#K B. V. D. T. 0. Ma

DISSER.TATIO GRADUALISDe

PIETATEPHILOSOPHICA

PER.CONTEMPLATIONEM HUJUS UNI*

VERSI ACavIRENDAQVAM,

Indutf?nU inclito Co'kgt Pbihfoph. jiboenpPR&SIDE

Ampliff. atque Celeberrimo FIRO

Mag.NICOLAO HASSELBOHM,Macti. Profell. Reg. & Ord.

Puhlico bonorum examini placide fubmittit_. DAVID @£2f!Kg&

NfL.JNDUS.

\n Auditorio Miximo , die XIZ JuniiAn. MDCCXXXV.

Hons ante meridism foiitis,

ABQiE, Excud, Joh, Kiampe, Reg, Acad. Typ.

tlariffime Dn. CAN^IDATEAUCTOR. & RESPONDENS,

Amice asftumatifiime.■^■-■yr*.*?y»sgf|T' Vemadmodum, qvi fugit molam,farintm qvoqt/e fugi*alfeaS^^i oportet*. ita e regjone par eft , ttt q)nsqze ob im-probi laboris devoratas moleftias pramium allqVando accipi*at. lmprim/s vero conleeniens effe videtttr, vt , qvi litterisbonisque artibus (f moribus firtntiAtn naToando operarn viamfibi per dumeta (f vepres ad altiora parant, condigno pra-mio maß/cntur : fjfvod ft igitur iilud fitri (f arqttitas (f o-mnium temporum confvetudo jubet , tanthtn certe abeft, vt ,qt>* omnium bonorum confenfu promerttifti pr^mia, tibi in-x/ideam, vt potitts dulcedinemfruEinum, qt>am tibi exjlori-bus ate farn alterum fbstrfh p°perifti , infinu tibi gratuler.Cumqtse cttlmen alti doßorum Virornm Pama/ftfcandere cttpi-as , crimtnis nimhe ofcitawtit infmidarer ,fi celebrem hancoccafionem prxterlabi finerem , qvcmir.us frtcero gratutatio-nls ftudio tc profeqt>ercr, itiqve Academi*. huicsd Attram fit£ de citse cgregi* indolis , qvi vt afjidtte bona-rttm artium ftttdiis incubuit haSienus ; ita lauream nullntemporum injuriafaccfef entetn, ftbi proptdiemparabit.G^a-tulor mihi de amico tarn ftncero tamque acri ingenio praditt,\Gratulor deniquc tibiipft Clariffime Dn. &%%{tysls de Uu-rea, qv£y non vt ad egregia in"itamentum fit, /cd ne vir-tus promerita fuis diutius ornamentis careat , in te jamjamtonferenda efi. Yak

Sie ex ftncero anlmi afiftßu gratutari t>otuit.

AL. ÅKERHJELM

S»i.

fslSiS 'r P lct3tem Philofophicam intelligimusjyffi||||| protTititudinem defumendi aclionum

mot i va ex attributis divinis, Attribu-ta autern divina, funt vari* ift* realitates fiveperfe&iones, qux in fumtno gradu Deo cotnipetunt*

§. 11.

OPortet itaque phiiofophice pium cognitioneperfeitionum divinarum, eaque viva, i,

c. ejusmodi, quae repnefentationem boni fecumhabet annexam, ac motivum voiuntan fiftit,efle inftru&um.

§. 111.

QUo viva magis & diflin&a eft cognitiohxc} co etiam intenfior eft pietas^ quan^

aoquUem voluntas ea femper appetit, qux ei-dem tanquam optima repncfentantur.

A $. IV.

2

ÜBi plurium perfectionum divinarum hujusvmodi eft cognitioj ibi eriam plura funs

motiva, & confequenter major pietas^$. V,

COnrempiationem uftiverfi in eo verti judi-camus, vt, turn in genere totus hie ne-

xus fimultaneorum ac fucceffivomm, fum et-iam in infpecie fingufa ifta, qux in eodemcontinenrur, quantum dan poteft, accuratomentis fcrutinio fubjiciantur, attendendo, turnad exiftentiam corum, turn eriam ad rationes,& proximiores Sc ukimam, quare potius cxi*ftant, quam non exiftant, & qusre potiushoc, quam alio moJo.

