ATUN KALIBOTAN Our World

Prepared By

Kermit Tirrud

Published in cooperation w i t h

Bureau of E l e m e n t a r y Educa t ion I n s t i t u t e of National Language

Ministry of Education and Culture Mani la, P h i l i p p i n e s

Additional copies of t h i s publication may be obtained from:

TCP P.O. Box 423 Greenhills, Metro Manila

Caluyanun Atlas

6 5 . 2 - 4 8 0 - 3 . 4 C 65.150P-8050308

Printed in the Philippines

Ang isang katangiang masasabi t u n g k o l sa P i l i p i n a s ay ang pagkakarmn n i t o ng ibaqt ibang pangkat etn iko na nag-aangk in ng kani-kanilang wikang katutubo. Gayon man, ito'y h i n d i naging balakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay pa nga sa pagbubuklod a t pagkakaisa ng nqa mamamayan tungo sa pagkakarmn ng isang diwang panlahat.

Ang aklat na ito ay i s a sa serye ng ganitong u r i ng mga babasahing inihahanda para sa h i g i t na ikalilinang ng mga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmarnahal sa s a r i l i n g w i k a ng mga mag-aaral.

S i n i k a p na malakipan ang aklat ng rqa paksang inaaakalang magdudu lot ng malak i at makabuluhang kapakinabangan sa q a gagamit n i t o . Sa paghahanda ng mga i to ' y is inaalang-alang ang mga pangkalahatang l a y u n i n ng bansa. Isinaalang-alang d i n ang mga pangkasalukuyang pangangailangan ng mga mag-aaral sa p a g p a p a l a w a k a t pagpapayaman ng k a n i l a n g t a l a s a l i t a a n , paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang garnitin at wastong pagsulat nito. May i n i l a k i p d i n g rnga pagsasanay na inaakalang m a k a t u t u l o n g sa mabisang pag-aaral ng w i k a . Matitiyak na ganap na n i l a n g natutuhan at nauunawaan ang w i k a kung ito'y buong kata l inuhan na nilang natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagarnit sa tunay na buhay.

Buong pagmamalak ing inihahandog ng M i n i s t r i ng Edukasyon at Kultura ang aklat na ito taglay ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang mapataas ang u r i ng edukasyon para sa d i rnarunong bumasa a t s u m u l a t s a pamamagitan nq pag-aaral ng kinagisnang w i k a . A t inaasahan din sa gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa.

O m f r e D. Corpuz Minis t ro ng Edukasyon at Kultura

PREFACE

Atun K a l i b s , a simple at las , has been

designed f o r Visayan speakers who live in the

Western Visay as on the many islands between

Mindoro and Panay.

P a b l i n g Ysug, a resident of Caluya, Antique,

worked toge ther w i t h Kermit Titrud, a member

of the S u m e r Institute of Linguistics, in

compiling t h i s book. Most of the information

w a s translated f r o m a similar book done by the

Elkins f a m i l y who are working among the Western

Bukidnon M a m b o people of Mindanao. A l s o

a s s i s t i n g to make t h i s book p o s s i b l e were

Joe de la Cruz, Debrah Titrud, Edwin Rivas and

Dalmacio d e l a Cruz.

The Summer I n s t i t u t e of Linguistics is

happy to present t h i s publication as a part of

its program of providing vernacular reading

materials. We o f f e r this a t l a s w i t h the hope

that it w i l l help to promote and enhance the

reader's understanding of the wor ld in which

w e live.

Sa mapa nga d i a , digi t a makikita am mga i s l a nga sakup ang monisipio ang

Caluya. Rag ang rnga i s l a nga dia ay ang

Sibay, Caluya , Sibato, Sibolo, Liwagao

kag Semirara. Sa Semirara m a k i k i t a ang doro g i d nga diposito nga karbon. Ang

Caluya maman ang pinakabanwa ay doto ang

monisipio. D i a nga mga logar malinung.

Anang q a ambal ang mga tao digi sa Caluya

ay C a l u y a n u n . Ang Caluyanun nga ambal nagaambit-ambit sa Cuyonon ay kadoroan sa

rnga naona nga rnga tao digi a l i n sa Cuyo.

L o a s pa sa mga i s l a nga d i a , may rnga

logar pa ra sa palibot nga andang mga ambal nagapar io-pario g i d sa Caluyanun.

Anq masonod nga rnga logar nga m i d i o

Caluyanun g i d ay f l i n (Iling) , Ambulong, T a d l o k , Sibalat, Banban, A l i b q kag

Maasin. Kag ang rnga logar nga d i a ay sakup

ang Mindoro. Ang Batbatan kag Maniguin

(Maningning) nga sakup ang Colasi,

Antique andang ambal pario ra Caluyanun.

Ang rnga logar nga ginpangalinan ang mga

naona nga mga tao d i g i sa mga i s l a nga d i a

ay ang Panay kag Palawan. Piro ang

kadoroan q i d tana ay a l i n sa Cuyo. Maman

dan nga ang Caluyanun nagaambit-ambit sa

Cuyonon .

