sokakta calisan cocuklarda ahlaki ve dini duygularin gelisimi the development of ethical and...
TRANSCRIPT
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
1/142
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLMDALI
FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI
SOKAKTA ALIAN OCUKLARDAAHLAK VE DN DUYGULARIN GELM
Yksek Lisans Tezi
Ayegl YILDIZ
stanbul, 2007
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
2/142
T.C.
MARMARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLMDALI
FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI
SOKAKTA ALIAN OCUKLARDAAHLAK VE DN DUYGULARIN GELM
Yksek Lisans Tezi
Ayegl YILDIZ
DanmanYrd. Do.Dr. Ali Ulvi MEHMEDOLU
stanbul, 2007
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
3/142
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
4/142
I
NSZ
Modern dnyann yok edemedii isizlik, fakirlik, g ve benzeri sosyal sorunlardan
en fazla etkilenenler phesiz ocuklar olmaktadr. Son yllarda sokakta alan ocuk
saysnn hzla artmas ve ocuklarn hem zarar gren hem de zarar veren konumuna gelmesi,
meselenin eitli boyutlarda ele alnmasn zorunlu klmtr. Kiilik geliimindeki en nemli
dnem olarak kabul edilen ocukluk dnemi ayn zamanda ahlaki geliim asndan da nem
arz etmektedir.
Sokakta alan ocuklarda Ahlaki ve Dini Duygularn Geliimi baln tayan
bu aratrmada, genel olarak sokakta alan ocuklarn geliimleri ve zel olarak dini duygu
ve ahlaki geliimleri incelenmitir. Bununla beraber ocuu sokakta al
maya iten nedenler,sokakta onu bekleyen tehlikeler, sokakta almasnn onda oluturduu duygu durumu, iinde
bulunduu sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel durumun ahlaki ve dini geliimine etkileri de
ele alnmtr.
Aratrmann her aamasnda bilgi birikiminden istifade ettiim, desteini grdm
danman hocam Yrd. Do. Dr. Ali Ulvi Mehmedoluna, tezimin son eklini almasnda
fikirleriyle desteini esirgemeyen hocalarm Prof. Dr. Veysel Uysala ve Yrd. Do. Dr. Aynur
Uralere teekkrlerimi sunuyorum.
Hayat Salk ve Sosyal Hizmetler Vakf Sokakta alan ocuklar Koruma
Komisyonu tarafndan yrtlen ocuklar Sokakta Solmasn projesinde faaliyetlerde
bulunan btn deerli arkadalarma ve benimle mlakat yapmay kabul eden, sokakta
almay brak p da eitim hayatlarna devam eden sevgili ocuklara; tezimin her
aamasnda tecrbesini benimle paylaan sevgili arkadam, dostum Esma rkmeze de
teekkr ediyorum.
Maddi ve manevi destekleriyle eitim hayatm boyunca beni yalnz brakmayan bata
annem olmak zere tm aileme ve ho grsyle desteini hissettiim kymetli eim Hikmet
Yldza itenlikle teekkr ediyorum.
Ayegl YILDIZ
stanbul 2007
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
5/142
II
NDEKLER
Sayfa No.
NSZ I
NDEKLER IITABLO LSTES V
KISALTMALAR VII
GR
1. ARATIRMANIN KONUSU 12. ARATIRMANIN AMACI ve NEM 13. ARATIRMANIN PROBLEMLER 24. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI 35. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI 5
1.BLM
KAVRAMSAL EREVE
1. OCUK VE ERGENLK NCES DNEM 61.1. OCUK KAVRAMI 6
1.2. ERGENLK NCES DNEM 6
1.3. OCUUN GELMNDE ALE ve EVREN N ROL 7
2. ALIAN OCUK, SOKAK OCUU VE SOKAKTA ALIAN OCUK 112.1. ALIAN OCUK 11
2.2. SOKAK OCUU 11
2.3. SOKAKTA ALIAN OCUK 14
2.3.1. ocuu Sokakta almaya ten Nedenler 16
2.3.1.1. Ailevi Nedenler 17
2.3.1.2. evresel Etkenler 17
2.3.1.3. Sosyo-Ekonomik Durumun Etkisi 18
2.3.2. ocuu Sokakta Bekleyen Tehlikeler 18
2.3.3. Sokakta alan ocuun Duygusal Durumu 182.4. YAPILAN ALIMALAR ve LGL KURUMLAR 19
2.5. OCUKLARI SOKAKTAN KURTARMAKN NERLEN ZMLER 24
3. OCUKLUK DNEMNDE AHLAK ve DN DUYGU GELM 27
3. 1. AHLAK GELM ve KURAMSAL YAKLAIMLAR 27
3.1.1. John Dewey ve Ahlaki Geliim Evreleri 29
3.1.2. Sigmund Freud ve Ahlaki Geliim 29
3.1.3. Erik Erikson ve Geliim Evreleri 30
3.1.4. Jean Piaget ve Ahlaki Geliim Kuram 32
3.1.5. Lawrence Kohlberg ve Ahlak Geliim Kuram 35
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
6/142
III
3.2. DN DUYGU ve DNCE GELM 37
3.2.1. Duygu, lgi ve stek 37
3.2.1.1. Duygu 37
3.2.1.2. lgi 39
3.2.1.3.stek 40
3.2.2. Dini Duygu 41
3.2.3. Dini Tasavvur ve Dini Dnce 42
3.2.4. Dini lgi ve stek 43
3.2.5. Dini Aray ve Dini phe 43
3.2.6. Dini Hazrlk ve Yetenek 45
3.2.7. nan ve Dini nan 46
2. BLM
YNTEM
1. EVREN ve RNEKLEM 512. VERLERN TOPLANMASI 513. ARATIRMAYA KONU OLAN PROJENN KAPSAMI 524. ARATIRMAYA KATILAN OCUKLARIN SOSYO- DEMOGRAFK
ZELLKLER 55
4.1. OCUKLARIN YA DURUMU 55
4.2. OCUKLARIN CNSYETLERNE GRE DAILIMI 55
4.3. OCUKLARIN KARDE SAYILARINA GRE DAILIMI 564.4. OCUKLARIN ANNE BABALARININ HAYATTA OLUP
OLMAMALARINA GRE DAILIMI 57
4.5. OCUKLARIN ANNE- BABALARININ BRLKTELK DURUMUNA
GRE DAILIM 57
4.6. OCUKLARIN DOUM YERLERNE GRE DAILIMI 58
4.7. OCUKLARIN OKUDUKLARI SINIFLARINA GRE DAILIMI 59
4.8. OCUKLARIN SOKAKTA ALIMA DURUMLARINA GRE 59
DAILIMI
4.9. OCUKLARIN ALELERNN EKONOMK DURUMLARI 604.10. OCUKLARA GRE SOKAKLARIN GVENLRL 60
3. BLM
SOKAKTA ALIAN OCUKLARDA
AHLAK VE DN DUYGULARIN GELMNE LKN
BULGU VE YORUMLAR
1. DNNANCA LKN BULGULAR 621.1.ALLAH NANCI
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
7/142
IV
1.2.ALLAH NANCI LE NSAN YAAMI ARASINDAKLK 631.3.ALLAH NANCININ BALANGI ZAMANI 631.4.ALLAH NANCININ NTEL 65
1.4.1. ALLAHA YAKINLIK DURUMU 67
1.4.2.ALLAHI ARAYIP BULMA DURUMU 681.4.3.ALLAHIN TEHLKELERDEN KORUMASI 68
1.5.ALLAHA NANMA ELMNN FITRL 692. BADET VE DUAYA LKN BULGULAR 70
2.1.BADETN NSANA KAZANDIRDIKLARI 702.2.DUA ETME ZAMANLARI 712.3.DUA ESNASINDAK DUYGULARI 73
3. DN TASAVVURA LKN BULGULAR 733.1.ALLAH TASAVVURU 74
3.1.1.ocuklarn u Anda Zihinlerindeki Allah Tasavvuru 743.1.2.ocuklarn Okul ncesi Zamanlarndaki Allah Tasavvuru 75
3.2.PEYGAMBER TASAVVURU 763.2.1.ocuklarn Zihinlerindeki Peygamber Tasavvuru 773.2.2.ocuklarn Hz. Peygamberle Muhayyel Karlama Esnasndaki,
Beklenti ve Davranlar 78
3.3.MELEK TASAVVURU 793.4.C N TASAVVURU 3.5.EYTAN TASAVVURU 813.6.CENNET TASAVVURU 823.7.CEHENNEM TASAVVURU 83
SONU 84
EKLER 88
EK 1. ocuk Tanma Formu 89
EK 2. Mlakat Sorular 90
EK 3. Mlakat Cevaplar 91
Ek K. Dileke 128
KAYNAKA 130
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
8/142
V
TABLOLAR LSTES
Tablo 1: ocuklarn Yalara Gre Dalm 55
Tablo 2: ocuklarn Cinsiyetlerine Gre Dalm 55
Tablo 3: ocuklarn Karde Saysna Gre Dalm 56
Tablo 4a: ocuklarn Annelerinin Sa Olup Olmamalarna Gre Dalm 57
Tablo 4b: ocuklarn Babalarnn Sa Olup Olmamalarna Gre Dalm 57
Tablo 5: ocuklarn Anne- Babalarnn Birlikte Olmalarna Gre Dalm 57
Tablo 6: ocuklarn Doum Yerlerine Gre Dalm 58
Tablo 7: ocuklarn Snflarna Gre Dalm 59
Tablo 8: ocuklarn Sokakta alma Alanlarna Gre Dalm 59
Tablo 9: ocuklar Ailelerinin Ekonomik Durumlarna Gre Dalm 60
Tablo 10: Sokaklarn ocuklarin Tehlikeli Olup Olmadna likin
Grlerine Gre Dalm 60
Tablo 11: ocuklarn Allah nancna likin fadelerine Gre Dalm 62
Tablo 12: ocuklarn Allah nancle nsan Yaam Arasndaki likiye likin
Grlerine Gre Dalm 63
Tablo 13: ocuklarn Allah nancnn Balang Zamanna Gre Dalm 63
Tablo 14: ocuklarn Cinsiyetleri le Allah nancnn Balang Zamanna
likin Grlerine Gre Dalm 65
Tablo 15: ocuklarn Allah nancnn Niteliklerine likin Grlerine GreDalm 65
Tablo 16: ocuklarn Cinsiyetleri le Allah nancnn Niteliine likin Grlerine
Gre Dalm 66
Tablo 17: ocuklarn Kendilerini Allaha Yakn Hissettikleri Durumlara Gre
Dalm 67
Tablo 18: ocuklarn, Allah Hi Duymadklarnda Onu Arayp Bulmaya likin
Grlerine Gre Dalm 68
Tablo 19: ocuklarn Allahn Tehlikelerden Koruyup Korumadna likin
Dncelerine Gre Dalm 68Tablo 20: ocuklarn, nsann Ftratnda Allaha nanma Eilimi Vardr
fadesine likin Grlerine Gre Dalm 69
Tablo 21: ocuklarn badetin nsana Kazandrdklarna likin Grlerine
Gre Dalm 70
Tablo 22: ocuklarn Dua Etme Zamanlarna Gre Dalm 71
Tablo 23: ocuklarn nsanlarn Dua Etme Durumlarna likin Grlerine
Gre Dalm 72
Tablo 24: ocuklarn Dua Esnasndaki Duygularna Gre Dalm 73
Tablo 25: ocuklarn imdiki Allah Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 74
Tablo 26: ocuklarn Okul ncesi Zamanlarndaki Allah Tasavvurlarna likin
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
9/142
VI
Grlerine Gre Dalm 75
Tablo 27: ocuklarn Peygamber Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 77
Tablo 28: ocuklarn Peygamberle Muhayyel Karlama Esnasndaki
Davranlarna Gre Dalm 78
Tablo 29: ocuklar
n Melek Tasavvuruna likin fadelerine Gre Da
l
m
79Tablo 30: ocuklarn Cin Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 80
Tablo 31: ocuklarn eytan Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 81
Tablo 32: ocuklarn Cennet Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 82
Tablo 33: ocuklarn Cehennem Tasavvuruna likin fadelerine Gre Dalm 83
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
10/142
VII
KISALTMALAR
AFE : Ankara niversitesi Eitim Fakltesi
Bkz. : Bak
n
zC. : Cilt
ev. : eviren
DEM : Deerler Eitim Merkezi
Enst : Enstits
Fak. : Fakltesi
Haz. : Hazrlayan
Kar. : Karlatrnz
M...F. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Mat. : Matbaas
S. : Say
s. : Sayfa
S.B.E : Sosyal Bilimler Enstits
vb. : ve benzeri
Yay. : Yaynlar
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
11/142
GR
1.ARATIRMANIN KONUSU
ocukluk dnemi, kiilik geliimindeki en nemli dnem kabul edilmesi itibariyle
pek ok aratrmaya konu olmutur. Tpk kiilik geliiminde olduu gibi ahlaki geliimde de
ocukluk dnemi byk nem arz etmektedir. ocuklarda ahlaki ve dini duygunun geliimi
normal geliim dnemleriyle paralellik gsterir. Sokaklarda alan ocuklarn pek ok
bakmdan normal bir ocukluk dnemi geirmedikleri; kk yalardan itibaren g,
ekonomik sknt ve aile ii sorunlarn sebep olduu etkenlerden dolay travmatik durumlarla
kar karya kaldklar sk sk dile getirilen bir olgudur. Bu aratrmann konusu; sokakta
alan ocuklar etkileyen d etkenlerin tespiti; iinde bulunduklar sosyo-ekonomik ve
sosyo-kltrel durumun ahlaki ve dini geliimlerine etkisinin ne olduuna dair bir fikir sahibi
olmaktr. Bu aratrma, sokakta alan ocuklarda ahlaki ve dini duygularn geliimini konu
edinmektedir.
