varios - relatos guarijíos

57
8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 1/57 Relatos· Guarijios Nawesari makwrawi i' I enguas de Mexico . ·:,.

Upload: circulo-ometeotl

Post on 07-Apr-2018

254 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 1/57

Relatos·

Guarijios

Nawesari

makwrawi

i 'Ienguas de Mexico

. · : , .

Page 2: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 2/57

Presentaci6n

I I I H 1 e l l f l h d l lH v .IJI~1 ' 1 1 '

I tili! M w ltf l'll_ tH l.h hq llrlin c T ello y~1'JlII"Villil",

Las publicaciones y documentos ineditos de la

Secretaria de Educacion Publica y de la Direcci6n

General de Culturas Populares del Consejo

Nadonal para la Cultura y las Artes, aSI como delo s Institutos de Cultura que integran la

coleccion Lenguas de Mexico, se nutren de los

esfuerzos de escrituracion de las lenguas

nacionales realizados por los propios ereadores

en el transcurso de los ultimos veinte aftos.

Este trabajo responde a un proceso cultural de

1 & mayor importancia y se desarrolla a partir del

transite de una literatura oral. portadora de

memorias milenarias, hacia una literatura eserita

que consolida y universaliza experiencias hasta el

memento poco reconocidas.

L a coleccion reune una amplia gama de relatos

qu e expresan realidades sociales diversas, un

slmbollsmo y una creaci6n estetica particular

qu e abunda en temas miticos tanto como en

fibulas y ejemplos morales; astros y elementos

naturales; relatos sobre el hombre y sus normas,U.OS y costumbres sociales, ademas de cuentos

.obre brujos y apariciones.

Con la gran difusion de la coleccion Lenguas de

Ml!xico. se busca enriquecer el panorama nacional

1'lllIlflHI~III~:II~II()t)s

l'lilll"lli rt'hllprcsi(~112002

l'uuluccion: CONSEJO NACIONAL PARA

LACULTURA YLASAKfES

Direcci6n General de Culturas

Populares e Indigenas

© Derechos reservados, 1995

Direcci6n General de Culturas Populares e Indigenas

ISBN 968-29-7680-4 (obra completa)

ISBN968-29-7684-7

Impreso y hecho en Mexico

Page 3: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 3/57

de creacion literaria, asi como ampliar los usos yfunciones de las lenguas originarias de Mexico.

En cada uno de los relatos cornpilados, el autoro la instituci6n particular se responsabilizan dela elecci6n de grafias y sistemas ortograficos

adoptados para la representaci6n escrita de latradici6n oral presente en los diversos gruposeuiicos del pais.

Nos resta, en el presente volumen, expresarnuestras gratitudes al linguista MaximilianoMunoz Orozco de la Unidad Regional de CulturasPopulares de Sonora, as! como a los profesoresAlejandro Aguilar Zeleny,Alejandrina EspinozaReyna,Arturo Morales Astorga, Priscila Molina,Raquel Moreno, Gildardo Buitimea, AurelianoRodriguez Guerena, Rafael Nieto Andrade yRoberto Escalante, quienes recopilaron yprepararon las narraciones en lenguas guarijfo,seri, papago y pima que aquf presentamos.

lndice

R e/a to s g u ar ij fo s , Na wesar i l llakwl'a wi

Wajura te waniachi katiatay sinoy toWajura del rio Mayo t 1

Origen del fuego 14

Origen del fuego 15

L a fiesta de la tuburada 16

L a fiesta de Ia tuburada 17

Fue cuando hubo eclipse de sol 18

Fue cuando hubo eclipse de sol 19

L a historia de unos senores

que fueron a cazar jabalies 20

L a historia de unos senores

que fueron a cazar jabalies 21

L a madera de Cuasima

L a madera de Guasima

24

2S

Nosotros los guarijfos

Nosotros los guarijios

26

27

Page 4: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 4/57

EI arroyo Guajaray 28 R e /a to s s er is , Z iix h ap tq uiih a

EI arroyo Guajaray 29

Las ninas guarijias 30 Ziix quih yaatolijoj iipcaa quih caa ac 58

Las ninas guarijias 31 Creencia de la lluvia 59

Kiyami nawesaniame oi imuri 32 Mosni c'tam ha pac quij hiticoi pac'caha 60EI cuento del coyote y la tortuga 33

L a leyenda de la caguama 61

Piripi mauya y piripi tijoe 40

EI tigre y el hombre 41 Alemantaj haapac coi hant xah zo

tooctap hax taama iti coi paactoj ac ha.

Kiyami nawesaniame: Hant cap izax quih aano tooyoj

oji y sejori nunutira 42 maa iha (1918) caap ah rnaa 62EI cuento del coyote y la colmena 43 Cuento de los alemanes. Afio de 1918 63

Chikakari nawesari y kokukowi 4470

EI cuento del pajaro chikakariZix ktam Barril hapahk

(chichalo) y kokukowi (palomo) 4 , . ' 5 EI hombre llamado Barril 71

EI cuento de una pareja de gigantes 46 Horo CoicasitimEI cuento de una pareja de gigantes 47 quihya quih hiti coipactaha 76

Kiyami ania wajipasoOro el Tramposo 77

48

Cuando se acab6 el mundo 49Phaar yaij hiticaheme quihtiquihj

Soopechi kuento ipilepi joitiame 52 quih tiix hiticolphactaha 88

Cuento de un murcielago y una mujer 53 Cuento de un misionero 89

Page 5: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 5/57

Ziix coham Peetra hapac

92otoc'tic hiti cohipac'cta yoqui

La leyenda de una senora

93ue se Ilamaba Petra

Xikaa hapx ikii kojookkam 98

99os que se fueron enojados

Relato papago, ftom nokkia

Re la to s06

.., .

Jojcamra paan

107

GUar l J IOS

Cuento del coyotito

•Relato pima, ofeg oob

Nawesaria fiesta del Yumari 110

•11

makwrawiLa fiesta del Yiimari

Page 6: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 6/57

I

I!

II

II!,

i ~I iII

I 10

:1

Wajura te

waniachi katiatay sinoy

Kiyamika katiatay sinoy nekatiame weruma

akichikapo kaytia wayatay animari gente yoma:

waapi umatopame.

'Iejoe umatopame toro warisina teteuotiata

ncrochipo chukuame. 'Iankichipo: wapi tamo

umatoso weruma tepeperi ejenata puru tepeperi

illilllll tankichipo ramo itoga tamo umanario ki

r umo ro row ar a. Ki r amo r ot ow a ta . Ki tamo

"hiliI

I!a.NrVJluop.1weka wajipopa animari y tejee payka

memeriko rakewaretuara. Pirepi lruchirewa

yachiameata pirepi Iyowiameatay pirepi, niyome.

Cheriata pachaweriameraa maynate, paako

netetia kawepu meri puapu toro warisina paykaka

mainate neteriata paako,

Pach weriame mainate cheriata inorame puuka

toro warisina, meripuapu, ujuratiata wawaquero

toro inoramia wichio teepeupa enaataiwawakeroa.

Paaku enemiachi kiuparuteme kaatia nekatuna

chachapata wawakeroa, waapi ajapayteme naay

chipocha tomari tanaya chiya.

Teme simpani epeo chekata mainatea tepeopa

Wajura

de l rio Mayo

Hace mucho tiempo existi6 una peligrosa serpiente

por el rio Mayo; dicen que se comia a los animates y II

la s personas que caminaban cerca de donde estaba.

Siempre que pasaba la gente miraban un toro de

color barcino dentro del tanque de agua, Cuando las

personas pasaban cerca, soplaba un fuerte viento con

remolinos: estos remolinos les obligaban a arrirnarse

II tanque de agua y, si la persona trataba de alejarse

del lugar, no la deja ban caminar.

Despues de tanta mortandad de animales pudieron

eontratar tres mainates: espiritista, curandero y

rezador.