§. VI

UNiverfum five mundum definira rationcj»intuens, rationern ilfius ultimam non po-

teit non quarrcrc in ente quodam aiio extraillum conftituro, fi eandem in eo ipfo non de-prchendar. Hxc eft fcala illa, per quam 2upofterion, five per experientiam, ad cogniti-onem fummi cujusdam enris affurgimus.

i.n

3§. Vtt.

DTrigendo aciem ocuiorum ac mentis rio-ftrx ad vaftiffimam hanc mundi compa*

gem conremplandam; magnifica omriia admi*rationemq; noftram riiirum m modum excitantia,ibidem occurrunt. Dtprehcndimus fimui 3 omnia,turn qvx in n:undo matcnali, turn etiam,qu& iri fpifiruali coritincntur, variis mutarioni-hus ciTe obnoxia. Iri fpiritibus ( gui fuam exi-ftentiam produnt per cogitationem ) mfinitas i-dearum fucccffiones ac permurariories exiftcrenovimus. Fofle cmncs eorum facultatcs ftudioac induftria perfici, negligcntia dcpravafi, i-pfa expcricntia magiltra docehiur. Corporaaurem five entia illa cofrpcfita, videmus quo*tidie onfi ac intcrire, cfleque iri nifu quodamperpctuo ftatum fuum mutandi. Futrefaclionisac fermentationis kgibus, tantum ncn omniadiflolvunrur, inque fua rediguntur principia.Expenenna uirtrius informamur, finguia quo>

ad locum figuram atque magnitudincm, vari-as fubire mutationes, & achuc infinitas aliaspoffibiles admirtere cadem pofle, contfadic"tio-ncm non invoivere. I.iceat rem vcrbo com-

A Z pie-

ple&it imelligimus ea poffe exiftere ac non e-xiftere.* pofle hoc vel alio modo exiftere. Hincbaculo aliquando ftru>fturam ferpenris inductamfmfle, folemque, invito morc fuo, per ali-quod tempus, eundem verfus terram fitum_*tenuifle, izctx nos docent pandec"bc.

$. VIII.

HAc indubitata experientia innixi, demon*ftrare jam valemus qua ratione conttmpla*

tio mttndi nos ducat ad cognitionem fummi «#"jusdam entis, Contingens lllud ipfum dicitur,quod poteft efle & non eflej quod poteft eflefic & aliter. Aft mundus ita (§ t 7.)j ergo innumerum conringentium eft referendus. Con>tingentia rationern fufficientem exiftenrix iuaein fe ipfis continere non poflunt; fed agno-fcunt eandem in ente quodam neccffirio extrafe conftituto. Mundus eft etiam ex numerocontingentium, vi fyllogifmi praeeedenris; ide-oque rationern exiftentix Cux agnofcic in entequodam neccflario, quod majcftarico nomi-ne Deum appdlarnus. Qua itaque certitudineconvicti fumus mundum, & nosmet in mun-do exiftere (§, 7.) eadera etjam nobis conftat,

De-

Deum fummum univerfi condirorem exiftere.Quatenus autern contempiatio mundi nos du-cit ad cognitionem contingentiae ejus (§.7-) ju-betque nos in analyfi rerum non antea fubfi'ftere, quam ad rationes fufficientes pervenia*mus (§. 6.)$ eatenus etjam illa manu quafinos ducere intelligitur ad cognitionem fummiJvuminis,

§. IX

SI itaque contemplatio mundi innuit fummumaliquod ens efle univerfi caufamj innuit et-

iamomnes illas perfecTiones, qux eidern com>petunt, efle fummas. De quibus jam paulodiftindtius agendum.

$♦ X.