2. ARATIRMANIN AMACI ve NEM
Gnmzde ocuklarn kk yalardan itibaren eitli nedenlerle almak zorunda
kalmalar ve bunu salamann bir yolu olarak sokakla tanmalar dnya apnda ortaya kan
ve zm aranlan bir problemdir.
Sokak ocuklar ve sokakta altrlan ocuklar olgusu son zamanlarda lkemizde de
insan artan boyutlarda artmaktadr. zellikle uluslar aras kurulularn da almalaryla
ocuklarn altrlmalarnn zmne ynelik baz faaliyetler yaplmaya balanmtr. Sonyllarda sokakta alan ocuk saysnn hzla artmas ve ocuklarn hem zarar gren hem de
zarar veren konumuna gelmesi meselenin eitli boyutlarda ele alnmasn zorunlu klmtr.
Sokakta alan ocuklarn niteliklerinin tespiti ve bunun nedenlerinin ortaya
konulmas uluslar aras dzeyde pek ok aratrmann konusu olmutur. lkemizde de
konunun tespiti ile ilgili istatistiksel almalar yaplmaktadr.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
12/142
2
Toplumdaki dini ve ahlaki geliim yapsnn bir alt basama olarak ocuklar
temelinde bu konunun ele alnmas, dini yapnn anlalmas ve ocukluk dnemine etkileri
balamnda nem arz etmektedir. Bununla birlikte ocuklarn ahlaki ve dini duygugeliiminin, toplum dinamiklerinin bilinmesi asndan, farkl temellerde henz yeterli ve
kapsayc bir dzeyde ele alnd sylenemez.
Sokakta alan ocuklarda Ahlaki ve Dini Duygunun Geliimi balyla ele
aldmz bu aratrmann temel amac, sokakta alan ocuklarn geliimleriyle dini duygu
geliimleri arasndaki ilikiyi ortaya koymaktr. Temel ama dorultusunda ocuu sokakta
almaya iten nedenler, sokakta onu bekleyen tehlikeler, sokakta almasnn onda
oluturduu duygu durumu ve bunlarn dini duygu geliimine etkileri de ele alnacaktr.
stanbul Hasekide bulunan Hayat Salk ve Sosyal Hizmetler Vakf Sokakta alan
ocuklar Koruma Komisyonu tarafndan yrtlen ocuklar Sokakta Solmasn projesi
kapsamnda ilgilenilen sokakta alan ocuklarn ahlaki ve dini duygu geliimlerini ortaya
koymaktr.
Ayrca, cinsiyet, ya, doum yeri, renim durumlar, okumu olduklar snf,
ailelerinin sosyo-ekonomik dzeyi, anne babalarnn hayatta ve birlikte olup olmama
durumlar, tahsil durumlar, karde saylar gibi demografik deikenlerin ahlaki ve dini
duygu geliimi zerindeki etkisinin incelenmesi amalanmtr.
Trkiyede yaplan din psikolojisi aratrmalarnda evreni sokakta alan ocuklar
olan bir aratrma bulunmamaktadr. Bu nedenle aratrmamz hem sokakta alan ocuklarn
2006 yl itibariyle durumlarnn tespiti, hem de ahlaki ve dini geliimlerinin incelenmesi
a
s
ndan Trkiyede yap
lm
ilk al
ma zellii ta
maktad
r.
3. ARATIRMANIN PROBLEMLER
Aratrmann temel problemini Sokakta alan ocuklarn, iinde bulunduklar
yaam koullar itibariyle ahlaki ve dini duygu geliimleri ne dzeydedir? sorusu
oluturmaktadr. Bu problem erevesinde incelenecek baz alt problemler yle ifade
edilebilir:
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
13/142
3
- Sokak ocuu ve sokakta alan ocuk arasnda nasl bir fark vardr?
- ocuklar sokaa dren nedenler nelerdir?
- ocuu sokakta bekleyen tehlikeler nelerdir?
- Sokakta alan ocuklarn ahlaki geliimleri ne dzeydedir?
- Sokakta alan ocuklarda eitli dini tasavvurlar (Allah, peygamber, melek, cin,
cennet, cehennem gibi) nasldr?
- Aratrmaya katlan ocuklarn eitli sosyo-demografik zelliklerinin (cinsiyet,
ya, doum yeri, renim durumlar, okumu olduklar snf, ailelerinin sosyo-
ekonomik dzeyi, anne babalarnn hayatta ve birlikte olup olmama durumlar,
tahsil durumlar, karde saylar gibi) onlarn ahlaki ve dini duygu geliimleri
zerinde etkisi var mdr?
5. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI
fade edilen problemler temelinde baz varsaymlar ortaya atlmtr. Aratrmann
varsaymlarn aadaki balklar altnda gruplandrmak mmkndr:
1. Sokaklarn ocuklar in Tehlikeli Olduuna Dair Varsaymlar;
a. Sokakta altrlan ocuklar, sokaktaki tehlikelere kar korunmasz ve
savunmaszdrlar, dolaysyla risk altndadrlar.
b.ocuklarn sokaklarda almalar, yoksulluk, g, eitimsizlik, ailenin
paralanmas gibi sosyo-ekonomik durumlarn bir sonucudur.
c.ocuklar da sokakta bulunmaktan, sat yapmaktan memnun deillerdir.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
14/142
4
2.Sokakta alma Olgusu ve Demografik zelliklerle lgili Varsaymlar;a.Sokakta alan ocuklar daha ok yoksulluk ve g sebebiyle byk kentlerde
yaamaktadrlar.
b.Sokakta alan ocuklarn cinsiyeti ounlukla erkek ocuklardan olumaktadr.
c.Sokakta alan ocuklar ok ocuklu ailelerden gelmektedir. ocuklardan
birisinin alyor olmas dier kardelerini de sokakta almaya sevk eder.
d.Sokakta alan ocuklarn anne- babalarnn renim durumlar dktr.
e.ocuun sokakta almas ile anne-babann birlikte olup olmamas arasnda iliki
vardr.
f.ocuun sokakta almas, okula devamn olumsuz ynde etkilemektedir.
3. Sokakta alan ocuklarda Ahlaki ve Dini Duygu Geliimi ile lgili
Varsaymlar;
a.ocuklarn psiko-sosyal geliimleri asndan elverili ve salkl ortamlarda
bulunmamalar, ahlaki ve dini duygu geliimlerini de olumsuz etkilemektedir.
b.Aile ortamndan tamamen kopmam olan ocuklar, aileden rendikleri kadaryla
Allah inancna sahiptirler. Aileden kopu arttka ocuktaki dini duygu zayflar.
c.Ekonomik dzeyin dk olduu aile ortamnda ocuklarn normal geliimleri
salkl ve dengeli olmad gibi dini duygu geliimi de olumsuzdur.
c.Sokakta alan ocuklarda ahlaki geliim yatlarna gre anlaml derecede
farkllk arz eder.
d.Sokakta alan ocuklarda Allah, peygamber, melek, cin, cennet, cehennem gibi
soyut dini tasavvurlar yeterince gelimemitir.
e.zellikle ibadet ve dua gibi konularda ocuklar, ailelerinden grdklerinin
etkisindedirler.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
15/142
5
4. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI
Aratrmaya katlan 31 ocuktan oluan rneklem grubunun, ahlaki ve dini duygu
geliimlerini renme amacyla yaplan szl mlakat sorularna itenlikle, kendilerini
gvende hissederek ve doru birekilde cevap verdikleri varsaylmaktadr.
rneklem grubunun evreni temsil ettii kabul edilmektedir.
Aratrma, mlakata katlan deneklerin ahlaki ve dini duygu geliimleriyle ilgili
sorulara verdikleri cevaplardan elde edilen verilerle snrldr.
Mlakata katlan denekler, 11-16 ya arasnda bulunan 31 ocukla snrldr.
Mlakat, 2006 Eyll aynda gerekletirilmitir.
Aratrmada kullanlan kaynaklar geerli ve gvenilir kaynaklardr.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
16/142
6
1.BLM
KAVRAMSAL EREVE
1. OCUK ve ERGENLK NCES DNEM
1.1. OCUK KAVRAMI
OCUK kavram tarihte toplumun yaplarna, kltrlerine, inanlarna,
ekonomilerine gre deien bir kavramdr.
ocuk tanmnda bir lkeden dierine, gelimi lkeden az gelimi lkeye, hatta
lke iinde krdan kente farkllklar grlmektedir. Yaplan antropolojik almalar ocukluk
olgusunun kltrel eitliliini ve greceliini ortaya koymutur. Byle olmakla birlikte
ocukluk dneminin yetikinlik-genlik dneminden ayr tutularak ya faktrne gre
tanmlanmaya alld da sylenebilir.
Bilindii gibi Birlemi Milletler'in ocuk Haklarna Dair Szlemesinin 1.
Maddesi 18 yana kadar her insan ocuk kabul etmektedir. Ulusal yasalarca daha gen biryata reit saylma hari, 18 yan altndaki her insan ocuk saylr.1
slam'n ocuk tanm ise, ya unsurunu da dikkate alan Mkellef olabilme artn
tamayan ve her eit muameleyi yapmaya yetkili bulunmayan insandr.2
1.2. ERGENLK NCES DNEM
ocukluk a insan hayatnn ondan sonra gelecek dier safhalarnn zerine bina
edildii bir adr.
ocukluk alar zelliklerine gre u tasnifle zetlenebilir;
1. Bebeklik dnemi (0-3 ya)
2. lk ocukluk dnemi (3-7 ya)
1Ahmet Kemerli, Kreselleen ocuk Emei Smrs, Anlay Dergisi, Say:32 (Ocak 2006), stanbul, s.52.
2 Orhan eker, slam Hukukunda ocuk, stanbul: Kayhan Yaynlar, 1990, s.29.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
17/142
7
3. Son ocukluk dnemi (7-10 ya)
4. lk ergenlik dnemi (10- bulu a)
ocukluktan henz km ve gen aday olmu bu dnemin ya grubu 12-14 olarak
bilinir. Ergenlik ncesi gencin fizyolojisinde bir takm deiiklikler oluurken, gen birtakm
ruhsal durumlarla da kar karya kalr. Bu durum da kiinin biyolojik ve psikolojik hzl
geliimlere intibak etmede baz glklerle karlamasna neden olabilir.
Bu dnemin ocuu zihinsel geliim asndan somut dnceyi geride brakm,
soyut dnce dnemine girmitir. Olaylar daha gereki bir bakla grme ve kavrama
kabiliyetine sahip olmutur. Dinin zn de kavramaya ynelik bu tr konulara da ilgisi
artmtr.3
1.3. OCUUN GELMNDE ALE ve EVRENN ROL
Gelimesini tamamlayamam bir varlk olarak dnyaya gelen insan, gizli pek ok
yeteneklere sahiptir. nsann potansiyel yeteneklerini geni lde kullanabilmesi, onun
gelimeye elverili tm ynleriyle birlikte terbiye edilmesine baldr.4
evre, organizmay etkileyen d uyarclar olarak tanmlanabilir. ocuun iinde
doduu ailesi, anne baba kardeleri, ilikileri, ailenin sosyo-ekonomik durumu gibi faktrler
ocuun doduu corafi ve sosyal evresi oluturur. ocuun ruh saln etkileyen bu
sosyal evre arasnda, aileyi, okulu, rfleri, adetleri, gelenek-grenek ve toplumsal deerleri,
sosyal snf farklarn ve iletiim aralarn sralayabiliriz.5 Bunun insanlarn u anda
gerekletirebildikleri geliim seviyesinin, genetik potansiyelin en st snryla belirlenmi
olan gelime basamandan ok aada olduu belirtilmektedir.6
Bunun sebebi olarakolumsuz sosyal evre artlar gsterilmektedir. ocuklarn iinde bulunduu olumlu sosyal
evre artlarnn dereceleri, uygun davran gerekletirebilme derecelerini de belirlemektedir.
ocuklara bu imknlar sunan sosyal evrelerin en nemlileri ise, aile, eitim, din ve devlet
3 Yaar Fersaholu, Din Eitim ve retiminde Duygu Eitimi, stanbul: Marifet Yay. 1998, s.72.4 Kerim Yavuz, Eitim Psikolojisi, Kayseri, 1991 s.15-16.5 Meliha, Krkncolu, ocuk Ruh Sal, stanbul: Esin Yay., 1995.s.77.
