Shinasha

k'anitson: Afrika Imbiyaleyi

GALDANI SAYINISIYA

DANIRUWOTSKA 4 L k'AAT'A

© Bmabtíyo Ben Shangul Gumz Guurí mngstí daní bíron koteke

shíno k'aníyeyí 2003 dura

Borna Grade 4 Environmental Science Student Textbook

This booklet is a product of the Benishangul-Gumuz Language Develop-ment and Multilingual Education Project which is a joint project between the Benishangul-Gumuz Education Bureau, Bureau of Culture and Infor-mation and SIL Ethiopia.

Benishangul-Gumuz National Regional State, P.O. Box 64, Assosa

SIL Ethiopia, P.O. Box 2576, Addis Ababa

Title: GALDANI SAYINISIYA DANIRUWOTSKA

English title: Borna Grade 4 Environmental Science student textbook

Language: Borna (Shinasha), spoken in Ethiopia

Type of book: Student Textbook

Year of publication: July 2011

Number of copies 450

Cover page illustrations © SIL Ethiopia

Translators & Editors: Afrika Imbiyale

Original Authors: ፍቅረሀገር በየነ እና ካሡ አብዲ (Fikirehager Beyene and

Kasu Abdi)

3

Kísha

K'ot'ok Ika k'atsa

1.Ashonat Beyona ........................................................................ .1

1.1 Buutsonat jeenona ............................................................... .1

1.1.1.Buutsí naarotsí ........................................................ .3

1.1.2.Buutso bnaar naaron daatsa. ................................... 11

1.2. Buutsí dí'eya ...................................................................... 17

1.2.1.Buutsí dí'eyí geyíya. ................................................. 17

1.2.2.Buuts dí'íru atsí kayotsí............................................ 17

1.3. Shooda .............................................................................. 24

1.3.1.shood dowíru keewotsí ............................................. 25

1.3.2.shoodí beshíru weerotsí ........................................... 30

1.3.3.Ec ayí bí Eedísí gond wota. ........................................ 31

1.3.4.shood bazí malotsí ................................................... 34

1.4. Took k'eeza ....................................................................... 43

1.4.1.Nobeyo k'anon jíísha. ............................................... 43

1.4.2.k'aní naarotsí .......................................................... 43

1.4.3.k'ano fíínats jíítsí malotsí ......................................... 43

1.5. Fííní naarotsí ..................................................................... 49

1.5.1.Goshanat Gíz meec'ona ............................................ 49

1.5.2.Jaaka ..................................................................... 53

1.5.3.Industríya .............................................................. 53

1.5.4.k'osh k'osh fííní naarotsí ........................................... 53

1.6. Amala ............................................................................... 62

4

1.6.1.Moralíyí sheeng fíínotsí ............................................ .64

1.6.2.Jam ashonto tohar befala ......................................... .66

1.7.T'íwítsonat Bíbndek'a ........................................................ .70

1.7.1.Marajíyo geyar daatsonat fíínats jíítsa ...................... .75

1.7.2.Fíín fala .................................................................. .76

2.K'ot'ok Gítalz Aze wototsít'íwítsonat níbndeka ............................. .81

2.1 K'ees'onat Brí k'ees'ona .................................................... .82

2.1.1.k'ees'onat brí k'ees'ona ........................................... .81

2.1.2.Bír k'ees'a ............................................................... .83

2.1.3.Bír k'ees'o bbeshíru weerotsí .................................... .83

2.2.T'uk'a ............................................................................... .91

2.2.1.k'ok'r keew wots t'uk'a ............................................ .91

2.2.2 kud'k keewotsí gífní ................................................. .93

2.2.3.yongí t'uk'a ............................................................. .95

2.2.4.T'uk'í k'alotsí .......................................................... .97

2.3.Mots keewa ....................................................................... .99

2.3.1.Aatsí wonawoneya .................................................. .99

2.3.2.A wushi azeya ......................................................... 101

2.4.kaato kíítsíru k'ac'otsí ........................................................ 103

2.5.Datseya ............................................................................ 108

2.5.1.keewots bodaatseyíru kaawa .................................... 111

2.5.2.Arí beyokí daatseya ................................................. 112

5

3.2.3 Aze wototsí ............................................................. 126

3.2.4 Itop'í polotíkí matseyar bebeya ................................. 138

3.2.5. Tohar beye gala ...................................................... 141

3.2.6 Ikomomíya .............................................................. 144

3.2.7 Turízímíya ............................................................... 157

3.2.8 Hge mangstíyonat mangstona. .................................. 158

3.3 Itop'í gíí datsotsí .............................................................. 167

3.3.1. Itopíyu bígíí datsotsnto bdetsts gonkeya .................. 167

k'ot'ok Awuda (4) ........................................................................ 168

4. Itop'í ashotsí nemona salat'anonat k'rsíya .................................. 168

4.1 Itop'í ashots beyonat bad'bad'a .......................................... 168

4.2 Itop'í ashots nema ............................................................. 170

4.3 Salat'anonat k'rsíyona ........................................................ 174

4.4 EeneenAshots fíínotsí ......................................................... 179

k'ot'ok keeza (3) .......................................................................... 114

3. Datsa ...................................................................................... 114

3.1 Datsí eegwota .................................................................... 114

3.1.1. kartí eegwota ......................................................... 117

3.2 Itopíyo datse weeronat bgawunona ..................................... 122

3.2.1 Itop'íyu baatseyíruwoka. .......................................... 124

3.2.2 Itop'í gawuna .......................................................... 125

1

Daníruwots jeena eto eega ete?

Jee na etoní ats jamí jeena, tookí jeena, sheeng beyon daatseya ete.

Buutsonat jeení dagotyse beyíru gonkeyo níbníru sayínísíyo buutsa

tera etefoní.

Buutsonat jeení gonkeyo nos'ílora s'ayínon detsona katsíyo geyít

buutsotsí nomóóre s'ayínon detsera kaya buutsotsí shoodítune.

ud'osho fílítuwe Hanbwottsotse bos'ayí kotera buutsotsí Aríyosh

awashts buutsotsnat mítíshuw otsí móóní jeenosh gonde.

Fíín íka

k'ot'ok íka

1.Ashonat Beyona:-

1.1 Buutsonat Jeenona

Daníruwots keezl k'aat'otse gal daní sayínísíyotse buutso bíímíru

k'alotse ítdantso gawírute ? Buutso no'atsos hebí bíímíru k'aloní?

Buutso eenosh, angonat k'ees' daatsosh, No'atso shoodatse

bazíyosh k'alítuwe Fííno fíínosh, k'osh k'osh atso gíwushosh, ka-

losha ango geyítuwe.

Ango no daatsítu aawu aawon nomeyíru buutsotsokne.

k'oshonuwe buutso no'ats oeenr bs'aadetuwok'o woshítuwe

Daníruwots ít alotse buutsosh wotíru mítí wokín Gízí naar-

otsí kewur? ít atsosh bo'íímíru k'alotsí k'aat'otse ít tohot-

nto shíyewere.

Buutsonat jeení gonkeyo keewuwere

2

Buutso s'ayínon detsí malotsí

1. Bomaaronat boshuwon meyíru buutsotsí k'ees'on s'ayínon

korəde'e máá.

2. katset buutsotsí naarotsí katsíde'e máá

3. Tesht gond shaakts buutsotsí máázk'aza.........

1. Food gives us ________ to grow and to work.

2. When food changes into energy, it produces _____ in our bod-

ies.

3. If we wash our food and keep it away from animals, we are prac-

ticing good _______.

4. To protect ourselves from different kinds of diseases, we

______ our food properly. This is good sanitation, too.

Bridging Exercise

Cook - kiya

Sanitation – galis’ayinkota

Energy -anga

Heat – k’ees’a

Word Bank

3

1.1.1 Buutsí Naarotsí

Daníruwots k'eez k'aat'otse gal daní sayínísíemas'afotse ít

dants buutsí naarotsí gawírrute? aab keewuwere ? No' atsosh

ebí bo'íímíru k'alo?

Buutsotse nodaatsíru aawu jamí fííno sheengsh no fíínsh k'alíru-

wots buutsí naarotsíye Buutsí naarotsí shrton (6) kayíyo

faletuwe. Manotsu protíníya, karbon hayídretíya, k'batíya,

Bayítamíníya, madíníyonat Aatsona Buuts hanotsí eenosh, ang

daatsosh, shood bazíyosh k'alítuno

Fíín -2

daníruwots shrt buutsí naarotsí aríyo keewur gareyon keewewre.

Fíín 3

Daníruwots aawu aawon aatso ít bshashuwor ebí ít k'alfo? Aa-

won aak'o aatse ítsh bgeyífo? ít tohowotsnto aatewere

gaareyon keewewer.

Aatsí k'alonat eyoke nodaatsíruwok'o ít tohotssh keewuwere

1. Aatsa

Aatso k'osh buutsí naarotskok'o no'atsosh ayí geyítuno. Nomeeyíru

buutsotsítse aatso(314) awud kísho detsfe.

4

Aatso na'atsotse k'osh k'osh fííno k'alítuwe

1. No'atsí k'ees'o bímuk'erawok'o wokín bí'ayerawok'o woshítuwe.

2. No'atso buutso bdí'or nefítuwe.

3. Buutsonat oks'jíníyo k'osh k'osh atsí k'aat'osh damítuwe

4. kíímo no'atsotse sheeshonat s'aazon bkeshe tuwok'o woshítuwe.

No'atsotse aatso daatseyíru k'aat'otsí

1. s'atsotse

2. Maac gítsítsí aatsatse

3. umonat boosí aatsotse

4. s'udonat....

No'atso aatso bdaatsíru weerotsí

Nomeeyíru buutsotse

No'ushíru keewotsoke

No 'atsotse dí'eyíru buutsowotsoke

atsotse dí'eyíru buutsowotsoke

No' atsosh aawon aak'o aatso geyítuwa?

Ashíko aawon gít leter aatso geyítuwe.

5

B/ Madíníya

Madíníyo no'atso aawu jamí fííno shengsh bfíínísh k'alíru buutse

Madíníyo nodaatsíru nomeeyíru buutsotsokne

Fíín 4

Daníruwots madíníyo eyokneya nodaatsí?

No'atsosh bíímíru k'alo k'aat'otse ít to hotsnto keew were.

Ar 1/1 s'ayín aatso usha

6

C. Angonat k'ees' íímíru buutsotsí ( karbon hayídret)

Daníruwots angonat k'ees' íímíru buutsotsegoshe bok'alfo"

eyokneya bodatseyír?

Motobílonat orop'ílon gíwosh bezíníyo/ laambo/ bgerítu-

wok'o danfte?

motobílo wokín orop'ílo bezíníyo wokín laambo bs'uwor

ebí wotí?

Hníye dashí jaandotsí madíníyotsí eyoke nodaatsí ruwok'onatə

no'atsosh egí naartí k'alo bo'íímíruwok'o kíítsíruwo s'ílone.

Madíníy naara Eyoke bodaatseyíru-woko

No/ atsosh bíímíru k'ala.

kalsemíya Eza, ezkoma mak'tsonat gash kup'oyosh

Fosferesíya Meetsa bo maaro meyíru worfímaaya, buutsotsí

mak'tsonat gash k'up'i-yosh

Bíra/ Ayíreníya Toba, k'osht'a, Afara Iíra, keetsa, meetsa mus'a gaash

No'atsotse s'otso ok

sjíníyo shengsh bgurítu-

wok'o k'alítuwe.

s'atsí muk'í shoodo non bdeshawok'o k'alítuwe.

Ayíwodíníya Aatsí k'arí mus'onat Beerona

Gu'í shoodo bazítuwe

klarín usheyíru aatso, buutsí beero, keetsonat ezíkoma

Buutsonton ak'rots kíndírujermíyotsí/ shíprotsí ud'ítuwe.

7

k'batíyonat zaayítotsna ashosh ayí k'ees'onat angon íímetuno.

kbatíyonat zaayíton meetsí k'otsotse, ezowotse, zaayítotse, keetsotse,

nuwotse, kífonat ... daatso faletuwe.

Motobílo wokín orop'ílo gíwosh bezíníyo wokín laambo bgeyíyok'o

no'atso fííno fíínosh ango geyítuwe.

No ' atsosh angonat k'ees'on íímíru buutsotsí karbon hayídretíya

etefo.karbon hayídretíyo daatso ítk'azal fíín fííno ítfalítuwok'o

areyíruwa?

½ karbon hayídretíyets buutsotsí

karbon hayídretíyonat Angonat k'ees'o íímíru buutsotsí mísha,

mo'a, tusha, shuwa, mas'a, k'esha... karbon hayídretíyo no'atsosh

k'osh k'osh k'alo.

Fííno fíínosh, wos'osh, kaashosh motobílo jookosh, goshosh,

k'ac'ok kurosh, T'oolosh wokín míto boadosh... fíínosh karbon

hayídretiyí buutsots geyítuwe.k'osh karbon hayídəretí k'alotsí keewo-

falítute? k'aat'owotse keewewere

D. k'batíyona zaayítotsna

8

1/3 k'batíyonat zaayítí buutsotsí

k'batíyonat zaayítí buutsotsítse aawu jamo nomeyíra aawune?

k'batíyont zaayítí buutsotsí k'osh buutsí naarotse aak'owe galo

ítfalí?

Aríyosh haníye dashí fíínotsí fíínore

Fad 1 k'batíyonat zaayítí buutsots gala

Fadosh bgeyít keewotsí

k'batíyí wokín zaayítí buutsotsí

work'atnas'a

Fíína. 1.k'batí wokín zaayítí buutsotsí worek'atats beeza wokín fuuta

2.work'ato shaanatse s'íílere

Daatset k'awtsa

A. work'atatse ebí ítbek'

B. Fadanatse ebí ítdaní ? work'atots aawí shaano beshera?

9

E. Protíníya:

protíníyo ebí ? bk'aloníye ? Awunaarí buutsats tsneya nodaatsí ?

Shíyewer

protíníyo ats shopíru buutsí naara. protíníyo eenosh k'alít buutse

Atso s'aadítuwe, maawotsotsnat gaawuts selíyotsí shop'etuwe.

Protíníyo k'osh k'osh buutsí naarotsoke daatsítuwo. keetso, Ezo,

meetso, mus'o, Ezíkumo, Baako, Ateríyonat arəwaro… Artsotsoke

protíníyo daatso fíítuwone.

Shoodo baazíru / bahítamíníweotsí/ no'etor ega ete ? Buuts manotsí

eyokneya nodaatsít?

No'atso protíníyo, k'batíyonat zaayíton, karbon hayídretíyets buut-

sots baaron fííno sheengsh fííno falatse k'osh buutsí naarotsí

geyítuwe manotsítse íkonuwe shoodo bazíyíruwotsíye k'osh k'osh

Bayítamíní naarots fa'ano

F. shoodo bazíru buutsotsí:

¼ Protínítyets buutsotsí

10

Bayítamíníyots no' atsosh k'osh k'osh k'alo íímírune Bayítamíníyotsí

daatsk'azo ayí k'osh k'osh shoodotsí dowetuwe. íye dashí jaandoní

bayítamíníyots eyoke bodatseyíruwok'onat no'atsosh ego bok'alíru-

wok'o bkítsír.

Manotsu: Bayítamíní E"B"Sí"D" I" natə " k'e" na shoodo bazíru buut-

sotsí daatsonok'azala k'osh k'osh shoodots non detsetune Aríyosha Daf-ntíya etef aawí weeshí shoodo bayítamín"E" daatsonok'azal wosh falítuwe.

Han bwottsotse bayítamíyets buutsotsí móógeyítuwe.

1/5 shoodo bazíru buutsotsí

bayítamíníya Fuura, Eza, Ezikoma Afara, Egosh bok'alíruwoní

E Fuura, Eza, Ezikoma Afara, k'eetsa kaarotíya, baambaya salat'a

Nogook'o, No'aawonat

gasho jeeno kotosha Dafntí

shoodo bazítuwe

Eenosho k'alítuwe.

11

1.1.2 Buutso bnaar naaron daatsa

Bí Arwaro, mus'o, Ezo, Afaro, keetso, dume-toba Tobo, salat'a

No shas'í jeeno kotosh k'alítuwe.

Nogook'onat no'anzírí shoodo bazítuwe.

Sí Lomíyo, Brtukanío, mango kumandoro, goor tobo, frík'aasho. salat'o. Turungo

Nok'endo bəs'as'erawok'o atsí

gímbotsí bogaawowok'o

k'alítuwe.

Atsí s'ap'owotsí kup'ítuwe No'atso s'adítuwe. Non een-shítuwe

I Dí mus'í zaaatíto, Aawí jalaga

maktsonat gaashon kup'íya-mak'tso bneferawok'o, bkureta-wok'o tufo woshítuwe.

ke

zaayíta, gaaweyíru maayí aawotsí, keetsa Eza, Ruzíya

Na'í maac'ots boshap'awoko

wooshítuwe

Ashotsko daneratse gízotska ba-kona.

Fíín 5

kosh k'osh buutsí naarots egono?

k'osh k'osh buutsí naarotsí egoshebəgeyí?

12

Bnaar naarí buutsa etoní

Ats shooíru buutsotsí ( protíníya).

Angonat k'ees'on íímíru wokín karbon hayídretíya

Aríyosha: Mísho, shurí ítonat fírí k'oashon meyera wokín

mísho tobí msrí íton meyewor bnaar naar buutsí naarotsí

daatsrone ete.

Atso b's'adísh, jeen wotosh, kup'ar fíínosh ats shapíru , An-

gonat k'ees'on íímíru, shoodo bazíru buutsotsí geyítuwe.

k'osh 'osh buutsí naarotsí no'atsosh geyítune.

Ar 1/6 B B1naar naaron k'osh buutsí naaro máára na'a

Fíín 6

Daníruwots ít shunts buutsotsnat ít shít'ts buutsí naarotsí

keewur eegosh bwoto shíyewere.

Bnaar naaron buutsí naarotsí daatsosh egínaarí buutsotsí

móó k'anítuwe.

Ar 1/6 A, B1naar naaron buutsí naarotsí mááts na'a

13

Gúúpa.

Buutso eenosh, Angonat k'ees'on daatsosh shoodo bazíyosh

k'alítuwe.

sheengo móó jeenon beyosh k'ílítuwe

shírt buutsí naarotsí eteyíruwotsí Aatsa, madíníya kaarbon

hayídretíya, zaayíton, protíníyo, Bayítamíníyona.

Aatso s'atso no'atsotse bsha'ítuwok'o kíímo no'atsotse b'keshetu-

wok'o, no. atsotse buutso bdí'etuwok'o no'atsí k'ees'o wokín ak'a

nutsítuwe.

Madíníyo nomak'tsonat gashotse daatseyar kup'ítuwe. Nerbíyonat

shas'otsí bofíínítuwok'o woshítuwe.

karbon hadretíyo atsísh k'ees'onat angon íímítuwe

k'batíyonat zaayíton no'atso ayí angonat k'ees'on íímet

buutsne.Protíníyo no'atso shopíyosh wokín s'adíyosh k'alít

buutse.

Bayítamíníyots shoodo non bdeshawok'o woshítuwe.

ash íko Jeenon beyosh k'osh k'osh buutsí naarotsí daatso

geyítuwe Eshna buutso b1naar naaron móóní nojeenosh geyítuwe.

14

1.kaarotíyo, salat'onat tobon shopíru buutsne

2.Aats no'atso bdatsír nomeyíru buutsotsnat no'ushíru ushotsokna

3.s'atsí muk'í shoodo bweyírí bíra eteyíru madíníyo daats k'azona

4.Aatso no'atsotse bkeshíru weerotsí sheeshona, s'aazona, bodítsonat

kash woshone.

5.k'osh k'osh buutsí naarotsí daatsra, atso shoodon míd'etuwe.

6.Bos'ayíno kotera buutsotsí móóní jeenosh shengalíye

Terwer Ika I. Haníye dashí aatotsí "Ara" wokín " koota " err aníwere

II. Haníye dashí baash beyokotsí S'entsuwere

1.mak'ítsonat gashotse daatseyat k'up'íru madíníyí naarotsí------------

---- nat---------------- ne.

2.Buutsotse daatseyat no'atso bí'aawu jamí fííno shengsh b1fíínítu-

wok'o woshíru keewo----------------- etfoníye

3.Tayíruyídí etef ít'íyo bfííno bfííno b1fíínítuwok'o k'alíru madíníye ---

------- eteka

4.Afaro bfííno sheengsh bfíínítuwok'o kud'íru s'as'o b1fíínítuwok'o

kud'íru s'as'o b1edítuwok'o woshíru bayítamíníyo--------- Effoníye

5.Ayireníyon / bírí/ burkon wet shoodo----------

15

1.Ash íko k'osh k'osh buutsí naarotsí daatsre etet egoreya

A. Angonat k'ees' íímíru buutsotsí bdaatsore

B. Ats shoíru buutsotsí bdaatsore

C. shoodo baazíru buutsotsí bdaatsore

D. jam buutsí naarotsí shengsh bdaatsore.

2.Aawí shoodo non b1detse ak'oneya?

A. Protíní buutsotsí daatsk'azona

B. karbonhayídretí buutsotsí daatsk'azona

C. Bayítamíníyets buutsotsí daatsk'azona

D. k'batíyonat zaayítí buutsotsí daatsk'azona

3.mítotsoke nodaatsíru ats shopíru buutso meyíruwo kone?

A. Ateríya, Arwara, Bok'al kíyo meyíruwoní

B. Meetsonat kees'on meyíruwoní

C. Tushonat shaayíyon meyíruoní

D. "A" nat "C" na

4.Angonat k'ees'íímíru buutsí naarotsí awotsne?

A.Bayítamíníyonat protíníyona.

B.Bayítamíníyonat karbon hayídretíya.

C.Bayítamíníyonat k'batíyets buutsontsí

D.karbon hayídretíyonat zaayítets buutsot

III Haníye dashí aatotsítse aro fac'de'e aaníwer,

16

Nutrients

w______ m________ protein c_­­­­­­­­­ f_____­ m_______

ph___________

c____________

i_____________

i_____________

c____________

Phosphorus - fosferesiya

Calcium - kalshemiya

Iron - ireniya

Iodine - iodiniya

Chlorine -kloriniya

5.Angonat k'ees'íímíru buutsí naarotsí awotsne?

A. Bayítamíníyonat protíníyona.

B. Bayítamíníyonat karbon hayídretíya

C. kíímo no'atsotse bkeshetuwok'o woshítuwe

D. jamo aaníye

Five minerals feed our body cells. List them below

Bridging Exercise Our bodies need get all of these nutrients. Write the nutrients in

the blanks below. You can find them written in the textbook for this

lesson.

Balanced - jam buuts naar daatsa/máá/

Unbalanced – jam buuts naar daats k’aza/máák’aza

vitamins and minerals – bayítaminiyonat madîniya

carbohydrates – angonat k’ees’on detsts buuts’a

calcium - kalshemiya

protein – ats shopru buutsa

Word Bank

17

Nomeyíru buutso t'awashde'e k'etonat móóní

Buutso ínzayemíyon keton bo'ehetuwok'o k'alítuwe

Buutso k'oot'osh b1ketísha

shengsh k'etdek k'otets mísho ak'rotse keton eehítwe.

Dí'ets buutsoo no'atsots keton b'shaítwok'o k'alítwe

Fíín 7

Daníruwots ash íko mísho bnoonotse bk'etír egoshe ?

Buutsí dí'eyo egoshe b1geyí? keewewere

1.2 Buutsí Dí'eya

Daníruwots buutsí dí'eyo ebí? Nomeyíru buutso no'atsots sha'eftse

shíno ebí bowotír ? ebotírí

No'atso aawon bek'era muk'naana'a seelíyotsn fííneka seelíyanotsí

ang daatsosh, eenosh, botook ayosh..... buutso daatso geyírtuwe.

Buutsots no'atsots seelíyotsmund amftse shíno k'arnonat maasho

geyítuwe. Manu buutsí dí'eya efon

1.2.1 Buutsí Dí'eyo eb1geyí

1.2.2 Buutso dí'íru atsí kayots

Daníruwots buutso dí'íru atsí kayotsí s'er k'aat'otse shíyewere.

Buutso dííru atsíkaya no'etíruwotsí:- noona, Gorgomba, maac'a,

muk anzra, t'ed'íya.... Hanotsí íkatse buutsí garoha /shom bok'a/

etefoní

18

A: Noona

Nomeyíru buutso dí'íyo bjamarefo noonotsna. buutso noonotse

gashon, alberonat s'udon b'k'arnet. btuwe s'udo nobuutso

motsíyosh k'alítuwe. s'udotse daatseyíru ínzayemíyots karbo

hayídretí buutsots bo'eehítwok'o k'alítwe.

Albero buutso noonotse aanan shosh, k'oot'osh sheengshítuwe

( mayíyítwe)

Inzayemíyots no'atsotse daatsweyíru buutsotsí eekosh k'alít sheeng

kemíkalíne

Fíín 8

Daníruwots buutsí dí'í fíínotse nooní fííno ebí?

Gashí, s'udí, Alberí fíínoníye? It k'aat'ítsí naa na'otsnton keewewere.

shínígasha kanígasha míshí gasha ganí jasha

Ar 1/7 Gashí naarotsí

19

Daníruwots buutsí dí'eyí fíínotse ak'rí fííno keewr / kaya/ k'aat'otse ít

tohotsnton shíyewere.

