануға, тұрғындарды алдауға әкеледі. Осындай сапалық өзгерістер биліктің бұқарамен байланысында да орын алады.

Үгіт пен насихат адам санасына ықпал етудің еркін бәсекелестік шекарасынан аттап өтіп, оның идеялық жаулап алу әдістерін алмастыра отырып, алдын ала бағдарланған бағалау мен қарым-қатынас, нақты бір мақсат пен құндылықтарды санасыз түрде қабылдау үшін санасын басып тастайтын писхологиялық қысымға ұшыратады.

Адам санасын жаулап алудың осынау тәсілдеріне қарағанда маркетингтік стратегия ақпаратқа деген сұраныс пен ұсынысқа қатысты қалыптасып, субъектіге қатысты ақпарат қажет уақытында қажетті орында оған қолжетімді болуына бағытталады. Осы ақпараттандырудың маркетингтік стратегиялары адам санасын бақылауға емес, оның сеніміне бағышталады, олар қандай да болмасын идея не мінез-құлық түрлерін директивтік бұйырғаннан гөрі өздеріне еліктіруді жөн санайды.

Ақпараттық нарықтағы осындай желі адамның ақпаратқа сұранысын алдын ала анықтау мен оның ақпараттандыру арналарына сеніміне тікелей байланысты. Бұл соңында олардың саяси мінез-құлқын саналы түрде таңдауына бағытталуы тиіс. Аталған әдістер демократиялық дәстүрлері дамыған, жақсы дамыған елдерде пайдаланылуы заңды да. Мәселен, билікке енді келе бастаған оппозициялық күштердің тұрғындардың әлеуметтік мінез-құлқын моральдық ынталандыруы мен анағұрлым ашық саясат жүргізуі дәлел болады.

Пайдалынылған әдебиеттер: 1. Кириллова Н.Б. Медиакультура: от модерна к постмодерну. – М.: Академический Проект, 2005. – С.7.2. Рашкофф Д. Медиавирус. М.: Ультра. Культура; 2003. – 368 с3. Куренной В. Медиа: средства в поисках целей // www.strana-oz.ru4. М. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури «Основы менеджмента», М., «Дело», 2002. 5. Оучи У.Г. «Методы организации производства: японский и американский подходы», М., 1993 г.

Kazhimuratova S., Senior Lecturer, Department of Media and Communications

KIMEP University

EXPERIENTIAL LEARNING: A CASE STUDY OF TEACHING FASHION JOURNALISM COURSE AT KIMEP UNIVERSITY

AbstractThe changes in the field of media and journalism profession have brought changes to the

contemporary journalism education, current teaching and learning objectives, and into journalism training as a whole.

Journalism is a practical profession and students must practice and get hands-on experience during their studies in the university. Thus, in order to help students develop marketable skills and be able to smoothly transit into the world of work, the teaching methods and techniques should be selected very precisely and carefully by journalism educators.

107

Experiential learning is described as the process of learning through first-hand experience. It is aimed at absorbing and storing new knowledge, skills and experience outside academic setting. The concept of experiential learning was further developed by David Kolb in the beginning of 1970s. Initially, it has been introduced by John Dewey, Kurt Lewin, and Jean Piaget. Kolb has based his modern theory of experiential learning on the work of these scholars. According to Kolb, experiential learning is a “framework for examining and strengthening the critical linkages among education, work and personal development” (1984:4).

This paper reports on a successful experiential Special Topics Journalism course that extensively used active learning techniques and brought real industry projects into the classroom as part of the journalism students training. The format and content of the course as well as the process of learning and benefits derived for the students are discussed in the paper.

Әліқожа Б.Баспасөз және электронды БАҚ кафедрасының аға оқытушысы

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

АДАМ ТАБИҒАТЫ МЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ РЕҢДЕРІНІҢ ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ ӨРІМІ

Адамның мінез-құлқы, көңіл-күйі мен түстер арасында тылсым байланыс бар. Бұл бағытта жасалынған эксперименталды жұмыстар мен ізденістер көп-ақ. Бұқаралық ақпарат құралдары да түстердің психологиялық әлеуетін өздерінің өнімдерінде кеңінен қолданады. Бұл оқырманды тартумен қатар таным көкжиегін кеңейтуге де әсер етеді. Түстер мен адамның мінез-құлқының байланысын анықтауда швейцар психологы Макс Люшердің психологиялық тестілеуінің маңызы зор. М. Люшердің түс таңдау әдісі – проекциялық психологиялық зерттеу әдісіне жататын тестілеу. Люшердің пайымынша, түсті қабылдау объективті және әмбебап, ал түсті ұнату субъективті құбылыс, яғни адамның талғамындағы, т.б. ерекшеліктерге байланысты әртүрлі болады. Осы тұста түс таңдаудағы айырмашылықтар түс тестісі көмегімен субъективті жағдайларды өлшеуге мүмкіндік береді [1].

М.Люшер өзінің түстер бойынша тестілеу әдісін қолданып жүргізген 100 мыңдаған зерттеулерінің нәтижесін 1974 жылы жарық көрген «Тұлғаның белгілері» («Сигналы личности») еңбегінде жариялаған болатын. Зерттеуге қатысқан адамдар «Мен кіммін? Басқа адамдар қандай адамдар?» деген сияқты қарапайым сұрақтарға жауап алды.

М. Люшер тестілеуінің қысқа және толық екі нұсқасы бар. Люшердің түрлі-түсті тестілерінің қысқартылған «Сегіз түсті қатары» сынағында 73 түс кестесі көмегімен және 8 түс қатары қолданылады. Люшердің түстерді таңдау тестісі сыналушының белгілі бір әрекетке, көңіл-күйге, функционалдық жағдайға көбірек бейім екенін және тұлғаның барынша тұрақты сипаттарын айқындауға негізделген.

Шетел психологтары Люшер тестілеуін кейде кәсіптік бағдар бойынша іріктеу, өндірістік ұжымдарды жасақтау, этникалық, геронтологиялық зерттеулер, жар таңдауға кеңес беру кезінде қолданады. Таңдалынған түстердің маңызы әртүрлі сыналушылардың көптеген тобын жан-жақты зерттеу барысында айқындалады[2, 68 б.].

Түстердің сипаттамасы (Люшер бойынша) 4 негізгі және 4 қосымша түстерден тұрады (Қосымша 1) Негізгі түстер:

көк – орнықтылықты, көңіл толғандықты білдіреді; көк- жасыл – сенімділік, табандылық, кейде бір беткейлік сезімі; қызғылтсары-қызыл – ерік күшін агрессивтілікті, шабуылға бейімділікті,

қызбалықты білдіреді;

108

ашық сары - белсенділік, қоғамдық қатынасқа ұмтылыс, экспансиялық, көңілділік. Жанжал болмаған кездегі тиімді жағдайда негізгі түстер, негізінен алдыңғы бес

позиция болуы тиіс. Қосымша түстер: 5) күлгін; 6) қоңыр; 7) қара 8) нөлдік (0). Бұлар: алаңдаушылық, стресс, қорқыныштан мазасыздану, жабығу секілді жағымсыз сипаттарды білдіреді. Осы түстердің (негізгілердің де) көп маңызды жағдайда олардың ықпалдаса орналасуымен, орындарға бөлінумен айқындалады, ол төменде беріледі. Түстерді негізгі түстерге (1 қара-көк, 2 көк-жасыл, 3 қызғылт сары, 4 ашық сары) және қосымша түстерге, оның ішінде 7 қара, 0 сұр, ахроматикалық, 5 күлгін, 6 аралас қоңырға бөлінеді. Негізгі түстер, Люшер қанағаттанушылық пен талаптануға деген қажеттелік (көк), өзін танытуға, жеке бас тәуелсіздігіне деген қажеттелік (жасыл), «әрекет ету мен табысқа жетуге» деген қажеттілік (қызыл) және «алға ұмтылу мен үміттенуге» деген қажеттілік (сары) деп белгілеген негізгі психологиялық қажеттіліктерді білдіреді. Сондықтан олар автордың пікірінше белгілі бір мөлшерде әрі толық теңдікте алғашқы ұстанымда болуы тиіс. Қосымша түстерге мән берілмейді, олар психологиялық «алғашқы элементтер» болып табылмайды және негізінен алғанда негізгі түстердің әрекет ету сферасын кеңейту үшін, оларды қандай да бір қатар ұстанымына еркін араластыру үшін енгізілген. М.Люшер түрлі позициядағы түстер сәйкестігі белгіленген арнайы кесте құрастырды. Онда тәжірибе жасалушы сезінген шиеленістер көрсетілген (бұл шиеленістердің себептері, мотивтері қаралмаған). Елеулі шиеленістерді көрсететін түстер жиынтығы бар екі алдыңғы, екі соңғы позицияларды қарастырамыз.

Кішкентай балалардың эмоциялық жай-күйін Люшер тесті арқылы бағалауды ҚызМПУ психологтары жүргізген болатын. Тестілеудің мақсаты: түстер арқылы Арал (Қызылорда облысы) мен Ақши ауылы (Алматы облысы) балаларының мазасыздану деңгейін салыстырып бағалау және соның негізінде кейінгі зерттеулерге қажетті топтарды анықтап алу [3, 70 б.].

5-8 жасар балаларға жүргізілген алғашқы тесттің қорытындысы Аралда мазасыздану деңгейі жоғары балалардың үлесі 1,8 есе көп екендігін көрсетті.

Психологиялық аспект сыналушылардың қандай да бір түсті немесе түстер тобын қабылдамауына байланысты жорамалданатын мінез-құлқы мен қасиеттерін сипаттаудан көрінеді. Барлық зерттелінген балалардың 25 %-і бірінші ұстанымға негізгі түстерді қойған. Сыналушылардың 45 %-нен агрессивтілік, қозғыштық, пікір айтуда тәуелсіздік байқалған. Арал қаласында зерттелген балалардың шамамен 60 %-і жұмысқа қабілеттіліктің төмен деңгейінде және стресс жағдайында екендігін көруге болады, ал Ақши ауылының балаларына қарама-қарсы көрініс тән, бұл жерде балалардың тек 30 %-інен ғана жоғары мазасыздану деңгейі мен өзіне сенімсіздік байқалады. Сонымен барлық жастағыларға экологиялық қолайсыз жағдайдың әсері бар екені балалардың эмоциялық сферасынан да көрініс табады.

Люшердің түстік тестілеуінің толық нұсқасы «Клиникалық түстік тестілеу» деп аталынады. Бұл 8 түстік қатардан тұрады:

«сұр түс»«сегіз түс»Сәйкес түстері бар 7 форманың кестесі (қара түсті қоспағанда)«төрт негізгі түс»«көк түс»«жасыл түс»«қызыл түс»«сары түс»8 түс кестесі (қайталап таңдау). Тестілеу процедурасы адамның түстерді ұнатуы мен

қабылдауының деңгейі бойынша түстерді реттеуден тұрады. Тестілеу табиғи жарықтандыру жағдайында жүзеге асырылады, алайда, түстердің кестесіне тікелей күн сәулесінің түсуіне

109

жол берілмеуі тиіс. Инструкция бойынша адам түстерді таңдағанда қандай да бір сәнмен, дәстүрмен байланысты ассоциация, жалпыға ортақ талғамдарға сүйенбей, барынша түстерге қатысты жеке қарым-қатынасының негізінде түстерді таңдауы тиіс, сонда тестілеу қорытындысы да барынша шынайы шығады.

Люшер бойынша түстердің таңдалынуның мәні былай түсіндіріледі: - жасыл түсте күрделі іс-әрекет жағдайында зерттеушінің ерік-жігерінің икемділігі

байқалады;- қызыл түс мақсатқа жетуге деген ұмтылыс сезімі мен ерік күшін көрсетеді; - сары түс жетістікке деген үміт сезімін көрсетеді. Аталған үш түс алғашқы қатарда бірге тұрған жағдайда іс-әрекеттің жоғарғы

өнімділігімен жұмысқа қабілеттілікті көрсетеді. Егер екінші қатарда және бөлек тұрса, нәтиже жағымсыз болады [4,166 б.].

Осылайша, түстерді таңдау бейсаналы сипатқа негізделгендіктен, тестілеу адамның кім, қандай болғысы келетіндігін емес, шындығына кім екендігін көрсетеді. Люшердің түс бойынша диагностикасының нәтижелері адамға индивидуальді бағалау беріп, психологиялық торығулар мен физиологиялық сиптомдармен күресуге кәсіби ұсыныстар, кеңестер береді. Сонымен қатар, аталмыш тест психотерапия үшін де қосымша мәліметтер береді. [5, 128 б.]

Адамның мінез-құлқы мен түстердің арасындағы байланыстың психологиялық астары терең. Психологиялық пайымдаулар мен зерттеулердің тәжірбиелік мәні зор. Әсіресе, баспасөз беттері мен ғаламтор сайттарында жиі жарияланатын, қызығушылықпен оқылатын тақырыптарға: адамның киімінің түсі мен оның мінезінің байланысы, түстердің адамға әсері т.б. жатады. Мәселен, «Түстер психологиясы. Киім түсі адамға қалай әсер етеді?» [6]деген материалында, түрлі-түсті киімдердің адамның өзіне, басқа адамдарға қандай әсері бар екендігі, адамның қандай түс таңдағанына байланысты ол адам туралы қандай мәліметтер алуға болатындығы туралы жазылып, осыған сәйкес мынадай кеңестер беріледі: Психологтардың айтуынша күлгін түс адамға жақсы әсер етеді. Сонымен қатар, өміріңіздегі қиын-қыстау кезеңдерде, басыңыз жиі ауырғанда, ұйқысыздық орын алғанда сабырлы болуға көмектеседі. Ал шығармашылық адамдарға қиял әлеміне шомып, фантазиялар мен бейнелердің дүниеге келуіне ықпал етеді. Ал алқызыл түс биязылық пен жылылықтың түсі ретінде позитивті ойлау мен жақсылыққа ұмтылуға шақырады. Кейбір кезде адамды тіпті шаттық сезімге бөлейді екен. Қоңыр түс адамға қиыншылықты жеңуге көмектеседі. Мінездегі тұрақтылық, еркіндік пен сабырлықтың көрінісі болған түсті қарым-қатынас жосығы мен тұрақтылығын ойлайтын адам көбіне таңдайды екен. Егер қоғамның назарын қаратқысы келгендер немесе пікір ол жайлы болғанын қалағандар бейсаналы түрде қызыл түсті таңдайды-мыс. Сонымен қатар, бұл түс адамның белсенділігін, өмірге құштарлығын арттырады, көшбасшылыққа ұмтылдырады. Жасыл түс – өз-өзін сыйлау, табандылық, тұрақтылық пен табиғилық түсі. Жасыл түсті киімдерге құмар адамдар әділетті, өзін өзі басқара алатындар болып келеді екен. Егер адам өзінің эстетикалық тәрбиесін көрсеткісі келсе, көк түсті таңдайды екен. Бұл түс кездесуге барғанда өте ыңғайлы, беріктік пен игіліктің, тұрақтылыққа ұмтылыстың белгісі. Бұл түс бір уақыт өмірдің мәнін іздеуге, өз ойларыңды ретке келтіруге итермелейді екен. Ашық көк түс физикалық және ділдік тұрғыда босаңсуға әсер етеді, қауіпсіздік әсерін арттырады. Сонымен қатар, бұл түс - жаңашылдық түсі болып табылады. Қызғылт сары түс - күйзеліске төтеп беретін бірден бір түс, көңіл-күйді көтеріп, зейін қоюды арттырады. Бұл маңызды бас қосулар мен әңгімелесу кезінде пайдалы. Тез шешім қабылдауға септігін тигізеді. Сары түс – ой әрекетіне жақсы әсер етеді, шамалы әлдендіріп, интеллектуалды жұмыста көмектеседі, жаңа идеялар мен адамдардың көзқарасын оң қабылдауға жәрдемдеседі және оптимизм түсі. Сұр түс – іскерлік пен бейтараптылық түсі. Сұр түсті киім киген ресми кездесулерде өте орынды. Себебі, бұл түс

110

психологтардың зерттеуінше, адамның психологиялық болмысын тұрақтандырады, іскерлік үйлесімге шақырады. 

Қара түс – бәрін өзінде жасыратын түс, қызығушылықты арттырады, өзіне баурап, көзді демалдырады және элеганттылық сезімін арттырады.

Ақ түс – шешім қабылданғанын, аяқталғанын, біткенін білдіретін түс және еркіндікті сезінуге ықпал етеді. Кедергісіз өмірді сезіну, теңдік орнағандай сезім береді. Бұл түс барлық түстердегі игі қасиеттерді теңдей дәрежеде сезінуге көмектеседі. Егер сіз ақ түске құмар болсаңыз, сіз мейірімді, жағымды, жаңалыққа құмар білімпаз адамсыз. Кері әсері: Ақ түс адамда шарасыздық сезімін тудыруы мүмкін, қажетсіздік пен тығырыққа тірелу де бар». Сонымен қатар, адамның киімінің ғана емес, оның көзінің, шашының түсіне қарап та оның табиғатына, мінез-құлқына баға беру практикалық психологияда кеңінен дамыған. Адам мінез-құлқымен түстердің байланысы. Көңіл-күйді сипаттайтын түстер. Түстердің тылсымына үңілсеңіз әрбір түстің өзінің беретін энергиясы мен адамға әсері, мәні бар. Психолог мамандардың зерттеуінше әр адамның түр-түсті қабылдауы оның мінезіне, жасына, көңіл-күйіне және т.б. ерекшеліктеріне байланысты. Мәселен, түстердің біреулері адамға «жылы» көрінсе, енді біреулері «суық» болып түйіледі. Осыған орай түстер теориясында оларды «жылы», «суық» деп бөледі.

Сурет -3. Жылы және суық түстерТүстер арқылы адамның мінез-құлқын және т.б. Люшер тесті арқылы

анықталатындығын біз жоғарыда келтірдік. Енді әрбір түстің адамның мінез-құлқымен байланысына тоқталсақ. Мысалы ақ түс – қайырымдылық пен пәктіктің түсі. Ақ түс таңдайтындар, әдетте, жинақы, адал ниетті адамдар болып табылады. Көп жағдайда олар талап қоя біледі. Ақ түс адам санасында «аңқаулық, пәктік, албырттық» шағынан хабар беріп, ассоциациялық көріністер тудырады екен. Мәселен, ағылшындардың қолданысындағы «white day» (сөзбе-сөз: ақ күн) бақытты күн, ағылш: «whiter than white» (сөзбе-сөз: ақтан да аппақ) «күнәсіз пәк» яғни қазақ тіліндегі «судан тұнық, сүттен ақ» деген фраза баламалас келеді. Ал, көршілес орыс халықтарында ақ түсінің ассоциациялануы мүлдем бөлек. Мысалы, «белый – скорби и печали» (мұң-қайғы) немесе «собственной неполноценности или о болезни» (денсаулығының нашарлауы немесе аурудың белгісі) [7].

Ал қара түс бір жағынан қараңғылық, қара күш, кінә, қарама-қайшылықпен байланыстырылса, бір жағынан берілгендік, табандылық, қажырлық, қайсарлық, өжеттік, тұрақтылық, шыдамдылықпен, қырағылықпен, білгірлікпен, сенімділікпен ассоциацияланады. Көпшілік елдерде қара түс жағымсыз конотацияда ассоциацияланады. Мысалы, қазақ тілінде «қара ниет», ағылш: «black heart» (сөзбе-сөз: қара жүрек), «қара жүрек, қара ниет», қытай: «hei xin chang» (сөзбе-сөз: қара жүрек), «қараниет». Жас ерекшелікке қарай қара түсінің адам санасы ұғымындағы көрінісінің дәлелі ретінде, егде кісілер қара түсін жиі таңдап жатады екен. Демек, қара түсі байсалдылықтан хабар береді. Кейде қара түсі адам сұлбасын арық көрсететіндіктен жастардың көпшілігі қоғамдық орындарға осы түсті жөн көреді. Психологтардың пайымдауынша: «Қара түс – абсолютті шекара, өмірдің тоқтайтындығының белгісі. Ол ғайып болу, өлім ойын көрсетеді. Қара түс – соңы, енді ештеңе болмайтындықтың нышаны. Десе де, қара түсті таңдаған адам тағдыр ағысына қарсы тұра алады. Қара – түрлі жағымсыз көңіл-күй, мазасыздық, ашушаңдық тудырады. Қара түс – жұмбақ, құпия түс. Қара түс – тәуелсіздіктің белгісі. Бұл түсті араласатын ортасында өзінің лайықты орны бар адамдар ұнатады. Қара түсті көбіне жұмбақ, құпия болуға тырысатындар жақсы көреді. Олар өзінің ойын көп жерде айтпайды, жасыруға тырысып бағады.

Көк түсінің ассоциациялануынан туындаған психологиялық пайымдауларға көз жіберсек, көк түсті ұнататындар өкпелегіш, сары уайымға салынғыш болып келетін көрінеді. Әсіресе, көк түсті молшылықтың нышаны болғандықтан семіз келген адамдар ұнатады екен. Көк түсті таңдағандар - тыныш ортаны, мазасыздық пен сотқарлықтан, келіспеушіліктен

111

алыс болуды қалайтындар. Олар бір-біріне деген сенімді қалайды және өзгелердің де оларға сенуіне әбден болады. Көк түсі -  арманыңыздың орындалуына әсер етеді. Бұл түс – шындықтың, біреуге деген адалдығыңның белгісі ретіндегі түс. Психологиялық тұрғыда сары түсті таңдаған кез-келген адам қиындықты тезірек жеңуге құлшынып, тезірек босап шығудың амалын іздеп тұрады. Өзгерісті жиі қалап тұрады, сары түске құмар адамға тұрақсыздық тән. Сары түс - адамның ойлау, тез қабылдау қабілетін жақсартады. Өз өзіне сенімсіз, ұялшақ адамдарға оң әсерін тигізеді. Адамға күлкі, қуаныш әкеледі. Әдетте, бұл түс қуаты мол, көп сөйлейтін, әртістік өнерге, шығармашылыққа жақын адамдарға тән. Сары түсті еркіндікті қалайтындар және арманы биік, қиялға берілгіштер ұнатады. Олар күтпеген оқиғаларды жақсы көреді. Үнемі ізденісте жүреді. Мұндай мінезді адамдардың маңайында көбінесе әзілге жақын адамдар жүреді.Тың идеяларды талқылап, ой таразысына салғанды жаны қалайтын адамдар өзгені тыңдап, өз пікірін де ұмыт қалдырмайды. Бірақ кейде жауапкершіліктен қашады. Бұл өзін еркін сезінгісі келетін адамдардың жиі таңдайтын түсі. Бірнеше тілдік материалдарын салыстыратын болсақ, А.Залевскаяның талдауы бойынша төмендегілерді атап көрсетеміз: сары түс – неміс халқында жек көрушілік, қызғаныш, жалғандық, салқындық; америкалықтарда – қорқақтық, қауіп төнетіндей жағдай, француздарда – сатқындық; орыс ұлты үшін – күзгі жапырақ деген ассоциацияларды тудырады [8].

Қызыл түсті сөзшең адамдар таңдайды, және еркектердің көпшілігіне ұнайды. Екінші жағынан қызыл түс күш пен қызбалықтың белгісі. Қызыл түсті ұнататындар – албырт, белсенді, тез шешім шығаратындар бір орында отырғанды қаламайды, өмірден бәрін үйреніп, алға ұмтылғыштар қызылға құмар. Оларды бірқалыптылық тез жалықтырады. Айналасындағылардың қателігіне көз жұмып қарамайды. Шынайылықты жақсы көреді. Жасыл түс – еркіндікке деген жігерлікті, табандылықты, мақсаткерлікті, өзімшілдікті, «Мен» деп өзіне жоғары баға берушілікті білдіреді. Психологияда, бұл түсті таңдағандар – өзінің құндылығына деген сенімді жоғарылатқысы келетіндер, айналасындағы адамдардан мақтаулар, жақсы пікірлер күтетін адамдар деп ұғынылады. Сондай-ақ, бұл түс тәкаппарлықтың нышаны. Жасыл – адамға сенімділік береді. Бұл түсті көбіне біреудің қуаныш, ренішіне ортақтаса білетін,  достары көп адамдар таңдайды екен.Жасыл түсін ұнататын адамдар тұрақты, сенімді болып келеді.   Жасыл түсті үйлесімділікті қалайтындар ұнатады. Бұл түс үмітті білдіреді. Жасылды жақсы көретіндер тыныштықты жаны қалайды. Дегенмен көпшілікпен араласқанға құмар. Шыдамды, тым байсалды. Ұжымның арасында өзін көрсеткенді қаламайды. Өйткені өзгелер жомарттығын пайдаланып кетеді деп қорқады. Жасыл көпшілік ұғымында қарым-қатынасты білдіреді. Жасылдың түрлі реңдері түрліше әсер береді екен: қою жасыл – суықтық, байлық, еркекшоралық, кертартпалықты сипаттаса, көк жасыл – жағымсыздықты, кері тартпалықты, зәйтүн жасылы – татулықты, бейбітшілікті, сарғыш жасыл – тұтынушылардың басқа жасылдардан артық көретін реңі. Қоңыр түсінің адам санасында ассоциациялануына байланысты, психолог мамандар мынадай пікірлерді ұсынады: «Қоңыр түсті ұнататындар өмірден мол тәжірибе алған жандар. Оның өз тәртібі бар, ойы кемелденген адам. Бұл түсті қалайтындар байсалды мінезімен тартымды келеді. Қоңыр түсті көбінесе шыдамды, байсалды жандар ұнатады. Ешкімге тәуелсіз, өзінің ойынан қайтпайтын адамдар қалайды. Кейде олармен араласқанда ойын анық түсіну мүмкін емес. Көбінде еркектердің сүйікті реңкі. Кейде кейбір тондардың ескірген, оңған түрі секілді де әсер береді»[9].

Адамдар түр-түстерді ашығырақ, қараңғырақ, суығырақ, жылырақ немесе күңгірттеу, болмаса ашықтау деп бөледі. Қазақ тіліндегі өңі жылы деген тіркестердің де төркіні осы түске барып саяды. Мәселен, таза қызыл түс әдетте күш-қайратты бейнелейді, көтеріңкі, салтанатты сезім туғызады. Ал ол алқызыл түске ауысып, күлгінге жақындаған сайын сезімге солғын, бәсең әсер етеді, салқындай түседі. Сары түсті Гете «ашық түстердің ішіндегі ең мықтысы» деген екен. Сары түс адамның бойын сергітеді, көңілдендіреді, ол көк түске

112

қосылып жасыл реңге ауысқанда шалғын шөпті, жасыл орманды, салқын саяны, табиғаттың жанға жайлы тыныштығын елестетеді. Ақ түс ежелден кіршіксіз тазалықтың белгісі болып саналған, сонымен қатар халқымыз оны адалдық пен берекенің белгісі деп есептейді.

Адамға көк немесе жасыл түске боялған бөлменің температурасы қызғылт түске боялған бөлмеден 3-4 градусқа суықтай болып көрінеді екен. Сонымен қатар, түстердің ашықтығы (жарықтығы) мен қараңғылығы (күңгірттігі) да адамға әртүрлі әсер етеді. Бұл заңдылық, тіпті табиғатта да ескерілген сияқты. Мәселен, қараңғы, күңгірт, қою реңкті заттар (тау-тас, орман-тоғай, топырақ, қазбалы байлық, т.с.с.) жерде болса, жеңіл де жарық заттардың бәрі (күн, ауа, бұлт т.б.) аспанда, яғни жоғарыда. Бұл заңдылық үйдің ішкі бояу-нақыштары мен интерьерінен де байқалады. Бөлменің төбесі ақ, қабырғалары жарық реңкті түстерге боялса, сыртқы іргетасы, едені, әдетте, қоңыр, күңгірттеу, түстерге боялады. Демек, адамның тұратын үйі, жұмыс істейтін кеңсесі, демалатын орындары, т.б. орындардағы түстердің таңдалынуы мен қолданылуында біріншіден, табиғат заңдылықтарымен тікелей байланысты болса, екіншіден, осы біріншіден туындайтын, түстердің табиғи болмысына байланысты адамның психологиялық жай-күйіне әсер ететіндігіне орай үйлесімділік бар [10].

Ғалымдар мынадай қызық тәжірибе жасаған. Бірнеше адам дастархан басына отырған кезде, ерекше жарық сүзгіші бар шам жағылған. Соның салдарынан дастархандағы неше түрлі астың түр-түсі өзгеріп сала берген. Піскен ет сұп-сұр, жасыл салат күлгін, сүт күлгін қызыл түске енген. Жұмыртқаның сарысы қызыл-қоңыр болып кеткен. Сөйтіп қонақтардың тамаққа тәбеттері ашпай, кейбіреулерінің жүрегі айныған. Бұдан, түйетініміз адамдар заттарды олардың түсімен оның мәнімен қоса қабат қабылдап үйренген. Әдеттегі заттың басқа реңк алуы оның мазмұнына сәйкес келемейтіндіктен қабылдау түйсіктерінде түсінбеушіліктер пайда болады. Немесе, әдеттегі көк аспан бұлтты күні сұрғылт болса адамның бойын бейсаналы түрде үрей билей бастайды. Бұл, біріншіден, сұрдың суық түс екендігімен сипатталса, екіншіден ауа-райының өзгеруімен бірге келетін жауын, жел т.б. орын алуы мүмкіндігін білдіреді. Ал сол көк аспанда күн шығып өзінің шуағын шашып айналаны жарықтандырса, адамның көңіл-күйі де көтеріліп, көңілдене бастайды.

Түр-түстің адамға әсерін тағы түрлі жағдайлардан байқауымызға болады. Қорыта айтқанда, жалпы табиғаттағы үйлесімділік заңы адамның ішкі табиғаты мен оны қоршаған ортасында мүмкіндігінше сақталынуы тиіс. Себебі, адамның қалыпты өмір сүруінде оның ішкі жан дүниесінің сыртқы әлеммен үйлесімділігі маңызды рөл атқарады. Ал бұл жерде түр-түстің орны ерекше. Осылайша, әрбір адам өзінің өмір сүру салтында – киім киінуінде, үйдің интерьерін жасауда, көлік немесе т.б. заттар алғанда және тағы басқа жағдайларда бей саналы түрде бір немесе көп болса, екі-үш түске басымдық береді. Оның кездейсоқ құбылыс емес екендігін біз жоғарыда айтып өттік. Сонымен, адамның түс таңдауының астарында жасы, талғамы, мінез-құлқы сияқты психологиялық факторлар жатыр. Әрі адамның түстерді қолдануының мәні оның ұстанатын наным-сенімі, әдеп-ғұрпы сияқты діни-мәдени факторлармен сабақтасып жатқандығын айтып өткіміз келеді. Мұны бөлек мақаланың еншісіне қалдырайық.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Макс Люшер. Оценка личности посредством выбора цвета. http://www.aquarun.ru/psih/ct/ct5.html2. Нығметова Қ.Н. ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ (Люшер тесті) Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Хабаршы Ғылыми журналы. Психология сериясы. №6 (3) 2008. 3. Төребаева К.Ж., Есенғұлова М.Н. Психологиялық-педагогикалық диагностика: Оқу құралы. Алматы, 2012.4. Lüscher, M. The Lüscher Color Test / transl. and ed. by Ian A. Scott. — N. Y. : Pocket Books, 1971. — 187 p. — Ориг. изд. RandomHouse, 1969. — ISBN 0671-78073-5.5. Собчик, Л.   Н.  Метод цветовых выборов — модификация восьмицветового теста Люшера : практическое руководство. — СПб. : Речь, 2007.6. http://massaget.kz/bastangy/psihologiya/13983Тест Люшера — описание и интерпретация. 7. http://massaget.kz/tehno/bilesiz-be/11633?rates=down

113

8. Кудрина А.В., Мещеряков Б.Г. Семантика цвета в разных культурах // Психологический журнал Международного университета природы, общества и человека «Дубна». – 2011. – № 1. http://www.psyanima.ru9. http://massaget.kz/tehno/bilesiz-be/1163310. Қайдаров Ә.Т., Өмірбеков Б., Ақтамбардиева З.Т. Сырға толы түр мен түс. – Алматы: Қазақстан, 1986.