6 idem Katba, Kltrel Psikoloji Kltr Balamnda nsan ve Aile, stanbul: YKY, 1998, s.158.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
18/142
8
gibi kurumlardr.7 Bu kurumlarn kiilerin hem gzel davranlarn dzenledii, hem de daha
zel davranlara hazrlad grlr.8 ocuun geliimi onun, kaltm ve evresi arasndaki
ilikilerin bir rndr.9
nsann hi bir zaman yalnz yaamadn, eski alardan beri bir cemiyet halinde
yaadn dnrsek, ahsiyetinin biimlenmesinde ait olduu toplumun zellikle de
kltrn rolnn nemini fark ederiz.10 Etnologlarn aratrmalar, insan davran
zelliklerinin tmn kapsayan kiiliin, iinde geliip ekillendii sosyal ve kltrel evre
tarafndan ne kadar kuvvetle etkilendiini ortaya karmtr.11
Sosyal gelime, kiinin sosyal uyarcya, zellikle grup yaamnn bask vezorunluluklarna kar, duyarlk gelitirerek, grubunda ya da kltrnde, bakalaryla
geinmesi, onlar gibi davranmasdr.12
ocuklarn zihinsel, psikolojik, biyolojik ve sosyal geliimleri asndan
potansiyellerinin en st noktaya kabilmesi iin onlarn uygun evre koullarnda bymeleri
gerekmektedir. Kendi kendini yneten, zgveni gelimi, benlik saygs yksek mutlu bir
birey olarak gelimesi ocua salanan frsatlara ve ounlukla anne-babann tutumuna
baldr.13
Her ocuun kendini emniyette hissedecei bir aile ortamna, hogrl sreklilie
ihtiyac vardr. ocuun sadece bedensel deil, ruhsal geliimi iin de ailenin etkisi nemli ve
byktr.14
Biyolojik doumundan itibaren ocuun sosyal ve kltrel gelimesi de balar.
ocuk gelimesini srdrrken, iinde yaad toplumun diline, ahlakna, kltrne,
sanatna, dinine, alkanlklarna, gelenek ve greneklerine uygun duygu, dnce ve
7lhan Erdoan, letmelerde Davran, stanbul: ..letme Fak. Yay., 1991, s.96.8 Feyzullah Erolu, Davran Bilimleri, stanbul 1996, s.88.9 Hlya Alper, mann Psikolojik Yaps,stanbul: Rabet Yay., 2002, s.195.10 Neda Armaner, Din Psikolojisine Giri, Ankara 1980, s.75.11 Fatma Baaran, Psiko-Sosyal Geliim, Ankara: Ankara nv. Dil-Tarih Corafya Fak. Yay. 1974, s.14.12 Baaran, s.15.13 Fatma Gl Cirhinliolu, ocuk Ruh Sal ve Geliimi, Okul ncesi Dnem, Ankara: Nobel Yay., 2001, s.151.
14 Lee Salk, ocuun Duygusal Sorunlar, Erzen Onur (ev.), stanbul: Remzi Kitabevi, 1974, s.224.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
19/142
9
inanlarna ksaca toplumsal norm ve deerlerine doru ynlendirilmitir. Bylece toplumda
sz konusu deerlerle oluan ortakahsiyetin zellikleri ocua da aktarlarak onun davran
ve tutumlarnn ekillenmesine, ahsiyetinin olumasna yardmc olmaktadr. Ailede balayanve toplumun taleplerine uygun olarak devam eden sosyalleme sreci ocuun geliim
dnemlerine gre farkllk arz eder.15
Aile yaamlarnda istikrar ve ahenk olmayan insanlarn birlikteliinden dnyaya gelen
ve bu ortamda yetien ocuklarda ciddi ekilde davran bozukluklarna rastlanmaktadr. Aile
iinde ocuklarn anne- babalarna kar duymu olduklar sevgi, onlarn ruhsal dengelerinin
de bir belirtisidir. Aile atmosferi ocuun tm dnce, duygu ve davranlarnda etkilidir.
Temel ihtiyalarn karlayamayan, skntl, endieli, gvensiz ebeveynin bulunduu skntl
ortamda yaayan ocuklarda bu ortamdan etkilenerek gvensiz yetiirler.16
ocuun iinde yaad sosyal evre ruhen salkl ve dengeli bir hayata sahip olduu
lde ocuk da ruh salna sahiptir. Bu da maddi ve manevi ihtiyalarn karlanmasyla
mmkndr. ocua aile iinde ahsiyet ve karakter zelliklerinin al p serpilmesine
duygusal ve zihinsel enerjilerini kullanmasna imkn verilmemise, ondan dengeli ve uyumlu
bir insan olmas
beklenmemelidir.
17
ocuun, byklerinden telkin yoluyla ald deerleri, davran modellerini iten
benimsemesi ve bu deerlere bal bir hayat srdrmesi, ncelikle kendisini yetitiren
insanlar sevmesine, onlara inanp gvenmesine baldr.18
Bir bireyin rahatszl, iinde yaad rahatsz bir ailenin ve iyi gitmeyen bir aile
etkileiminin belirtisidir.19
ocuun kendine olan gveni anne- babasna olan gvenden kaynaklanr ve geliir.
ocuun benlik kavram, byklerinin ona gsterdii davranlarn bir yansmasdr. Byle
15 Kerim Yavuz, Eitim Psikolojisi, Kayseri: Erciyes nv. Yay., 1991, s.89.16 Halis zg, ocuk Psikolojisi, stanbul: zg Yay., 1968, s.196.17 Nihat Nirun, Aile ve Kltr, Ankara Atatrk Kltr Merkezi Yay. S.73, 1994, s.161.18 Hayati Hkelekli, , ocuk, slam Ansiklopedisi, C.8., stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yay., 1993, s. 357
19 Onur, s.109.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
20/142
10
olunca anne babann itici tutumlar ocuun kendisini deersiz bulmasna neden olur. Byle
bir ortamda yetien ocuk da, kendisine ilikin olumlu grler gelitiremez.20
ocuk doduu andan itibaren byme sreci iinde ailesiyle kurduu etkileimden
kard sonular zmseyerek kiiliinin ve ruhsal yapsnn temellerini oluturmaktadr.
Toplumlarn gelecei olan ocuk ve genlerin her ynden salkl yetitirilmeleri, kiilik
geliimleri iin de ok nemlidir. Gazaliye gre ocuun kalbi saf bir cevherdir; ocuk,
verilen hereyi kabul etmeye hazrdr.21 yi bir insan olabilmesi iin ocuun iyi eitilmesi
gerekir. Gazaliye gre ocuk, farknda olmadan ncelikle evresinden grdn taklit eder,
zamanla taklit ettii bu davranlar alkanlk haline dnerek ocuun bilgi daarc ve
kiilii oluur. nsan bulunduu kabn eklini alan sv gibidir. benzetmesiyle Gazali,
kiiliin olumasnda evrenin etkisine vurgu yapmaktadr.22 ocuu korumak, yetitirmek,
ahlaki deerleri kazandrmak ncelikle ocuun ailesinin grevidir.23
20 Engin Getan, nsan Olmak, Remzi Kitabevi, stanbul 1989, s. 35.21 H. Mahmut amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, stanbul: Han Neriyat, 1983, s.203. Kar., Ahmed elebi, slamda
Eitim ve retim Tarihi, Ali Yardm (ev.), stanbul: Damla Yay., 1974, s.293.
22 M. Zeki Aydn, Ailede ocuun Ahlak Eitimi, stanbul: DEM, 2005, s.23.
23 Haluk Yavuzer, ocuk Psikolojisi, stanbul: ..E.F. Yay., 1982, s.6.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
21/142
11
2. ALIAN OCUK, SOKAK OCUU ve SOKAKTA ALIAN OCUK
2.1. ALIAN OCUK
Birlemi Milletler'in ocuk Haklarna Dair Szlemesi; tm ocuklarn eit
olduunu, salkl ve yeterli beslenme hakkna sahip olduklarn, eitim ve oyun oynama
haklar bulunduunu sylemekte, ocuklarn almamalar, istismar edilmemeleri gerektiine
iaret etmektedir.
Uluslararas alma rgt'nn (LO) 138 sayl Szlemesi, istihdam ya da ie
giri iin asgari yan, zorunlu okul ann tamamlanmas yan genelde 15 yan altnda
olamayacan belirtmektedir. Bu yan altnda olup, hayatn kazanmak veya aile btesine
katkda bulunmak amacyla alan veya altrlan ocuklara ocuk ii ya da alan
ocuk ad verilmektedir.
Umumi Hfzsshha Kanununun 173. maddesince 12 yandan kklerin
altrlmas yasaklanmtr. ocuk emei ocuun fiziksel, psikolojik, sosyolojik, zihinsel,
duygusal, ahlaki ve ruhsal geliimine zarar veren her trl i olarak tanmlanr. 24
Uluslar aras alma rgt (ILO) tahminlerine gre bugn dnyada 5-17 yalar
arasnda 246 milyon ocuk altrlmaktadr. Bu ocuklarn 171 milyonu gvenlikleri, fiziki
ve zihinsel salklar, ahlaki geliimleri asndan tehlikeli ilerde alyor.25
2.2. SOKAK OCUU
Modern dnyann yok edemedii isizlik, fakirlik, g ve benzeri sosyal sorunlardan
en fazla etkilenenler phesiz ocuklar olmaktadr. Her geen gn sokakta yaayan veya
sokakta alan ocuklarn says artmaktadr. Bunun sonucunda da kiilik geliimlerinin en
nemli dnemini olmas gereken yerlerde ve olmas gereken artlarda geiremeyen bu
ocuklar, ayn zamanda salksz bir toplumun da habercisidir.
Aslnda onlar bir sorun deil, kreselleme, yoksulluk, g ve arpk kentlemenin
sonucudur. Bir Unicef raporunda geen u ifadeler dikkat ekicidir:
24ocuk Emei, Ana Britanica Genel Kltr Ansiklopedisi, C.6, stanbul 1987, s.497.
25 Kemerli, s.53.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
22/142
12
Yoksul ve savunmasz ocuklar, normal geliimleri, salklar ve eitim yapma
frsatlar pahasna nc Dnyann d borcunu alarak dyor.26
Bu alanda almay dnen herkes daha iin banda tanmlama sorunuyla
karlar. Tanmlamalarda temel kriter ocuun ailesiyle olan ilikisidir. 80li yllarn banda
sokak ocuklar;
Gerek evleri, ailelerinin yan olmaktan ok sokak olan ve sorumlu yetikinlerden
herhangi bir koruma, denetleme ve ynlendirme almayan ocuklar olarak tanmlanrken,
daha sonra UNCEF sokaktaki ocuklar ile sokan ocuklar gibi bir ayrma gitmitir.27
Bu tanmlamaya gre;
Sokaktaki ocuklar (children in the street); ailesinden giderek daha az destek alan,
ailenin geim sorumluluunu sokaklarda, pazarlarda alarak paylamak zorunda kalan
ocuklardr. Bu ocuklar iin yaadklar evler, oyun kltrel faaliyet ve gnlk yaam
mekanlar olmaktan km olsa da ou akam evlerine dnmektedir. Bu ocuklarn
aileleriyle balar zayflam olsa da tmyle kopmamtr, hala kendilerini ana-babalaryla ve
kardeleriyle zdeletirebilmektedirler.
Sokan ocuklar (children of the street); gnlk geimlerinin mcadelesini
ailelerinden hibir destek almakszn yalnz balarna veren daha kk bir gruptur. Bu
ocuklar genelde terkedilmi diye adlandrlsalar da, gvensizlik duygusu, istenmeme ve
iddete maruz kalma gibi nedenlerle kendileri de ailelerini terk etmi olabilirler. Evleriyle
olan balantlar kopmutur.
Dnyann baka lkelerindeki kimi projelerde alanlar, UNCEFin ayrmnn okkolay uygulanabilir olmadn dnmektedirler. Olardan biri olan Benno Glausere gre
sokak ocuklar, sokaktaki ve sokan ocuklar derken anlatlmak istenen her zaman
ak deildir ve bylece ayn projede alan insanlarn bile birbirleriyle anlaamama
26 Kemerli, s.53.27 J. Ennew, Sokak ocuklar ve alan ocuklar Planlama in Bir Rehber, iek ztek (ev.), Ankara: UNCEF
Trkiye Temsilcilii, 2003, s.15.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
23/142
13
tehlikesini dourur. Bu durumda Glauser sokak ocuklarn; sokakla zel bir ilikisi olan bir
grup ocuk iin kullanlabilecek geni kapsaml bir terim olarak dnr.28
Yaplan bu tanmlamalarn lkemizdeki yansmasna baktmzda ise gerek
yetkililerin ifadelerinden gerek ocuklarmzn sylediklerinden oluturulan u tabloyu
grmekteyiz.
Sokak ocuklar;
- Sokak ocuklarnn ounluunun ergenliin ilk dneminde bulunduklar, 13-15
ya grubunda bir ylma olduu gzlenmektedir.
- Sokak ocuklarnn tamamna yaknn erkek ocuklar meydana getirmektedir.
- %82ye varan bir oranda paralanm ailelerin ocuklarndan meydana
gelmektedirler.
- Ailelerinin sosyo-ekonomik durumu olduka dktr.
- Tm zamanlarn sokakta geirirler, bu nedenle fiziksel ve ruhsal tm tehlikelere
aktrlar.