MEdiante demonftratione fupra data facileoftendi poteft: conttmplutiomm mundi no*

bis indicare , qttod *Dem fit Omnipotens, O-mnipotemia etenim illius in eo confiftit, quodomnibus potljbihbus poftit exiftemiam largiri.Aft contemplaticne docemur, eum mundo e-xiftcntiam largnum fuiffe (|. $.) ergo etiam mtdicat eum efle potentem, idque in fummogradu ($♦ 9). Quod idcm eft ac emnipotens.

§♦ Xl*

6§ XI.$.

Clim ergo hinc pateae, Deum efTe o-nmipotentem; pateat etiam oportet illius

auxiiio rem aliquam telicitatem noftram prove-hentem, inHnite faciiius effiei pofle, guam au.xilto quorumcunque aliorum. Confequenter hxcnotio in pietate phiiofophica excitanda, itjfi-gnem prxftat ufum (§. 1.2. £ )♦

$. XILEXperimur hunc mundum, adhuc indies

noya quafi exiftentia donari, creataqueomnia in fuo efle & munere confervari. Unaetenim re pereunte, aitera muito intcrdum no-bilior ac pneftanuor loco illjus fuccedir. Fio<»res ac herbas, fplendidiffimum terrx vcftitumconftituentes mox nimio frigore conftrict*, o-mm vica ac vegetatione privantur,* mo? itcrumcalore folis excitatas novis quafi viriKus cgremio terrx refurgunt novaque ac fpendidioripompa oculos ac animos intuentium oblcctanr.Motus omnes, leges, ac regulas femei iilis prx-fcriptas, feryare obiervamus. Sic corpora cqe>

leftia, ut c, g. Saturnus 50, Jupiter 12, Mars% fere anporum intervallo, circuium fuum pc-

119-

dodicum abfolvunt. Debitam pmerea afe in-vicem fervant diftantiam, ne vel nimia fu3 con-jjnctione trequcntius eclipfes pa.ti necefTum ha-beanc, vei mmiaafe inyiccars fejunctioae, pri*vcntur lumiae ifto, quod unum eorum ab ai*tero mutuatur*

0. XIII.

CiOntempfatio mm.diy ormiip.retfenLU <tc fitm*/ m& Jujlentaiioms divinx nos rectdtt mema*

res. Mundus, v p >.re contingcns (§ 7, $, ), f].ne pr^efentia ac manu Dej fuitentatrice, exu>ftT.uain fuatn tuen hiud valeret. Aft jam vi-demus eundcm indies exiftere omnipotentcrqucfufteAtari (§. [2. 10). ergo conftat ex contempia-tione mundi, D.cum übique efle prarfjnrem o-mniaque fuftcntare, & quidcui mpdo perfectis-(imo C§-9-)'

§. KW.

Sl ij?icur Deus übicunque eft prxCcns & omnifcr >orcft (§. io); fequirur enam eum übicun-

que homimbus opituhn pofle. En jterum no-tio, ad pktjrem phiiofophicam prompvendamappcunc ioe^unda (§, I. 2 ?)t

B$.X7.

8XV.

J.

oculo aftronomico fyftema hoc munda-num contemplaturj vafhffimac illud depre*

QUihendit efle magnitudinis. A noftra etenim ter>ra ad folem, calculo accuratiffimoruim aftrono*morum, praecipue celeberrimi lllius Joannis Do-minici Caifini, demonftratum eft, efle interval-lum 22000 femidiametrorum terreftrium, feu1^920000 miiliariorum germanicorumT mdc adfaturnum 179740C00 miiliariorum. Sed hincad ftellas fixas adhuc multo iongior eft diftan-tia} 8c ex obfervationibus Hugenii, ponitur ea-dem 27664 vicibus fuperare diftatrtiam folis a_>terra, Hie itaque numerus fi ducatur in di-ftantiam folis a terra a Caffino dacam; pro-dit fumma 52?402gg0000 milliariorum, prodiftantia ftellarum fixarum a faturno. Hugeniusut hanc viam aliquanto planiorem imaginatio-ni Meret, inito calculo oftendit globum ex tor-mento bellico ejedum pofita^ eadem femperceleritate non nifi poft 691600 annorum de-curfum, proximam attingere pofle fteilam fixara +