Ak'rí fíínoní shíno buutso eekíru atsí k'aat / kaya/ Gorgomboníye

beshat ak'rots kíndíru buutso bdí'etí ak'rotsna.

Ak'rotse ak'rí aatso (ínzayemíyo) fa'ano ak'rí aatsmanotsí protíní

buutsotsí dí'o botuwítí ak'rí aatsmanu asídíyo defsfe asídímanu

buutsonton ak'rots kíndíru jermíyotsí b1t'afít.

Ak'roní buutso dí'onat k'arítsoníye k'oshona kakude'e muk'í tesho

falítwe kakuwets buutsman daní mooke, fííní beyoke notokror beehítí

No'atsots bbad'oro no ak'ro bbashítí.

20

Ar 1/8 Buuts dí'eya.

Noona

MíshíOot’fweera

S’udt’up’oka

Uma

Joft’a Afara

Boosa

T’aara

C’íc’anzra

S’adanzra

kíímkakuweyo-

T’íya

21

C.Muk'na'a Anzr

Fíín 9

muk'na'a anzru buutso dí'osh ebí bfííno?

Buuts dí'eyo b1s'uwí akí buuts d'íí atsí kayots neya?

kud'k

Haníye dashí aatsotsítse muk'na'a anzrotse daatseyíruwonat

daatserawo galr bofííno keewuwere.

1.Taarí aatsa

2.Anzí aatsa

3.umí aatsa

4.Asídíya

5.Inzayímíya

Buutso di''eyar bs'uwití muk' anzrotsn, muk'na'a anzrotse t'aarí

aatso, umbí aatso, anzrí aatso daatsetune

umí aatso k'otsets buutsotsí karíbtsítwe Anzrí aatson, protíníyonat

karbon hayídret k'otsets buutsotsí di'ír atso mand wonítuwe. maasht

k'arnts buutsots muk'na'a anzrotse 'atsí s'ap'í shombok'on kíndítwe

Han naarí sha'ono líma etefo

Fíín 10

Daníruwots ít meyíru buuts jamots ít ats k'osh k'osh ' atsí kayots maan bosha'íruwok'o aríruwea?

Dí'era buutsots aake bowotefoní? shíyewere

D. Een Anzra

22

Dí'eyofala buutson een anzrotse bí'amfoní s'uwatse t'íyon atsítsí

kíímots bokeshfoní

Gúúpa

Nomeyíru buutso nok'osh k'osh atsí kayots amftse shíno dí'o

wokín maasho geyítuwe Han naarífííno buutsí d'ííya etefo.

Buutso t'awash shengsh k'et'onat móóna k'alítuwe

Buutso bdí'etuwok'o woshíru atsí kayotsí Noona, ak'ra muk'na'a

anzra,

Buutsí dí'eyo bs'uwítí muk'na'a anzrotsne

k'arnts buutsots een anzrotse beshar t'íyon urats b'keshfoní

T erwera

I"B" shírotse beyíruwotsí "A" shírots beyíruwotsnto

jagíwere

A

1.s'uda

2.uma

3.Ak'í aatsa

4.Buutsí líma

5.muk'na'a anzra

B

A.Een anzra

B.Ak'rotse buutso ekítuwe

C.T'aarí aatsa

E.Buutsí dí'o bs'uwwutwoka

F.Gorgomba.

23

II Haníye dashí aatotsí k'awunon aaníwere

1.Boosí/ ak'rí/ k'alotse keezo keewuwere ------------nat----------- ne.

2.mkna'a anzrotse beyíru aatsóts kontsne?

3.Dí'ets buutso s'atsí s'ap'on ake b1amto?

4.Gash deshe asho egí naarí buutse móó bgeyítí.

5.Gashí naar awudotsí keewuwere?

We have learned about how our food is digested by the body. The food

enters your mouth, then it is swallowed in your throat. Finish the sen-

tences below to describe the rest of the digestive process.

1. The __________________processes all of the food we eat. It

takes in food and gets rid of what it doesn’t use.

2. The _______________grinds and dissolves the food into liquid.

3. The nutrients are now absorbed by the _________________,

and they go all over the body.

4. The process of digestion is completed in the

______________________. It sends waste products out.

small intestine –Anzra

Stomach - maac’a/ Ak’ra/

digestive system - Buutsi di’eya

large intestine - Gang s’aada

Word Bank

Bridging Exercise

24

1.3 shoodowotsí

Daníruwots shooda eto ega ete? egí naarí shoodo shood danfte?

shoodoní aawujamí nofííno sheengsh nofíínerawok'o woshíru

atsí gíre. Atsígíra etoní noatso aawujamí fííno shengsh fíínera-

wok'o k'alíruwoní shooda / atsígíroní/ bkítsf c'írotsí shoodí

naarotsk'o k'osh k'oshne.

shoodí/ atsí gírí / c'írotsí tookweesha, atsí k'ees'a, ac'uwa,....

shoodots bashítk wokín beshera wotosh falítuno.

Fíín -11

Beshíru shoodotsnat beshera shoodotsí keeweyar galuwere.

1.Dumna

2.Fengesíya

3..Genu kísha

4..Jardíya

5..Ed6.shítuwa

7.joft'í míc'íya

8.Taya

9.Tayífoyídíya

10.Took

11.Níbí weesha

12.Iírí weesha / oot'a/ísíya

25

1.5.1 shood Dowíru keewotsí

Daníruwots shoodí doyíru keewots kashets keewotsí bowoto danfte?

shood weyíru keewots haníye dashe fa'ano

Manotsu :

A.Gond k'ac'ac'n kashets keewotsí

B.muk'naana'aAawon bek'eta botook falaw kashets keewotsí

C..Aawon bek'eta botook falaw kashets keewotsí Gond k'ac'ac'n

kashets keewotsí / jermíyotsí/

A. Gond k'ac'ac'n kashets keewots / jermíyots /

no'atsots kínd beshíbíye okona marzíyo no'atsots fakshona shoodo

no'ats bodowetí Gond k'ac'ac'ín kashets keewotsí no'etíruwotsí =

Genukísho s'ílet k'ac'oní mayíkroskopíya etefo. Bakteríya Bak-

teríyots aawon bek'er k'ac'ac'n kashets keewuno. Ayí shoodots bak-

teríyotsn waafno. Bakteríyon weyíru shoodotsí haníye dashe fa'ano

kolera tayífoyídíya. t'anaca, c'obt'a k'ít'ínyíya.

Bayíresíya aawon bek'era ayídek muk'na'a kashets keewuno k'osh

k'osh bayíresí naarotsí k'osh k'osh shoodotsí doofne

Bayíresíyon weyíru shoodotsítse kaní geyshooda, Dumkana, Afarí

shooda, Infoloza, Eedísíya nat aretsotsí

Fíín 12

Daníruwots bakteríyon wayíru shoodots ítí bodeshawok'o ebí ebí k'alo

ítí bgeyítíwok'o ít k'aat'ítsí tohotssh keewwer

26

B. Muk'naana'a Aawon bek'era botook falaw kashets keewotsí

Muk'naana'a aawon bek'era keewotsí no'etíruwots aawon bek'era ík

selíyets keewotsí

Manotsu Genu – kísha, jardíya, shítuwa....

1. Genu – kísha shoodan bwafoní s'ayína aatso, mítí shuuwotsí

móóna.

Genu – kíshoní anzr míd'ef shooda.

Fíín 13

Daníruwots genu- kísh shoodan desheyar danfte ? wokín shoodts

asho bek' danfte?Eebí ebí boc'íroní? keewewere

Genu – kíshí c'írotsí ac'uwa, mac'í weesha, ac'uwonat shímar s'at-

sonto eeh ac'uwa...

2. Jardíya : jardíyí shoodo genu – kíshok'o anzra bmíd'efo shoodanu

kíím buuts móónat aatso ushona b1wafoní:

Buutsonat aatso s'ayínon detsona shoodanatse atso k'ordek'o

faletuwe.

Ar 1/9 A. Genu kísha

27

Fíína 14

Daníruwots shítuwí shoodo aak'owe bbeshefoní? shítuwí shoodon

desheyat wokín shoodts asho bek'danfte? ebí ebí b1c'íroní ?k'aat'otse

keewewere Bazíyo faletuwa? falet weerotsí keewuwere.

3. shítuwa

shítuwí shoodo bbeshírtí shítuwí s'unguna shítuwí shoodo ítopíyotse

woruwon ayídek' barahahon b1daatsefoní.

Aríyosha. Benshangul gumuz nat Gambelon ayíde'ení daatsetí

Shoodan c'írotsí

Ak'í shíyeya

k'ewa

Tookí weesha

weeralí atsí k'ees'a

s'aazon

mísh shít'íya

C'ooshonat nugríya

shítuwí shood bazí weerotsí

1.shítuwí s'ungu bshíbíru beyoko t'afíya aatsí kakotssh dí'o kísha

2.shítuwí s'ungotsí aton t'afíya

3.shítuwí shoodon bodesheyora hakmí mook ama, ato karídaatsa.

28

Ar 1/10 shítuwí shoodo b'beshíru weerotsí

C. Botook falr bera kashets keewots no'atsots bobeyora.

kashets keewots no'etíruwotsí no'atse buutso daatsíru-

wotsí ete kashets keewumanotsí boshap'onu urekonat

ureka eteyíruwotsí oota, mudula, mnt'ek'o tlíya

Tabtaba eteyíruwotsí Tuw k'o'a, Bíl harzíya

Botook falr bera kashets keewots no'atsots bobeyora

keewots no'etíruwotsí no'atse buutso datsíruwotsí ete/ kashets keew

umanotsí boshap'onu urekonat

ureka eteyíruwotsí oota, mudula mnt'ek'o tlíya.

Tabtaba eteyíruwotsí = Tuswila/ k'o'a, Bíl harzíya

Fíín 15

Daníruwots ooto, k'o'o bílharzeyo... arts shíprotr no'atsots

bokíndíruwok'o guud'de'e k'aat'owotse keewewore.

29

Ar 1/11 A, urek kashetsa B/ Tabtab kashetsa

abdominal discomfort – maac’i weesha

pneumonia – joft’î shooda

flu - dumkana

disease - shooda

headache – tooki weesha

Word Bank

Bridging Exercise

Finish the sentences below, describing some problems the body can have.

1. _______is any serious sickness of the body caused by infection.

2. _______is a viral disease which is transmitted through the air.

3. _______is a symptom of malaria or flu.

4. Tsehay has a serious infection of the lungs which makes breathing hard for him. He has _____________.

5. Africa ate raw meat yesterday, so he has _________________ now.

30

1.3.2. Shoodí beshíru weerotsí

Shood dowíru kashets keewots no'atsots bokíndfoní no'atsí aze furone.

A. Shaas'ona: ík ík kashets keewotsí no'atso shaas'on k'osh

k'osh shoodo dowosh falítune Aríyosh = kanígetson,

s'us'a, tínaha, t'ora, shítuwí s'unga...

B. Atsí gaawona: atsí gaawon k'osh k'osh jermíyots

no'atsots marzíyo wokín s'atsí shombok'on k'osh k'osh

notsí kayots kíndosh falítune.

C. Atsí gook'o futona. Aríyosh : Duuc'o no'atso fuurde'e

no'atsots kíndo falítuwe.

D. Awashts Mafona : Ík ík shoodotsí shoodetsoke jeenomand

awashts mafon besho falítuwe Aríyosh Eedísíya,

Afríshooda, k'ít'ínyíya, c'obt'í shooda.

E. Aze atsí furotsna : no'atsots bo'azeyon ayí atsí furo detsfno.

Atsí fur manotsn k'osh k'osh shoodots / jermíyots/ no'atsots

kíndon k'osh k'osh shoodotsí dowosh falítuno. Aríyosh yongon,

Aatson, buutson k'osh k'osh shoodots kashets keewots nonoon

kíndo falítuuno.

woshon / ímbon/ beshíru shoodotsí dumkana, joft'í

shooda

zaanzon, aawu kíím keewon t'awíyon trakomá etef

shoodo nono detsosh falítuwe.

31

1. Abebe cut his finger with a knife. He needs to wash the

___________.

2. ______________ is a dangerous traditional practice in

some societies.

3. Boiling water before drinking is a method of disease

________________.

4. Using a clean __________ helps us stay healthy

toilet – sheeshî maa

wound - gaawa

female genital mutilation – maats nana’o gof damîya

Bridging Exercise

Word Bank

Eedísíyo bayíresíyon weyíru shooda Eedísíyo ash íkoke íkats

bbeshírtu weerotsí

Fíín 16

Daníruwots Eedísíyo ebí ? ak'owe bbsheto danfte?

Ec aí bí eedísíyo ash íkonat b1maa ashotsats bbetsíru kíc'o

keewuwer k'aat'otse keewewore.

1.3.3 Ec ayí bí Eedísíya

32

Aríyosh k'et ud'íya, maatsna'a gofdaamíyon gashk'atíyon shood

beshíru weerotsítse 90 % maatsonat nugushon gonkeyona

gankad'fíínon eedísíyo b'beshír

Eedísíyo ayíded' b'míkdíruwotsí 20- 49 natotse beyíru ashotsí

Natanítse beyíru ashanots beyíru ashotsí Natanítse bey1iru ashanots

angetsonat fííníru ashotsí bowottsotsna datsuwatse ayí mííd'o dowíru

shooda.

1.s'atsona ash íko bshoore s'atso bgeyíyala b'danawo shoodets ash

s'atso bíímal shoodo detsetuwe.

2.Gonkeyon /Gankad'í fíínona/

3.Ecayí bíyo índuke b'beyal na'ok s'atson beshítuwe

4.Awashts mafon, mlac'íyon towar s'ageyona

5.k'osh k'osh s'ats gonket weerotsna

Ec ayí bí Eedísíyo mííd'o jeenats, towar beyats Ikonomíyats. ayídek'

dooreEedísíyo ayíded' b'míkdíruwotsí 20- 49 natotse beyíru ashotsí

Natanítse beyíru ashanots beyíru ashotsí Natanítse bey1iru ashanots

angetsonat fííníru ashotsí bowottsotsna datsuwatse ayí mííd'o dowíru

shooda

Ec ayí bí Eedísíyo mííd'o jeenats, towar beyats Ikonomíyats.... ayídek'

doore

Aríyosh níhal naana'o ayere, angets fíín fííníru ashowotsí ud're,

meyetuwonat ushetuwo b'shawetuwok'o woshre.

Atsí s'ayín kota etoní haníye dashí fíínotsí k'ala manuwe ats masha,

Gashí s'ayí kota, kísh masha, tuf masha, s'unguts s'ayínon detsa, taho

s'ayínon detsa

33

Ar 1/12 Buutsí s'ayíno koto k'azeya /shoodetuwo.

Buutsonat aatson shoodatse kota Buutsonat.

Aatson s'ayínon detso nok'azala shoodo wokín jermíyo dowetuwe Han

b' wottsotse haníye dashí fíínotsí fííno non geyítuwe.

Buutso k'aníftse shíno nobeyíruwoko s'ayíntsa

Buutso s'ayínon detsonat k'ac'on ípa

Buutso k'aníftse shíno no'atsí s'ayín kotogeyítuwe

Awoshí aatso, gop'í fokí, t'up'í... aatsotsí k'ees'íd'e'e úsha.

Atsí gaawotsí jermíyatse bazíya

No'atso k'osh k'osh keewotsn gaawosh falítuwe gaawuts atso

s'ayínon koto k'azeyala, kaarí ato gedok'azeyal jermíyots no' atsots

kíndr no'ats mííd'o dowsh falítuno Bogaawotsok'on samunonat aatsí

s'ayínon masho nok'azal hakímeyo nok'azal noon mííd'osh falítuwe.

34

Fíín 17

Daníruwots ítgalotse beyíru k'osh k'osh shootsí ashots bobazíru malotsí

keewuwere Er ít tohowotsnton shíyewere.

Fíín 18

Daníruwots atsí s'ayína kota no'etor egaete?

No'atsí s'ayín kotk'azon weyíru mííd'o keewur shíyewere

Atsí s'ayí kotk'azoní shood dowoníye beshatní baatso bbazít.

Han b'wottsotse ashots k'osh k'osh doyon keewotsí eedísíyí shoodo

bodowetuwok fíínet dano geyítuwe.

1.3.4 Shoodo bazí mala

Daníruwots shoodí naarotsí bodowíru mííd bobeshíruweerotsí haníyeshí

danrte.

Haníye dashí aak'o shoodo bazío faletuwok'o s'ílone

A. k'osh k'osh buuts máá - k'osh k'osh buutsí naarotsí móón

shoodo noon keton deshatse

B. kashdek'onat atsgíwusha Ayí kashdek'o ní'atso b'mawawok'o

woshítuwe

shengsh ats gíwushoní nootokonatnoatso b'k'up'ítuwokí woshítuwe.

Han b'wotsotse kashdek'onat atso gíwushoní shoodo bazíyonat

jeenon beyosh k'alítuwe.

C. No'atsí s'ayín kota.

35

Haníye k'oshon ueedísíyo ash naaro, maatso nugusho, na'o gano...

gala shoodí naare.

Ar 1/13 Buutsí s'ayíno koto k'azeya /shoodetuwo.

D. Atsí gaawotsí jermíyatse bazíya

No'atso k'osh k'osh keewotsn gaawosh falítuwe gaawuts atso

s'ayínon koto k'azeyala, kaarí ato gedok'azeyal jermíyots no' atsots

kíndr no'ats mííd'o dowsh falítuno Bogaawotsok'on samunonat aatsí

s'ayínon masho nok'azal hakímeyo nok'azal noon mííd'osh falítuwe.

E. Buutsonat aatson shoodatse kota Buutsonat.

Aatson s'ayínon detso nok'azala shoodo wokín jermíyo dowetuwe

Han b' wottsotse haníye dashí fíínotsí fííno non geyítuwe.

Buutso k'aníftse shíno nobeyíruwoko s'ayíntsa

Buutso s'ayínon detsonat k'ac'on ípa

Buutso k'aníftse shíno no'atsí s'ayín kotogeyítuwe

Awoshí aatso, gop'í fokí, t'up'í... aatsotsí k'ees'íd'e'e úsha.

36

F. Bodítso b'moowots k'ot'a / sheeshí maadooza/

Ashots bodaatsíruwok bodítso bok'ot'efo. bodítso nodaatstsok k'ot'oní

nojeenosh shengalí Ash jamoní sheeshí moo doozonat bíts shéyo

geyítuwe Noshíru szonat sheeshona nodaatstsok shíyoní nomeyíru

míshonat no'ushíro aatsats mííd'o dewetuwe.

Fíín 19

Daníruwots sheeshímoots bodíts k'ot' 'azon weyíru mííd'otsí

k'aat'otse tohotston shíyewer

Itíye ewke bodítso ít k'ot'efo? sheeshímoowotse wokín síísatse?

Ar 1/14 A. Nodaatstsok bodítso k'oto shoodo dowetuwe

B. sheeshí moots

shíyoní shengo

Fíín 20

sheeshí mootsí fííneyora eeg eeg k'alo bgeyítowok'o ítík'aat'ítsí to

hotston keewor.

Nobeyíru wokín nofííníru maatse wokíde'e mítso wokín duuko geyítuwe.

37

sheeshí moo doozeyor k'alo b'geyít keewotsí

Usheyíru aatsoke woko geyítuwe.

youngonat shaanok daatso geyítuwe

zanzots bokíndawok'o ípo dooz geyítuwe

sheeshí moo aawo aawon s'ayíntso geyítuwe

G. C'aam geda

Fíín 21

c'aamo gedíruwonat gerawotsítse shoodon mííd'erawo aawune?

Shoodo dowíru kashets keewotsí notufí gook'o furde'e no'atsots kídn

shoodo bodofoní Aríyosha moojílonat Duuc'on tufí baashon nosha'or

no'atsots kíndfne Han naarí shoodo bazíyosha c'aamo edo geyítuwe

H. Meetsí gooronat gufera ezo ushk'aza

Fíín 22

meetsí goormóó eeg mííd'e bdowe Gufera ezoníye ebí b'dowet keewo

shíyewere

meetsí gooro móóní nomaac'otse shípíro bíazetuwok'o k'o'o/

bamt'awo/ woshítuwe. Genu- kísho , t'anaco.... gufíyera azon

wetuwe.

Hanb'wottsotse meetso mítsde'e, Ezo, gufíde'e óónat usho non

geyítuwe.

38

Ar 1/15 Meetsí guuro móó k'o' ín

deshítuwe.

Fíín 23

Nogala wokín nobeyíruwoka no'etor ega ete?

No galo wokín nobeyíruwoko kímshíruwo ebí ebí? shíyewere

Aríyosh mítí shuwí bato, tííshts t'armuso, gaawo, shíníyo, mízí ííwo,

tulo, tootso, maaro work'ato, brí hajo... shuuk' kíímotsí shenghs íkok

kakuwo k'azeyala shoodo no'ats dewetuno aríyosha zawanzo, tínaho

íns'o.... no'ats karn bobetuwok'o woshítuwe.

I. Galí s'ayín kota

No gala no'etora nobeyíru moonat kas'o, nofííníru woko. nokaashíruwoko,

kash nowoshíru jongo, nomeyíru buutso , aatsio ... detsíruwoní ete.

Nobeyíru galo kímshíruwotsí shuuk'onat kud'k kíímotsí shuuk' kíímotsí

fíínats jína k'ac'owots moowotse fokdek, kísheyíru kíímotsí / shoototsí)

39

Ar 1/16 shuuk' shoota mítseyora

kud'k kííma eteyíruwoní nobeyíru moowotse wokín nofííníru

moowotse keshíru kííme.

kud'k kíímo ktaarí s'ayíntso k'azeyal k'osh k'ash kashets keewots

ashats ayí shoodo dewafe. No beyíruwokono shook'ífe.

40

Gúúpa

shooda doyíru keewots muk'naana'a kashets keewotsí, aawon

bek'era botook falr beeraw jermíyotsí aawon bek'era kashets

keewotsí Bakteríyonat bayíretsíyona muk'naana'a botook falaw

kashets keewotsí Gemu – kísha, jardíya, shítuwí s'unga naarotsna

uretsonat tabtaba.

shood dowíru keewots no'atsots bokíndírí shaas'ona

Aríyosha sus'o, kano/ Awashts mafona, gaawon, nogook'o

furde'e azey atsí furona aretsotsna

Ec Ayí bíyí Eedísíyo ashats , jeenats, gizats . toharbeyats ayí kíc'o

doyíru shooda.

shoodo k'osh k'osh buutsí naarotsí móón , ats gíwshon galí s'ayíno

koton, bodítso bmoots shíyon , c'aamo edon meetsí gooro

máák'azon... bazíyo faletuwe.

TERWER KEEZA

I"Ara" wokín "koota " err aaníwere

1. Eedísí shoodo ktbatíyo deshatse

2. moojílo no' atsots b'kíndír kash nowoshíru jongona.

3. zaanzots shoodo dowíru keewotsíye

4. dumkano bakteríyon weyíru shoodí naara.

5. koní etets asho b'atso b'weeshala kaarí hakímíyí mook amo bííngeyítuwe.

41

1. shoodí c'íro woterawaawune?

A. Atsí gaapa

B. Atsí k'ees'o b'daba

C. mísho alob'k'aza

D. Aaníyo aalíye.

2. Fokotsona aatsí t'up'ona aats k'aron shood dowíru kashets

keewots bí'awashí eegoreya?

A.maa kíímo kuut'eyora

B. Ashowots bodíts am bok'ot'ora

C. k'írts gízotsí aatsots bojuwora

D. jamo aaníye.

3. Haníye dashí beyíruwotsítse ar woterawo aawune ?

A. Shítu shoodets asho ac'ufe

B. shítu shoodets asho bíatso ayíde k'ees'a

C. shítu shoodo beshífu shítuwí s'uníye

D. shítuwí shoodo ktbatíyo deshatse

4. Meetsí gooro nomáár noon detset shoodo aawune?

A. shítuwí shooda

B. Genu kísha

C. Bam t'awa / k'o'a/

D. Bíl harzeya

II. Haníye dashí aatotsí tse ar wottso faac'de'e aaníwere

42

5. shoodo dewítu kashets keewots no'atso mand bokín dír egoneya?

A. Nogook'o furde'ení

B. Aze atsí gaad'otsna

C. Awashts mafona

D. Uno aaníye

1. Eedísíyo ashíkoke íkokb'beshíru weerotsí keewuwere?

2. Atso b'weshorí b'kítsíru c'írotsítse keezo s'ere

3. muk'naana'a kashets shoodo doyíruwotsí keewuwere?

4. Tayífoyídí shoodo non b'deshawok'o k'alo faletuwa?

5. Eedísíyo ík ashats wtoere maa ashats b'doyíru mííd'o keewuwere?

III. Haníye dashí aatotsí k'awunon aaníwere

Word Bank Bridging Exercise

1. Chuchu divides her time well. She finishes her homework

before dark. Chuchu knows good

______________________________.

2. Kebede ______________his time. So, he has time to

play with his sister and brush his teeth before he goes to

bed.

income – daatseyîru gíza

plans – k’ana

time management – saayíto fîînats jíîtsa

gender issue –s’oot’i keewa

budgeting -gîzo tatson fîînats jîîtsa

43

1.4 Took k'eeza Fíín 24

Daníruwots ítmaa ashotsítse ít moo k'eezíru asho kone ? Tur

níyírníyíron keewuwere

Took k'eezo eeg eeg b'wotono keewuwere tohar shíyewere.