- Aileleri ile ilikileri kopmutur; ailelerinde alkol alkanl ve iddet oran
olduka yksektir.
- Sevgisizlik, eitimsizlik, terk edilme duygusu, gvensizlik, cinsel ve psikolojik
istismarlar nedeniyle hayata ve gelecee ynelik yarglar ve dnceleri farkldr,
olumsuzdur.
- ou toplumun onlarn sorunlaryla ilgilenmediini dnmektedir.
- Birou hayvan ve zellikle kpek beslemekte; onlarla birlikte mutlu olduklarn
ve souk gecelerde onlara sarlaraksndklarn sylemektedir.
- ou sokaktan kurtulmay hayal etmektedir.
28 Ennew, s.17.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
24/142
14
- Dinlenmek, oyun oynamak, meslek renmek, banyo yapmak v.b. iin bir
merkezleri olmasn talep etmektedirler.
- Asla kendi ocuklar sokakta olsun istememektedirler.
- Sokaklarda yaayan ocuklar tm zararl alkanlklar edinme riski altndadrlar.
Bu durumda sadece kendileri iin deil toplumun tm kesimleri iin bir risk
oluturmaktadrlar.29
stanbuldaki sokakta yaayan ocuklar zerine yaplan aratrma sonucunda u
veriler elde edilmitir:
Sokakta yaayan ocuklar;
- %26s tm ailesini, %20si kardelerini, %17si annesini zlediini
sylemektedir.
- %40 tiner, %80i sigara, %1i ise bamllk yapan madde kullanmaktadr.
- %80i sokakta olmaktan memnun deildir.
- %50si souk gnlerde kendilerini sttklar ve onlar sevdikleri iin hayvan
zellikle de kpek beslemektedir.30
2.3. SOKAKTA ALIAN OCUK
Sokakta alan ocuklar;
- Ailenin geimine katk
da bulunmak ya da kendi masraflar
n
kar
lamak iingnn bir blmnde sokakta almaktadrlar. Ancak para kazanrken yetikin
rol stlenip harcama yetkisi konusunda ocuk sayldklarndan eliki yaarlar.
29 Haluk Yavuzer, Toplum Bu ocuklar Rehabilite Etmeli, Kabullenmeli ve mknlar Sunmal, STONBUL, stanbul
Beton Elemanlar ve Hazr Beton Fab. San. Tic. A.. Yayn, Say:4 (Nisan-Mays-Haziran 2001) s.19. Kar.: Sevgi U.
Sayta, M. Ruhi irin (Haz.), stanbul ocuk Raporu, 1. stanbul ocuk Kurultay, stanbul: stanbul ocuklar Vakf Yay.,
2000 s.275.
30statistikler iin bkz. Anlay Dergisi, ocuklar ve Sokaklar Dosyas, Say 32 (Ocak 2006), s.46.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
25/142
15
- Bu ocuklarn aile ilikileri srmektedir; ancak, gnlerinin nemli bir blmn
aile korumasndan, yaadklar evreden olduka uzak sokaklarda
geirmektedirler. Bazen gecenin ge saatlerinde de olsa evlerine dnerler, ailebalar ve korumas zayf da olsa vardr.
- ounun okulla balar srmektedir. Ders almaya zamanlar ve uygun
ortamlar olmadndan baar oranlar dktr.
- Sokakta alan ocuklar iklet, su, balon, simit satp, ayakkab boyayp hamallk,
p toplaycl, iek satcl yapmakta; sk sk i deitirmektedirler.
- Bu ocuklar uzun srelerle almakta, bir blm asgari cretin stnde de olsa,
genellikle az para kazanmakta, yetersiz beslenmekte, ar yk tamakta, eitli
kazalara uramaktadrlar.
- Ayrca altklar ve bulunduklar ortamlar, fiziksel ve cinsel istismara ak,
dolaysyla ocuklar iin tehlikeli olabilmektedir.
- Sokakta alan ocuklar zabta ve polislerle sk sk kar karya gelmekte; eitli
kiilerden fena muamele grmekte; sokak etelerine girmekte; zararl maddelere
alabilmektedir.
- Sokaklarn tehlikeli ortamlarnda alan ocuklar sklkla okulu terk etmek
zorunda kalmakta; aileleriyle sorunlar arttnda evden kamakta; zamanlarnn
byk bir blmn sokakta geirmektedirler.
- Ailesi ve okuluyla ilikisi kesilerek sokak ocuu olmaya aday nemli sayda
alan ocuun olduunu, bu alanda yaplan baz aratrmalar ortaya
koymutur.31
stanbuldaki sokakta alan ocuklar zerine yaplan aratrma sonucunda u veriler
elde edilmitir;
- %70e yakn 10-15 ya arasndadr.
31Sayta ve irin, s.515
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
26/142
16
- %9u kz ocuktan olumaktadr.
- ocuklarn yarsndan fazlasnn sokakta alan baka kardeleri bulunmaktadr.
- %70e yaknnn memleketi Dou ya da Gneydou Anadolu kkenlidir.
- Annelerin %70i okur-yazar deil ve alma oran ok dktr.
- Anne baba ya ortalamas 40 civarndadr.
- Yaadklar ortam 2 odal apartman bodrum kat ya da gece kondulardr.
- %42si sokakta olmaktan memnun deildir.32
2.3.1. ocuu Sokakta almaya ten Nedenler
1990'lardan sonra BM Sokak ocuklarnn G ve Durumu balkl kararnda
sorun kresel bir olgu olarak kabul edilmi ve Birlemi Milletler belgelerinde ve
almalarnda yerini almtr. 1994 ylnda Birlemi Milletlernsan Haklar Komisyonu'nun
Sokak ocuklarnn G ve Ciddi Durumu balkl karar ile tm dnyada sokakta yaayan
ocuk sorunu kabul edilerek zm nerileri getirilmitir. Yaplan kresel, blgesel ve yerel
aratrmalarda ocuklarn sokaa gelmelerinde tek bir neden olmad, birbiriyle ilikili
birok nedenin kombinasyonu bu ocuklar sokaa itmekte olduu ileri srlmtr.
Birlemi Milletler ocuk Haklar Komitesi'ne gre, ocuklar sokaa ynelten ailelerinin
kendilerini istememesi ya da istismar etmesi deil, ekonomik gereksinim ve drtlerdir.
Krdan kente g, ar yoksulluk, terk edilme, ayrca aile ii istismar da bu nedenler
arasnda saylmaktadr. Birlemi Milletler Sokak ocuklarnn Ciddi ve Zor Durumu
balkl kararnn balang ksmnda sokak ocuklarnn ortaya k ve marjinallemesinde,
yoksulluk, kyden kente g, isizlik, ailelerin paralanmas, hogrszlk, istismar ve
savan dhil olduu eitli sebepler olduu ve bu sebeplerin sosyo-ekonomik zorluklarla
arlat belirtilmektedir. Aratrmalarda yoksulluk ve iddet ortamnda yaayan btn
32statistikler iin bkz. Sayta ve irin, s.516, 517.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
27/142
17
ocuklarn soka tercih etmedikleri, ancak bu ocuklarn potansiyel sokak ocuklar olduklar
ileri srlmektedir.33
lkemize baktmzda ise ocuklarmz sokakta yaamaya iten nedenleri u ekilde
sralayabiliriz;34
2.3.1.1. Ailevi Nedenler
- Ebeveynlerden birisinin evi terk etmesi,
- Ailenin eitimsizlii,
- Aile ii ihmal, istismar ve iddet,
- Ailenin olumsuz tutum ve davranlar,
- Aile iinde ocua yann stnde grev ve sorumluluklar yklenilmesi,
- Aile paralanmas,
- Bunun yannda hzl nfus art.
2.3.1.2. evresel Etkenler
- ocuun okul baarszl,
- ocuun sokakta alp, para kazanmasna tevik edici kltrel deerler,
- Akran gruplar,
- Sokan ekicilii ve zgrl,
- ocuklarn eitim sistemine dahil edilememesi,
- Eitim kurumlarndaki olumsuz iletiim,
- Bo zamanlar deerlendirici etkinliklerin yetersizlii,
33 Zaman Gazetesi, 25.12.2004.
34Sayta ve irin, s.515
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
28/142
18
- Medyann zendirici ve tetikleyici tavr,
- Yetikinlerin ocuklara sokakta para ve eya verme gibi olumsuz tutum ve
davranlar,
- Sokakta alan ocuklara sunulan hizmetlerin ekicilii.
2.3.1.3.Sosyo-Ekonomik Durumun Etkisi
Sanayileme sreciyle beraber krsal alandan kentsel alana g etmenin hzl bir
srede gereklemesi de ocuklarn sokaa itilme nedenlerinin banda gelmektedir. Bu hzl
gelien kentleme ve g etkisiyle kendilerine uygun bir i bulamama, milli gelir
dalmndaki adaletsizlik sonucu oluan ekonomik yoksunluk da ocuklarn sokaa itilme
nedenleri arasnda sralanabilir.
2.3.2. ocuu Sokakta Bekleyen Tehlikeler
Sokakta alan ocuklar herhangi bir kiinin bireysel sorumluluunda olmakszn
yaptklar ileri srdrmektedirler. Ancak bu ileri yrtrken bakalarnn istismarna
uramakta, emekleri smrlebilmekte ve kazanlar ellerinden alnabilmektedir. Ayrcasalk, eitim, beslenme gibi temel haklardan ya tamamen yoksun kalmakta ya da bunlar
eksik birekilde yerine getirebilmektedirler.
2.3.3.Sokakta alan ocuun Duygusal DurumuTanmlamalarda da grdmz gibi, ocuklar adm adm daha tehlikeli ve normal
yaama dnmelerini zorlatran ortamlara srklenmektedir. Salksz aile ortamnda yetien
ocuun eitimine nem verilmemekte, aile btesine katkda bulunmas beklenmekte veocuk, yana uygun olmayan ruhsal ve fiziksel saln tehlikeye sokan ilerin yan sra
bamllk kazanmasna neden olacak ilerde (mobilya cilas, ayakkab tamirciliinde
kullanlan madde, vs.) altrlmaktadr.
Bu ocuklar para kazand iin kendisini yetikin gibi hissetmektedir. ou zaman
ailenin denetiminden uzaklaan ocuk, eitimini yarda brakmakta, akran gruplardan
soyutland gibi yetikinlerin dnyasna da girememekte, i ortamnda da uyum
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
29/142
19
salayamayarak ayrlmakta, sokaktaki snrsz ve sorumsuz zgrl seerek sosyal
yaamdan tamamen kopmakta ve bir sre sonra sokakta yaamay tercih eder hale
gelmektedir.
Bunlar sokaklardaki akran gruplar ile ilikileri bulunan, deiik etkiler altnda
sokaklarda babo gezen ocuklar olmaktadrlar. Uyuturucu ve uucu madde bamls olup
dilencilik, vb. yollarla geimini salamaya balayan bu ocuklar, komn hayat biiminde
sokak yaamn srdrmekte ve sevgi, gven, korunma, ait olma vb. gereksinimlerini bu
gruplarda karlamaya almaktadrlar. Sokan olumsuz etkileri nedeniyle zaman zaman
sokakta etelere karp yankesicilik, gasp, hrszlk vb... yollara da ynelebilmektedirler.
Fiziksel ve duygusal istismar, evre basks, zorla altrlma, daha zgr bir yaam
istei ile ailesi yannda elde edemeyeceini anlad maddi imknlara kavuabilme istei gibi
eitli nedenlerle evden kaan ocuklar alkanlk haline getirdikleri bu kama eylemi sonucu
farkl yaam biimleri gelitirmilerdir. Sokaklarda, otogarlarda, ormanlk alanlarda, kpr
altlarnda, son derece sefil ve perian, her trl tehlikeye maruz kalabilecek bir durumda ama
alabildiine zgr, kendilerine has, kendileri gibi olanlarn bulunduu, kendilerine zg bir
dnya kurmulard
r.
Bu dnyann kendine has kurallar vardr. Bu kurallar, kuralsz hayatn geerlilii ve
gl olann yaayabilecei gerei zerine kuruludur. Yaadklar tm bu olumsuzluklara
ramen sokan, sorumsuz ve bana buyruk yaama, toplum ve aile basksnn olmamas gibi
onlara gre ekici bir yaps vardr. Bu ocuklar yasal olmayan yollarla kazandklar hereyi,
grup iinde gl olabilmek ya da grup dna itilmemek adna, paylamaktadrlar.35
2.4. YAPILAN ALIMALAR ve LGL KURUMLAR
Dnyada ou gelimi lkelerde olmak zere 100 milyon sokak ocuu olduu
tahmin edilmektedir. Bu saynn %40 Latin Amerika, %30u Asya, %10u ise Afrika
35STONBUL, s.13.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
30/142
20
lkelerinde yaamaktadr. Trkiyede ise resmi olmayan verilere gre 100 bin sokak ocuu
bulunmaktadr.36
2000 nfus saym sonularna gre ocuk nfusun toplam 28.909.200dir. Bu
saynn genel nfusa oran %41.78dir. ocuk nfusun %42.37si erkek, %48.64 kzdr. Bu
istatistikler Trkiyenin Batl lkelerle karlatrldnda nemli lde ocuk nfusa sahip
olduunu gsterir. ocuk saysndaki bu ciddi gstergeler Trkiyede ocuk nfusun devlet
ve toplum iin nemli bir toplumsal olgu olduuna tanklk etmektedir.