PHILIPPINES

Malaybalay

I

Zambomga City I 1

JOLO a

200 400 Cotabato City w I 1

Kilometers I

I

Maman dia anang mapa atun Nasyon nga

P i l i p i n a s . Digi sa P i l i p i n a s may p i t o ka

lib0 nga rnga isla. Ang mabaul g i d ay ang Lozon kag Mindanao. Ang rnga i s l a sa ulut

ang Lozon kag Mindanao maman ang ginatawag

nga Visayas. Digi nagaoroli ang rrqa tao

nga andang mga ambal Visaya.

Ang i s l a tana nga malabug nga nabulag

sa i b a nga mga isla maman ang ginatawag

nga Palawan. Dig i sa logar nga d i a

makikita ta ang sari-sari nga mga kaoy,

rnga tanum kag rnga sapat nga ara sa ibang

mga i s l a ang P i l i p i n a s .

Ang mga Tagalog ay doto kampi nagaral in

sa anang marapit ang Manila. Kag ang rnga

flocano tana doto nagara l in sa rnga l q a r

nga marapit sa siodad ang Bagoio.

Sigoro rnga sobra sanggatos ka rnga ambal

atun ginagarnit digi sa Pilipinas. P i r o

b isan sar i - sar i a t u n rnga ambal, parario

k i t a pa ra g i d nga P i l i p i n o .

C H I N A

- 2-THAILAND

. . .

. 6 - MALAYSIA . * . .

, , , . . .

. . . . . . .

. , . . . .

. . ' .

. . .

. :

Digi sa mapa nga d i a makikita t a ra ang mga banwa kag

nasyon nga marapit digi kanatun sa P i l i p i n a s . Ang

pinakamarapit gid nga i s l a digi sa P i l i p i n a s ay ang

Borneo, Ang Borneo nga d i a n a p a r t i sa darwa ka nasyon; ang sangka parti sa Malaysia, kag ang sangka parti ay sa

Indonesia.

Ang Indonesia mabaul nga nasyon kag doro ra andang mga

ambal doto. Piro ang ambal g i d nga andang ginagamit sa

b i l o g nga Indonesia gina tawag nga Bahasa Indonesia. Anang

itsora ang mga taga-Indonesia midyo pario ra sa mga

Pilipino.

Ang pinabamabaul nga logar nga atun makikita sa mapa

nga d i a ay ang Australia. Piro b i s a n mabaul nga logar dia,

kadoroan sa mga tao nagaoroli sa marapit ang baybay ay sa

tunga masyado k a i n i t . Indi p o i d i nga magpangoma doto. Ang

naona g i d nga mga t a o doto ay ang mga tao nga ginatawag

nga Abor igin, anang g o s t o n g ambalun, tomanduk . Ang mga Aborigin nga nagaoroli sa tunga ang Australia

poirti magpangita andang pagkaun b i s a n masyado k a i n i t d i a

nga logar. Piro d a d i kadoroan sa mga tao nga nagaoroli sa

Australia mga tao nga nagaralin sa England kag Europe ang

ona pa g i d . Nagalin sanda sa England kag Europe kag

nagsaraylo sa A u s t r a l i a . D i a sanda naging rnga pornoloyo

doto. Andang ambal nga ginagamit sa A u s t r a l i a Inglis.

Ang isla nga marapit sa Australia ay New Guinea. Ang sa

kasalupan kampi sakup ang Indonesia, piro ang sa mororan

kampi ay i n d i p i n d i n t i tana nga nasyon (ara nagapasakup sa

iba) . Ang iba pa nga mga nasyon nga marapit digi kanatun

ay ang Malaysia, Singapore, Taiwan, China, Vietnam, Laos,

Cambdia, Thailand kag Burma. Ang mga komnis ta nga

nasyon ay ang China, Vietnam, Laos, kag Cambodia, Ang mga nasyon tana nga bukun kmonista ay ang Malaysia,

Thailand, Burma, Indonesia kag Singapore.

17 - EAST GERMANY 28 - CENTRAL AFREAN REPUB 18 - POLAND 29 - CAMEROON

5 - YEMEN 19 - ENGLAND 30 - NIGERIA 20 - TRELAND 31 - GHANA

7 - GREECE 21 - NORWAY 32 - IVORY COAST 33 - GUINEA , 8 - SWITZERLAND 22 - SWEDEN

9 - AUSTRIA 23 - FINLAND 1 0 - PAKISTAN 24 - AFGHANISTAN 1 1 -YUGOSLAVIA 25 -OMAN 36 - TLJNTSIA ,

12 - BULGARIA 13 - ROMANIA

S O V I E T U N I O N

I RUSSIA )

M o s c w

Ang mapa nga ginasonodan ang panid nga

dia ay ang mga logar ang Asia , Europe kag

ang sangka parti ang Africa. Digi doxo nga

mga nasyon, mga siodad, kag sari-sari nga

k l a s i nga mga t a o ang nagaoroli. Ang

pinakamabaul g i d nga nasyon nga m a k i k i t a

ta digi ay ang R u s s i a . Ang i sara pa nga

tawag sa nasyon nga d i a ay Sovie t U n i o n .

Ang C h i n a mabaul da nga nasyon. Maman d i a

ang nasyon nga ginaolian ang doro g i d nga

mga tao, mga sangka billion. Kag ang

sangka nasyon pa nga doro ra anang

pomoloyo ay ang I n d i a .