Нурсали А.Б.,ЮНЕСКО, халықаралық журналистика және қоғамдық

медиа кафедрасының ассистентіКазНУ имени аль-Фараби

БАСПАСӨЗДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МЕДИАМӘТІННІҢ РӨЛІ

Экономикалық проблематиканың баспасөздегі өзектілігі ешқашан кемімейді, нарықтық қатынастардың дамуымен мазмұны бойынша да, бейнесі бойынша да жаңа, зерттелмеген қырларына ие болады. Әсіресе бұл халықаралық қауымдастыққа қарқынды интеграция барысын бастан кешіп отырған Қазақстанға маңызды. Еліміздің экономикасына енгізіліп жатқан инновациялық нарықтық механизм бұқараның санасы мұндай қатынастарды қабылдауға дайын болғанда ғана жүзеге асырылады. Аталмыш жағдайда экономикалық реформалар барысын, жалпы экономиканы тұрақтандыру процесін жан-жақты және кәсіби түрде жариялау мәселесінің өзектілігі көрініс беруде, өйткені бұл процестер халықтың ең маңызды деген мүдделерін, оның саяси және экономикалық қауіпсіздігін де қамтиды. Осыған байланысты халықты экономика, нарық жаңалықтарынан хабардар етіп отыру арқылы жаңа экономикалық ойлау қабілетін қалыптастырудағы бұқаралық ақпарат құралдарының маңыздылығы да айқын.

Жалпы медиамәтін – баспасөз мақаласы, радио бағдарлама, телевизиялық жаңалықтар, ғаламтор-жарнамасы сияқты көпсатылы баспасөз құралдары өнімдерінің барлық түрлерін біріктіретін , медиа ағымның бірден-бір бөлігі. Әртүрлі БАҚ-та медиа-мәтіннің өзіндік ерекшеліктері болатыны мәлім, дегенмен, оның әмбебаптық сипаты негізінен өзгеріссіз қалады. Ал біздің жұмысымызда оқырманға біршама қол жеткіліктілігімен ерекшеленетін мерзімді баспасөздегі, яғни жазбаша формадағы медиа-мәтін – оның адресанттың мақсатты түрде жүзеге асырған әрекетінің жемісі, нәтижесі және прагматикалық стратегиясын жүзеге асырушы, сәйкес формаға түсірілген, арнаулы өңдеуден өткізілетін нысан ретінде жан-жақты қарастырылды. Медиа-мәтін – әлеуметтік-сөзжұмсамдық құбылыс, жоғары деңгейдегі коммуникативтік бірлік, ол социум өмірінің барлық саласындағы ақпаратты қамтитын ауқымды дүние . Я.Н.Засурский медиамәтінді «жаңа коммуникациялық өнім» ретінде түсіндіреді. Оның негізгі ерекшелігі жанжақтылығында, яғни, медиақұрылымның вербалды, визуалды, дыбыстық, мультимедиялық жоспар түрінде көріне алуында. Сондай ақ түрлі медиа жағдайларында: газет, журнал, радио және теледидар, ғаламтор, мобильді байланыс т.б біріктіруінде.

Баспасөз, экономикалық ақпараттың қайнар көзі мен басты тасымалдаушысы ретінде, қоғам өмірінің экономикалық саласына, оның ауқымы мен бағытына елеулі әсер етеді. Экономикалық ақпарат нарықтың барлық салаларының қалыпты қызмет етіп, дамуына қажет міндетті факторлардың бірі екенін ұмытпаған жөн.

Қазірігі таңда отандық телеарналарда экономика тақырыбы кеңінен қамтылуда. Әдеттегі «Жаңалықтар» бағдарламаларындағы міндетті «Экономика» айдарынан басқа арнайы жобалар да жүзеге асырылуда. Мысалы, «Қазақстан» телеарнасында «Ұлттық өнім», «Агробизнес», «Хабар» арнасында «Асарқау» («Продвопрос»), «24.kz» арнасында «Жасыл экономика», «Халықтық экономика» жобалары халыққа кеңінен таныс.

Қазіргі таңда қазақстандық баспасөз Интернет желісін қарқынды да тиімді түрде пайдалануда. Республикалық деңгейдегі телеарналардың өнімдерімен де таралымы кең

114

газеттердің PDF-нұсқаларымен де жаһандық желі арқылы танысуға болады. Тіпті аймақтық телеарналар мен газеттердің де өз веб-сайттары бар. Бұл үрдіс экономикалық ақпаратты қолжетімді ете түсті. Мысалы, «Бизнес и власть» басылымының сайтында газет бетінде жарық көрген мақалалармен ғана танысып қоймай, арнайы пікірталастарға қатысуға, мамандарға сауал қоюға болады, бизнес пен нарық мәселелеріне қатысты арнайы шаралардың аңдатпасы да іскер адамдарға пайдасын тигізеді. Редакция ұжымы, сондай ақ, он-лайн жазушылардың электрондық пошталарына газеттің жаңа санын PDF – форматында жіберіп отырады. Ал «profinance.kz» порталы форматын өзгерткелі қарапайым адамның өміріне қолданбалы тұрғыдан қажетті экономикалық, қаржылық ақпаратты қысқа да ұғынықты түрде жеткізеді.

Шетелде халық төлеуге әзірше дайын болмағанымен, сапалы он-лайн ақпарат арқылы таратылады. Әсіресе, іскерлік, қаржылық, жалпы экономикалық ақпараттың құны жоғары, дегенмен халық оған төлеуге дайын. Мысалы, әйгілі, Wall Street Journal басылымының ақылы он-лайн жазылу қызметі үлкен сұранысқы ие, өйткені бұл басылым «адамадарға жұмысы мен табыс табуына қажетті ақпарат көздерінің категориясына жатады» [1]. Яғни, баспагерлер мен редакторлар жаһандық желіні тиімді түрде пайдалана білуі қажет, өйткені қай уақытта болмасын оқырманның сұранысы бойынша қажетті әрі сапалы ақпартты бере білу-қазіргі дереккөздердің көптігі мен саналуандығы заманында оқырманды сақтап қалудың жалғыз амалы. Оған қоса он-лайн жазылу жалақысы жоғары емес журналистер қауымының қосымша табыс көзіне де айналуына мүмкіндік бар.

Бұрынғы газеттер мен телебағдарламалар нарыққа ерекше әсер етсе, қазіргі таңда жаңа медианың бұл бағытта алар орны ерекше. Әдетте дәстүрлі газеттерде берілетін маңызды ақпарат оқырманға тек таңертең ғана жетеді, оған қоса оқырман оның қаншалықты маңызды екенін бірден түсіне қалмауы мүмкін, өйткені ол ақпаратты сол газет бетіндегі басқа ақпараттармен қатар оқып, қабылдап отыр. Ал он-лайн форматында берілген ақпарат оқырманға, сәйкесінше нарыққа бірден әрі елеулі түрде әсер етеді.

Қазіргі кезде іскерлік журналистика көптеген қиындықтар мен мақсаттарға тап болып отыр. «Олардың қатарында: 24 саған бойы жаңалы қтар айналымына қажет жылдамдықтың талап етілуі, жаңалықтардың үздіксіздігі, қамтылатын тақырыптар мен мәселелердің қиындауы, компаниялардың PR стратегиялары, жаһандану әдістері» [2]. Журналистер барынша бұл қиындықтарға төтеп беруге тырысуда, дегенмен атқарылатын жұмыс әлі де жетерлік. Бұқаралық коммуникациядағы саяси дискурсты құрайтын негізгі концептілер тізбесін: Билік – Президент – Заң – Оппозиция – Халық түрінде көрсетуге болатындығы анықталды. Осы тізбек прагматикалық аясы аса кең «өзім/өзге» бинарлы концептісі шеңберінде қарастырылды. Себебі аталмыш терминдер қазіргі қазақ басылымдарында жиі қолданылатын, әртүрлі мән-мазмұнда танылатын өзекті базалық ұғымдарға айналып отыр. Сондай-ақ олардың мазмұндық ерекшелігі ұлттық, мәдени, ғылыми, тарихи, жалпы энциклопедиялық білімдер негізінде танылады.

Жалпы журналистика, оның ішінде іскерлік журналистика мәселелеріне Қазақстан Үкіметі ерекше көңіл бөлуде. Бұған дәлел – «Ақпараттық Қазақстан - 2020» бағдарламасы оның ішінде, «Отандық бұқаралық ақпарат құралдарын жаңғырту» бөлімі [3]. Бұл бағдарлама аясында отандық бұқаралық ақпарат құралдарының техникалық қорын жаңғырту, отандық ақпараттық контентті өндіруді ынталандыру, т.б., бағыттар бойынша жұмыстар атқарылуда. Журналистер қызметіне барынша өолайлы жағдай жасалуда, соның арқасында журналистік өнім сапасы, оның ішінде экономикалық медиамәтіннің сапасы күннен-күнге жақсарып келуде.

Іскерлік баспасөз адамдарға табыс табуға бағытталған салмақты шешімдер қабылдауға қажетті ақпаратты береді, бірақ экономикалық, бизнес басылымдарды тек қана іскер адамдар оқиды деп тұжырым жасауға болмайды. Біз нарық заманында өмір сүріп жатырмыз, қоғам өмірінде орын алып жатқан экономикалық процестердің бірі болмаса

115

екіншісі әр адамның өміріне әсер етеді. Мысалы, зейнетақы жинақтарына немесе азық-түлік қауіпсіздігіне қатысты мәселелер. Яғни, «қаржылық жағынан бизнес-баспасөз ұсынатын ақпаратты қабылдауға мүдделі емес, бірақ істің барысымен, әлемде болып жатқан жайыттармен таныс болуға ьырысатын адамдардың категориясы бар» [4].

Іскерлік журналистиканың Интернет желісінде көрініс табу үрдісі жалғаса береді. Бұл үрдіске тез әрі жедел ақпаратқа деген мұқтаждық, жаһандық виртуалды желінің тұтынушылар санының өсуі септігін тигізері анық.

Іскерлік журналистика саласында қызмет ету оңай емес, өйткені сапалық журналистиканың қоғам үшін маңыздылығы оның журналистер мен редакторлар алдында қоятын талаптары аса жоғары. Белгілі бір жетістіктерге жету үшін өз әріптестеріңізден екі есе жұмыс істеуіңізге тура келеді, ойыңызда көптеген ақпаратты сақтап, жаңартып отыруға мәжбүр боласыз. Бұл реттегі ең басты қағида- бизнесте журналист, ал журналистикада бизнесмен бола білу.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Мануэль Кастельс. Галактика Интернет. –Екатеринбург: У- Фактория, 2004.-231 б.2. Damian Tambini. What is financial journalism for? – Polismedia, 2008-4б.3. «Ақпараттық Қазақстан- 2020» бағдарламасы4. Добросклонская Т.Г. Медиалингвистика: системный подход к изучению языка СМИ – Москва: Флинта: Наука, 2008

Кутпанбаева Ж.Б.преподаватель кафедры ЮНЕСКО,

международной журналистики и медиа в обществеКазНУ имени аль-Фараби

КОММУНИКАТИВНЫЕ СТРАТЕГИИ И ТЕХНОЛОГИИ В СМИ

На современном этапе развития человечества коммуникативные стрaтeгии и технологии в различных видах СМИ охватили миллионы людей. Коммуникативное воздействие позволяет в условиях общественной нестабильности снижать возникающее социальное напряжение и формировать определенные позитивные настроения.

Новые средства воздействия стимулируют создание всевозможных форм и стилей выражения, социализации и управления, которые позволяют добиваться более качественного результата в оптимальные сроки. Коммуникационная революция связывается, таким образом, с невиданным в истории процессом развития СМИ и с их всепроникающим воздействием на общественную жизнь.

Все более усиливается манипулирование сознанием при помощи вербальной и невербальной коммуникации, особенно телевизионной зрительской аудитории: телезрители являются самой массовой аудиторией (интернет развивается активно, но таких масштабов пока не достиг). Все более актуальной становится идея противодействия манипуляции сознанием со стороны общественных движений. Однако создание такого противодействия является достаточно сложной задачей, поскольку манипуляция сознанием достигла в своих целях большой силы благодаря мощной финансовой поддержке из корпоративных и правительственных бюджетов. В чaстности, в Кaзaхстане принята и реализуется Концепция информационной безопасности Республики Казахстан до 2016 года. В ней, в частности, формирование и поступательное развитие информационного общества.

Сегодня информационное развитие приобрело глобальный размах, все более актуальной становится идея возрастающей роли интеллектуальных сил, находящихся в оппозиции по отношению к манипуляторам сознанием. Манипуляция общественным сознанием превратилась в технологию, направленная к человеку как к объекту, особого рода

116

вещи. Отсюда манипуляция – это часть технологии власти, а не только воздействие на поведение людей по отношению друг к другу. Однако манипуляция не относится к простому обману. Манипулятивное действие состоит в том, что индивидуума или группу как бы исподволь подталкивают совершить то или иное действие.

В манипуляции так же важен текст и контекст сообщения как узнавание ситуации, интерпретация и толкование событий, что должно быть выгодно манипулятору. Потребитель манипулятивных действий всегда ищет скрытый смысл. Это наиболее трудный психологический процесс. Зачастую манипуляторы выступают сами или нанимают для своих технологий авторитетных людей, например: академиков, артистов, знатоков какого-либо дела для усиления мотиваций. Это позволяет потребителю, принявшего информацию, разъединять или соединять ее на разных срезах контекста и создавать свою собственную картину мира справедливости. Но умный и думающий зритель отбрасывает свои вначале возникающие первоначальные версии о происходящих событиях, восстанавливая в первую очередь авторскую логику сообщения. Логика ему помогает, конечно, и приводит в спорном моменте ситуации к изъянам самой манипуляции. По этой причине умные и образованные люди критически оценивают любую информацию.

Но простой обыватель не тратит время на анализ. Он выхватывает «куски» получаемого сообщения, мысленно переставляет их местами, этим самым искажая информацию и попадая в сети ловкого манипулятора. В данном случае срабатывает так называемая «экономия мышления», сужающая сознание человека. Это содействует приему сообщения и однобокому его толкованию. Обыватель привык жить стереотипами – штампами, понятиями и укоренившимися предрассудками. Такой зритель верит всему тому, что происходит на экране, или печатному слову, хотя спустя некоторое время он не будет помнить в деталях, о чем была телепрограмма или газетная заметка. Главное в голове потребителя то, что его стереотип оказывается сильнее памяти. В наше время завершает существование и развитие один тип человека, и складываются условия для образования иного типа, с другой психикой и телесностью, духовностью и системой эстетических ценностей. Современная молодежь, которой предстоит жить в эпоху новых технологий, – это не только потребители, делающие выбор среди предметов потребления

Манипуляторы не смогли предотвратить рост понимания обществом истинной сути существующей системы, когда на информационном поле управление осуществлялось без учета гуманности его характера. В контексте этой борьбы продолжается информационная революция не в интересах манипуляторов, а их противников, ратующих за то, чтобы средства массовой информации на демократической основе служили целям духовного развития и социального прогресса народов разных стран, объединяя их в борьбе за выживание человечества и сохранение его культурного наследия.

Вместе с тем сама информационная отрасль также испытывает определенные сложности. Ключевые проблемы в кризисный период: журналисты критиковали казахстанское законодательство о СМИ за неконкретность и жесткость, а также за отсутствием в нем норм, которые бы действовали в поддержку СМИ в случае, например, поиска информации или

В ходе исследования, проведенного Medianet, было выявлено общее состояние развития казахстанских СМИ в кризисный год. С помощью анкеты были опрошены редакторы более 60 СМИ – как печатных, так и электронных. В опросе участвовали главные редакторы республиканских и региональных СМИ Казахстана Текущее состояние в тот период как очень плохое определило 14% респондентов, как стабильное – 28%, плохое, но есть надежда – 58%. Редакторы отметили наиболее негативное влияние на текущее состояние рынка. Среди основных факторов – потеря доверия (10%), холдингизация (15%), увеличение госзаказа (2%), экономический (56%), усиление кризис давления (17%) [84].

117

Управление – особый вид социальной и психической деятельности личности, направленный на людей, основа всякой коммуникативной практики. Проникать в сознание может любой человек, но управлять собой или кем-либо может не каждый. Здесь всегда важным будет талант и знания журналиста, умение управлять собой и своими героями. Телевидение преследует именно такую цель: управлять, чтобы внедрять в зрительскую аудиторию необходимые обществу поступки, а так же управлять, чтобы потребитель принимал действительность как непрерывный процесс обмена информационным товаром.

Управление собственным мышлением неразрывно связано с логикой. Она помогает журналисту как творцу грамотно построить собственную мысль и не допустить в ней ошибок. Если в диалоге журналиста с героем интервью каждая сторона остается при своем мнении, этот случай будет типичной ошибкой управления. Однако здесь манипуляторы находят такой вариант коммуникативной практики как «подмена тождеств». Рассмотрим ее подробнее. Известно, логическое мышление прозрачно. Значит, в него можно вторгнуться и преднамеренно исказить программу, лишив человека возможности делать правильное умозаключение. Внося, таким образом, хаос, автор меняет логическую последовательность и достигает очень многого подменой тождества. Партнер (зритель), попав в ситуацию «подмены тождества» чувствует свою беспомощность, он хочет и ожидает помощи и поддержки. Ведущий диалога, модератор, этим пользуется в своих интересах. Манипуляция состоит в том, чтобы отключить у зрителя способность к структурному анализу сообщения и явлений – анализ сразу заменяется идеологической оценкой.

Коммуникативная практика управления – «подмена тождеств» первоначально выглядит как прямой обман слушающего. Но ведущий диалога эту практику всячески маскирует (мотивирует) или своей особенной системой ценностей или идеологией для всех, чтобы оправдать себя и действительную ситуацию. Управление – «подмена тождеств» старый метод манипуляции авторитарных режимов, таких как фашизм, коммунизм, фундаментализм и пр. Он создает условия появления в обществе двойных стандартов. Чудовищно то, что люди в этом случае утрачивают способность к анализу. Они становятся, как говорится, упрямыми в одном и легковерными в другом [85].

Овладение приемами логики – необходимое условие убедительного спора. Но что нужно знать и уметь журналисту, чтобы убедить своего потребителя? Прежде всего, надо установить связь между знанием и убеждением. Убежденность более активна по сравнению со знанием: «Я убежден» > «Я знаю». Иначе говоря, убеждение – это действенное знание.

В ежедневном диалоге телеканала с аудиторией вырабатываются социальные роли, как ведущего, так и ведомого. На первом этапе слушающий зритель принимает информацию, на втором – сдержанно реагирует на эмоциональный уровень сообщения, а на третьем и самом трудном этапе – медлит с принятием решения и колеблется совершить нужный поступок (действие). Это ситуация «кризиса формирования убеждения», когда, следуя логике, журналист хочет и стремится обнажить у зрителя потребность к получению информации и какому-либо действию. Такая ситуация считается психологическим барьером. Однако у всякого действия есть противодействие. Так, например, зритель может использовать такой кризис ожидания в свою пользу, быстро нажав на кнопку пульта управления телевизором. Именно поэтому, во избежание потери потенциального зрителя (ведомого), масс-медиа все более изощряется в методах и способах подачи информации, лишая зрителя возможности анализировать, размышлять и, следовательно, приходить к своему собственному убеждению и взгляду на ту или иную ситуацию в стране, мире и т.п. По этой причине антураж телевещания чрезвычайно агрессивный, яркий, стремительный. Телеканал, таким образом, борется за внимание своего зрителя и не дает ему даже опомниться. Канал постоянно нагружает потребителя самой неожиданной, интригующей информацией, чтобы последний не переключился и не вышел из зоны общения.

118

Еще одной, не менее важной и значимой коммуникативной практикой управления, помимо практики «подмены тождеств», является практика «парадокс лжеца». Западная коммуникативная культура всегда находилась впереди планеты всей в поиске новых форм воздействия на многомиллионную аудиторию телезрителей. Потребность в создании новых коммуникативных практик тесно связана с проблемой информационной революции – вопроса перемещения и обработки очень больших объемов информации. В этой связи французские философы – сенсуалисты в середине XX века обратили свое пристальное внимание на способность человеческой речи и диалога к кооперации, которая логично вытекает из аристотелевского «парадокса лжеца» – десубстанциализации речи [87].

Как сделать так, чтобы управление партнером в диалоге способствовало сближению позиций говорящих с гуманистических позиций? Может ли такая коммуникативная практика исполнять функции идеологии для всех? Действительно, над нашим сознанием довлеет мощная аристотелевская традиция, связанная с понятием субстанция. Слушающий вас партнер на ваши доказательства зачастую задает вопрос: «Да, что вы говорите? Неужели это так? Вы правду говорите?». Такая реакция возникает и у телезрителя, когда он слушает программную речь, допустим, претендента на президентский пост. Партнер ставит под сомнения вашу систему доказательств – в целом, вместе с ситуацией, в которой она существует. Его действия радикальны – и вам не отделаться шуткой или неопределенностью. От вас он требует ответа: «Да или нет». Во-вторых, сам вопрос: «Это, правда?» может иметь различную степень радикальности. Он может относиться к ситуации, в которой находится говорящий и слушающий, но которая возможно является частью более охватывающей ситуации. Слушающий в этом случае пытается «вписать» данную ситуацию в удобный лично для него контекст. Но это подтверждает его готовность продолжать диалог. В целом он вам доверяет. Если вы скажете: «Я правду говорю», партнер будет обязан продолжать диалог в рамках ваших начальных условий, даже если он понял сказанное вами – ложь. В этом случае он будет обязан заставить с помощью менее радикальных вопросов говорящего перейти к новым «начальным условиям», то есть представить в диалоге ложь явно, поскольку сама постановка им вопроса предполагает доверие. Если же он сам попытается изменить ситуацию или оставить ложь необнаруженной, то ответственность за прекращение исходного диалога будет лежать на нем. Если же последовал ответ: «Я говорю неправду», то слушающий, получив разрешение на изменение ситуации, должен новыми вопросами заставить говорящего партнера не только дать правильное представление о ситуации, но так же объяснить, почему он лжет. Если он это не сделает, тогда это будет значить, что ему известны основания лжи, и он лишает говорящего доверия. В противном случае разрыв диалога будет его ответственностью.

В случае мощной атаки остается один способ – продолжить диалог, вы обязаны согласиться: «Да, я лгу». Если же вы скажете: «Нет, это – правда», то это будет равнозначная контратака, которая вероятно не будет партнером услышана, так как она будет все же воспринята как ложная.

Но следует ответ: «Да, я согласен – это ложь». Таким ответом вы передаете инициативу партнеру, он сам встраивает свой ответ в представляющую систему ситуации, своим согласием он открывает основания своего поведения: он лжет не потому, что он лжет, а потому что он находится в ситуации, которая лжет, то есть – ложная. Иными словами, слушающий партнер лишен всяких рациональных оснований действия: ситуация в действительности ложна, поскольку она представляет себя как ложная; но если ситуация в действительности истинна, то поскольку она представляет себя как ложная, она ложна.

Таким образом, ваш собеседник оказывается в ситуации парадокса лжеца. Но так как вопрос диалога остается открытым, он обязан продолжить беседу уже в менее радикальной манере. Он вам скажет: «Хорошо. Давайте дальше разбираться». Это будет означать, что представляющая система в целом и ситуация вами выведены из-под удара партнера. Диалог

119

продолжается. «Парадокс лжеца» – это защитный механизм нашей речи, предохраняющий ее непрерывность [88]. В стремлении доказать свою правду и противостоять от натиска лжи (подделки) собственно разворачивается борьба человеческих интересов: будь это деловые переговоры или обычная продажа товаров в магазине или ток-шоу с участием зрителей. Парадокс лжеца наглядно учит людей новому способу находить общий язык с партнером. Это чрезвычайно важное открытие в области коммуникативного управления. Западное телевидение непременно этим воспользовалось, как еще одним удачным способом управления зрительской телевизионной аудиторией. Современные телепрограммы, различные ток-шоу по содержанию стали ближе к обыденной жизни простого зрителя. Они пользуются заслуженным успехом у телезрителя. В них управление персонажем и аудиторией уже перестало носить негуманный характер. Герои этих и других программ открыто призывают с экранов к гласности и попытке взглянуть на свои проблемы глазами партнера. Обыватель успешно стал обучаться такому эффективному ведению продуктивного и доброжелательного диалога. Впрочем, для всего мира стало очевидным – учиться смотреть на действительность по-новому, вставать на позицию своего собеседника и находить консенсус – веление самого времени.

Но как быть, если теперь на нас обрушивается гигантская информация как следствие мировой научно-технической революции? Как быть человеку и как ему остаться компетентным в этом море фактов, событий, мнений, явлений? Теперь человек знает, как попасть во всемирную информационную сеть, но, попав в нее, он рискует в ней запутаться. Личность продолжает стремиться быть и оставаться востребованной в качестве принимающей или самому передающей информацию стороной?

Это вопрос чрезвычайной важности в нашем современном мире. Аристотелевская подсказка о традиции субстанции – учиться принимать позицию партнера натолкнуло общество развитых капиталистических стран на модернизацию феномена «парадокса лжеца» в новый вид управления, который современные политологи, а за ними и журналисты в общественных дискуссиях ввели в широкий оборот под термином – «новое мышление» [89].

Но, к сожалению, они до сих пор не уточняют содержание термина. По сути, это новый вид управления, который преподносят обществу в качестве новой идеологии нарождающегося открытого общества.

Можно предположить, что термин «новое мышление» скоро закрепится за этим видом управления, а философы и политологи внесут ясность в содержание термина.

Действительно, человеческое мышление вообще и принципы «нового мышления» как вида управления в частности, предлагают, вторгаясь в сознание современной личности, учиться видеть шире проблемные ситуации, в которых он живет, энергичнее входить в них, успешно их преодолевать. Опора этих навыков действий и есть, наполненное содержанием, наше рациональное и творческое мышление. Это будет главным правом выбора личности – стремиться познать ситуацию при помощи эффективного способа мышления и кооперации в диалоге. Но наличие проблем в жизни следует видеть во взаимосвязи современных событий, когда важным будет оставаться цепочка: «содержание – форма» [90].

Современное открытое общество в пространстве СМИ изобретает демократическую форму мышления посредством кооперации в общении с многочисленной аудиторией, когда управление «новое мышление» реализует себя в признании четкой иерархии этих целей. Это обеспечивает гибкость человеческого диалога, свободу выбора им тактики действий. Еще это стало искусством взаимных компромиссов, которое так же опирается на иерархию целей. В данном случае спор учит людей умению вставать на чужую точку зрения, чтобы доказывать далее ему собственную позицию. Управление «новое мышление» учит соединять в себе европейские знания и восточную мудрость.

Список литератур:1. Апель К.-О. Трансформация философии. Пер. с нем. - М.: Логос, 2001.

120

2. Американская социологическая мысль: тексты. Под ред. В.И. Добренькова. - М.: МГУ,1994. 3. Антипов Г.А., Донских О.А., Марковина И.Ю., Сорокин Ю.А. Текст4. Апель К.-О. Трансформация философии. Пер. с нем. - М.: Логос, 2001.5. Американская социологическая мысль: тексты. Под ред. В.И. Добренькова. - М.: МГУ,1994. 6. Антипов Г.А., Донских О.А., Марковина И.Ю., Сорокин Ю.А. Текст

Nursali A.assistant of chair UNESCO, International Journalism and Media in Society

Al-Farabi Kazakh national university

THE CULTURE OF JOURNALISTIC SPEECH

In this age of rapid development of the information society in the age of information and communication revolution not only increased the role of information itself, but also increased requirements to the journalist, the quality of his work and the level of its culture.

As a rule, a good speech testifies to the high cultural level of the speaker (writer) and therefore makes communication more effective. The speech of the journalist is a reflection not only of the level of personal culture, but also the level of culture of the newspaper, which publishes his work. The level of speech culture of the modern press is rapidly falling. This is recognized not only by specialists in the field of receivedany, but also by journalists, and readers. Of course, this situation can try to justify the General trends in society as a whole and in the spheres of use of language. Still, the role of the "fourth estate" in this issue so great that the journalists, in turn, are responsible for what level of speech culture they build to normal. Speech journalists is perceived by the reader every day, and thus having, perhaps, the strongest and deepest influence on the formation of speech targets.Success in any work, including journalism, depends on the abilities - individual psychological characteristics of personality that determine the quality of the products. They determine the ease and speed of learning new ways and techniques of activity and is not confined to knowledge, skills and experience.

In journalism as in other professions is always inevitably the existence of certain problems. One of the most acute in recent times it has become the problem of speech illiteracy of the media. In our society there is a General trend of falling voice culture. The reasons for this situation – verbal abuse withdrawal ethical taboos, the various manifestations of verbal aggression, barbarization and vulgarization related to the expansion of jargons. All these symptoms are the base of culture, or rather, lack of culture became a regular in the media.

Literary skills and speech culture, a journalist is determined by the level of professionalism, that is why it plays a special role in the literacy of the speech, the level of speech culture, a skillful command of the language. The attitude of the audience towards a particular media is determined by the skill work of journalists to Express their thoughts through speech and its unique style.

Consumers information product subconsciously imitate the linguistic structures of the media, using them in everyday life, in their everyday life. So, the samples are literate or illiterate speech be available to the General public. On TV, on the radio, where we can directly hear the voice of a man, his speech, there are those cases when language errors some journalists cut our ears. It is also discouraging to observe how on the front channels of the country, from time to time to the audience appeal to an illiterate kazakh language and it becomes clear that many of the presenters are not native speakers of the language and use it only in the air. As you know, speech culture contributes to the establishment of contact with the masses, so for all media representatives is very important that their speech was literate, so their culture has attracted more and more audience. It is therefore important not only to skillfully use your voice, to be able intonation to emphasize important points, to be a good speaker, use non-verbal methods of communication, but also competently to hold the verbal, the speech. In this age of rapid development of the information

121

society in the age of information and communication revolution not only increased the role of information itself, but also increased requirements to the journalist, the quality of his work and the level of its culture.

Incorrectly set forth the idea of the missing letters, inappropriate use of words is not the whole list of errors that can be detected at the first perusal of the news. Before to demonstrate the typical language of the distortion on the example of the well-known and reputable news agencies of Kazakhstan, such as Tengrinews.kz and Zakon.kz here are the main requirements for the work of correspondent of the news Agency:

1. always ready for urgent operational execution of the task;2. the second feature - "a flair for news." You need to have very close ties with sources of

information and know in advance the plans of the objects whose activities are charged to cover the reporter;

3. each message should be interesting as Newspapers and magazines, and radio and television. The correspondent of the need to consider the features of various media;

4. as news agencies sell their products, the journalist has to advertise;In journalism as in other professions is always inevitably the existence of certain problems.

One of the most acute in recent times it has become the problem of speech illiteracy of the media. In our society there is a General trend of falling voice culture. The reasons for this situation – verbal abuse withdrawal ethical taboos, the various manifestations of verbal aggression, barbarization and vulgarization related to the expansion of jargons. All these symptoms are the base of culture, or rather, lack of culture became a regular in the media.

Literary skills and speech culture, a journalist is determined by the level of professionalism, that is why it plays a special role in the literacy of the speech, the level of speech culture, a skillful command of the language. The attitude of the audience towards a particular media is determined by the skill work of journalists to Express their thoughts through speech and its unique style.

Consumers information product subconsciously imitate the linguistic structures of the media, using them in everyday life, in their everyday life. So, the samples are literate or illiterate speech be available to the General public. On TV, on the radio, where we can directly hear the voice of a man, his speech, there are those cases when language errors some journalists cut our ears. It is also discouraging to observe how on the front channels of the country, from time to time to the audience appeal to an illiterate Ukrainian language and it becomes clear that many of the presenters are not native speakers of the language and use it only in the air. As you know, speech culture contributes to the establishment of contact with the masses, so for all media representatives is very important that their speech was literate, so their culture has attracted more and more audience. It is therefore important not only to skillfully use your voice, to be able intonation to emphasize important points, to be a good speaker, use non-verbal methods of communication, but also competently to hold the verbal, the speech. Also in recent years we can note a special passion of the Ukrainian media to the borrowing of foreign vocabulary and slang, which is found everywhere: in the headlines and news programs on television and radio, and especially online, where their language literacy pay less. The professionalism of the journalist does not allow for such linguistic intrusions. Especially today, when our language is invaded by a flow of foreign vocabulary, when it becomes clogged slang and invective elements, which causes linguists to talk about the phenomenon of "antigravity".

Reproduced and widely distributed not only the various errors of pronunciation, word-formation, word usage, but also the violation of traditional national communication and ethics.