Uno de los mainates dijo:

-Vamos a hacer una fiesta para matar al toro

barcino.

Los tres rnainates organizaron una fiesta y dijo el

primero:

- 'Iraigan at toro barcino,Enseguida mandaron a los vaqueros. Mas tarde

regresaron allugar de la fiesta.

-No pudimos traerlo porque estaba muy bravo

-dijeron

-Cuando estuvimos cerca de e ! sacaba chispas y rugia

11

Page 7: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 7/57

ajasirepu toro chukuachi, pirepi mainate yenijimari

netesa yenikata o'oka aseriata puuka toro.

Waja yoraga meritiata puu toro, warisina Toro meri

saps itotiata puako enemiachi kauma wasipatetiata

tejoe enagame kukomia wichio.

Meriku weruma tuyerepu tejoe enagame wajapaakuchi kiipapamia wichio puuka.

Owara Meregachi itoretu owaraa akichi ipapamia

nerochi soopa puu toro warisina owaraa wajasi

ipapatiopa owara weeka tejoeturiata Pukaepa intuata

soochi mayo akichi.

12

C D m o s i f ue r a trueno que en el cielo s e oye.

Dljo el mainate:

-Ahora vamos nosotros.

L1egaron al lugar donde estaba el toro y mientras

un o fumaba un cigarrillo de macuchi, dos se

Irrimaron junto al animal. A s . es como pudieronmetar al toro barcino; despues 1 0 llevaron al lugar de

I.fiesta y prepararon un buen cocido para los

•• istentes.

EI mainate le s explic6 a los asistentes que no tiraran

10 1 huesos, pues al siguiente df a irian al rio a hacerlo.

v a que tiraron los huesos nacieron muchos pescados.

Dicen que por eso hay pescado en el rio Mayo.

Unidad Regional Sonora

Direcci6n General de Culturas Populares

13

Page 8: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 8/57

.1

· 1 : 1

I ! ] : ·. . 1 , :

Origen del fuego

Echachapani m6chikame tijoe ochitiame warijio. Kiiniwaere nai yowi koare sapa remonio iniwaere nai

riosi ki iniwaere.Ujurare seemuchi pui puu nokare

nai inoaga yoma tijoe warijiowichio.

Origen del fuego

1'8(10 cuentan los ancianos guarijios, al principio no

tenlan lumbre: comian carne cruda. EI que tenia

lumbre era demonio, no dios. Por eso mandaron a

una chuparrosa ya una churea (correcaminos) a tomar

,.lumbre para los guarijios.

Recopilaci6n: Aureliano

Rodriguez Guereiia y Rafael Nieto

Andrade

15

Page 9: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 9/57

La fiesta de la tuburada

Jiji naosani jejkoriami kiteere weje. Yoma pawe inire

riosi napajka jenare puu katewere. Tuwuri yawika

yoma koiwame ramo towere toitere intuame. Sene

yawika mochimichio ajpo mochikachi warijio.

16

La fiesta de la tuburada

En esta fiesta se habla de los antiguos, cuando no

habfa tierra, sino mar.

EIdios y la diosa bajaron a formar la tierra pormedio de la fiesta de Ia "tuburada" y crearon el

aJimento que se encuentra en la naturaleza.

Mandaron que se conservara Ja fiesta de la

"tuburada", que es costumbre y tradicion entre los

,uarijfos.

Recopilaci6n: Aureliano

Rodriguez Guereiia y Rafael NietoAndrade. Mesa Colorada y Bajios,

Sonora

17

Page 10: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 10/57

Fue cuando hubo

eclipse de sol

Quiyami e'e tiame pasaroatai: taja choi paatai 1910

puca tiempochi choi paatai puru taja tucagueri

hueripaatai machi manipaatai puru sopori tepa

aniachi huecamanipatai sopori tepa aniachi hueca

sopori tetewiguatai.

Hueru chiatai gente narucoga majaca quimachiopo

hueni chetia tai bote cacarame buepaca guaja gente

hueruchia tai niyoga.

18

Fuecuando hubo

eclipse de sol

Fue en el mes de septiembre de 1910, cuando se

eclipse eI sol y se vieron las estrellas en el cielo. Eseeclipse dur6 mas de una hora, pues no se vela luz:

mas la gente estaba ya asustada porque no soportaba

l a oscuridad; muchos sonaban tambos viejos 0de

fierro.

Unidad Regional Sonora

Direccion General de Cul turas Populares

19

Page 11: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 11/57

La historia de unos senores

que fueron a cazar jabalies

Jojegaine no'o upi ajama San Pablo ranchoci,Yomaka oinere piari, puyaka temea oka chuchuri

yeka no'o compayero Hermeregildo ine'e r amo

kokomfa iyasika koiwame. 'Iamo upiicho yoma,

puka tiempochf ldmachiyaitemea atao

tamoichochi intua teeste, ku'u animari aje

koiwame, eepeche kokoyateme majoy. Kusicoy,

kiichi, proisi, towf isoochi akichi wa'a nokaka

kowayay teme kijamf kokonarfa saapa,

Pukeri puyaka tome tame petechi'o, surtee

iniwaere teme tamo puko chuchurf kuwe saaerepu

kusikoy taara, pukeriaka tetekiria paichio,

simpaka teme yekitoka kusikoy taara chuchuri

pukamina tepepi sirnpaga temeii chuchurfa

tesochi moaria kusikoy wa, aonichaniata

machijenariata piripi jumaka itemea wara pejana

akay waapi n06 werichiana jenaka nekaka puu

kusikoy, natakeparia kujll n06 ajae wewemfa.

Ionoe ipakane tetemuka kawichitipo, waa

wichika mukuria. Waaja kachi puyaponfa yoma

yetepaka teme te, es6 waa nokisapa kuuju cha,

ewaeme yacheka kosoka teme teesochipo, wail

nokaka koyaka teme paika kusikoy waa tame

20

L a historia de unos senores

que fueron a cazar jabaJfes

VMa con mi familia en el rancho de San Pablo. Todoempez6 una manana cuando salimos de mi casa mi

amigo Hermenegildo y yo; nos acompafiaban dos

perros, Ibamos en busca de alimento para nuestras

flmilias. En esa epoca desconociamos las armas de

ftaego; para nosotros 5610 habia palos y piedras para

Uzar animales. Lo que mas atrapabamos eran

Wnados, cochis jabalfes, iguanas, liebres, conejos y

bagres; de esos medios nos valfamos para subsistir.

A I poco rata de haber sa lido de mi casa, tuvimos la

lDerte de que mis perros olfatearan las huelJas de

unos jabalies que hacfa poco habian bajado a un

fOcito al que conocen como "Aguajitos". Seguimos

.... huellas de estos cochis, guiados por los dos perros

4 I ue nos acompanaban, caminamos un largo rato y

"mos que se detuvieron al frente de una cueva. De

tentos ladridos que dieron los perros, lograron que

....0 de los jabalfes saliera en estampida y, como

..setros teniamos acorralado el lugar, se fue derecho

\donde yo me encontraba. AIverme frente a ese

mal tan bravo, olvide uitlizar mi garrote y 5610 me

o a la mente ponerle el pie para detenerlo pero,

21

Page 12: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 12/57

tewaria.Eikao nonoraka teme apa mokekeka mukuame,

tamo petechi itoka teme pipinerichi pesumia

asaapara tasotasapa ona ipasekateme ki

pikamicho saapara, posaka kokonarfa tarno upl

ajarna, tayame pasurepu wepasuni temeapasutiame tewapu.

Yoma itapiti animari ajae koiwame tamo

waapfmeteriapu sikori yoma saapa ajachi

wepasuniame.

22

con la misma fuerza que este traia, se

desbarranquillo, Antes de que sucediera 10 mismo con

los otros. planeamos tapar la entrada de la cueva y

buscamos basura para prender fuego y asfixiarJos.