Sa u l u t a n g C h i n a kag ang m a i s t a n nga

ginarian ang Nepal m a k i k i t a ang

pinakamataas nga bolid sa kalibotan. A n a n g

aran ang bokid nga d i a ay Everes t . 9,000

ka mitros anang kataas kon sokatun a l i n sa

anang t u p u n g ang dagat a s t a sa anang

ibabaw g i d ang bokid. Ang sangka kilomitro

1,000 ka mit ros . Gani kon makasokat k a w 9

ka kilanitro a l i n sa logta paibabaw maman

dan anang k a t a a s ang bokid nga Everest.

Masyado kal i sud ang magsaka sa bokid nqa

d i a tungud nga masyado karamig doto sa

ibabaw.

Sa kasalupan kampi anq nasyon ang India

m a k i k i t a ta ang nasyon nga Saudi Arabia.

Digi sa logar nga d i a makikita ang logar nga ginatawag Mecca nga kon para sa mga

M u s l i m dia nga siodad sagrado gid. Gani

ang mga Muslim digi sa P i l i p i n a s gosto

nanda nga magayan sa Mecca ay kon makaayan

sanda doto maging 'Had ji ' sanda run.

Sarang sanda run kapamudungan ang poti,

kag ginataod sanda andang kapario nga mga

M u s l i m ay kakita sanda run anang siodad n i

Mohamed kag ang "Kaaban. Ang Kaaba nga

d i a maman ang bantog nga logar nga

g inasirnbaan ang mga Muslim.

Sa mapa nga d i a digi ta ra makikita ang logax nga qinatawag nga Europa (Europe).

Ang iba sa mga nasyon nga sakup ang Europe

ay Francia (France) , Englatira (England) , Alimania (Germany) , I t a l i a ( I t a l y ) , kag

Grecia (Greece) . Ang bantog nga s iodad ang

Roma (Rome) ay makikita sa I t a l i a . Kag

digi sa Roma nga d i a nagaoli ang papa nga

maman ang pinakapono nga manogdmara ang rnga katoliko kag mga pari.

Makikita t a ra digi sa Europe ang

nasyon nga ginatawag nga Espan i a (Spa in) . Digi nagaralin ang mga Espanyol.

Ang Europe maman anang g ina l inan anang

mga kaolang-olangan nga rnga A m i r i kano.

Sar i - sar i anang rnga ambal andang mga

kaolang-olangan nga d i a , piro dad i Ingl is

run andang ginagarnit nga ambal.

, . ' .

Moscow

SOVIET UNION

6-GUINEA - . ' ,

7 - L I B E R I A ' . ' '

8-I'JOPY CO-T, ' '

9-GHANA ' - , I . . 1 0-CAMEROON * . ' .

I . . . 12-GABOK . . , . 13-CONGO . , , . 14-BQTSWANA ' *

15-RHODESIA ' '

16-ZAMB14 '

17-PVIC:ZA'ABIQUE

Sa mapa nga d i a d ig i ta makikita anang

nasyon ang Africa. Maman d i a ang logar nga

g i n a l i n a n ang mga tao nga maiturn. Kon

n a k i t a n indo ang rnga soldado nga Amirikano

nga mataraas p i ro mairitum, dan andang mga kaolang-olangan doto nagaralin sa Africa.

Ang ona may mga tao nga nagaparandakup sa

Africa, pagkatapos ginadara nnnda sa

America andang rnga nagkaradakup kag

ibaligya bi lang rnga oripun. Rag maman dan

nga doro ang rnga n ig ro sa America d a d i , ay

pagkatapos nga g inpamolyawan sanda run, maistan lang ang nagbaralik sa Africa. Rag

ang rnga nagbaralik, d a d i d i a n sanda

nagaoroli sa Liberia.

May mga nasyon sa Africa nga marapit sa

Equator nga andang klima pario ra sa a t u n

k l i m a digi sa Pilipinas. Ang Equator nga

d i a makikita lang sa mga mapa. Dorong oran

kag masyado k a i n i t sa mga nasyon nga marapit sa Equator ay nagaatobang gid sa

adlaw.

May rnga logar da sa Africa nga masyado

k a i n i t ay talagsa lang gid nagaoran. Dia

nga rnga logar ay ginatawag nga d i s i r to kag

masyado gid kalaka ang nagaoroli doto. Ara

gid may n a g a t o b nga mga tanurn sa mga

disirto nga logar ny talagsa lang g i d

nagaoran. Ang mga nasyon ang Alger ia ,

Libya kag Egypto masyado k a i n i t nga mga

loqar . Ang mga logta doto ginatawag nga

Disirto ang Sahara.

l ? N I T E D S T A T 5

DOMINICAN REPUBLIC

. PUERTO RICO

.'.-HONDURAS 3-N ICARAGUA 4-COSTA RICA 5-PANAMA

G-COLOMEI.4 7-ECUADOR

3-tlR1,;GUAY ' G-PAHAGLAY : 1-BOLIVIA

? 2-VENEZUELA 3-GUYANA

14-SiJRIhAM

r 5-F4ENCH GUIANA

Daga"t ang Pacific .