The journalist must at all times to improve their writing skills and manner of speech. Indeed, due to the figurativeness of the speech of the journalist, he was beginning to know and speak of him as a talented and competent person who has their own individual style and manner of writing and speech.

122

Speech is an indicator of culture, as the individual and society as a whole. Than be more careful attitude to cultural heritage accumulated by humanity, including the attitude to the native language, the longer will remain the national culture. Journalists like no other should disturb these problems, because they should be the leaders and representatives of verbal literacy and advanced areas of their media to promote the purity of the language.

References:1. Smelkov Z. S., Ahasuerus L. V., Savov, M. R., Salnikova O. A. // "the Rhetorical foundations of journalism;2. O. B. Sirotinina, N. And. Kuznetsova, E. V., Jakovic // "talk" /Saratov, 2001;3. Buzhinsky D. S. "Speech culture media: problems and prospects of studying" // materials of the 1st scientific-practical conference "media and society" 2012;4. "Bases of creative activity of the Journalist" under the editorship of S. G. Korkonosenko, SPb.: Knowledge, Sprivate 2000 // Vinogradov, S. M. "the Components of the journalistic profession" .

Данаева Н.Т.,журналистика факультеті, Баспасөз және электронды БАҚ

кафедрасының 2 курс PhD докторантыКазНУ имени аль-Фараби

«БЕСІКТЕН БАҚИҒА ДЕЙІН» НЕМЕСЕ ЭТНОКӨСЕМСӨЗ

Көрнекті ақын, қаламгер Қасымхан Бегманов - абыз, зерттеуші ғалым Жағда Бабалықұлымен сыр-сұхбат жасап отырып «абадан» жайлы айтып беруін сұрайды. Сонда Ж.Бабалықұлы: «Біздің қазақ абадан деп қасқырдың көсемін айтады,-дейді. Ит пен қасқырдың бөлінгеніне он үш мың жыл болыпты дей келе, әлемдегі иттердің жүз жиырма алты түрі барын, бірақ қазақтың тау төбеті солардың бәрінен мықты екенін тарқата айтады [1,108 б]. Тау төбет күндіз адамға үрмейді, ұйықтап жатады. Кешке қой қораның шетіне шығып, таң атқанша қойды айналып жүреді. Жәй иттер қасқырмен айқасуға бара бермейді. Қасқыр ауылға жақындағаннан қыңсылап, жан-жаққа бетімен тұра қашады. Этнограф, ғалым Ж. Бабалықұлы айтып отырған "тау төбет" қасқырмен жекпе-жекке қаймықпай барады екен. Не өзі өледі, не қасқырды өлтіреді. Тау төбеттің осындай қайсар мінезі бар екен. Осы тау төбетті қытайлар «біздікі» деп ЮНЕСКО-дан өткізіп алыпты. Соны естігенде қатты ауырып қалдым, айналайын. Ал біз отырмыз, екі қолымызды қусырып, біреу келіп заңдастырып беретіндей. Өзіңнің мүлкіңе, байлығыңа, әдет салтыңа, ата-ғұрпыңа, өзіңнің туған тіліңе өзіңе ие болуың керек қой» -деп өкініш білдірген екен [1]. Бұл жердегі Ж.Бабалықұлының жүрегін ауыртып отырған мәселе авторлық құқықты жасауда салғырттық танытып, ұлттық құндылық боп танылатын жеті қазынаның бірі «тау төбеттен» оп-оңай айырылып уыстап шығарып алғандығымыз біле білгенге.

Қайбір жылдары телеарналардың бірінен бір неміс «қазақтың бал қымызын патенттеп алыпты» деген қауесет таратты. Естігенде төбемізден жай түскендей болғаны шындық. Артынша журналист Индира Жылқайдароваға дәл сол германиялық Ганс Цольманмен жүздесудің сәті туған. Ол сұрақты төтесінен қойған журналиске бірден-ақ, «қымыз – сөзсіз мал баққан көшпелі қазақтың ұлттық сусыны», – деп мойындаған. Ол тек қымыз сөзін алмастырып,  «Кумылак» деген атауды патенттеген боп шықты [2]. Ия, неміс халқы пысық, әрі тиянақты. Бір ғана атауды патенттеп, екінші бір адамның ол сөзді қолдануына шектеу қойды. Яғни, авторлық құқығын дер кезінде заңдастырып алды.

Негізінде, авторлық құқық жайындағы заңды бекітіп алғанбыз. Алайда оның орындалу, орындалмауын қадағалап отырған мекемелер бар ма? Осы тұрғыда бір ғана журналистік зерттеуімді ортаға тастап көрсем деймін. Ахмет Жүнісұлының тілімен айтқанда,

123

әдеп – қазақта "көргенді, көргенсіз" деген сөздің шапағаты мен кесапаты адамгершілікті өлшейтін ең әділ "таразы" сықылды. Баласы "көргенді" дегенді естіген қазақ баяғыда төбесі көкке жеткендей қуанған. Бұл шыңға шығу үшін аса назар аударатын міндеттерге тәрбиелеген. А.Нүсіпоқасұлының 5 кітаптан тұратын "Ағаш бесіктен жер бесікке дейін" кітабы, С.Медеубекұлының "Ою хан мен Жою хан" ертегі кітабы, А.Жүністің "Пәниден бақиға дейін" кітабы, келешек ұрпақтың бойына ұлттық құндылықты дарытып, салт дәстүрді санаға сіңдіре отырып тәрбиелеу, түзу жолға салу мақсатында жазылған құнды еңбектер. Ал осындай дайын еңбектерді басқа атаумен көшіріп басу, тарату, авторлық құқыққа қол салу болып саналмай ма?

Жалпы, Ата заңымыздағы авторлық құқықтың негізгі ұғымдары мынадай терминдермен көрсетілген:

1) автор - шығармашылық еңбегімен ғылым, әдебиет, өнер туындысын жасаған жеке тұлға; 

2) авторлық құқық - автордың жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтары [3].Ал, авторлық құқықтың қағидаларын этнокөсемсөзбен жеткізер болсақ «өзгенің ала

жібін аттамау» түсінігіне сай келеді. Этно-мәдени бағыттағы тәрбиеге сүйенсек, жалпы адамзат құндылықтарына қайшы келмейтін ұлттық мәдениет пен аймақтық дәстүрлерге, құндылықтар мен нормаларға сәйкес құрылған, жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделген принцип болып табылады. Қазақ дүниетанымында ала жіп туралы әр түрлі ұғымдар мен түсініктер бар. Мысалы, баланың тұсауын кескенде, адамдар қатты ренжіскенде тағы басқа әдет-ғұрып қағидаларында «Ала жіп» бейнесі қолданылады. Яғни, ала жіп аттамау деп ол адалдыққа, адамгершілікке сай қолданылатын теңеудің бір саласы десе де болады. Бұл теңеу «ешкімге қиянат жасама, біреудің мал-мүлкін ұрлама» деген терең мағынаны білдіреді.

«Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» кітабында біреудің «мен ешкімнің ала жібін аттаған жоқпын“ деген сөзі оның ақ-адалдығын білдіреді,- деп жазылған [4].

2011 жылы Шығыс Қазақстан облысының мәдениет басқармасының қолдауымен қазақ халқының өмірлік тәжірибесі мен салт дәстүрін, әдет ғұрыпын насихаттайтын «Бесіктен бақиға дейін» атты Гүлбаран Етекбаеваның кітабы «Либриус» баспасынан жарық көрген екен. Автор айтқандай кітаптың бүгінгі жас ұрпаққа берер тағылымдық, танымдық мәні зор [5].

Автор бұл кітаптың алғысөзінде Абай Құнанбаевтың, Ахмет Байтұрсынов, Александр Левидің айтқандарынан мысал келтіре отырып, жас ұрпақты тәрбиелеуге ұмтылады. Кітап өте ұғыныңқы тілмен, аналық мейіріммен жазылған. Алайда өңірлік салт дәстүрлерімізді терең зерттеп, хатқа басып кеткен Ахмет Жүнісұлының «Пәниден бақиға дейін», А. Нүсіпоқасұлының «Ағаш бесіктен жер бесікке» кітабының негізінде жазып, кейбір мәтіндерін толықтай көшіріп басқан.

«Жұлдыз» журналы 2001 жылғы №1-6 сандарында этнографиялық баян болып табылатын Ахмет Жүнісұлының «Пәниден бақиға дейін» мақаласын «Дәстүр» айдарында үзбей беріп отырған. Қаймағы бұзылмаған баба тіліміздің мәйегін еміп, сахара тұрмысының қайнаған ортасында өскен, көргені-түйгені мол, көкірегі қордалы қаламгердің «Пәниден бақиға дейін» атты үлкен танымдық еңбегі сол кездерде редакцияның да олжасы болғанын редактордың алғысөзінен байқаймыз. Кейін келе «Жұлдызда» жарық көрген материалдар толықтырылып Қапиза Әлжанованың құрастыруымен үш мың дана тиражбен «Пәниден бақиға дейін» атты кітап болып қайта бастырылды. Тәрбиенің түп тамыры халықтық педагогика дейтін болсақ, бұл кітап сол асылдың бір сынығы еді. Орталық кітапхананың қорында қазақ халқының әдет ғұрпы, салт-санасы, ою-өрнектері, ұлттық киім-кешектері туралы жазған ғалым-этнографтар А.Сейдімбеков, С. Қасиманов, С. Кенжеахметовтердің кітаптары жеткілікті. Ал, А.Нүсіпоқасұлының «Ағаш бесіктен жер бесікке дейін» дейтін 5 томдық кітабы Гүлбаран Етекбаева апамыздың «Бесіктен бақиға дейін» кітабына азық

124

болғандай. Олай дейтініміз, «Бесіктен бақиға дейін» кітабы «Ағаш бесіктен жер бесікке дейіннің» көшірмесі іспеттес.

Г.Етекбаева «Бесіктен бақиға дейін» кітабын даярлау барысында Авторлық құқық туралы заңның ескермегенін және пайдаланылған әдебиеттер мен дереккөздерге сілтемелерді ұсынбағанын аңғарамыз. Мәселен, А.Нүсіпоқасұлының бес томдық «Ағаш бесіктен жер бесікке дейін» кітабының 1-томынның 7 бетінде «Қалжа беру» дәстүрі туралы түпнұсқа былайша басталады: «Қалжа - босанған анаға арнаулы мал сойып беретінет пен сорпа. Әйелдерді ерекше құрметтеп, қадірлейтін халқымыз аналар жүкті болғаннан бастап ерекше күтімдеп, оған «қалжа» деп күні ілгері еркек қой әзірлеп қояды. Жаңа босанған анаға «қалжа» берудің үлкен маңызы бар. Яғни, қалжаға сойған малдың бауыздау қанын сәл ағызып, қалған қанын таза ыдысқа құйып алып, оны шарбы маймен араластырып қуырып, жаңа босанған анаға, дәрі ретінде береді. Піскен мойынды бөлмей мұжып, «баланың мойны тез бекісін» деп биік бір жерге ілдіріп қояды. Асықты жілікті де мұжып, сорпаға қандырады. Міне бұл «қалжа жеу» деп аталады.Қалжа жеген әйелдер белін тез бекітіп, қол-аяғын бауырына тез алады. Түрлі ауру-сырқауларға қарсылық қуаты артады. Омырау сүті молайып, нәресте тез ширайды. Омырау сүтіне қанған бала есейгенде мықты болады. Сондықтан үлкен кісілер әлжуаз жігіттерды көргенде: «Әй, сен туғанда шешең қалжа жемеп пе еді?» - деп кейістік білдіреді». Айтпағымыз түсінікті болу үшін өзгертілген сөздердің тізімін курсивті әрі қою қара түспен белгілеп, Түпнүсқа деген атаумен беріп отырамыз.

Г. Етекбаева "Бесіктен бақиға дейін" кітабының 94 бетінде жоғарыда келтірілген қалжа туралыны былайша өзгеріске ұшыратып береді:Қалжа-босанған әйелге арнаулы мал сойылып берілетін тамақ. «Ең көрікті, ең сыйлы адам, жүкті ана» дейді халқымыз. Аналар екі қабат болғаннан бастап ерекше күтіп, оған қалжаға күні бұрын еркек қой немесе басқа семіз мал күнілгері даярлап қояды. Жас босанған әйелдің әл-қуатын жиып, белі тез бекіп кету үшін арнаулы мал сойылып берілетін тамақты «қалжа беру» деп атайды. Жаңа босанған аналарға қалжа берудің өзіндік мәні және үлкен ғылыми негізі бар. Онда қалжаға сойылған малды бауыздағанда қанын сәл ағызған соң бауыздауынан таза ыдысқа құйып алынған қанды шарбы майға араластырып қуырып дәрі ретінде жаңа босанған аналарға береді. Жаңа піскен мойнын іскер әйелдердің біріне немесе кіндік шешесіне бөлмей мұжытып, баланың мойны бекиді деп биік жерге ілдіріп қояды. Ал босанған анаға асықтыт жіліктің етін жегізіп, сорпа ішкізеді. Қалжа жеген әйелдер белін тез бекітіп, қол-аяғын бауырына тез алады. Түрлі сырқатқа қарсы қуаты артады. Емшек сүті молайып нәресте тез ширайды. Емшек сүтіне қанған бала есейгенде қуатты, сүйегі мықты болатыны жұртшылыққа аян».

Түпнұсқадағы дәстүрдің бірі «Баланың қырқына дейінгі күтімі» деп аталады. Оқып көрелік: «Бала дүниеге келген күннен бастап қырқынан шыққанша түнде шам өшірілмейді. Мұның да өзіндік ғылыми мәні бар. Бала қырқынан шыққанша шам жағып қою – баланың шошу, тұншығу және ана мен баланың әртүрлі қауіп–қатерден сақтануы үшін қажет.Әдетте, бала қырқынан шыққанша баланы бір күні тұзды, бір күні сабынды, кейде маралшөп салынған суға алмай–кезек шомылдырып отырады. Баланы тұзды сумен шомылдырса, баланың денесі шымыр болып, ауру–сырқауға қарсы иммунитетті қалыптасады. Сабынды су – баланың денесіне жабысқан түрлі микробтарды, бөгде иіс–қоңыстарды жойып, терідегі саңылаударды ашуңа көмектеседі. Ал, маралшөп қосылған баланың денесіндегі түрлі зияндарды бактерияларды жойып, бала тез ширайды» деп аяқталады [Ағаш бесіктен жер бесікке дейін. А.: 10-11 бет]. Ал, «Бесіктен бақиға дейін» кітабында Г.Етекбаева тақырыптың өзіне бір сөз қосып «Баланың қырқына шығарғанға дейінгі күтімі» деп өзгертеді (118 бет). Жалпы мәтіндегі бірен саран сөздер өзгергенмен түпнасқадағы мағына еш өзгермейді. Яғни, мәтінді оқып шығып, өз сөзімен қайта жазып шыққан. Ендеше, мәтіндерді салыстырып көрелік: «Нәресте дүниеге келген күннен бастап

125

қырқынан шыққанша қырық күн түнде шам сөндірілмейді. Нәрестенің шошып, тұншығып қалуынан ерекше сақтанады. Бала қырқынан шыққанша бір күн тұзды суға, бір күн сабынды суға, бір күн марал шөп салынған суға кезек шомылдырып отырады. Нәрестенің бүкіл денесіне қойдың құйрық майын жағып, сылап өс-өс деп қол-аяғын керіп созып шынықтырып отырады. Қазақ ұғымында тұзды сумен шомылған баланың денесі шымыр болып өседі де, ауру-сырқауға қуаты күшті және де бір жері жарақаттанса тез жазылады. Сабынды сумен шомылдырылса, баланың денесіне жабысқан микробтар мен бөгде иістер жоғалып, тері түтікшілердің көзі ашылып, бала ақаусыз, дені сау болып есейеді. Ал, марал шөппен шомылдырса, баланың денесіндегі түрлі ауыру қоздырғыш бактериялар жойылып, сәби тез ширап қағлез, зерек болады» делінген. Енді осы екі мәтіндегі ерекше қарайтылған сөздердің берілуі мен мағынасының жақындығына қарасаңыз сөзсіз көшірілген деген ойды туғызады.

Сондай-ақ, Г.Етекбаева "Бесіктен бақиға дейін" кітабының 122 бетінде"Бесік жырының" айтылу рәсімдері мен тарихына тоқталады. Ол жерде де "Ағаш бесіктен жер бесікке дейінгі" кітабының 1 томынан оның ішінде 16 беттегі Бесік жыры толықтай көшіріліп беріледі [ Қара: Т. 1–Б.1, 16-20б]. Ал, 150-151 беттегі "Қыздарға қойылатын талаптар", "Шолпы, маржан-моншақ тағу", "Қыздарды сезімталдыққа, сергектікке баулу", "Қыздың оң босағаға отыруы" салттары Түпнұсқаның 2 томынан атап айтқанда 7-9-10 беттерден тақырыбымен қоса көшірілген.

Етекбаева Г. "Бесіктен бақиға дейін" кітабының 232-ші бетінде "Ою хан мен Жою хан" туралы ертегіні баяндайды [6]. Бала кезінде ата-әжелерінен естігенін ескерте кетеді. Алайда ол ертегінің авторы филология ғылымдарының кандидаты, доцент, өнертанушы ғалым Сағатбек Медеубекұлының төлтуындысы екенін екінің бірі біледі. "Балалар әдебиеті" баспасынан 2004 жылы жарық көрген "Ою хан мен Жою хан" кітабына сілтеме жасауды ұмыт қалдырады [6, 6-17 бб]. Автордың бұл жолы Ертегінің мәтіні тұрмақ бір де бір әрпіне қиянат келтірместен ою-өрнектеріне дейін көшіріп қойғанын қанағат тұттық.

"Бесіктен бақиға дейін" кітабының авторы Г.Етекбаева 314-315 бетте де көшірулер мен өзгертулерге жол берген. "Ағаш бесіктен жер бесікке дейіннің" 4-томына да қол салған. Яғни, "Қыз шығару"(32 бет) , "Сарын айту"(21 бет), "Сыңсу" (26 бет) қысқартылып, өзгертіліп берілген. Сондай-ақ, 316 беттегі "Аушадияр", 317-беттегі "Келін түсіру", "Жасау көрсету" автордың өз сөзімен жазылса да мән-мағына өзгертілместен 4- томның 30-38 беттерінен көшірілген.

Ал, 376 беттегі "Сірге жияр" кәдесі А.Жүнісұлының "Пәниден бақиға дейін" кітабының 100-бетінен сол күйде түгел көшірілген [7,100]. Автор "Бесіктен бақиға дейін" кітабының 446 бетінде қайтадан А.Нүсіпоқасұлының бес томдық «Ағаш бесіктен жер бесікке дейін» кітабының 5-томының 5-бетіндегі Ықылас батасының мәтініне құда түседі. "Баталы құл арымас" деген тақырыпшамен көшіріп басқанмен арасында мәтінді автордың өз сөздеріне икемдегені байқалады. Сондай-ақ, 456 беттегі "Шаңыраққа берілетін бата" 5 томдықтың 19 бетінен сол күйде, алайда түпнұсқада көпше түрде берілген бата, автордың кітабында жекеше түрде, өзгертіліп берілгенін айта кеткен жөн. Мысалы, түпнұсқада: "Қазақ салтында алыс жерден, өзге ру – тайпалардан келген білікті кісілер өздерін сыйлап, құрметтенген қасиетті қара шаңырақтарға мынадай мазмұндарда бата береді:

Шаңырақтарын шайқалмасын,Бақ-дәулеттерің ортаймасын.Жаратқан иең жар болып,Не сұрасаң да қайтармасын!Шаңырақтарың сыйлы болсын,Отбасыларың дулы болсын.Қоңыстарың нулы болсын,Өрістерің сулы болсын!

126

Аллаһуакбар! –деп алғысын ақтарады,- делінген.Ал, Г. Етекбаеваның кітабында былай жазылған: "Қазақ салтында алыс жерден,

алыстағы ру – тайпалардан келген білікті адамдар өзі барған ел мен жердегі сол өзі түскен шаңыраққа мынандай мазмұнда бата жасайды.

Шаңырағын шайқалмасын,Бақ–дәулетің ортаймасын.Ата–бабаң аруағы,Не сұрасаң қайтармасын.Шаңырағың сыйлы болсын,Қоңысың нулы болсын,Өрісің сулы болсын!Шайың қызыл болсын,Ғұмырың ұзын болсын!Несібең таса берсін,Дұшпаның қаша берсін,Құдайым ұзақ ғұмырды жаза берсін.Аллаһу әкбар!Сондай-ақ, "Бесіктен бақиға дейіннің" 511- бетіндегі "Арыздасу" да қысқарған күйде

өзгертіліп берілген, оны 5- томның 55 бетіндегі түпнұснұсқа айғақтай алады. Түпнұсқадағы "Арыздасу" туралы мәтін былай беріледі: "Қазақ салтында, дүниеден өтер адам «енді дәм–тұзым таусылды–ау» деген соңғы сағатында алыс–жақындағы бала–шаға, ағайын–туыс, дос–жарандарын шақыртып алып олармен ең соңғы рет қоштасып, тірлігінде істеген пендешілік істерін, артық– кемін кешірулерін сұрайды. Алыс–беріс, қарыз–құрыздарын адақтайды да, ақтық өсиетін айтады. Міне, бұл «арыздасу» деп аталады. Арыздасуда айтылған ақтық өсиетті, айтқан өтінішті артта қалған адамдар міндетті түрде орындайды. Арыздасуға шақырылып, дүниеден өтер алдында жатқан адамның соңғы рет жүзін көріп, ақтық өсиетін ет құлақтарымен естіген туыс–туған, дос–жаран, бала–шағалары онымен бақұлдасып қоштасып тірлікте істеген артық–кем істері болса кешіріп: «сен де біздің артық істеріміз болса кеш! Бақұл бол» деп теріс айналып көз жастарын көрсетпей сығып алады. Сол себепті«арыздасу» кей жерде «ант–тәуба мезгілі» деп аталады". Ал, бұл мәтін Г.Етекбаевада мынадай өзгеріске ұшырайды:

"Дүниеден өтер адам енді дәм–тұзым таусылды–ау деген соңғы сағатында алыс–жақындағы бала–шаға, ағайын–туыс, дос–жарандарын шақырып олар мен соңғы рет қоштасады. Тіршілігінде пендешілікпен істеген артық– кем істерін кешірулерін сұрайды. Алыс–беріс, қарыз–парыздарын айтып, ақтық өсиетін қалдырады. Міне, бұл «Арыздасу» – деп аталады. Арыздасуда айтылған әрқандай сөзді, өсиетті естіген адамдар оны қалт жібермей орындайды. Арыздасуға шақырылып, дүниеден өтер алдын да жатқан адамның соңғы рет жүзін көріп айтқан сөзін ет құлағымен естіген ағайын–туыс, дос–жарандары онымен бақұлдасып, қоштасып тірлікте өткізген пендешіліктері болса кешіріп: «Сен де қарызыңды кеш, бақұл бол!» – деп теріс айналып, көз жастарын көрсетпей сығып алады. Сол себепті кей жерлерде арыздасуды «Бақылдасу» немесе «Ант мезгілі» – деп те айтады. Қазақ халқының адамгершілікке беріктігі сонша, О дүниеге аттанарда артына жақсы сөз, жарасымды өсиет қалдырып кетуді адамдық парыз санайтындықтан, өлушінің артында жаман сөз, дау– дамай, өкпе– реніш қалмайды. Қайта марқұмнығ артында қалғандар онығ өсиеті бойынша бұрынғыдан әрі береке–бірлікке келіп адамдық өмірді тату–тәтті өткізуге құлшынады". Бұл жерде де мәтіндегі сөздердің қаншалықты деңгейде өзгергенін аңғару еш қиындық туғызбайды.

512-беттегі "Имансу" (5том, 58 бет) сол күйде көшірілсе, түпнұсқадағы "Естірту-хабарлау" (61-63 бб) "Өлімді естірту" тақырыбымен өзгертілген.

127

514-беттегі «Арулау (сүйекке түсу)» мәтіні еш өзгертусіз алынғанын байқаймыз, себебі, түпнұсқада да дәл солай 72-75 беттерде берілген. 521-беттегі «Өлімге бару» сәл-пәл өзгеріске ұшыраған. Оны түпнұсқаның 5-томынан, атап айтқанда 65-66 беттердегі мәтіндермен дәлелдей аламыз. 522 беттегі қысқартыла берілген, сөздері өзгертілген «Топырақ салу» А.Нүсіпоқасұлының бес томдық «Ағаш бесіктен жер бесікке дейін» кітабының 5-томының 86-87 бетінде бірізденіп түпнұсқаға айналып жатқанын қалай жасырарсың. Ал 54-55 беттегі "Өлімге келгендердің алдынан қарсы алып шықпау және аттандырмау» Г. Етекбаеваның кітабында, яғни 524 бетте «Өлімге келгендердің алдынан шықпау және аттандырмау» болып қана өзгеріп, негізгі мәтін түгелдей көшіріледі. Сондай-ақ, 63-65 беттердегі "Өлімнің түрлері" Г. Етекбаеваның «Бесіктен бақиға дейін» кітабының 526-527 беттерінде еш өзгертусіз көшіре салғанын дәлелдеу еш қиындық туғызбайды.

Сөз соңында айтарым Г.Етекбаева «Бесіктен бақиға дейін» кітабын әзірлеу барысында авторлық құқық туралы Заңды ескерді ме? Әлде, қазақтың салт дәстүрі ортақ деген ұстанымда болды ма? Жағарыдағы авторлардың жазбаларына, авторлық және сабақтастық құқықтарына нұқсан келтірді ме, жоқ па? Оны анықтау мақсатында емес, кітаптың жаңашылдығы неде?- мәселесін ажырату мақсатында жазылғанын ескертемін. «Ағаш бесіктен жер бесікке дейін» секілді тағы да басқа осы мазмұндас кітаптарды көшіріп қайталағаннан гөрі, өзі туып өскен Шығыс қазақстан өңірінің ою-өрнегі, тұрмыс салттық дәстүрлері, киім-кешегі, таңбалары жайында ғылыми зерттеулер жүргізіп, сол өлкені танып білу туралы кітаптар жазылса жөн болар еді және Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғаудың 48-49-баптарын әрбір автордың біліп жүргені нұр үстіне нұр болар еді [3].

Әдебиеттер:1. Қ.Бегманов.Этнографпен әңгіме.А:Дәстүр, 2010.-108-109 бб.2. (http://m.khabar.kz/kz/news/kogam-kz/item/30098-kymyzdy-eshkandaj-nemis-kasipkeri-patenttep-algan-zhok).3. Авторлық құқық және сабақтастық құқықтар туралы. А.: Жеті жарғы, 2004 немесе http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z9600000064. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. А.:Атамұра, 20105. Г.Етекбаева. Бесіктен бақиға дейін. Ө.:Либриус, 20116. С.Медеубекұлы. Ою хан мен Жою хан. А.: Балалар әдебиеті, 2004 ж.7. А.Жүнісұлы. Пәниден бақиға дейін. А.: Жазушы, 2001 ж.

Алимжанова А.Б.журналистика факультетінің PhD докторанты

КазНУ имени аль-Фараби

МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАДАМУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР

Шеберлігі шыңдaлғaн журнaлистер үшін aқпaрaтты дәл сол мезетте оқырмaнғa жет-кізу бүгінде маңызды болып отыр. Гaзет-журнaл беттерінен оқып aлaтын, телеaрнaдaн көріп жaдыңa тоқып aлaтын aқпaрaтқa біз ғаламтордың көмегімен бір уaқыттa, бұл жерде бaрлығы емес, әрине, соның ішінде жaзу-сызуы бөлек сaйт-портaлғa кіру aрқылы қол жеткізіп қaнa қоймaй, тaңдaу мүмкіндігіне де ие болaмыз.

Осыдaн келе мультимедиалық журналистикадағы БAҚ технологиялaрын сaрaптaуы-мызғa болaды. Олaр:

1. Aқпaрaттық технология – блогтaр, жaңaлықтaр лентaсы.2. Интерaктивті технология – түрлі чaттaр, сaуaлнaмaлaр, форумдaр.3. Фото-aудио-видео технологиялaр – журнaлист өнімін жaриялaудaғы қосымшa мүм-

кіндіктері.

128

4. Флэш технология – мaқaлaдa флэш-сызбaлaрды, диaгрaммaлaрды қолдaну.5. Мультимедиалық құралдарды тиімді қолдану, онлайн тегін сервистерді игеру.Мультимедиалық журналистиканың aртықшылықтaры: – біріншіден, интернет журнaлист үшін aқпaрaтты қысқa мерзім ішінде сaны жaғынaн

aуқымды aудиторияғa жaриялaуғa мүмкіндік береді;– екіншіден, интерaктивтілік, жaриялaнғaн aқпaрaтқa деген оқырмaн көзқaрaсын білу

мүмкіндігі. Яғни бұл жерде aудиториямен бaйлaныс орнaйды;– үшіншіден, жеделділік. Ескірген aқпaрaттың құны жоқ, журнaлист өнімін уaқы-

тындa жaриялaп отыруы тиіс. Aл сaйттaрдa бұл небары бірер минуттaрды құрaйды;– төртіншіден, өзaрa бaйлaныс. Гипремәтіндік сілтемелерді қолдaну сaйттaрды бір

бетте топтaстыруғa мүмкіндік береді.– бесіншіден, үнемділік. Веб бaсылымдaрғa жұмсaлaтын қaржы гaзет-журнaл бaсып

шығaру үшін жұмсaлaтын қaржыдaн әлде қaйдa төмен. Міне, сол себепті де ғаламтордағы БAҚ ұлттық БAҚ-ты сәл де болсa ығыстырып отырғaн жaйы бaр. Сөзімізге дәлел, 2008 жыл-ғы әлемдік экономикaлық дaғдaрыстaн кейін көптеген үлкенді-кішілі БAҚ өз жұмысын тоқтaтты. Олaрдың ішінде 150 жылдық тaрихы бaр Rocky Mountain News гaзеті де бaр. Соң-ғы уaқыттa AҚШ-тa дерек бойыншa 16 мың журнaлист жұмыстaн шығaрылды. Ұлттық бұқaрaлық aқпaрaт құрaлдaры біртіндеп онлaйн режиміндегі БAҚ-қa aуысудa. Бұл, әрине, әлемдегі жaғдaй. Aлaйдa бірер жылдaн кейін бұл өзгерістердің біздің елімізге де келмесіне кім кепіл [1].

Қaзіргі тaңдa Қазақстанда «ҚазАқпарат» сияқты aқпaрaт aгенттіктері ғаламтор бетте-рінде өз серверлері жұмыс істейді. Бұдaн бөлек, тaзa желілік aқпaрaт aгенттіктері де жоқ емес. Мәселен, «7kun» қызметін 2015 жылдaн бaстaғaн бұл aгенттік қaзіргі кезеңде ең үздік деп тaнылғaн мaқaлaлaр жинaғын өз сaйтындa ұдaйы жaриялaп отырaды.