1.4.1. Nobeyo k'anon jíísha Fíín 25

Nobeyo k'anon jíísho b'geyí eegoshe ? shíyewere

k'ano beyosh geyítní, fíín jamots shíí ní keewe

k'anoní keewu íko b'fííneftse shíno gawo non geyít keewa. Aríyosha " Nababosh,, danosh, fíínosh, Nogíz kíndíruwnat keshíruwo danosh... geyítuwe.

k'anoní geenz aawíkonat k'awun aawíkona err gítan kayíyetuwe.

k'anbaaro k'aníy b'woterawo nok'aníts k'anman fíínats jíítso nongeyítuwe.

Fíín 26

daníruwots k'aní naarotsnat aak'o kíshetuwok'o toho wotssh

keewr shíyewore.

1.4.2 k'aní naarotsí:

k'ano nokíshora haníye dashí shíne shuutsotsí shoyo noon geyítuwe.

1.4.3. k'ano fíínatsjíítsí malotsí

44

1. shíno fíínet keewots' shíníyon work'atats beezo non geyítuwe.

Aríyosha moowotse met keewots shínats beshíyo geyítuwe

manotsu buutsa, taha, maa etefots

2. work'atats guut'ats fíínots bogonkeyo s'ííla

A. worotsí fíínats jíítsí mala.

Fíín 27

Daníruwots wokotsí egí egí fíínoshe ítjítsír? keewewere.

Worotsí fíínats jíítsí malowotsí

1. worotsh k'an doza ( Fíína)

2. nokíshts k'ano fíínats jíítsa

worotsí k'anoní ashots fíínínaarok'o k'osh kosha man etonu ashots

bofííníru fíínotsí k'osh k'oshno

Haníye dashí meyí aawatse tut sambat eenats bodfetso beyíru fííní

k'anotsí s'íílere.

45

2:30-4:30 maa ashotssh aawí

mísho k'aníya buno

gufíya

aawíyotsegeyíts

k e e w o t s í

keewa.

jago aata

k'osh k'osh

fíínotsí fííno

8:00-11:00 Wolo woza, t'ud'o

joka... fíínotsí fíína.

11:00-12:00 kooc'í mísho k'aníya

2:00 k'eya.

Fíín 28

Daníruwots ítu haníye damí t'ínts jaandan aríyok'o woshde'e k'ano

doozde'e b'ínfíínore ítí daníyíruwosh kíítsuwere.

worotsí meyí aawatsetut

kokí aawoní

sambat muk'uní sambat eenoní

12:00-

1:00

k'eyoke tuwa

Taha tahá shííts

masha

Guurí mísh k'aníya

k'eyoke tuwa

Taha tahá shíítso

masha Guurí mísh

k'aníya

k'eyoke tuwa

taha taha shíítso

masha Guurí mísh

k'aníya

1 : 0 0 -

1:30

Naana'ots danímook

bodamet mísho

k'aníya

maa s'ayíntsa

( foka)

jago aata k'osh

k'osh fíínotsí fíín

1 : 3 0 -

2:30

b í y a t s m e t s

k'ac'owotsí s'ayíntsa

maa s'ayítsa

Gawíyí ama jag aata k'osh

k'osh fíínotsí

fíína.

46

k'aní naarotsí íkaawíka, íkgawíka, íkshaashíka. worwotí badíkonat

íkwor wotíka err kayíyo faletuwe.

ík aawíko, íkgawíykonat ík shaashíkotsí k'awun k'ana

bowoterna. worwotí badonat ík worwotí k'anotsí geez k'anne.

Ik gawí k'ana no'etíruwoní meyí aawatse turní sambat eenats

bodfetso fííneyíru fíínotsíye Aríyosh daníru íko daní mooke amr

wokín aanarwar btíínír fíínotsí ete. Ik shaashotse fííno non

geyít keewotsí shíno k'ano beezo non geyítuwe.

Fiín 29

Daníruwots íkshaashotse k'ano fat keewotsí fíínde'e

ítídaníyíruwosh kíítsuwere

Itgalítsí ashowots k'anon fííníru fíínotsí amr aawon s'ííl

guud'de'e war shíshíwere k'aat'owotsna.

B. Angofíínats jíítsí malatsí

Angoní koní etets fííno fííonsh geyít een keewa

Ashots bodetsts ango b'k'osh k'oshíyalorní fííno fíínosh k

'alíruwo ange . Nofííníru fíínonu no'angok'oy.

Ango fíínats jíítsí malo k'osh k'osha manetoní na'í fíína, ganí fíína,

duronat jeenon, nugushonat maatson.... ango k'osh k'osha

A. Naton fííneyírufíína jawetsonat gaaweron k'osh k'osh ango

detsfno

B. Atsí kup'a k'osh k'osh buutsí naarotsí shengsh daatsts

ashotsnat daatsa ashotsí ango taalalíye sportíyo fíínef ashonat

fííner ashon ango k'osh k'oshe

47

C. s'oot'onabomeyíru buuts ík naar b'wotíyala maatsonat

ngushona bodetset ango taala.

k'osh k'osh angí fíínotsí fíínosha malon no'ango k'uzdek'o

geyítuwe. Ash ang baaron mang fíínotsí fííno shengalí

jeenosha Han b'wottsotse shengsh maayo daatsosha shengsh

eenosha ash ango k'uzíru k'ac'owotsí muk'na'a ango ayí

maayo/ fííno/ fííno fatítuwone.

D. Ambaaro fíínats jíítsí malotsí

Fíín 30

Ambaaro shengsh fíínats aak'o jíítsetuwok'o danfte?

maa ashots bokíshíru gízo bodaatsíru gízatse muk'o wekín bogo

geyítuwa? eegoshe ? keewewor.

Ambaaroní ash na'o fíínats b'jíítsíru / bogo / bísh k'alíru

eenkeewotse íkoní.

Ashowots ambaaro k'osh k'osh weerotsn daatsíruno. Aríyosh

gashon,shaashí damozon, jaakon.... Ambaaro ayíde'e woter

muk'sh nodaatsíyalor shengsh detso nono geyítuwe.

Nodaatsíru gízo nokíshíru gízoníye bogo geyítuwe Aríyosh Ashíko

b'shaashí damozo gít bala b'wotíyala b'kíshíru ambaaro gít

baloníye bogo geyíratse nokíshíru gízotsí weeron woto geyítuwe.

Aríyosha míshosh Tahosha, hakímeyosh... woto geyítuwe

k'oshonu no daatsíru gízatse k'uzo/ taasho / shínomand noon

gonkít keewatse notookosh shenge.

48

1. Chuchu divides her time well. She finishes her homework before

dark. Chuchu knows good ______________________________.

2. Kebede ______________his time. So, he has time to play with

his sister and brush his teeth before he goes to bed.

3. Abebe and his wife give egg and enjera to Almaz and Bikila

equally. So, they recognize the _______________________of

their children.

4. Alemu is _____________ three hundred birr, so he can buy

books for his children next month. This is good planning.

5. Ato Kebede is a farmer. His yearly _______________ is fifty

thousand birr.

income – daatseyîru gíza

plans – k’ana

time management – saayíto fîînats jíîtsa

gender issue –s’oot’i keewa

budgeting -gîzo tatson fîînats jîîtsa

Word Bank

Bridging Exercise

49

Fíín 31

Fííní naarotsí eto ega ete daníruwots? It galotsí fííní naarotsí

keewuní bo'atse shengsh shíyewere

1.5.1. Goshonat Gíz meec'ona Fíín haní noguurotsí ash jamots bofííníru fííní naara b'wotoníye beshat

nodatsu b'k'eyíru fííní naare Goshí fííní shírotse daatseyíru fíínots

ayíne

1.5 Fííní naarotsí

Ash na'o beyosha, míshonat tahon geyítuwe. Ash na'osh beyosh

geyít keewotsí s'eentsosha k'osh k'osh fííní naarotsí fííno geyítuwe.

Agriculture - gosha

Animal rearing – gîz meec’a

leather – gook’a

1. __________ consists of farming and animal rearing.

2. Most of the people from Afar are nomads. They are known for ___________________.

3. Tsehay’s shoes are made of ______________________.

Word Bank

Bridging Exercise

A. Bomaaronat boshuwo meyír maayotsí

fíína maayí hanotsí goshosha sheng datso, ayí aatso, sheng yongo

beyo geyítuwe. Haníye k'oshonu goshídats k'aníya dang fíína,

bos'otsí bos'íyo geyítuweFíín haní ayí gízo / ambaaro/daatsíyosh

falít fííní naare. Ayí ashotsí maaronat boshuwon meyír maayí

naarotsí fíínon ayí gízo/ ambaaro/ daatsfno.

50

B. Gízotsí meec'a

Nodatsuwatse míz meec'o danek fííne Ikíkoke mízo meec'íru ashotsí

íkok bobeyíruwosha bomízots ezonat ango bodatsír, íkíkotsmo íkok

beyo k'azt bosha'íruwosha eza bako bo'ango daatsatsno.

Fíín 33

Daníruwots ítgalotsí ashots bomeec'íru mízatse bodatsíru k'alots

eegeeg bowoto ít k'aat'otsí danírwotssh keenuwere

1. Mízowots meec'a

Noguurotse wotere no datsuwatse míz meec'íru ashots bomízo

bí'ayísha bako bos'ayínísh shíyanerakno Han b'wottsotse míz

meec'atse daatseyíru oot'o wekín k'alo ayídek' muk'a.

Fíín 32

Daníruwots danímooke ít galotse goshef maaronat boshuwon

met maayotsí danfte? Bogoshefoníye aak'owe ? shíyewere.

Eyíshonat mereeron nodatsuwatse meedefa? Ayí eyíshowotsí

meec'efoní worwone / barahone/ Eyísho nojítsfonu meetsosh, Ezosh ,

angaríyosha mereerotsí meec'efoní gayóna. bo'íím k'alonu eyíshok'o

meetsosh nat angarewosha.

Eyíshonat mereeroke ayí k'alo daatsosha buutso shengsh mááza,

bos'ayín koto, bojeen koto geyítuwe.

2. Eyíshonat Mereer meec'a.

51

Gízowotsoke nodatsíru gook'o nok'aníyor k'alo non geyít keewotsí

Gook'o k'ees'on kaarí tora

Beero bí'ats fuuta

s'ííro tesosha gook'o maarots gerde'e gít wokín keez aawosh

datsots duh bí'atsí s'ííro tes'a.

Gook'o tulon bad'ír gít wokín keez aawon gupíye hakon shíkon

bí'atse gíít'a

Fíín 34

Daníruwots ítgalotse gook'onat angareyon bok'anífo aak'o b'woto

ítshutsotsí aatde'e war k'aat'owotse keewewere.

Ar 1/17 Gook'o shuuk'íye yora

Gook'onat angarí k'aníya

3. Mas'índ meec'a / Gaagur típa/ Mas'índ meec'oní teshk fííní

naare Han b'wotefere ayí ashots sheng kabíyo bok'ayína ayídek'

jíkomand b'orí mas'í índo meec'osh wokín gaaguro típosh wotít

beyokoní fuudets mítots, aatso, ayídek' ak'era wokín k'ees'a beyoko

geyífuwe.

52

3Ar 1Ar 1/18 joots rsonat durídoots gaagura

4. k'al desha gíz wotsí

k'al desha gízwots ash na'osh ayí k'alo íímíruno Bo'íímíru k'alotsí

bo'ats sha'osh, kurosh, bos'íro tahosh.... k'alítuno.

k'al desha gízowotsí nomeec'ora bobuutso, k'al desha gízowotsí

nomeec'ora bobuutso, bomoo, bojeeno shengsh koto non geyítuwe.

53

1.5.2 Jaaka

Daníruwots jaaka eto eega ete?

It galokí jaakonat goshí dagotse bíyíru k'osh k'osheyo

keewowere

k'osh k'osh fííní naarotsí no'etíru fíínotsí haníye

dashínobek'íruwanotsíye.

A. Beyí malí fíínotsí

1. Taho gaat'onat shípa Han naarí fííno fííno sha shíno tahí naaro

faac'o geyítuwe. manu t'ud'íke, polísteeríke, Nanolíke etonon

geyítuwe maníye hakono gaad' índa de'e r shípo kawíyon tokosar

dozídet beezo geyítuwe Taho tokosoní bítse beyíru kashets

keewotsí t'afítuwe, tahono shengshítuwe.

Beyí malí fíínotsí ík fííní naar b'wotora fíínanítse beyíruwots haníye

dashtsotsí.

Fíín 35

jaaka etoní ashots dagotse beyíru k'ac keewon tkema ete. Ambaaro

k'ac'o kemonat kewosh ayo k'alítuwe Han bwottsotse jaakí fíínoní

ambaaron k'ac'o wotsí kemonat kewa ete.

Industíríyoní k'osh fííní naare. Industíríyo aze gaalotsí / goor

k'ac'owotsí/ katsít ashna'osh ayo bok'alítu wok'o woshír fíína ete.

Industíríyoní k'osh fííní naare. Industíríyo aze gaalotsí / goor

k'ac'owotsí/ katsít ashna'osh ayo bok'alítu wok'o woshír fíína ete.

1.5.3 Industíríya

1.5.4. k'osh k'osh fííní naarotsí

54

2. T'ífí t'alafa: k'osh k'osh t'lfí naarots fa'ano manotsu natala, joka,

drbíya s'eenfíínona taaw fíínona eton danefe T'lfí fííno taho

baatsítuwe. k'ac'otsí baatsíyosho k'alítuwe.

3. Workatí fíína. work'ato k'osh k'osh weeron k'utona k'osh k'osh ar

otsnat shapotsí fííno faletwe.

4. Ibíya jamon b'detsí k'osh k'osh buutsotsí aak'o k'aníyo

faletuwok'oní Aríyosha Tusho, kekíyo , k'osh k'osh hotelíyotse

fíínosh falít fíínotsí fíín fala.

Jamona haníye dambí fííní naarantsí fíínon ambaaro daatsona

notookonat nomaa ashotsí k'eezo falítuwone.

Fíín 36

Daníruwots kíshí fíína eteyíru fííní naarotsí ít ohotssh wokín

daníyíruwosh keewuwere jamon fíína eto ega ete ? Gaarewon

shíyewer.

kíshí fíína etefotsí shal woza, mítí fíína, s'ílas'ílo fíína, k'ís'a .....

fíín han fííníru ashotsí ash jamotsí k'upíyo geyítuwe.

shalí fíínosh wotít shawonat aak'o k'aníyo b'geyítuwok'o dano

geyítuwe.

kíshí fíínotsí :-

Shal woza :

55

Fíín 37

Daníruwots ítmootsí shalí k'ac'owotsí keewuwere shal fíínosh jíníru

shawí naarotsí bobeyok'o danfte. shíyewer.

Shalo bon fííneyíru showí naarotsí nefa ank'k'up'a shawí naarne. k'osh

k'osh shalí shawí naara notsí daatsosha b'mukíyal 50-100 santímetro

dash ísha, damb beyíru shewo fohobayí íshon shalí showo daatso

faletuwe.

Shalí shawí naarotsítse eeneenotsí

1. Buud shawa shawaní mat'k' mat'k'eteka bí'aro tula bí'ar shawu

han naaroní ayíde'e b'daatsefo fokígashatsna buudshawní

ayídek' ank't k'up' shawa Buud shawon fíínets k'ac'o

b'shuuk'or baga bbagfoní Tawon b'k'upísh mítseyoro

tíítsefe.

2. Brshawa Han naarí shawo koní etets beyokoke

daatsetuwe .shawu han tawon mítseyor tawo bí'ayíyala

tíísha b'tííshefo.

3. Aak'shawa shawu haní ayídek' aak'tní mís' b'arí. haníye dambí

nobek'ts shawí naarotsítse aak'shawaní fííneyor woter shalo

nofíínor b'kupísha wokín bago b'k'azísha tííshts gaawo wokín

gewesho di'íde'e shíík'o shenge.

shalo nofíínora keeze een een keewots fa'ano

56

Manotsu: Tok' k'aníya

amóua

Fíín fíína / woz

shal mítsa

Shalo k'osh k'osh weeron fííno faletuwe. manotsu

1. shalí tok'o dumona

2. shalí tok'o tabtabíyona.

Shalí tok'o k'aníya

1. Arídek' gawun lastíko wokín sharo nofííníru beyókok gedo

geyítuwe.

2. lasítíko wokín sharoní tok'o t'awulats b'desherawok'o k'alítuwe.

3. Gít ík naar taal mang k'ac'índef kewotsí bogíwrawok'o woshde'e

beeza. muk'na'a kaníyets tok'o duma

Aud kaatets tok'o duma

Gít kaatetstok'o duma.

Fíín 38

Daníruwots 3ht k'aat'otse galdanísayínsí danatse shalí tok'o

dumon/ tabtabíyon fíínet k'ac'owotsí gawírute? Ab ítídaníyíruwosh

keewuwer.

57

Ar 1/19 Tok'o jokon k'ut'eyora

4. Tok'o badír bjek'etuwok'o wosha b'ítso shalí wokín maa dírí shawo

dí'íde shíík'a

5. shokots tok'man b'shírots shemo .

Fíína

1. Guurk k'ool saníyotsa

shoní saníyo work'atats nutsíde'e kísha

Ar 1/20 work'ato k'aníyewora

dumets guurk tok'ats work'ato beezon b'c'íron took'o k'ot'a shíkon

Fíínosh getse saníyo ayíde'e gawítserawo took'on k'ubel fíína,

k'ubl mants wark'ato motsíde bguurats lat'afa.

Ar 1/21 Tok'on k'ubelo doozeyora.

58

Guurídek' k'ut'ets tabtab tok'ona t'awash k'ubelo wosh de'e fíína.

tok'ono saaníyi aro bíímetuwok'o dashan t'ars'a ( míta)

Tok'o bshokoro saaní aro bníímetuwok'o wosha haníye damí fííní

weeron saaníyo shaam beezí k'ac'o,... fííno faletuwe.

Shalí k'ac'owots tawan mítsa.

mítsí naarotsí

Nodatsuwatse danetse mítsí naarots fa'ano manotsu haníye dashí

beyíruwotsíye

shalí k'ac'owotsí kakude'e buuyo/ míízí ííwo/ wokín míto ípíde'e mítsa

Ar 1/22 shalí k'ac'owotsí mítseyora.

Datsots duukon buuyo wokín míízí ííwo míton guurír mítsí mala.

Ar 1/23 datsí gítsots shal mítsa

59

.Gúúpa k'anotsí k'awunonat eenza worotsí fíínatsa kayíde'e jíítso

geyítuwe. k'aní narots aawík'a, íkgawíyíka worwotí badíka, ík

woríwotíka err kayíyo falítuwe Ikaawí, íkgawí , íkshaashí

k'anotsí k'awun aawí k'ana bowoterna shrít shaashí k'anonat

íknatí k'anotsí geeza etefoní.

k'ano shengsh detsí maloní worotsí shengsh detsonat ango

shengsh, gízo/ Ambaaro/ detsaete.

Ash na'o beyosha buutso, taho, moo daatsosh k'osh k'osh fííní

naarotsí fííno geyítuwe.k'osha k'osh fííní naarotsí

no'etíruwotsí kíshí fíína, taho gaat'onat shípona, woza,

work'atí fíína.... fíínotsí

60

TERWER 4 Haníye dashí aatotsí "Ara" wokín koota err aaníwere.

1. Taho gaat'onat shíponí goshí fííní naare.

2. mííz meec'oní goshí fííní naare

3. shalí fíínosh wotíru shawí naarotsítse íko buud shawkoní etets

beyokoke daatseyírí

4. Ikshaaashí k'anonat íkgawí k'anotsí geezaawí k'anotsíye.

k'anotsí jam aawo k'ooronat k'ororo non geyítuwe

Bridging Exercise Word Bank

ethics - amala

justice - angsha

confidentiality – numk’aza

honesty -jala

integrity -dowa

1. _____________________helps us decide whether a decision is

good or bad.

2. ________________________ is fairness.

3. Maryam says she is happy to help her grandmother, and it is

true. She has _________________________. She helps her

grandmother even when no one is watching1.6.2) her.

4. Ahmed never cheats people in his store. People like to shop there

because of his _______________.

5. Aida is a good friend. She doesn’t tell her friends that XXXX has

HIV. She knows how to keep a ___________________.

61

"A" Shírotse beyíruwotsí "B" shírítsí aap'owotsntoa jagíwer

1. Geenz aawí k'ana

2. kíshí fíína

3. Gízmecc'a

4. k'awun aawí k'ana

A. mííz meec'a

B. 3 shaashí k'ana

C. Iknat onet maníye bogí k'ana

D. wokíde'e na'a shuwa.

E. Wozwooza

III. Ar wotts aaníyo faac'ore

1. Gook'o shíík'osh ebí ebí k'alo nob'geyít

A. maar maar ots gerde'e duuka

B. Gook'o tulanton eekde'e duuka

C. Gook'o b'shokor beeron futsa

D. Jamo aaníya

2. kíshí fííní naar woterawo aawune?

A. mííz meec'a

B. woz woza

C. k'al fíína

D. Gook' fíína

3. beyí malí fíínotse daatserawo aawune?

A. Took woza

B. Buuts k'aníya

C. wol woza

D. t'lfí fíína

E. aaníyo deshatse.

62

V. Projektí fíína 1. Danímoo joosh ís'eyor ít fííníru fííní naarotsí gaare gaareyon wotar

k'ano k'aníde'e k'aatotse shíyewore. It k'anono ík gawíyonat ík

shaashon kayíwere.

1.6 Amala Fíína 39

sheng amala eto eega ete?

Daníruwots ítgalotse wokín ítmaa ashots kombíyí sheng amalo

detsfe, kombíyí gond amalo detsfe bo'ere shísh danfte?

Ashíko sheng amalo detsfe wokín gond amalo detsfe eto eega

ete?

sheng amalanat gond amala aak'al dano faletuwa.

Sheng amala/ ethícs/ etoní shengonat gondon galní shengo de'ení

gondo nok'azet weera ete.

Ash íko sheng amalo detsfe etetí. ashmangíka b'datso shunka

shengsh keewoka hgíyo shengsh mangíka watala......

Gond amaletska etetí Asho mangíraka, hgíyo mangíraka, sheng tero

danak'a b'datso shunaka.....

Iv. Haníye dashí aatotsí k'awunon aaníwere

1. Fíínotsí k'anon fííno ebí ebí b'kalo?

2. Gook'o k'aníyosh k'alo non geyít shíne shuutsotsí keewuwere.

63

patriotism - b`dats shuna

law -hîgîya

human rights –âsh mabtîya

equality -taala

humanity –ash wota

1. A _____________is a rule everyone must obey.

2. The people who are working on one country love it. They keep

their country’s secrets and want to protect it from the enemy.

This is known as ______________________.

3. Both men and women can vote. As citizens we respect the

_________of human beings.

4. All human beings have the right to be respected and treated

fairly. These are ____________________.

5. All the ethnic groups of Ethiopia and all the groups of other

countries are human beings. They are part

of ____________________________.

A graphic organizer of some sort, a map of ethnic groups of ethiopia or

something, would be good.

Word Bank

Bridging Exercise

64

4. shuna shuna etoní ashots dagotse beyíru sheng gonkeya eta

keníhonat maatsu shuno, tohogítí shuno, daníru gítots shuno

b'beyok'orsa gízowotsnat datsí shuno fa'e.

Datsí shuna etoní nodatsu shunonat datsush geyít keewotsí k'ala

ete. man etoní:

nodatsush nawíyi fíína, maa agonat koton geyítuwe. Han bwottsotse

daníruwots nodatsu shuno, no'asho shuno. maa ashí shuno ítí

geyítuwe. Aríyosha. No guurotse beyíru koní'etets nawíyo nofíínora

guuro aayírone etamaníye jagonat datsí shuna no'etír uwoní.

Hgíyonat teron mangíya

2. shengon s'ííla :Ashots keewetsí kaaw weeron wekin arí weeron

bodek'ore shengon s'ííla etefo

3. Jaleka: moratí keewotsítse íkoní

Fíín 40

Daníruwotsí jaleka no'etor eega ete? Gaareyon shíyewere.

Ashíko jaleka, wokín keewk'aye efkeewets keewo keewaka, Gere et

íímets gízo t'afíyo bk'azal, íímets fííno b'fííníyal, sheng nemo detsfe

etefoní Haníye dambí s'eegats keewotsí b'gondíshíyala gond nemo

detsfe.

Gítanotsítse maa ashosh , jagosh datsosh geyítuwo aawune?

eegosh ? keewor.

1.6.1 Moralíyí sheng fíínotsí

1. Taal s'ííla " Ashowotsoke daatseyíru keewotsí ashotssh

kayíyonat taalo betso geyítuwe.

65

- Hgíyonat teron mangíya

Asho asha b'wottsotse beyíru mabítíyoní ash wotor bdaatsts mabtíya

no'etír uwoní Han b'wottsotse ash mabtíyo dano geyítuwe.

Manotsu: noonkeewí mabtíya, boshuntsok gíwa, mabtíyotsíye

Fíín 41

Daníruwots hgíyonat teron mangíya eto eegaete?