Kilometers

Kag kon magalin k i t a sa Europe kag sa

A f r i c a kag magtabok sa dagat nga ginatawag Atlantic, atun maabot nga logar ay ang

America. Ang ona gid tana nga nagtabok sa

dagat nga dia ay si L u i f E r i k s o n . Garing

ara maulami ang i b a sa Europe. Sa malawig nga mga t i n o i g ara may nakaulam nga may

l q a r nga America.

Ang t o i g 1492 si C h r i s t o p h e r Colmbos

nagtabok sa dagat an9 Atlantic kag ang ona nga logar nga anang g i n p n d o a n ay ang Isla

ang 8 i s p a n i o l a . Dadi d i a nga logar

ginatawag nga mminican Republic. Mabaul nga logar ang America kag doro

nga mga nasyon anang sakup. Anang nasyon ang mga Amirikano nga a t u n nakikilala digi

sa P i l i p i n a s ay ginatawag nga United

States. P i r o bukun lang dan an9 America.

Ang malapad nga logar digi sa mapa nga

d i a ay ang Sou th America. Digi sari-sari

ra ang mga nasyon. Ang pinakamabaul gid

nga nasyon nga a t u n m a k i k i t a ay ang B r a z i l , Andang ambal ang kadoroan doto ay

Portuguese, piro sar i - sar i pa r a g i d anang

mga ambal ang mga tao doto nga ginatawag

nga Indian. Dia nga mqa tao sa talanen nagaoroli, marapit sa soba ang Amazon.

Sa iba tana nga mga nasyon par io sa

Venezuela, Colombia, Ecuador, Peru,

Chile, Bolivia, Paraguay, Uruguay, kag

Argentina, andang mga ambal ay Espanyol . Midio par io sanda kanatun digi sa

P i l i p i n a s , t u n g u d nga ang naona nga mga

tao a l i n sa Europe nga nagarabot doto

kananda mga Kats i la . Gani g i n s a k u p sanda

ra ang Espanya (Spain) . Piro sa kaboayan ginbatokan nanda ang mga Katsila kag ang

ori andang logar naimo nga bagong nasyon.

Armg magamay nga logar sa tunga ang

America Sur (South America) kag Estados

Unidos (United Sta tes ) ay ginatawag nga

S i n t r a l America ( C e n t r a l h e r ica) . Ginatawag nga S i n t r a l America tungud nga

d i a ay sa tunga ang South America kag

Mor th merica. Sa Panama, ang mga Amiricano nagimo kanal agud sarang

rnakaagi ang mga bapor. Anq ara pa maim0

ang kanal sa Panama, ang nqa h p o r

kinanglan gid nga maglibot sa South America kon a l i n sanda sa dagat Atlantic

kag nagapaayan sa daga t Pacific. Kag d i a

masyado g i d karayu nga r i l i b t o n . P i r o

dadi tana sarang sanda r u n makaagi d i a n sa

kanal.

Ang nasyon ang Mexico k i l a l a digi sa

Pilipinas tungud nga ang ona ang Mexico

sanda ang Pilipinas pario nga sa idalum

ang mga Katsila. Ang ona may mga sakayan

ang mga Katsila nga nagabiyai sa P i l i p i n a s

kag Mexico. Maman dan nga may mais k i t a ay

d i a doto nagara l in sa Mexico. Kag maman dan nga may mga mangga ra sa Mexico tungud

nga digi kanatun nagaralin. Andang tawag

sa mangga doto ay Mangga Manila.

Ang malapad nga logar d i g i sa mapa nga

d i a ay North America. Ang darwa ka nasyon

digi, Estados Unidos ( U n i t e d States) kag

Canada. Ang ona pa gid, ang darwa ka

nasyon nga d i a pario nga sakup ang

England. Piro ang toig 1776, ang mga tao

sa Es tados Unidos nagbatok kon tra sa

gobyirno kag napyirdi nanda ang mga

soldado ang England. Gani maman dato ang

timpo nga nag i ng bago nga nasyon kag

gintawag nanda nga United States of

America. Boay r u n dato natabo. Ang Canada

tana ara rnagpangontra. Piro dadi anang mga

pomoloyo ang Canada, England kag United

S t a t e s magaramigo nga mayad. Anang ambal

ang mga tao sa Canada kag sa United S t a t e s

ay I n g l i s ra . P i r o sa Canada tana may rnga

tao nga andang ambal French ay ang ona nga

rnga pomoloyo do to a l i n sa France.

Ang mapa nga dia nga digi sa wala ay

anang mapa ang bilog nga kalibotan.

Masyado kabaul ang atun kalibotan. Kon

maglibot kita sa kalibotan nga d i a bali

40,000 ka kilomitro atun mapanawan.

Ang ona nga timpo, ang mga sakayan nqa

nagabiyai sa America a l i n digi sa

P i l i p i n a s , t a t l o ka bolan andang b i y a i

bago makaabot. Pi ro d a d i , kon magsakay kaw

sa jet plane, 20 ka oras lang abot ka run

sa America. Naulaman n i n d o kon bas i? Tungud nga ang j e t plane masyado kadasig .