Trkiyede ocuklara yatl hizmet sadece resmi kurumlarca verilmektedir. Sokak
ocuklarna hizmet veren tek kamu kurumu Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu(SHEK) dur. 1983 ylnda 2828 sayl yasayla oluturulan SHEK korumaya muhta
ocuklar iin hizmet retir. SHEKin sokak ocuklarna ynelik projeleri vardr.
lkemizde sokak ocuklarna gtrlen ilk hizmet modeli, Devlet Bakanl Sosyal Hizmetler
ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrl, Adalet Bakanl ve Emniyet Genel
Mdrl arasnda imzalanan l protokol gerei hizmete alan ocuk misafirhanesidir.
Bu proje ancak 1,5 yl srmtr. stanbul ocuk misafirhanesinde hizmet eitli nedenlerle
srdrlememitir. 1997 y
l
nda bu bina devlet ve sivil toplum kurulular
n
n ibirlii ile birkez daha hizmete almtr. KORED (ocuu stismardan Koruma ve Rehabilitasyon
Dernei), ada Yaam Destekleme Dernei, stanbul Barosu ocuk Komisyonu, Kadky
Belediyesi Sokak ocuklar Gnllleri Dernei, stanbul Valilii ve SHEK ibirlii ile
alan bu merkezde sokak almalar srekli yrtlmektedir.
Ayrca Emniyet Mdrlne bal olarak Kkleri Koruma ubeleri almalarn
stanbulun yannda 19 ilimizde srdrmektedir. Terk edilmi, ba bo ve kaak olan 7-8 ya
grubu ocuklarn aile ve yaknlar bulunamayanlar ilgili kurumlara teslim etmek, ocuklarn
sua itilmelerini engellemek, sua itilmi olanlar hakknda yasal ilem yapmak, ilgili kamu
kurum ve dier emniyet birimleriyle ibirlii ve koordinasyon salamak amalar
arasndadr.37
36 Glaar Hz, Sokak ocuklar Nasl Kurtulur, STONBUL, stanbul Beton Elemanlar ve Hazr Beton Fab. San. Tic.
A.. Yayn, Say:4 (Nisan-Mays-Haziran 2001), s.7.
37 Sayta ve irin, s.280, 281.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
31/142
21
SHEKin sokakta yaayan ve altrlan ocuklarn topluma yeniden
kazandrlmasna ynelik hizmet veren kurulular olan ocuk ve Genlik Merkezlerinin
says yurt apnda 2003 yl itibariyle 27ye ulamtr. Ayrca istismara urayan, desteegereksinim duyan kadn ve ocuklara ynelik Alo 183 SHEK tarafndan kurularak bir ok
ilde uygulanmaya balamtr.38
Son yllarda lkemiz genelinde olduu gibi stanbulda da sokak ocuklarnn
rehabilitasyonu iin resmi ve gnll kurulular ibirliine girmi, eitli projeler
gelitirilmitir.
stanbulda bu alanda alma yapan Sokak ocuklar Vakf ve Sokak ocuklarRehabilitasyon Dernei bulunmaktadr. stanbul Valilii, sokakta yaayan veya altrlan
ocuklar koruma almalarn srdrmektedir. l Sosyal Hizmetler Mdrl, l Emniyet
Mdrl, l Jandarma Komutanl ve kendilerine valilike grev verilen kurulular ile sivil
toplam kurulularnca bugne kadar srdrlen almalarda sokakta altrlan 6088,
sokakta yaayan 1506 ocua hizmet verilmitir. Bu hizmetler ve hizmet verilen yerler u
ekilde sralanabilir:39
1. Ayvansaray ocuk Koruma stasyonuAyvansaray ocuk Koruma stasyonuna gelen ocuklarn yemek, giyim, salk,
temizlik gibi ilk temel ihtiyalar karlanmaktadr. Belirli bir sre uyum srecini tamamlayan
ocuk Aal ocuk ve Genlik Merkezine ynlendirilir.
Merkezde her gn gndz ve gece sokakta yaayan ve sokakta altrlan ocuklar
ile ilgili alan almas da yaplr. Bu gne kadar toplam 1239 ocuun muhafaza altna
alnd istasyonda imdiye kadar 6555 ocua ilem yapltr. Sokakta altrlan ocuklar
ile ilgili olarak 5824 erkek, 934 kz ocuu muhafaza altna alnmtr. 312 ocuk ailesine,
1110 ocuk dier kurululara, 3 ocuk Vakfbank Umut ocuklar'na, 231 ocuk
UMATEM'e, 24 ocuk da Taksim ocuk Evi'ne sevk edilmitir.
38 Ennew, s.2.
39 www.denizfeneri.org.tr
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
32/142
22
2. Kkbakkalky Umut ocuklarlk Adm istasyonu
ocuklar ilk olarak K. Bakkalky lk Adm istasyonuna gelmekte ve burada yemek,
giyim, salk, temizlik gibi ilk temel ihtiyalar karlanmaktadr. Daha sonra belirli bir sre
uyum srecini tamamlayan ocuk Yeldeirmeni ocuk ve Genlik Merkezine ynlendirilir.
Merkezde grevli sosyal hizmet uzmanlar, akran ocuk ve emniyet grevlilerinin
yer ald sokak ekibi haftada iki gn sokak ocuklarnn sk bulunduu yerlere giderek
almalar yapar. ocuklar ikna edilereklk Adm stasyonuna ynlendirilir.
3. Yeldeirmeni ocuk ve Genlik Merkezi
stanbul'da 6-18 ya arasnda olan ve ebeveyni tarafndan ihmal ve istismar edilerek
her trl tehlikeye kar korumasz braklan, sokakta yaayan ocuklar yeniden topluma
kazandrr.
Kkbakkalky lk Adm stasyonu'nda barnan ve uyum srecini tamamlayan
ocuklara bakm ve rehabilitasyon hizmetleri verilir. Sosyal Servis almalarnn yapld
merkezde ocuklarla kiisel grmeler, grup almalar, aile ziyaretleri, nfus czdan
ilemlerinin yan sra, I. ve II. kademe eitim almalar, ak ilkretim, ev ekonomisi, el
sanatlar, mum atlyesi faaliyetleri de srdrlr.
Salk asndan da takip edilen ocuklara genel muayene ve tetkikler, ruhsal durum
muayene ve tetkikleri, gerekirse tedavileri ve madde bamll tedavisinin takibi gibi
hizmetler de sunulur.
Halk oyunlar, yaz okullar, yaz kamplar, sinema, tiyatro, gezi. gibi sosyal ve sportif
etkinlikler de merkezin almalar arasnda yer almaktadr.
4. Aal ocuk ve Genlik Merkezi
Kkbakkalky lk Adm stasyonu ve Ayvansaray ocuk Koruma stasyonu'ndan
buraya ynlendirilen ocuklar kabul eden merkez, sokakta yaayan ve sokakta alan
ocuklar olmak zere her iki gruba da hizmet vermektedir. Sokakta alan ocuklarn ilk
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
33/142
23
olarak t bbi adan bakmlar yaplr. Sonra ailelerine ulalr. Sosyal servis elemanlarnca
aileler ile bireysel grmeler yaplr.
Bu grmelerde aileye sokakta ocuu bekleyen tehlikeler anlatlarak ve para
kazanma sorumluluunun ocua deil ebeveyne ait olduu belirtilerek aileye yasal
sorumluluklar hatrlatlr.
Sokakta yaayan rgn eitime devam edemeyecek durumda olan ocuklara ise
psiko-sosyal yardm sunan merkez, kurulu ierinde yer alan mum atlyesi, galo atlyesi,
bakr ve gm atlyesi, tarm-bahe alanlar, hayvan barnaklar gibi meslek atlyelerinde de
rehabilitasyon hizmetleri erevesinde eidi meslek eitimleri vermektedir.
Merkezde bugne kadar sokakta yaayan 350 ocua hizmet verilmitir. 718 ocuk
hakknda ilem yaplmtr. Sokakta altrlan 8175 ocuk hakknda ilem yaplrken, 5042
ocua da hizmet verilmitir. Bu ocuklardan 553'nn ailesi hakknda su duyurusunda
bulunulmutur. 75 aileye para cezas verilirken, 4 aile hakknda takipsizlik karar kmtr.
5. Florya ocuk ve Genlik Merkezi
Florya ocuk ve genlik merkezi, sokakta yaamak zorunda kalan ocuklar rgn
eitime yeniden kazandrabilmek amacyla almtr. Yarm kalan eitimlerine devam
edebilmeleri amacyla evre okullara kaytlar yaplan renciler buradaki yatl tm
rehabilitasyon hizmetlerinden faydalanabilmektedir.
6. Taksim ocuk Evi
Beyolu 75. Yl ocuk ve Genlik Merkezi bnyesinde alan kurulu kz ocuk ve
genlere hizmet verir.
Kz ocuklarna hizmet vermek ve onlar yeniden topluma kazandrmak amacyla
alan kurulutan 6-18 ya arasnda olan ve ebeveyni tarafndan ihmal ve istismar edilerek her
trl tehlikeye kar korumasz braklan, kz ocuk ve genlerimiz faydalanabilmektedir.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
34/142
24
Merkezde bu gne kadar 175 kz ocuuna hizmet verildi. Bu ocuklardan 57'si
ailesine, 7'si dier kurululara sevk edilirken, 5'i koruma altna alnarak yurt ve yuvalara sevk
edilmitir.
7. Beyolu 75. Yl ocuk ve Genlik Merkezi
stanbul ilinde sokakta alan ocuklarla ilgili olarak ilk almalar Beyolu 75. Yl
ocuk ve Genlik Merkezi'nce balatlmtr. Merkezde sorun alanna ynelik;
alma/altrlma nedenleri, alma ekilleri, ya gruplar, eitim durumlar, ocuklarn ve
ailelerin psiko-sosyal, demografik ve antropolojik zelliklerini ortaya karmaya ynelik
almalar yaplr. 689 ocua gndzl hizmet verilen merkezin yatakl ksmnda 185ocua, 136 da sokakta alan kz ocuuna hizmet verilmitir.
2.5. OCUKLARI SOKAKTAN KURTARMAKN NERLEN
ZMLER
ocuklar sokaa dren nedenler ile sokak ocuklarnn sorunlarnn aratrlarak
alnmas gereken tedbirlerin belirlenmesi amacyla kurulan TBMM Aratrma
Komisyonunun lkemizdeki durum tespitleri ve zm nerileri yledir;
- Uzman personel yetitirme konusunda ciddi bir eksiklik vardr. Trkiye'de
yalnzca Hacettepe niversitesi sosyal hizmet uzman yetitiriyor. Bu say
artrlmal ve bunlar ncelikle sosyal hizmet kurulularnda grevlendirilmelidir.
- Sokak ocuklar olgusunun zmne i dnyasnn da katlm gerekmektedir.
Her bir iadamnn bir sokak ocuunu ie yerletirmesi halinde, rehabilite edilen
sokak ocuklarnn isiz kalmas gibi bir sorun olmayacaktr.
- Tek bana sokaktaki ocuklar zerinde yaplacak alma da yeterli olamaz. Risk
altndaki aileler zerinde de koruyucu, nleyici almalar yaplmaldr. O ailelerin
ocuklar da okula yerletirilmeli ki tehlikelerden korunabilsinler.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
35/142
25
- u an iin risk altndaki ailelere ve ocuklara ulaabilecek herhangi bir veri taban
bulunmamaktadr. Kime yardm ulatn, kime ulamadn grebilme olana
yoktur. Tm belediyeler snrlar iindeki ailelerin profilini kartlmaldr.
- Konu ile ilgili nemli yasal boluklar bulunmaktadr. Ayrca sokak ocuklar,
sosyal yardma muhta aileler ve risk altndaki gruplara ynelik almalar
konusunda bir bakanln mutlaka koordinasyonla ilgili grevlendirilmesi
gereklidir. Sokakta herhangi bir sua karan ocuklara avukat gibi olanaklar temin
edilebilmesi, devletin bu ocuklarn velayetini zerine alabilmesi konusunda yasal
dzenlemeye de ihtiya vardr.
- ocuk slahevleri ocuklar slah etmekten uzaktr. ocuklar slah olmak yerine
su ilemek zere eitilerek kmaktadr. ncelikle slahevleri slah edilmeli,
buralarda sosyolog, psikolog ve sosyal hizmet uzman grevlendirilmelidir.40
- Trk Kanunu, 15 yan altndaki ocuklarn altrlmasn yasaklamtr.