Daní mooke ítt'afíyor ebí ítí k'alefoní?

Hgíyo boge eteyor eega ete? jam keewoníye

Hgíyonat teron mangíyon ayí geyít sheng nema. Hgíyoní koní etets

keewoníye bog keewa; Hgíyo kíshíruwotsí hgí kíshka bowoterna, hgíyo

fíínats jíítsíruwotsí hgíyo mangíruwotsí etefoní Hgíyo mangíra koní

etets ashoní hgíyi shínats k'at'ayetuwe Hanb'wottsotse daníruwots

hgíyo man gíyo ítígeyítuwe.

Dats shuna dats shuna etoní datsu bí'eenetuwok'o

b'gaalítuwok'o wosha ete, daaratse t'alato kota Dats shun oní

nobeyír galatse eensha nok'abalíyots lmatíyatse tuní fíína ete.

Fíín 42

daníruwots ash wota eto eega ete? danfte? Ash mabtíya eteyore ?

eega ete?

Ash wota

66

Ashowots botooko shengsh k'eezosha dano, sheng s'ííleyo, dabeyo/

aayeyo/ k'osh k'osh falotsí geyítuwe.

Faleyotsítse íkoní tohar beya.

Tohar beya etoní íkok beyíru ashowotsí íkats fíína, ashosh aayíye aro

keewa, jaleya, shuneya. k'alo bongeyítuwe

1.6.2 Jam ashotsnton tohar befala

Fíína 43

Daníruwots tohar befala eto ega ete? to har k'aat'owotse shíyewere

Fíín 44

Daníruwots ítgalotse beyíru ashots haníye dambí s'eegets keewotsí

k'alfno ? keewwer.

kee wu nogetso shengsh keewa

keewu nogetso shengsh keewa etoní aato nogets keewo aatosh

woter No'íímet aap'otsu sheng woto geyítuwe aaníyosh, danosho

nogets keewotsí danosh ayíyít tho befale.

Fíín 45

Daníruwots gíto wokín awudo borde'e gaareyon ít beyíru beyo-

kokna, Haníye bambí tohar bíyí malotsítse íko faacde'e moosheyore.

67

Ar keewa:

Ar keewa etoní aro keewa wokín aro kootatse gala ete. Aro keewoní ash

jamotsoke kotet keewe Datsu jííshíru naashotsí bodatsí ash jamosh aro

keewo bon geyítuwe. keeweyíru keewu jamo are etoníye shínonmo

keewu katsíyo shenga koot keewoní ntookosh wotere ashosha

shengalíye Han b'wottsotse daníruwots ar keewo wokín aronat kooton

katsíde'e keewo non geyítuwe.

Ntookí keewo shíshíyonat ashkono k'eba

Marajo geyar daatsa

Marajíyoní íkasha wotere datsu wats beyíru ash jamotssh geyítuwe.

Arík wotts marajíyo b'alíyala ashats dek'eyíru kíísíyo shengalíye.

Ashotsí bodatsí polotíko, íkonomíyo, tohar beyon marajíyo daatso

faletuwe.

Fíín 46

Haníye dashí keewotsatse shíyewere

Ayí ashowotsí no keewo bowa bo'etfo, k'oshotsu k'osh de'atsene

bo'etfo k'oshotsu nokabako ashko k'eberatse botfo. k'oshotsu

tatkewírubaro are bo'etfoHaníyedambí keewotsítse aawu ít

dek'etuwo. eegoshe ? k'aat'otse mooshewere.

68

Fíínosh tuwa:

Fíín 47

Daníruwots ítgalotse nawi fíínosh tuwat danfte? Ab ítí da níruwosh

íkíkon keewuwer.

Fíínosh tuwa no'etora aze gaalotsí nawíyosh, no'asho aayíyosh, koní

etets datsí eenosh wotíru fííno tsíts kíndr fíína eta

Gúúpa

Sheng amalo dats íkats íímeyíru danotse dashots shen weeron

bok'alít k'aljamo detska eta. Sheng amala etoní kaawon

bíítseyora sheng amala, wotatní daní mooke ashots ash

bowottsotse beyo geyít keewots, datso wok ín no'ashoke sheng

shuno, ar keewo, bííts fííno koot keewu k'azo... wotts keewots

galde'e nodanet dana eta

Nodatsuwatse danets keewatse tuní ashíko shoyo b'íngeyít

keewotsí ashotsí taalon s'ííra, maac'shuna, jalek wota,

shuneya, hgíyonat teron mangíya, dats shuna, tohar beya,,

keewu nogetso keewa,keewunogetso shengsh ashotssh beshíya

k'osh k'osh k'eewotsí k'ala eta.

69

TERWER 5

I. Haníye dashí aatotsí " ara " wokín koota err aaníwere

1. Jalets ashoní bísh keewots keewo k'osh ashosh keewake.

2. Hgíyo mangí k'azoní salat'aní neme.

3. Datsí dar koto datsu lmatíyon eensho dats shune etefgoní

4. Ntookí keewo keewu baara b'woterawo ashoke k'eboun shenge.

Word Bank

II Projektí fíína.

Daníruwots ítgalotse beyíru ashotsnto tohar dabeyo, kíc'or bíítso bok'al

fíínona ríportíyo dewa k'aat'otse shíshíwere .

evidence - marajîya

border - daara

citizenship – ik daatsî asha

decision - angîshiya

participation – fíínatse daatseya

Bridging Exercise

1. Every child born to Ethiopian parents has

____________________in Ethiopia.

2. The judge has to know the _______________ in a case. Then he

can make a ___________ .

3. Ethiopia has __________________s with Sudan, Kenya, and Dji-

bouti.

This still seems rather abstract to me.

70

Daníruwots ítgalotse be'ef aze wototsítse awusho, awushí t'esho, maarem ejoko, guumo..... ít maa ashotsí aatde'e waar shíyewere.

Aríyosha :- awusho nogalotse b'k'alf keewotsí wokín aze wototsí awush guumonat gola, guumo ashonatmíto b'togora, k'osh weeron mítotsí nos'íílora eenfno, fuundfno, shufno, k'ut'eyoro o'or shawo

wotefne. shengsh t'íwítsone nogalotsí aze wototsí dano falítuwone.

keewanotsí dano nofalít hank'on b'wotera wona sayínísí weerone.

T'íwítsónat s'íílo fíínosha sayínísí malotsí k'alosh nonfalít weerotsí dano non geyítuwe.

sayínísí weero danosh non aayítuwotsí manotsí t'íwítsa, índonat

mazgabone

1.7 T'wítsona níbndek'a

4. The teacher said to the class, “You have been listening very well.

Now I want your _____________. Who would like to write the answer

on the chalkboard?

T'íwítsa

Nogalí wototsí nodanetí nobek'f keewotsí shengsh s'íílona, k'osh

k'oshera keewots t'íwítsone shengsh t'íwítson k'osh k'osh keewots

bokíítsíru keewotsí s'íílona dano falítuwona man danosho haníye dashí

fadí fíínots fíínore

Fada :-

k'osh k'osh keewots amoloi danosh geyít keewotsí

t'awula

aatsa

beera

71

Fííní weerotsí : t'awulatse ík bool beeronat íkbool aatson gerere.

A. aatsonat beerí dagotse ít bek'ts k'osh k'osheyo

ebí?

B. egoshe ítsh bí'arí?

Fada Geyít keewotsí

uflalíya

Fííní weerotsí uflalíyo k'aat'ots de'ewote wokín ítdaní maa

maskotíyo uflaltíya b'wotíyal b'ats kasho woshuwere.

A .uflaltíyatse ebí ít bek'í?

Haníye dam bí ít s'íílts fadatse ítdaní aatsdonat beeron k'osh

k'osh amalo bodetso k'oníye. Aatso b'kud'ere beero

b'kud'erawok'oníye. k'oshonu uflaltíyatse azets aatso wokín

bampul arts keewo bek'rte, nowoshíru yong b'gítsotse aatso

b'dets tsok'ona.

Inda:-

T'íwítson dano non geyí tk'osh k'osh aze wototse danosha índo

non geyítuwe.

1. It k'aat'í geezo índde'e b'gawuno k'osh k'aat'íts naana'osh

keewofaloefe.

2. It gít kísho aats k'ees'ots ítgere k'osh k'os k'ees'o

shísheyosh falítíwe, termo metron ítíndíyala íknaar k'ees'a

shíyetí.

Aríyosha : -

72

MAZGABA:

k'osh k'osh aze wototsí, bonemo, botero, shengsh marajíyon detso

geyítuwe. shengshdek' detsets marajíyo mazgabde'e bezo geyítuwe.

Ayí natoníye okono aaní bon fíínosh falítuwone. shengshdek' detsets

marajíyona k'osh k'osh keewots gonkeyo dano falítunel. Han danosho

haníye dashí fadotsí fíínore.

Fada: s'eenona es'ekonat mang keewots dagotse beyíru gonkeyo danosh

geyít keewotsí

Iíra/ eed'ka/

10 Gramí tatsets mang keewa

maashmeríya wokín metra.

Ar 1/24 eed'k, jargekkonat mango gonkeya

73

1. Aratse ít bek'íruwok'ona íírots aangadík'rere

2. shínatse jíítets ííro geenz masmeríyon índore ambtse?

3. Ernu 10 gramíyo wotít mang keewo joríwere ííratsa. Erní índoro

ambtse b'geenzoní?

4. Níyír níyírton tur ít mango índore / tatsuwere/ haníye dashí jaan

dotsí íímets weerona.

Fííní weeroní:

Gramíya Geenza

0

10

20

30

40

A. Mango b'dabor geenzo dabítuwa wokín muk'ítuwa?

B. Fadanatse ítdantskee wots ííratse, jargetsatse mangats.

bodagotse beyíru keewotse ebíebí

recognize - gawa

natural phenomenon – aze wota

lightning – awoshi p’ark’a

hail - shetsa

thunder - guuma

Word Bank

Bridging Exercise

74

1. Children ________________that rains come during the rainy

season.

2. Earthquakes, storms and lightning all take place without any

help from humans. earthquakes. They are _____________ phe-

nomena.

3. When hot and cold air collide, they sometimes produce

_____________________.

4. The rain sometimes falls along with ____________________.

5. The noise which results from lightning is

______________________.

75

Fíín 48

Daníruwots haníye dambí keewots keewotsítse aro awune? egoshe?

Gaareyon keewewere

kaawu weeron wotera marajíyotsoke marajíyo aríka wotosh falítuwe.

Eegoshe dambe nos'íílí kaawu weeron wotera marajíyotsoke bo'aze

woton keewo daatso faletuwok'oníye.

Gítloní marají daatsí weeroní kaawu weeron marajotsí daatse. Bo'aze

woton bokíítsíru nemon dano faletuwe.

1. kaawona / shínní/ han naarí marajíyon keewotston wokín

bo'amalona dano nofalítí Aríyosha / Gazet'o hawultíyo, een

ashotsoke

2. kaaw woter ( gítl) merejotsí: han naarí marajíyoní b'woton wokín

bíyor teshts keewotsnton ashotston gonkeda jagera merejno.

1.7.1marajíyo gede'e daatsonat fíínat jíítsa

Marajíyoní íkashosh wotere ashjamotssh geyít keewa. marají bí'alíyala

nofííníru fííno deshatse.

marajíyo nodaatsíru geyokotsí gíton kayíyo falítuwo. ítdantsoní?

Bridging Exercise

Direct – kaata

Record-keeping – maraji kakuwa

Indirect -guurguurar

Word Bank

76

Beyosh geyít fíínots dana no'etora. work'atí fíína, saayít fíína,motobílí

modelí fíína, markabí modelí fíína.

1._____________helps us remember or learn about something

which happened in the past.

2.Observation is a __________________method of doing re-

search by watching.

3. Asking people for information is a ________________way to

get evidence.

Work'at fíína:

A. Bogítso baashts tempeletíyotsí fíína

Tempeletíyo fíínosh geyít keewotsí kartoníya, jíndets work'ata,

mashmeríya, Irsasíya, masamara mlac'íya wokín shíka, hanots

ítgalotse daatseyobok'azala ítgalotse daatseyíru keewotsn fíínore .

kartoníyo bí'alíyara, gook'on , fííno faletuwe.

1.7.2 Fíín fala

Ar 1.25 Tempeletí fíína

77

Níyír níyíron bobeyon gít gít santímetrone haní okon baash beyokotso

kartoníyo lat'afa, masmeríyon daatsets beyokok jot'a.

B. Tempeletí fíínats jíítsa

Tekník aro kíshona fídelíyo wokín taawíc'íro shengsh boshínats bal mílí

meetron boshínatse k'ut'a.

saayítí modelíya :

A. saayítí modelíyo fíína

Geyít keewots kalaseríya, mak'asíya, kompasíya, írsasíya...

b'fííní shíne shuutsoní:

1. sayíto fíínosh falít klaseríyo kaareyon k'ot'a

2. saayíto modelíyo shíno índde'e gíto guurko k'aníya

3. Ik guurkoní /kbíyoní/ kareyí dagotse gít santímetr

redesíyo kompasíyon fíína.

4. k'ut'ets guurko 12 beyoko taalo kayíya.

5. Gít santí metron kayíyets radesíyo k'aníyets guurkotsats

kayíde'e 1.75 santímetron kayíya

6. Haníke okono shengsh guuríts saayíto taawíru taawtsí

guut'a.

78

Ar 1/26 saayítí modelíya

Dek'ík'onat saayít tawíru kíshotsí fíína.

Shíníní muk'na'a saayít taawíru fíínosha k'alít kaleseríyo wot'de'e

lat'afa.

k'oshono wot'de'e k'ut'a.

Daníruwots saayít taawíruwonat dek'ík' taawíruwotsítse k'awuno

kone?

Ar 1/27 saayítonat dek'ík'on tawíruwoní

79

saayít taawírunat dek'ík' taawíru íkats masmaron toní dek'ík'o

taawíru geezíní saayíto taawíru k'awítsa.

Daníruwots saayítí modelí fíínanatse saayíto faawo danrte.

Motobíl modelíya

motobíl modelíyo fíínosh geyít k'ac'owotsí

shuba

korkíya

Klaseríya

mak'asíya /mlac'íya/

mítí shímba/ deshíyet ka/

plastíka

Fííní shíne shuutsa: 1. shíníní work'ato awud kaaton k'ot'an k'aníya

2. shubo rektanglí shapon k'aníya

3. k'aníyets shubats korkíyo furde'e shakon gomo fíína.

4. Awud shubots taalí k'aníyets rektanglí gashats íírotsí k'oons'a.

5. shubon guuríde'e motobílí geengo dooza

6. klaseríyo k'ot'de'e motobíl awushonat aawon bazíyíru abo ípa.

7. k'tets work'atotsí mítí shíímbon deshíya

8. k'aníyets plastíko motobílo shínats uflalíyo k'o dooza.

80

Orop'ílí modelíyo fíínosh shíno bí'aro tag work'aton / klaseríyon/

mlac'íyon wokín mak'asíyon k'ot'de'e bí'aro fíína.

Haníye k'oshoní fíínosh geyít keewotsí shuba, work'ata, masmara, gomí

c'aama, bíndeshíyet keewa.

Fíín 49

Daníruwotsí haníye dambí fíínotsatse tuní ítgalotse daatseyíru

keewotsn orop'ílí modelíyo fíínde'e daníyíruwosh kíítsuwer.

Orop'ílí modelíya

Gúúpa

Fíínar beyosh dano gyít keewotsí / t'íwítsa, índa,

Guud'dee beez geyítuwe.

Aze wototsí shengsh danosha geyít keewotsítse jam

fíínar beyosh ( t'íwíntso, índonat guud'de'e beezo

nogeyítuwe.

keewu íko fíínosha marajíyo dano geyítuwe.

TERWER 6 I. Haníye dashí aatotsí " Ara " wokín "koota " err

aaníwere.

1. Beyosh dangeyít keewots dano geyítuwe.

2. keewu íko fíínosh shíno marajíyo kakudeko' geyítuwe

3. Gazet'o marají t'up'wotosh falatse.

81

II. Haníye dashí aatotsí k'awun aaníwere.

1. Templetí modelíyo fíínosh k'alít keewotsí keewuwere.

2. Galotsí kíc'otsí c'íc'atosh k'alít , fíínar beyosh dan geyít

keewotsí s'eere.

3. Gít marají t'up'í weerotsí keewuwere.

Bridging Exercise

basic - s’ap’ets keewa

blade – mlac’îya

model - moodeliya

glue – uuiya / mîtîshíba

scissors – mak’asîya

Word Bank

1. _____________helps us remember or learn about something which happened in the past.

2. Observation is a __________________method of doing research by watching.

3. Asking people for information is a ________________way to get evidence.

Direct – kaata

Record-keeping – maraji kakuwa

Indirect -guurguurar

Word Bank

82

1. To make a model, we need some ______________skills and some tools.

2. To make a model airplane, for example, we need ____________or a __________to cut paper.

3. We also need _______ to hold the paper together.

Fíín 1

Daníruwots ítgalotse ítdants aze wototsí s'eer Aze wototsí

t'íwítsonat s'íílo b'geyí eegoshe? shíyewer.

Aze wota no'etíruwotsí aawí k'ees'a, ak'a t'uk'a

bírík'ees'at'uk'onatmotsona beyíru aze wototsí danan k'aat'í shírotse

k'ees'a,

Fíín 2

Daníruwots k'ees'o ak'oneya dano ítfalí? brí k'ees'one?

2. Aze wototsí t'íwítsonat níbndek'a

2.1 K'ees'onat Brí k'ees'ona

Aawí k'ees'on brík'ees'on kosh k'osh beefalít atsíkayíne k'ees'onat

bírík'ees'on nodanor íknaarí bítso detsfono Aawí k'ees'onat brí

k'ees'on k'osh k'osh nemo detsfno.

k'ot'ok Gíta

83

conduction - beshîya

wire - shuba

candles - shaama

boiling - gufîya

radiation – aawi tufa

Bridging Exercise

Word Bank

Fíín 3

Daníruwots k'ees'o eg b'woto danft? ak'ar ítí danf? Guur ak'efa?

aawu taalone jooshe? k'aawe? t'uwe?

2.1.1 k'ees'a

1. I put a pot on the cooking fire. The pot is touching the fire, so it gets warm. This is called ____________________.

2. _______________is made of metal. It can be used to conduct heat or electricity.

3. People use _______________in rural areas for light.

4. Mother wanted to kill germs in the water, so she heated it to ______________ point.

5. We get solar energy from the sun. We call the sun’s rays _______________.

kees'oní keewu íko not'awíyor b'k'ees'o wokín ak'o eto falet uwe.

Eeshe k'ees'a etoní keewu íkí keesoak'a wota k'ees'oní fízíkí atsí

akaya b'wottsosha keewu íkó t'awír k'ees'o k'ac'on índar dano

faletuwe.

84

Ar 4/1 Termo meetra

Daníruwots k'ees'o egoníndet uwok'o danfte? k'ees'o índef k'ac'oní

termomeetra etefo. Termo meetrotse daatseyíru keewoní merkuríya

etefo man b'wotsoní merkoríyo termo meetríyotse bbe'etuwotsna, tero

meetrí brc'uk'o b'motsítuwotsnat eengufí ango b'detstsosho k'osh k'osh

termomeerí naarots fa'ano. manotsu klíníkal termo meetr, ayí

k'ees'onat ayí ak'on índofalet termo meetra...

klíníkal termo meetro ash atsí k'ees'o índo nofalít termo meetre. k'ees'

tatsefí naarotsí k'ees'o ambts dígírí sentí gredíya, dígírí fara nayítíya

eton danefe.

sentí gredíya fara nayítíya

85

2.1.2 Bírí k'ees'a

Fíín 4

Daníruwots Bírí k'ees'a eto eega ete?

nogalotse shíko wokín tabo k'ís'efe bek'danfte? Bíro

tawotse teher b'keshor ebí bí'ar?

Bíre ! bí'aroní íteta ar ítne manetoní bíro ayídek'b'beyír keewoke /

tawoke/ k'ees'o mand wonere ete.

Bíro fízíkalí atse. Bírí k'ees'an angí naarotsítse íkoníye. Daníruwots

bírí k'ees'o eyoke eyok b'bshíruwok'o danfte? Ab' keewosh faduwere

Bírí k'ees'oní k'ees'oke ak'ok wokín, ak'oke k'ees'o mand beshíru

keewe.

Aríyosha : ít kísho wokín ít tufo aatsí k'ees'on ít mashor ítímítsosh

erake? maníye k'ees'oní manuwu aatsoke nokíshok wokín notufo mand

beshe b'beshírí.

Fíín 5

Itgalotse daatseyíru k'ees'o bonb'beshíru keewotsí keewuwere.

aak'owo b'beshefo? shíyewere

2.1.3 k'ees'í beshíru weerotsí:

Bírí k'ees'o keez een een keewots keewu íkoke íkok wokín k'ees'oko

ak'ok beshefe. manotsu: Gonkeyon, toos'ona, Gufona.

86

A. Gonkeyona: k'ees'o gonkeyon b'beshíru wok'o danosha haníye dashí

fadotsí gaareyon wotar fíínore.

Fada.

k'ees'o gonkeyon b'beshíruwok'o danosh geyít keewotsí

shaama

shuba

Krtasa

Fííní weerotsí:

1. shubí c'uusho krtasíyon beshíde'ení aat'íyets shaamats deshíwere.

2. shubo c'uusho ítkíshon deshere.

Ar 2/2 k'ees'o gonkeyon bb'shora

A. shaamats ítgedftse shíno shubo ít mítsra btesh? wokín ak'e b'tesh?

B. shubo shaamats ítgonkíftse shíno ebí ít shíshtso?

C. Fadanatse ebí ítdaní?

Bírí angon k'ok'r keewotsítse íkoke íkok gonkeyon besho falítuwe.

87

B.Gufona

Fada

Bírí k'ees'o kud'k keewotse ak'o besh b'falítuwok'o danosh fadanotsí

fíínore

Fadosh geyít keewotsí:

1. Atsa

2. work'ata

3. Tawa

4. k'ula

Ar 2/3 k'ees'o b'gufora

Fíní weera

1.Aran ítbek'íruwok'ona k'ulots aatso gerde'e tawats k'o c'ere

2.wor k'atono aatsots dabuwere

A. k'ulotse ebí ebí etbek ?

88

Fíín 5

k'aat'otse ker urats aawats íteed'íyal ebíítsh shíyetí?

k'ees' man ak'oneya beshosh b'falí?

C. Toos'ona / radítíon/:

Aawuke weyíru k'ees'o datsats bodosha ayí kílomeetro k'utníye b'weyírí

Aawuwuke we yíru k'ees'o b'sha'írí baash beyokokne wokín darí

maac'otsne.

Toos'on k'ees'o aak'o bshaíruwok'o danosha haníye dashí fadotsí s'íílone.

Fada

k'ees'on toos'otse b'beshíruwok'o danosh geyít keewotsí

work'ata

maac' gaap lensíya

Fííní weeroní:

1. ík kíshonat maac'gaap lensíyo ík kíshono work'ato deshere.

Aawí k'ees'o maac' gaap lensíyo work'atats b'kakuwítuwok'o

woshítuwe

.A. work'atots ebowot?

B. Fadanatse ebí ít'daatso?

Aawí k'ees'on ango toos'í weeron besho b'falítuwok'oníyosha

s'uwo amande bí'amí?

Hanatse ebí ítdan?

89

I.Haníye dashí aatotsí " Ara " wokín " koota " err aaníwere.

1. k'ees'o plastíkotse keewotsn besheraka.

2. Aawí k'ees'o datsats b'bodirí gufone.

3. k'ees'o b'beshírí k'ees'oke tut ak'omande.

4. k'aawú worona shíshonat nas tahawotsí taho geyítuwe.

k'ees'oní keewu íkí k'ees' wokín ak'í wote.

k'ees' índef k'ac'o termo meetra etefoní

k'osh k'osh naarí termo meetrots fa'ano. manotsu klíníkal zermo

meetra, ayí k'ees'onat ayí ak'o dashtso índíru termo meetra

etefotsí

k'ees'í ango danefonu dígírí sentí gredíyonat dígírí faranayítíyone

k'ees'ono angí naarotsítse íkoníye k'ees'o ak'oke tur k'ees'ok,

kees'oke tur ak'ok besho falfe.

k'ees'oní íkbeyokoke íkok wokín k'ees'oke ak'ok, wokín ak'oke

k'ees'on keez een een weerots besho falítuwe manotsu Gonkeyona,

Gufonat toos'one.

Gúúpa

TERWER 7

II. Ar wotts aaníyo faac'ore.

1.k'ees'o k'ok'r keewotsítse b'beshefoní?

A. toos'ona B. Gonkeyona C. Gufona

2.Galítsí yongo b'k'ees'fon ?

A. Gonkeyona B. Gufona C. Toos'ona

90

3. k'ees'o beshosh b'fnlít weerotsí

A. k'ok'r keewona B. kud'k keewona C. yongona D. jamona

4. k'ees'í k'aloní

A. Buutso katsíyosha

B. Biro k'ees'íyosh / k'ís'osh/

C. Taho shuuk'íyosh

D. Jamo aaníye.

5. k'ees'o índef k'ac'o ebí etefo?