Digi sa kalibotan nga d i a , ang dagat

mas malapad kaysa I q t a . Piro mayad d i a

tungud nga kon bukun malapad, malilisudan

k i t a nga mayad sa tob ig . Rag maimo nga

ta lagsa lang anq oran kag i n d i k i t a

makatanum. Maman dan nga pirmi d i g i

nagaoran sa P i l i p i n a s ay nalibotan kita

ang dagat . Maaram a t u n D i o s . Ginimo na ang oran

kag angin nga tama-tama lang. Kag ginimo

na ra nga tama-tama lang ang k a i n i t kag

karamig digi sa kalibotan.

,Phi lipp irres

\ Australia

Ang A t u n Kalibotan

BAS1 NAULAMAN TA NGA ANG KALIBOTAN

B I L E ?

Ang ona, anang pagsar ig ang mga tao ang

k a l i b t a n par io s a pinggan nga sa binit

maimo nga maolog ang tao. Kag kon maolog

ron gani sigi r u n lang anang paidalum asta

kon sano.

P i r o dadi naulaman t a run nga ang

k a l i b o t a n b i l q tungud nga kon may

iroplano gani nga maglupad paayan sa

mororan kag s i g i - s i g i lang anang lupad,

anang abotan ay anang g i n a l i n a n ra nga

logar.

Ang Disyembre 1968 may mga tao nga

nagsakay sa sarakayan nga ginatawag nga rocket , kag nagayan sa bolan. Kag nakita

nanda ang k a l i b o t a n nga andang g i n a l i n a n .

Sono kananda ang k a l i b o t a n par io sa bola

nga mabaul.

Ona gid nga n a d i s k o b r i ang mga tao nga

ang kalibotan bilog ay datong maglibot anang mga sakayan ni Magellan sa b i l q nga

kalibotan. Pagal i n nanda sa Espania,

naglayag sanda paayan sa Dagat ang

A t l a n t i c bago sa Dagat ang P a c i f i c . Piro

pagabot nanda d i g i sa P i l i p i n a s , si

Magellan pinatay ni Lap-lapo nga Dato ang

Cebu . Pagkatapos , nagpadayon layag anang

rnga kaiban ni Magellan. Sa Dagat ang India

sanda nagagi. Pagkasaylo nanda sa loyo,

ang dagat ang A t l a n t i c ruman andang

ginabotan. Gani nagpalayag sanda run lang

pabal ik sa Espania nga maman ang logar nga

andang g i n a l i n a n .

Gani naulaman ang mga tao nga ang

kalibotan g a l i b i l o g , tungud nga sarang

kita kapalayag nga pontaryaun ta lang ang

mororan kag s a kaboayan maabot t a ruman

ang logar nga atun g i n a l i n a n .

ANG PINARAMASANAG NGA BAGAY SA LANGIT

Adlaw L

@@ Atun Kallbotan

Ang adlaw nga nagasanag sa langit maman

ang bitoon nga pinakamarapit digi sa

k a l i b o t a n nga a t u n ginaolian. Ang adlaw

masyado kabau 1 kag masyado ka i n i t nga

kalaya doto sa ibabaw. A r a may rnakaparapit

nga indi maglopok kag matonaw.

P i r o b i s a n ang adlaw nga dia maman ang

pinakamarapit nga bitoon digi sa

k a l i b o t a n , rnasyado pa ra gid karayu

kanatun. Kag maman d i a nga anang i n i t nga

nagaabot d i g i kanatun tama-tama l ang g i d

agud nga i n d i k i t a maiwan sa ramig kag

tama-tama ra lang nga magtaw kasanag

kanatun d i g i sa kalibotan. Anang karayu

ang ka l ibo tan sa adlaw mga 148 ka million

ka k i l o m i t r o . Ara gid may magtobo okon

rnaboi nga mga butang digi sa k a l i b t a n nga dia kon bukun sa anang sanag kag s i r a k ang

adlaw.

rn

A t u n Kalibotan

ANG KALIBUTAN NGA DIA ARA NAGATADUNG

Kag tungud nga ang kalibotan nga dia

masyado kabaul , i n d i ta makita kag i n d i ta

ra mabatyagan kon nagaiwan. Atun pagsar ig

ara gid nagaolag.

T a t l o ka butang anang g i n a i m ang

ka l i tmtan nga d i a . Ona, ang ka l ibo tan nga

d i a nagatuyub par io sa k a s i n g . fkarwa, ang

kalibotan nga dia n a g a l i b o t sa adlaw. Kag

ikatlo nga anang ginaimo m i n t r a s

nagatuyub kag nagalibot sa adlaw, midio

nagalotaw sa l a n g i t kaiban ang adlaw kag

ang iba pa nga mga p l a n i t a .

A tun Kalibotan

Ang sangka pagtabo anang t u y u b ang

kalibotan nga dia ay sangka adlaw may

sangka gabi. Sa anang pagtuyub ang

kal ibotan nga d i a kon makasintar k i t a nga

nagaatobang sa adlaw, dan adlaw digi

k a n a t u n , piro kon napabutang k i t a sa loyo,

dan gabi.