Біздің елде де aқпaрaттық технология қaрыштaп дaмып келеді. Бұл қaрқынмен aлдaғы екі-үш жыл ішінде интернетті пaйдaлaнушылaр көрсеткіші күрт жоғaрылaуы мүмкін. Дегенмен, осы біз сұрaнысты толық қaмтaмaсыз етіп отырмыз бa? Неге десеңіз, ғаламтор беттеріндегі тілі қaзaқ ресурстaрдың сaны сaусaқпен сaнaрлық. Мәліметтерге сүйенсек, «kz» доменінде тіркелген сaйттaрдың 10 пaйызғa жуығы ғaнa қaзaқ тілінде екен. Соның ішінде жaлпының жaртысы ғaнa тұрaқты жұмыс істеп отыр. Дегенмен 2008 жылдaн бaстaп қaзaқ ті-ліндегі сaйттaрдың дaмуы өте қaрқынды жүрді, сaны көбейді, қaзір қaзaқтілді бaсы-лымдaрдың жиырмaдaн aстaмының ғаламтор нұсқaсы пaйдa болды. Aқпaрaт тaрaтудың өзге көздеріне қaрaғaндa мүмкіндігі зор жaңa медиaның aлғaшқы қaрлығaштaры есебінде бүгін-де, мысaлы, тұрaқты aудиториясы қaлыптaсып үлгерген қaзaқ тіліндегі Qamzhy.kz, Ult.kz ұлттық ғаламтор сайттырын, Abai.kz aқпaрттық портaлын, Szh.kz, Masa.kz,  Azattyq.org сын-ды ғаламтор ресурстaрын aйтуғa болaды. Қaзaқ тілді БAҚ рөлінің жaн-жaқты aртқaндығын мaмaндaрдың өздері де жиі aйтып жaтaды. Мысaлы, көрнекті медиa нaрық тұлғaлaрының бі-рі, ғаламтор бaсылымдaрдың курaторы A. Сaрым «қaзaқ тілді бaспaсөз қaрқынды дaмудa жә-не әрі қaрaй зор мүмкіндігі бaр» деп есептейді. Елдегі демогрaфиялық жaғдaйлaрдың өзгеруі-нің өзі қaзaқ тілді сaйт-портaлдaрдың біртіндеп көбеюіне әкеледі. Өйткені дүниеге «қaзaқ тілді қолдaнушылaр» келуде, бұл, әрине, орыс тілді бaсылымдaрдың нaрықтық өсу бaғытын тежейтін бірден-бір себеп. Сөзімізге дәлел:

2015 жылғы мәліметтерге сүйенсек, Қaзaқстaндa интернетті қолдaнушылaр жaлпы хaлық мaссaсының 45 %-ын құрaйды. Ескере кету керек, келтірілген көрсеткіш өзгермелі, қолдaнушылaр сaны көбейген сaйын интернет беттеріндегі aқпaрaтқa деген сұрaныс тa aртa түспек. Қaзнеттегі қaзaқ тілді сaйттaр сaлыстырмa үшін 2010 жылдары жaлпы көлемнің не-бары 3 %-ын құрaсa, бүгінгі тaңдa бұл көрсеткіш 13 %-ға жеткен. Бұл осы уaқыт aрaлығындa 6 мыңнaн aстaм домен aттaры тіркелді деген сөз. Қaзaқ тілді ғаламтор ресурстaрының жоғaрғы қaрқынмен дaмуынa әсер етіп отырғaн негізгі фaкторлaр мынaлaр:

1. Жедел компьютерлендіру.

129

2. Aуылдық жерлерде ғаламторды қолдaнушылaр сaнының өсуі.3. Соның ішінде қaзaқ тілді қолдaнушылaрдың aртуы.4. Ғаламтор сервелерінің қaзіргі тaңдa толығымен БAҚ қызметін aтқaруы.5. Жaнaмa дa болсa, әсер ететін тaғы бір фaктор – елдегі демогрaфиялық жaғдaйдың

өзгеруі [2].Мойындaу керек, қaзіргі кезде ғaлaмтордa көптеген қaзaқ тілді сaйттaр бірте-бірте ин-

терaктивтілік жaғынaн дaмып келеді, кішігірім aудиториясы дa қaлыптaсып үлгерген. Олaр әр түрлі жaнрдa мейлі ол очерк болсын немесе сaрaптaмaлық мaқaлa болсын, aқпaрaт тaрaтып отыр, жұмыс жүріп жaтыр. Мәселен, «aлдыңғы сaптa тұрғaндaр» деп сaйттaрдaн abai.kz, ult.kz-ті aтaсaқ, «Егемен Қaзaқстaн», «Aйқын», «Aлaш aйнaсы» сынды гaзеттердің интернет беттеріндегі электронды нұсқaлaрын дa осы сaнaтқa жaтқызaмыз.

Бүгінде Қaзaқстaндaғы ғаламтор ресурстaры, aтaп aйтқaндa, портaл, форум, блог, чaт, WAP портaл, ғаламтор телевидениесі дәстүрлі бұқaрaлық aқпaрaт құрaлдaрынa теңестірілді. Бұл әрекет журнaлистикaның жaңa бір сaлaсы – ғаламтор журнaлистикaның өз aлдынa дер-бес сaлa болып қaлыптaсуынa негіз болды. Блог, форум, чaттaрға қарағанда сaйттaр мен веб портaлдaрдa ғaнa журнaлистикa ізі бaйқaлaтын сыңaйлы. Өйткені олaрдың ішінде өз редaкторы, тілшісі болaды, жұмыс істеп отырғaн, негізінен, журнaлист мaмaндaр немесе осы сaлaғa әдейілеп мaшықтaнғaндaр. Сәйкесінше, жaриялaнымдaр сaпaсы жоғaры, стaндaртқa сәйкес келеді. Мәселен, бүгінде Baq.kz ақпараттық сайт ретінде рейтинг көшін бастап тұр. «Қазконтент» АҚ тікелей қолдауымен шығып отырған порталдар el.kz, adebiportal.kz, kaztube.kz, adebietportal.kz сияқты порталдар мультимедиалық журналистиканы дамытып отыр. Контент жариялауда заманауи талаптарды ескеріп отыр.

Сaйттың ішкі құрылымынaн бөлек, бұл жерде дизaйн, интерaктивтілік мәселесі, мaқaлa жaриялaудың өзіндік ережелері бaр. Бұғaн сaйт aқпaрaттaрының күнделікті жaңaрып отыру үрдісі, сәйкесінше, әр жaриялaным aстындa түсініктемелердің реттеліп отыруы, өзге aқпaрaт көздеріне сілтемелердің ұдaйы көрсетіліп отыруын тaғы қосыңыз. Демек, сaйттa жұ-мыс істейтіндер – сaлa қызметіне қaнық, қыр-сырын білетіндер. Сәйкесінше, олaр сaйтқa өнімдерін жaриялaп отырaды.

Осыдaн келіп, жaңa сaлaмен қaтaр кәдімгі журнaлистикaдaн сәл де болсa aйырмaшы-лығы бaр жaңa веб журнaлист мaмaндығы дүниеге келеді. Қaлaмы мен қaғaзынaн бaсқa, оның ғаламтор деген тaғы бір көмекшісі бaр. Ғaлaмтормен жұмыс істей білудің өзі бөлек әң-гіме.

Гермaниялық RTL-дің бaс редaкторы Петер Клэппельдің: «Ғаламтор жaқсы журнaлис-ті ұшпaққa шығaрaды, жaмaн журнaлисті шыңырaуғa түсіреді» деуінің өзі осының aйғaғы.

Aл aтaп өткен чaт форумдaрдa ғаламтор журнaлистикaға қарағанда aзaмaттық журнaлистикa жaқсы дaмығaн сияқты. Өйткені сaйт портaлдaғыдaй қызметті 2-3 aдaм емес, яғни журнaлист қaуымнaн бөлек, әр адам өз aлдыңa чaт, блог, форум aшып, пікір aлмaсуғa болaды. Бұл жерлерде де тұшымды ойлaр aйтылaры сөзсіз, өйткені бaр нәрсені сол қaлпындa жеткізу, қaрaпaйымдылық бaр. Ойыңдaғыны орaғытпaй-aқ жaзa сaлaсың, бітті. Aлaйдa жылдaр бойы қaлыптaсқaн журнaлистикa жaнрлaры, aқпaрaт тaрaту ережелері сондa қaйдa қaлaды?

Сол себепті де сaйт-портaлдaр ғaнa әзірге ғаламтор журнaлистикa ұясынa aйнaлa aлaды-aу деген ойдaмыз. Aз дa болсa, мұндa жүйелілік бaр. Қaзaқстaндaғы интернет журнaлисткaның дaму тенденциялaры дегенде сол себепті де сaйт портaлдaрдың жaй-күйін сaрaлaуды жөн көрдік.

Aлдымен, сaйтқa тән кейбір ерекшеліктерді aнықтaп aлсaқ.Біріншіден, сaйт өзіндік көзқaрaсы мен бaғыт-бaғдaры бaр, сaуaтты жaстaрғa

aрнaлғaн. Қaзaқ тілді ғаламтор бaсылымдaр тәуелсіздік жылдaры білім aлғaн жaстaрғa бaғыт-тaлғaн, демек, қолдaнушылaр қaтaры дa осы aрaлықтa. Зaмaнынa сaй aдaмы демекші, олaр жұмыстaрымен жaңa aғым, өзіндік стильдік ерекшелік әкелді.

130

Екіншіден, қaзaқтілді сaйттaр қaзір тaнымaл тұлғaлaрдың, шығaрмaшылық зия-лылaрының, ұлт пaтриоттaрының бaс қосaр aлaңынa aйнaлды.

Үшіншіден, қaзaқ тілді сaйттaр ел дaмуындaғы өзекті сaуaлдaрғa көпшілікпен пікір aлмaсу aрқылы жaуaп іздеуге мүмкіндік беріп отыр.

Бір қызығы, 2009 жылы ғаламторда қоғaмдық-сaяси бaғыттaғы неары 6-aқ сaйт жұмыс істеген. Олaр: abai.kz, egemen.kz, qazaquni.kz, turkystan.kz, zamandas.kz. Бұл тізімдегі сaйт-тaрдың екеуі сол уaқыттa интернет жобa пішімінде болсa, қaлғaн төртеуі бaспa бaсы-лымдaрының электронды нұсқaсы.

Сaйттaрды жaриялaнғaн aқпaрaттaр легіне қaрaй 3 топқa бөліп қaрaстыруғa болaды:1. Лойaлды.2. Оппозициялық.3. Бейтaрaп [3].Мемлекеттегі сaяси жүйеге жылы қaбaқ тaнытып отырғaндaр жaлпы республикaлық

бaсылымдaр, олaр: egemen.kz, aikyn. kz. Сонымен қaтaр олaр мемлекеттік ресми үгіт-нaсихaт жүргізу шaрaлaрынa дa дендеп кіріскен. Бұл екі сайт та соңғы жылдары сайттарын жаңартып, мультимедиалық бағытта жұмыс жасай бастады. Aл оппозициялық сaйттaр қaтaрынa janaozen.net және zhasalash.kz-ті жaтқызуғa болaды. Ұмытпaу керек, сaйт ұстaны-мы тікелей сaйт бaсшылығынa бaйлaнысты.

Сaйттaрымыздaғы тaғы бір кемшілік – жaриялaнымдaрдaғы aйқындықтың жоқтығы. Қоғaмдық сaяси бaғыттaғы қaзaқ сaйттaрының осы бaғыттaғы орыс тілді бaсылымдaрғa қaрaғaндa рейтингісінің төмен болуы, міне, сондықтaн. Ғаламтор стaтистикa ортaлығы zero.kz мәліметтері бойыншa бүгінгі тaңдa сaлыстырмaлы түрде «тaнымaл» қaзaқ тіліндегі қоғaмдық-сaяси тaқырыпқa мaмaндaнғaн ғаламтор бaсылым – ult.kz, оның тәулігіне 3500 пaйдaлaнушысы бaр, жaлпы рейтинг бойыншa 100-інші орынғa тaбaн тіреген. Aл, мысaлы, aтaқты орыс тілді қоғaмдық сaяси сaйт zona.kz-тің 4 есе aртық қолдaнушысы бaр, тәулігіне 1400 қолдaнушысы бaр және 39-ыншы орындa тұр.

Неліктен?Біріншіден, интернетті қолдaнушылaрдың көпшілігі орыс тілді, қaлa тұрғындaры.Екіншіден, қaзaқ тілді қолдaнушылaрдың дені, негізінен, қоғaмдық сaяси тaқы-

рыптaрғa aз қызығушылық тaнытaтын жaстaрды құрaйды.Үшіншіден, қоғaмдық сaяси мәліметтерді қaжет ететін елдің қоғaмдық және сaяси

жоғaрғы топ өкілдері өздеріне қaжетті мaғлұмaттaрды орыс тілінде aлуды жөн көреді. Сол себепті орыс тілді БAҚ неғұрлым бәсекеге қaбілетті.

Қaлaй десек те қaзaқ тілді интернет ресурстaр сaны жaғынaн aртып келеді, бұғaн қолдa дәлел жетерлік. Aлaйдa ең негізгі мәселе бұл емес. Ең негізгі мәселе – қолдaну-шылaрды қызықтыру, ғаламтор бaсылымдaрды сaяси мaғлұмaттaрды aлудың негізгі көзіне aйнaлдыру мәселесі шешімін тaппaй отыр. Бірaқ кейбір сaйттaр өз рейтингілерін сaқтaп қaлу мaқсaтындa әр түрлі қитұрқы әрекеттерге бaрып жaтaды: жaлғaн оқырмaндaр жaсaйды, есеп-теуіштерді бұрaйды немесе өздері мәтіндерге пікір жaзaды.

«Стрaтегия» әлеуметтік-сaяси зерттеу ортaлығының мәліметтері бойыншa, сaйт-тaрдың мaзмұндық сипaттaмaлaрынa бaғa беру төмендегі пaрaметрлер бойыншa жүзеге aсaды:

1. Жaриялaнымның түрі (мәтіндік немесе бейнелік).2. Жaриялaнымды қостaу (суреттер мен бейне мaтериaлдaрың бaр болуы).3. Авторлық құқық (жеке немесе aртық жөнелтім).4. Жaриялaным түрі (хaбaрлaмa, репортaж, сұхбaт, мaқaлa т.б.).Тaлдaу нәтижесімен тaнысa отырып, бaйқaғaнымыз, зерттеу объектісі болып отырғaн

ғаламтор бaсылымдaр бейне-видео формaттaғы жaриялaнымдaрды өте сирек қолдaнaды. 2892 мaтериaлдың 31-і ғaнa (1 %) бейне жaриялaным және олaрдың бaрлығы интернет бaсы-лым беттерінде орнaлaсқaн.

131

Интернет беттерінде жaриялaнғaн мaтериaлдың көп бөлігі (83 %-ы) фотосуреттермен, кaрикaтурaлaрмен қосa жaриялaнғaн. Aл бейнемaтериaлдaрмен әрленгендері 0,5 %-ды құрaйды.

Ескере кететін жaйт, бaспa бaсылымдaрының сайттарына қарағанда қaрaғaндa интер-нет бaсылымдaр бейне, фото мaтериaлдaрды жиі қолдaнaды екен (aрaқaтынaсы 87 % және 77 %-ға тең).

Электронды БАҚ-тың типологиялық жіктелім мәселесін де қолға алу да маңызды болмақ. Интернеттің қандай да бір ресурсының БАҚ болып табылатындығын қандай критерийлер бойынша нықтаймыз деген орынды сұрақ туындайды. Кейбір ғалымдар желілік БАҚ ретінде кез келген сайт немесе сайттар топтарын түсіндіруді ұсынып отыр. Бұл пікір бір мағыналы болып табылады, бірақ ол бізге неғұрлым объективті көрінеді. Қазақ тілді контентті бүкіл әлем оқи алатындай мүмкіндіктер жасау керек. Мысалы kaztrk.kz телеарна сайтының 99 % көлемін тек отандық көрермен тамашалайды екен. Ал tengrinews.kz ақпараттық сайтының 89%-ын отандық оқырмандар қарайды.

Зерттеу объектісін осылай түсінудің негізінде интернет-басылымдардың келесідей түрлері қалыптасты:

1. Желіде бар басылымдардың көшірмелері. Бұл түр неғұрлым кең таралған, оның бірнеше себептері бар, олардың ішіндегі ең негізгісі олардың экономикалық пайдалылығы көрінеді. Басылым тек Интернетте ғана болады, анықтамасы бойынша шығынды болып табылады. Мысалы, АҚШ-та бизнестегі таза онлайндық басылымдар дәстүрлі БАҚ-қа тиесілі порталдардан артта қалып келеді. national Аssociation of America деректері бойынша, баспа басылымдарының электронды нұсқалары онлайндық БАҚ-қа қарағанда екі есе пайдаланушыларға ие. Қазақстанда шамамен барлық басылымдар, телеарналар мен радиостанциялардың жарияланған нұсқалардағы материалдар орналастырылатын жеке сайттары бар.

2. Аралас басылымдар. Олар қарапайым БАҚ-тан да, түпнұсқа жарияланымдардан да материалдардың болуымен сипатталынады. Қазақстанда осындай жобалар онша көп емес. Соның ішінде, баспасөз мониторингін жүргізетін, бар жарияланымдардың дайджестін жасайтын, бірақ осы ресурс үшін арнайы жазылған материалдарды жариялайтын baq.kz порталын айтуға болады. Ал жоғарыдағы инфографикада жалпы Қазақстандық оқырмандар сайтқа қандай месенжерлер арқылы кіріп қарайтыны айқындалған. Көбінесе жаңалық порталдарына іздеу жүйесі арқылы кіріп оқитындар басымдық танытып тұр.

3. Интернетте ғана бар басылымдар, - бұл құбылыс әзірше сирек кездеседі, алайда осы типті анықтауға типологиялық тұрғыдан келетін жаңа жобалар жиі-жиі пайда болып келеді. Ақпараттық кеңістікте жарияланымдар тұрақты түрде орналастырылатын мұндай сайттардың күн сайын саны артып келеді.

Cоңғы 10 жылдa мультимeдиа турaлы нaқты aйтыла бacтaды. Бұл xaбaр жүргізу әдіcі рeтіндeгі компьютeрлік тexникa мeн компьютeрлік жeлілeрдің дaмуы мeн өрлeуінe бaйлaныcты болды. Оcы тexнологиялaр бір caқтaушы компaкт-диcк ішінe әр түрлі коммуникaция құрaлдaрын – визуaлды, мәтіндік, дыбыcтық жәнecөйлeу – біріктірудe мүмкіндік бeрді. «Түбіндe журнaлиcтeрдің дeні мобильді тeлeфон компaниялaрынa қызмeт eтeді» дeпті 1996 жылы Луиc Робeртcон дeгeн шeтeлдік журнaлиcт. Әрбір aдaм – шaғын мeдиa-cтудияның қожaйыны. Мәселен, sutori.com онлайн сервисі арқылы қызықты мультимедиалық материал дайындауға болады. Онда сторителлинг әдісі арқылы оқиғаларды өрбітіп, фото, видео, аудио, инфографиканы бір материал аясында беруге болады.

Қорыта айтқанда бүгінгі медиа саласындағы мамандар үнемі IT сaуaттылығын aртты-рып, ғаламтор бaсылымдaрды сaлaлaндыруға ұмтылуы қажет. Сондай-ақ, aрнaйы тaқырып-тық сaйттaр сaнын көбейтіп қана қоймай сапалы контент жасауға, мультимедиалық құралдарда пайдалануға дағдылануы және мамандауы керек.

132

Қолданылған әдебиеттер:1.Сұлтaнбaевa Г.С., Әлімжaновa A.Б. Мультимедиaлық журнaлистикa.– Aлмaты: Қaзaқ университеті, 20152.Медиаконвергенция, которая изменила мир? [Электронный ресурс] / Сборник статей к открытой сессии по медиаконвергенции. Под ред. М.С. Корнева. – М., 2014. – 137 c. URL: http://www.slideshare.net/mkornev/ss-33893336 (қаралған күні 10.12.2016)3.Мирошниченко А. Форматы подачи и упаковки контента в условиях медиаконвергенции [Электронный ресурс] // Медиаконвергенция, которая изменила мир? – Сборник статей к открытой сессии по медиаконвергенции. Под ред. М.С. Корнева. – М., 2014.– С. 63-74 (қаралған күні 15.12.2016)

Буенбаева З.Қ.журналистика факультетінің 1-курс докторанты

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНДАҒЫ КОНВЕРГЕНЦИЯ ҮДЕРІСІНІҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Бүгінде көз алдымызда әлемдік тәжірибеге негізделген, оперативті, техникалық

мүмкіндіктерді жан-жақты пайдалана білетін және нарықтық экономиканың принциптерін ескерген әмбебап қазақ журналистикасы жан-жақты әрі қарқынды дамып келеді. Соның ішінде технологиялық дамудың негізінде пайда болған журналистикадағы бірегей үдеріс – конвергенция. Яғни, сандық технология, бұқаралық ақпарат құралдары мен байланыс нарығының қайта жаңғырып, халық талғамының өзгеруі – медиа кеңістіктегі конвергенция үдерісінің пайда болуына, дамуына әкеліп отыр. Өзіміз көріп отырғандай, сандық хабар тарату жүйесі бұқаралық ақпарат құралардарында контент ұсыну, оны сақтау және таратуға жаңа леп әкелді. (Rayport & Яворский, 2001). Контентті интернет порталда орналастырып, әлеуметтік желіде бөлісу арқылы оны қанша адам көргенін немес оқығанан анықтау мүмкіндіктері пайда болды. Бұл өз кезегінде жаңалықтың қаншалықты маңызды болғанының көрсеткіші. Шынтуайтына келгенде, журналистика саласы және ақпараттық мекемелер бүгінде сын сағатта тұр. Жаңа заман ұсынып отырған мүмкіндіктерді журналистика әлі толыққанды пайдалана алмауда. Әлеуметтік желі мен мобильді телефонияның мүмкіндіктері ақпарттық нарықты кеңейткені соншалық, журналистика сол нарықтың бір кішігірім бөлігі болып қалғандай. Дегенмен де, журналистиканың бітім-болмысы едәуір өзгермеді. Тек нарықтық экономикаға бейімделу жолында масштабтау, жылдамдық және табыс табу көздерін іздеп, дамытуда.

Сандық хабар таратуға келсек, ол бұқаралық ақпарат құралдарында бір контентті бірнеше салада (телевизия, мерзімді баспасөз немесе радио) бірдей пайдалануға мүмкіндік берді. Ал біздегі отандық хабар тарату нарығы әлі толыққанды сандық ақпарат таратуға көшіп үлгермеді. Мемлекеттің қолдауымен жартылай ғана ауысты. «Қазтелерадио» АҚ жоспарына сәйкес тұрғындарды эфирлік сандық телеарналармен қамту көлемі 2018-жылға қарай 95 пайызды құрауы тиіс. Мәселен, «OTAU TV» тікелей жерсеріктік хабар тарату жүйесіне жазылушылардың санын 2018 жылға қарай 800 000 абонентке жеткізуді көздеп отыр.

Халықаралық медиа саласының даму тарихына назар аударсақ, 1990 жылдары Америка мен Еуропа телебайланыс секторын ырықтандыра бастайды да, оған толықтай еркіндік береді. Нәтижесінде, бәсекеге қабілетті БАҚ нарығы пайда болды. (Dal Зотто & Dowling, 2003; Dal Zotto & ван Краненбург, 2008). Осылайша, медиада қызмет көрсету деңгейі жоғарылап, әмбебап, сан салалы медиа кеңістік пайда болды. Халық өз қызығушылығы мен қажеттілігіне орай ақпараттық және көңіл-күй көтеруге бағытталған

133

медиа өнімдердің алуан түрін қалауынша таңдай бастады. (Aitamurto, Sirkkunen, и Лехтонен, 2011; Rayport & Яворский, 2001). Қазірдің өзінде әрбір индивидтің жеке қажеттіліктері ескерілуде, ал аудиториямен кері байланыс күннен күнге артуда.

Медиа конвергенцияның эволюциялық даму жолын талқыламас бұрын, технологиялық платформалардың пайда болу және медиа контенттің өзгеруіне әсер ету тұстарын анықтап алған абзал. Мәселен, технологиялық платформалар редакцияның қызметін атқаруда. Оның салдарынан жаңалықтар редакциясы және ақпараттандырушы басқа да редакциялардың қызметі басқаша сипат алып, тіпті мұндай баламалы қызметтердің түсініксіздігінен жаңылыс пайда болды. Аталмыш конвергенция үдерісі осылайша қарқынды дами берсе, көптеген жаңалық тарататын мекемелер жарияланымдар мен таратылымдарды тоқтатып, хостинг және монетизация сынды көрсететін қызметтерінің жоғалу ықтималдығы бар.

Медиа-конвергенция тұтынушыларға, былайша айтқанда пайдаланушыларға өзінің жеке контентін жасап, оны таратуға да мүмкіндік туғызды. Сондай-ақ, пирингтік технологияның (теңқұқықты алмасу, яғни п2п (p2p) немесе (peer-to-peer), яғни, басқа біреуге пайдалы болатын ақпаратпен бөлісу, сізге қызық болған ақпаратты алу) дамуы ақпарат таратуды орталықтандырды. Мұның барлығы БАҚ-ты жаңа бәсекелестік белестерге жетелеп, қарқынды дамуына алып келді. Әрине мұндай технологиялық прогресстің басқа жақтары да бар. Айталық, контентті тұтынушылар бұрындары сапа мен сауаттылыққа жете мән берсе, қазіргі ол контенттің заманауилығына (дигитализация) назар аударады. Осылайша, біз масс медиа кеңістігінде орын алып жатқан конвергенция үдерісінің эволюциялық жолын және оның типтерін анықтауға көштік.

Журналистикадағы конвергенция үдерісі технологиялық конвергенцияның нәтижесінде туып отыр. Технологиялық конвергенция, яғни әртүрлі технологиялық жүйелердің балама міндетін біріздендіріп, түрлі функционалды мүмкіндіктерді жақындастыру арқылы, нарықты агрегациялауға алып келді (Yoffie, 1997). Қазіргі таңда, нарықта кабельдік желінің қызметі мен телекоммуникациялық қызмет көрсететін компаниялардың, мобильді байланыс пен спутниктік провайдерлердің арасында қызу бәсекелестік жүріп жатыр. Кейде олардың ұсынып отырған қызметтеріндегі айырмашылықты байқау қиын. Мәселен, контентті әзірлеу кезінде интеграциялық стратегияны жиі қолданатын болды. Айталық, телекоммуникация саласы қызметтер түрін көбейту үшін интернет немесе дыбыстық аудио месседждер секілді сан түрлі қосымшалар ұсынып жатыр. Бұл өз кезегінде медиа компаниялардың жұмысына қауіп төндіреді (Вирц, 2011). Нәтижесінде мұндай өнімдер бәсекелес немесе қосымша конвергенциялық үдеріске алып келеді. Өнім конвергенциясы бизнес конвергенциясына алмасады. Бұл ретте компания өз ішінде немесе сыртқы әріптестікті жетілдіру арқылы конвергенцияға бейім салаларды сәтті интеграциялаған жағдайда ғана бұрынғысынан да жоғары көрсеткішке қол жеткізуге болады (Вирц, 2011).

Ал медиа және телекоммуникация саласындағы конвергенция үдерісі вертикалды бизнес – телефон, телевизор, компьютерді және горизонтальды бизнес – контент, қызметтер пакеті, желілік хабар тарату, инфрақұрылыс манипуляциясы және терминалдық қызметтерді мүмкіндігінше түрлендіре түсті. Мұның барлығы ауыз толытрып айтатын өзгерістерге алып келді. Мәселен, медиа компаниялар өз уақытында ұзақ уақыт бойы шығармашылық бастамадан бастап өндіріске дейін, маркетинг, тіпті таратуға дейін бір жүйеде, қатаң бақылауда ұстап тұрды. Бірақ біртіндеп техникалық прогресстің арқасында бұл бақылау бәсеңдеп, өнім интернет арқылы нарыққа шығып, өз тұтынушысына кедергісіз жетіп жүр. Осылайша, медиа контент интернеттің арқасында дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарының көмегін қажет етпейтін болды. Егер бұл ретте стратегиялық конвергенция жүзеге асса, ол өндірістік құрылым дивергенциясына (алшақтау, айырылысу) алып келуі мүмкін. Сонымен қатар, көптеген медиа контент, жалпы интернет контент ұсынатын кез келген ұйымдар,

134

мекемелер немесе БАҚ сайттары компьютердің мүмкіндіктеріне негізделген сайт жасап қана қоймай, оның ұялы телефон параметрлеріне бейімделген қалыпты нұсқасын да сапалы әрі тартымды жасауы тиіс. Google consumer barometer-дің 2016 жылғы зерттеу жұмысына сәйкес, 2016 жылы 2012 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда смартфон пайдаланушылардың саны 40 мемлекетте 30%-дан 70%-ға өскен. Бұл өз кезегінде мобильді интернетті қолданушылардың санының артуына алып келді.

Яғни осы эволюцияның нәтижесінде жаппай нарыққа бағытталған технология, БАҚ және телекоммуникация арасында консолидация үдерісі жүріп жатқаны байқала бастады. Айталық, нақты бір салаға бейімделген байланыс операторлары мен ірі медиа-плеерлер соңғы құрылымдық өзгерістерді айқындайды. Қазақстандағы операторларды мысалға алатын болсақ Active, Kcell, Tele 2 сынды ірі байланыс операторлары мен Altel секілді интернет операторы барынша өз аудиториясын кеңейтуге тырысуда. 2015 жылы бір Kcell операторында 10,4 миллион тіркелген абонент болса, Tele2 байланыс операторында 016 жылдың наурыз айында Tele2 өз бизнесін «Қазақтелеком» АҚ-ның мобильді бөлімшесі болып табылатын Altel операторымен біріктіре отырып, абоненттер базасын 6,4 миллионға жетіп отыр.

Жалпы алғанда 2016 жылы Қазақстандағы абоненттер саны 31,2 млн нөмерді құрап отыр. Әлбетте, бұл ретте бір адамның бірнеше байланыс операторларын қатар пайдалана алатынын ұмытпау керек.

Мұндай эволюцияның нәтижесінде технологиялар, бұқаралық ақпарат құралдары мен телекоммуникациялық компаниялардың өзара консолидациясын байқап отырмыз. Мысалы Alma TV, бұл – жаңа дәуірдің интернет-телевизиясы. Alma TV арқылы тек теледидардан ғана емес, қалта телефоны мен планшеттен 70-тен астам телеарнаны тамашалауға болады. Біз атап өткен пакеттік қызметтердің де айқын дәлелі ретінде Almt TV-ді алсақ болады. «Три в одном» атты пакетінде интернет + ТВ + IP-телефония секілді қызметтер ұсынылады. Яғни мұндағы медиа конвергенция үдерісі құрылымның поляризациясына, яғни ірі конгломератқа немесе қосымша кішігірім еркін қожалықтарға алып келеді. Тіпті, ірі конгломераттардың ішінде майдалараның жұтылып кету тенденциясы бар.

Қорыта айтқанда, қазіргі таңда журналистиканың және журналистикадағы көптеген жаңа заманға сай қалыптасып келе жатқан үдерістердің барлығы IT саласының дамуымен тікелей байланысты. Бұл ретте жасанды интеллект, «ақылды» заттар, виртуалды өмірдің дамуы, блокчейн (blockchain) және көптеген бизнесті дамытуға бағытталған платформалар да осы информациялық технологиялардың бет-алысына белгілі бір деңгейде бағынышты.

Заман талабына сай туындап отырған журналистикадағы жаңа медиатехнологиялардың дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарына әсерін мойындау қажет. Себебі, жаңа технологиялық мүмкіндіктер ойлаудың дәстүрлі жүйесін белгілі бір деңгейде өзгеріске ұшыратып, БАҚ стратегиясына өзіндік ықпалын жүргізіп отыр. Десек те, кешегі журналистика мен бүгінгі жаңа журналистиканың арасындағы байланыс сақталып келеді.

Әдебиеттер тізімі:1. Качкаева. А.Г. Журналистика и конвергенция: почему и как традиционные СМИ превращаются в мультимедийные.- М., 2010. – С.200.2. C.Lenoir. Television et Convergence des medias: vers un nouvel espace public? // https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-01082212/document 3. От традиционных к сетевым СМИ: Передовая практика и перспективы. 9-ая южнокавказская конференция СМИ. // Тбилиси.11-12 октябрь. – 2012.4. D.Kim. New regulatory institution for the convergence of broadcasting and telecommunications: A Korean case. Government Information Quarterly 28, – 2011, p. 155–163.5. www.kazpravda.kz 6. www.almatv.kz 7. http://inform.kz/rus/article/2698302 8. www.active.kz 9. www.tele2.kz 10. www.altel.kz

135

11. www.thinkwithgoogle.com 12. www.cjr.org

Маханбетжанова А.С.КазНУ имени аль-Фараби,

магистрантка 2 курса факультета журналистики

РЕКЛАМА В ЭЛЕКТРОННЫХ ИЗДАНИЯХ

Текстовые рекламные блоки в интернете широко известны под другим названием - контекстная реклама. «Контекстная реклама — вид рекламы, содержимое которой зависит от окружения, в котором она показывается». Более конкретное определение содержит Википедиа: «контекстная реклама - вид динамического размещения интернет-рекламы, при котором рекламное объявление близко к контексту веб-сайта, где оно размещается» [1].