A. Baro meetra B. Anímo meetra C. Termo meetra

conduction - beshîya

wire - shuba

candles - shaama

boiling - gufîya

radiation – aawi tufa

1. I put a pot on the cooking fire. The pot is touching the fire, so it gets warm. This is called ____________________.

2. _______________is made of metal. It can be used to conduct heat or electricity.

3. People use _______________in rural areas for light.

4. Mother wanted to kill germs in the water, so she heated it to ______________ point.

5. We get solar energy from the sun. We call the sun’s rays _______________.

Word Bank

Bridging Exercise

91

s'kerní hank'on nos'ílor Angonat gífníyon ík bíítsetskne Gít keewanots

k'osh k'osh ne fízí kawí keewona.

Fíín 6

Daníruwots t'uk'o ebí ? bk'aloníye? shíyewere gaareyon wotarní.

T'uk'o keewu íko k'osh keewo bt'u'e ango wokín bgífíníre beyoko

bfakíshítuwok'o woshe.

2.2 T'uk'a

k'ok'ro, kud'konat yongona gífní ango detsfne Gífníru angona k'osh

k'osh k'ac'owotsí fííno faletuwe

2.2.1. k'ok'r keewots t'uk'í anga

k'ok'r keewotsn gífínyo faletuwok'o danosha haníye dashí fadotsí

fííno faletuwe.

Fada

Tahí samuna

Gít santíbí naarotsí

Fííní weeroní

1. Ik santíbí naarots blalk'on samunats dashan t'ars'a

2. Gítlono b'c'ushon samunats dashan t'ars'a.

92

Ar 2/4 k'ok'r keewots t'uk'í ang kíítsíruwoní.

k'awutsa:

A santíbotsíse samunots kíndtso awu maac'oneya mokín bc'ushoneya?

B. Fadanatse ebí ít daní ?

Fadanats ít dantsok'ona santíbo bmaac'on t'ars'eyora ayí beyoko detsre

Bc'ushon t'ars'e yormo muk'na'a beyoke b'detsí. Bok'osh k'oshoní

angats k'osh k'osho dewetuwe. Ik mang keewo t'eb t'ukí beyokok

b'k'ot'orayí ango daatsítuwe. Gawun beyokok b'wotíyalo muk' ango

daatsítuwe.

k'osh weerona gítmaatsotsíku shash c'aamí komíyetso bí'edíyal íku

tabtab c'aamí kumíyets bí'edíyala toha shíyats bo'ed'íya shash

kumíyetsuníye shíyots ayíde'e kíndítuní

Hanatse dano noon b'geyítí keewu íko b'detsíru keewo gawunonat

t'ebok'owa bíímet angonu k'oshe

93

Fada

Fadosh geyít keewotsí

Angtsa / íspílíya

Fííní weerotsí

Angetso de'e am b'c'uusho k'ons'r t'ars'uwere

Anínu b'gugon k'ons'r c'aamon t'ars'uwere

A. Ispílí c'uush weron ít gfíníyoreyamo b'tíyí weeron

ítít'uk'oreya ítsh weesho b'sheye? Eegoshe?

B. Fadanatse ebí ít dan?

Fíín 7

Ango b'k'ot'íru beyoko gawunt bí'amor gífíníru ango ayeferemo

muk'efer bí'amfoní?

k'ork'ora/ nat'íra/

masmara

Aatsa

Fííní weeroní

1. k'ork'oro/ nat'íro damban tuuzde'e gít, keezoko furde'e

beezwere . bofuronuwe taalo woto geyítuwe

2. Ernu aatso bíín s'eentsuwere

Aatsí ango ayí b'gífní aawítsneya? eegoshe? kud'k

keewots jam kaaton gífní ango detsfno.

2.2.2 kud'k keewotsí gífní

94

1. kuuntots aatso dabuwere

2. kuunt man k'osh k'osh awud kaaton furere

3. Aranatse nos'ílíruwok'owoshde'e kuuntats wok'ín afufats

s'oo'owere / t'ars'uwere/

Fada.

Ar 2/5 kud'k keewots jam kaaton t'uk'i ango detsfne.

kud'k keewotsí gífní ango dets fno

Fadosh geyít keewots

kuunta/ Afufa/

Aatsa

Aatso jam gaad'on b'kud'ere bk'rte? Hanatse ebí ít'dantsoní?

Fííní weera

pressure

liquid

solid

Bridging Exercise

Word Bank

95

yongo k'ok'r keewotsnat kud'k keewotskok'o t'uk'í ango detsfe.

2.2.3 Yongí t'uk'í anga

Fíín 8

Daníruwots bandìru yongatse b'kaashor bekdanfte? mítots bogíwore?

bogíwítuwok'o woshíru keewo ebí ebí?

1. Waancatse aatso s'eentsde'e work'aton ípore

2. work'ato ít ík kíshon deshde'e waanc'o dashan gup'shuwere

3. It kísho work'ataatse k'awore.

Fííní weeroní

Fada

yongí ango b'gífníyo danosh fado fíínore geyít keewotsu.

Aatsa

work'ata

waanc'a

Bandíru wotere mítots bogíwítuwok'o k'alíru keewoní yongí anga.

1. A sewing machine needle applies more ___________than a nail.

2. Oil, water and milk are ______________. But sand, wood and

gold are _______________.

96

Ar 2/6 yoongí t'uk'í anga

A / Aatso shop'otse kuud'era ? egoshe bí'ar?

Daníruwots ít'beyíru beyokoke yoongo b'beyíru wok'o danft?

Dambí ítbek'ts fadatse work'ato fed'obk'azts keewoní yongo angoní

shop'tse wok'o danft?beyíru yongí angoníye bogo b'k'aztsoshe.

air - jonga

change - wonawoneya

convection current – aatsí wonawoneya

Flow chart needed, literally?

Bridging Exercise

Word Bank

1. When water is heated the molecules ________________their

position.

2. When hot water molecules move in to replace cold water mole-

cules, the heating process is called

________________________.

3. ______________ has pressure, like solids and liquids do.

Burc’uk’a

Aatsa

Work’ata

97

Ashots t'uk'í angon k'osh k'osh ayí keewotsí fíínefe mlac'íyon, mafon,

shíkon ... muk'na'a angon k'osh k'osh keewots k'ut'onat futo falefe

Hanbwotí mafí, mlac'íwokín shík c'uusho/ gasho/ b'shashtsoshe

Haníye dambí nokeewutsoníye k'oshoní yongí t'uk'í angoní yongo k'osh

k'oshíyonat ááwusho dowosh ayí k'alo detsfe.

Yongí wonawoneya:

Yongí wonawoneyosha ( t'uk'o) geyítuwe. gít naarí yongí wonawoneyo

fa'e.

Manotsu dashe dambí wona woneyonat lalk'o mand woneyon etefo

2.2.4 T'uk'í angí k'ala.

Ar 2/7 Dambe dashí wonawoní yongí anga

Aatso bk'ees'ora dashe beyíru k'ees'ots aatsots damban kení dambí ak'at

beyíru aatsotsí dashan borshít manor bowe boníron bok'ees'et' han naarí

wonawoneyoní dambedashí wonawoneya no'etíruwo.

Dashedambí wonawoneyona /convectíon current/

98

Daníruwots yongí k'aaro shísh danfte? yongo aak'o bí'azeyíruwok'o

danfte?

Ak yongo k'ees' yon goníye bog ango detsfe.

Beyok íkoke ak'yongo bog ango detsfe, maníye k'ees'yongo mand

amíruwoní. Han naarí yongoní wonawoníyoní lalk'omandí yonga etefoní

Haníye dashí nobek'íru aroní yon go aawonat t'uwon k'osh k'osh kaato

mand b'jongíruwok'o bíkítsírí.

Ar 2/8 nalk'omandí yongí wonawoneya

Gúúpa k'ok'or keewots, kud'konat yongo ango detsfno.

Taal ango k'osh k'osh byokotsok bí'ed'or k'osh k'osh t'uk'o ango

detsfe.

kud'k keewots unjam kaaton ango detsfno

yongo k'ok'ronat kud'kok keewotskok'ó ango detsfno

Ak' yongo k'ees' yongoníye bog ango detsfe.

yongí wonawoneyo beyoko dambe dashí wonawoneyar nalk'o mandona

err gíton kayítuwe.

99

I.Haníye dashí aatotsí " Ara " wokín"koota" era aaníwere

1. kud'k keewots t'uk'í ango jam beyokoke taala

2. k'ees' yongo ak' yongoníye bog t'uk'í ango detsfe

3. T'uk'í ango danet keewu íko k'oshats bgífníyou wokín

bt'ars'ore wokíní b'k'ot'íru bewokí gawunona

4. Aawu aawu yongo aatsí k'aroke datso mand b'jongefon.

II. Haníye dashí aatotsí k'awunon aaní were

1. T'uk'í k'al kítsíru k'awu k'umotsí íímer

2. masmaronat kuutotse ayí t'uk'í angetso aawune?

3. Badíronat mítots bogí wítuwok'o woshíruwo eebí?

TEWER 8

2.3.1 Aatsí wona woneya Aatso aawujamo kud'koke ufanar s'uwo mand aaní aatsa b'wotítí maní

aatsí wonaweneya etefo Aatsí wanawoneya etoní keewu íko aaní

aanar bbeyok b'wotere.mots yongo datso mand k'ees'r fufanar damb

2.3 Mots keewa

K’aw

un U

detí

ya

Genz udetíya

Gíz

atsa

ts’e

s’ú

wa

Mít

mít

a

Foko

tsí s

’úw

a

Awusha wokín shetsa

Datsatsí Aatsa

S’uw

a( g

úfa)

100

convectional rain – mur awusha

frontal rain – shíshígí awusha

water cycle – aatsi wonawoneya

relief rain – bud awusha

Word Bank

Bridging Exercise

Solid – k’ok’ra

Cloud - daawuna

Moisture - motsa

liquid – kud’ka

Word Bank

1. _____is tiny drops of water in the air or on any surface.

101

1. The process shown above is the _________________cycle. (water)

2. The ground is warm. It makes the water evaporate. The tiny drops of water are heated and they rise. This is___________________ rain. (convectional)

3. __________is formed when moist air rises and meets moun-tains. It gets cool there, and falls as rain. (relief rain)

4. _____________________is formed when cold air is mixed with hot air. (frontal rain)

2.3.2 Awush azeya

Daníruwots awusho aak'owo bí'azefok'o danfte? Aawí k'ees'on fokots,

aatsí k'arots... bok'ees'ora ufana s'uwon arar yongon damb bo'amfoní

'oshonu gízotsnat mí totsn kaasho bo woshora yongotse bofakshfoní

manoro jam keewotsoke keshíru ufan s'uwuru keewoní damban

b'keshora ayar ayí beyoko detsetuwe. yon gots damban botuwora

ayíde'e ak'efere bí'ametí. Ak'efer bí'amora muk'na'a aatsonat shetson

azetuno.

Ayí aatsí físhots íkats kakuwer daawuno azítuno Daawuno ayef

bí'amora yongo motsarní kuro bmawor b'butsetí.

Awushí naarotsì

keez awushí naarots fa'no:

1. Fufaní awusha

2. Gurí a wusha

3. shíshíngí awusha

102

2. Gurí awusha

Mots yongo damb guro mand b'jongefe yongo damb kesho bmawora

ak'eferabí'amet manoro mots yongo aatso mand b'wonet err b'butset

Ar 2/11 Gurí awushí azeya

3. shíshíngí awusha

shíshíngí awusha etoní k'ees'onat ak'on bogonker azeyíru

awushe.

mots yongo datso mand k'ees'r fufanar damb bí'amfoní damb

amts yongmanu awusho mand b'wonetí Han naarí weeron azeyíru

awushoní fufaní awusha no'etírwo.

1. Fufaní awusha

Ar 2/11 Gurí awushí azeya

103

Ar 2/12 shíshíneír awushe

2.4 kaato kíítsíru k'ac'owotsí

kaata:

Beyok íko beyoko gíromand wokín k'anomanda

Beyok íko beyoko gaharí, muhurí aawu kesha, aawu kínda

err nodanísh nosh kíítsíru keewa.

kaato danosh non aayíyír k'ac'owots fa'ano

a.Wínd beníya : yongí kaato danosh nosh k'alíru k'ac'oní wínd beníya

no'etfo. Gína aro detsts keton guríru keew. yongí kaato

kíítsíru guuríru íírets keewe.

Fíín 9

Daníruwots ít daní mooke kompasíyo b'beyal ítí daníruwo aatuwere,

k'osh k'osh beyokí malkotsí kaato galosh erere

3. Magnetíya:

Magnetíyon kaatotsí danó faletuwe magnetí kaatotsí magnetíyo brí

keewotsí getsíru gít kaatotsí detsfe. Gít kaatmanotsí magnetí kaata

etefotsí.

Ik kaato gaharí etefo, íkono muhurí etefoní

2. kompasíya

104

Fíín 10

Daníruwots magnetí c'uush gítanotsí dano fale ak'alníya? shíyewere.

magnetí c'uushotsí gaharnat muhurna er galosha

magnetí íko de'am jokon yongots típa

haníye dashí aratse ít bek'íruwok'on ík c'uusho gahar bíkítse

íkonu muhur bíkítsí

Gahar mand kíítsíruwona Gaher kaata etefo muhurmand kíítsíruwona

muhur kaata etetoní

Ar 2/13 Gahar nat muhur kaata

Fííní weera: 1. magnetíyo mas maronton gonkíwere

2. magnetíyo masmaratse fo'ore

3. magnetíyatse fok'ets masmaro mítoman f'ítsuwere

Fíínar kíítsa

Magnetí fíína:

Fada

Magnetí fíínosh geyít keewots

mlac'íya ,magnetíya, masmara, míta

105

Daatsets keewoní:

A. masmaro míto getsra?

B. masmar onat míton ayí worosh bogetse

C. magnetíyo masmaronton b'gonkeyor magnetíy nemo detsfa.

Fíín hanatse dano noon geyít keewoní magnetíyo bgetsítí magnetíyets

brotsíye

Fada.

1.masmarí c'uush gítotsí k'osh k'osh naarí k'alamíyo fuurere,

magnetí c'uush gítono masmarats ítfuutts k'alamíyotsn fuurere.

2.Ik kaat baaron mas marí Ik kaaton / c'uushon/ magnetí ík naarí

k'alamí weeron foc'ere

3.mas marí c'uusho magnetíyo mand damíwere

Eebí et bek'í? It daníyíruwosh keewuwere

Fííní weerotsí:

Magnetíyonat magnetí wotera keewotsí

Mangnetíyon geetseyíru keewots magnetíya etefo bwoterna,

magnetíyo geetsawotsí magnetíwotera keewotsí etefotsí

Fíín 11

Magnetíyonat magnetíwotera keewots ak'asníya dano faletí?

Haníye dashí keewotsí magnetíyets keewa wokín magnetí wotera

keewa err / / C'íran gerere

106

shuutsa

shiya

masmara

Work‘ata

Ambaarra

Almunemíya

Irsasíya

Taha

k'aaza

Isp'ílíya

Mlac'íya

Maayí aawa

maara

uflaltíya

míta

k'ork'ora

107

Aatso jam aawo kud'koke ufanon gufar kud'komand aní sheetso

mand aaní kud'komand maní aatsí wonaweneya etefo.

Ayó aatsí fííshotsí íkats kakuweyat dawuno wotírí. Dawuno ayef

amní mangr awusho mand b'wonefoní

keez awushí naarots fa'ano. manotsu Fuufaní awusha, Gurí

awusha, mur awusha etefo.kaato danosh k'alíru k'ac'owots

wínd beníya, kompasíya, magnetíya etefo.

magnetíyon geetseyíru keewotsí magnetíya erní magnetí

geetsawu keewotsí magnetíyalí etefo.

T ERWER 9

I. Haníye dashi aatotsí '' Ara'' wokin'' koota'' erere

1.kompasíyo kaat kíítsíru k'ac'e.

2.Awusho aawí k'ees'on azeyíru keewe.

3.k'ees'onat ak'yongo bogonkeyor azeyír awusho Gurí awushe

etefoní.

4.yongí kaato danosh k'alf k'ac'o termo meetra no'etfoní.

II. Haníye dashí aatotsí k'awunon aaníwere

1. magnetí garnat muhur kaato no daneak'owe?

2. magnetíyonat magneti wotera keewotsí eto ega ete ? keez

keez aríyo íímer?

3. Aatsí wonawoneyo k'awunon keewuwere?

4. keez awushí naarotsí keewuwere?

5. yongí kaato danosh nosh k'alf k'ac'o keewuwere?

Gúúpa

108

Bridging Exercise Word Bank

magnet - magnetíya

compass - kompasiya

thermometer - termometra

Choose one word to fill the sentence below.

1. A ___________is used to show what direction is north.

Fíín – 12

Daníruwots beyokotsnat keewotsn daatseyo danosh ebí ebí

ítk'alfoní ? shíyewere

2.5 Daatseya

Beyokotsnat keewots daatsyo danosh awud een een kaatotsí,

kentrosnat keekrotsn jíndotsí dano geyítuwe.

Daníruwots awud een een kaatotsí keewuwere?

Gahar aa

Gaher aawu kesha

aawu kesha

muhur aawu kesha

muhurí

Muhur aawukínd

aawukída

Gaher aawu kesha

Gaharí

Ar 2/14 Awud een een kaatotsí

109

kartatse gahern- muhur mand weyír jíndoníye

jíndotsí gít kaaton beshat datsu guurkno jíndots tuwokono

Gírnwc kentros etef jínde. Jíndmanu 00 kentros/ Longítíydíye/

bkítsír Gírníc merídíya kentrots jíndoní Inglíz kíto lendení k'ut'ní,

Afríkí datsotsí Aljeríyo, malí, Burkínafasoyí, Gaano. k'ut'ní

b'beshefo Beyok íko bdaatsefo haníye aawukeshon wkkin

aawukíndon b'woto danosha kentros jíndo kartatse danoshn

haníye dashe s'íílone.

1. kentros jíndotsí / merídíyans/:

Gír

nwc

kent

ros

etef

dats gik’atse s’ilewora muhurí

Gahar aa

Muhur nat gahar weron s‘ilewora

c'uusha

Gahar

jinda haní1 kartatse aawu keshatse, aawukíndo mand jí1nd Jínd hanotsí

botook tookon k'ut' beshera jíndne.

jínd hanots tuwokoni datsí taali jíík'oke 00 kekros eteton

kekrosí1 í1k beyoko gahar wokín muhur b'woto danosh kíítsíru kaate.

2. kekros ji1ndotsi:

Ar 2/15 kektros ji1ndotsi1

110

Gahar c'uusha

kapríkor jí

datsí jíík'a

kanser jínda

Antratík kínda

Antrktík jínda

muhur c'uusha

Beyok íko wokín keewu íko b'daatset kaato gítweeron kíítsetuwe. manotsu

kaat kaawo kíítsona, Arí bbeyír beyoko kíítsona.

Ar 1/16 eeneen kapríkor jííndotsí

Bridging Exercise

latitude - latitiyîdîya

longitude -longítîyíkíya

location - daatseya

Word Bank

1. The _______of ethiopia is east of Sudan and west of Somalia. (location)

2. The imaginary lines which are drawn on world maps from west to east are measures of _________________. (latitude)

3. The imaginary lines which are drawn on maps from north to south are measures of ____________________. (longitude)

111

2.5.1 keewots bodaatseyíru kaawa

Daníruwots keewots bodaatseyíru kaawa eto ega ete?

keewuí kí beyoko danosha awud ( 4) kaat een eenotsí kíítson dano

faletuwe. manotsu danets Aatsotsí woradotsí, k'orotsí... dano

faletuwe.

Aríyosha :- Asosí kítuní Ban basí kítosha Gahar aawukínd weerone

bdaatseyír.

Fíín 13

Daníruwots ít daní maa tufíkuutsí sííso ítk'aat'osh awu kaatoneya

bdaatseyírí? It mooníye ít daní moo awukaatoneya bdaatsefoní ?

shíyewere.

Ar 2/17 Guurots daatseyíru kaatotsí

Tígrayí

Amara Afarí

Adís Ababa

Harerí

Oramíya Somalíya

Beníshangulí

Gambela

Debub Hízbíya

Dredawa

112

Beyok íkonat keewots bodaatsey íru beyoko danosha awud een

een keewotsí dano geyítuwe, kekrosant kentrosh danono

geyítuwe.

Beyok íko wokín keewuíko b'daatset kaatotsígít weerone

manotsu Beyokots bodatseyíruwonat

Beyokotsbodaatseyín kíítsosha daatsots danets aatsotsna/

fokona/, gurona Guurots, zooníyona, k'orona...

kekrosnat kentros jíndotsí deshde'e beyok íko wokín keewo

nokítsora arí beyokí daatseya no'etet.

Gúúpa

Arí bobeyoko keewon kaatotsí kíítso faletuwe. Han naarí maloní

kekros/ longítíyodíya/ wokín kekros jíndotsí deshde'eníye.

Arí bobeyoke kíítseyora dígíríyo índeyora shíní kekros wokín paralal

jíndatsa, manatse tuní merídínya jíndotsí índo geyítuwe.

Aríyosha Asosu datsí taalat / mdr wogeb/ jííndatse gahar 100 /

dígíríyo / 03 nat Gírnwíc merídíyan aawukeshí 340 daatsetí. man

b'wottsotse Asosu arí beyoko kíítsrone ete.

2.5.2 Arí beyokí daatseya

absolute location – arí beyoka

relative location – katí beyoka

Word Bank

Bridging Exercise

113

3. kentros jíndí tuwoko gírnc merídíya etetoníye.

I. Haníye dashí aatotsí " Ara " wokín " koota "erere.

1. Beyokots daatseyo keewots wok ín beyokots danofaletuwe Arí

beyokí

2. daatseyo kíítseyora dígírí taatsí taawon fídelíyon guud'í shíno

m'erídíyaní jínd índeyo, maníyo hako pararalí jíndo dígíríyon guut'a.

TERWER 10

1. We use latitude and longitude lines to show the

_____________of a place. (relative location?)

2. We use maps with mountains, rivers, and other places to show the

________________ of a place. (absolute?)

114

II Haníye dashí aatotsí k'awunon aaníwere.

1. kaato kíítson beyokots wokín beyokotsí kartatse kíítsí weerona

aríyo íímon wokín beyoko kíítson keewuwere.

2. kaato kíítsosh k'alf gít jíndotsí keewuwere?

3. DATSA

k'ot'ok keeza (3)

3.1. Datso / ítop'íw / egne?

Haníyeshín 3' k'aat'otse gal daní sayínísíyotse ítguurí eegwoto

danrte.

Anda ítdatsí ít danetí Beyok íko datsa etosh s'eentso b'geyít keewots

eg egboto danfte?

Dats íko datsa etosh s'eentso b'geyít keewots

Daara

Aashowotsí

Tooko falr beya

Mngsta

1. Dats íko b'took danets daaro detsfe

2. Dats íku btoo kk matsets naashomo detsfa.

3. Dats íku btookk wotts ashotsí detsfane

4. Dats íku btookon k'eyonat k'eez mabtíyo detsfa.

115

Haníye damb nobek'tsan bwotíye hakona dats íku danets datsí daaro

dets fane k'osh k'osh datsotsokna

A. Ashash naarotsn / Ethníc boundr/

B. Aze gaalotsna/ Natural resource/ Economíc/

C. Stratejíkí dats beebeyona

D.Ji ografíyonat taarkíyona

Daaraní datsu gonkíru datsonton danoat daneyo daatso geyítuwe.

Aríyosha : nodats Itopíyoní 1902 I.D.T sudan mgstonton daaro

daarerane. Aní jíbutínton 1897 duron daarerane Daaro k'osh k'osh

nemo detsfe.

Aríyosha :- Haníye shíní Itop'í atsí bad teshts Ertruní hambets

btooko falat dats íko woterane.

Ashotsí etoní dats íko tse beyíru wotsí eta. Ashanotsí etonu ík

naarí beyo, b'datsí kínde k'esho, Ikonomíyo, Noonkeewon, Iík'

k'onon, tohar fíínonat denon beefotsí ete.

Mngsta etoní bdats ashots eed'íyek btookí k'eyonat beyon detsk

hgíya ete.

Itop'íyo no datsuní bbeyotse keez naarí mangstí matse wokín

desheyo detsfane

Manotsu:

A. Angon k'eezír nugusa

B .soshalístí Rípoblíkíya

C. Fedral demokrasí Rípoblíkíya.

116

Ar 3/1 itop'íyonton daaríru datsotsí

Ertra

Somalíya Itop’íya

Sudaníya

keníya

Jíbutí

Uganda

Burundí Tanzaníya

Ruwanda Hín

d Tí

la

Afríkí kootatsí datsotsí

sovereignty – doont wota

government - mngsta

socialist - soshalístiya

democratic - dîmokrasíya

territory - daara

Bridging Exercise

Word Bank

1. Ethiopia has freedom to rule itself. It has ________________. (sovereignty)

2. All Ethiopians can vote, in a __________government. (democratic)

3. Our republic is ruled by regions and also by central government. This is called federal ____________________.

117

4._____________________The system of government in which the economy is closely controlled by the government is _____________________________.