De esa manera logramos rna tar tres jabalies que se

encontraban ahi. Como pudimos nos echamos al

hombro a los ani males ya muertos y logramos Ilegar

cada quien con una pieza a su casa para preparar la

carne. Destazamos los ani males. les rociamos sal para

que no se echara a perder y asf mitigar el hambre; mi

familia prepare un suculento bocado que aqui

conocemos como cocido. El utensilio que se ocupo

tambien es fabricado por nosotros mismos; es una

olla de barro cocido,

Esto nos sucedio hace muchos afios, a su servidor

Manuel Martinez y a mi amigo Hermenegildo Vela

Marquez.

Recopilaccion: Gildardo Buitimea Romero

,'1:

2J

Page 13: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 13/57

La m ad e r a d e Cuas ima

Jiwa warijio -iwajio mochikawe kuu ajiya. Taparasi jiji

netenia wanko, pusite, mesa. Puka neteka mochiwi

tijoe warijio.

L a made r a d e Cuas ima

Los guarijios que viven aqui en Los Bajios utilizan 1 3

madera de guasima para hacer mesas, sillas, fustes.

Esto hacen los hombres guarijios.

Recopilacion:Aureliano

Rodriguez Guereiill y Rafael

Nieto Andrade

25

Page 14: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 14/57

Nosotros los guarijfos

Temewarijio tejkipachani tajkuchi, tapar~si. .

Wechorichi netena teme sikori, sakira, pejton,jorona. Sene taparisi yawera,.arapa, mesa, .

maskara. Sene tajku netena, jepeta, mokori,

rankaria, kari, wari. Pipako netenia rnokoria

wataturi netenia rankaria.

Nosotros los guarijios

Nosotros los guarijios trabajamos la palma, la madera

y el barro. Hacemos olJas, comales, cajetes y fogones.

Con la madera hacemos violines, arpas, mesas y

mascaras. Con la palma hacemos petates, sombreros,angarfas (cesto con red de rnecate], casas y guarfs,

EnBabfcora tejen sombreros.

EnGuataturi tejen cestos.

Recopilaci6n: AurelianoRodriguez Guereiia y

Rafael Nieto Andrade

27

Page 15: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 15/57

E I a rro yo Gua ja ra y

Wajarai jald chiko weka sochi intuna. Pub koani

warijio. Makuchuni koaka yoma intuo. jaki wajarai

ajta wajio umatona. Wajio jakichi echitiame toenia

waao sunu, jaru, muni, jarawe, Puka echajka japo

kuina warijio wajio rnochikame.

E I a rro yo Guaja ra y

Hay mucho pescado en al arroyo Guajarai del que se

alimentan los guarijios.

'Iambien se alimentan del fruto de guanamuchil. EIarroyo Guajarai pasa por Los Bajios, donde su agua se

utiliza para regar los cultivos de rnaiz, frijol. calabaza

y sandia. Estos cultivos son una gran ayuda para los

guarijios de Los Bajios.

Recopilaci6n: AurelianoRodriguez Guereiia y Rafael

Nieto Andrade

29

Page 16: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 16/57

La s n ifia s g ua r ijfa s

Teme kuita warijio puserena teega wejechi kusi kari

neteka, Sene wesara takari neteka. Jiji ju tamo teri.A nosotras, las ninas guarijias, nos gusta jugar con

tierra haciendo casitas de barro y palitos. 'Iambien

hacemos tortillas de barro. Estos son nuestros juegos.

Recopilaci6n: Aureliano

RodrIguez Guerefia y Rafael

Nieto Andrade

31

Page 17: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 17/57

Kiyami nawesaniame oi imuri

Senepi apo natepariata puti of i murf meka

kusitere, kofwame iyasiaka apo koaya iapotuyerepu metemia piripf aventada kajena

pote kawiehi. Wa. atiapa kokomia majoy

saapara, wara cheriata murf a ne, ea

unatemapu muu ubatiame ujumamea

ioramamua aventadas.

Kawejupe ehanerfatapu oia listochf yasimitfa

kate umatoternitfa pilepioy, murfa yasipariata

majoy umatomichf risaka, eepamiopa

inamoriatapu of siname.

-Wa, ami majoy-. murfa listaroariatapa

atao ki iniwaeriatapu tiemp6 apo tatatemfa,

urnatorfata wa, ada.

PUll of-a meyariata piripi, muri-a wa, asf kf

meyariatapa pilepio, neipaopa merisapa

meterfata tenka wa, a rnajirnia saapara,

Cheriata of-a neea kawe paramunane inee

tiame cheriata murf-a akana sinpapa

nerojiamfa, neea simanfa nerojiamfa 01

nerochi.

I neea mud nerochi kuwe asimaniapu

epeche, wa, a chachapariata karrera te, epa

32

" . _" ,

,y EIcuento del coyote y Ia tortuga

Una vez se enconrraron el coyote y la tortuga Iejos,

en el monte. en bus ca de alimentacion y se invitaron8 echar una aventada en la falda del cerro para comercarne de venado. Dijo Ia tortuga:

-Yo estare de puesto; tu, que corres mucho, echarasJ s aventada.

-Esta bien -contest6 el coyote- te pones listopara que no pase ni uno.

A l poco rato se oyeron los gritos del coyote:

" -iAhf van los venados:

_ L a tortuga alist6 el arma, pero no tuvo tiempo paradfsparar y se Ie fueron los venados. EI coyote siempre

uno ya que la tortuga no logro matar ninguno

'li:"lesll'm~shicieron un hoyo para tatemar la carne y el ',;tUInVrlH dijo:

,:'-Yo me siento con bastante sed.

'.....Yo tambien -dijo la tortuga- ldonde iremos a

i~""""""agua?

:.".-Yo voy a tomarla en el aguaje del coyote -dijo Ia

yo en el de la tortuga para lIegar mas rapido..c()Otest6 el coyote.

propusieronjugar una carrera cada quien hacia sue .

33

Page 18: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 18/57

os6 kawe pilepi apo paichi. , ..Muria-a ki asiriata ap6 simu tunchl. pun-a .

. pilepi pusira neroy 1tetemurepu tet slyoname . ..

pacha asiriata rnur i-a- Maitiame katlc,hl ~ ,

yapisika wejariatapu kokonaria saapa pmeri.kaehl asiyoi 01. . ..

Ejepamiopa weehipa oyatal kOJlbe, wa:~

ehanerfata muri, a amo tal{ewaman,e k?Jlbe

n06 inayatopa ika saapa teepa t~l~uchl., l··b apisfka

Kawejupu ehenata {OJI ea y , rna

monapnriata yoma neipaopa wa, "" YO.kpa

Saapa mud monapunata et ao.

manapusa . ,

ml

·t'la ekaehi sinya wlehtmamupu

Kate neue, 1 iib a Murt naaerame weehacherlara ( O J 1 e .

yac.heriata tenkaehitipo. ,

EJ.epamiopa, asiriata ota yoma apo tata~~

.. , apltteka yapiti machijepamia maJlttam,e y. .

~oolcalGl wejariata majitiame kachl aSlyol

muri eheriata ora. h

P· Ipi of tanara waa cheehaniata wee alr ,

apoche kati tenkachitipo ~aa

chaehapaehaniata tatanara. , ,

Nonora waa ehanechachata apo. tatana

najepa waa chachapani emea majov saapara

conaria. ,Ota ki pichikeriata apo tata",) apoe

34

La tortuga no llego a donde qued6 de ir, Ie tir6 una

patada a la peria verde de un ojo de agua y regres6

primero en donde estaba la tatema del venado.Escarbo rapidamente para aprovechar la carne, antes

de que llegara el coyote. Un rata despues vio un aura

volando bajito y Ie dijo:

-Compadre aura. te alquilo para que me lIeves esta

carne arriba de una palma.

-Esta bien =-conrestc el aura.

Rapidamente subio toda la carne. Despues de esto

subio a la tortuga

-NOIU<IS no abras los ojos cuando vaya en el viento

-dijo el aura- porque te vas a caer.