Ancak sz konusu kanunun uygulamasnda eksiklikler mevcuttur. 2005 yl
Temmuz aynda kabul edilen ocuun Korunmas Kanunu, sorunlu adli tahkikat
altnda bulunan veya hkm giymi ocuklarn haklarn ve esenliini korumay
amalamaktadr. Sz konusu kanunun ilgili Uluslararas alma rgt (ILO)
szlemelerine uyumlu olarak daha etkin birekilde uygulanmas gerekmektedir.41
Ve dier zm nerileri;
- Zorunlu eitime nem verilmesi,
- Sokakta yaayan ocuklarla ilgili rehabilite hizmeti verecek ocuk ve genlikmerkezlerinin yaygnlatrlmas,
- Ekonomik yoksulluk ierisindeki ailelere gerekli destein verilmesi,
40 Sokak ocuklar Aratrma Komisyonu Raporu, 2005, http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tbmm_basin_aciklamalari
_sd. aciklama p1=18645, (2 Mart 2005)
41Avrupa Komisyonu Genileme Genel Mdrl 2006 Yl Trkiye lerleme Raporu, s. 17 http://www.abgs.gov.tr/indextr.html
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
36/142
26
- Sokakta yaayan ocuklarn ie yerletirilmesi iin devlet ve sivil toplum rgtleri
arasnda ibirlii yaplmas,
- Tiner, bally gibi bamllk yapan uucu ve uyuturucu maddelerin satnn
kontrol altna alnmas,
- Tren istasyonlar ve otogarlarda bulunan polis noktalarnn evden kaan ocuklarn
tespiti ynnde almalar yapmas ve bu ocuklarn sokak yaantsna almadan
ailesine ynlendirilmesi,
- Sosyo-ekonomik yoksunluk iindeki blgelerde toplum merkezlerinin almas (bu
merkezde ailelerin ocuk yetitirilmesi konusunda bilinlendirilmesi iin ana-baba
okulu uygulamasnn yaplmas, istihdama ynelik mesleki eitim verilmesi vb.),
- Sokakta yaayan ocuklarn aileye dnnn salanmas iin, sokakta ihtiyacnn
karlanmamas ynnde halkn bilinlendirilmesi,
- Belediyelerin sokakta yaayan ocuklarla ilgili grevlerinin yerine getirilmesinin
salanmas,
Sokakta alan ocuklarn ounluunun aile ii iddete maruz kald gz nne
alndnda, ailelerine ynelik eitim programlarnn yararl olaca dnlmektedir.
niversiteler, Milli Eitim Bakanl, Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu ve sivil
toplum kurulular ibirlii ile zellikle risk grubundaki semtlerde aile eitimi almalar
yaygnlatrlabilir. Kitle iletiim aralarnda bu tr eitim programlarna yer verilmesinin
yararl olaca dnlmektedir.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
37/142
27
3. OCUKLUK DNEMNDE AHLAK ve DN DUYGU GELM
ocuk doduu andan itibaren devaml bir halden bir baka hale geerek, srekli
deime ve bakalama halinde olarak ruhen ve bedenen geliir. Gelime sadece saysal
lmlerle aklanamayan, birok yap ve fonksiyonlar btnletiren karmak bir olgudur.
Bu btnleme sebebiyle geliimin her evresi, kendinden bir sonraki evreyi dorudan
etkiler.42 Bir baka tanmla gelime, ferdin bedenen ve ruhen al p serpilii ve buna bal
deimeleriyle birlikte biimlenmeye, olgunlamaya doru bir alma faaliyetidir.43
Her ocuun kendine has bir gelime zellii vardr. Bedenen, ruhen ve inan
bakmndan salkl ve dengeli bir gelimeyi salayabilmesi iin ocuun ihtiyac olan i ved tesirlerle beslenmesi gerekir. Salkl bir gelime iin ocuun bedeni ve ruhsal
ihtiyalarnn karlanmas son derece nemlidir.
ocuun geliip hayatnn ekillenmesi ve gereklemesinde kabiliyet, istidat,
hissetme, dnme, arama, merak etme, inanma, isteme, ilgi duyma gibi, duygusal ve zihinsel
aray yani ruhsal glerin olduu kadar ocuun iinde yaad evre, hayat ekilleri onu
ren kltrel deerler, deer lleri gibi d etkenler de nemlidir.
3.1. AHLAK GELM ve KURAMSAL YAKLAIMLAR
Trkede tekil olarak kullanlan ahlak kelimesi Arapa hulk kelimesinin
ouludur. hulk, din, tabiat, huy ve karakter gibi manalara gelir.44
ngilizcede karl moral kelimesiyle ifadesini bulan ahlak, Latince moralis
kelimesinden tretilmitir. Moralis adet, karakter, hal ve hareket tarz manalarna gelir.45
42 Yavuzer, ocuk Psikolojisi, s,11.43 Kerim Yavuz, ocuk ve Din, stanbul: ocuk Vakf Yay. 1994, s.52.44 bn Manzur, Lisanul- Arab, C. X, Beyrut 1956, s.86 Hulk, nakleden Recep Kl, Ahlakn Dini Temeli, Ankara:
Trkiye Diyanet Vakf Yay. 1992, s.1. Kar, Ahmet Hamdi Akseki, Ahlaklmi ve slam Ahlak Dersleri, Ankara: Nur Yay.
S.28.45 The Shorter Oxford English Dictionary, ed. By. C.T. Onions, C.I, Oxsford: Clarendon Pres 1950, s. 1280 nakleden Kl,
Recep, Ahlakn Dini Temeli, Trkiye Diyanet Vakf Yay. 1992, Ankara s.1.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
38/142
28
Toplumca kabul gren ve davrann kabul edilebilir olup olmad yargsnda
kullanlan bir davran standard olan ahlakn birok tanmlar yaplmtr.46 Ahlak, etika veya
morale kelimeleri, ounlukla yaama kaideleri manasna kullanlr. Bu yaama kurallarinsanlarn belli bir dzen ierisinde faydal ve mutlu hayat geirmelerini ve giderek bu
hayatn ykselip kemale ermesini salamak iindir.47 Yaratlmlarn en sekini olan insan,
akl ve irade ile de canllarn en mkemmelidir. Bu akl ve irade sayesinde insan iyiyi ve
kty ayrt eder, ahlaka uyan ya da uymayan davranlarda bulunur.48 Bundan dolay insann
iyi ve doru olan yaparak, kt ve yanl olan eylerden saknmas iin uyulmas gereken
kurallarn oluturduu bir sistem olarak da tanmlanabilir.49 Ahlaki his olarak tanmlanan
vicdan kavram
dikkati eker. Vicdan insanda hay
r ve erri yan
lmaz bir surette tayin edenzihni ve hissi kabiliyetlerden oluan bir meleke olarak tanmlanr.50
Ahlaki geliim, ocuklarn davranlar doru ya da yanl olarak
deerlendirmeleri ve kendi fiillerini ynetmeleri iin gerekli olan ilkeleri, deerleri
benimsedikleri, kazandklar sretir.51
Ahlaki bilin ve ahlaki davran bireyin toplumla karlkl etkileim sreci
iindeyken geliir.
52
Ahlaki geliim alanndaki almalar eski Yunan filozoflar Sokrates, Platon ve
Aristoteles dneminden balar. O dnemden itibaren dnrler, insanlarn ahlak alannda
tmnn uyabilecekleri ortak bir davran rnei belirlemek iin almlardr.
Psikolojide bu alanda ilk bilimsel ve kuramsal yaklam da Freud ile balar. Ahlaki
davrann kaynan aklayan Psikanalitik Teorinin yannda Sosyal renme Teorisi,
Davran
Teori ve Bilisel Geliim Teorilerini syleyebiliriz.
53
46Psikoloji Szl, Ahlak, Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 2003, s.23.47 Osman Pazarl, slamda Ahlak, stanbul: Remzi Kitabevi, 1980, s.12.48 Hseyin Peker, Din ve Ahlak Eitimi, Samsun: Aksi Seda Mat. 1998, s.183.49 Yavuz, s.204.50brahim Alaaddin, ocuk Ruhu, stanbul: Devlet Matbaas, 1931, s.394.51 Bekir Onur, Geliim Psikolojisi, Ankara: mge Kitabevi, 1995, s.136.52 Nermin ifti, Kohlbergin Bilisel Ahlak Geliimi Teorisi, Deerler Eitim Dergisi, S.1 (2003) s.47.
53 Aysel ada ve Zarife Seer, ocuk ve Ergende Sosyal Ahlak Geliimi, Ankara: Nobel Yay., 2002, s.102.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
39/142
29
3.1.1. John Dewey ve Ahlaki Geliim Evreleri
Ahlaki geliimi zihinsel geliimin paralelinde olarak dnen ilk kuramc ve
levselcilik ekolnn nclerinden olan J. Deweye gre insan davran yapay, bilimsel bir
yap olarak incelenmemeli, organizmann evreye uyum salama srecindeki nemi asndan
ele alnmaldr.54 J. Dewey gibi sosyal renme kuramclarna gre insan, doutan iyi ve
kt zellikler getirmez, gelime sreci iinde koullanma ve renme ile istenilen ynde
ekillendirilebilir. Ahlak da renilmi alkanlklar, tutumlar ve deerler toplamdr.
Dolaysyla ocuun ahlaki geliimi, aile ve toplum gibi sosyal evreden dl, ceza
vastasyla pekitirilerek geirmi olduu renme srecidir. Sosyal renme teorisinde ahlaki
davrann kazanlmas modellerle ve taklit ederek renme eklinde olmaktadr.55
ocuk farkl deerler ve bu deerlere ilikin kararlarda aktif olarak akl yrtebilir.
1. Gelenek ncesi dzey; biyolojik ve sosyal drtlerle gdlenen ahlaki
davranlar ieren evredir.
2. Geleneksel Dzey; insann iinde bulunduu grubuna zg deerleri benimsedii
evredir.
3. zerk Dzey; insann davranlarnn kendi akl yrtme ve karar vermesiyle
olutuu, iinde bulunduu grubun standartlarn irdeleyerek benimsedii evredir.
Deweyin ahlak geliimi alannda ileri srd evreler kuramsal dzeyde kalmtr.56
3.1.2. Sigmund Freud ve Ahlaki Geliim
Ahlak geliimini id, ego, sper-ego ilikilerindeki denge kavramna balayan Freudonu duygusal ve gdsel bir sre olarak ele almtr.57 Ksaca bu kavramlara deinelim.
d; (alt- ben) kiiliin enerji deposu olarak nitelendirebileceimiz bilinalt ksmdr.
nsann doutan sahip olduu tm gdlerin toplamdr.
54 Duane P. Schultz, Sydney E. Schultz, Modern Psikoloji Tarihi, Yasemin Aslay (ev.), stanbul: Kakns Yay. 2002, s.246.55 Erol Gngr, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, stanbul: tken Yay, 1995, s.43.56 ada ve Seer, s.108.
57 Onur, s.38.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
40/142
30
Ego; (ben) kiinin evreyle etkileimi sonucunda ortaya kan kiiliin gereki ve
ussal esidir. steklerinin karlanmas iin srekli olarak idin basks altnda bulunan ego,
bilinlidir ve idin toplumca kabul edilen isteklerinin bilin dzeyine kmasna izin verirken,dierlerini bastrma mekanizmasn kullanarak bilinaltnda tutar.
Sper-ego (st- ben), egonun hangi isteklerinin bilin dzeyine kmasna izin
vereceini, hangilerini ise bilinaltnda tutmas gerektiini belirleyen ksmdr. Sper-ego
ocuun bykleriyle olan etkileimi sonucu geliir ve toplumsal yasaklar ierir.58
Ahlak geliimi iin en nemli devre,psikanalitik erevede ele alnan geliim
dnemlerinin 3-4 yalarna rastlayan dnem ile bunun 5 ya civar sonuland dnemdir. Budevrede kar cinsten olan ebeveynine ar dknlk gsteren ocuun, bu dknlkten
kurtulmas ancak, hemcinsi olan ebeveyniyle zdelemesi ile mmkndr. Freud bu
dncesi ekseninde kiilik ve ahlak geliiminin ana hatlarnn ocukluun ilk 5 ylnda
tamamland fikrindedir. 59
Psikanalitik kuram ve izleyicilerini etkileyen gr, doutan kt olan insann
gelime sreci iinde yetikin mdahalesine ihtiyac olduu dncesidir. Ahlak eitiminde
baar negatif drtlerin yani idin kontrolnn salanmasna baldr.60 Freud, zel bir ahlak
geliim kuram getirmi olmamasna ramen bebeklik ve ocukluk dnemi ilikilerinin kiilik
gelimesinde kalc zelliini vurgulad iin ocuk yetitirme teknikleri zerinde oka
almaya neden olmutur.61
3.1.3. Erik Erikson ve Geliim Evreleri
Psikanalitik gelenee bal bir kuramc olan Erikson, birey ve din ilikisini temel
gven balamnda ele alr.62Kiinin yaam sreci boyunca srekli bir kiilik geliiminde yer
aldn belirterek 8 psikososyal evreden sz eder. Kii bu sekiz evreden her birinde yeni bir
58 Yapc, s.119, Kar. ada ve Seer, s.105.59 Meral ileli, Ahlak Psikolojisi ve Eitimi, Ankara: V Yay. 1986, s.16. Kar. Bedii Ziya Egemen, Din Psikolojisi,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1952, s.38.60 ifti, s.50.61 ileli, s. 17.