5. A _______________________ is a political area with some kind of government.

3.1.1 kaartí eegwota Fíín 1

Daníruwots kaarto eebí ? Egoshe b'k'alí?

kaartoní beyokots gonkeyo, kaato, woko, shapo, galosh k'alít k'ac'e.

kaarto índíweerotsí:

Indíweera etoní datsonat kaartí dagotse daatseyírn gonkeya ete. Een

dats atsona muk'una kaartats kíítsosh k'alo nofalít weera ete.

kaarotonat datsí dagotse beyíru jagmo gonkeyo danosh falosha/

kartíndíweero= kaartats nobek'ts keewo

datsatse beyíruwoní. kartíníweero = kaartats nod datsatse bey

Fíín 2

kaartí wokosh nok'alíru índefo malo keewuwere.

datsí wokosh nok'alíru índeto malo keewuwere

kílometro, meetronatsantí meetrí gonkeyo keewuwere

118

kaartí wok índosh nosh k'ac'owoní santímeetra bwoterna datso índosh

nosh k'alíruwoní meetronat kílomeetre.

Daníruwots, santímeetrona, meetronat kílomeetrí gonkeyona haníye

dashe s'íílere.

100 santímeetroní = 1 meetre

1000 meetroní = 1 kílomeetre.

boon índeyíruwantsí shengsh dano noon geyítuwe

kaart índí naarots keezon kayetuno

A. aap'í índa ( Jaatsa) kaartonat datsats jageo gamatar aap'on no'ídef

ketweera

Aríyosha. ík santímeetra, no'etetí gítosh / keezosha.... kartatsí ík santí

meetroní datsatse ík meetra bshaatítí

Gítlonu kartatsí ík meetroní datsatse ík kílomeetra b'shaatítí ete.

Taawí índa:-Han naarí maloní kartosha wotere datsí woko

no'índerawo taawu baaron nobeezf weere.

Indí naarotsí:

Aríyosha.

1: 100

1:1000

1:10,000 1

10,000

119

B. wokín frkshíní / kayíyona

Haníye dambí íímets Aríyotsí shengsh danosha kartatse 1

santímeertron datsatse 100 wokín 1000 wokín 10 ,000 santímeera

wottson datsí woko shaatítke.

D. Jíndon índa:

Han naarí índí maloní k'oshotsoke b'k'osh k'oshoní woko jíndatsne

bkítsfoní

jíndotsí kayíde'ení íkík santímeetron kayíd'e kílomeetron gonkíde'e

fíínet weere.

meetra

kílomeetra

A C B

D E

Ar 3/2 jíndon índí naara

Datsí woko kartatse geya

kartí woko shengshde'e índar dano falítuwone Haníye dashí karto

shengsh s'íní íímets aatotsí aaníwere.

120

Fíín 3

Daníruwots ítdaní moowotse tufí kuut kaashí s'ííso fa'a, índí weeran

fíínore.

k'ana etoní muk'na'a beyoko kíítsíru karta wotatní man k'aníyosha keez

een een keewotsí geyítuwe

Gaareyon kayeya.

Indet meetro k'aníya

sheng índotsí dana / geya/ shíno gaareyon kayeya, ít fíínít fííní

naarotsí dana maníye hakono ít meetron tufí kuuntí s'ííso índar

mazgaba.

1. A __________shows places, streets, mountains and rivers,

on paper.

2. There are many kinds of ________________. It helps us know amounts, distances or size.

3. Using numbers to measure distances on a map is ________________________. (numerical measurement)

Word Bank

Bridging Exercise

numerical measurement – taawon tatsa/inda

map - kaarata

measurement - tatsa

121

I Haníye dashí aatotsí " Ara " wokín " koota " err aaníwere

1. kaarto kaato danosh k'alítuw.

2. Dats íko datsa etosha daaro, ashotsí b'tookí mngsto detso geyítuwe.

3. Ik kílomeetro 10,000 santímeetre

TERWER 1

B

A. Aawu keshímand Afrí kí

B. Í ksantímeetro 10 kílomeetr

C . Een Afríkí datsa

D. Ayídek muk'na'a datsí

A

1. Aap'on ( taatsa)

2. sudaní

3. Afríkí k'ala

1. Nodatsu shuutso kone etefo?

A. Ertra C . Itopía

B. sudaní D. Gbs'í

2. Ito'íyonton daareraw datso/ galo/ kone?

A. Sudaní B. Sumalíya C. Gbs'í D. Keníya

3. Itop'íyonton geez daaro detsts datsu kone?

A. Sudaní B. sumalíya C. keníya D. jamoníye.

4. haníye dashí índí weerotsítse ket weero aawune?

A. Taawíínda B. Aapí lnda C. jíndíka D. Jama

4. Haníye dashí índí weerotsítse ket weero aawune?

1. mngsta ete eega ete?

III Haníye dashí aatotsítse aro fac'de'e naaníwere

II. Haníye dashí aatotsí "B" shírotse beyíruwotsí "A" shírots

beyíruwots

122

2. Itopíyonton daarets datsotsí s'eere?

3. Dats íko took falka eteyor eega ete?

4. Gít kítots dagotse beyíru wokoní 10 santímeetra ík santímeetroní

5 kílo meetra bwotíyal bodagotse beyír wokeyo ambtse

5. kaawu wotera jíndo índefo aak'owe?

Ar 3/5 Afrkí k'alí datsotsí

3. 2 Itopíyo datse weeronat bgawunona:

Daníruwots Itoíyo datseyíruwoko danosha shíno Afríkí karto íts'íílara

gahar aawukeshon beyíru shapo bek'etute. Beyokmano Afríkí k'ala etefoní

beyokmanoke 10 galots fa'ano. manotsítse íkuní Itopíyoní Danosha karta

s'íílere.

Somalíya

Jíbutí

Ertra

Sudaníya

keníya

123

measurement – tatsa/inda

territory - daara

country – datsa

geographical location – datsî bebeya

1. A map of ____________________ shows all the features of the

earth, such as highlands, lowlands, plateaus, and valleys.

Word Bank

Bridging Exercise

124

3.2.1 Itop'íyu daatseyíruwoka

Daatseyír kaata:

Fíí 5

Haníye dambí kaartats s'íílní Itop'í yo ntondaareyíru datsonat

daarera datsotsí bodaareyíru kaatonton s'íílere.

Itop'íyíní úúts datson daareyat guurk datsíye manotsí danosho haníye

dashí jaando s'íílone.

Arí bodaatsíyír beyokoní:

Fíín 4

Daníruwots beyokíko ar bdaatseyíru beyoko ak'odano faletuwok'o

danfte? abkeewuwere.

Taawa datsí shuutsa bdaareyíru kaata daarí geenz

1 sumalíya Aawu kelshona 1,00k.m

2 keníya muhurna 760 k'm

3 sudani` aawukíndona 2,200 k'm

4 Ertra Gaharna 750 k.m

5 jíbutí aawu keshona 420 k.m

Arí bodaatsseyíru beyokoní kentrosnat' kekros jín dotsíye Han

weeron Itop'íyí dats jíí k'atse gahar 30'- 150

125

Word Bank

30 30 dagotse daatsetuwane.

Grnwích merídíyaní kentrosí aawu kíshí 330 480 dagatsne b'daatsetí.

Make correct sentences in the table below, using

the words in the box. The first sentence has been done for you.

Bridging Exercise

lowland – dats k’oola

highland – dats tuwa

plateau - juwana

flat top - gurî abí juwana

valley – oora/goha

mountain - gura

A valley is land between hills and mountains.

A__________ has low temperatures.

A __________ has high temperatures.

A __________ is a flat surface on the top of a mountain.

A __________ is a large area of fairly high altitude

3.2.2 Itopí gawuna Itopío gaharn tur muhurí b'odfetso beyíru geenzo no'índíyala 1330

kílomeetra b'woterna aawu k'eshatse tur aawukínd fetsoní 1660

k.m Han weeron Itopíyo jam gawunoní 1.1 mílíyoní k'm

126

Fííń 5

Daníruwots datsì beebeya eto egaete? It tohotsnto shíyewere.

Datsí beebeya etoní jamon datsí ara ete. no datsí beyo kíndekesha,

daawonat gup'ona, beshbeshat shíra daatsítuwone datsí beebeya no'

etora datsí tuwonat datsí díhon dabítuwe.

Datsí tuwoka etefotsí Gurotsí dawa, platowa bowoterna datsí díha

eteyíruwotsí s'íísa, jowana ík ík gup'owtsíye.

Datsí tuwu beyokotsí:

Itopíyíní gurets datsotsítse íkuníye

Itopíyí datsí taaloní guron ípeke ayídek'ní manu 1800 meetroní boget

yongon ayí ak'erak'ees'aka gaya, ayí ak'o beyokotsí detska ete.

Itopíyotse 400 meetroníye boga datsí tuwokots fa'ane.

3.2.3 Itopí Aze wota

Itopíyo datsí beebeya

heat distribution – k’ees’i bad’a

rain distribution – awushibad’a

Bridging Exercise

1. You are going to climb a mountain. When the altitude increases, the

_______________decreases. You should carry a jacket! Also,

when the altitude increases, the ________________increases, so

you may want an umbrella too!

Word Bank

127

Datsí díhokoní

Beyok hanotsí jamon 1500 meetroníye dashon daatseyíru baraha/

woruwe/ Beyok hanotsí ítop'íyotse nodaatsítí ítop'í daatsí

daarotsokne. jamotse ayídek'datsí díhokaetef beyokoní Daalí wokín

kobar datsí k'ooloní beyok haní aats k'arí c'uushaníye dashe 116

weetro níye dash motatní bdaatsefonu Afar guurotsne.

Jamotsí bog guroní Rasdashíní etefoní k'osh k'osh gurotsu fa'ano.

manotsno haníye dashí jaandotse s'íílere.

Ta

aw

a

Gurí shuutsa B'geezo

meetrona

Bodaatseyíru

Guuroní

1 Ras Daashín 4620 Guur 3

2 Baatuwí 4307 Guur 4

3 Tenawí 4231 Guur 3

4 Gugeyí 4200 Gaha

ashotsguurotsn

a

5 Abune yesefí 4191 Guur 3

6 kakayí 4190 Guur 4

7 c'eelal uwí 4139 Guur 4

8 c'eekuwí 4100 Guur 3

= ( dats – k'ara)

= plato= platoní datsí tuwokí beyokotse íkoníye dats k'ara plato etoní

t'arp'esok'o arts datsí beyoke. Ayí Itop'í datsí beebeyoní platonat

gure

Datsí tuwa etoní dambí datsí atsí abo shíronat t'eb wotatní awushon

mashefoníye

128

Beyok haní gít naarí beyoke gítotsuw ítopíyotse daatsetune :1

shíntsoní woruwo fokítsí aatso datso b'fokor azetuwoní Itopíyo ayí

ayí fokots detsts datsíye mansho ayí gup'ets fokotsí daatsítuwo.

Aríyosha Abayí Awashí Baaroyí, oomoyí Genalíyí wabí shebeleyí....

fa'ano.

2.Gítlonuwe etefoní beyok haní datsí gítsítsí angon abatsí datsí

atsobka wulorewokín bgaap'ore.

Itopí datsí bago óóro nodatsu taalo

gahar aawu keshatsde tutní muhur aawu kíndo b'odfetso ik datsí

beyínaare.

Ar 3/6 Itopí daatsí baga.

B

C A

D

Dats k’oola ( gop’a)

Daawídatsa

A/ Awukídomandtsoní

B/Awukesho mandtsoní

C/ K’oola ( gop’a)

D/ Ayídek’ k’oola (gop’a)

129

Aríyosha Guur ake' aawu k'ees'a, kooc ak'a.

yongí naara etoní ayí worosh aaní aaní be'eyíru yonga ete. k'osh

weeron yongí naara etoní geenz worosh indat daatsets yongí

naara eta.

yongí naaronat b'geenzona.

yong k'osh k'osh ayí keewots fa'ano. manotsítse íkonu datsí

tuwa/ gure/ Datsí tuwok wokín gurats keshfe no'amora yongo

ak'efera bí'amtoní dambe tur dash no'amora k'ees'fe ra bí'amtoní

dambe tur dash no'amora k'ees'fe bwaafo man etoní 167

meetroní damb nokeshora 10 dígírísentí gredíyo b'oot'etí dasha .

Han etoní datsí tuwokotsí ak'e datsí dí hoke ayí k'ees'e Datsí

díhoko k'ees' baro b'woterawo awushonu woneyo falítuwe.

óóra ayí gítsítsí aatsotsí daatso falítuwo manotsu Langano. shaala awasa,

abaya, c'aamo... Fokotsí datsí beyoka Itop'í aatsotsí keezeen een

kaatotsn wos'írune.

1. Abayí Tekeze, Baaro, madítraníye aatsí k'aro mand bos'foní

2. wabí shebele, Genalenat dawana hnd aatso mand wos'faní

3. Awashnat oomona aatsí tílots mand bos'toní yongí naara.

Daníruwots andí saayíton ítgalotse beyíru yongí naaro ebí ?

Abníye ít danyíruwskeeuuwere, Daní tookan ít nababtsok'on ít

galítsí yongo ak'a k'ces'a awushetska... b'woto daríetute yoní

naara/ yongí wota/ no'etíruwoní aawu jamon, saayít saayíton

be'eyíru yongí wonawoneye.

130

1. k'ees'í bad' bad'a.

Awusho ítopíyotse woro detsfe. hanb'wotefera awushí butso

k'osh k'osh beyokotsoke k'osh k'osh amalo detsfe. Awushí doyanu

mono sun etefo monosun etefan hnd tíloke tuní mshatsní woron

erní antlantíknat gíní gílífí sha'efets mots yongo kurde'c war

Ishíyo mand amfets Itopíyosh ayí awusho yoosh bíímfoní.

Ayí awush daatsf ítop'í datsotsí muhur aawu kíndí gurets

datsotsíye.

Itopíyotse k'ees bad'bad'o b'daneyír gurone datsí tuwo daalo

116 meetroní dashe tur Ras dashín r620 meetroke beyíru k'ees'o

k'osh k'oshe. Aríyosh Adís ababonat awashí ík kekros jíndatse

daatseyru gaawotat ní Adís ababo datsí tuwo 2400 meetro

b'woterna Awashí 900 meetre wotat k'ees'or Adísababo ak'e.

2. Awush bad'bad'a:

Itopíyo jooshí woron bdaatsíru awushoní ayí yongí beyoke bdetsí

joosha woron mots yongoní muhur aawu kíndí weeron Itoíyosh

mand bkíndfoní yongmaní guro b'daatsor btuwítuwotse ak'arní

motsomand woneyear awushon b'buts'etí

han she 1itoopí datsí tuwoko ayí awusho bodaatse datsí díhokots

shuuk'onat baraha bowotí

131

Fíín 6 daníruwots ben shan gul gumz guurotse bodfetso

butsíru awusho ayemo muk'e? shíycwere

Han naarí yongo b'daatseyírí Itop'í datsí tuwokne ayídek' ak'yonge

400 meetroníye dambí gurotsatse ak'o b'betsotse besh beshat shetso

fa'e.

beyok haní b'datsí tuwatse tutsona awushí muro b'butsírtu beyoke.

Aríyosha muhur aawukíndí beyoke beyíru galots aríyosh jímonat

Gorena jam aawo awushí muro b'butsfoní.

1. Gayí yonga.

Ar 3/7 Awushí bad'bad'a Itop'íyotse

yongí naarotsí

Itop'íts yongí naarotsí een een awudon kayetuno

gaya

Gayk’oyí

worwa

Baraha

132

3. k'ees' yonga( woruwí jonga)

Beyokaní dagítsí yonga/ ayí k'ees'a ak'era/ yonga Aríyosha

Adís ababonat Nak'amtna

2. Ayí k'ees ak'era yonga ( woyínadega)

Ar 3/8 Itop'í yongí naarotsí

Beyokaní Itp'íyotse datsí díhoke yonga wotatní k'ees'o mand bogk

yonge buts awushnu muk'a aríyosho Asosonat Dírí daawona.

Barahí yonga

Beyokaní Itop'íyotse ayídek'a díhíts beyokots yonge ayí dek'tnu

k'ees'e . Beyídeka'a díhíts beyokots yonge ayí dek'tnu k'ees'e

beyokanoke awusho ayídek't b'muk'tsosha gusho faleratse.

Gaya

Gayak’oyí

Worwa

Baraha

133

Mítotsnat bodí gízotsna Itop'íyotse Aze mítots no'etíruwotsí asho b'tohawo azeyon bos'ts mítotsí ete.

Itop'íyotse ayí naarí mítots daatsetuno Ayí awushí beyíru beyokoke ayí

mítots bos'fno.

Itopíyotse eeneen awud naarí ru beyokoke ayí mítots bos'fno.

Itop'íyotse een een awud naarí mítots daatsetuno

1. Gema : Gema etoní ayí mítots kakuweyat bobeyíru woka ete. ayí

awushí butsíru beyokokna bodaatsefo

Aríyosha s'díya, zgba, baanja, gaaha, gaaba... k'osh k'osh

beyokotsoke daatsetune. Itop'í aatsí fokotsí shoyar bos'f mítots

fa'ano. manotsu / Gemots tootson ípets datsa shíní gemon

ípeyat teshts beyoko t'awash t'awash tootson bíípeyora ete

jamon tootson ípets datsosha ayí awusho geyíratse Tootson

ípets datso gít weeron kayíyo faletuwe. shíntsoní geenz tootson

ípek wotatní besh beshat egahí míto bdaatseyíru datsí díhok

oora aawu kíndí Itop'íyon daatseyíruwo b'woterrna, gítlonamo

datsí tuwoke platotsed aatseyír uwoníye.

2. Eeh mítotsí :Itop'í datsí díhokna ayí geenz besh beshat egahí mítots

eehar daatsefne ,han naarí mítots bodaatse foní oor gohonat

aawukíndí Itop'í datsí díhokne.

T'ugí ata han naarí mítotsí ayíde'e bodaatsefo barahone Barahon

daatseyíru awusho muk'na'a bwottsotse mítotsu k'osh k'osh shuuk'í

keewots falítka woto geyítuwe.

Aríyosha k'ahun mítí naarotsí , ayí awush geera mítotsí

134

Ar 3/9 Mití bad' bad'o Itopíyotse.

Datsi baash Wota:

Ashots bobuutso kaatsíyosh mítotsí fíínats jíítsfno. maa fíínosh, kas'o

kas'osh, goshí datso gawítsosh mítotsí bok'ut'foní Haníye dambí no-

bek'ts keewotsítse tutsona Itopíyo jam gawunatse 30% wotít datso

gemon ípeyat b'teshíAnd gemon ípeyat beyíru datsoní 3% dashe eshe

gemotssh eebí noshk'aní ?

Fíín 7 Daníruwots gemí t'afo eebí b'dowet kíc'oní ? Ak'owe ayíru nofalítí? shíyewere

Bridging Exercise Word Bank Desert - baraha

Forest - gema

bush – t’ugí ata

1. A place which is covered by many trees is a _________________.

2. A smaller plant which can grow, even with little water, is a ______.

3. A lowland area which is very hot and gets little rain is a _________.

Gema

Tootsa

Eeha

Maar ata

135

BODI GIZ A:

Fíín 8

Daníruwots bodí gízots eegno? Ashosh bo íímíru k'aloníyeebí?

Bodí gízotsí ak'owe ayíyo nofalítí? Bodígíza eteyí bodonat aatsots,

mítaats jooríru wotsnat yongatse bídíru wotsíye jamona.

Nogemí gaalo kotosha shínní beyíru gemotsí wokín mítotsí koto

geyítuwe. mítotsí tokonat ayíyon, aat'íyosh k'osh weerotsí dano

geyítuwe

Nodatsuwatse ayí bodígízí naarots fa'ano . Ik íkbeyoke eesho, maho

Grazo waango..... gízotsí bowoterna, ík ík be yokoke Dangesho, baalo

koho, kewuntso.... daatsetuno. Níyalona koho , bír waan gonat

sheet'ona ítop'í baarotse daatseyíru bodí gízne.

Bodí gízots ayí k'alo detsfno . Ik ík gízots bomeets buutsosh jíníru-

wots , ík íkotsu bogook'o c'aamonat lokambíyosh, tahosh jíníruotsí,

Turzímí gízo daatsíyosh jíníruno.

Bodí gízotsí shengshde'e ayíyr onoon geyítuwe. sheng buutso, aat-

sonat moo bosh íímo geyítuwe. koní etets asho azde'e bon ud'o falatse

koto bon geyítuwe.

Bodí gízots kotet parkíyo guuríde'e beezo geyítuwe.

It op'íyotse k'osh k'osh beyokotsoke parkíyots faano

Gemí t'afoní ayí kíc'o dowosh falítuwe

1. Datsí masheyo ayítuwe.

2. yongí wonawoneyo dowetuwe

3. Bodí gízots moo t'ud' bo'ametuwok'o woshítuwe.

136

Shawa

shawoní ayí k'alo íímíru aze gaale. Gízotsnat ashotssta buutsosh

wotíru mítots bobs'írí datsatsne/ shawatsne/

It op'íyotse k'osh k'osh beyokotsoke ayí shawí naarotsí daatsetuwe.

manotsu :c'íc'ayí shawa, shalí shawa, shutsí tííshets shawa, mac'ets

shawa.

Ar 3/10 Itop'í parkíya.

1. Shalí shawa

Han naarí shawoní ítopí datsí tuwoke daatseyatní bí'aro bíra wokín

aak'awotosh falítuwe.

Bír shawo goofa shawa bwotefera madníya aalíye Aak' shawoní aawo

b'k'ees'ora bagí doyoo detsfe awusho b'btsoro toko b'wtefotse gosh

osh kíc'e b'wotefaro aak' shawa bír shawoníye gootefe.

kíítsa

1. Aemení

2. dankelí

3. Awashí

4. K’oolokí k’arotsí

5.Baleyí

6.Nas tootsa

7.magoyí

8.Omoyí

137

Shawu han naaroní fokotse, aats k'arotsnat gohets gop'otse daat-

seyíru shawí naara.

Dí'on masheyat k'osh k'osh beyokotsoke amíru shawí naar

b'wottsotsna eeh shawa etfoní shawuhaní goshosh ayíde'e geyít

shawe/ goof shawotsítse íkoníye.

3.Mac'í shawa

shawu naaraní It op'í datsí díhoke daatsetuwe b'gítsotse ayí mítots

ok'onat gízots ok'on bí'altsotsna goshosh shengalíye.

2. cícayí shawa:

Ar 3/11 shaw í bad bad'a 1itop íyotse

Shaw í masheya

shawon í k'osh k'osh keewotsn masheyo fal ítuwe m ítots í k'ut'ey-

ora d í'onat, yongon keton foketuwe Ikbeeyok m mízotsí moc'o ay í

aawosh máázo shawo

shalídatsa

Shíyí ( cícahí )datsa

Juwaní datsa

138

b'foketuwok'o wosh ítuwe. shaw í fokeyon / masheyon í/ maayonat m

ítots k íc'o dowetuwel.

Anda nodatsu íto'ípyoní yed'í (9) Guurotsn ík k'eezí moonat ík kawunslíyon

kayíyeka.

1. Tgrayí Guura

2. Afara guura

3. Domí guura

4. Oromí guura

5. sumalí guura

6. Benshangul Guura

7. muhur ashotsnat' ash naar-

ots guura

8. Gambelí guura

9. Harer Guura

10. Dírdawí Guura

11. Adís ababí k'eezí maa

k íc'an í ashotsnat g ízots í k'aa k'osh gosh íyosh k' írosh í ímetuwe . Han

b'wottsotse shawo shengsh kotonat ay íro noongey ítuwe.

Shawu ay íra.

F í ín 9

Dan íruwots shawo ak'owe ay íro nofal ít í?

shawo ayírosha daawotsí tarots lalk'omand gosha, erkenífíína , ítotsí

koka mítyotsí nok'ut'or boshaato toka. k'ut'erawwok'o daníya.

3.2.4 Ito'í polotíkí matseyar bebeya:

Guuranots íkats matseyí ík naarí ashowotsnatbokeewíru noonone jam

guuranots botookí shíyeyí moodets fno jamotsí shaatít datsí shuutson

detsfno kítmanu ayí fíínotsí fííneyíru beyoka Guurí shíyeyí mooní k'osh

k'osh tookí guut'í moo detsfe.

Adís ababuú k'eezí kítonínat Itonínat Itop'í een kíte.

139

2. Itop'í een guro kone?

A. Rasdaashení

B. Taatuwí

C. Gunayí

D. kaakíyí

I Haníye dashí aatotsí fac'de'e aaníwere

TERWER 2

Itop'ítsí een een kítotsí

Taawa Guura Een kítí shuutsa

1 Tgrayí Mak'aleyi

2 Afarí Samera

3 Domí datsa Bar daarí

4 Oromíyí Adama

5 Sumalíyi Jijíga

6 Benshangulí Asosa

7 Gahar ashotsna ash naarots

guura

Awasa

8 Gambela Gambela

9 Harerí Harere

1. shawí masheyo / fokeyo/ nobaze egoneya/

A Gurets taro gírmano / lalk'o/

mand gosha

B. mítotsí toka.

C. Í kbeyoko ayí aawo mízotsí

jínk'aza

D. Jamoní

A. Datsí tuwona

B. kekros jíndona

C. Fokots bod'bad'ona

D. Jamona

3. Itop'íyotse k'ees'í bad'bad'o danetí............. na

140

A. Bodí gízots maa t'ut'a

B. yongí wonawoneya

C. shawí fokeya

D. jamíní

4. Gemí t'afo b'dowet keewoní ebí?

5 Itop'í baarotse daatseyír bodí gízo aawune?

II Haníye dashí aatotsí k'awunon aaníwere.