La malvada tortuga, antes de trepar al Iomo del

aura. echo espinas en la taterna.

Un poco despues llego el coyoteCOil

todos sus hijospara sacar mas rapido la tatema: rapidamente

comenzaron a escarbar y dijo el coyote:-Vamos a apurarnos antes de que llegue la tortuga.

Uno de sus hijos dijo:

-Esta llena de espinas la tatema.

EI papa del coyotito contesto:

=-Nornas 10 dicen ustedes porque quieren comer

carne gorda de veuado.

Elcoyote no Iecrefa a sus hijos yescarb6 el mismo, pero

como se espin61as manos, se enojo mucho. Todos se, pusieron a buscar y no encontraron nada. E1coyote se

. . canso y se qued6 debajo de una palma. Unpoco despues la

, ; tortuga Ie tiro WI pedazo de came y el coyote se la comio,

t' -iTlrame otro pedazo de carne, dios! -dijo el

. ',.coyote.

35

Page 19: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 19/57

wejariata i yana soiriata sekachi, i ka~e ,

nekariata yomachi iyariata kita tawanata. Puu

oia resiparlata iyaiche resipurlata kuitapi

takutere vasaka.

Ejepamiopa muria-a ipaseriata .saa~a. nuuti,

poiachitipo 01 ikokariata epechi noo rpase

saape diosi chechaniata oia.

36

EI coyote volteo hacia arriba y mira que la carne

salia de la palma y dijo:

-Aqui sale, de esta palma y aquf esta el cornpadre

tortuga, hay que tumbar la palma.

EI aura andaba volando bajito nueva mente.

---Compadre aura, te alquilo para que me lIeves la

came arriba de aquel cerro.-Esta bien -contesto el aura.

Mientras el coyote echaba la palma, el aura estaba

acarreando la carne; despues de que la acarre6, vino

por la tortuga, ya que la palma se iba ladeando: vino

y levant6 a la tortuga, la puso sobre su espalda y dijo:

-No abras los ojos porque te puedes caer.

Cuando iban en el viento, abrio los ojos y se cayo la

tortuga. EI coyote la vio:

-Ahi viene Ia tortuga, agarrenla.

La tortuga se meti6 debajo de las hojas secas.

Despues el coyote contrat6 a unos senores chapitos

,.•...................::~2~~sl.o ayudaran a buscar a la tortuga. Estos eran

I Los senores bobos ernpezaron a buscar entre las

hojas y las ramas secas, un poco despues la tortuga

empez6 a estornudar entre las ramas.

-Aqui esta -dijeron los senores chapos y fueron a

ver el coyote.

- Te voy a comer -dijo el coyote.- Te voya quebrar los dientes -contest6 la tortuga.

- Tevoya cortar con machete.

-Te voy a quebrar el machete.

- Te voy a dar una pedrada -dijo el coyote.

. {

37

Page 20: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 20/57

38

-Voy a quebrar la piedra --contest6 la tortuga.

-Ie voy a dar un hachazo.

-Ie voy IIquebrar el hacha.

-Ie voy a tirar en un tanque de agua -dijo el

coyote.

Yempez6 a llorar la tortuga:

-No me tires al agua, porque me muero -dijo latortuga. EIcoyote Iecrey6 y la lIev6 al tanque mas

hondo; la tortuga cuando cay6 al tanque de agua se

retorci6 un poco, pero despues empez6 II refrse del

coyote. Salio del agua para que este la viera, se volvi6

a meter y jarnas sali6.

Yaque se perdi6, los coyotes contrataron una

parvada de patos y dos garzas para que cuidaran el

guapari, en la corriente donde iba a caer la tortuga;

pero mientras que las garzas sacaban pescado, la

tortuga se escape a otro tanque. Mas tarde

conrrararon a dos sapos para que tornaran toda eI

agua; cuando la tortuga se encontraba casi afuera

pasaron dos chuparrosas y rompieron la panza de los

sapos, dejando el tanque igual que antes.

.., '.;; '• . . .'• • . • .

" .

. ':

} : ;

Unidad Regional Sonora

Direcci6n General de Culturas Populares

39

Page 21: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 21/57

Piripi mauya y piripi tijoe EItigre y el hombre

Pie tawe piripi tijoe meska kusitere ariwapako

tiara. Nape sinyo tiara. Gente ka tiarne tei

chaniata wajka poe jikecha.

Sinko tiata waikao nenemia. Wail poika cheriatapiripi mauya. Inatu keko tiata waikaa, akana.

Kokorenamu chanetiata. Sekae tuyata chuachipo

tamechi kokoriotuka isiriata waa chanetiata

waikao. Amo te voy a curar iyowemane nape

yacha paa non koyekemetia waikao non

merikememetia waikao majoy. Kue tewecha ehata

teika. Maachirepoy. Sincha ehata waikao

tepekopa wajka teteotechaehata. Enchi sincha

chata. Kuetakori wajka chachatekata enchi.Neneko tiara waiko. Uka majoy maniriata

wakichasapa no rako tiata waikao.

Dicen que un dia iba caminando por el bosque un

, , hombre cuando, de pronto, a un lado del camino, se

' i oyo un gemido que parecia el de un ser humano.

~: Entonces el hombre fue aver, encontro a un tigre:t' acostado en una cueva y Ie pregunto:'I~; -mande te duele?

~, E I tigre apunt6 con la mana hacia su boca 10 que

1 '. " ~:~:::!:~i1:e Ie dolia la muela. Entonces el

~ - T e voy a eurar para que cuando te alivies mates un

;1' venado y me 10 des; eso sera mi pago.

.•...•. EI hombre Ie cure, paso media hora cuando el tigre

se calmo y se fue en busca del venado. Poco despues." e I tigre vio en el arroyo cercano a unvena do y desde

. 'j arriba tiro. El hombre 10 oyo eaer, mientras el tigre se

• fue. AI ratito se oy6 caer otro venado y entonees ya

: aclaraba el dia cuando el hombre fue aver y vio que

el tigre habia traido dos venados 10 que era la paga

pactada; el tigre todavia fue a buscar venados para SlI

comida.

EI hombre muy contento seco la carne y se fue con

, el burro cargado.

Javier Zazueta Leyva

Recopilaci6n: Aureliano

Rodriguez Guereiia

41

Page 22: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 22/57

Kiyami nawesaniame:

oji y sejori nunutira

Kuira compae oi amo poemia enaine mere o'otapechi

sejori metemo oranepu mere piari chekata sejori

nunutiraa.Merekechi piari sinriata ojia chaneetia, sejori

kokomia, aapo Immpare katiachi kawe chupate

tepuura kukuchi metepuapui sejori cheriata sejori

nununtiraa.Watiache tekipaata arapo chapalmsmetetiata weeru

towapaata sejori nerura pochikan manipariata

wetiachio sejori nerora, ojia wajachi intomo orare

puaipu mere piari simetia wej~t~ n~jo ~apec~i sejo~!kokuati naje wejachi metemamai sejonr cheriata ojia.

Meregachi piari sinriata sejori nununtirae apo

compae matemiachi sejori wajachi intomojoratai

watiachi teldpaata aapo chaapaka kaykuita apo

eranateriaata, wara isika apokokosa yoranipu cornpae

ojia wewera naraa niniata apochapaka tepunasa. .

Cheriata sejori nununriraa Idiniwauma werewachl. .

sejori cheriata sejori nununturaa ki iniwamuapu sejon

era iniwamuapa chaneriata sejori nununtiraai.

42

EIcuento del coyote

y la colmena

-Buenos dias, compa coyote, te vengo a invitar

manana a mi casa, voya tumbar miel-dijo la

colmena. AIotro dta temprane6 el compa coyote para

comer miel con su compadre colmena.

-Afila el hacha para tumbar miel -Ie dijo la

colmena a uno de sus hijos y puso la pata en la batea

de palo; le dieron un hachazo, le sali6 mucha miel y

se lIen6 la batea.