Hae deinde ftellae, nudo oculo confpicuac ad nume*

rum fere £000 referri folentr Aft ope telefco-pio-

9piorum adhuc longe plures, immo innumerabilesapparent. Omnes hae funt corpora folaria , fo»lemque miliefimis vicibus terra majorem, ma-gnitudine vel a^quant vel fuperant. Hinc per a-nalogiam argumentantur nonnulli Aftronomo-rum, quamque earum fcilicet .ftellarum, ea-dem ratione ac noftrura* folem illuminare \6 pla-netas, tantaq, fere a fe invicem differre diftanti-a, ac fol differt ab illis. Stupenda certe haceft amplitudo, immenfumque oceanum intellc-£tus indicat illius, qui hxc omnia uno intuitu di-ftintfte fibi reprxfentare poteft. A majoribus jamad minora defcendendo, deprehendimus am-pliffimam hanc mundi machinam, turn quoadfpatium , turn etiam quoad tempus in infiniteparvas particulas eile divifam. In qua re iiiu-firanda microfcopiorum ufus fe commendat.Sie c. g. Franfifcus Tertius de Lanis narrat irtfuo Magifterio naturac & artis, fe ope micro*fcopii adaugenris magnitudinem corporis adrationern 27000000 ad I contemplatum fuiflevermiculum aliquem 24 pedibus gaudentem,qui maiortamen non apparebat ac granum a-liquod hordeaceum. Hinc patet fpatium ali-qvod viginti feptem millenis mille vicibus gra-

B 2 nu-

10nulo hordeaceo minus, poflc dapere ?r,;mal a^liqucd vjginti quatvor pedum. Hujus dcindeanimakuli fibne ac intcftiria, particufxqoe fan-guir.is quam fint fubtiks, vix imagmando as-fequi poflumus. Hxc quidem funt mhiutiftjma,aft muito minutiores adhuc funt particuhe x-theris, qua: fingulis momentis, vibratione ra-diorum folarium moventur. Has aurern ea-rumque varios celeriratis gradus , uno ob-tutu viJere, immenfi ac infiniti cft intellectus. Plu-ra qurdem adhuc, tumde tcmpore, turn eriamde numeris ac iiguris, ex quibus infinitudoclucefcit affcrenda cflcntj niii propofita brevi>tas prohiberct.

§. XVT."%WUndi4'i eft Exemplar aliqpfod Jtmimi intiffe-jj-:\clus dvvini. Jntelleclus Dci in eo confiftit,quod omnium poflibilium fimuitaneam ac di*ftinftam habeat notioriem. Jrt mundo innuriieHra videmus (§, !<s,) quorum diftiritfilFfmam ha«bet notioriem ( nam alioquin produeere ea_>

haud potuiftet (§. $.) nee pfoduda fufteritafe(§■ I?.) ) unde conftat mundum evidentiffimumeile fpeculum ftfmnii' mtelle&us funimacque fei*»cxitis divin» (§. 9,), ,§,- I7V

11§t m

Cfl hin'3 elucee Deum effc omnifcium; cluce-ify at etiam, fiira oprime fcire, quibus mo-dis fciicitas generis hunumi provehi poteft. Notiopietati phiiofophicac acfmodum arnica (§. I, 2. ?.)

§. XVlll

HAud difficuker omnibus cbnftare opinoromnia, in univerfo hocce, tura quo-

ad fpacium, turn etiam quoad tempus efteconncxa, 8c quidem ita connexa, ut unum...»femper exiftat iri gratiam ac utilitatem aiteriuse

Sice. g. Oificium folis eft lucere ac caiefacere:calefaCtio efficit, ut vapores in aitum furgant:congeries vaporum pluvias■corifiituitj pluviae ter*ram irrigant l irrigatio nutrimenrum plantis achcrbis oftert, hx iterum hominibus animali-busque. Rem iri comperidium mittam» naturanihil fruftra

§. XIX.