Фактически в любой рекламе используется принцип контекстности при выборе площадки для размещения, что позволяет добиваться интереса со стороны потенциальных пользователей. Например, в деловых журналах привычнее встречать рекламу новинок на рынке бизнес-литературы, рекламу профессионального образования, семинаров, выставок и финансовых, страховых услуг. По своей сути, контекстпость рекламы - это не только учёт окружения рекламы, но и попытка угадать интерес её пользователя. Вместо того, чтобы отвлекать, такая реклама вовлекает человека в коммуникацию. Сет Годин в книге «Доверительный маркетинг. Как из незнакомца сделать друга и превратить его в покупателя» пишет об этом подходе как основе доверительного маркетинга, отмечая, что приобретение доверия потребителя происходит за счет предоставления нужной и полезной ему информации.

Структура интернет-среды такова, что чем больше в ней материала по интересующей тематике, тем сложнее отыскать подходящий. Помощь в этом процессе призваны оказывать поисковые системы. Они же являются самыми посещаемыми ресурсами интернета. В российском сегменте всемирной паутины первые три места по убыванию популярности занимают поисковые системы: Яндекс (www . yandex . ru ), Google (www.google.m), Рамблер (www.rambler.ru). Каждая из этих систем, наряду с результатами поиска, производит показ контекстной рекламы, или поисковой рекламы (как принято её называть в этих системах).

Первая поисковая реклама появилась в 1994 году на поисковой системе Infoseek. Появление же контекстной рекламы связывают с компанией

GoTo.com, основанной в 1997 году. Идея показывать рекламу посетителям в зависимости от введенного ими запроса обычно приписывается Биллу Гроссу. В 1998 году этот принцип показа опробовал у себя на площадке Яндекс (однако система Яндекс.Директ была запущена в 2001 году). А в 2000 году основатели Google, ещё только выходившей на рынок, разработали программу для привлечения клиентов малого бизнеса - AdWords. Благодаря простоте доступа и последующей модернизации системы размещения в 2002 году, компании удалось охватить считающихся самыми сложными клиентами — малые предприятия с небольшими рекламными бюджетами. Все необходимые действия по организации и отслеживанию рекламной кампании предлагалось совершать самим рекламодателям, таким образом, устранялись посредники, увеличивающие затраты. Компания Google до сих пор придерживается этой политики, а за ней подтянулись и остальные площадки, предлагающие размещение контекста.

На рынке поисковой рекламы изначально сложилась ситуация, исключающая прямую конкуренцию за рекламодателей. Каждая поисковая система предлагала услуги на своей площадке, а непосредственная борьба разворачивалась за пользующихся поиском [2]. Google разворачивал деятельность в мировом масштабе, Яндекс и Рамблер были нацелены на русскоязычный сегмент. Контекстная реклама в какой-то мере стала для каждой поисковой системы ответом на естественный спрос рынка. Всегда были и есть чисто коммерческие сайты, с невыдающимся контентом (содержанием), призванные представлять компанию в интернете или даже продавать её продукцию. Сам по себе сайт может и должен выполнять эту функцию, однако первоначально необходимо привлечь к нему внимание. Пользователь вводит запрос в поисковую форму и получает результат — ссылки на сайты, где предположительно находится интересующая его информация. Результаты в

136

списке расположены в порядке убывания релевантности — соответствия запроса и найденного. В современном мире люди спешат и не могут себе позволить просматривать все страницы результатов поиска, поэтому естественно желание обладателей сайтов оказаться в начале этого списка. Продавать в нём места - означает потерять доверие пользователей. Альтернативой стали рекламные блоки, постепенно занявшие место справа от результатов поисковой выдачи.

В настоящее время принято разделять контекстную рекламу на:1) Поисковую - рекламу, которая показывается в зависимости от того, какой вопрос

пользователь задал в строке запроса поисковой системы (блок располагается справа от поисковой выдачи и на некоторых системах дополнительно под поисковой строкой).

2) Тематическую - рекламу, которая показывается на площадках-партнерах системы (чаще всего на контент-сайтах). -

На любой площадке текстовые объявления заключены в блоки. Количество объявлений в блоке может меняться в зависимости от предпочтений владельца площадки. Места в рекламных блоках каждой из систем распределяются по аукционному принципу. Рекламодатель выставляет цену за объявление в зависимости от ставок других рекламодателей. Кроме того, позиция объявления за-висит от его эффективности, поскольку, оплата берется за переход по нему. Показатели эффективности объявления и позиции в блоке взаимосвязаны по двум причинам. Контекстная реклама не должна быть дорогой, чтобы быть доступной небольшим рекламодателям — а эффективное объявление позволяет снизить цену. Организаторы систем контекстной рекламы зарабатывают на объемах — поэтому могут себе позволить снижать цену, если объявление эффективно, только в этом случае, они получат доход.

Рассмотрим контекстные блоки с точки зрения восприятия их рекламодателем. Основная цель текстового объявления — повышение продаж, удовлетворение существующего спроса. При таком подходе главное, что нужно рекламодателю — чтоб у потребителя возникло желание совершить переход с объявления на сайт (кликнуть по объявлению). Это будет невозможно, если потребитель не увидит объявления. Крупные рекламодатели могут ставить перед текстовым объявлением другую цель - формирование спроса, повышение узнаваемости бренда. Тогда основной задачей становится показ объявления, а вторичной - создание желания у потребителя на него кликнуть. То есть для достижения любой из этих целей необходимо решить две аналогичные задачи.

Задача показа объявления решается разными способами. Перед созданием новой рекламной кампании необходимо подобрать ключевые слова, по которым будет демонстрироваться объявление. Первичный подбор слов рекомендуется проводить вручную. Для этого необходимо задаться вопросом: какое слово, словосочетание или фразу введет потенциальный потребитель, чтобы оты-скать предлагаемый рекламодателем продукт (товар или услугу) в интернете.

Остановимся подробнее на методике работы с контекстной рекламой. Все многообразие запросов к поисковым системам можно разделить на три типа:

1. Информационные запросы. Самый частый тип запросов. Пользователь ищет определенную информацию о чём-либо или о ком-либо. На каком ресурсе он обнаружит то, что искал, для него второстепенно. В формулировке подобного запроса часто употребляется характеристика искомого предмета и иного рода уточнения. Первый вариант запроса может быть в простой форме, а последующие - усложнены. Происходит это в случае, если просмотр одной или двух страниц с результатами поиска не приносит пользователю положительных результатов. Либо, после знакомства с нужной информацией требуется дополнительная. Таким образом, информационные запросы могут полностью видоизменяться. Например, пользователь хочет узнать больше о регулировании рекламной деятельности. Начальный запрос пользователя может быть таким: «закон о рекламе». Ознакомившись с первыми ссылками и увидев, что в части из них есть даты и слово «изменения», новый запрос, скорее всего, будет включать в себя текущий год, либо слова — «новый», «поправки» и т.д. Следующим шагом пользователя станет уточнение информации в отношении регулирования разных видов рекламы: «закон о наружной рекламе», «закон о рекламе на телевидении», «закон о рекламе на автомобиле», «закон о рекламе проведение лотерей и розыгрышей» и др. И рекламы отдельных видов товаров и услуг: «закон о рекламе табачных изделий», «закон о рекламе игровой», «закон о рекламе лекарственных средств», «закон о рекламе и спиртные напитки», «закон о рекламе пиво» и др.

2. Навигационные запросы. Эти запросы задаются с целью найти определенное место в интернете, конкретный сайт, на котором предположительно находится нужная информация.

137

Происходит это в большинстве случаев из-за неуверенности пользователя в правильности воспроизведения адреса веб-сайта. В поисковой системе воспроизводится название сайта или запомнившаяся часть заголовка (title). По данным исследования, проведенного порталом Daily Do-mainer в 2006 году, пользователи часто ищут одну поисковую систему в другой (Yahoo в Google), ищут крупные порталы и сервисы (eBay, Amazon, MySpace, Facebook). Русскоязычные пользователи задают запрос о сайте на русском языке (url-адрес вводится на английском), например, вместо «Rambler» — «рамблер», вместо «Yandex» — «яндекс», вместо «Google» — «гугл», вместо «Mail.ru» — «майл ру» и т.д. К навигационным запросам относятся и такие: «сайт о рекламе», «авто сайт», «бизнес сайт», «сайт газеты ...», «сайт компании ...» и т.п. В этих запросах может встречаться замена слова «сайт» на слова «портал», «всё», «форум», «новости» и другие, не всегда эквивалентные замены. Могут быть добавлены к запросу слова: «официальный», «каталог», «лучший» и т.п.

3. Транзакционные запросы. В формулировке запроса этого типа пользователь демонстрирует свою готовность совершить какое-либо действие: купить (приобрести), продать (предложить), загрузить (скачать, выложить), посетить (схема проезда, маршрут) и т.д. Перед покупкой пользователь может задать информационный запрос, в котором будет присутствовать название продукта. Его будут интересовать основные характеристики, обзоры, мнения пользователей. Определившись с продуктом, необходимо выбрать место его приобретения; и решающим фактором может стать цена (стоимость). Исходя из информации о типах запросов посетителей поисковых систем, транзакционные запросы наиболее привлекательны для рекламодателей, поэтому состав ключевых слов должен имитировать этот тип запросов.

Практикующими специалистами в области контекстной рекламы и поискового продвижения сайтов разработаны рекомендации по составлению списков ключевых слов. На первом этапе предлагается использовать ассоциативные методики и не ограничивать свое мышление. А после составления обширного списка начать его фильтрацию по нескольким критериям. Предлагаемые этапы характерны для схемы проведения мозгового штурма. Однако, в подборе ключевых слов для контекстного объявления, как правило, участвует один человек, поэтому важно скорректировать направление его мышления.

Предлагается вводить в первичный список разные варианты названия продукта. Такие как: имена собственные, синонимы, переводы, транслитерации, сленговые, профессиональные, сокращенные варианты, названия «составных частей» товара. Поскольку, товары могут объединяться в категории, следует внести в список и эти категории. В результате получится список из ключевых существительных. Дальнейшее расширение списка происходит за счет включения в него задач и проблем покупателя, которые решает продукт рекламодателя (и по которым, соответственно, его могут искать). Результатом мышления на эту тему обычно становится список глаголов и связок глагол-существительное, характерных для транзакционных запросов. Следующим шагом является включение понятий качества и привлекательности товара или услуги. К любым товарам применимы связки прилагательное-существительное, которые говорят о ценных потребительских свойствах продукта, например, быстрый процессор, надежный хостинг, профессиональная консультация, высокое разрешение.

Полученные списки существительных, глаголов и прилагательных удобно использовать для составления словосочетаний. Для этого нужно распределить слова в столбцы морфологического ящика и выбирать подходящие сочетания. Таким образом, удастся ещё расширить общий список.

Теперь можно переходить к сервисам подбора слов систем контекстной рекламы. Эти сервисы демонстрируют: сколько за месяц было запросов по каждому слову и в каких сочетаниях искали предполагаемые ключевые слова. Знание количества запросов в месяц позволит составить прогноз относительно показов рекламного объявления. А различные сочетания слов подскажут так называемые стоп-слова (минус-слова), которые будут блокировать демонстрацию объявления, чтобы показы не были впустую.

Подбор слов позволит сразу дополнить список упущенными словосочетаниями и словами, написанными с ошибками: с пропущенными буквами («тел- фон» вместо «телефон»), неграмотным написанием («андулин» вместо «онду- лин») и опечатками («интренет» вместо «интернет»). Также есть рекомендация использовать в качестве ключевых слов ошибочный набор символов («]гу^> вместо «окна»), воспроизведенный на клавиатуре в другой раскладке языка. Пользователи часто забывают переключиться с английской раскладки на русскую и поднимают взгляд на монитор компьютера, когда текст уже набран и поиск запущен машинальным нажатием на клавишу ввода.

138

Сервисы подбора слов могут использоваться не только для расширения списка ключевых слов, но и для фильтрации. Рекламодатель при подаче объявления всегда будет руководствоваться двумя основными параметрами: показателем охвата и бюджетом. И как правило, один параметр ограничивает другой. Если найденное ключевое слово является широко распространенным, с боль-шим количеством показов в месяц, то на демонстрацию объявления по этому слову обычно претендуют несколько участников. А поскольку рекламный блок включает в себя определенное число объявлений, на первой странице пользователь увидит те из них, чьи рекламодатели оплатили так называемые гарантированные показы. Следовательно, за потребителя, который придет на сайт по этим ключевым словам, придется заплатить больше, чем за потребителя, который придет по менее частому запросу. Хотя ситуация не всегда столь однозначна и прямая зависимость наблюдается лишь между количеством конкурентов и размером ставок. Что касается слишком редких запросов, на первое время их можно оставить. В ходе дальнейшего мониторинга кампании выявятся нерабо-тающие ключевые слова.

По заявлению Бориса Омельницкого, исполнительного директора компании «Бегун», активность рекламодателей в некоторых сегментах рынка намного выше остальных, и это объясняется тем, что для них контекстные переходы более эффективны. Причина, во-первых, в том, что товар или услуга таких рекламодателей имеет значительную стоимость, а значит, единичная продажа даст ощутимый эффект (прибыль). Действительно, часть средств рекламодателя идет на привлечение покупателя, и если цена привлечения будет перекрывать его доход от продажи, то рекламодатель получит прямые убытки. Поэтому важно разрабатывать стратегии работы с системами контекстной рекламы - вывода объявления на выгодные места за меньшие деньги и с оптимальным количеством переходов по объявлению. Достижение профессионализма в этой сфере приходит только с опытом. Вторая причина активности рекламодателей из сегментов различных услуг и технически сложных товаров в том, что у их потребителей существует этап исследования до покупки. Такие товары и услуги потребляются с частотой не чаще 1 раза в 3-12 месяцев — это ограничение на-кладывается их ценой и сроком службы. Также эти товары и услуги имеют объемные описания потребительских свойств, на основе которых делается выбор между ними.

Однако, если товар или услуга не подпадает ни под один из вышеназванных критериев, это не означает, что использовать контекстную рекламу для него бессмысленно. Именно сервис подбора слов поможет принять решение рекламодателю. Количество запросов по слову прямо пропорционально количеству заинтересованных людей.

Кроме фильтрации по популярности запроса, подбор слов поможет вычеркнуть или уточнить явно несоответствующие. Некоторые специалисты в области контекстной рекламы вводят понятие целевого запроса. То есть запроса более однозначно воспринимающегося. В статье Александра Садовского «Контекстная реклама: как добиться эффективности» приведена методика выявления целевых запросов.

Согласно этой методике исследуемый запрос является целевым, если у него велика доля целевых вторичных формулировок. Целевой запрос выявляется через сервис подбора слов Яндекса или сервис статистики по поисковым запросам Рамблера. Например, в качестве ключевого для рекламы печатной книги Д. Карнеги «Язык убеждения» выбрано слово «карнеги». Оно позволяет по-лучить 7057 показов в месяц. Однако по результатам статистики Яндекса третий по популярности запрос «карнеги скачать» (590 показов), а пятый по популярности «центр карнеги» (267 показов) - оба не удовлетворяющие цели рекламодателя. Среди других менее частотных запросов встречаются: «карнеги ау-диокниги», «эндрю карнеги», «фонд карнеги», «карнеги холл», «биография карнеги», «анти карнеги». Таким образом, есть большая вероятность того, что показы объявления по ключевому слову «карнеги» будут нецелевыми. Обратим внимание, что люди, производившие поиск по слову «карнеги» до этого, ошибались в написании: «корнеги», это вынуждало их переформулировать запрос. Кроме того, некоторая часть людей, искавших «карнеги», вводила высокочастотные запросы: «курсы», «обучения», «тренинги» - это свидетельство того, что их интересовала не книга (эти слова следует включить в список стоп-слов).

Известно, что книжные интернет-магазины (Ozon.ru URL: http :// www . ozon . ru , Лабиринт URL: http :// www . Iabirint - shop . ru и др.) загружают в сервисы контекстных объявлений в качестве ключевых слов массу наименований представленной у них продукции; и ссылка с объявления, которое будет показано по слову «карнеги», приведет на страницу всего ассортимента книг Д. Карнеги. Для таких

139

интернет-магазинов не так принципиально, какое произведение в конечном итоге ищет пользователь поисковой системы, однако по нашим расчетам довольно много показов также будут нецелевыми.

Многозначные запросы часто требуют уточнения, поэтому пользователи уже привыкли конкретизировать запросы, если первоначальные результаты поиска их не устраивают. Так, для вышеуказанного запроса именно книги Д. Карнеги «Язык убеждения»: запрос может быть уточнен следующим образом:, «карнеги язык убеждения». В свою очередь, рекламодатель может конкретизи-ровать ключевое слово, по которому будет демонстрироваться контекстное объявление, двумя способами: взять за основу расширенный запрос или использовать стоп-слова.

Например, рекламодатель оказывает полиграфические услуги, в частности верстку, печать, брошюровку книг. В качестве ключевого он выбирает слово «издание». Это слово имеет два значения: выпуск печатного произведение и само печатное произведение (книга, журнал). Кроме того, по слову «издание» ищут «периодическое издание», «подарочное издание», «что такое издание», издание какой-либо тематики: «юридическое издание». Несмотря на то, что по слову «издание» можно получить примерно 56155 показов в месяц, использование его в качестве ключевого в рекламной кампании приведет к снижению кли- кабельности объявления. Целесообразнее указать «издание книг» и получить примерно 1283 показа в месяц, но эти показы уже с большей вероятностью будут целевыми. Можно сделать и наоборот: перечислить все стоп-слова: «периодическое», «деловое», «юридическое», «понятие» и т.д. Правда, в данном случае эта работа будет неоправданна по затратам.

Часто предлагается стратегия создания разных объявлений под разные группы ключевых слов. С точки зрения восприятия, такой подход правилен.

Объявление контекстной рекламы должно давать ответ на задаваемый в поиске или поставленный в тексте электронного издания вопрос. Пользователь спрашивает: где? Рекламодатель отвечает: у нас! Ведь, контекстное объявление по своей сути является гиперссылкой.

Рассмотрим объявления с позиции пользователя поисковой системы или пользователя электронного издания. Это позволит решить другую задачу рекламодателя - создание желания у потребителя кликнуть по объявлению. На любой странице блок с рекламными объявлениями воспринимается с предубеждением, также как любая оплаченная информация. Тем не менее, к контекстной рекламе относятся положительно 79,7 % еженедельной интернет-аудитории, проживающей в Москве. 21% респондентов целенаправленно используют её для поиска нужных сведений. Такие данные были получены в ходе исследования компании «Комкон», проводимого для сервиса Бегун в конце 2007 года. В процессе исследования также выяснилось, что 44% респондентов работают в компаниях, размещающих рекламу в интернете. Из чего был сделан вывод, что интернет становится все более популярным рекламным носителем [3]. Однако результаты этого исследования позволяют нам сделать и другое предположение: на мнение людей о контекстной рекламе повлияли такие факторы, как собственный опыт ее использования и использование ее в организации, в которой работали опрашиваемые. Технология реализации контекстной рекламы оказалась для них достаточно понятной, и это сделало их более лояльными к ней.

Естественно, на страницах поиска приоритет внимания отдается результатам под поисковой формой, поэтому выигрышную позицию занимают объявления, попавшие в так называемое спецразмещение - блок из двух объявлений над основными результатами поиска. Иногда этот блок принимается за первые позиции выдачи, но главное, что объявления в нем часто отвечают запросу пользователя. В спецразмещение можно попасть, если объявление имеет высокое соотношение числа кликов к числу показов (СТЯ). Попадают в него с настройками кампании по узким целевым запросам. Что касается внимания к объявлениям в рекламном блоке справа, то оно меньше, но насколько меньше сказать сложно. По некоторым оценкам в самом блоке наиболее выигрышная позиция у второго объявления, поскольку оно располагается по линии центра экрана. Но главным фактором, от которого будет зависеть внимание пользователя, является мотивация. Пользователи, желающие найти самое выгодное предложение, будут знакомиться с множеством вариантов, пока не выберут четкие критерии отбора. После этого показатель эффективности самих объявлений кон-текста немного упадет, потому что они составлены шаблонными методами и, как правило, выдают общую информацию (каждый сервис накладывает ограничения на количество символов в объявлении).

Список испльзованной литературы:

140

1. Яндекс. Вебмастер: Советы вебмастеру // Яндекс. Вебмастер. 2. URL: http://help.yandex.ru/webmaster/?id=995298 (дата обращения: 17.03.2007). 3. Качество выполнения этих обязанностей будет зависеть от наличия у оптимизатора профессиональных знаний и навыков в области редактирования. В силу непрофессионализма некоторых оптимизаторов, наличия у большинства из них технического образования целесообразна совместная работа над текстами оптимизатора и редактора.4. Прайс Дж„ Прайс Л. Указ. соч. С. 97-217. КругС. Указ соч. С. 18-58.5. Гуров Ф.Н. Продвижение бизнеса в Интернет: все о PR и рекламе в сети М.: Вершина, 2008. С 63.6. Завалишин Д., Завалишина Е., Колмановская Е. Указ соч. С. 17.7. Ашманов И., Иванов А Указ. соч. С. 128-129.

Талгат Ш.,магистратрура, факультет журналистики

КазНУ имени аль-Фараби

ДИНАМИКА РАЗВИТИЯ СМИ И МЕЖДУНАРОДНОГО ТЕРРОРИЗМА: АСПЕКТЫ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ

В последние десятилетия особенно остро стоит вопрос эскалации мирового терроризма. Приобретая глобальный характер данное явление порождает массовые миграции и информационные войны. На протяжении трех лет автор исследовал аспекты взаимовлияния и взаимодействия медиа-сферы и международного терроризма. Рядом авторитетных исследований подтверждается прямая связь журналистики с событиями, происходящими вокруг [1,6]. Рассматривая медиадискурс терроризма во взаимосвязи и историей человечества можно увидеть динамику развития международного терроризма, как глобального фактора современной политики.

Бурное развитие средств массовой информации относят к концу XX века. Именно в это время отмечается большой рост телевещания, радио и появляются предпосылки к развитию глобальной сети Интернет.

Примечательно, что международный терроризм начал прогрессировать в 1960-х годах. Заметьте, что это время совпадает с развитием СМИ. Отсюда следует логическая цепочка, что международный терроризм преследует цель распространять свои идеи и установки, а также внушать большой страх в население через средства массовой информации.

В 1986 году специальная правительственная группа по борьбе с терроризмом во главе с вице-президентом США Джорджем Бушем обнародовала доклад. В разделе "Терроризм и СМИ", в частности, сказано следующее: "Терроризм - форма пропаганды, нуждающаяся в паблисити, чтобы быть эффективной. Среди факторов, способствующих как росту, так и сенсационности инцидентов, следует отметить успехи террористов в получении широкой рекламы и оказании влияния на возможно более многочисленную аудиторию. Террористы видят роль средств массовой информации в распространении их заявлений по всему миру, как одну из главных для достижения своих целей" [2].

Огромный рост террористической активности наблюдается в последующие годы. На собственном примере хотелось бы рассказать о силе СМИ. В связи с последними

событиями, произошедшими в результате избрания Дональда Трампа 45-м президентом США, в этой стране случились массовые волнения. Автор этой статьи находился в этой стране в январе. Как известно, инаугурация нового президента состоялась 20 января текущего года (2017). Автор стала непосредственным свидетелем демонстраций в городе Нью-Йорк. За две недели пребывания в этой стране автор заметила три акта недовольств. Судя по наблюдениям, это были группы людей с плакатами и табличками, показывающих их

141

основную цель выступления. Некоторые изречения на табличках напрямую были адресованы новоизбранному президенту. Выступающих людей полицейские оцепляли, к ним никого не подпускали. Далее они просто следили, что бы никто друг друга не покалечил и не ранил. Демонстранты просто выкрикивали свои намерения в оцепленном участке. Остальные люди, проходившие мимо, могли просто понаблюдать или же направиться по своим делам. Никакой опасности автор не почувствовал. Тем более данное явление, как говорилось ранее, было замечено три раза.

Эти события были опубликованы в СМИ и транслировались на телевидении. Международные агентства активно начали распространять эту новость. Родные и близкие автора и других участников командировки очень сильно обеспокоились тем, что их детей ждет большая опасность в связи с волнениями. Они искренне желали, чтобы мы не оказались рядом с этими демонстрантами. Однако, мы мирно проходили мимо этих людей без всяких происшествий.

Таким образом, хочется отметить, что средства массовой информации мощно влияют на внутреннее восприятие людей, вселяют страх в мирный народ и держат в напряжении. Еще сильнее на людей воздействует терроризм. Чем больше жертв, чем больше взрыва – тем больше страх. Страх – один из основных инстинктов самосохранения человека. По вполне обоснованным причинам жесткие новости наиболее интересны людям. СМИ это понимают. Жесткие новости наберут больше всего зрителей. Также это понимают и террористы. Они тоже наберут желаемое количество просмотров видеороликов и новостей. Колоссальное развитие социальных сетей играет даже им на руку. Быстрое распространение информации, доступность девайсов – все орудия наготове.

В наши дни о предназначении СМИ и роли информации говорится очень много. В силу последних случившихся политических событий, все обретает негативный оттенок. И в основном это говорится с высоких трибун.

Миром правят политики, а без участия средств массовой информации у них ничего не получилось бы. Ведь действительно, первым, кто передает все мысли политического лидера на всеобщий обзор - это журналист. И он же иной раз берет на себя мужество крикнуть: "А король-то голый!" [3].

Средства массовой информации оказывают сильное информационно-психологическое воздействие на общественное мнение. В результате этого, население становится носителем определенной идеологии. А это, в свою очередь, дает прекрасную возможность использовать производство, рабочую силу, инфраструктуру в целях идеологического вдохновителя. Для этого необходимо достичь максимального эффекта, который организуется благодаря наибольшему охвату аудитории.

Несколько лет назад, в 2011 году, в соседней России в представительстве Европейского Союза прошла конференция "СМИ - четвертая власть, миф и реальность". Павел Гусев, владелец и главный редактор газеты "Московский Комсомолец" высказал свое мнение относительно свободы слова и свободы средств массовой информации. Он утверждает, что СМИ на сегодняшний день никакая не четвертая власть. В 1991 году, в отсутствие политических партий, государственных электоратов, единого руководства страны, упомянутое выше высказывание имело место. Именно в 1990-х годах средства массовой информации могли представлять собой некую систему власти. Они могли дополнять любые политические решения, управлять и манипулировать электоратом. Таково мнение Гусева [4].

Бывало такое, что в социальных сетях добавляются подозрительные люди и группы. Судя по их содержанию, можно было понять, что намерения их нечистые. Развитие

142

интернета во многом облегчило террористам вербовку новых людей. Их сайты постоянно меняются и бывают даже неуловимы. У них есть свои хакеры, свои специалисты. Террористы идут в ногу со временем.

В качестве своего независимого исследования в данной статье я хочу показать динамику развития крупнейших мировых новостных агентств и террористических группировок.

Picture 1

Как показано на рисунке 1, самые крупные компании, задействованные в сфере масс медиа, начинают работать с 1922 года. Крупнейшая организация BBC начала работу именно в этом году. CNN начал свою работу в 1980 году. В 1993 году появился крупнейший поставщик новостей Euronews.

Террористические акты начали происходить актив с 70х годов. В ниже показанных графиках можно увидеть, что, приближаясь к нашим дням, число актов и количество жертв резко увеличивается. Следует отметить, что в начале 2000 годов появляются социальные сети. Активное распространение глобальной сети Интернет дает возможность многим людям получить доступ к ней. Таким образом, потенциальная аудитория возрастает в разы.

В 70-х годах основные теракты и диверсии были в Восточной Европе, но незначительно. За 10 лет жертвами стали около 5 тыс человек. В 80-х годах акцент сместился на Центральную и Южную Америку. Почти половина всех жертв были из этих регионов, но масштаб вырос кратно. Более 50 тыс жертв из Центральной и Южной Америки [5]. Из этой информации мы видим, что международный терроризм начал распространяться повсеместно.

К сожалению, терроризм охватил и Казахстан – страну проживания автора. Теракт, поднявший большой шум в прессе и обществе, случился летом 2016 года. Действия со стороны правительства и СМИ вселили большой страх в сердца жителей. Эти акты произвели широкий резонанс в кругу политиков и общественных деятелей. К примеру, известный казахстанский политолог Досым Сатпаев высказал свою профессиональную точку зрения. Он отмечает, что в 90-е годы прошлого века такие громкие события происходили крайне редко. Но сейчас наблюдается такой тренд, что такие явления начали происходить

143

повсеместно по Республике Казахстан. Сатпаев считает, что этоявляется очень тревожным трендом, который говорит о том, что вирус радикализма и экстремизма в разных формах стал проникать в разные активные демографические, этнические, социальные группы, и это представляет определенную проблему [6]. Следовательно, тенденция, рассматривая в данной научной статье, не обошла стороной и Казахстан. Это такая же актуальная тема, как и для всего мира.

Автору хотелось бы привести яркий пример того, что масс-медиа в развитых странах превратились в самое настоящее идеологическое орудие. Как говорилось ранее, автор стал свидетелем демонстрантов в Нью-Йорке. Никакой опасности для других людей они не представляли. Средства массовой информации лишь снимали сюжет на фоне, делали удачные кадры и распространяли не менее «удачные» новостные материалы. Проходящие мимо люди даже и не обращали на это внимание, как будто это обычное явление.

В Казахстане же наоборот, люди пока не привыкли к таким явлениям. На Западе и политики, и общественное мнение уже умело используют масс-медиа в своих целях. Поэтому подобного рода демонстрации – это способ передать свои желания через СМИ.

Для других стран – демонстрации – это признак дестабилизации и паники. Например, в Казахстане. Из-за якобы совершающегося митинга власти и СМИ предупреждают граждан, советуют не выходить из дома. По мнению автора, таким образом, народу внушается лишний страх.

Предлагаемые общему взору рисунки показывают рост террористической активности. Почему в наше время страшнее жить, несмотря на новые технологии и все удобства XXI века? Рассмотрев графики, это можно понять.

Picture 2

Рисунок 2, взятый из источников в сети Интернет, показывает рост пострадавших от терроризма в различных регионах нашей планеты. Картинка показывает, что число жертв резко возрастает, начиная с 2000 годов. Давайте сравним этот рисунок с рисунков автора статьи.

Наряду с вышеперечисленными компаниями (BBC, CNN, Euronews) также развивались и множество других компаний в сфере СМИ. Бурное развитие конвергентной и мультимедийной журналистики, рост социальных сетей совпадает с периодом роста террористических актов.

144

Picture 3Рисунок 3 показывает непосредственно динамику роста самих террористических актов.

Колоссальный скачок мы видим в 2012 году. Далее приблизительно по наш день показатель стремительно растет.

Авторы Weimann G, Winn C исследуют террористические инциденты как символические события, совершающиеся для того, чтобы привлечь международное внимание средств массовой информации в попытке повлиять на ежедневную жизнь, отношения и восприятия аудитории во всем мире. Статистический анализ основан на данных из Rand Corporation [7], которые характеризуют международные инциденты терроризма в период с 1968 по 1986 год с точки зрения рабочего режима, места происшествия и времени, род занятий жертвы и национальности, а также целевого типа. Книга концентрируется на международных актов насилия со стороны негосударственных террористов и влиянием массовых коммуникаций. Анализ отражает растущую общественную и научную озабоченность в связи с поведением средств массовой информации, а также о проблемах, связанных со свободой прессы. Авторы предполагают, что средства массовой информации должны стать столь же чувствительным в их международной отчетности, поскольку они иногда в освещении местных и национальных делах переходят некоторые границы. Рассматривается появление современного терроризма, узоры в средствах массовой информации терроризма, концептуальные аспекты терроризма как коммуникации, факторы, влияющие на освещение средствами массовой информации, терроризма и влияния масс-опосредованной терроризма на общественное мнение [8]. Это еще одни влиятельные авторы, подарившие миру научное издание, гласящее о том, что терроризм берет энергию из СМИ.

Автор также считает важным отметить всемирную борьбу с терроризмом. Примечательно, что основные конвенции и основные указы выходят в 80х годах прошлого века. Это значительно говорит о том, что серьезная проблема человечества началась именно в то время [9].

Таким образом, в очередной раз выясняется связь роста терроризма с развитием и функционированием СМИ. Исходя из этих исследований, будет изучаться медиадискурс современного международного терроризма и пути решения существующих проблем.