1. Bodí gízots k'alo kee wuwere?

2. Itop'í oorotse bos'f mítotsítse 2 s'eere

3. Itop'í een een yongí naarotsí keewuwere

A. Bír waanga C. Níyal

B. Koha D. jamí

141

3.2.5 Tohar beye gala

Fíín 10

Tohar beya no'etor eega ete?Gaareyon ab shíyewere?

Tohar beyaeton tohar ík galotse fíína ete

Tohar beyotse daatseyíru keewotsí

Ashí aya

Ashí eena

Ashí bod'bad'a

Ashonat aze gaalotsí

Detsets gaalotsí

A.Itop'í ash aya:

Itop'íyoní ayí ash taawu detsts galíye.

Daníruwots andí wora ítop'í b'detsts ash taawo ambtse? 1987 duron

woshets ashonat maa taawona 53.25 mílíyoníye b'teshí Andmo 70

mílíyoníyerebog man amre.

Itop'í ashots s'oot'on mílíyoníyona ( 1987) durona

s'oot'a Ayoní

26. 52

6.75 0

53.25

nugusha..................

maatsa....................

jamoní...................

142

Itop'í ashotsí bonatonton dura Balona

0.14 48.2

15.40 13.4

41.59 13.4

60 natoníye bogotsì 7.1

Haníye damb jaandotse ít'bek'íruwok'ona badoní Itop'í asho

naana'onat' ash eenotsne.

B.Itop'í ashots een eena. Fíín 11

Daníruwots ash taawo bí'ayítuwok'o woshíru keewotseeg egno? shíyewere.

Ash taawo bí'ayítuwok'o woshíru keewotsítse íkoní shuwonatk'íro dagotse

beyíru k'osh k'osheya

Itop'cyotse ayí naana'o b'shuweyírí manítse muk'na'u bk'írna ayí naana'o

bí'eenír.

Ayí Afríkí datsots ash taawoní ayí dek'tíní dabbk'ír Ayídek' eents

datsotsatse ash taawo ayalíye. Aríyosh jaapan ík naaton 10 kum ashoníye

bogo shuwakíye.

Itopíyotse ash taawo ayídek' ayíru keewotsítseeen eenotsí maats amont'

dek'ona. naa shuwí ato

k'oot'k'azona-dambí kartatse ítbek'tsok'ona da tstuwoke beyokoke ayí

ashots fa'ane. datsí díhoke muk'na'a ashots fane 70% wotít ashots

bobeyírí datsí tuts beyotoke. 30% wotít ashots bobeyírí datsí díhoke

Barahon muk'na'a ashosts fa'ane.

Guura

Naana'a

jawetsa

Ash eena

Gaawera

143

Fíína 12

Daníruwots ít'galotse maats amonat' dek'on ebí bí'arí?

maatsots bowíd'efo ambts natoneya?

Na'a shuwíra ato k'oot'fno ? shíyewere.

C. Itop'í ashí bad'bad'a.

Ar 3/12 Itop'í ash bod'bad'a

Han b'wottsotse beshiru shoodotsí jamotse Edísíyo b'beshíru weerotsí

shengsh dano noon geyítuwe.

marriage – maats de’eya

transmitted diseases – beshet shoodotsi

family planning – woki wokide’e shuwa

Bridging Exercise

Word Bank

Gaasha ,garbuwa; gebsíya

Bok’ola, wodakra, janga

Míínz meec’a

144

3.2.6 Itop'í íkonomíya

Itop'í ashots haníye dashí beyíru keewanotsatse bo'íkonomí fíínoní

A. Gosh goshonat Gíz meec'ona

A.Goshonat gíz

meec'í fíína

B.Industrí fíína

C.madíní fíína

D.jaakí fíína

E.Transportí fíína

F.Turuzímí fíína.

Itop'íw goshtsotsdatsí etefo Eegosh b'woto danfte? ayí Itop'í ashotsí

fíínar bok'eefo gosh goshona 85% wotí ítop'í ashotsí maayí goshonat

gíz meec'one bobefon Ha neteyor gosha etoní gít keewotsí detsfe íkoní

mííz meec' bworor gítlonmo maayí gosha.

maayí gosha een een maayí naara etefotsí Gaasha sndeya,

Gesha bok'ala yanga hanotsíye k'oshotsí maayí

aawotsí .Anteríya Arwara shumbra, Ep'a , Indasa.... k'batíy

maayotsí Nuwa, ket'a kífa, k'eha, ocoloníya, tobawa,....

etefotsí

Haníye dambí boshuuts s'eegets maayí naaranotsí Itop'í

yotse k'osh k'osh beyokotsnat' yongí beyokotsn bos'fno Datsí

tuwoke bos'íru maayotsí: Gaasha. sndeya, Gesha Aruwara ,

Antríya , msríya, shu mbra, Nuwa, woloyí nuwa, ket'a, k'eha

tobawa.bowoterna Bok'olo, yongo, boobo, kífo. ocoloníyo....

datsí dfíhoke b'bos'foní.

1. Early _________________ is a harmful tradition.

2. Some people limit the size of their families, by doing _______.

3. HIV?AIDS, pneumonia, flu and malaria are __________.

145

Fíín 13

Daníruwots ayí buutsí maayítsí goshosh eg k'alonon bgeyítuwok'o

shíyewere.

Ayí buutsí maayotsí goshosha

Andídurí doots goshí k'ac'otsn fíina

sheng naar shookotsí shooka

shawí madabaríyo/ míz, díkíyoleeka

Aatso shíírats kísh de'e k'awu gosha

Mííz meec'í malotsí

Fíín haní Itop'í íkonomíyots een keewo datsífe manu Buutsosho goor

k'ac'osh maayí goshí k'ac'osh

Itop'íyo Afríkotse mííz meec'o íklíye

Míízo meec'efonu yootsí weerone mansho ayí k'awutso daatsíraka

Fíín 14

Daníríwots yootstsonat andts mííz meec'í weerotse aawune shengoní?

shíyewere.

Ayí buutsí maayo gosha

Itop'íyotse ayí ashots aawu jamo k'aak'on bok'írír Han bwot ayí

buutsí maayo gosho k'azetsoshe

146

At 3/13 Een een goshí fíín fííneyíruwokoní

B. Madníyo Isha

Madíníya etoní datsí gítsotse íhíde'e datset aze gaala manotsu Awutsa

shutsí íítsítsíra, zayíta, Beera, bíra

Itop'íyotse ayí naar madrníyots fa'ano. madníyo íhíde'e daatset aze

gaala Haníye dashí íhíde'e daatset beyokotsí s'íílone

1. Awutsa. madníyaní ayí natoníye shíno Gahar ítop'íyon

sídamotse daatst ay k'alosh jínre. Aawu kíndona aawuk'índ

gahar bdaatsetuwok'o daneka.

2. Platíníyem: madníyaní ayídek' shaawu naare . b'daatse fonu

wolagí zoníyotse yobdo etef beyokokna.

3. Madabíya: madníyaní muhurn , gaharnat ' aawu keshoí

ítop'íyon daatsetuwe. jamotse tgrayína ayí madabíyo fa'e

kakuweyat

Gaasha ,garbuwa; gebsíya

Bok’ola, wodakra, janga

Míínz meec’a

147

Ar. 3/14 een een madníyotsí jtop'íyotse.

4. Bíra: ma..níyaní aawukínd wolagí zoníyon, Hareren , Tgrayín

daatsetuwe. jamotse walagon ayo b'beyíruwok'o danere.

5. Beera Beerí daandoní sídamon , wolagon, Baalen Tgrayín

bobeyíruwok'o daneka

6.shuts íítsítsíra :madníyaní wolagon, Goondarn wolonat muhur

shawon daatseyíruwe.

7. zayíta madníyaní ogadeyítse ayídekdaatseyo daneka

8. Gufíanga datsí gítsotse kakuwets ayí kees'ts aatsa ete. Jamotsí

dats bagotse daatsetuwe.

Awuntsa

Ambara

platíníyemíya

Bíra

Beera

Itsíntsra

Aat’íyefzayíta

gufa

A

Am

P

B

Be

I

Aa

g

Aa Be A

Aa Be Am

A Am g Am B

Aa B I

A I

B Am Be

A I

148

madníyotsí fíínats jíítsosha geyonat íshonsha s'eentso noon geyít

keewots fa'ano. Manotsu

madní beyíru beyoko dano geyítuwe.

madníyo b'detsts shawí naaro dana

shawí naarotsí gala

Bdaatset gop'í woko dana.

Fíín 15

madníyo geyonat ísho bk'alo ebí? Shíyewer

madní k'ala

Madníyo ayí k'alo detsfe. manotsu:

madníyo kemeyor daatseyír íkonomíyo dats eenshítuwe

madníyo kísheyora/ ísheyor/ ayí asho b'geyítuwotse ayí ashotssh

fííno daatsítuwa.

Andí durí Industríyí fíínosh ayíde'e geyít keewa

madníyo fabríc goor k'ac'osh ayí k'alo detsfe

Ik datsí ashots goshí fííno baarats bowotítuwok'o woshítuwe.

Angí fíínosh k'alítuwe.

Aríyosh zayíto madníya ayí elktroník gíwushítuwe

Madní geyonat ísha:

149

Industrí naarotsí:

Itop'íyo eenats beyíru dats bwottsotse índustríyonu ayalíye beyíru

índustríyots muk'naana'ano

Itop'íyotse beyíru índustríyotsí gíton kayíyetuwe.

1.yootsí iundustríya

2.Andí durí dustríya:

1. yoostsí índustríya yootsí índustrí fííno ítop'íyo tse ayí nato

taawíre . yootsí índustríyats fíínosh matsets ashots ayíno . k'osh

k'osh naarí fíínono fíínefno yootsí índustríyotsí eteyíruwotsí....

2. Andí durí índustríya andí durí índustríya eteyíruwots kaar

fíínef , korentíyon / Electríkíyon/ gíwíru índustríyaete. muk'ana

aawutse ayí fííno bofíínefo.

Andí durí índustríya etoní bírí fabríka, ushí fabríka, buutsí

fabríka,kemíkalí fabríka... Itop'íyotse andí durí doots índustríyotsí

muk'na'a kítotsítsna bodaatseyírí ayotsí Adís ababotsna

k'oshotsí , Dírí daawon, Bahar darn, Awasona, Goonderna mak'alena

bodaatseyírí . kítanotstse andí durí índustríyots bodaatseyíru keewoní.

C. Industríya Industríyo ík detse gaale.

Industíya etoní azeyon daatseyíru detsets gaala ashna'osh ayí k'alo

íímíru keewa.

T'ud'ntaho, gízots gook'onat k'alona tahonat s'íla sí1í fíinosha,

índustríyo ayí kalo detsfno.

150

1. Galmanotsítse ayí Ehectríkíyo fa'e

2. Ayí fííníru ashots fa'ano.

3. Goor k'ac'otsí daamosh weerots shengno

4. k'ac'owotsí keewosh ayí ashots kítanotsítse fa'aaok'ac'owotsí

kewítuwotssh betsosh shenga

5. Andí durí índustríyotsí gíton kayíyo falítuwone ketonat mangona

errní k'ac'owotsí kewítuwotssh betsosh shenga

KET INOUSTRIYA índustrí hanotsí bot'ítsít ashosh k'osh k'osh

keewotsíye. ket índustríyí etefotsí tahí índustríya, buudí fabríka, buutsí

zayíto s'alíru bír índustríya, tumbakí fabríka, símíntoyí fabríka.

gook'onat c'aamí fabríka etefotsí

Mang Industriya: manga índustríya etefotsí bon goor k'acowotsí

katsíyeyírukeewaeta. Aríyosha ítgalotse daatseyíru wobc'íyo bfíine

mang índustríyon shíníní.

Fíína 16

Daníruwots goshonat índustríya no'eter eega ete? Bgeyíye? shíyewere

Goshnat índustrí eena no'etora goshonat eenon tohar íkats bo'eenora.

mangstoní índustríyon eenk datsí bí'etetí goshonat gat'aríyon bek'shts

keewotsíye.

Dats íko eenre etetí goshon daatsets keewots industríyo mand woníyon

goshí fíínots goor k'ac'otsí fíínats bojítsíyale.

151

Fíín 17

Daníruwots goshonat índustríyon eenosh íkats sha'o geyítuwe eteyor

eega ete.

D. Jaakonat Transportiya ( sha'e mítona)

Jaaka jaaka etoní ashots dagotse k'aleyíru k'ac' kemonat' kewa eta

Ambaro k'ac'otsí kewonat kemosh k'alíru k'ac'a. jaakoní ambaaron

k'aleyíru wonawoneyí fíína.

Itop'íyítsí jaakí naarotsí

Gít naarí jaakots fa'ano Manotsu Gítsítskonat uratsí jaaka etefo.

Gítsítsí jaaka etefoní dats íko bdats galotsí tse bjaakíru jaak

b'woterna uratsí jaakoní datsíko k'osh datsonton b'fííníru fíína

Itop'í yotse k'osh k'osh guurots dagotse jaako jaakefe. Ikík guurotsí

buno goshfno,Ik íkotsu gaasho goshfno bogoshts maayantsí kemr

ambaaron bogets keewo kewo falítuno.

Itop'íyoní jaakosh uratsí datsonton buno, gook'o, k'batíyí mayotsí

kemfa erní motobílo, orop'ílo, radawaníyo, trakteríyo bkewefo.

Itop'íyo and bshunts datsats btookí ka'ac'otsí kemo falítuwe.

Fíín 18

Daníruwots ngoshts maayo nshunts datsats de'aam kema eto'eega

ete?

GoshonatIndustriyi Eena

152

Fíín 19

1. T'íínts k'ac'o bí'ayor b'gíízo rakashítuwa dabítuwa?

eegoshe?

2. Ash geyíru keewots bo'alíyara bogíízo rakasítuwo wokín

dabítuwa.

Nogoshts k'ac'o / nomeec'ts/ gíízo nshunts datsatse kema etoní

b'gawíyon shaawon kemní rakashon kewa eta. mngstí weerono jam

keewo dano geyítu. danogeyít keewotsí t'ííntsonat ashots bogeyíru

keewonaeta.

JAAKI K'ALOTSI

Jaakoní tohar beyosh, Ikonomíyosh, polotíkosh ayí k'alo detsfe.

uratsí ambaar manzaríyo datsíyosh

Ashots bogets keewotsí bowonesh

Andr andr keewotsí íkdatsatse k'osh datso

mand damítuwe.

Ik beyokoke k'ac'o b'íalíyar damíyon k'alítuwe.

TRANSPORTI: etoní ashonat k'ac' owotsí beyok íkoke k'osh damí ket

mala ete.Goshíruwotsnat kewíruwots dagotsí " goond" eto faletuwe.

Uuts naarí transportíyots fa'ano

1. Gíízots transportíya, datsatsí transportíya, hadídí transportíya,

aatsí transportíya, yongí transportíya Haníye damí

transportíyanotsí gíton kayíde'e s'íílo falítuwe. manotsu yootskonat

Aní dur dotsona etefo.

153

`2. yootsí transportíya Ashonat c'aaneyíru gíízotsíye Itop'íyotse

ashonat k'ac'otsí beyok íkoke k'oshok dek' sha'íru wotsí k'alal

míízotsíye k'alal miízots bo'altsoke andí durí k'ac'kuríruwots

bo'altsokeashotsoy ek'ac'otsí beyok íkoke íkok damfoní.

Andí durí transportíya no'etfoní datsatse motobílo aatsatse

markabo, yongotse orop'íloníye.

Datsatsí transportiyo Itopí datsí bebeyoní shengalí weero doozosha.

B'wotefera Adís ababatse tuní k'osh k'osh datsots mand amíru

weerots ayíno. manotsu aspaltíyonat shutson doozek weerno. weero

doozosh fííníru ashotsu fa'ano bofíínít fííní naarona guurí kít jamotse.

Aatsí transportíya Itop'íw and woran aatsí deembo

deshatsane .Han bowottsotse galítsí aatsots transportíyosh noosh

k'alíruno.

Ar 3/15 Datsatsí transportíya

Adís Ababa

Weera

Hadídíya

154

Daníruwots trafíka eto eega ete? Trafíkí hgíyotsne danfte? Abkeewuwere

Trafíka etoní ashots dagotse beyí jaakeyíru k'ac'ots beyok íkoke

bokuryora wokín datse motobílots bogíwíru weera ete trafíkoní

Aríyosha :- motobílots , ashots weeratse bogíwora trafíka etefoní.

Trafíkí gíwotse tufon sha'íruwots, jamotse, daníruwots shoyo

bongeyít keewotsí haníyedashe fa'ano.

shíyanefets wokín keewon k'umfets motobílí weeron amk'aza

Daníruwots danímook wokín daní mooke bomoo mand bo'amor

bogíro mandí jííndo detso geyítuwe.

Motobílí weero k'ut'osh no 'etor shínonat jíík'on gíronat k'anon s'íílo

geyítuwe.

motobílí ayíde'e bí'ats t'íín k'aza.

motobílí weerí taalo k'ut'íru weer t'ebotsn t'awosh k'ut'a

motobílí weero nok'ot'or shafalon k'ut'k'aza

shaanonat kaawu weerotsn k'ut'a

s'íítonat ' k'ebon nodaníye hakona motobílí weero k'ut'a.

shíshonat bek'on bazít keewotsí no'ats gedk'aza

motobílatse no'oote hakon motobílo shíníya

motobílatse no'oote hakon motobílo jíík'atse k'osh motobílo

bkarnonat bí'aalo s'íílo geyítuwe

Nomashíyala hakon motobílí weero mand t'íín k'aza. Haníye k'oshotsí

motobílí weeratse kuuto kash k'aza ,weero woc'r k'ut' k'aza, weerats

kaash k'aza.

Trafíkí hagíyotsí

155

YONGI TRANSTORTIYA

yongí transportíyo ayíde'e shaawu b'wotíyalor karíní b'bodfoní.

Bonsha'eyíru orop'ílotsí : Bon sha'eyíru transportíyí malotsítse

andí konat ayídek' kaarí sha'ak naare orop'ílo fíínef madní

naarots ayídek' shaawu bottsosha orop'ílo k'awuntso ayídek '

shaawa.

Datsonat aatsatse sha'íru transportíyots bobora beyokoka orop'ílo

bodo falítíwe. Anda anodatsuwatse orop'ílo ayoke b'beyírí.

Orop'ílí ot'f bewoka beyokotsí Itop'íyo andí wooran fokonat galítsí

orop'ílí ot'ef bewokots. fa'ano.

dats jam orop'ílí k'otef beyokots bobeyíru galotsí Adís ababa, Bahar

daarí, mak'alenat' Dírí daawon k'ash muk' kítotsítse galítsí oroop'ílí

k'ot'ef beyok ots fa'ano Aríyosh jíma, Asosa, Gambela

Transportí k'aloní

Transprtíyo dats íkosh íkonomí eenonat toh beyosh ayí k'alo detsfe.

Transportí ayefe wonat karí eenfe amon haníye dashí k'alotsí

íímetuwe.

A. Gonke danwu datsotsí gonkítuwe

B. I konomíyo bí'eensh aayítuwe.

C. Ashots tohar beyo, íkonomíyo b'gonketuwok'o woshítuwe

156

When people do mining, they dig deeply into the earth’s crust. These

are some of the minerals they look for. Write in the metal on the left

which completes each sentence.

Bridging Exercise

Word Bank

gold - alwtsa

copper - madabíya

platinum - platínimíya

coal -itsîîtsîra

petroleum – petrulemiya/lamba

__________ is an oil.

__________ is often used for wedding rings.

___________ is a greenish white metal used in making jewelry.

___________ is used for heating or to make fire.

____________ is used in making electric wire.

This is a kind of _____________________.

This is a kind of _____________________.

This is a kind of _____________________.

157

3.2.7 Turízímíya

Fíín 20

Daníruwots ít guurots turúzímíyosh / s'íílosh/ ashots boware

b'ek'danfte?Turuzímíya et oeeg aete? shíyewere.

Turíízímíya etoní ashots bo'azeyon botaríkíyon, bofíínon danek

bowotíyal manotsí s'íílosh , nemí k'osh k'osh wonawoneysh ash íko

wokín ayar íkoke tur íkok amor s'ííl. shíshon mere jíyotsí detsan bezon

wotosh falítuwe. s'íílosh wats ashotsí Turístíya etefo

Turíízímí geetsa : -

Nodatsuwatse gít een een turízímí geetsí weerots fa'ano manotsu

Azetsonat ashí fííníts keewotsna Azets no'etíruwotsí Gurots fokots

gop'ots gemotse daatseyíru bodí gíízotsí..... Bowoterna ash fíínts

keewotsí Hawoltíyots Iík'í moots, mas'af k'udísíyots Nugucs

moowotsí....

Itop'íyow gít turíízímí geetsíru t'up'uwotsí detsfa

koho, Níyalo, Bír waango, sheet'onat .... k'osh datsatse aalk bok'

gízotsí detsfa.

Ashí fíínts keewotí nos'íílora Aksum hawoltíyo. Lalíbelí Iik'í moo,

Goonder Nugusí moo, Jíma jíífar hns'o, she hojel gmbíyo keewo

falítuwone.

Turíízímí k'ala Turíízímíyo ayí gíízo daatsífe Turístíyots íkok bo'amor

ambaaro íímfno.

158

Lake – aatsî k’ara

Tourism - turízîmíya

Palace - beyoka

Endemic /indigenous – book’ gîzotsí

obelisk - hawoltîya

Bridging Exercise

Word Bank

Ethiopia has many beautiful and interesting places, which at-

tract___________. If you go to Bahir Dar, you will see

______________Tana. In Semen National Park, there are many

______________ animals, including nyala, walia ibis and the red fox.

Also, the _________________ of Abba Jifar and the

_______________ of Axum are well-known Ethiopian historical sites

koní etets ash na'o bfííníru keewots hgíyonat nemon detsfane.

maa ashotsí botookí k'ey nínemo detsfno. kuuto kaashíru ashots,

mabaríyonat ídírí yets ashotsí botookí nemo detsfno.

Hgíyonu mengstí nashonat ashotssh mabtíyonat fííno boon bgeyít

keewots kíítske

Mngstí ashotsí koní etets ash jamo mngstosh k'eyekno Hge

mngstoníyo dats jamatse koníye bog keewa

Guurí mangsto geyítuwe etet bí'amants weeron naashmí weerotsí

matso faletuwe. man k'alosho slt'ano detsfno.

Guurí shíyeyí mooní guurítsí keewotsatse hagí kíshíruwoníye.

Guuru daanyoní angshí maa fíín baara.

3.2.8. Hge mngstonat mngstona

159

Draw lines to match the words in the lief t column with the defini-

tions on the right.

Bridging Exercise

Word Bank

constitution – hîge mengsta

executive- hîgí fîînats jîîtsíruwoni

legislative – hîgí kíshiruwoni

judiciary – hîgí sumabala

council – iziye maa

A B

Constitution This branch of government makes laws.

Executive This branch of government inter-prets laws.

Legislative This is the law of our nation.

Judiciary This branch of government is

elected to manage our national af-

fairs. Council (what kind of council?) This group of people enforces our

laws.

160

Itop'í mngstí es'eya

Haníye dambí ítbek'íruwok'ona Itop'í mngsto keez een een weerots

es'eke.

Manotsu ghgíyo kíshíruwotsí, hgíyo woshíruwotsí nat Bíítso íímíruwotsíye

jamo haníye dambí beyíru mngstí atsanots botookí fííno detsfon kayíyekno

Aríyosha : Hgíyo kíshíruwoní gít shíyeyí moowotss detsfe. manotsu =

shaatets shíyeyí moo wotsnat federeshí shíyeyí moowots fa'ano.

mngstí mkrbetíyi maa

jmí maatrdí

Gít shíyeyí moowotsí mkríyots

Danyots k'eezíru Gubaya

Federeshín shíyeyí maa shaatets shíyeyí maa

Gít shíyeyí moowotsí

Hgíyo kíshíruwoní

Hgíyo kíshíruwon Hgíyo Fíínots jítsíru Bíítso íímíru-woní

Itop'í mngsta

k'eezíru mkrbetíy maa

mínsteríyots shíyeyí maa

161

Itop'íyí hge mangsto federalí dímokrasí mngst es'eyo detstní keez een

een atsotsí detsfe.

Daanya Hg íyo k ísh íruwon í Hg í wosh íruwon í

Mngsta

Hg íyo k í sh íruwon í k'osh k'osh hg íyotsí k ísh íruwoní ash an í

mngst í een ashe. manfac'efonu ashone ík ík datparlamaona

parsama etefon í Ash manu datsu keewots í b'keewufon í. keewots í

b í ís'tsonu ashots í b'keewufon í keewots í b í ís'tsonu ashots

k'aarone wok ín k ísh í bogone. Ashan í hg í wosh íru ashotsnat

danyotso faac' ít bíne

Hg í wosh íru assha b íf í ínon í hg í k ísh ìru ashoke keshts hg íyots í

fí ínats jíítsa bonf í ína. manotsu m ínster ì f í ín í moowots í, pol ís í

moowots í, maremí moowots í....