EIcoyote quiso hacer 10 mismo:

-Yo tambien te invito manana temprano para mi

casa, para que comas miel, tambien voy a tumbar-dijo el coyote.

AIsiguiente dia salio muy de manana et compadre

colmena para la casa del coyote quien tambien quiso

hacer 10 que hizo la colmena; puso Ia pata en la batea

y pidi6 que Ie dieran un hachazo, 10 que Ie sac6

.,..;..•.. rnucha sangre y empezo a brincar con la pata trozada.I -No mas te andas lastimando, mi compa coyote

~" -dijo la colmena- to no produces miel, 10 que to

; tienes es sangre

~ d : : ~ d l : : : ~ : : ~ ~I Direcci6n General de Culturas Populares

"?

';.

43

-----_-_

-~~~

Page 23: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 23/57

Ch ik aka r i n aw e sa r i y kokukowi

Naje witiami yakomia. Cheriata chikakaria

roriachio ki iyakonia kikoywa weykao chekata

kokokowi.Chikakaria newitoa sinkatapua koywame iyamia:

Meregaehi witukana engata kokoriame pakikata

apotapechi kokoriame. Meregachi piari sinkata

kokokowia nenemia apo amigoba chikakari

asikata teepotaata. Kuira kuira, ki neyata

chikakaria. Teepeopa neyagata kaate nojonawese

kechiwo chanimu ld kokoria wichios chekata

chikakaria. K i amoe kokoria wichio no

najerenamu nojo aehenamu. Chekata chikakaria,Kawe amotuyeaine roria tajenarichio ki

ojoniaehiotiane. Ajapisimiremu. Eepeo

wantaromamup amoe kurupaemupui chekate

kokokowia.

44

EI cuento d e l pajaro ch ikakar i

(chicha lo) y ko ku kow i (pa lom o )

-Vamonos para el valle a busear eomida --dijo el

pajaro ehfehalo.-Los dfas de Semana Santa no se busea cornida ni

se come --dijo el palomo.

EI pajaro chichalo no hizo easo y se fue solo a

buscar su comida. AI dia siguiente regreso del valle,

golpeado, entre en su casa. EI palomo ternpraneo

para visitar a su amigo chichalo y cuando Uego Ie

salud6:

-iBuenos dias, buenos dfas! -y no contestaba el

pajaro ehfchalo. AI poco rata contest6:-No me rnolestes, estoy enfermo -respondi6 el

chichalo- con el cuento de que ttl 110 estas malo te

estas riendo de mi.

-Te dije bien que no fueras ayer, que era Semana

Santa, no me hiciste caso, siempre te fuiste a sufrir,

ahora aguantate, ttl tienes la culpa --rlijo el palorno.

Unidad Regional Sonora

Direcci6n General de Culturas Popujares

45

Page 24: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 24/57

I I,;

E I cuento de una

pareja de gigantes

Oba pihe jowitarne pirepi tajohe caitia cucuchicuaytoy weycah'o tequi junateriata pallere tiate

tequi panaternia rnawernia lIetoretiata tepura

kianiay kinakillatawey caho chiata cecah'e

potanamane potachasia witiarne llachasimane

calle jowitirnea potachiasia witiarne

llachasimane calle jornitimea powasiki

istosatetista tekipanateticta jowora guajanachi

cuallamellohatetiata rnunipasani kahome

pasuriata waposi pachira pasuriate wakasi jowaratollaraheme jari tekipanarne jenapoy wasikarne

weririata kuallame kiaretiata kuallame wechuri

pestri cotahiwa teromuri chiata kalla weykah'p.

Coco sa nonorame te meg'apa itopua puka arno

muniwa amopetechi cocotay matokachiwerasa

akipagata pahomi inicy coorepariare mojanagata

cajete wichipaga achini kiruma chiatapu jowitiarne

nahetatiarne juerepu cuallame chiate cuwe noraga

1I0machipisa tete chi arne wewernanecojochijutuay woho wichipa gata wahasi

jinepagate,

46

Eran un gigante y una giganta que se connan a losnifios cocidos como calabacitas. Para poder marar a losgigantes la gente los invit6 a trabajar. AIgigante se 10llevarona magiiechar y a la giganta la pusieron adescarmenar lana de borrego; le prestaron un hacha algigante para que desrnontara, pero no quiso agarrarla:les dijo que no necesitaba hacha para maguechar:porque el arrancaba los palos con las manos.A las dos cocineras que hacfan Ia comida.Jes

pidieron que una cociera un cajete de frijoles y la otracociera sernilla de chilicote. A los dos cajetes les

echaron huesos de vaca; esa comida era para cenar. EIcocido de frijol era para la gente y el de sernilla dechilicote para el gigante y la giganta; a la hora de lacena sirvieron a la pareja de gigantes aparte, en unascajetitas de barro, y la sobra se la regalaron. EIgigante se lIev6 el cocido con el cajete para su casa ysu esposa Ie decia:-No te vayas a caer con el cajete.Pasaron una barranca y en una subidita se cay6 el

gigante desmayado y muri6. Lagiganta decia:

-Nos invitaron para lefieros. Se devolvi6 diciendoque iba a acabar con la gente. Pegaba un grito ydecfa que los iba a tornar de los pies y les iba a darcontra las piedras. pero al cruzar la barranca cay6muerta.

Unidad Regional Sonora

Direcci6n General de Culturas Populares

47

Page 25: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 25/57

Kiyami ania waj ipaso

Kiyarni ani wajipaatai tajaka tajae na

wesani gente ojochetiame kiyami simpamo

pirepi tejoe meka yewame tesoochi

pakiriata kitajinaria taje soopa umatoso

machenarepu machi menemia jiita

tewakutiata rnachio soopa tajariata kuu

wee teete napisoche weeru katiata. Y

powiyame powaata teepeopa teesochi

mechenasapa. Tejoea kochinarepaotiata.

Tairia poipaotiata weechi powiyachi

neipaopa kochisapa pusakouara, poika

itipikutiata kuwe senepi inemuke tiata

majakotiata. Nawesari inamuka waasi

arikiri initoi gente yamisia simpanea

uokisichauiata wejesi aari inamugo tiata

muenati yawisichaniata eepeche wapiche

cheetoata nawesasia yawisia ajesiata tejoe

ajayame itipigame poyachi, I wa poi pirepi

mukukarne tejoe amuri pesuame,

Kepuapoyotiata tejoea eeka nawesachanio.Wejichachata tejoe majinaria wajasi

wetwrnaipuaipa weru ujenao tiara tejoea ki

wetepanaria naje wajasi Ijimukukame

wajasi pesooru kaitia uupa ekani soopa

Cuando se acab6 eI mundo

Cuentan las personas mayores que hace mucho

tiernpo el mundo empezo a arder: esto querfa decir

que se iba a acabar, S610 un hombre que no querfa

morir se rneti6 en una cueva muy honda para no

quernarse. Despues que todo pas6, salio para ver 10

que habfa sucedido y no vio nada, solo cenizas y un

llano solitario.

Cuentan que al rato de haber salido de la cueva, le

dio mucho suefio y se le hizo facil acostarse sobre la

tierra limpia. Despues de haber dormido, desperto

pero siguio aeostado. De pronto se asust6 porque oy6voces; ya era rnuy tarde y Ie pareci6 como que venia

gente bailando. A medida que pasaba el tiernpo, mas

cerca se escuehaban las voces y el ruido hasta Ilegar el

.momento en que estas Ilegaron junto a el, el unico

senor que habfa quedado vivo, entonees escucho que

decian:

-iAqui hay un rnuerto! -dijo un espfritu,

-iY parece que ya mero revienta! -dijo otro... -Hay que hacer un hoyo para darle sepultura --dijo

espfritu,

.Todo 10 que platicaban estos espiritus el hombre 10

p'-U-' ....."'... Cuando ya ternan listo el hoyo para

49

Page 26: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 26/57

"

simpa chachata eeka nawesarne tejoea pineri iti

(pare aniachi puukae ki wajipani peji ania pu

kae weeka muwae tejoe peichi.