References:1.Nacos BL (2016) Mass Mediated terrorism: the central role of the media in terrorism and counterterrorism. Rowman and Littlefield publishers, USA. ISBN: 978-1-4422-4761-1

145

2.Studfiles.ru – Internet resource of student’s archive, 10th of April (2015) International terrorism and mass-media. http://www.studfiles.ru/preview/2912347/ (in Russian)3.Kozybayev SK (2013) Mass Media of Eurasia: the press of the new time. Kazakh Universiteti, Almaty.4.Omn.ru – Informational agency, 12th of April (2011) Glavred MK: SMI – instrument vlasti. http://www.omn.ru/?p=11270 (in Russian)5.Stringer news.com – Information agency, 7th of October (2015) Terrorism. Scale of the Threat. http://stringernews.com/publication.mhtml?Part=50&PubID=37329 (in Russian)6.Today.kz – Information agency, 5th of June (2016) How to stop terrorism in Kazakhstan http://today.kz/news/proisshestviya/2016-06-06/719097-kak-ostanovit-terrorizm-v-kazahstane/ (in Russian)7.Rand Corporation. Objective analysis. (2017) Explore terrorism and homeland security. http://www.rand.org/topics/terrorism-and-homeland-security.html8.Weimann G, Winn C (1994) Theater of Terror: Mass Media and International Terrorism. Longman Publishing Group, USA. ISBN 0-8013-1101-29.Wikipedia.com – Worldwide free encyclopedia. 6th of August (2016, updated) International terrorism. https://ru.wikipedia.org/wiki/Международный_терроризм (in Russian)

Мухамбетова И.,магистратура, факультет журналистики

КазНУ имени аль-Фараби

ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СЛУЖБ ПО СВЯЗЯМ С ОБЩЕСТВЕННОСТЬЮ В ОРГАНАХ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ

В мировой практике службы по связям с общественностью рассматриваются с различных сфер жизнедеятельности, являясь чаще всего связующем звеном между внутренними и внешними источниками коммуникационной связи компании (проекта) и т.д. Многие предприятия до сих пор сомневаются в необходимости создания пиар служб, ссылаясь на затраты и хлопоты, другие же предпочитают обратиться к внешним специалистам PR агентств для разовых мероприятий. Мониторинг и анализ компаний, имеющих в своем штате службу по связям с общественностью (отдел, департамент) доказывает на практических «кейсах» результативность данного шага на 92 %. В сравнении, предприятия, не придавшие значению деятельности пиар службы, в 7 из 10 случаев терпят поражение в реализации своих проектов.

В первую очередь PR-служба должна реализовывать определенную стратегию, разработанную согласно миссии компании, кроме того от каждого сотрудника службы требуется постоянное взаимодействие со всеми аудиториями. Суть данного требования состоит в том, что PR-служба всегда должна быть способна дать компетентный ответ на любой вопрос, касающийся работы организации или кого-либо из ее сотрудников, разрешить конфликтную ситуацию без весомых потерь, а также быстро проинформировать о происходящем руководителя.PR-служба всегда должна реагировать на происходящее, здесь действует принцип «всегда есть что сказать». Особенно велико значение этого момента в

146

случаях, когда компания переживает какой-либо сложный для ее деятельности период. Так, например, в 1988 году широкой огласке было придано отравление огромного числа людей напитком Coca-Cola. Подобная ситуация сложилась из-за неверных действий PR-службы организации. На первом этапе компания Coca-Cola не сочла нужным прокомментировать случившееся, а уже потом, через некоторое время, когда скандал набрал обороты, все департаменты вдруг выдали информацию, причем все комментарии отличались друг от друга. Такая неслаженность в работе вызвала еще большее недоверие общественности, поползли слухи о недобросовестности компании. Чтобы подобного не случилось, PR-служба должна не только вовремя реагировать на происходящее, но также и вести постоянный контроль и управление всеми коммуникациями компании как внутри нее, так и во внешней, окружающей ее среде, при этом создавая определенный образ компании и ее руководства, соответствующий ее миссии [1].

Немаловажным фактором является реализация технологий коммуникационного обеспечения компании, путем быстрого реагирования и решения поставленных задач. Практика PR изменяется от организации к организации. Нет единого шаблона на для структуры, ни для диапазона деятельности, и приоритеты у каждого предприятия свои. Имеется ряд факторов, способных влиять на расстановку приоритетов в программах по PR- деятельности той или иной организации и на способы осуществления этой программы [2, C. 62].

Создание службы по СО в предприятии дело достаточно трудоемкое, которое несомненно потребует, как моральных, так и материальных затрат. В первую очередь необходимо найти специалиста, который возглавит службу и станет доверенным лицом руководителя компании. Авторитет руководителя службы по СО должен быть непререкаемым перед сослуживцами. Чаще всего персонал службы набирается уже поэтапно, в зависимости от стратегических целей и задач компании, направленных на налаживание внутренних отношений и внешних коммуникаций.

Связи с общественностью, как коммуникационные технологии, по мнению известных американских исследователей Дж. Грюнига и Т. Ханта, выделяются на 4 стадии. Эти стадии названы авторами «4 модели PR»:

1) пресс-агентство/паблисити;2) информирование общественности;3) двухсторонняя асимметричная; 4) двухсторонняя симметричная. Эти модели различаются по направленности коммуникационных потоков (от

организации к общественности и наоборот) и по сбалансированности учитываемых интересов (включаются ли интересы общественности в ожидаемый результат). Анализ моделей помогает понять различие сегодняшней коммуникационной практики. Зачастую специалисты по связям с общественностью и некоторые коммуникационные агентства практикуют свою деятельность в соответствии c ранними моделями, не принимая во внимание практику более развитых, современных структур. Для первых двух моделей коммуникации всегда однонаправлены – от организации к общественности. Сами же модели отличаются тем, что пресс-агентства (паблисити) не связывают себя обязательством давать полную картину организации (или представляемого ими продукта). Другие две модели рассматривают коммуникацию, организуемую службами по связям с общественностью, как двухстороннюю — от организации к общественности и обратно. Однако баланс учитываемых интересов коммуникатора вносит существенное различие в эффект их функционирования. [3,C. 86]

На сегодняшний день специфика коммуникационных технологий потерпела ряд значительных изменений. В последние годы появилось большое количество теоретических

147

моделей коммуникаций. Можно отметить то, что тенденция с односторонней коммуникации сменилась на двухстороннюю симметричную коммуникацию.

При одностороннем характере коммуникаций субъектом является организация. Общение здесь абсолютно монологично. Именно интересы организации являются наиболее значимыми и на достижение ее целей ориентировано общение. Общественность же воспринимается как объект воздействия. Это, так называемое, манипулятивное общение сужает возможности взаимодействующих сторон в адекватном восприятии друг друга. В сравнении с двухсторонней симметричной моделью, где основания выступают для того, чтобы совместить в практике специалистов по связям с общественностью этичность с эффективностью на основе принципов диалогического общения. В этом случае устойчивый пролонгированный эффект оценивается уровнем понимания общественностью целей и задач организации, а организацией — интересов и потребностей общественности. При такой постановке деятельности служб по связям с общественностью существует возможность создания не только адекватного имиджа организации, но и других механизмов, способных регулировать взаимодействие организации со своей социальной средой. Происходит постепенный переход от опосредованного средствами массовой коммуникации общения с общественностью к интегрированию компании в свои целевые аудитории, от взаимодействия с отдельными общественными группами к гармонизации социальной среды, производственной деятельности компании в целом (концепция социальной ответственности компании) [4].

Таким образом, можно заметить некую «эволюцию» направленности целей и задач в службах по связям с общественностью. На сегодняшний день их основной задачей является достижение взаимопонимания между участниками коммуникационного процесса, где внимание заостряется на характеристиках и мотивационных установках коммуникатора и коммуниканта. Пиар в данном контексте выступает платформой для реализации технологий коммуникационного обеспечения, используя научно-техническую базу и технологические возможности PR служб.

В эпоху стремительного роста рыночных отношений, службы по связям с общественностью послужили для многих коммерческих компаний «спасательным кругом», сработав как механизм взаимовыгодных и стабильных отношений в обществе. Особенности практики PR заключаются ни на сиюминутном достижении результата, а на четком планировании коммуникативной стратегии. Совокупность методов и функций пиар направлены на укрепление позиций предприятия на рынке, путем взаимодействия внутренних отношений и внешних коммуникаций. Специалистам службы по СО необходимо обладать информацией об особенностях и структуре работы внутри предприятия для создания корпоративной культуры, системы взаимодействия командных вопросов и совершенствовании управления предприятием.

Внешние коммуникации распространяются за рамки организации, то есть коммуникатор или получатель сообщения находится за пределами структуры. Примерами Внешней коммуникации могут служить пресс-релиз, посылаемый организацией в СМИ, публичные выступления представителя на пресс-конференции, издание информационного бюллетеня для широкой аудитории, дни открытых дверей и т. п. Для профессиональной организации внешних коммуникации необходимо знание, как внешней среды, так и особенностей коммуникативного процесса [5, C. 147].

На практике PR-служба может играть различную роль в организации, однако всегда существует некая идеальная модель. По мнению А.Н. Чумикова и М.П. Бочарова [6, с. 541-542] идеальная служба по СО в крупной коммерческой организации должен находится в подчинении представителей топ-менеджмента и заниматься следующими вопросами:

148

- подготовкой технического задания и организацией тендеров на проведение маркетинговых, социологических, политологических и прочих исследований, анализом их результатов;

- разработкой программ по формированию общественного мнения или изменению его в пользу фирмы;

- организацией тендеров и выбором специализированных PR-агентств для возможной совместной работы;

- налаживанием корпоративных связей с общественностью, формированием имиджа фирмы среди широких слоев населения, коммуникацией с лидерами, создающими общественное мнение, - официальными политиками, лоббистами, деятелями культуры, учеными и пр.;

- взаимодействием со СМИ, организацией пресс-конференций, подготовкой пресс-релизов, статей, радио- и телепередач, брошюр, каталогов, бюллетеней, отчетов о коммерческой и общественной деятельности фирмы, включая спонсорство, благотворительность, пожертвования;

- организацией презентаций фирмы и производимых ею товаров и услуг, семинаров, экскурсий на фирму, юбилеев и других торжеств;

- внутрифирменные PR: оптимизацией кадровой политики фирмы, созданием системы внутрифирменного статуса, подготовкой материалов и изданием корпоративной газеты/журнала, поддержкой программ по работе с молодыми сотрудниками, ветеранами, пенсионерами, представителями разных национальностей и конфессий, участием в разработке и проведении акций социального, культурного, спортивно-оздоровительного характера, планированием и осуществлением мероприятий для сотрудников фирмы в нерабочей обстановке.

Службы по связям с общественностью являются основополагающим элементом построения коммуникационных отношений на предприятии. Посредством функций пиар осуществляется работа по созданию и укреплению внешних связей, поддержанию благоприятного имиджа и реализация определенной стратегии в сфере информационной политики. Мониторинг и анализ направлений PR деятельности показывает, что коммуникация является не только «проводником» между компанией и общественностью, но и объединяющим звеном целей и задач, направленных на достижение стратегии предприятия.

Стоит отметить, что служба по СО должна осуществлять полный контроль и управление как внешними, так и внутренними коммуникациями компании. Решением многих вопросов выступает, как управленческий аспект, так и целенаправленное формирование общественного мнения. Эффективная организация работы PR-службы позволяет наиболее четко и функционально проводить деятельность по формированию и поддержанию имиджа предприятия, а также достигать поставленных целей и задач в более короткие сроки.

Список литератур:1. PR-Служба Компании. Практическое Пособие // Книжный магазин kniga.com. [Электронный ресурс] URL6

http://www.kniga.com/books/preview_txt.asp?sku=ebooks310090 (дата обращения: 17.03.2017). 2. Элисон Тикер. Паблик Рилейшнз. Учебник. — М.: Проспект, 2005. — 332 с.3. Василенко В.И. Масс-медиа в условиях глобализации. Информационно-коммуникационная безопасность. Монография.

— М.: Проспект, 2017. — 168 с.4. Связи с общественностью, как социальная инженерия. // Пиар инженеринг. URL: http://pr-engineering.narod.ru/1_2_2.html

(дата обращения: 17.03.2017).5. Эраст Галумов. Основы PR. — М.: «Летопись XXI», 2004. — 286 с.6. Шарков, Ф.И. Паблик рилейшнз: учебник / Ф.И. Шарков. - 3 изд. - М.: Дашков и К, 2009. – 632 с.

149

Toleukhanova A., KIMEP, Master student in International Journalism

CURRENT JOURNALISM EDUCATION TRENDS, POSITIVE AND NEGATIVE EXPERIENCE IN KAZAKHSTAN

UNIVERSITIES

AbstractThis thesis is designed to answer the question if journalism education affect the condition of

journalism in the country and if it is necessary to make changes in journalism education of Kazakhstan.

Kazakhstan, as a former member of Soviet Union, has inherited most of its traditions even since its collapse in many spheres. After getting independence in 1991, there was a time for some freedom and real freedom of speech, as skilled Kazakhstani journalists would say. Since then many things have changed, new problems appeared - media sphere as well as media laws have been modified and accustomed to a new reality. If laws were tightened for journalists, then media sphere became very dependent on government purchases. But then, there is a problem of journalism quality or level as a whole in the country, which many experts say as not competitive.

Most of the problems in journalism of Kazakhstan arise from the lack of proper education and training for journalists, as well as united guidelines and ethics that journalists should follow. Therefore, there is a relative distrust to journalism and journalists in Kazakhstani society. Working as a journalist and being a journalism student both in Kazakhstan and The United States I myself have witnessed the different systems of education, different perception of journalism and different attitude of people to journalists. And Kazakhstan is not in a winning position. In this study I would like to explore the nuances of journalism education in Kazakhstan, how it changed during the last 25 years of independence and if graduates of journalism schools in independent Kazakhstan are making some positive changes in journalism history.

During Soviet Union there was only one university that taught journalists in Kazakhstan – Kazakh National University of Al-Farabi. Nowadays, there are 23 higher education places that offer journalism and media programs. The process of slowly changing journalism education is still ongoing. With dominant Soviet style of journalism, some universities now offer western standards of journalism too. As a result, there is unclear concept of how to teach journalism in Kazakhstan. While the new standards and approaches appeared in media market, many educational institutions of independent Kazakhstan did not cope with the challenges of contemporary media market demand. Media practitioners of Kazakhstan and other Central Asian nations frequently mention the quality of journalism education when hiring fresh graduates. Often, many mention lack of grammar literacy, ability to write own piece without plagiarism and lack of critical thinking.

The education system in Kazakhstan has experienced many changes and still is on the phase of new experiments. Recent initiative, which was firstly announced by the president Nazarbayev to implement a three-language secondary education (Kazakh, Russian and English), and then picked up by the Ministry of Education and Science of Kazakhstan is going to affect journalism education as well. As of now, if we look at the language differences, Kazakh speaking journalism varies significantly from the Russian one. If we add compulsory education in English in secondary schools, then we will get a new media niche in English media outlets in the future, too.

Journalists are shaping informational field of the country, forming public opinions, having impact on political and social agenda. It is powerful and influential profession which needs to be treated seriously in educational institutions.

If we go back to journalism education, in practice we see that many professors in higher education institutions still use old (sometimes Soviet) literature to teach young journalists and give

150

knowledge that is not valuable in today’s media market. Moreover, majority of professors who teach journalism students are not even journalists themselves. Some of them dominantly are philology, language and literature professors. Many journalists have switched to public relations and communications sphere for higher salary and less pressure.

When saying less pressure, we mean press freedom, censorship and self-censorship. However, they are not the only problems that lead to low-quality journalism in the country. It all starts from the beginning – how journalism taught.

In Kazakhstan journalism departments are often one of the less demanding to enter after Unified National Test (UNT) that pupils must pass after graduation from high school in order to study in Kazakhstani universities. Journalism entry exams do not require UNT high scores and many prospective students go there to switch to another major after studying journalism one semester. Thus, some students go to journalism without initial planning to study it.

Furthermore, there is no specialization of journalism after graduation. Students graduate with bachelor degree in general journalism without studying deeply what they would be interested in, such as economics, finance, ecology, political science, medicine, sports, investigation and etc. in order to define which area to work in a segmented media market after graduation. Sure enough, students do study all of these classes but more as liberal arts not specific. This leads to non-professionalism in specific media outlets such as business, medical, ecological. Recent graduates learn “as they go” and it reflects to some extent on the quality of certain materials.

All of these led me to conclusion that this area needs a research. It also raised certain questions in my mind, such as:

1) Is specialization (business, ecological journalism, investigative, political journalism) in journalism degree necessary to work in Kazakhstani or international market?

2) Is journalism degree necessary to work in journalism market in Kazakhstan?3) How journalism taught in other countries? What are the differences and similarities?4) What are the criteria for good journalism education?Journalism education is not a specific problem of Kazakhstan’s education system it is also a

problem in other countries. Therefore, I will make comparisons of different journalism education systems in some Post-Soviet universities and the ones in the west, particularly American, British, European and Australian universities to understand what the criteria for good journalism education are and find differences and similarities.

This area of research is important because journalism plays a crucial role in developing resilient, educated and civilized society. So, in order to understand what is needed for future Kazakhstani journalists, it is important to conduct such research which can also be given as a form of recommendation or guideline to higher education institutions with Journalism and Media Departments. This research also gives a new perspective on the journalism education because it contains personal interviews from media professionals and experts, which gives unique mixture of empirical knowledge for future journalists and professors from media departments.

Каримова А.Студентка 1 курса

Института Сорбонна-Казахстан

МНОГО ЯЗЫКОВ, ОДИН МИР

Мир знает много великих историй любви. Но не все они имеют счастливый финал. Одну из них рассказал в поэме «Бахчисарайский фонтан» русский поэт Александр Сергеевич

151

Пушкин, а затем воплотили в одноименном балете композитор Борис Асафьев и балетмейстер Ростислав Захаров.

О чем эта история? Грузинский хан Гирей был пленен красотой польской княжны Марии. Он привез ее в свой дворец в надежде получить благосклонность польской красавицы, но Мария ненавидела хана и мечтала только об одном – вернуться на родину, в Польшу.

Однако свое сокровенное желание Мария не смогла объяснить любимой жене хана – грузинке Зареме, как не смогла Мария понять страстной речи Заремы, приревновавшей Марию к хану. И все потому, что говорили женщины на разных языках: Мария – по-польски, Зарема – по-грузински.

Финал истории печален: ревнивая Зарема убила Марию, а влюбленный безутешный в своем горе хан Гирей казнил Зарему.

Кто знает, как бы закончилась эта история, если бы две женщины говорили на одном языке? Скорее всего, они бы поняли и пожалели друг друга, и Зарема помогла Марии бежать домой.

Знание языков меняет мир вокруг человека, помогает наладить взаимопонимание между людьми, избежать ссор и вражды, создает больше возможностей для каждого, кто хочет обрести новых друзей, расширить свой кругозор, получить качественное образование зарубежом, побывать в разных уголках земного шара, познакомиться с культурой, обычаями и традициями других стран.

Зачастую мы начинаем изучать язык в силу выбранной нами профессии, если работа связана с международными организациями, компаниями или даже определенным видом искусства.

Например, второй иностранный язык, который я начала изучать после английского, французский язык. Это произошло, когда я поступила в Алматинское хореографическое училище им. А.В. Селезнева в Казахстане. Балет, как искусство, зародился во Франции, поэтому во всем мире принята единая система названий балетных движений и терминов на французском языке. Благодаря единому профессиональному глоссарию артисты балета и балетмейстеры всего мира могут работать практически в любой стране – между ними нет языкового барьера, так как балет – это искусство танца, которое имеет единый профессиональный язык.

То же самое можно сказать о едином языке музыки. В основе любого произведения – семь нот. И текст партитуры композитора из любой страны может без труда прочесть музыкант любой национальности.

Художников всего мира объединяет язык линий и цвета, понятный без слов каждому человеку.

Если говорить о языках народов мира, то национальный язык – один из основных признаков существования нации и государства в целом. Без языка нет нации. Ведь нация подразумевает собой группу людей, у которых сформировался единый язык общения, обычаи и традиции, культура, менталитет. Именно эти элементы и отличают одну нацию от другой.

Но обязательно нужно учитывать тот факт, что в современном мире осталось очень мало мононациональных государств, подобных Японии. Формула «одно государство – одна нация» уходит в прошлое.

Многонациональные государства имеют давнюю историю. На их территории проживают представители нескольких национальностей, которые сохраняя собственный язык, с годами находят и язык межнационального общения, который жизненно необходим для взаимопонимания и мирного сосуществования людей.

152

Например, я по национальности казашка. Моя родина – Казахстан. Я – гражданин Республики Казахстан, уникального государства, на территории которого, в мире и согласии, проживают представители свыше ста национальностей.

Мой родной язык – казахский – наследие моих предков. Казахский народ прошел через многочисленные войны в борьбе за отстаивание своих исконных земель, кровью и потом защищая свою нацию от захвата территории другими народами, а значит, от риска исчезновения культуры казахского народа. Благодаря моим предкам я сейчас живу на своей исконной земле свободным и независимым человеком и говорю на своем родном языке. Поэтому моим первостепенным долгом является сохранение этого бесценного наследия предков: языка, обычаев и традиции казахского народа.

Согласно частям 1 и 2 статьи 7 Конституции Республики Казахстан, казахский язык является государственным языком, однако в государственных организациях и органах местного самоуправления наравне с казахским официально употребляется русский язык. Он является языком межнационального общения.

Случилось это в середине ХХ века в силу исторически сложившихся обстоятельств. После установления советской власти произошла массовая депортация различных этнических групп (немцев, чеченцев, корейцев, ингушей и т.д.) с территории России в степи Казахстана. Вместе с политикой переселения целых народов советская власть начала осуществлять политику русификации казахов и переселенных этносов: повсеместно открывались школы с русским языком обучения и сокращалось количество казахских школ. Тенденция русификации затронула все уровни образования и все сферы социальной, политической и общественной жизни. Казахи и представители других народов вынуждены были изучать русский язык. Иначе сложно было получить достойное образование, устроиться на работу, построить карьеру. В результате русский язык фактически стал языком межнационального общения.

Ситуация сохранялась и к моменту распада СССР, так как совокупная численность русскоязычных в Казахстане в результате политики русификации превышала численность титульного населения. И хотя после 1989 года русский язык утратил государственный статус, он сохранил статус языка межнационального общения, так как выросло уже несколько поколений людей, воспитанных в русскоязычной образовательной системе.

С момента распада Советского Союза и обретения Казахстаном суверенитета прошло 25 лет. И сегодня Правительство Республики Казахстан уделяет большое внимание повышению статуса казахского языка среди казахстанцев: растет количество учебных заведений с казахским языком обучения, в государственных организациях знание казахского языка является одним из критериев приема на работу, все делопроизводство переведено на казахский язык, но допустимо вести документацию параллельно и на русском.

Так же согласно части 3 пункта 7 Конституции - основного Закона Республики Казахстан, государство заботится о создании условий для изучения и развития языков других народов Казахстана. Помимо школ на казахском и русском языках обучения функционируют школы на уйгурском, корейском, узбекском, турецком языках и т.д. Более того, казахстанские школьники постепенно переходят на трехъязычную систему обучения, изучая в школе параллельно казахский, русский и английский языки.

В университетах начат процесс создания полиязычных групп, то есть обучение будет проводиться на тех трех языках по выбору студента: казахском, русском, английском, французском, немецком, китайском, японском, корейском и т.д. Цель подобной системы – выпуск востребованного работодателями специалиста, который сможет трудоустроиться не только в отечественных, но и зарубежных компаниях.

Большое значение в Казахстане придается и геополитическому положению государства, которое граничит, помимо России, с таким крупным и стремительно развивающимся государством, как Китайская Народная Республика. Поэтому все большую

153

популярность набирает изучение китайского языка. Китай является одним из крупнейших партнеров и инвесторов Казахстана, все больше казахстанских студентов уезжают получать высшее образование именно в Китае.

Таким образом, в Казахстане формируется уникальная ситуация в сфере языков: казахский язык имеет статус государственного языка, русский официально является языком межнационального общения, все большее значение придается английскому языку, как языку международного общения. При этом гражданам предоставляется право изучать другие мировые языки по своему выбору.

А поскольку представители разных национальностей уже целый век проживают на территории Казахстана по соседству друг с другом, свободно общаясь на казахском или русском языках, то неизбежно смешение одной нации с другой. Люди разных национальностей в Казахстане вместе учатся, работают, дружат и связывают себя брачными узами. Это сплачивает людей разных национальностей в единый народ. Поэтому гражданина Казахстана правильно называть не казахом, а казахстанцем.

При всем разнообразии языков особое место в Казахстане, как и во всем мире, придается английскому языку. Появление Интернета, который ускорил процесс глобализации, превратив мир, по словам Маршала Маклюэна, в «глобальную деревню», в которой стала возможной мгновенная связь и передача любого количества сообщений из любой точки планеты в другую, совместная деятельность на этой основе еще больше укрепили позиции английского языка в мировом пространстве.

Английский язык занял ведущие позиции во всех сферах человеческой жизни: от политики и бизнеса до науки и культуры. Мировое сообщество теперь связано друг с другом одним языком, что удобно и практично, но вместе с тем, в какой то мере делает людей зависимыми друг от друга.

Более того, в силу своей всемирной востребованности английский язык начинает терять свою уникальность и индивидуальность, если рассмотреть его как отдельный субъект.

Приведу несколько аргументов в подтверждение своего тезиса. Рассмотрим французский язык. Во французском языке имеется три конструкции построения вопросительного предложения. Это прямой порядок слов, с усилением вопросительной интонации и расположением вопросительного слова в конце, далее построение вопросительного предложения с помощью вопросительного оборота «est-ce que» и, наконец, построение вопросительного предложения с помощью инверсии.

Хочу обратить внимание на первые два оборота. Они влились во французский язык под влиянием употребления беженцами и представителями бывших колоний Франции. Из-за слабого владения языком беженцам было неудобно использовать инверсию слов, принятую в вопросительных предложениях французского языка. Поэтому, чтобы задать вопрос, они выстраивали слова в прямом порядке, как в повествовательном предложении, а само вопросительное слово произносили в конце, выделяя его интонационно, чтобы собеседник понял, что звучит вопрос, а не утверждение. Реже использовали оборот.

Третий вариант инверсии является «оригинальным» вопросительным предложением. Использовать его правильнее всего. Следовательно, мы можем наблюдать влияние иного языка на структуру предложения в языке оригинала.

Пример второй. При изучении английского языка помимо учебного материала, мы дополнительно читаем книги, смотрим фильмы и слушаем музыку. В результате английский язык так проникает в наш родной язык, что когда мы разговариваем, невольно используем английские слова, но уже адаптируя его к своему языку, добавляя приставки, суффиксы и окончания нашего родного языка. Мы заимствуем лексику, адаптируя оригинал под формы родного языка. В результате в родном языке закрепляется искаженный оригинал определенного английского слова. То есть язык оригинал портится, растворяясь в ином

154

языке. Теряет свою уникальность. И такова ситуация с английским языком практически во всех странах мира, в которых он является иностранным.

То есть основная роль английского языка, как своеобразного культурного щита его носителей, жителей Великобритании, значительно ослабевает, так как при овладевании им иностранцами английский язык растворяется в иных языках, частично теряя свою уникальность, становясь искаженным глобальным языком межкультурного общения, что делает уязвимой собственно британскую культуру.

Считаю положительным тот факт, что представители разных государств, владея английским языком, имеют возможность сесть за стол переговоров и решать волнующие весь мир проблемы, стараясь избежать конфликтов, недопонимания и войн, которые в свою очередь приводят к гибели, страданию невинных людей, разрушению городов и нанесение тяжкого ущерба окружающей среде. Люди обьединяют все свои силы и возможности для спасения нуждающихся. Именно так появились организации решающие проблемы и конфликты по всему миру, будь то проблемы культурого, экологического, политического, экономического характера, вопросы здравоохранения, образования и обороны. Это Организация Обьединенных Наций, ЮНЕСКО, Интерпол Международная организация уголовной полиции, Красный Крест, Красный Полумесяц.

Более того, ООН имеет шесть официальных языков: английский, французский, русский испанский, китайский и арабский – для более эффективной работы организации и взаимодействия между странами.

Так, благодаря принятию ряда международных конвенций, человек может защитить свои права и свободы на международном уровне. Ведь, если его государство подписало и ратифицировало тот или иной международный договор, то местный суд при рассмотрении спорного дела, будет опираться не на основной закон данного государства, а именно на конвенцию. Если конституция данного государства трактует одну позицию, а конвенция другую, верховенство между ними одерживает конвенция. Ведь международный договор является приматом над основным законом государства, но только в случае подписания и ратификации конвенции на территории данногогосударства.

Основной Закон РК статья 4 пункт 3 гласит: «Международные договоры, ратифицированные Республикой, имеют приоритет перед законами и применяются непосредственно, кроме случаев, когда из международного договора следует, что для его применения требуется издание закона».

Итак, знание языков, действительно, меняет мир вокруг человека, расширяет его границы. Но прежде всего гражданин каждого государства должен владеть родным языком, ценить его, так как знание родного языка служит кодом к культуре и традициям, которые составляют основу нации. Имея такой мощный базис, как знание и почитание национальной культуры и ее основы – языка, человек может смело овладевать иностранными языками, открывать для себя культурное разнообразие мира. При этом он, не теряя ценностей, заложенных в нем собственной национальной культурой, откроет для себя весь мир. И сможет не только познавать иные культуры и языки, но и знакомить мир со своим родным языком, традициями и обычаями своего народа, открывая для других свой мир, свою культуру, свою страну.

Төленова Е.А.№ 157 жалпы білім беретін мектеп мұғалімі

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПӘНГЕ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ

155

Жеке тұлғаны қалыптастыруда және оған жан-жақты терең білім беруде,оқытудың көптеген әдіс-тәсілдері қарастырылады.

Мұғалімнің мақсаты: сабақты жетілдіре отырып,оқушылардың пәнге қызығушылығын,өздігінен білім алуға құштарлығын арттыру.

Жаңа технология әдістері қолданып өткен сабақтар оқушылардың ойлау қабілеттерінің артуына, білімдерінің жүйелі болуына жағдай жасайды.

Төменде өзімнің 7-сыныпта өткізген сабағымның жоспарын ұсынып отырмын.Сабақтың тақырыбы: Натурал көрсеткішті дәреженің қасиеттеріСабақтың мақсаты:1. Білімділік: Натурал көрсеткішті дәреженің қасиеттерімен танысу;2. Дамытушылық:   Натурал көрсеткішті дәреженің қасиеттерін есептер шығару

барысында тиімді қолдана білуге үйрету, пәнге қызығушылығын арттыру;3. Тәрбиелік: Оқушылардың танымдық белсенділігін

арттыру, жауапкершілікке, ұжымдық мәдениетін қалыптастыру;Сабақ түрі: Жаңа сабақСабақ жоспары:1. Ұйымдастыру бөлімі.2. Қайталау сұрақтары3. Үй тапсырмасын тексеру.4. Жаңа сабақ5. Жаңа сабақты бекіту.6. Перфокартамен жұмыс.7. Үйге тапсырма.8. Бағалау.Сабақты қорытындылау.САБАҚ БАРЫСЫI.     Ұйымдастыру бөлімі.  Сабақ мақсаты мен жоспарын хабарлау. Сынып оқушылары  топқа бөлініп, бір оқушы топ басшысы болып тағайындалады. 

( топ мүшелері 4 адамнан аспауы тиіс)ІІ.  Қайталау сұрақтары:(Мұғалім сұрақтар қояды, сынып оқушылары жауап

береді) Натурал көрсеткішті дәрежеге анықтама беріңдер. Натурал көрсеткішті дәреже қандай элементтерден тұрады ? “1383” өрнегі қалай оқылады? Дәреже негізі мен көрсеткіштерін атаңдар.ІІІ.Үй тапсырмасын тексеру. А) Үйге берілген есептердің кейбірулерін тақтаға шығару.Б) Ауызша есептер:   1)1,52; 2)32 + 22  ; 3) (–5)2 ;  4)(- 10)2  ;  5)(– 4)2 + 4 ; 6)4∙52        В) Өрнектің мәнін  0 санымен  салыстырыңдар:а) (-2)³; б) (-7)² ; в) -1²               г) -8² IV. Жаңа сабақ.  Дәптерге сабақтың тақырыбы жазылады. (Оқулықпен жұмыс. Әр

топқа бірдей тапсырма беріледі. Оқулықтың 8-10 бетіндегі натурал көрсеткішті дәреженің 1-5 қасиетттерін оқиды, мысалдардың шығарылуын қарайды, түсінеді. ) Әр топқа тапсырмалар беріледі, топ тұжырым жасап, топ басшысы  қорғайды.