62 Yurdagl Mehmedolu, Erikin Bireyin Kendilik Bilinci, stanbul:DEM Yay. 2005, s.94.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
41/142
31
atma yaayarak, her atma esnasnda da birbirine zt iki duyguyla da mcadele eder. Bu
mcadele sonunda galip gelen duygu bir sonraki evrenin temelini oluturur.63
Bu evrelere birer cmle ile deinelim:
1.Bebeklik; 0-1 ya arasndaki evredir. Bu evrede yaanlan duygu, gvene kar
gvensizliktir. stenen sonu, gven ve iyimserliktir.64
2.Kk ocukluk; 1-3 ya arasndaki evredir. Bu evrede yaanlan duygu, zerklie
kar utan ve kukudur. Beklenen durum zdenetim ve yeterlilik duygusudur.65
3.lk ocukluk; 3-5 ya arasndaki evredir. Bu evrede girikenlie kar sululuk
duygusu hakimdir. Bir etkinlii balatma yetenei ama edinilir.66
4.Orta ocukluk; 5-11 ya aras geen dnemdir. Bu evrede yaanlan duygu da
alkanla kar aalk, deersizlik duygusudur. Bu evrede istenen sonu da
entelektel, sosyal ve fiziksel becerilerde yetkinlik kazanabilmektir.67
5.Ergenlik; 11-21 yalarndaki dnemdir. Kimlie kar rol karkl yaanr. Bu
evredeki beklenen durum benzersiz bir kii olarak btnlemi bir benlikimgesidir.68
6.Gen Yetikinlik; 21-40 yalarndaki evrede yaknla, candanla kar
soyutlanmlk duygusu yaanr. Bu evrede istenen sonu, yakn ve kalc ilikiler
kurma ve mesleki ilgiler gelitirmedir.69
7.Orta Yetikinlik; 40-65 yalarndaki dnemdir. retkenlie kar durgunluk
yaanr. Aile, toplum ve gelecek kuaklarla ilgili kayglar hakimdir.70
63 Onur, s.41.64 R.L. Atkinson, R. C.Atkinson, Psikolojiye Giri, Yavuz Alogan (ev.), Ankara: Arkada Yay., 2002, s.108. Kar. Erik
Erikson, nsann Sekiz a, T. Bedirhan stn - Vedat ar (ev.), Ankara: Birey ve Toplum Yay. 1984, s.2-3.65 Erikson, s.12-14.66 Erikson, s.16-20.67 Erikson, s.22-24.68 Erikson, s.26-28.
69 Erikson, s.31-34.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
42/142
32
8.leri Yetikinlik; 65 ya ve zeri dnemi ifade eder. Btnle kar umutsuzluk
duygusu yaanr. stenen sonu, kendi yaamndan kvan ve tatmin duyma,
lmle yz yze gelme istekliliidir.71
Konumuz itibariyle girikenlie kar sululuk evresinden, yaknla kar
yaltlmlk evresine kadarki dnem bizi ilgilendirmektedir. Bu evrede ocuk aile ortamndan
sosyal evreye geerek, ben-merkezlilikten sosyal dnceye doru ilerler. Cinsel rol ve
kimliini kazanmann yannda, yaam ve kendisini sorgular, gelecekle ilgili ve seecei
meslee ynelik planlar yapar. Hayata dair duygu ve dncelerini analiz ederek ben
kimim? sorusunun yantn aramaya alr.72 Bu dnemdeki genler alternatif davranlar,
ilgi alanlar ve ideolojileri aratrabilirler. Bu arada birok inan da btnlemi bir benlik
kavramn biimlendirme iinde denenerek, deitirilebilir ya da vazgeilebilir.73
3.1.4. Jean Piaget ve Ahlaki Geliim Kuram
Bilisel gre gre insan doutan iyidir ve ahlaki geliim, zihinsel geliimle
paralellik arz eder, belli aamalar izler.74 Yetikinler tarafndan oluturulan da odakl, d
denetimli ahlak, sadece ahlakn olgun olmayan n basamadr. Bu basamak, bilisel
olgunlama ve akranlarla gelitirilen ilikilerle beslenen otonom ahlak ile tamamlanr.75
ocuklarn ahlaki geliim zelliklerini onlarn oyunlarn izleyerek anlamaya alan
Piaget, ocuun bilisel geliimi ile ahlaki yarglar arasnda iliki olduuna inanr.76 ocuk
mantnn tamamen kark bir saha olduunu belirten Piaget, ocuklarla oyun, diyalog
yoluyla dorudan ilikiye geerek vakalardan yola klarak varlan bir sonucun,
70 Erikson, s.36-37.71 Erikson, s.39-40. Genel bilgi iin ayrca bkz., Atkinson, s.108.72enay ve Mehmet Yapc, Geliim ve renme Psikolojisi, Ankara: An Yay. 2005, s.55.73 Atkinson, s.109.74 Gngr, s.28.75 ifti, s.50.76 Refia emin, ocukta Ahlaki Davran ve Ahlaki Yarg, stanbul: . . Edebiyat Fak. Yay. 1979, s.6.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
43/142
33
nazariyelerden daha gereki olduunu dnr.77 Ahlaki yargnn geliimini en sistemli
ekilde ilk kez aklayan kuramcdr.78
Piagete gre geliim dnemleri yledir;
1.Duyusal-Motor Dnem (0-2 ya aras); Bu dnemin banda bebek farkndaln
hi olmad bir durumdadr, daha sonra yakn evresindeki duyusal motor eylemleri
gerekletirebilme yetisine sahip hale gelir. Kendi vcudunu alglamakla beraber evreyi
tanmaya nesneleri kullanmaya balayan bebek 2 yana girdiinde konumaya balar,
sembolik tasarmlama gibi zihinsel ilevler gelitirir. Dil geliiminin kazanlmas ile de ocuk
artk bir sonraki dnemin kavramsal geliimine adm atacak kvama gelir.79
2. lem ncesi Dnem (2-7 ya aras): Dnce geliimini dil geliiminin temelinde
arayan Piagete gre ilem ncesi dnemde dil yeteneklerini, sembol oluturma becerisini
kazanan ocuk nesnelere kendileri dndaki olgularn sembolleriymiesine davranma yetisi
gelitirir. (Sprgeyle at olarak oynayabilir.)80
Bu dnemde ocuk benmerkezcidir, sadece kendi bak asyla dnr, kendini bir
baka kiinin yerine koyarak kendini eletirme yetisine sahip deildir.
3.Somut lemler Dnemi (7-11 ya aras): lem ncesi dnce ile soyut dnce
arasndaki gei dnemidir. Bu dnemde ocuklar mantksal dnn temellerini atarlar.
Bakalarnn gr alarn anlayabilir duruma gelen ocuk, dntrme yapabilir, tm
zihinsel ilemler iin gerekli olan tersine evirebilirlik yeteneini kazanabilir. Sze dayanan
soyut ve karmak ilemleri henz zemeyen ocuk, somut olay ve nesnelerle ilikili
ilemleri zebilir.81
4.Soyut lemler Dnemi (11-15 ya aras) Bu dnemin ocuu nesneleri manta
dayal soyut ltlerle snflayabilir. Herhangi bir nermeyi dier olaslklar erevesinde
77 Jean Piaget, ocukta Dil ve Dnme, Sabri E. Siyavugil (ev.), stanbul: stanbul Devlet Basmevi, 1938, s.7.78 ileli, s.22.79 ileli, s. 26. Kar. Refia emin, Ruh Sal, stanbul: Matematik Aratrma Enst. Bask Atlyesi, 1979, s.26-27.80 ileli, s.26. Kar. ada, s.109.
81 ileli, s.27. Kar., Atkinson, s.82, ada, s.109.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
44/142
34
yorumlayabilir. Soyut ilemlerle nemli bir zihinsel g kazanan ocuk, evreni kendi alglar
neticesinde anlamlandrmaya alr.82
ocuun, ergenin evreni anlamlandrma abasn, yani soyutlama becerisini u
faktrler etkilemektedir;
- ocuun doumundan itibaren geirmi olduu bilisel, duygusal ve fiziksel
geliimin nitelii,
- ocuun doumundan ergenliine kadarki yaamnda etkileime girdii
uyarclarn zenginlii ve nitelii,
- ocuun, ergenin soyutlama becerisini gelitirmeye balad dnemde, aile ii
yaamn sakinlii, dengesi,
- Bu dnemdeki ocuun iinde bulunduu eitim kurumunun ve sosyal evresinin
kataca destek,
- Bu dnemdeki ocuun kendisiyle ba baa kalabilecei zel bir mekann varl,
fiziksel ortam,
- Kar cinsle ilgili yaantnn nitelii.
Tm bu faktrler gz nnde bulundurulduunda sosyo-ekonomik ve kltrel adan
farkl blgelerde yetien ocuklar arasnda ciddi farklar sz konusudur. Kyde, kasabada veya
ekonomik yoksunlukta bulunan bir aile iindeki ocuk ve ergen, soyutlama yapma a sndan,
etrafnda entelektel uyarclarn bulunduu kent hayatnda yer alan bir ocukla ayn
kapasiteye sahiptir. Fakat soyutlama becerilerindeki geliim, iinde bulunduklar bu artlardandolay farkllk arz edebilir.83
Piaget, kurallara uyma kavramnn olmad 0-2 ya dnemini ahlak ncesi evre
olarak isimlendirmitir.84
82 ileli, s.29. Kar., Atkinson, s.84.83 Yapc, s. 156.
84 Zeynep Nezahat zeri, Okul ncesi Din ve Ahlak Eitimi, stanbul: DEM Yay., 2004, s.78.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
45/142
35
Ahlaki yarg konusunda ocuklara baz sorular sorarak onlarn tepkilerini incelemi,
cevaplarn 2 evrede toplamtr;
1. Da bal ahlak; bu evrede ahlaki yarglar bakmndan bakalarna baml olan
ocuklar, yetikinler tarafndan konulan kurallar sorgulamadan kabul ederler. 10
yana kadar sren bu evrede, ahlaki kurallar otorite figr tarafndan dayatlan
deimez zellikler olarak grlr. Bu dnemdeki ocuun ahlaki geliimi
kurallara aynen uyma, otorite ve cezaya boyun eme eklindedir. Kurallar iyiyi ve
kty tam olarak alglayamayan ocuun ahlaki anlay da esnek deildir.
Doruyu ve yanl mutlak zarara gre lerler, (mesela bykler tarafndan
cezalandrlan ey yanltr.) niyet gibi soyut kavramlar deerlendiremezler.85
2. zerk ahlak; sosyal dnyasnn giderek artt akran gurubuyla geniledii bu
evrede ocuklar kurallarn deimez olduu fikrini sorgularlar, bir eylemin doru
ya da yanl olduunu sylerken durumsal ve kiisel etkenleri dikkate alrlar.
Kurallarn anlamaya dayal olduunu ve yine ayn srete deitirilebileceini
bilirler. Kurallara uymann ama ve sonular irdelendii, boyun emenin yerini
eit al
veriin ald
evredir.
86
3.1.5. Lawrence Kohlberg ve Ahlak Geliim Kuram
Kohlberg, Piagetnin zihin ve ahlak geliimi alannda ortaya koymu olduu
dnemleri dikkate alarak ahlaki geliimi incelemitir. Piaget 12 yana kadar olan ocuk
grubuyla alrken, Kohlberg, almalarn 16 yandaki ocuklara kadar geniletmitir.
Aratrmasn, ocuklarn oyun oynadklar esnada gzlemleyerek deil, onlara ahlaki
ikilemleri kapsayan belirli hikayelemi durumlar vererek, bu durumlarda nas
l tepkidebulunacaklarn sorarak gerekletirmitir. (Hasta karsn kurtarmak iin eczaneden ila alan
Heinzin durumu)87
Kohlberge gre ahlak bilisel bir yetenektir. Kiinin kendisinin belirledii, ayn
zamanda da evrensel ilkelerle rtebilecek dzeydeki ilkelere gre yargda bulunmas,
85 zeri, s.78. Kar. ada, s.112.86 zeri, s.80. Kar. Yapc, s.121, ada, s.113.
87emin, s.7.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
46/142
36
kararlar almas ve bu dorultuda davranabilmesidir.88 Ahlaki prensip, evrensel seim eklidir.
Btn insanlarn benzer durumlarda bavurmalarn istedii yoldur.89 Kohlbergin kulland
ahlak problemleri kesin doru ya da yanl davran saptamak iin uygun olmaktan ziyade,doru ya da yanl yargsna ulamak iin gereken usavuru, kiinin hangi ahlak devresinde
bulunduunu gstermesi asndan nemlidir.
Ahlak geliiminde 6 evre vardr ve bu evreler temel dzeyde toplanr. Buradaki
dzeyler, her bir dzey kendinden ncekine dayanmakta, kendinden sonrakine de bir temel
oluturma eklindedir. Her dzey, bireyin kendi benlii ile toplumun kurallar ve beklentileri
arasndaki farkl iliki trn yanstr.90
1.Gelenek ncesi Dzey(0-9 ya aras)
1. Evre; otoriteye bamlln hakim olduu bu evrede maddi, fiziksel sonular,
psikolojik sonulardan ayrt edilemez. Davran fiziksel zararla llr,
gdlenmeler ve gereksinme sonular gz nne alnmaz. Eylemler d
grne gre yarglanr, ardndaki niyete baklmaz. Kurallar, otoriteler
tarafndan konulduu iin dokunulmaz ve kutsaldrlar, inendiinde de
cezann gerekliliine inanlr. Ben merkezci bak as hakimdir.91
2. Evre, bireycilik ve kar ilikisinin n planda olduu bu evrede, kendi ihtiya
ve karlarn tatmin etme ve dier kiilerin ayneyi yapmalarn salama sz
konusudur.