Sangka t o i g baqo magtabo anang p a g l i b t

ang kalibotan sa adlaw. Mintras nagalibot

ang ka l ibo tan nga dia sa adlaw, anang

posision b l a s b a s . May mga b l a n nga kon

kaisan may p a r t i sa kalibotan nga marapit

sa adlaw kag kon ka i san marayu ra sa

adlaw. Maman dia nga kon kaisan t i g i r i n i t

kag kon ka i s a n t igraramig.

Ang kabangdanan kon basi nga ang

kal ibotan ara gid nagaparayu okon

nagaparapit sa adlaw ay may ginatawag nga bato-balani . Maman d i a nga ang bolan kag

ang iba pa nga mga p l a n i t a ara gid

nagaoman andang ginaagian.

Atun

Bolan

ANG KALIBOTAN KAG ANG BOLAN

Digi sa litrato nga d i a atun makikita

anang k a b a u l ang kalibotan nga a t u n

g i n a o l i a n kon ikomparar sa bolan .

Ang bolan nga d i a bilog d a , kag

n a g a l i b o t sa kalibotan kaisara sangka

bolan. Kon magsanag gani ang bolan

nakikita t a ra nga nagasalup sa kasalupan.

Piro bukun matood nga ang bolan anang

dalagan paayan sa kasalupan. Ay ang matood

tana ang bolan nagada 1,agan paayan sa

mororan. Ang kabangdanan kon bas i nga

midio sa k a s a l u p a n nagapaayan ay tungud sa

anang tuyub ang kalibotan. Ang

kabangdanan r a kon b a s i makakoon k i t a nga

paayan sa rnororan anang dalagan ang bolan

tungud nga kada sirum kon magsanag r u n

gani ang bolan s a r i - s a r i nga logar anang

ginaalinan t u n g u d nga nagarapit nga

naqarapit sa rnororan.

ANG BOLM MhMAN ANG PINAKAMARAPIT NGA

PLANITA DIG1 RANATUN

Sa tanan nga nagasaranag sa l a n g i t , ang

pinakamarapit g i d digi kanatun ay ang

bolan.

Kon l i b t o n mo ang k a l i b o t a n kanapolo,

maman dan anang karayu ang bolan a l i n d i g i

kana tun.

tun Kalibota

Tungud nga anang sanag ang adlaw

nagaigo sa bolan maman dan nga ang bolan

nagasanag. Pario b a l d sa salamin nga kon

masirakan kag kon magparapit kaw, anang

s i r a k ang salamin rnagalanyag ra kanirno.

BO lan

ANO KABAY ANG DIAN SA BOLAN?

Kon sulungun ta ang bolan m i d i o sa

b i l o g nga bat0 nga mapoti nga nagak id lab

nga may nagatombok-tombok nga itum. Kon

sulungun ta midio patag, p i r o kon su lungun

ta sa tiliskopio, bukun gali. Dorong mga

madalum nga mga bo kag doro r a ang

mataraas nga mga timpas kag mga bokid.

Doto sa bolan ara g i d angin kag a r a ra g i d

tob ig . Ara ka gid may makita nga nagatobo

doto. Ang bolan mamara g i d kag a r a gid

tanum okon mga sapa t doto nga mabobo i . Ang bolan mais tan nga mayad kaysa

kalibotan nga atun ginaolian. Kag d i g i

gani sa l i t r a t o nga d i a m a k i k i t a t a kon

atun ikomparar. Eon sokatun t a anang

kalapad ang bolan, par io lang sa anang

kalabug ang Pilipinas kon d o b l iun.

IKLIPS I

Kon atun kalibotan nga d i a magagi sa

u l u t ang adlaw kag ang bolan , magadulum sa

b o l a n , tunqud nga anang an ino ang

k a l i b o t a n maman ang nagaigo sa bolan. Dia

maman ang ginatawag nga i k l i p s i ang bo lan .

Landong ang Atun Kalibotan \

Iklipsi ang Bolan

Kon nagaagi ang bolan sa anang u l u t ang

kalibotan kag ang adlaw, i n d i t a makita

ang adlaw t ungud nga na l ipudan ang b o l a n .

Maman d i a ang g i n a k o o n nga iklipsi a n 9

adlaw.

+Atun Kal ibo tan

L k l i p s i ang Bolan

ADLAW

Pluto -0

Neptune -

- Planita nga Jupiter

0

~ l a n i t a nga Mars

A t u n Kalibotan

Planita nga Venus

p l a n i t a nqa Mercury

AMANG KABAUL ANG ADLAW RON SKOMPARAR SA

IBA NGA =A PLANITA

Siam k a planita ang nagalibot sa adlaw.

Kag ang mga p l a n i t a nga d i a sari-sari

anang kabarau 1.

Anq adlaw masyado g i d kabaul kag bisan

darapunun pa ang siam ka Rlga planita nga

dia, masyado pa ra gid kaistan kon

ikomparar sa anang kabaul ang adlaw.

Ang pinakamaistan g i d sa mga p l a n i t a ay

ang Mercury. Maman d i a ang pinakamarapit

gid sa adlaw.

Ang pinakamarayu gid nga plan i ta sa

adlaw ay ang Pluto. Masyado g i d dia karayu

kanatun. Abi kon may masakayan k i t a paayan

doto nga anang kadas ig sobra 10 ka

kilomitro kada sigondo, sobra 17 ka toig

bag0 k i t a makaabot doto.