Топтарға берілетін тапсырмалар:  Топ мүшелері қасиеттерді тұжырымдап, ережеге үш мысалдан дәптерге жазады. (  оқушының жауабы ауызша сұралады).

Санның 1 дәрежесі туралы қасиетті

тұжырымда.  Санның 0

Негіздері бірдей дәрежелерді бөлу ережесін

тұжырымда

Негіздері бірдей дәрежелерді көбейту ережесін тұжырымда

156

дәрежесі неге тең?Дәрежені дәрежеге

шығару ережесін тұжырымда

Көбейтіндіні дәрежеге шығару ережесін

тұжырымда

Бөліндіні дәрежеге шығару ережесін

тұжырымда 

1. а1 = а.Кез келген санны 1

дәрежесі, сол санның өзіне тең.

а0 = 1 Кез келген санның

0 дәрежесі 1-ге тең.

2. аn:аm =a n+m

Ереже: негіздері бірдей дәрежелерді бөлген кезде, дәреже негізі жазылып, дәреже көрсеткіштері азайтылады.

3. аn•аm =a n+m

Ереже: негіздері бірдей дәрежелерді көбейткен кезде, дәреже негізі жазылып,дәреже көрсеткіштері қосылады.

4. (an)m=anm 5. (ab)n=anbn 6.( a/b)n =an / bn

   V. Сабақты бекіту. Тақтаға есептер шығарылады.  №  5,8, (ауызша)№4 (тақтаға

шығарылады) №6,(5,6) 10,12,15 (оқушылар өздері орындайды.)VІ. Перфокартамен жұмыс. Әр оқушыға 10 тапсырмасы бар,жеке карточка

беріледі.Топ басшысы тексереді.1. а7

* а2 * а3

2. в1* в2

* в3. х10 : х7

4. у30 : у12 : у6

5. 22 * 2 * 22

6. 47 : 43

7. а26 : а12 : а3

8. 512 : 57 : 53

9. n * n * n * n * n10. в12 : в : в : в5

VІІ. Үйге тапсырма. №6(1, 2 ,3, 4), №9, №11, №24. VІІI. Сабақты қорытындылау. Бағалау (топ басшыларының көмегімен).

Бухарбаева Л.А.,Еңбекші қазақ ауданы, Байтерек орта мектебі, Қазақ тілі мен әдебиеті

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Бүгінгі ұрпақ бейнесінен біздің мемлекетіміздің болашағы көкейіп, өркениетті мемлекеттердің қатарына қосылғандығы көрінеді. Білім беру саласында әлеуметтік, педагогикалық, ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа әдістерін іздестіру, оны өмірге пайдалану. Жаңа педагогикалық технлогияны игеру мемлекеттік білім стандарты деңгеінде оқыту үрдісін міндеттейді. Жаңа технологияның мақсаты – оқытуды ізгілендіру, яғни оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс- әрекетін жүргізе алатындай болуы керек. Жаңа педагогиялық технологиялар оқушының шығармашылық қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады.

Негізінде ақпаратық техногияларды пайдалана отырып, нәтиже көрестуге болады:- қазақ тілінің оқу материалын терең түсіну;- қазақ тілінің оқу мотивациясының артуы;

157

- алған білімнің неғұрлым ұзақ уақыт есте саталуы;- білім беруге жұмсалатын шығынның азаюы;Заман талабына сай күнделікті сабақ барысында бейне және аудио- құрылғыларды,

теледидарды, компьютерді, электронды оқулықты, интерактивті тақтаны қолдану оқушылардың тілді үйренуге деген белсенділігін арттырып, ең бастысы олардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасайды.

Сабақ барысында кеңінен қолданылып жүген технологиялардың бірі- модульді оқыту. Модульді оқыту технологиясы негізінен үш бөлімнен тұрады (кіріспе, сөйлесу бөлімі, қорытынды).

Жеке тақырыпты модульдік оқыту жағдайында сабақтың ақпараттық структуралық компонеттерінің мазмұны төмендегіше анықталады.

1.Сабақ мазмұнын оқу элементтеріне бөліп оған мақсат қоя білу.2. Оқу мазмұнын оқу элементтері бойынша деңгейлеп беру.3.Оқушының сыныптан тыс қызметін ұйымдастыру.4.Сабақтың логикалық құрылымын белгілеу.5.Түзету- ескертпе жасау.Жалпы оқу процесін бүтіндей модульдік оқытуға бейімдеу ісі оқу пәнінің бүтіндей курсын

тақырыптың немесе тарау, бөлім бойынша модульдеуге, сабақтың ақпараттық- структуралық компонеттерін жасауға тікелей байланысты. Сабақта электронды кітаптарды пайдаланудың да маңызы зор. Себебі, ол оқушының танымдық көзқарасын қалыптастыруға, ізденіс ұлғайтуға, шығармашылық қабілетін арттыруға, өзіндік жұмыстарды тез орындауға көмектеседі. Оқу үрдісінде жаңа технологияларды қолдану аса маңызды.

Осы технологияларды пайдаланудың тиімді тұстары:-оқушының пәнге деген жеке қызығушылығын оятады;- танымдық қабілеттілігін қалыптастырады;- оқушыны шығармашылық жұмысқа баулиды;-мұғалімнің уақытын үнемдейді;- қосымша мәліметтерді береді.Жаңа технологияларды сабақта қолданудың тиімділігін қашан да жолға қоярымыз анық.

Қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне оқыту өте күрделі мәселелердің бірі. Мен өз сабақтарымда мынадай талаптар қоямын. Жаңа технологияны қолдана отырып, сапалы және терең білім беру оқушының ойлау қабілетін, есте сақтау қабілетін арттыру.

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» қазақстан халқына жолдауындағы бесінші тараудағы алтыншы міндетте – осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, «парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту. Білім беру реформасы табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілуі болып табылады. Қазақ тілін нәтижелі үйрету үшін оның оқыту әдістемесін жетілдіре түсіну – бүгінгі күннің кезек күттірмейтін маңызды мәселесі. Міне, заманымыздың тілек-талабы білім мазмұнын жаңартумен бірге, оны өмір мұқтажына орай дамытып, оқытудың жаңаша әдіс –тәсілдерін қолданудың мүмкіндіктерін арттыруды күн тәртібіне қойып отыр. Осындай мәні мен маңызы зор өзекті мәселелердің бірі – оқушы тілін дамыту процесі. Себебі оқушылардың берілген білімді (оқу тапсырмалары, үйретілген ережелер) саналы түрде ұғынып, ойының дәлдәгі, өмірге көзқарасының қалыптасуы, өз бетінше білім алуға дайындығы, басқа ғылым негіздерін меңгеру нәтижелері ана тілінде сөйлеу деңгейіне байланысты. Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз деген. Сонымен қатар осы жолдаудағы жиырма алтыншы бағытта – Қазақстан халықтарының рухани дамуы және үштұғырлы тіл саясаты айтылған. Осы Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жолдауындағы айтылған мәселелерге баса назар аудару қазіргі мұғалімдердің міндеті болып табылады. Жаңа заманда жаңаша оқыту, оқушыға сапалы білім, саналы тәрбие беру ол ұстаздардың борышы. Әсіресе оқушылардың жазбаша тілін дамытуын жүзеге асыруға көп көңіл бөліп, әр мұғалім өз сабағына күнделікті дайындалып, ізденіп, өз ісіне жауапкершілікпен қарауы жөн.

Жеке тұлғаның қалыптасу деңгейінің саласына қойылатын қоғамдық-әлеуметтік сапалардың үнемі өсіп отыруына сәйкес педагогикалық құралдарды да тұрақты жаңарту қажет болады. Бүгіндері ондай жаңартулар педагогикалық ғылым мен мектеп тәжірибелерінің үздіксіз сабақтастықта дамуынан көрінеді. Онда педагогикалық технологиялар көмегімен күнделікті оқытудағы

158

педагогикалық төтендерді оқу-тәрбие үрдісін алдын ала жобалау жолына ауыстыру, оларды ізбе-із сыныпта қолдану көзделеді. Мұғалім үшін жазылатын дәстүрлі сабақ жоспарларынан өзгеше жұмыс ретінде педагогикалық технологияда оқушылардың оқу-танымдық әрекеттерінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-тәрбие үрдісінің жобасы жасалады. Ол мақсат-нәтижелерінің нақтылығымен, білім мазмұнының сұрыпталуымен, оны меңгерудің әдіс-құралдарының және оқу түрлерінің біртұтастығымен анықталады. Мақсат қою мен тұтастықты сақтау басты қағидалары ретінде танылады. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде тіл ұстарту мәселесі нақтылы да жүйелі жүргізілмей, тіл ұстарту мәселесінің өзі де әлі де нақтыланбай, оны жүзеге асырудың бағыттары, жолдары анық белгіленбей, белгілі бір жүйеде қолданылмай жүргендіктен, оқушылардың шығармашылық жазу жұмыстарының т.б. сапасы төмен дәрежеде екндігі соңғы уақытта баспасөз беттерінде жарияланып жүрген мақалаларда айтылып та жүр. Бұл фактілер, біріншіден, оқушылардың тілін дамытуға байланысты олқылықтардың орын алуымен айқындалса, екіншіден, тіл дамыту әдістемесіндегі нақтылықты қажет етумен айғақ болады. «Тіл дамыту» мен «Тіл ұстарту» ұғымдарын нақтылап айқындау қажеттігі әдіскер-ғалым Б.Жахинаның айтқандарынан көрінеді. «...Әрі қазақ тілі әдістемесі бойынша дұрыс қалыптаспай келе жатқан, мектеп мұғалімдерінің арасында қиындық келтіріп), әр түрлі ой-жорамал туғызып жүрген «Тіл дамыту» әдістемесіне жүйелілік енгізу үшін «Тіл ұстарту», «Тіл дамыту» деген екі атаумен аталып жүрген екі терминнің өзін, екеуінің де алдына қойып отырған мақсат-мүддесі оқушы тілін дамыту, ойын жазбаша әрі ауызша түде сауатты, көрікті жеткізе білуге үйрету болғандықтан бір ғана атаумен атаса да дұрыс болатын сияқты».

Білім беру жүйесі - сабақтастығы бар білім беру бағдарламалары мен әр түрлі деңгей мен бағыттағы мемлекеттік білім беру стандарттары жүйесінің, оларды әртүрлі ұйымдастыру құқықтық формадағы, типтегі және түрдегі білім беру мекемелерінде іске асырушы тармақтардың, сонымен бірге білім беруді басқару органдары жүйесінің жиыны.

Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi роль атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк қатынастарды қалыптастырады.

Орыс педагогі К.Д.Ушинский айтқандай, қазіргі заман талабына сай, әр мұғалім, өз білімін жетілдіріп, ескі бірсарынды сабақтардан гөрі, жаңа талапқа сай инновациялық технологияларды өз сабақтарында күнделікті пайдаланса, сабақ тартымды да, мәнді, қонымды, тиімді болары сөзсіз. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айқандай: «Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін – білім». Сондықтан, қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдында оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып отыр. Оқытудың әртүрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл педагогтардың іс-тәжірибесі зерттеліп, мектеп өміріне енуде.

Ақмурзина А.А., Бастауыш сынып мұғалімі

МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА САБАҚ ӨТУ ТӘСІЛІ

Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге

159

ықпал етеді. Оқытуда ең басты нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын жақындатады.Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы, ақыл-ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес қосады.

Оқыту тәсілдерінің түрлері:• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері;• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару тәсілдері.Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің жүзеге асуына

көмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту, ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Оқыту құралдары - білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар, оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты объектілер, өндіріс, құрылыс.

Оқыту әдістері және оларды жіктеу мәселесі. Әдістер белгілі бір негіз бойынша топтарға бөлінеді. XIX ғасырдың 20-30 жылдарында Б.Е.Райков, К.П.Ягодовский түсіндіру, тәжірибелік, зерттеу, зертханалық әдістерін жетілдірді. Оқушылар сөзден, кітаптан, көрнекіліктен, тәжірибелік жұмыстардан білім алады. Осыны ескеріп 20-30 жылдарда Н.М.Верзилин, Е.Я. Голант сөздік, тәжірибелік, көрнекілік әдістерін ұсынады. Қазір компьютерлік жүйелер арқылы білім алу мүмкіндігі бар. М.А.Данилов (1899-1973), Б.П.Есипов (1899-1967) дидактикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын әдістерді топтастырды. Олар: білім алу, іскерлік және дағдыларды қалыптастыру, білімді қолдану, шығармашылық іс-әрекет, бекіту, білім, іскерлік, дағдыларды тексеру. Аталған авторлардың пікірлері бойынша оқыту әдісі - дидактикалық мақсатқа жету үшін оқушылардың іс-әрекетін реттеп, ұйымдастыру тәсілдері. Бұл саралауда әдістер оқытудың алдында тұрған міндеттермен сәйкестендірілген. И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин оқыту әдістерін оқушылардың танымдық жұмыстарының түріне қарай топтастырған. Авторлар балаларға ақыл-ой жұмысының, өз бетімен білім алудың жолдарын көрсетеді. Оқытушының басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық белсенділігі әртүрлі. Репродуктивтік әдіс арқылы оқушы "дайын" білімдерді есінде сақтап, кейін қатесіз айтып бергенмен, оның ақыл-ой белсен ділігі төмен болады. Эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жұмысы күшейеді, оқушы білімді өзінің танымдық іс-әрекеті арқылы алады. Бұл әдіс бастауыш мектептерге де таралған. Бірақ сабақты тұрақты түрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу әдістерімен өткізу мүмкін бола бермейді. Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін топтады. Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тұратынын атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау әдістері деп бөледі.

М.И.Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін і іріктеген. Оқыту әдістері: а) ақпарат беру әдісі, ә) түсіндіру әдісі, б) ынталандыру әдісі, в) тәжірибелік әдіс.Бинарлық әдістер бір-бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың тәсілдерін

(хабарлау, міндеттер қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.) қолдануды талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін түсіндіреді, оларға сұрақтар қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру тәсілдері, дәлірек айтсақ фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оқыту әдісін

160

түсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі тәсіл - ақпараттарды, фактілерді ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді жаттауды ұсынады, бірақ ереженің мәнін түсіндірмей, оны жаттау тәсілін айтады), онда оқыту әдісі ақпараттық- хабарлау, немесе оны жай ғана хабарлама әдісі деп атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар заттарды бақылап, фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін тындайды және ой елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл жерде оқу әдісі репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені оқушылар дайын күйінде меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың үлгі бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық деп атаймыз.

Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып табылады. Егерде оқушы мәтінді талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда кітаппен жұмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын, ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін көрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі, эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен "жаңалық" ашады, бірақ негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді. Зерттеу әдісін қолданғанда мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу, қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және қортындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді. Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы керек емес деген сөз тумайды.

Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмұнын таңдаған кезде жүреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім деңгейіне мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне байланысты.

Әңгіме – оқу материалын ауызша баяндау. А. Байтұрсынов "Сөзден әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне үқсас" дейді. Сөз өнерінің айшықты болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне, көркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру, кейіптеу, бейнелеу (ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып Дулатов Оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп, тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың тәсілдерін көрсетіп берді. Ол "баланы толық жауап беруге әдеттендіру керек", - дейді. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп оқытудың жаңаша жолдарын ұсынып, мұғалімдерден соны іс-әрекеттерді талап етеді. "Балалар дұрыс оқи алмай, қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету лайық", - дейді.

Муратова Д.Бастауыш сынып мұғалімі

ОРФОГРАФИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Чехтың ұлы педагогы Ян Амос Коменский «дидактика» терминін кең ұғымда қолданып, өзінің әлемге тараған шығармасын «Ұлы дидактика» деп атады. «Ұлы дидактикада» тек оқыту мәселесін ғана емес, сонымен бірге ақыл-ой тәрбиесі, адамгершілік, дене, эстетикалық сияқты тәрбие түрлерін де әңгімеледі. Сөйтіп, өз еңбегінде педагогикалық жүйені әрі терең, әрі ғылыми тұрғыдан негіздеуді мақсат етті.

Бүгінгі таңда дидактика – педагогика ғылымының білім беру және оқыту теорияларын белгілейтін бір саласы және маңызды саласы. Дидактика:

161

1) оқытудағы таным процесін анализдеу, 2) дидактикалық принциптер, 3) білім берудің мазмұны,4) оқыту жұмыстарын ұйымдастыру формалары (сабақ туралы ғылым), 5) оқыту әдістері, 6) оқушы білімін бағалау және есепке алу мәселелерін зерттейді. Дидактикада

мектепке оқылатын барлық пәндерге тән оқыту процестерінің жалпы заңдылықтары қарастырылады.

Мектепте оқылатын әрбір жеке пәндердің (тіл, тарих, математика, биология т.б.) сипаттарына қарай, ол пәндердің өзіндік ерекшеліктері ескеріле отырып, жеке пәндерді оқыту методикасы жасалады. Дидактиканың зерттеу объектісіне кіретін мәселелермен жеке пән методикасы да шұғылданады. Сондықтан жеке пән методикасы деудің орнына «жеке дидактика» немесе «арнаулы дидактика» термині қолданыла береді.

Россияда ең алғашқы методикалық туынды Ф.И. Буслаевтың 1844 жылы жарыққа шыққан «Отандық тілді оқыту туралы» деген еңбегінен басталады. Федор Иванович Буслаев ХIХ ғасырдағы көрнекті орыс филологтарының бірінен саналады. Ф.И. Буслаев салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін қалады.

Оның осы жоғарыда аталған методикалық жұмысы және онан кейінгі уақыттарда жазған орыс грамматикасы оқулықтары отандық тілді оқытуды жолға қою жөніндегі елеулі еңбек болды. Жазған зерттеулерінде сол кезде үстем болып келген догматизмге қарсы тұрып, орыс тілін оқыту принциптері мен әдістерін жаңаша белгіледі. «Отандық тілді оқыту туралы» методикалық еңбекте оқытудың принциптері орыс филология ғылымының теориялық мәселелерімен ұштастырылады. Бұл – Буслаев методикасының ең бір құндылық жағы еді.

Буслаев өзінің методикалық көмекші құралында баланы тәрбиелеу және оған білім беруде ана тілінің алатын орны мен ролін белгіледі. Оның пікірінше, отандық тіл адамға білім беруде ерекше орын алуы тиіс, өйткені оқушының барлық рухани жан дүниесінің өсуі ана тілін қалай және қандай көлемде білуімен тікелей байланысты. Сондықтан да отандық тіл мектепте оқылатын барлық пәндер ішінде басты орын алуға тиіс деп есептеледі.

Буслаев орыс тілі грамматикасындағы кемшіліктерді де орынды көрсетті: «Осы уақытқа дейін бізде отандық тіл латынша және грекше үлгіде жасалған грамматикалар бойынша оқытылып келеді; демек, оларда, біріншіден, лингвистикалық элементтер жеткіліксіз, екінші жағынан, көп нәрсе артық, әсіресе септеу, жіктеу, меңгеру, байланысу жайлы ұсақ ережелер көп берілген» [1].

Ана тілін оқытудағы догматизм мен схоластиканы жою үшін Буслаев тілді көрнекті жазушылардың шығармаларына негіздеп оқытуды жөн көрді.

Буслаевтың орыс тілін оқыту жөніндегі методикалық жүйесінде грамматика жетекші орын алады. Бірақ оны бұрынғысынша септеулер мен жіктеулердің жалаң схемасы түрінде емес, оқушылардың ауызша және жазбаша тілін дамытуға көмектесетіндей етіп оқытуды көздейді. Бұл үшін грамматиканы салыстырмалы-тарихи жолмен жүйелі оқыту қажет деген қорытындыға келеді.

Буслаев сөз таптары мен сөйлем мүшелерін оқушылар адамдардың қатынас жасаудағы негізгі бірлігі ретіндегі сөйлеммен таныстырылғаннан кейін оқыту тиімді деп есептейді: «Жеке бөліктер бүтінсіз түсініксіз болатындығы сияқты, бүтінді де жеке бөліксіз түсіну мүмкін емес, сөз таптары түсінікті болу үшін, сөздер белгілі болу керек, ал сөйлеудің ең қысқа және ең қарапайым түрі – сөйлем. Балалар сөз арқылы сөйлеседі, оған сөзден гөрі сөйлемді түсіну оңай, ал сөйлеу әдетте белгіліден басталып, кейде белгісіздерді де араластырып отырады. Ана тілі әркімнің қажеті болғандықтан, оны үйрету оқушының рухани қабілеттілігін арттыру болып табылады. Міне, сондықтан да отандық тіл пәнін оқыту үшін педагогикалық әдістер қажет екендігін аңғартамыз». Өзінің барлық методикалық

162

пікірлерін мектептегі оқу жұмысы практикасында жүзеге асыру үшін, ол – жалпы дидактикалық принциптерді де, сондай-ақ, оқушылардың жас ерекшелік мүмкіндіктерін де ескере отырып, отандық тілді оқыту әдістерін мұқият белгіледі.

Орфаграфияны оқыту жөніндегі Буслаев пікірі еске тұтарлық пайдалы методикалық кеңес: «...Емлені грамматикалық жолмен оқыту қалай сөйлесең, қалай естісең солай жаз деген қағидамен шектелмейді, қайта, грамматика бойынша, сөздердің өзгеруі мен түрленуін және сөйлемдердің байланысу заңдылықтарын ескере отырып жазуды талап етеді...емлені үйретуде өзінше жаңалық енгізуге болмайды, тіпті емлені жетілдіруде айтарлықтай көмектесерлік жаңалық болғанның өзінде де жалпы пайдаланудағы ізбен жүру керек».

Буслаевтың орфаграфиялық дағдыны игеруде бір ізділікті сақтау жөніндегі талабы да құптарлық: «Оқушылар көрсеткенді әбден берік меңгергенше, жаңаны бастамау керек». Сондай-ақ, оқу сабақтарын оқушылар материалды басынан аяғына дейін саналы игеретіндей етіп ұйымдастыруды ұсынады да, мазмұны және орындау сипатына қарай бірте-бірте күрделеніп отыратын әр жақты жаттығулар пайдалануға кеңес береді.

Оқушылардың жазбаша тілін дамыту туралы пікірінің де елеулі маңызы бар. Ол – мұғалімдер алдында элементарлық практицизммен шұғылданбай, балаға әдеби тіл негіздерін үйретуді басты мақсат етіп қояды. Оқушыларға іс қағаздарын үйретуге де қарсы болған жоқ.

Академик Буслаевтың методикалық көмекші құралы методиканың дамуында аса зор роль атқарады. Оның теория мен практиканың байланысы, баланың жас ерекшелігін ескеру, ана тілі сабақтарында көркем шығармалар текстерін пайдалану т.б. жөніндегі пікірлері бүгінгі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ. Алайда, грамматиканы тек көркем шығарма текстеріне негіздей оқыту және ана тілін салысьырмалы-тарихи жолмен оқыту жөніндегі пікірлері біздің заманымызға лайық келмейді.

Қазақ халқының ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсарин қазақ балаларына жедел хат танытуға және қысқа уақыт мерзім ішінде орыс тілін білгізуге ерекше көңіл бөліп, оның тиімді жолын іздестірді және оны тапты да. Алғаш ашылған мектептегі өзінің мұғалімдік жұмысы және оқыту әдістері туралы ол былай деп жазды:

«Мен балаларды оқытуға, қойға шапқан аш қасқырдай, өте қызу кірістім. Бұл балалар да менің айызымды қандырып, не бары үш айдың ішінде оқи білетін және орысша, татарша жаза білетін болды... Мен әуелі оларға зат есімге ғана жататын зат аттарын үйретемін; содан кейін заттың сынын көрсететін сын есімді үйретемін, осылардан кейін зат есімді олардың сынымен қосып, ақ адам деген сияқты сөйлемдерді құрып үйретемін. Одан әрі етістік, жіктеу, септеу, орысша сөздерді, жынысқа бөлуді және есеп үйретемін. Осыдан кейін келіп самоучительден сөйлем аударып үйретемін» [2].

Ыбырай Алтынсарин оқытуға ұсынылатын материалдары іріктеуде өте ұқыпты болды: баланың жас және ұлттық ерекшелігін, психологиясын, ақыл-ой өрісін, талғамын және олардың игеру қабілетін үнемі ескеріп отыруды қадағалады.

«Бірінші кітабымды Паульсон кітабының құрастырылу тәртібімен жазып шыққалы отырмын. Әрине, мұны қазақ балаларына лайықтап жазамын. Мысалдарды (басни) енгізгім келмейді, өйткені қатаң тұрмыста өскен қазақтарға бұдан гөрі мәндірек әңгімелер керек болады. Мысалдарды қазақ балалары оқығысы келмейтінін, оқыса оған күлетінін, ал олардың ата-аналары балаларымызға сауысқан мен қарға сөйлейді деген сияқты нәрсені үйретеді деп, тіпті ренжитінін тәжірибемнен білемін. Қазақ балаларына, меніңше, мағыналы анекдоттар, жұмбақтар, ойына ой қосатын әңгімелер немесе оларды қызықтыратын, мысалы, жібек құртының, көбелектердің өзгерулері сияқты, құндыздың өзіне үй салып алатыны сияқты әңгімелер тәуірірек болады. Өлең жағын мен, мүмкін болғанша, қазақ өлеңдерінің арасынан іріктеп аламын» [3].

Ыбырай Алтынсарин берілген сабақты «балалар түсініп алғанға дейін, орынсыз ілгері озып кетуге болмайды» деп есептеді. Кітап оқуға оқушыларды ынталандырып, оқығандарын берік ұғып қалу үшін, мынадай тәсілдер ұсынады: «...оқушылармен бірге қайта-қайта оқып,

163

ауызша әңгімелер өткізіп отыруды, әңгімені орыс тілінде, әрине, түсіндіре отырып, айқын өткізуді өте пайдалы деп білетінімді айта кету борышым деп білемін; бұл әңгімелердің аяғында оқушылардан оқығандарын қайталап сұрап отыру қажет. Мұндай әңгімелерді оқушылардың қызығып тыңдайтынын және жеңіл ұғып алатынын мен өз тәжірибемде көргенмін.

Пайдаланылған әдебиттер:1.Б. Құлмағанбетова. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1982ж.2.С. Рахметова. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1991ж.3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатынас теориясы және әдістемесі. А., 2003ж

Нурходжаева М.И.№ 45 мектеп-гимназиясы, орыс тілі пән мұғалімі

МЕКТЕПКЕ ОҚЫТУҒА БАЛАНЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЙЫНДАУ

Мектепке дейін тәрбиелеу мен оқыту дейін.Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымда жүзеге асырылады. Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытуды ,олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап ,нығайтуды, дамуында ауытқуы, бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды және оған мұқтаж балаларға қажетті түзету жасауды жүзеге асырды. Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындығын қалыптастыру үшін танымдылық процесстерін дамыту.

- Мектеп жасына дейінгі балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеу.Сондықтан мектеп жасына дейінгі балаларға, олардың отбасына көмек ретінде зерттеу жұмысын жазуды жөн көрдік. Зерттеу жұмысын бастамас бұрын біз алдымызға мынадый болжам қойдық – балалардың танымдық процестерін дамытуда міндеті болып табылады. Процестерінің дамуы, қоршаған ортаның баламен қарым-қатынасына  байланысты.Егер зерттеу мақсаты болжам мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді алдымызға қойдық.

- Мектеп жасына дейінгі балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін зерттеу.- Мектеп жасына дейінгі балаларда танымдық процестерінің денгейлерінің

диагностикасы.- Баланы мектепке дайындаудың тиімді әдіс-тәсілдерін қолданудың психологиялық мүнкіндіктерін айқындау.

Мектепке дейінгі балалық шақта (үштеп жеті жасқа дейін) организімнің қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ткандар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің сүйектеніп, бұлшықтың еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылуы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие  мен оқыту процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формалары игеруі үшін қолайлы жағдайлар жасайды.

Баланың мектепке дайындығының кейбір психологиялық аспектілері. Мектептегі оқудың басталуы – бала өміріндегі әлеуметтік психологиялық жағынана да, физиологиялық жағынан да қиын әрі жауапкершілігі мол кезең. Бұл адам өміріндегі және іс-әрекетіндегі жаңа жағдай болып табылады. Сонымен қатар жаңа қарым-қатынастар жаңа міндеттердің тоғысуы болып табылады. Баланың бұл кезде бар өмірі өзгеріске түседі. Мектеп бірінші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар қоятыны белгілі. Ол оқушының азын-уалақ алған

164

білімі талаптарды орындауға мүмкіншілік бермейді. Осындан келеді де, оқушылардың мүмкіндіктерімен мектептің қойлатын талаптары арасында қарама–қайшылықтар туады. Себебі оқу басталғанан жүктеменің көлемі өседі.

Балабақша ұйымдарында мектепке дайында.Қазіргі уақытта баланы мектепке дайындау, белгілі бір дағдыларды игеруге бейімдеу заманымыздың көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр. Мектепке дейінгілердің өз-өзіне қызмет ету дағдыларын меңгеруі - өнегелі, жігерлі, дербестік, және табандылық сияқты қасиеттерін тәрбиелеудің тиімді жолы.

П.П.Блонский өзінің педалогиялық-бағдарлану концепциясында  баланың үлгермеушілігі, мектептегі сәтсіздіктерін оның жүріс-тұрыстарынан емес, әуелі семья жағдайына, әлуметтік экономикалық мәселелерінен қарау керек деп тұжырымдаған.    Егер сөйлеу, ойлау, қабылдау процестерінің дамуы қалыпты жағдайда жүрмесе  баланың ой-өрісінің дамуы да кейін қалады. Бала бұл жаста өзін еркін ұстап, өз бетімен әркет жасап үйрене алмайды, олардың дамуында жол көрсететін, өмірге бейімделуіне жағдай жасайтын адам болу керек. Қандай адамзат баласы болмасын баланың әлеуметтік жағдайына бейімдейтін, үйрететін ата-анасы болып табылады.

Оқушылардың танымдық іс-әрекетін дамыту, олардың жоспарлау және ұйымдастыру біліктерін қалыптастыруда оқу-зерттеу жұмыстарының маңызы өте зор.Танымдық іс-әрекеттің шығармашылыққа ұмтылу арқылы сипатталады.Өз бетімен білім алуға ұмтылу танымдық ізденімпаздықты қажет етеді .Зерттеу жұмыстары оқу үдірісімен қатар жүре отырып ,оқушының танымдық біліктерінің дамуына негіз болады.Әсіресе ,бұл жұмыстарда әр оқушының жеке мүмкіндіктері мен қасиеттері айқындалады.

Балалардын ойлауын сезімін,еркін зерттеу керек болса,бұл үшін психолог қандай болмасын бір әрекет ұйымдастырады.Мысалы,өзіне тән ережелері бар ойын ұйымдастырылса,сол ойын үстіндегі балалардың психологиялық ерекшеліктері жазылып,кейін оған мұқият талдау жасалынады.Осы зерттеуде оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ой әрекетіндегі сөз бен көрнекіліктің ара қатынасы үнемі өзгеретіндігі,балалардың жасы өсіп, білім қоры молайған сайын олардың ойлауы тереңдеп,жалпыланып қана қоймай,ондағы образдардың біртіндеп толық және мағыналы бола түсетіндігі де байқалған.

Мектепте оқытуға баланың психологиялық дайрлығы  - мектепке дейінгі балалық шақ кезеңіндегі психикалық дамудың қорытындыларының бірі. Қазіргі уақытта баланы мектепке дайындау, белгілі бір дағдыларды игеруге бейімдеу заманымыздың көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр.

Ендігі жерде мектеп жасына дейінгі баланың бүкіл өмірін ұйымдастыру, оның денсаулығын нығайту, ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесін жетілдіріп, түптеп келгенде мектепке даярлау, тікелей ата-ананың үлесіне тиеді.