2.Geleneksel Dzey(9-15 ya aras)
3. Evre; kiiler aras uyumun nemli olduu bu evrede birey, kendi karlarnnnnde gelen ortak duygu, uzla ve beklentilerinin bilincindedir. Davran
niyete gre deer kazanr.
88 ifti, s.51.89 ileli, s.67.90 zeri, s.80.
91 ifti, s.64. Kar., Atkinson, s.85-86, emin, s.10.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
47/142
37
4. Evre; toplumsal sistem ve vicdann n planda olduu bu evrede stlenilmi
grevleri yerine getirmek nemlidir. Bireysel ilikiler, iinde bulunduklar
sistemin bileenleri arasndaki balantlar olarak grlr. Dzenin ya dasistemin korunmas esastr.
3. Gelenek Sonras Dzey (15-20 ya aras)
5. Evre; toplumsal yararn veya bireysel haklarn n planda olduu bu evrede,
ounluun haklar nemlidir. Toplumsal kurallarn, sistem ve dzen
karsnda, birey haklarnn ve zgrlnn azami garantisini salad iin
nemli olduu dncesi hakimdir. Kanunlara kr krne ballk yerine,kamu yararna dayanan yasa ve ykmllklere ilgi duyulur.
6. Evre; kiilere kar tarafsz bir sayg tutumunu ifade eden ahlaki tavrn temsil
edildii bu evrede, evrensel haklar nemlidir. Kii ahlak ilkelerini kendisi
seip, oluturur.92
3.2. DN DUYGU ve DNCE GELM
3.2.1.Duygu, lgi, stek3.2.1.1. Duygu
dnyamzla ilgili karmak olaylar ve faaliyetler olarak bildiimiz duygularmz
tek ve deimez bir tanmla ifade etmek olduka gtr. Hatta bazlarna gre duygunun ne
olduu sorusu tartmal bir meseledir.93 Duygu kavram bilim adamlar tarafndan deiikalardan tanmlanmaya allmtr.
Duygusal bir durumun davurumu olan gzlenebilir bir davran yaps olarak
tanmlanan duygunun en sradan rnekleri arasnda znt, sevin ve fkeyi sayabiliriz. Ruh
92 ifti, s.65. Kar., Atkinson, s.85, emin, s.13-17, ada, s.117-119.
93 Kerim Yavuz, ocuun Dnyas ve Gelime, stanbul: ocuk Vakf Yay., 1992, s.29-30.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
48/142
38
halini daha yaygn ve srekli duygusal iklim olarak tanmlarsak, buradan hareketle duyguyu
da duygusal havadaki daha geici, duruma bal deimelerle ilgili olarak tanmlayabiliriz.94
C. Schwarza gre; nsan ruhunda ilk beliren duygudur ve btn hayat boyunca o
ruhun temeli olarak kalr.
F. Kuruegere gre duygu; Ruhta tecrbe edilen eylerin ve onlarn en verimli
beslenme yerlerinin ana kaynadr.95
Duygu, kiinin iinde cereyan eden i yaaylar ve gsterilen tepkilerden anlalan
durumlardr. inde geen eilimlerini ve hallerini belirten i yaaylarn temel
fenomenleridir. Baka bir deyile, ruhi glerin gdlerin ve davranlarn aa kmasdr.
nsanda i ya da d etkiler sonucunda, uurlu bir katk olmadan ortaya kan, hoa giden veya
gitmeyen yaantlar oluturan ruhsal bir durumdur.96
yaayn btn iin duygunun derinlii, sadece o duygunun deerini gstermez,
ayn zamanda ferdin yapsn, onun ekillenip mana kazanan btn ahsiyetini de yanstr.
Bakalarna ynelik bireysel ilikiler sonunda beliren acma, koruma, yardmseverlik,
bakalarnn mutluluuna katl, sevgi vb. derin duygular olduu gibi kiinin btn hayatboyunca nemli olan kltr alanlarna, doruya gzele, iyiye ve kutsala ait deerler de derin
duygulardr.
Rohrachere gre, ruhun derinliinde duyulan gl bir dini yaay, sanata olan ar
dknlk, adalet duygusunun inceliklerine nfuz edi ve gzellik duygusu, gerek anlamda
ok az kiilerde bulunur. Derinlik ve itenlik anlatan duygular Krueger yksek duygular
olarak nitelendirir. Wundt da duygular, haz-elem, heyecan-sknet ve gerilme-geveme
biiminde l zt kavramlar altnda toplar.
Max Scheler ise duygular;
- Bedeni ve duyusal duygular (istek, alk, ac, fke)
94Psikoloji Szl, Ruh Hali, Bilim ve Sanat Yay. Ankara 2003, s. 230.95 Yavuz, s.30.
96 Hseyin Peker, Din Psikolojisi, stanbul: amlca Yay., 2003, s.102.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
49/142
39
- gdsel duyular (korku, kskanlk)
- Manevi ve ruhi deerlere ait duygular (dini, ahlaki, estetik, sosyal)
- nsann benini iyice saran iine ilemi duygular (mutluluk, hayal krkl vb.)
olarak snflandrr.97
Rohracher duygular;
- Duyularla ilgili (ar, ac, tatl, istek, me)
- gdsel (haset, kskanlk, temas kurma, sosyal eilimler ve onlarn tatmini)
- Kiilii gerektiren, ahsiyete etkisini direkt gsteren (dini, ahlaki, estetik, lojik,
sempati, adalet, zerafet vb.) duygular olarak tasnifler.
slam kltrnde de duygular;
- - d (dahili, harici)
- Ak- gizli (zahiri, batni)
- Dini, ahlaki, utanma gibi ifadelerle yerini bulmutur.98
3.2.1.2.lgi
Alaka, merak, itiyak ve heves olarak da tanmlanan ilgi, belli objelere, olaylara,
fikirlere kar uurlu iradeli olarak ruhi bir katl, ynelitir. lgi, irade ve isteklerde bir
ihtiya olarak kendini hissettirir. Her geen gn evresini genileten ocuk giderek ilgisini dearttrmaktadr. lgilerin uurlu olarak olumasnda eitim srecinin de katks vardr.
Hurlocka gre ilgi geliimi, kiiden kiiye fark eder, ocuklarn renim hazrl ile
ilikilidir, renme artlarnn da sunulmasna baldr. Kltrel etkenlerin neminin yannda,
hissi bir karakter de gsterir.99
97 Yavuz, s.35.
98 Akseki, s.164.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
50/142
40
3.2.1.3.stek
Psikologlardan bazlar istei tanmlarken duygu ierisinde deerlendirmiler,
bazlar da dnce ve tasavvur iinde deerlendirmilerdir. Bazlar da istei kendi znel
grnts iinde bamsz ruhsal bir realite olarak ele almlardr.100 Dnce, istein
uyarlmas ve harekete geirilmesi, dolaysyla hedefine ulamasnda yardmcdr. Kiinin
dnce ve davranlar ayn zamanda onun isteklerini de ortaya koyacak niteliktedir.
stek, kiinin uurlu olarak iinde kararlatrd ve belli bir amaca ulamak zere
gsterdii ruhi faaliyettir. Birey isterken onun uurundadr ve onu gelecee doru organize
ederek arzularna ulaacana inanr. Bu da bize istekle amacn sk bir ilikide olduunugsterir.
stek kiiyi belirli objelere ve artlara doru olumlu ynde ittii gibi, olumsuz ynde
de itebilen glerden biridir.
Gaye; kiinin ulamak ya da saknmak zere yapt son harekettir. stein gayesi
insann iinde verilen karardan karlabilir. stek olmadan gaye olamayaca iin, her istein
bir gayesi vardr diyebiliriz. Bu noktadan hareketle istei aamal olarak inceleyebiliriz.
1. ten gelecek iznin kna kadar sren motivasyon sreci, karar haline
dnnceye kadarki ierde cereyan eden olaylar ierir.
2. stein ite kararlatrlmas, planlanmas,
3. Gayenin ulamasna kadar srecek fiiller, istein gereklemesi srecidir.
stekleri, 5 kategoriye ayrabiliriz:
1. Doal istekler (iddetli arzu, eilim)
2. Pratik istekler (bilinli, yararl)
3. Akli istekler (belli gr dnce ve prensiplere uygun)
99 Kerim Yavuz, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Geliimi, Ankara: Diyanet Yay., 1982, s.68.
100 Kerim Yavuz, ocuun Dnyas ve Gelime, stanbul: ocuk Vakf Yay., 1992, s.53.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
51/142
41
4. Ahlaki istekler (iyi-kt, faydal-zararl)
5. Dini istekler (sonsuz, ilahi olana ilgi)101
3.2.2.Dini DuyguDini duygu, ilahi bir kuvvetin varlndan kaynaklanan dnce, tasavvur ve
hareketlerin insanda uyandrd duygudur.102 nsan ilahi varlkla temasa geiren ve ona
doru ynlendiren dini duyguyu btn zellikleri ve snrlar ile tanmlamak zordur. Her trl
dini objeler karsnda beliren pek ok dini duygunun ortak bir addr. Bireyin dini inanca
sahip olmas ancak, ilahi lem dedii yerde tm ideallerin gerekleecei inancn
pekitiren duyguyu iinde hissetmesiyle mmkndr.103 lahi bir nizamn varlndan
kaynaklanan dnce ve tasavvurlar yerine gre isteme, yerine gre saknma biiminde
gelierek dini duygular olutururlar. Bir insann bir dine mensup olabilmesi, sosyal
evresinin ve din uurunun gelimesiyle gerekleir.104
Dini duygu oluumu farklekillerde tasniflenmitir:
ocukluk dnemi, duygularn gelimesinde en belirgin ve en nemli dnemdir.
E. Barnesa gre ocuklar inan basamandan geer;
1. Yalnzca d dnyayla ilgilenen bir din anlay (0-6 ya aras)
2. Gereki bir din anlay (7-12 ya aras)
3. Manevi lemle de ilgilenen bir din anlay (12 ya ve st)
Barnesla ayn grte olan bir dier aratrmac da Harmstr. Ona gre de dini
duygu basamakta ele alnr;
1. Peri masallar a (3-6 ya aras)
101 Kerim Yavuz, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Geliimi, Ankara: Diyanet Yay., 1982, s.91.102 Peker, s.110.103 Yavuz, s.36. Kar, Veysel Uysal, Dini Tutum Davran ve ahsiyet zellikleri, stanbul: M...F.Vakf Yay., 1996,
s.20.
104 Uysal, s.24.
-
8/7/2019 Sokakta Calisan Cocuklarda Ahlaki Ve Dini Duygularin Gelisimi the Development of Ethical and Religious Feelings A
52/142
42
2. Realistik a (7-12 ya aras)
3. Ferdiyeti a (12 ya ve st)105
Ronald Goldman da l tasnifeklinde ele alr. Goldmana gre dini dnce z
itibariyle dier dnce formlarndan ayrlamayacak olan bir dnce formudur. Bundan
dolay da Piaget gibi dncenin geliim aamalarn izler. l tasnifi u ekilde ele alr;
1.lem ncesi sezgisel dini dnce (7-8 yaa kadar)
2.Somut dini dnce (7-8 ya ile 13- 14 ya aras)
3.Soyut dini dnce (13 -14 ya ve yukars)106
3.2.3.Dini Tasavvur ve Dini DnceTasavvur; ruhsal gler ve duygusal uyarlarla zihinde nceden oluan idrak edilmi
eylerin (obje, olay, kavram gibi) tekrar zihinde canlandrlmas, yeniden anlam kazanmas
demektir.
Dini tasavvur da dini kavramlarn (Allah, cennet, cehennem, melek, eytan gibi) dini
olaylarn ve nesnelerin zihinde canlandrlmasdr.107 Mesela, ilahi varlk olarak hayatn ve var
oluun kayna olan, her eyi bilen, hkmne kar konulmayan, insanlara doru yolu
gsteren, ahlaki ynden ferdi ve toplumsal hayat dzenleyici kanunlar koyan, iyileri
mkfatlandran gibi bir Allah tasavvuru ortaya kar.
Dnce; kavramaya, sanmaya, hkm yrtmeye ve sonu karmaya ynelik
ounlukla bilinli bazen de bilinsiz olabilen ruhsal bir faaliyettir.108 ocuklar 7 yandan
itibaren, bir alglama gcne sahip olarak somuttan soyuta doru bir al iindedirler.
ocua gre hereyi dnen akl Allah da dnr.
105 Ronald Goldman, Dnme ve Dine Tatbiki Sleyman Akyrek (ev.), Erciyes .S.B.E.D. S.11 (2001), s.435.106 A.Ulvi Mehmedolu, Kiilik ve Din, stanbul: DEM Yay., 2004, s.86.107 Peker, s