C~y<ontemphtione mundi afittndimus ad ccgnitionemfiaplen-p tia dlvine. Sapientia Dei definitur per fcientiam

inveniendi media, quibus finis intentus optime obti-neri poteft.Finis quidem generalis Dei circa creatio*nem mundi fuit, ut is efler quafi fpeculum aiiquodperfcdioaum ilims ." efle autem trmndum medium

oi)tt=

12obtinendi hunc finem, patet exs. g< 10. ij.& 16.fpectalia autern media ad confervationem hujus uni-verfi ab eo eile ele£a, elucet ex §, x gi ergo per con-templationem mundi, maxima fapientiai divina? Ve«

in rebusintuemur.:§. XX.

§"

SI ergo Deus eft fapiens; poteft omnia ea quae no-bis contingunt, etiam ea quse mala nobis viden-

tur, in optatos ac fucundos dirigere fines. Neminialienum effe judico quantum ha;c notio tribuat pieta-ti (§. i, %. ;,).

..§. XXI.i§.

NOn quidem fine fingulari animi voluptate experi-mur, omnia quaj in toto univerfo fenfibus no-

ftris obveniunt, utilitati accommoditati creaturarurninfervire. Diftira exempla ad hujus rei illuftrationemnon opus eft ut afferamus; fed fufficiat illud ipfumin apricum produxiffe , quod quidem nobis proxi-mum eft, ,& in quo omni momenro quafi naramus,aerem nempe, invifibilem illum, ur ita dicam, cibumac potum. Hujus tanta eft utilitas,ut eodem vix mo-mento quodam, fine difcrimine non folum fenfuumnoftrorum utiiifliroorum, ut auditus atque olfa&us,verum etiam ipfius vita? turn noftr», turn animali-um , turn etiam vegetabilium , privari poflimus.Conftat enim aerem efie vehiculum foni,dum ptilfuquodam in motum exciratus, imdularione fua, orga-na attingic auditoria. Hie itaque eft in cauffa quarevoces edere, easdemque ab aliis edicas, audire quea-

nnis.

' Isrtius. Hoc utiliflimo naturas dono, fi deftituererriurjcmiies tflerrus quafi elirigues, nobiliffimaquefermo-cinandi facultas nihil nobis prodeflet, Eodem modocor fiat aercm qucque effe vehiculum particularumodoriferarum, cmnibus qui vel pnmis labiis Philofo-phiain deguftaverinr naturalem. Animalia planrasqve,loco acre privato, extingui experimenta, qva; opeanriiaj pneumatica? inftituuntur, abunde docenr.

$.xxn:

MUndus innuit Dtnm effe flumme bonurn. Bonitas Deiconfiftit in intenfiflima voluntatis propenfione

tribuendi omnibus entibus tantum perfeclionum,quantum effentia eorum recipere valet. Dum mun-dum intuemurj cernimus ea, quse in illo funt, per-feclionem conferre entibus turn rationalibus, turn ir-rationalibus(§ 21. 18.")' ergo conftat cum, gui hsecomnia fuftentat (§. 13,,), eflebonum, idque in fum*mo

& xxiii;

SI cotttemplario mundi nos docet Deum effe poten"»tern (§ 10 ), prsfentem (§. i3),fcientem (§,i6.),

lapienrem (§. 19.) ac bonum idque in fummo gradu;docet etiam fiduciam in co collocandam efie; quan-doquidem illam in co femper collocare folemus, dequo certe perfvafi fumus, qucd pofTifatque velitbo-num nobis pra?ftare. Fiducia? certs comes hilaristempereft animus, quoniam illa efficit, utbonisfu-turis, tanquam praslentibus fruamur. Hscc omnie

qyO'

*4c iOnhm funt confequentix cognitioms porfc&lo\m>n.Divinarum, ad quam coatempldtio mundi nos du >u iquis eft qui noa vid^t eandein ia pieute philofophioaacquirenda, omne ferre ptm-lum (§, 4.)?