Ang Jupiter maman ang pinakamabaul sa

rnga p l a n i t a . Anang kabaul ay rnga sanl ibo

ka dobli ang kalibotan nga d i a nga atun

g i n a o l ian.

Ang pinakamasadya gid sa mga p l a n i t a ay

an9 Saturn tungud nga midyo sa may

sorosingsing anang palibot kon s u l u n g u n .

Ang Venos bukun bitoon kondi isara r a

sa rnga planita. Tanan d i a nga mga planita

naga l ibo t sa adlaw.

Anang mga songaw ang mga soba kag mga

dagat maman ang nagaimo nga galum. P i r o

ang mga songaw nga d i a i n d i t a makita

m i n t r a s nagaal in sa t o b i g . Kon magramig

run doto sa ibabaw naiimo nga ga lum.

Ang galum g inadara ang a n g i n . Kag kon

kaisan, ang galum nga dia ginadara ang

a n g i n paibabaw g i d sa logar nga ang angin

maramig. Karon kon doto ron ang galum nga

d i a , ang mga m a i r i n t u k nga mqa toro ang

tob ig nagabaraul kag nagaburugat. Kag kon

ang angin i n d i r u n kadara, naoo lq digi sa

logta. Kag maman d ia a t u n g inatawag nga

o r a n .

ANG KILA'r KAG LINTI

Ang pagsanag go1 p i bag0 magpandagub

maman atun ginatawaa nga k i l a t . Kag ang

k i l a t nga d i a rnamzn ang kabangdanan 4017

b a s i nagapangdagub.

Kon magpanggalurn q a n i , nak i k i t a t-a

k a i s a n any k i l a t n g a nagakororos-koros sz

mga g a l u m kag nagapaayan sa logta.

Ang kilat masyado kainit kag ang

kabangdanan nga kon b a s i nagalopok, ay

nagalgo sa maramig nga angin. Maman d i a

a t u n g i nakoon nga nagapandagub.

Ang k i l a t nga d i a sanda ang dagub i s a r a

lang , ay ang dagub maman anang p i n a k a t o n q

ang k i l a t . Maim nga may d i a n nga

mapamangkot nga, "Kon matood nga ang ki!at

maman da ang dagub, tay b a s i ara

n a g a d u n g a n ang k i . l a t kag ang daguh?" An?

sabat maman d ia: Ang kabangdanan k o n b a s l

a r a nagadur lqan ang kilat kag ang dagub a y

t u n g u d nga maboay kaabot k a n a t u n ang d a g u b

nga pinakatonog ang k i l a t . Anang kadasig

ang dagub mga 18 ka kilomitro kada

m i n o t o s . G a n i iron alimbawa mga 9 ka

k i l o r n i t r o anang karayu a n g ginpandaguban,

rnga tunga pa sa m i n o t o imong u l a t bago mo

mabatian ang dagub. Piro kon masyado

karapit ang qinpandaguban, alos dungan

lang g i d ang k ilat kag ang dagub .

BAS1 MAY MGA L I N K

Sa tunga ang kalibotan nga d i a nga atun ginaolian masyado kainit. Ang init nga d i a

i n d i makagoa sa kadamulun ang bato, ay ang

mga bato nqa d i a kon p i r a r u n ka gatos ka

kilomitro anang kadamul. Pagkatapos,

natabonan pa g i d ang logta sa ibabaw.

Gani tungud sa k a i n i t nga i n d i

makasongaw, mintras nagaboay, nagainit

nga n a g a i n i t pa gid. Kag kon masyado ron

gid k a i n i t , ang mga bat0 nagaririka kag

naqakaratipag ang midio mga bokid anang

kabaraul , kag g i n a d o l dayon ang init ang

l og t a nga sa ibabaw. Maman dan nga

nagalinog.

BAS1 YAY BOLKAN

Ang onz p a g i d , ang kalihotan nga d i a

masyado g i d k a i n i t , kag tungud nga masyado

g i d k a i n i t n a t o n a w ang mga bu tang .

Pagkatapos ang mga p i r a ka libo ka t o i g ,

nagramig d i g i sa ibabaw. Kag tungud nga

maramig run , amat-amat nga nagbilog ang

mga butang kag naimo nga rqa bato. Rag

pagkalubas ang mga pira pa g i d ka l i b o ka

toig , ang mga bato nga d i a nagdamul nga

nagdamul asta magabot sa mga pira run ka kilomitro anang damul. Kag tungud nga

masyado ron gid kadamul ang mga bato, i n d i

run makasongaw ang init nga natabonan doto

sa idalum. Gani sa sobra run ang i n i t doto

sa idalum may poirsa nga nagadol paibabaw

sa mga h t o . Kag sa sobrang i n i t kag

purus, ang mga bato nga d i a nagarir ika,

kng pagririka ang mga bat0 nga dia, nagaimo nga mga bolkan. Doto nagalopok kag

nagasongaw ang aso, kag nagagoa ra dayon ang tonaw nga laba nga masyado gid kainit.