50

sepultarlo, el hombre se tiro un pedo.

Entonees dijo un espiritu:

-iVamonos porque este difunto ya revent6 y apesta

mucho!

Cuando desaparecieron todos los espfritus, el

hombre se qued6 solo: por eso no se ha acabado el

mundo y hay mucha genre todavfa.

Recopilaci6n: Gildardo Buitimea ROIlH'ro

51

. .

Page 27: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 27/57

I ' Ii

' i l l ! I

i i\ I I, I ,. " . :. 'I

I, I I I I' . ' , I

Ii

S o ope ch i kue nto i p ile pi jo it ia m e

Ijfa soopechi inirfa pilepi joitiame ajama newikame,

kawe puseriame inirfa piarf oika i mere piyari tukao

asiyatai waapi isiatai. Wa'a cheka sisimiriata rnaomutuka kajenapote kawichi, soopechfa wa, a chanere

apo UPI mu, uano 0, iyatomitia koiwame.

-Kawepu chancre jupira.

jupira machenare kotwame itoka apo petechio

wasikame piari i asirepu wa, a tekipananiachi.

Kita tewarepu pilepi soopechi kochiameche

tewarepu kuuchi chukuame tepa tarakaochi owetipo

mo. oeka siaka.

Ki i tewayapa apo kuna upira no, are apo petechikajete watonari yachame itoka-apo kunaicho infkame.

Wa, atia timatore weika pamupari okaka ikiapo

machirepu kaweo, ni basiray ki machirepu kameo ki

machirepata apo karfwachio.

Lutim6chio nalajireriatapu machinaria werebara,

panatara wa, atiaopa machinariapa kawe, metriatapu

patari tewanfame ni wa, atioy kii machirepu,

noramanfapu wa, asi cheriarapa weikao reldpanamia

puyeriatapu machirepachisf. basira eikao wa, a

chaneriara wa, aka wichipamamu. umichi chapika

weririatapu kinoramichio, papasuache nasonarepu

monera no, anaria kachi machirepoy nirepapu iki osa

enarfatapu kunara wa.asi,

52

Cuento d e un rnurcielago y

una m uje r

Este era un murcielago que estaba casado con una

mujer; Ie gustaba salir muy de madrugada y al diasiguiente llegaba de noche. Siempre hacia 1 0 mismo.

Decia que iba a maguechar en la falda del cerro y

ordenaba a su esposa:

-Me flews el desayuno.

-Esta bueno -Ie contestaba la esposa, y salta de

su casa muy temprano con el desayuno preparado.

Llegaba al lugar donde su esposo iba a trabajar. No

encontraba nada: umcamente un murcielago

dormido, colgado de un palo de batayaki con lacabeza hacia abajo, orinandose solo.

Y a que no encontraba a su marido, la esposa se

arreaba para su casa con el cajete de atole, que era

para su esposo.

Asi pasaron mucho tiempo juntos y no se conocieron

muy bien: ni a la suegra pudo conocer bien. porque

no amanecfa en la casa.

;: Un dta pensaron emborracharlo para conocer el

l ' cuerpo y la cara. Prepararon una bebida Hamada

~';batari, y ni asf pudieron conocerlo, pues decia:

r -Va me voy. esta amaneciendo. ya voy a trabajar.

.~; -Espera que arnanezca, estas borracho, te vas a

.'",.caer por ahf --decia Ia suegra: 10 tenia agarrado de la

53

Page 28: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 28/57

Pochakame itipiriatapu upira ueypamiopa weika

tajenari. iniwaeriata neipamiopa tatanara.

Upira ibasiray ki nakiriatapu iorna kofsiatapu

puyapasiame ipichirae wepaka basira ioma

koyariatapa ipichirae wepa soopechi nununti.

cintura para que no se fuera, pero con tantos jalones,

se solto el yerno antes de que aclarara, volo y jamas

volvio. La esposa se quedo ernbarazada de el y tuvo

murcielaguitos, Elias no los quisieron. (ban matando

a los que salian con una escoba. La suegra termin6

matando a todos los murcielaguitos con la escoba.

Unidad Regional Sonora

Direccion General de Cul turas Populares

5455

Page 29: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 29/57

Relatos

SerisZiix

baptquiiha

Page 30: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 30/57

Ziix quih yaato1ijoj iipcaa

quih caa ac

Moos aano hant cmiha ac aano coihitaiiac ziix iti coi.

Tapactoj rnaa hiqui coipcaa ac haha. Hant coom ocala

quisilipi iti tmiih tcoozim max cmax iqui coisipcaa ac

oeoi taaix xaasj caah itcaaptajc hax quih aan itaacaroj

maax oxah teemex iqui miipcaa, halx hant hantx

cmiiha ae aanoeoi hiital ac hanso teoox izaax aisolca

cohiha, xiica caazil xah, Conca'ac queej xah emajiic

xah tcoo yaaizi ha. Moos izaax oeoimapaetoj iqui

siipcaa taarnax itaiizix, ziixc caam zo haquix tiih

maax caaij quino xah yoopah taax c'haa quih moos

ocoiimi Conca'ac hantx moocat izaax ocoisaaptoj taaxitnaaizil hax quiipxa cah iti mahneex, iti tahcneex

maax oxan teemex ocaala com hant coom iti moom,

izaax ocoipacta ae halx hacoo coiimj ac taax aaitah

maa ziix coihmjco ae hant zo cotahcax iti coompacra

xo, hant tiintica hal x yeeniqui eoi hiin ae ziix quih

maa quih hanxo ilticooi eoi aano cahjoj iha taax

ahitah maa taa ac acornpaacta, emax hoxcoiha ac, ziix

quiisax zo haquix piihx ziix quih hantx mootarnax

oaanloj quih ipooatirn taax ipoohtx halx iquii yaatamxah zaanos sofin haha, taax aisoolca coi paac haquix

poomx isxenlooj yaacaj isolca ac hacx caalajc paac

toocopoom izaac aaisolca ocoisi ha, ipoohtx ixsencoo'

yaacaj hantx paafinx ex isseam aha.

58

Creencia de la lluvia

En los afios de nuestros ancestros se practicaba unaanti~ua creen~ia. C~lando hacia mueho calor y nohabia nubes m lluvia, era el momenta de practicar

una ceremonia especial para que pudiera Hover.Se iban al monte hombres, mujeres, ya veces

[ovenes. a cortar un pedacito de raiz de sahuaro enforma de un cuadrito: al hueco de la raiz le poniauagua, despues la tapaban con el pedacito de raizque antes habian sacado, se meditaba y se tenia fepara que pudiera Hover; casi siempre se tenia exito

en esta practica en los momentos mas necesitadosen que hacia mucho calor.Para templar el clima, los Co nc a 'a c Ie echaban

agua a una chfchara (animalito que sale en epoca decalor) al poco tiempo se forma ban nubes yempezaba a Hover. Esta ceremonia estabarelacionada con el pensamiento magico y hoy en diano se adquiere este poder, porque desde hacemucho tiernpo dej6 de practicarse debido a lainfluencia de Ia cultura occidental. es por eso que yano la practicamos, Si 10 hicieramos, se burlarfan,debido a que las nuevas generaciones tienen otraforma de pensar, cada vez tenemos mas ideasdiferentes. Por aceptar la cultura de los europeosestamos perdiendo nuestras tradiciones.

Arturo Morales B.