Сымханова Ж.А.№ 45 мектеп-гимназиясы, бастауыш мектеп мұғалімі

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан 2030» бағдарламасында жан-жақты дамыған, дүние жүзіне әйгілі және сыйлы мемлекеттің патриоттарын тәрбиелеу – ұстаздар қауымының басты міндеті екендігі баса айтылған. Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана шәкірт жанына нұр құя алады демекші, әр сабақтың қызықты өтуі тікелей мұғалімге байланысты. Осы орайда өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілдің қадірін сезіндіріп жүрген тіл мамандарының көтерген жүгі ауыр-ақ, десек те мемлекетіміздің кез келген оқу орнында қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде оқытылады. Оқу орыс тілінде жүргізілетін мектептерінде қазақ тілі

165

пәнінің мақсаты оқушылардың қарым-қатынас біліктілігін, яғни тілдік және танымдық біліктілікпен қамтамасыз ету екендігі Қазақстан Республикасының жалпы білім берудің мемлекеттік стандартында көрсетілген. Тіл арқылы қазақ халқының тарихы, әдебиеті., мәдениеті, ұлттық салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, болмысы танылады. Осы мақсатқа жетсек қана Қазақстанның саналы азаматын тәрбиелейміз. Қазіргі кезеңде мектеп мұғалімінің алдында тұрған маңызды, жауапты міндеттің бірі оқушыға тиянақты білім беру. Ол үшін мектеп мұғалімдері оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін өз тәжірибесінде қолдануды таңдап алады, үнемі ізденісте болады. Жаңа технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде пайдалану, оқыту мақсатына жетудің тиімді жолдарын көрсетеді. Оқытудың жаңа әдістерін пайдалану арқылы мұғалім оқушының белсенділігін, шығармашылық ізденісін арттырады, пәнге деген қызығушылығын оятады. Тіл үйрену – ол зорлықсыз, иландыру арқылы жүргізілетін жұмыс екендігі белгілі. Алайда, қандай да бір құбылыс болмасын оның қажеттілігі байқалмайынша жүзеге аспайтыны анық. Олай болса, мемелекеттік тіл қазақстандық басқа ұлт өкілдерінің қажеттіліктеріне айналмайынша, олардың тілдің үйренуі кешеуілдеуі ықтимал. Сол себепті мемлекеттік тілді жедел әрі тиімді оқытудың жолдары мен түрлерін тілші мамандар мен ғалымдар әртүрлі әдістемелер арқылы оқытуды ұсынуда. Соңғы жылда білім беруде жаңа технологиялар әдісі бойынша қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне үйрету тиімді екенін өмір өзі дәлелдеп келеді. Технологияның басты принциптерінің бірі – әр оқушыны жеке тұлға ретінде қабылдап, оның барлық танымдық қасиеттерін дамыта отырып білім беру.

- оқытудың тиімділігін арттыру; - берілген материалдарды терең меңгерту; - оқушыны ойлату, ойнату, ой салу; - өзін-өзі оқытуға мүмкіндік беру; - оқушыны жеке тұлға ретінде қабылдау; - ұстаз бен оқушы арасында тепе-теңдік болуы; - оқушының алдына мақсат қойғызып, оны міндетті түрде орындату. Оқушының пәнге қызығуын арттыру, қоршаған ортаны игеріп, сөйлесу, пікір алысу,

сұраққа дұрыс жауап беру, әңгімелесу, т.б. тілді меңгерту жолында қазақ халқының ауыз әдебиетінен мысалдармен байытылған тапсырмаларды өз бетімен игеріп шығармашылық деңгейге жетуі – технологияның тіл үйретудегі басты талаптары. Жас ұрпақтың жаңаша ойлануына, олардың біртұтас дүниетанымының қалыптасуына әлемдік сапа деңгейдегі білім, білік негіздерін меңгеруіне ықпал ететін білім мазмұнын құру – жалпы білім беру жүйесіндегі өзекті мәселенің бірі болуына байланысты сабақ өткізу әдіс-тәсілдеріне де жаңа технология енгізіліп жатыр. Сол технологиялардың арасында оқушылардың ауызекі сөйлеу тілін дамытуда үлкен орын алатыны « Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау» технологиясы. Сыни тұрғыдан ойлау бағдарламасының ерекшеліктерін, психологиясын түсінгеннен бастап, бұл бағдарламаның стратегияларын (әдістерін) өзімнің сабақ беру жүйеме үздіксіз енгізіп келе жатырмын. Оқушы ұтымды әдістерді пайдалануда өзінің білімге деген ынтасын ұшайтады, таным-білім көкжиегін кеңейтеді, еркін ойлауға, өз ойын дәләлдеуге үйренеді. Сын тұрғысынан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Оқушының бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз дамуына сәйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөзсіз. Осы жобамен жұмыс жасау барысында мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді; ойлауға үйретеді. Педагогикалық технология оқушылардың жеке басын дамыту мен білім беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметінің, іс-әрекетінің жүйелі дамып отыратын жобасы ретінде оқушы белсенділігін арттыруды көздейді. Ал, оқушы белсенділігінің артуы оны шығармашылыққа жетелейді. Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз - оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Оқушы бұрын тек тыңдаушы болса, енді ізденуші, ойланушы, өз ойын дәлелдеуші болады, ал мұғалім осы әрекетке бағыттауда, оқуды ұйымдастыруда жетекші рөл атқарады.

166

Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту- бағдарламасы мұғалім үшін өте тиімді. Өйткені, белгілі бір тақырыпты ойды сын тұрғысынан қарай отырып, ой- толғау, суреттей алу, еске түсіру, болжау оқушыны жаңа бір әлемнің жаңалығын ашқандай қалыпқа жеткізеді. Қазақ тіліне жоғары буынға арналған оқу дәптері дарынды балалармен жұмыс жүргізу өте қолайлы. Жүсіпбек Аймауытовтың пікірінше, адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен, қабілеттерімен келеді. Баланың осындай қабілеттерін дамытуға ертерек көңіл бөлінсе, оларды толық ашуға мүмкіндік туады. Біздің мектепте де баланың қабілеті мен талантын дамытуға көңіл бөлінеді. Бұл жұмыс бастауыш сыныптан басталып, ары қарай жалғасады. Сондай жұмыстың бірі – қазақ тілінен жоғары буынға арналған жұмыс дәптері. Дәптердің жазылу мақсаты:

1.Оқушының қазақ тіліне деген белсенділігін арттырып, ой-өрісін кеңейтіп бекіту. 2.Орыс тілді оқушыға мектепте, үйде, көшеде, аулада, сыныптастары ортасында,

үлкен адамдармен сөйлесуде, бір сөзбен айтқанда, күнделікті өмірде қазақ тілінде қарым-қатынас жасауға көмектесу.

3. Осы оқу дәптері арқылы оқушыны қазақ тілін жеңіл және қызығушылықпен оқып, үйренуге ынталандыру.

4.Баланың шығармашылық қабілетін дамыту. 5.Шәкірттің көңіліндегі өз күшіне деген сенімділік туғызу, өзіндік пікір

қалыптастыру. 6.Оқушыны төменгі ойлау деңгейінен жоғары ойлау деңгейіне көтеру. 7.Дарынды оқушыларды әртүрлі сайыстарға, олимпиадаларға дайындау. Қазіргі зерттеу жұмыстары қазақ тілі пәнінен оқушылардың дара қасиетін,

дүниетанымын, оқушының ойлау және сөйлеу тілін дамыту мақсатында деңгейлік тапсырмаларында қолданудың маңызды екендігін көрсетуде. Деңгейлік тапсырмалар оқушылардың қазақ тілінен алған білімдерін толықтыра, тереңдете отырып, қажетті дағдылар мен біліктілігінің қалыптасуын қамтамасыз етуіне мүмкіндік береді.

Қорыта келгенде, бұл технология бойынша оқытудың нәтижелері: - қазақ тілі сабағының мазмұны мен сапасы артады; - оқушылардың дара ерекшеліктеріне сай ойлау, сөйлеу қабілеттері дамиды; - оқушы өз бетімен жұмыс жасауға дағдыланып, шеберлігі шыңдалады; - оқушының жауапкершілігі артады, шығармашылығы қалыптасады; - оқушы өзін-өзі дамытып, өзін-өзі бағалап, білім деңгейін өрбіте алады; - оқушы өзі талдау жасайды, қорытынды шығарады, жаңалыққа ұмтылады; - оқушының ауызша, жазбаша сөйлеу тілдері дамиды, лексикалық қоры баиды; - қазақ тілін үйренуде қызығушылығы, өз күшіне деген сенімділігі пайда болады; - бала өз ойын дәлелдей білітін, шағын зерттеулер жүргізе алатын болады.

Жунусбекова Д.А.Бастауыш мектеп мұғалімі

ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІНІҢ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ӘСЕРІ: КЕРІ ЫҚПАЛЫ МЕН ТИГІЗЕР ӘСЕРІ

Кез келген мемлекеттің болашағы жастар. Жастардың өмір сүру әдебін, қызығушылығы мен талпыныстарын, жетістіктері мен кемшіліктерін сараптай отырып мемлекеттің болашағын болжауға болады. Жастардың бүгінгі күні әлеуметтік-экономикалық мәселелері кеңінен талқыланып, шешу механизмдері іске асып жатыр. Дегенмен, біз қарастырған мәселе — жастарға зор пайдасы әрі мол зияны бар — «Әлеуметтік желі мәдениеті».

167

Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ саяси ғылымдарының кандидаты, Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі Р.Бердібаев «Экономика» республикалық апталық газетіндегі мақаласында әлеуметтік желі мәселесінің қоғам дамуына тигізетін кері әсерлерін талдап, шешу жолдарын көрсетеді.   Интернет торабын, әлеуметтік желілерді ауыздықтау мүмкін емес. Алайда, қоғамның дұрыс дамуы үшін, жас ұрпақтың адами келбетіне, денсаулығына, ой-өрісіне келетін зиянды азайту мақсатында:

– отандық әлеуметтік желілерді дамытып, оларға мемлекет тарапынан қолдау көрсету;–  интернеттің ұлттық ресурстарын, әсіресе қазақ тілінде балаларға арналған

ресурстарды дамыту;–  педагогог ғалымдар тарапынан компьютерлік оқыту формаларын зерттеп,

әдістемелік нұсқаулар жасау, сонымен бірге балалар, жасөспірімдер, ата-аналар арасында жүйелі түрде компьютерлік ойындармен, әлеуметтік желілермен аса әуестенудің зияндығы туралы түсіндіру жұмыстарын ұйымдастыру;

– жасөспірімдер арасында ақпараттық мәдениет тақырыбына зерттеулер, арнайы курстар өткізу қажет.

Әлеуметтік желі үйдегі ас тұзы секілді. Күнделікті қолданыста өте қажет, бірақ мөлшерден көп қолданса денсаулыққа зиян. Бір ғана айырмашылығы — ас тұзын қолдану есебі, ережесі, мәдениеті қалыптасқан. Ал әлеуметтік желіні қолдануда бізде есеп те, ереже де, мәдениет те жоқ. Есеп пен ереже болмаған жағдайда мәдениет қайдан болсын. Мүмкіншілігі мол, зияны зор ғаламды торда ұстап отырған ғаламтор әлеуметті ұлттық дамудан айырады. Сондықтан желі қолданушылары үшін әлеуметтік мәдениеттің біркелкі жолын жүйелеп қалыптастыру, оны қоғам санасына сіңдіру жаһандану заманында жастарға жүктелетін маңызды миссия. Себебі әлеуметтік желіні көп қолданушылар да сол жастар.

Әлем бойынша сайттың қолданушылары  50 миллион екен. Бұған дейінгі заманда әлеуметтік желі болған жоқ, сәйкесінше ешқандай әдет, қағида қалыптасқан жоқ. Біздің пайымдауымызша, әлеуметтік желі мәдениеті мәселесін көтеру, шешу жолдарын ұсыну бүгінгі күні өзекті.

Жалпы, «Әлеуметтік желі мәдениеті» деген не? Әлеуметтік желі – ақпарат алмасу, қарым-қатынас жасау және уақыт үнемдеу құралы. Әлеуметтік желі мәдениеті – әлеуметтік желіні қолдану, кез келген әлеуметтік желі қолданушысы қандай әрекетті істеуге болатындығын немесе болмайтындығын айқындайтын, жасағалы отырған жұмыстың шегін белгілейтін жалпы қағидаттарының жиынтығы.

Қазіргі таңда әлеуметтік желінің жастар өмірінің күн тәртібінде алар орны орасан зор. Бұл – қауіп. Қарапайым жас (ол мектеп оқушысы, студент, жас маман) таңертең ұйқысынан тұрған сәттен-ақ әлеуметтік желіге қосылуға мүмкіндік беретін аппаратқа (телефон, планшет, ноутбок және т.б.) қарай беттейді. Содан сабақта, жұмыста, көшеде, үйде де желіде отырады. Түсте, кешке тамақтанғанда, үй тапсырмасын орындағанда, үй шаруасымен айналысқанда жастардың барлығы аталған істермен бірге, әлеуметтік желідегі шаруасынан қол үзбейді. Соңында, негізгі жұмыстары аяқталмайды және назар аударып орындамаған үй тапсырмасын көңіліне толық түймейді. Шәкәрім Құдайбердіұлы: «Еріншектен – салақтық, салақтықтан – надандық, Бірінен-бірі туады, Жоғалар сөйтіп адамдық» дегендей, еріншектікке таң атқаннан жіпсіз байлайтын осы әлеуметтік желі.

Осы орайда әлеуметтік желі мәдениетін қалыптастыруда ең басты ескеретін 3 мәселені ұсынамыз:

1. Қолдану уақытын белгілеу. Тәулігіне өтетін 24 сағаттың 8 сағатын – күнкөріс жұмысқа, 8 сағатын – ұйқыға, 8 сағатын – өзімізге пайдалы өзге ісімізге жұмсауымыз қажет. Ал әлеуметтік желіні тұрақты қолданушылар 24 сағаттың 6 сағатын – күнкөріс жұмысқа, 6 сағатын – ұйқыға, 6 сағатын өзіне пайдалы деп санайтын өзге істерге, ал қалған 6 сағатын әлеуметтік желіге арнайды. Бұл – қазіргі заманда үйреншікті жағдай.

168

2. Ақпарат қабылдау, тарату, түсіну жолдарын үйрететін арнайы курстар ашу. Өйткені жастар ақпараттың 90 пайызын дерлік әлеуметтік желіден алады. Алынған ақпараттың оң, солын ажырата алмай адасып жүреді. Оны желі арқылы таратады. Сонымен өздері адасып қана қоймай, қоғамды адастырады. Сөйтіп, «Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді».

3. Тіл тазалығын реттеу. Тіл сауаттылығының сақталып қалуы үшін әлеуметтік желі қолданушыларына арналған, қарым-қатынас жасау нормаларын үйрететін интернет-нұсқаулық жасау керек.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні деп түйгеніміз, кез келген жас азамат өзінің күн тәртібіндегі әлеуметтік желінің әкелер пайдасын пайымдап, зиянын зерделеп, онымен жүйелі түрде айналысу керек.

Байтенова Б.К.Бастауыш мектеп мұғалімі

ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ОРЫНДАТУДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

Грамматикалық материал түсіндірілгеннен кейін, жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Жаттығу жұмысының мақсаты - грамматикадан алған білімді жазу практикасында пайдалана білуге икемделу. Грамматикалық ережені меңгеру оны практикада әске асыра білу процесінде жүзеге асады. Анықтама ережені оқушылардың түсінуі материалды игерудің алғашқы бастамасы ғана. Орфограммалардың жазылуын есте сақтап қалу үшін қайталама қабылдау қажет болады. Орфограммаларады кайталай түсу оқушыларды анализ және синтез операцияларын орындауға дағдыландырады. Жаттығу неғұрлым мол орындалса, оқушылардың материалды меңгеруі де соғүрлым жеңілдейді. Грамматикалық форманы тану оны қабылдаумен бір мезгілде жүзеге асады. Сөйтіп, орфографиялық жаттығулар орындау кезіндегі оқушылардың күрделі аналитика-синтетикалық қызметі, біріншіден, ережені түсінуге, екіншіден, орфографиялық дағдылардың қалыптасуына негіз жасайды.

Жаттығулар орындалу сипатына қарай:1) көру сезімі арқылы; 2) есту сезімі арқылы орындалатын жаттығулар деп бөлінеді. Көру сезімі аркылы

орындалатын жаттығуға көшіріп жазу жұмыстары жатады, есту сезімі арқылы орындалатын жаттығуға негізінде диктанттарды жатқызуға болады.

Көру сезімі мен есту арқылы орындалатын жаттығу ішінде сөзді дұрыс айту және оны дұрыс жазу сияқты кинеәстетикалық әлементтерге қоса, сезімдік қабылдаулар ойлау қызметімен үштасып отырады. Көру сезімі арқылы көьшіріп жазу жұмысында мынаны ескеруге тура келеді: егер әріп немесе сөз жазылмаған тексті көшіріп жазу керек болса, онда өтіліп отырған орфограмма көру сезімі арқылы қабылданбайды, оны оқушы ережені ескере отырып, ойлау арқылы табады, ал сөйлемдердегі басқа сөздерді көру сезімі арқылы көшіріп жазады. Ойлау проқестерін дамыту сипаттарына қарай орфографиялық жаттығуларды былайша топтастыруға болады: 1) аналитикалық немесе граммаматика-орфографиялық талдау түріндегі жаттығу, 2) синтетикалық немесе текст құрау үшін сөйлемді қайта құру я өздігінен құру жаттығулары, 3) грамматикалық ерекшеліктерді топтастыру сипатындағы жаттығу немесе орфограммалардың грамматикалық жіктер мен формаларына қарай, мысалы, жұрнақұтар мен жалғаулар т.б. бөлу, 4) ұқсас немесе қарама-қарсы формалар бойынша жұмыс. Жаттығудың бұл түрлері бір-бірлерімен тығыз байланысты, сондықтан да оларды белгілі-бір сабақта үштастыра отырып, жаттығу орындату тәсілі жан-жақты түрлендіріп

169

отыруға да болады. Алайда, грамматикалық немесе орфографиялық сабақтарының бәрінде бірдей бұл жұмыстарды түгелдей жүргізудің кажеттігі болмайтын жағдайлары бар. Тіпті, кейде өтіліп отырған материал сипатының өзі көрсетілген іс-әрекеттерді бір гана түрмен шектеуді қажет етеді.

Орфографиялық жаттығу грамматикалық және орфографиялық түсінік бойынша, сондай-ақ талдаулар жасау арқылы орындалып отырады. Жаттығу орындатудың бір түрі басқа түрлерімен алма-кезек ауыстырылып отырады. Белгілі бір тақырыпқа байланысты жаттығу кезінде көшіріп жазу және диктант әлементтері, тіпті творчестволық диктант немесе шығарма араласа жүргізіліп отырылуы мүмкін. Мұндай жаттығулар берік орфографиялық дағды қалыптастыруға көмектеседі. Алайда, орындауға үсынылатын жаттығулар дұрыс іріктеліп, оны орындату жолдары дұрыс белгіленуі және жұмыс шебер үйымдастырылуы қажет.

Жаттығуға байланысты қандай жұмыс түрлерін жүргізу оқушылар алған орфографиялық дағды дәрежесімен дәл сол кезде қойылып отырған мақсатқа негізделеді. Егер жаңа өтілген ережеге қорытынды жасалып, ол ережеге байланысты әлде де жаттыға түсу, еске берік сақтау қажет болса, онда грамматикалық және орфографиялық талдау жасай отырып, көшіртіп жазғызу керек. Егер оқушыларға емлелік қиындықтарды тапқызып, орфограммаларды жете таныту мақсат етіп қойылса, онда мына сияқты жұмыстар жүргізуді ұсынуға болады:

Жаттығу жүргізуде мынадай дидактикалық талаптар қойылады: жаттығудың әржақтылығы және қайталай жаттығу. Тақырыпты өту кезіндегі жаттығумен шектеліп қалуға болмайды. Келесі сабақтарда немесе келесі тақырыптарды өту кезінде де қайталана жаттықтырылу керек. Сондай-ақ кластағы оқушылардың белгілі орфограмманы меңгреу дәрежесіне қарай және оқушыларға арнайы тапсырма беру жолымен жаттығу орындату оқу процесіндегі тиімді тәсіл болып табылады.

Орфографияны үйрету - біртұтас қиын процесс. Бұл процестің біртұтастығы оқытылатын баланың психикалық қызметінің бірлігімен, қабылдау бірлігімен, тіл мен ойлаудың бірлігімен, ауызша және жазбаша тіл бірлігімен жүзеге асырылады.

Әртүрлі сөздік материалдарға енгізілген белгілі бір орфограмманы жазу көптеген оқушыларға едәуір қиындық туғызады, сонымен бірге бір ережеге байланысты емленің өзінен де түрлі қиындық ұшырасады. Мұндай қателердің көпшілігі орфограммалардың грамматикалық табиғатын ажырата алмағандықтан жәберіледі. Жаттығуларға симантикалық, грамматикалық формасы т.б. жағынан әртүрлі ерекшеліктердің көбінесе аз қамтылуы себепші болады. Соның салдарынан оқушылар неғүрлым жеңіл жұмыстарды орындауға әдеттенеді де грамматикалық категорияларды неғұрлым қиын жағынан тануға, месте сақтауға, ақылға тоқуға әзірлігі жетпейді. Белгілі грамматикалық категорияларды оқушылардың неліктен нашар меңгеретінс себебін мұғалімнің зерттеп, ол себептерді оқушыларға саналы түрде жеткізіп отыру керек.

Жаттығудың тағы бір түрі оқушылардың жұмысты өздігінен орындауы болып табылады. Жаттығулардың мұндай түріне орфограмма жазылмай берілген тексті көшіріп жазу жатады. Оқушыларға сөздің жеке бөліктері немесе тұтас сөз жазылмаған тексті көшіріп, жазу тапсырылады да, орфографиялық ережелерді басшылыққа ала отырып, жазылмай қалған орфограммаларды немесе сөзді өздігінен ойлап жазу талап етіледі (текстің басқа жағына көңіл қоймауына болады). Мұндай жаттығудың ерекшелігі мынада: тексті жеке әлемент бөлініп көрсетілгендіктен, ереже объектісі сол бөлініп көрсетілғен әлементтен іздестіріледі, бірақ оны дәл табу оққшының міндеті. Бұл жолмен жаттығуда да аралас (үқсас) орфограммалар үсынылып отыруы керек. Олай болмаған жағдайда берілген ережеге байланысты бірінші сөйлемді ойлана отырып, орындағанымен, қалғандарын сол жолмен механикалық түрде толтыра салуы мүмкін. Жеке орфограмма немесе тұтас сөз жазылмай берілген тексті көшіріп жазу жаттығудың басқа түрлеріне қарағанда, оқушыдан жұмысты

170

өздігінен орындауды көбірек талап етеді. Өйткені мұндай жаттығуды орындау кезінде оқушылар орфограмманың жалпы сипатын және оның графикалық формасын анықтап отырады.

Диктант жазу кезінде мұғалімнің орфоәпиялық нормада оқуы мен оқушының орфографиялық нормада жазылу белгілі бір дәрежеде бір-біріне қайшылық туғызады. Мәселен, тоқсанға келген жасым бар (тоқсанға келген), көпті көрген басым бар (көпті көрген) деген сөйлемдегі айтылу және жазылу ережесін түсіну диктант жазу кезіндегі оқушылардың бірден бір міндеті болмақ.

Диктанттың бақылау диктанты деп аталатын түрі де ескерту диктанты сияқты есту сезімі арқылы жазылады. Алайда бұлардың арасында едәуір айырмашылық бар. Егер ескерту диктантында текстке талдау жасалып,

оқушылардың есте берік сақталуына жағдай жасалатын болса, бақылау диктантында ешбір жеңілдік берілмейді. Бақылау диктантында оқушылар өзінің орфографиялық біліміне сүйеніп, жұмысты тек өздігінен орындайтын болады. Алайда бақылау диктанты оқушылардың білімін сынаумен бірге, оларды үйрету мақсатында көздейді. Жіберілген қателер бойынша жаттығу жұмыстары кеңінен жүргізіліп, кімнің қандай ережеге ерекше көңіл бөлуі керектігі көрсетіліп отырады.

Шығармашылық жазу - күрделі процесс. Оған дағдылану үшін көптеп жаттығу керек. Шығармашылық жазуда орфографиялық жағынан сауатты жазу және жүйелі түрде жазбаша баяндай білу талап етіледі. Сол үшін таза орфографиялық жаттығу кезінің өзінде ақ оқушының сөйлемді дұрыс құрап, ойын дұрыс баяндай білуіне назар аударып отыру керек. Бұлай болмаған жағдайда, оқушылардың шығармашылық жазуы (мазмұндама мен шығарма) кезінде орфографиялық қате көптеп жіберілетін болады.

ПРОЕКТ

РЕЗОЛЮЦИЯ

II Международной научно-практической конференции«МОДЕЛИ ОБУЧЕНИЯ МЕЖДУНАРОДНОЙ ЖУРНАЛИСТИКЕ

В ЦЕЛЯХ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ»7 апреля 2017 года, КазНУ имени аль-Фараби, Казахстан

Второе десятилетие XXI века отмечено глобализацией коммуникативистики, новыми технологическими вызовами и цифровой трансформацией медиа-сферы, конструктивными изменениями в модуле журналистского образования. Выходят на

171

новый уровень возможности научного партнерства, способного организовать межгосударственный диалог по ряду актуальных вопросов современности, включая не только технологические и политические процессы, но и культурные, образовательные, морально-этические.

Участники конференции отмечают необходимость аккумуляции усилий ученых и практиков международной журналистики и СМК для определения новой модели журналистского образования в Казахстане, учитывающей необходимость внедрения междисциплинарных подходов к информационно-коммуникационным и цифровым инновациям в образовании.

Руководствуясь высокими принципами и идеалами гуманитарного знания, образования и науки, участники конференции согласовали общую научную и практико-ориентированную позицию в понимании основных проблем и направлений казахстанского журналистского образования и выработали следующие РЕКОМЕНДАЦИИ по его дальнейшему развитию:

1. Учитывая возрастание роли Казахстана в мировой политике и экономике как непостоянного члена Совета Безопасности Организации Объединенных Наций, проведение акций мирового уровня «EXPO-2017», инициативы «G –Global» и других мероприятий признать новый уровень востребованности специальности «Международная журналистика», способной существенно влиять на благоприятное позиционирование Казахстана в международной информационной среде;

2. Использовать возможности Конференции МTIJ в качестве площадки для обсуждения проблем и развития международной журналистики;

3. В соответствии с Планом нации - 100 конкретных шагов по реализации пяти институциональных реформ Главы государства Нурсултана Назарбаева и Государственной программы инфраструктурного развития «Нурлы жол» продолжить решение актуальных задач журналистского образования и развития гуманитарной науки в Казахстане;

4. Основываясь на контенте Пакета ООН – 17 целей устойчивого развития, а также учитывая деятельности КазНУ имени аль-Фараби в ранге хаба по устойчивому развитию Программы ООН «Академическое влияние» (UNAI) активизировать академическое объединение экспертов по разработке нового формата учебных программ ЮНЕСКО по журналистике;

5. Группе экспертов по согласованию с ЮНЕСКО подготовить индикаторы для модулей международных стандартов в области журналистики и обучения журналистике, основанные на передовом опыте и международных стандартах;

6. Стимулировать работу межвузовского общенационального объединения «Журналистка и диалог: приоритеты устойчивого развития», с целью систематизации подходов к оценке и критическому анализу положения дел в журналистском образовании Казахстана. Создать корпорацию педагогов журналистики для решения организационных и иных вопросов в периоды между конференциями;

7. Организовать выпуск научно-практического журнала «Журналистское образование сегодня», призванного освещать проблемы профессии и образования;

8. Усилить работу по внесению в Классификатор специальностей высшего и послевузовского образования РК специальности «Международная журналистка» для бакалавриата;

9. Кафедре ЮНЕСКО, международной журналистики и медиа в обществе добиться получения государственной лицензии на преподавание специальности «Международная журналистика» в докторантуре.

172

Алматы, КазНУ, 2017

СОДЕРЖАНИЕ

Карпов С., Модели обучения опыт и ресурсы ЮНЕСКО в Алматы 4Дубовицкая М. Приветственное слово 6Ахатова Б.А., Павленко В.Н., Опыт деятельности НПО по профессиональной подготовке кадров-коммуникаторов 8Свитич Л.Г., Особенности нового журнализма в условиях медиатрансформации 12Shyngyssova N.T., Amangeldi Y., Are we living through a ‘Golden age’ of tabloid journalism in Kazakhstan? 18Dudinova E.I., Mukhamadiyeva L.I. Concepts of reforming of educational process within education digitalization 23Ахметова Л.С., Веревкин А.В., Лифанова Т.Ю. Международные стандарты и интернационализация современного образования 27 Барлыбаева С.Х. Современные тренды медиа развития 31

173

Султанбаева Г.С. Караван медиаграмотности ЮНЕСКО 35Бекболатұлы Ж. Қазақстандағы ақпараттық қоғам 40Tlepbergenova A.A. Features of the transformation of journalism in modern society 42Negizbaeva M.O., Baigozhina D.O., Saduakasov A.A. State youth programs in conditions of sustainable development 45Аргынбаева М.Х., Абдраш А. Из истории возникновения Шанхайской организации сотрудничества 48Ниязгулова А.А., Ибрагимов Н.А., Перспективы развития конвергентной журналистики 52Misayeva K.N., Role of Social Media on Society and Kazakhstan’s Media 55Gubasheva D.T., Model Nations Conference – New Silk Road to the 25th anniversary of the accession of Kazakhstan and the Central Asian countries to the United Nations 62Рожков А.В., Тұрақты өзгеріс форматындағы журналистика 63Акчалов Е.Е., Бекхожин М.К. – Производственная логистика в работе студии-продакшн 67Шакирова С., «Как бы»: вербальный мусор нашего времени 71Мусинова А.А. Проблемы становления e-learning обучения на платформе МООК КАзНУ имени аль-Фараби 73Жақсылықбаева Р.С., Қазақстан және шетел журналистері тәжірибесіндегі құқықтық нормалар 76Муканова Г.К., Метафоры и идиомы как инструмент обучения международных журналистов: история и личности (Мустафа Шокай) 79Өзбекова Г.С., Өзбек А., Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты мен дипломатиялық мәселелері 81Zhurtbay N.T., Zhumabaeva A.K., Mamyrova G.S. Research methods: library congress 85Әшірбаев Б. Оқу үрдісіндегі дуалды білім беру жүйесі 90Дауренбекова А.А. БАҚ қызметін реттейін халықаралық құқық 91Нода Л.П., Современные реалии метода «Журналист меняет профессию» 94Тілепберген А.М. Полиграфия өндірісінің техникасы мен технологиясы: ерекеліктері, мәселелері және даму барысы 98Сұлтанбаева Э.С., Медиаменеджмент технологияларының даму тенденциялары: әлемдік және ұлттық тәжірибе элементтері негізінде 104Kazhimuratova S., Experiential learning: a case study teaching fashion journalism course at KIMEP university 107Әлқожаев Б., баспасөз және электронды БАҚ кафедрасының аға оқытушысы – Адам табиғаты мен психологиялық реңдерінің публицистикалық өрімі 108Нурсали А.Б., Баспасөздегі экономикалық медиамәтіннің рөлі 114Кутпанбаева Ж.Б. Коммуникативные стратегии и технологии в СМИ 116Nursali A. The culture of journalistic speech 121Данаева Н.Т., «Бесіктен бақиға дейін» немесе этнокөсемсөз 123Алимжанова А.Б. Мультимедиалық журналистика дамуына әсер ететін факторлар 128Буенбаева З.Қ. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы конвергенция үдерісінің эволюциясы 133Маханбетжанова А.С. Реклама в электронных изданиях 136 Талгат Ш., Динамика развития СМИ и международного терроризма: аспекты взаимодействия 141Мухамбетова И., Деятельность служб по связям с общественностью в органах государственного управления 146Toleukhanova A., Current journalism education trends, positive and negative experience in Kazakhstan universities 149Каримова А. Много языков, один мир 151Төленова Е.А. Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру 155Бухарбаева Л.А. Қазақ тілін оқытудағы жаңа технологияларды пайдаланудың ерекшеліктері 157Ақмурзина А.А. Мектеп оқушыларына сабақ өту тәсілі 159Муратова Д. Орфографияны оқытудың дидактикалық мәселелері 161Нурходжаева М.И. Мектепке оқытуға баланы психологиялық дайындау 163Сымханова Ж.А. Қазақ тілін оқытудағы жаңа технологиялар 165Жунусбекова Д.А. Әлеуметтік желінің мектеп оқушыларына әсері: кері ықпалы мен тигізер әсері 167Байтенова Б.К. Орфографиялық жаттығуларды орындатудағы қарым-қатынас 168

174

Резолюция 171

175