Kag kon maramig run ang laba nga d i a nagaimo nga mga bato . Maman dan nga may

bol kan .

Bokid ang ~p

AFANG K A T M ANG MGA BOKID RAG ANANG

KADALUM AHG DAGAT

Ang pinakamataas nga bokid d i g i sa Pilipinas

ay ang bukid ang Apo sa Davao. Ang bokid nga

Everest sa Hepal maman g i d ang pinakamataas nga

bokid sa kalibotan. Sa litrato nga dia makikita

ta anang kataas ang bokid nga Apo kon ikomparar

f a sa bokid nga E v e r e s t . Ang bokid nga E v e r e s t 9

ka k i l o m i t r o anang kataas. Ang bokid nga Apo tana

3 ka kilomitro lang anang kataas .

Ang bokid nga Ararat mataas da. Doto sa bokid

nga dato nagsanglad anang arka ni Noe pagkaubas

ang anaw.

May mga tao sa nga nagsokat anang kadalum ang

pinakamadalum nga dagat . Kag ang pinakamadalum

nga andang nasokat b a l i 11 ka kilomitro. G a n i mas madalum ang daqat kay sa pinakamataas nga bokid.

ANG KLIMA DIG1 SA KALIBOTAN

Sari-sari ang klima kag timpo sa mga

nasyon d i g i sa k a l i b o t a n . Digi sa mapa nga

di .a makikita t a nga may mga n a s y o n nqa

pirrni lang g i d nga maramig. Rag may mga

nasyon r a nga pario digi kanatun sa

Pilipinas nga pirminq mainit. May mga

nasyon r a nga kon ka i san mainit p i r o kon

kaisan maramig.

Ang pagimo m g mga balay sari-sari ra sa kada logar. Para sa mga Eskimos sa

North America andang g i n a i m nga balay

y i l o . Ay doto kananda ara rnga kaoy tungud

nga masyado karamig. Pagabot ang timpo nga maginit ang adlaw, andang mga balay

natotonaw, P i r o bukun malisud para kananda, tungud nga makaimo sanda ruman

ang iba nga balay.

Ang mga tao nga nagaoroli sa rna in i t nga k l i m a , bukun parario andang mga balay nga

ginaimo. Digi makikita t a ra anang balay

ang mga Ifugao sa bokid nga marapit sa

andanq taramnan. Kag m a k i k i t a ta ra d i g j

anang balay ang Tausog sa baybay mismo.

Sa Malaysia tana , ang mga ginatawag nga

mga S e k a i , andang balay sa ibabaw ang kaoy

nga mataraas.

Sa Peru marapit sa soba nga Amazon, ang

mga Indian nagaimo lang mga parasirongan

tungud nga pirrni l ang mainit doto kag ara

nagabagyo.

S a A f r l c a may mga t ao i:ga mairintuk,

ang tawag k a n a n d a ay pygmy ( p i g m i ) . Andang

mga balay korokamalig I.ang, kag andang

pinakaatup ay a n a n g daon ang kaay nga

mar a lapad.

May mcz t , ~ ,; s a A f r ics r ) a r ,ar ja lmc

andang La!a:~ sa l a p o ~ nga g i n p a t u g a s .

Anan9 kcrtl r r , ~ h : ! ~ y .

Sa Estados Unidos ( U n i t e d S t a t e s ) kag

sa Canada kon kaisan masyado karamig kag

kon kaisan masyado ra kainit. Kada Enero

masyado karamig doto piro pagabot ang J u l i o masyado k a i n i t. Gani andang balay

kinanglan mabakud agud madali nga

p a i n i t u n sa sulud kon magabot ang

t igraramiq.

Sa America may mga I n d i a n . Kag andang

ba lay i b a . Ang mga I n d i a n nga Nava jo ,

andang b a l a y ay kaoy kag lapok nga

g i n p a t u g a s . Anang poirtaan andang b a l a y

g inapaatobang gid sa moraran tungud nga

nagakoon sanda nga ang adlaw i s a r a sa

andang mga dios , kag maman d a t o andang

paagi bilang pagtaod sa andang dios . Anang

atup kag anang dingding andang rnga b a l a y

madaramul ay kon ka i s a n masyado karamig .

Sa mga Indian tana nga Pueblo, andang

balay midio h o l l o w b l o c k kon sulungun,

p i r o g in imo g a l i sa lapok nga ginpatugas.

Andang mga balay nga d i a mabarakud kag nagaabot -bra sanggatos ka dagon. Digi sa

litcato nga d i a m a k i k i t a ta ang babai nga

nagaloto ang tinapay sa dapog nga ginimo sa lapok.

Sa rnga siodad, mabaraul kag mataraas

ang rnga b a l a y . Digi sa l i t r a t o nga d i a

mak i k i t a t a ang 19 ka panalugan nga balay . Ang rnga b a l a y nga t o l ad ia ginimo sa

s i m i n t o kag s a l s a l u n . Sa s u l u d ang rnga

balay nga t o l a d i a , may rnga opisina, may

rnga t i n d a a n , kag rnga koarto nga g i n a o l i a n .

Dorong rnga balay nga pario d i a sa Makati,

Rizal nga marapit sa Manila d i g i sa

P i l i p i n a s .