Recopllacion: David MoraIes Astorga

y Alejandrina Espinoza Reyna

Direcci6n General de Culturas Populares

5 9

1 1 ! : ~ 1I ~ ;

Page 31: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 31/57

i" i li ' , : 1 1

1 [

"I,r'I"

I f'i''j, I i

I,

'I i:il

, 1 1 1 : ' i

, i l lI il

! il I I J

i l i l

, i ! i

)~i1 I I I r ir . Iii

, 1 1 ' 1 :

I"

' , I i l l l,I ! 1 ( i ' ,

1 ! l i ' I " 1I I i,! : 1 1

" , I i l l

, " I d

1 1 ' 1 1 1 1

i l l 60

"

1 ' 1 '

Mosni c'tarn ha pac quij hiticoi

pac'caha

Hant com coat paxima hiz cohicatax cohiayo qui

xepe com toco tom hamimi com mos tocotom

yoqui oxtpac'tama mos xica quixepe hanicamotam

com teo tococornia oxom pac taxa xepe com hisax

quihio, quico ciyailia oxtpac tama xica camotam

qui tatxo xepe coihipot hac'sizcam taimaizixo

taimaizixo hamt xo hpax hiac'mol cair ciajio, hant

xaha zac hiztox xaha tax hititifin xix hant qui pot

camcoi caz cam hitcoajio.

Oxt' c'tama coaxmosni ctam haxima ha pac quizotoco tama tix cooitaima harnt pac apx isiquim

tama toe sij tama oxtpac'tama coax hano taxijt

hapx poquimta hant toc'sij tama, oxtpac'tama ima

coi tax hifi toi hima quellam hap a comcofpia

isic'ta tix zix oriq coamj c'xa pac coi simj xaha tax

oco tpac'tama. Hizac tazo tamema hapx com co taf

pyoqui hant qui hana ft tazo hiton hic'quiniaxo

hapx com cotafpma himos quihanac hano cac'cail

taxo apxcom coitamj yoqui oxtpac tama tax hapxhitacmol cama tax ocotpac'tama hant ha paquij

toc'tij yoquihantx coi a hac.

La Jeyenda de la caguama

Hace muchos siglos s610 existia el mar, el cielo y

muchas especies de animales marinos. En una

ocasi6n, los ani males marinos se reunieron paracuestionarse el porque no existia la Tierra, y c6mo

podian ellos colaborar para que esto sucediera.

Decidieron sumergirse al mar hasta llegar al fonda

para extraer arena y con ello lograr su deseo.

Como el mar es demasiado profundo, pasaron dfas,

meses yaiios sin que ninguno pudiera lograrlo. Toc6

el turno a uno de los animales mas grandes, Ia

caguama macho, que se intern6 al mar para intentarlo

una vez mas y con ello propiciar la existencia de la'" Tierra.

l Los demas ani males esperaron durante dfas la salida

~,~".'e la caguama, deseosos de saber si habia corrido la'f , misma suerte que ellos. Despues de un mes, la

':~ caguama habia lIegado al fondo logrando obtener un

puiio de arena, la coal desafortunadamente iba

perdiendo en sus esfuerzos por regresar a Ja

superficie. Finalmente, consigui6 salir, logrando

, adernas su principal proposiro, pues conservaba arena

, en sus unas, Fue asf como existi6 la Tierra.

jestis Morales Colosio

Recopilacion: Alejandrina Espinoza

y Arturo Morales B.

Direccion General de Culturas Populares

61

Page 32: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 32/57

Alemantaj haapac coi hant xah zo

tooctap hax taama iti coi paactoj

ac ha, Hant cap izax quih aano

tooyoj maa iha (1918) caap ahIna a

Ziix aan iihca tamoocat xiica eayaii cah impooeatoj

ihant tzoxco toiitom eoih xah aano cahca ha.

Hehnaczoj oenec coi taax imailajc iha halx hant hantx

cmiina ac taax ahiitah maa mao Xica tamoocat paac

itainiim enintzoj cacol cah imoonic. Catxo hayaax hax

ihmaa cah caasjoj iha tanx ocoipacta ac ziix quih aan

iihca riintica hanso coi siitax an ocot pacta'maa. Xaa

iilajc quih coi hiinilca ae canooa aan iihca eoom

cmootit ihtaax ahitah maa hizac ocoompacta.

Taax ocoipaaetoj yaasjoj cah xiica hant ac iti coyii

eoi aano cazcam iha aano coizcam taax iti alee man

eoi ziix quill iti copoopacta coi zooyai ha taax aii .

solca coi mii, aanoo qui hehe quij ox miimox haqui

eoi oxcooj siipt queeya moos aano hehnaczoj coi haaicahiipt paac ha paiix taaxseezitoj haha. Xiica taha ac

iti coii itqueept maa cmaax ziix quihiti coi imjco ac

isaaizi raat coc moii. Oxpaeta'maa Conca'ac eoi taax

imaiizii coi yaaxcoj ac hant quih iti toii yaaxeolca ae

62

Cuento de los alemanes,

afio de 1918

Todas las pangas estaban ocupadas por los soldados,

como con euarenta y cinco 0cincuenta elementos'

igual que nosotros, iban a bordo con armas de bajo

poder, algunos con rifles, otros con espadas, otros

ocupaban los remos para empujar la nave. Cuando S('

cansaban, eontinuamente tenian relevo y asi, al igual

que los alernanes, como era pesada la embarcacion se

cansaban y maniobraban otros.

Cuando IIega ron los alemanes a la isla del Tiburon,

parecia que iba a surgir una guerra ... pero al general

de la tropa alemana se Ie habia ocurrido la idea de

Que ambas tropas realizaran una competencia para

ver quienes eran los mejores tiradores. Todos

aceptaron la idea; a los C on ca 's c les toco tirar

primero en un lugar que se llama Hast Itnshquetij;

que quiere decir, "piedra que no debe levantarse";

esta ubicada en la isla del Tiburon; ahf andaba una

garza blanca. EI s enor Que iba a tirar se encontraba a

una distancia corta, aproximadamante a doscientos

metros del eampamento Hajax; 10 presenciaba mucha

gente. Entonees los alemanes ordenaron al senor Zixx

Cecosxsj ; persona alta, Que disparara primero; el les

contest6:

63

Page 33: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 33/57

taax "hajax" ah iti moii xeepe iteal coom.

Oxpacta'maa toox ac slecoj eooxpzi iti tihtiim tooc

cmihtiim tiix oeoi taii maa incaait iteaait coi taatni

maa xeepe xah aan hant itaapxazl tooeomom haxl

tooxquij hax ox imaacta "Hajax" eoi hiitai taax ah iti

moii xiica, oxpacta'maa slecoj ocaiilam quih "hast"

imaah queetij taax coi hiitai ac aj iti tiihtim tooc cmih

tiim taax ititiijmaa cothii iha ziixc caiit quiij.

Slecoj taax iti quihtiim tiix halx ihacait it cmamzo ho

tiix xoiitmi isax cosrnahcooyam taama halx hee

cahcooyam ihpom zoox moos aano toox quiij tiiquij

tiix ihacqaiit ihimzo taax iti quihtiim tiix iteait

coimiitni, hesen iti hip iyaat eoi hiitai taax ah iti

mihtiim slecoj cooxp quiij. Oxpacta maa moos

emique Comito quih iti miiha quih moos tooctap maa

tiix oeoi mii iscaiit taama hant iti toii yacoolca actaax iti eoiiha. Cmax sooxquim taama imooctam

ihooctam iti hehnacni coom itqueejc maa slecooj com

xepe xah com aan hant itapxazl toocomom. Oxtpacta

maa Aleeman coi itaht imaarnept taax ocohapacta

ziiximaaht ih hayaax. Conca'ac coii cox tooxcoj tcoo

ziix quih coi tatlolca maa cmaax ihiit miictim.