§ XXIV.C^kStendi quidem poflet contempiationem mundi $

/ nos ad cognitionem plurium perfechorium divi-n3rum perducere pofle .♦ fed fuffioiar nos hifce fairemindicafie qua ratione a contemplatione rerura natura-lium , aruraus ad crearorem fu.elevandus.(

§. XXV.

"sOntcmplAtio viunir, pi/iipiAte anrastr noflfor pfrfanJ/t^9 Dum rem aliquam intuernur , perfe&iouesque

quasdam ad unluatem noltram aliqind conferenteseidein inefle deprchendimus; voluptas penes nos ex*furgit. Mundum vero contemplando; non folumperfeftiones Deo inefie de.prehendim.us (§ $. 10 1 j.16. .19. *#.)> yerum etiam easdem itifinuis modis fe-licitatem noftram provehere (§ 11.14,17,29.25)?ideoque hinc magna exfurgu voluptas,

§. XXVI.

VOUiptas infenditur, tuin ex gradu perfeftionum,turn eriam gradu certuudmis. Dci perfe<£bones

rernnnuseffe (uramas (§. 9 ) . ideoque illa voluptas,.quara illae nobis offerunt, efl furaraa: infinitis para-iangis diitar a voluptate, ex perceptione quacunqueaha exorta j nuuquamque m t.«4mm degenerar.e.pocdl.

.$. XXVII,

15§. XXVII.

SI ergo perfeftiones diyiha^ fummam ac conftan-tera voluptatem nobis offerimr; fequitur etiam

easdem felicitatem noftrani furnmam provehere:qvandoqvidem llla conliftit in conftann ftatu i^titiasfive volupcatis. Si Det perfe&iones felicitatem no-ftram provehunt; fequirur eriam actiones Dei nosftatumque noftrura perfeCiiorem reddere, five quodidem effc, effe bonas & quidera optimas (§. 9. ). SiDei a&iones fuat optira^; fluit etiam hinc , omnesnoftras a(ftiones,quas cum his conventunt effe,opti-mas. Dei autera a&iones, conftanter ideo funt opti-mx, quoiuam ille, ut ens perfe&ifiimum ex iis,qu^e optima funr, nempe perfe&ionibus fuis, moti-va earum haurit: ideoq-ue noftrae, fi cum his conve-nienr, conflanterque bona; erunt; debent etiarn mo«tiva haurire ex

§. XXVIII./k Ctiones itaque noftra;, quibus perfefliones divi-f\ nx motiva exhibent, conftanter funt bonae acoptima?: proinde etiam non poflumns non potius exilhs guam ex re quacunque aiia, noftra haurire moti-va,- modo easdem diftin&e cognofcamus (§. 3 ) Hocipfumcantemplario mundi praftat (§ 8. 10.15, »6 19.ii.): ergo eriam efficit, uc experfeiftionibus divmis,achonum noftrarum motiva defumaraus.

$, XXIX.ip|Uo itaque diligentior & accuratior contemplatio\J mundi inftituitur; co etiam major promfitudo

C^ acqvi-

16aiquiricur ex perfe^ionibus divinis a&iomim motivadefumendi ifi, 4) Oraais eceairn promeitudo crc«bro aitaum exercuio acquiritur.

§. XXX.

Pletas pbihflbpbica per contempUtioncm hnjtts un':\>erft ac-fitrltit--. Promtitudo ex perfe&ionibus divinis

aftionum motiva defumeodi, pietatera abfoivit phi-lofophicam f§. x.) Per contemplationem hujus uni-verfi hsec promtitudo acquiritur ($. z- 29,): ergoetiam per eandem, nimirum contemplationem, pie-

tas acquiritur philolophica.

SOLI DEO GLORIA.