Dany í asha: bíf í ínon í ashatssh b í íts ííma. kasas íruwonat k'asasey

íru wo ashots dag íts í keewosíín hg íyonat dam b í weeron angsh íyo

bíímet í naadtsatsa.

162

Itop' í mngst í es'ya

Itop' í federal d ímok rasí r ípoblíkíyon í terona mngsto paralme. Federal

í mngston í guurots es'eke.

guurots bo'es'ey í ash beebeyona, noon kee wonanat shunone kon íetets

ash naarots í botook íguur ísh íyeyie moo detsfne.

Itop' í federal d ímokras íípobl ík íyon í federal mngstonat guuron

matseyatn íhg ík ísh íruwohg í wosh íruwo, danyo detsfne

federal í mngst í een slt'ano doonz federal mngst í ashots shaate tewok

ayí/sh íyey í moon íye Bos'egey íru datsu ashotsne. Guuru een naashmo í

ímey í guuru sh íyey í mooshe Bo's'egetu shaat íts ashotsne.

shaat í sh íyey í maan í ashots bofac'ts ashots í fíínít íashmanots bof í ín

ítu uuts naatosh bof íinonu shenghg íyots ík íshonat f í ínats j íítsa.

Itop' í ashots/ wokalts mezmur íya:

kon í etets datso b'otookí mngsto b'detsok'owa b'took í mazmur íyo

detsfe. Nodatsu Itop' íyo b'took í mazmur íyo detsfane.

Dan íruwots mazmur íman dan fte? dan íy ínuwo dowr shíshíwere.

Fíín 21

Dan íruwots garo danfte? Ab duuwere ?Eeb í b'besh íru keewon í ?

G ú úpa Dats íko datsa etosh s'eentso b'gey ít keewots í Daara, ashots í,

tooko falr beya....

karton í beyokots daatseyo kaato, geenzo, shaponat aron galosh

k'al íru k'ac'e.

163

Inda eton í datsonat kart í dagotse bey íru jagma. maneton í een

datsona muk'na'a work'atuwatse k í ítson beeza ete.

Itop' íyo b'daatsey íru weerotsí kí ítsosha kaatonat ar í bobey íru

beyoko keewon kí ítso faletuwe.

Dats í beyoka eton í dats í ara ete. manotsu guura, goha, foka,...

Itop' íyo guurets datsotse íkun íye

yong í woton í aawu jamo wonawoney íru yonga b'woterna yon íg í

beya/ gaala/ etey íruwon mo ayí natosh be'ef yongon íya.

Itop' í yongotsna een een awud weeron beezo fal ítuwone.

manotsu gaya, ay í k'eea ak'era yonga, k'ees'onat barahona etefon í

No datsuwatse awud een een mítí naarotsí daatsítu wo mantsu

Gema, tootsa, eehm ítotsí t'ugats mítotsí.

Shawoní m ítí eenoshgey ít keewa.

Gem í t'afon í dats fokeyosh / masheyosh/ weere shaw í fokeyonu

maay í k'ak'a dowetuwe.

Itop' íyoní afríkotse ash taawoayíts datsots ítse íkun íye.

Asho b í'ay ítuwok'o wosh íru keewotsí shuwonat k' íron dagotse

beyíru k'osh k'oshe Itop'í ashots fíína bok'ey íru fííní naarotsí

gosha, índustr íya, mad ín íya, jaaka, transport íyont turííz ím íyone.

Hge mngsta eton í ashots b ín bok'ey íru nema, tera ete.

Mngsto ashots í k'eezosha b ímatsts keez ats íkayots fa'an ó hg

íkísh íruwon í, hg í wosh íruwon tdanya eteto.

164

TERWER 4

I. Han íye dash í aatots í " Ara " wok ín " koota " err aan íwere

1. Itop' íyoash ítaaw íayo gítl íyeAfr íkotsna

2. Itop' íyo Afr ík í muhur aawu keshone bdaatsefoní.

3. Ayíítop íashots bok'ey írjaak í f í ínone

4. she Ajel g ímb íyon í ash f í ínts geets íru turíz ím íye

5. Rakas transport í naaron í orop' íl í transport íye

6. Itop' íyo aats í dembets dats íye anda.

II. Ar wotts aan íyo faac'de'e aan íwere.

1.Itop' íyotse ay í asho b'bey íru nato awotsne?

A.ItoAsh eena

B.Jawetsa

C. Naana'a

2. Itop' íyo aatse bake'tse/ uratse/ g ítsomand bged íruwo

Maash ín íya

A. Buna

B. t'ud'a

C. Aalí

3.Itop' íyotse daatsera madn íyo...........

A. Beera B. Awutsa c. Ambaara D. Aan íyo aal í

165

4. kaar í sha'ef transport ínaaro ............ etefon í

A. yong í transport íya C. Aats í transport íya

B. Dats í transport íya D. Jama

5. Goshí f íínots eherawa...................

A. maay í gosha B. m í íz meec'a C. jaaka

6. And í dur í doots índustr í woterawo.............

A. shal íf í ína C. Buutsonat ush í fí ína

B. B írbír fabr íka D. jamon íaan íya

7. Ay í buuts í maayots í daatsosha

A. s'ay ín shooko shook

B. And í dur í gosh í k'ac'otsn fí ína

C. madabar íyo wok ín díke tarats kísha

D. jamon í

8. Han íyedashbey íruwotsítse wonjel íyo aawune?

A .C'asha C. Duuba D. jamon í

III. "B" sh írotse bey íruwots í "A" sh írots bey íruwotsnto jag íwere

A

1. Hge mngsta

2. Federesh ínísh íyeyímaa

3. M ínsterí sh íyey ímaa

4. shaatets shíyey ímaa

5. Danya

B

A. datsu k'eez íruwoní

B. Hg íyok ísh íruwon í

C. Bíítso íím íruwon í

D. Ash naarots íshaat ítuno

E. Hg íyon íye boga.

166

IV Han íye dash íaatotsíh k'awunon aan íwere

1. Itop' íytse and í dur í índustr íyots bey ír k ítots í ss'eere?

2. shunets gaw íyatse de'eam kema eto ega ete?

3. Tur íz ím íya eto ega ete?

4. Itop' íhge mngston ang ísh íyo íímetuwo kene?

167

3.3.3 Itop' í g í í datsots í

F í ín 22

Dan íruwots Itop'í g íídatsots ís'eere bokaatontun í?

Itop'í uuts gíí datsotí detsfane manotsu Aawu keshona sumalíya,

jíbutsí , Gaharn keníya aawu k índona sudanat muhurn Ertrune

3.3 .1 Itop' íyu bgíí datsotsnton bdetsts sheng gonkeya:

F í ín 23

Itop' íyu bg í íyotsnton bdetsts sheng gonkeyo k'awunon keewuwere

F í ín 24

Itop' íyu gíídatsonton sheng gonkeyo b'gey í eegoshe?

Itop' íyu bgííyotsnton sheng gonkeyo bk'aloní:

Fayalo jamon beyosh

Lmat íyo een shosh

Nemon, teron noon keewon sheng gonkeyo bez ítuwo

sheng fíínot í danosh / wonawoneyosh/

Tugurmonat Ecay íb íy í Ed ís íyo tohar t'af íyosha fal ítuwe

Han dambí uuts s'eegets datsanotsnto karn g í ímo nodetsok'owana

Noon keewon, nemon teron, aze gaalon sheng gonkeyo detsfo.

Nogalotse fííneyíru fííno bon b't'awutuwok'ow bogalotse fííneyíru

fíínots noon t'aw ítune.

168

K'ot'ok 4 4. Itop' í ashots nemona slt'an íyonat k'rs íya

4.1 Itop' í ashots beebeyonat bad'bad'a Itop' í ashots wawo , beebeyonat bad'bad'o t'nat íyon s' í íleyora

datsuwats beef ashots íye k'oshots í " Ham " ash naarots íesíyon

tutní Itop' íyots yesus krstos b'shuwefts sh íno 3000 nat duron gosht

bowatsok'o danefedatsahanats shuwetsok' s'íleyíru ham" naaranots

í b ír k'aro dembats í ashonto jaako bojaakfo btes í.

G ítlono ítop' íyots gosht waatsots í " sem" naarots í b'woterna bok

índ 2000 nat durone G ít naaranots bok índu muhur ítop' í kaat tgray í

weerone. " sem" naarots b ír k'aro weeron ítop' íyots k índo bofaltse

wiiron í jaakoshe.

Gahar arab í jaaktsanots ítop' íyotsí sheng yong íbeyokok and ísh bod

oorerne. Adules aats ídembun í nosh een b ínk índey íruweer í

wotatní sab í ashots sh íno b íyats bobets beyok íye. Gahar

arabíashanots sh íní teshts " ham " naarotsnto maatso de'eyat o'or

í, jamotse ertronat tgrayí guurots bey íru ashots íye. Ash naarg

ítanotsí k'atso " Agaz íyan " bo'erna k'atsodek't " Habshat "

botefoní.Joots í ítop' í noon í g íz íya ettsokne bodaats í. " sem"

naaranots í ítop' íyotse teshts ashotsnto naaron, tohar beyon , sheng

gonkeyo í ímre tgray í tgr íyo domo guragey, adereyo, argobo,

gaafot.... ash naarots í daatsey ír í sh ín í Itop' íyots k índtsots í "

ham " ash naarotsnat bush man wok ín sudan í dagotse daatse gon

keyo nay ílot naaro b'daats í

Nay ílot ash naarots ítop' íyotse Dansa, Nuwer, Anyewek, Berta,

Gumza.....

169

F í ín 1

dan íruwots ! damb í s'eegets ítop' í ashanots bodaatsefo

eyokneya ? sh íyewer

" Ham " naarots sh íno muhur aawu kewshon afr íkon sudan í naaron

bowoto daneke.

F í ín 2

Itop' íyotse bad'at bey íru ash naarots eyoke wakno? sh íyewer

Itop' íyotse bad'at bey íru ash naarots í bowokon í awud een een naarots í

1. Itop' íytse and í dur í índustr íyots bey ír k ítots í ss'eere?

2. shunets gaw íyatse de'eam kema eto ega ete?

3. Tur íz ím íya eto ega ete?

4. Itop' íhge mngston ang ísh íyo íímetuwo

Nayílot s’oot’a

Semnat Ham s’oot’otsí

Sudan negedí s’oot’a

Ar 4/1 Itop' í ashots beebeyonat bad'bad'a

170

F í ín 3

- Nema eto ega ete ?

Nem k í íts íru keewots ítse íko s'en í k'aat'otse sh íyewere

4.2 Itop' í ashots nema

4.2.1 nem í eegwota

Nemon í ashna' í beyotse bf í ín íru f í íno aye. manotsu k'ac' í nemonat

shayírí nemon, k'ac' í k'rs íyonat shay íri krs íyon gonkera sh íng beyoì

ìmetune.

k'osh keewona nemoní na'í na'osh besh íru keewe. Beshatno waak keewe

Noon keewon ,buuts m á á m ó ón, f í íní nemonat tohar beyona

4.2.2 k'osh k'osh nemots í danonat noon keewona

Itop' íyu ay í ash naarots bobey íru dats íye mansha ay í nemots fa'ano.

Ikoke bey íru asho nemon í k'oshok bey íru ashotssha k'oshe. Ar íyosh

Ben shangul ítsbey íruashotsnem ítaha tahon í omo ashots nem í

tahataho k'oshe . Benshangul tahon baar b'woterawo, buuts máá móón

maats dek'on, ash duukon íb íbíyonat k'osh k'osh keewotsne.

Fíí 4

Ashots botaha taho,bouuts máá móó, bomaa agínaaro bk'osh k'osh ee-

goshe? shíyewere?

171

Danets keewotsí:

Itopí ashotsí yootsí bodants ayí danots fa'ano Aríyoosha " sem " ash

naarots bodots danoní shutsats guut'o, Ambaara, k'osh k'osh shalí

fíínotsí , hawoltíyotsík'osh k'osh s'ílas'ílotsí k'osh k'ac'otsu fa'ano kora,

kunda, wodashíya, waac'a, shíníya, saníya gooda, ac'íta, marara, shík-

onat ,jat'on fa'aně. bal kum natoníye shíno ashots bo'amanefoní aa-

wona, ashítsona, fokona.

Fíí 5

Daníruowots ít galotse yootsí teshts keewo and dozets keewo fa'a?

Fíín 6

Noon ebí?

Itop'íyotse beyíru k'osh k'osh noonotsí taalboowoto s'íílere.

shíyewere

Noon

Noono ash na'o bokeewet, bodanet, bo' amaníru nemo, tero,,,, bín

bobeshíru k'ac'a .Noononí ash naa baarosh k'alíru keewe.

Noon keewoní ashotsí gíízotsoke k'oshíru keewotsítse íkoníye.

Itop'íyotse ayí ash naarots, ashots, fa'ano, mank'owa ayí naarí noono

keeweyíruwe. Itop'íyotse keeweyínu noonotsítse een eenotsí:

172

Nemoní ashotsk'o k'osh k'osha k'osh k'osh ash íkok beyíruwotsí tohar

beyonat íkonomí gonkeyona nemotsí wonetune. manora nemí k'aloní

tohar beyonat íkonomíyona t'engítuwe.

Nemí beya.

Nemo shenga wokín gonda wotosh falítuwe

manotse gond gondotsí.

maats na'u gofdamíya

k'eto gook'íya

3. sem ashots noona: Itop'íyotse keeweyíru noonotsítse íkos'emí wo-

tatní man keewíruwotsu Doma, tgreya gurageya, aderíya....

4. Nayílot saharaní noon han ítop'íyotse aawukínd kaatona bodaatsefoní

manotsu kuwama, berta, gumza....

Fíín 7

Daníruwots nemí k'alo eebí ? shíyewere?

1. kushetíkíya( cushtíc)

2. Omotíkíya ( Omotíc)

3. sem"maa ashots noona

4. Nayílo saharan ( Nílo – sharan)

1. kushetíkíya : Noonaní ítop'íyotse ayí ashots bokeewíru noone ku-

shetíkí noona no'etfotsí oromínoona. sumalí noona, sídamonoona,

afarí noona....

2. Omotíkíya: noonan keewefoní omofokí guurokne omotíkíyo keewuf

ashotsí Bora/ shínashal, kafa, shaka gama gofa, wolayíta....

173

Fíín 8

Haníye dambí s'eegets gond nemotsítse ítguurotse daatseyíruwot-

satse shengshosh shíyewere

Ar 4/2 Atsats kísheyíru k'osh k'osh c'íra

Gond nemanotsí nojeenats k'osh k'osh kíc'otsí ayíde'e doofno.

Aríyosha maats na'u gof damíyoní na'o bshuwor kíc'íní, nugushonto

bgonkeyoro b'weshfoní .

sheng nema etefotsí ashotssh sheng beyo, íkonomíyo dowarní k'ants

eeno mand ashotsí bobeshífoní.

goaho k'at'íya

Nugusho nat maatson taalík'aza

Atsats k'osh k'osh c'írotsí kísh/ k'at'a/

174

Aríyosh

sheng amala

andí durí goshonat meec'ídayo dana.

jam asho b'danetuwok'o wosha

mabítyo kotíya, kotetuwok'o wosha

Fíín 9

Haníye dambí s'eegets sheng nemanotsíye k'oshoní bbeyar to har

shíyewere.

4.3 Salat'anonat k'rsíyona

4.3.1 Salat'aní nema

salat'ano ebí?

salat'anoní ash na'o b'beyotse k'ac'onat shayíron s'eentsosh b'geyíru

keewots kíítsíru een fíína salat'anoní ash na'o kísh fííno, tohar beyo,

polotíkí fííno,..... bokítsíru een beya ete salat'a b'weyí ashotsokne

salat'aní naarotsí yootska, dagítska, andkaet keezon kayíyeke.

yootsí slt'aníya : Itop'íyotse yootsí slt'aníyo b'be'eyí Aksum nugusí

durone manorí be'ets slt'aníyotsí haw ultí fíína. ambaarí fíína. han-

s'ífíína guut'í fíína.

175

Dagítsí slat'ana :- Aksum durona nuguso woneyo haka teshts

slt'aníyoní dagítsí slt'aníya etto manor teshts slt'aníyotsí sheng hns'o

fííne jamotse nugus lalíbel durona ík shutsatse fíínets íík'í mooní ham-

betsísh bor keewetko.

Ar 4.3 Aksum hawultíya

Ar 4.4 Lalíbel Iík'í maa

176

Itop'íyotse andí durí salat'ano be'eyo b'jamarí As'e tedros durone.

weerínd fííno, Gíní ka'c'otsí fííno, Gíní ashotsí eed'íyo jamarí ashaníye

As'e tedros duron eed'íyets salt'anoní kup'efe watní As'e mínílk durats

b'bodí manoro andí durí tran sportíyo, motobílo, slíko , andí durí daníyo,

jeen koto k'osh k'osh bek'eyí/

Andí durí salt'ana

4.3.2 k'rsíya

k'rsíya eto eega ete?

k'rsíya etoní yootsí taaríkoyo, ash na'í azeyo, b'fííno, ashna'í

wonanoneyo kíítsíru sayínísí yo, taarkíyo, ne mo sheng fííno,

kíshífííno .... keewotsí bee zonat aawon be'k'a.

Fíín 10

Daníruwots een k'rsíya eto eega ete? muk'naana'a k'rsíya etoníye?

Sheyewere

k'rsíyotsí gít een een keewots kayítuwe

1.k'ac'í k'rsíya

k'ac'í k'rsíyotsí aawon bek'et'une kíshon shuu'e tune. ayí nato beek

keewone

Aríyosha Aksum hawoltíya, lalíbelí íík' maa, Goonder Iík'maa. Harer

gímbíya, masgídíya Baaben Gop'owotsí...

Daníruwotsí ít guurítsi k'rsíyotsí keewuwere?

177

Aríyosha Aksum hawoltíya, lalíbelí íík' maa, Goonder Iík'maa. Harer

gímbíya, masgídíya Baaben Gop'owotsí...

Daníruwotsí ít guurítsi k'rsíyotsí keewuwere?

2.shayírí k'rsíya

shayírí k'rsíyotsí aawon bek'era, kíshon shuu'era wotatní ash na'í

tookotse beyíru yadotsí dana, duuba, falasfa, amana..... etefotsí

Aríyosha mazmuríyo, Garo k'afo, yootsí duubots taha taho tururots,

jaawont jewuron,maats dek'o maats amo...

Krsí k'ala

k'rsíyo guut'o b'beraftse shíno wotere hambets ash na'í salat'ano shíra

danosh geyít keewe k'rsíyo k'osh k'osh daní fíínosh, etoní guut'osh

sheng fíínosh, hns'osh, amanosh , sayínsí fíínosh beshts fííno danosh

ayo k'alítuwe.

Dats jamatsí ashots bodanetuwok'o k'rsíyo k'alítuwe.

Ik datsí ashots k'osh datsok amr bonemo, botaaríkíyo, teronat beyon

bokítsít weere.

jamotse Aba p'ent' lewon / Aksum/ nat Aba argawínt b'detsts gonkeyo

shenge.

yaared b'beyí As'e Geber mask'al mangstí duro bodfetra

Fíín 11

Daníruwots ít guurotse shayírí k'rsíyots guud'ere dewar 1tk'aat'otse

shíyewre

178

Fíín 12

Haníye dambí s'eegats k'rsíyotsíye k'aloníye k'osho dabde'e shíyewere

salat'anonat k'rsí gonkeya

Ash na'ots bobodts salat'aní shíron bobezíru keewotsí k'rsíya

etefotsí hanotsu ashots eeno beeyok keewítune . k'osh weerona

k'rsíyotsí ash na'o sheng fíínotsí danotsí bodaní yootse etosh

falítuwe.

yaaredí shíno ítop'íyo6se íík'maa garonat jaawon dets fe btesh. muk'í

teshtní k'oshíre

Bogarí naarotsí keezno manotsu Gíízíya, Ezílíya, Arara etona daní

Gíízíya etoní shíní daatseka ete.

Ezlíya etoní gítla ete

Arara etoní keezla etel.

4.4.2 Falasafa

zeríyak'ob t'íbebu zeríyak'ob t'íbebunat bshutso wolde híyotna As'e

zeríya k'ob dago galo mawotní zeríyak'ob t'bebu bo'etí zeríyak'ob

t'bebuwí daníyosh falts keewotsí bgawuts kee wots dats jamush ash

na'í beebeyo amano..... shengsh dantní guut'on b'beezoníye " shatun

tutso b'woter awona danní ntoho shune, mangíwe"

4.4.3 Polotíkona

Negadras G/híyot bayíkdeny

1878 duron tgrayín shuwetso Negadras G/híyot bayíkdeny danek ítop'í

polotíkí ashe btshí

179

4.4 Een een ashots fíínotsí:

Een een fíínotsí eto ega ete?

Andr keewotsí k'umotsí / ash fíínerafíínotsí fíínoní een fììnaetefots .

Han naarí fíínotsí botookon gawude'ení fíínofoní man fíínef

ashotssha Ash eenotsí etefo

4.4.1 Duuba

Aksum 501 durona shuweyat 571 duro beets dowo yaaredí shayírí

garon, guut'onbeezon jamonyeshí ashe. yaard duubo danefoní íík'

moone.

Bshawat naton ms'uwa aatsí deembats eed'at teshts markabun

Awustralíyo kíndtní bdano dant yunberstíyosh jermen amt btats shmt

naton ( 18) hakímíyon dígíríyo b'detsí As'e mnílk bshoodor hakímosh

nokorets hakímíyotsí tse íkoníye Nagadrasí

Negadras ítop'íyots b'wak k'osh k'osh naashmí beyokotsok beere.

manoro " mngstonat ashotsn keeta" etts mas'ato k'aníre bteshí

Negadras b't'íntsíru keewots fíyodalí k'alotsí gond bowoto kítsaka

b'wttsosha gírík ashíkon 1911 duron b'k'írutuwok'o woshere

Fíín 13

It galotse daatseyíru k'rsí íko dewarní haníye shíní beshts

keewotrnto gonkíwere

Fíín 14

Daníruwots ítdatsatse k'osh k'osh sportíyots danets ashotsí

s'eer , eegí naarí sportíyo bodanetsok'o shíyewere.

180

Nodatsu k'osh k'osh sportíyon dants ashotsí detsfane jamotse bdaníyie

wos'ona Itop'í atletíyotsí dats jamatse nokoreyat mektní boshuutsonat

bodatsí shuutson s'eegírne . Ito'í baandíruno bek'shrne Danets Ito'í

atletíyotsí Abeb3e bík'ílí, maamo wolde Balayí dínsamoyí, Darartu tuluyí,

Hayíle Glslaseyí, Faat'uma Robayí, k'ananísa Bak'alí...

4.4.6 Guut'a ( sne s'ufíya)

Derasíyo Adís Alemayoyí mngstí fííno k'osh k'osh naash mí

beyokotsats beyoníye k'oshona ayí mas'afotsí guut're. Bdanets

guut'onu " Fk'r íske mek'abr? " shunatse tur k'rr boda" / etíru

mas'afo b'guut'ore.

4.4.7 Sheng fíína Metr artíst Afe work . tekleyí sheng fíínon Itop'íyon, Afríkon dats

jamuwtse danek ashe B'fíínotsu Afríkí ashotsnat kaarona ashna'ats

bodowíru gonkeya bfíínts fíínon nodatsatse wotere aatse bak'etse

b'danetuwok'o woshre

Fíín 15

Daníruwots ítgalotse sheng fíínon danets asho bbeyar keewuwere arr

shíye were

4.4.8 Tewunetíya Artíst wgayo ngatuwí tewunetí fíínon danek ítop'íashos íkoníye wogayo

ayí teunetíyotsí fíínere. manotsítse Eenashots klebíya ? etefoníye .

b'danetuwok'o wohtson.

181

4.4.9 sayínísíyonat teknolojíya

Dokter Aklíl lamí

Dokter Aklílu lemí sk'ídí s'ap'o taho mashosh foko dek'am atomand

woník danek ítop'í sayíntístíye Ayí afríkí ashotsí bíl harzeya eteyíru

shoodon bokíc'ere bek't Dokter Aklílu lamí shoodo beshíru k'ont'í

k'oolo sk'íkí s'ap'í koofon bok'ortsok'o daníbk'r Ik Ik atí naarotsnto

eekon ato daatstní daneyosh falre.

182

ሽናሽኛ አማርኛ እግሊዝኛ

k'ana እቅድ Plan

moralí sheng የሞራል አሴቶች moral ethi1cs

fíínotsí ማስተዋልና ማጥናት remember, reach

T'íwítsonat መረጃ evidence

níbndek'a የውሃ ኡደት water cycle

marajíya መገኛ direction

Aatsí አንፃራዊ

wonawoneya ፍፃሜያዊ ጥገኛ

Datseya ሃገር country

keewots ካርታ map

bodaatseyíru ኢኮኖሚ economi1c

kaawa ታላላቅ እሴቶች new discovery

Arí beyokí ሴል/ግዋስ cell

daatseya ጨጓራ stomach

Datsa ሰረገት Digestion system

kaarta ምልክት symptom

Ikonomíya መደብማዘጋጀት

Eeneen ash የኑሮ ዘዴ home economics

fíínotsí ልማት Development

selíyotsí ሰብአዊነት Humanity

A'ra ግለት Very hotmeadal

የተፈጥሮ ሃብት Natural