Oxtpacta'maa Aleemantaj coi cmaax mooxcoj xo ziix

zo coitcmatlo1ca hoo, taax iti xiica, quiixazjoj coi

aano quihehe quiij tcoo maa itaa isooj coi tamjcitzaxo oxmii: hee queeme tooe cohanoii haayayaii

piiquix zoox hacx haasmihtoj haha, ziix coopol zo

quicoot taap cocosar iiti maa tiix ah yaaza coi toii

inzaxo on mee: Conca'ac eoii quinoo tajp quiini

64

-N? , esta ~uy cerca: sf Ie voy a dar, pero no

podre presumtr -yagrego- quiero pre .. sumu y les

voy a nrar a las que estan mas leios en r r. .s; ••.. • .I, tiilSeu IU

IIp 'Yilt, punta donde esra un palo de fierrt' . o,que

es a a trescienros metros. .

Pero andaba otra garza que apenas se mi bd'II' Ira a searro I 0en la arena, apunto, jalo el gatillo y I . I'La t . e (10.

. ~~pa ml~aba con mucha atellci6n. Despues

slgm.o el se~or Comito, que era el padre de P£'dro

Comito, quien todavta vive en la comunidad L

man~aron a que disparara a una distancia d~ 0

dosclentos metros aproximadamenteo and b, a a en la

punta, Ingar donde estaban haciendo Ia

c~mpetenciao Llego el momento de disparar y ,

mlell~rras lo~ alernanes observaban con mUCha'atencion, disparo y dio en el blanco.

EI ~jerc~to de Hitler se sorprendio porque no

habtan vrsto algo semejante. AI terminar los

Conca 'ac, siguieron ellos pero no Ie daba. ' n a nada:

entonees mtervino el Hitler Ilarno a su ge t 'I . 'Jl e para

p aticar; entre ellos se encontraba un negro qJ 0 , ue era

e mterprete del general, explico todo 10do. que seI JO :

Que s! hubiese habido guerra, serian ellos los que

~erdertan. porque los Concaaceran mejores

tlradores que ellos. La tropa Conca ac acampo

I r a /yi1t, punta de la isla del Tiburon' estaba I·en

,. n Istospara entrar en acci6n contra sus enemigos

, que

65

Page 34: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 34/57

imiimx. lifa iyat hapah ac coii hiitai ac ah iti moii

Conca'ac eoi, ziix quih iti copopactoj coi sooyai

hataax caiisolca coii rnii, oxtpacta maa xiica iicp

isaaixma coi taax aaca caaeoj eoi hiitai taax ah iti

moii. Taax cmiihea taax aan iizeam cah iicp

iipopaiixam xah pomje poco ox siime haha, Conea'ae

coi tahac iti coi yaai tiitahoiix tooc coii ha, yaaxcoj,

Piquiix xiica iep oyaaixam coi quisiilipi smah caiil

aha. Xiica icp isaalxarn coi icxii itcaaj maa "[ooan

Thomas" quih tihehe tooc coiij iha taax aano coi hiitai

ac, oxrpacta maa Conca'ac ieoot ihiip coi itzaxo oxmii:

quih haapai himiisal queeya. Ziix coico zi imaazi ha

ziix quih ohaa pacta quilt saaii ca ae. Hanso quino coi

ssifp ae taac ocoohptimooz hee quiino intiisaca C O l ha

ziix quih iti coi paactoj ac ihsiiya taa taax ocotpacra

rnaa hizac aiisoj coh miih, Oxtpacta maa Vaquero xahtoeoomom ziix quih iti ocopopacta taa

cohatisooxquim ha taax ocopacta oxtpacta maa haano

hataascam maa Alernantaj coi haamoca eoox cahx

eniim caacoj hacx taap omaax imaazi, oxtpacta maa

Jooan Thomas iitaho ctam Mendez coop itzaxo

oximii, pootax Conca'ac ha cah caiil coi cahaa isaacoa

taa ox impaii oxah teeme taatax quino taafp oxtee

rnaa oxah teeme hanso tcoo ham iti toiizcoi sooyai ac

taax iti miizcam, Conca'ac tamoocat hant ac eoaafpcoox cahx hehnacni coom iqui tah yactiix hant ac

cmiizcam oxtpacta crnaax Aleeman coi ziix quih iixant

taax ihoo copactoj maa itaht maa cmaax moos aano

ziix quih imiipla coi saaizi ac taax aaisolca coi mii xo

66

permanecian al otro Iado, como a cuatrocientos

metros de distancia en Aaca Caacoj, Mata Grande.

Ent~nces ~Ivaquero dijo que, en caso de que el

hubiese disparado, no habrfa quedado ni un solo

soldado vivo, porque la tropa Conca ac estaba lista

para acabarlos de un s610 golpe.Cuando se acercaron mas allugar donde se

enconrraban los enemigos,juan Tomas, el

gobernador seri Ie dijo a su gente:

-lQuien me va a acompafiar?

-Yo -dijeron el vaquero y el senor Mendez=-,

pero cuando se va en son de paz, no se lIevanarmas,

EIvaquero dijo:

~Yo llevare mi rifle ---,-ibapreparado y dispuestoa disparar, .

Cuando se dieron cuenra los alemanes que

estaban ahf los C on ca a c, se acercaron a ellos para

',' ~medrentarlos, entonees juan 'lomas dijo que no

iba a abandonar a su companero: Ie orden6 al

se~or Mendez que fuera a traer su arrna y que

avrsara a los demas que estaban en problemas;

a~uellos habi~n aeampado en un lngar no muy

lejos del conflicro. Mementos despues acudieron aesa zona, apuntando en posicion de disparar:

cuando vieron los alemanes eso, se rindieron, se

notaba que reman mucho miedo: se miraban unos

a otros, no sabfan que hacer, estaban pacfficos sin

67

Page 35: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 35/57

xiica quixazoj ihmaa eoii ah miizj itaainimaa

ihaacailarn itemaajiho, taax iti cohayailac zo ha

himaatohjoj iha coiseezitoj ac taax ocoimico iha,

Tcoo iistox hant impaalx hanso coi moouai ac

acotpacta maa taax ah iitah maa xiiea ~~ixazj~j ta~a~

iti coi coii, emaax taax ocopacta maa xuca qmxaazjoj

eoi aano quihehe quih isxeem cotocaa toocmiij,Conca'ac coi ziix quih qui coot saaitiim ae taax imooz

etoiit toocmiij, oxah teeme rnaa xiica quixazjoj aaP.i

icoot ihiip coi itzaxo ox imii: Xiica iti mocmolc~.col

maa pooptalxca cmaat cmatoilcam, h~ns~ tcoo.utom

quih iti itaizi yaacalcoj ita raaptalxcoj coimatoilcam.

eoihaatoilcam iti teoo ziix quih itoaai quih rnoosaano

ipoot ac aano quih taacoi taax iti cahcail iha.

Eniinontzoj cacol oeemee coi moos tcoo ma~ ..

imaatoilcam. Oxtpaeta maa hanso tcoo cox ihiittaacriim maa cmaax xiica quixazjoj quih aano

quihehe quij itooniie imaatoni pxoj, iimac an itcaiitaje

imaacaxl, itj ipaaziix ac iti quiipxlarn paac too

contitat, moos paac islaaj ac quiipxlam moos paac

toocontimat. oxiih hapactoj eah hant iti haxooj

iizcam ac taax omiizcam. xeepe com tiix iti

toozaimim toocomom hehe hascaam aan ihcaa com,

hant ac coizcam quih oxah teeme ziix quih aan ihcaa

com aan hant toii ziix quisilipi itomasiyalam haptoomaanipaxt xeepe moo aano caacoj it~~it .~ant ac

coizcam tiix moos itaiit hamtziqui mntou.

Cmique Alberto Molina Villalobos hapah tiix. .

moosaano queejim iha xo eoi heeme cootoquih iha

hant ihayaxi quih 109 taax queeme ha.

68

causar dana a nadie; a pesar de que se rindieron los

, rivales, la tropa Cones 'sc estaba esperando que

soltaran las balas, pero no tiraron ni elias. porque

temian darle accidentalmente a uno de sus

soldados, porq ue todos estaban revueltos 0

amontonados; si no, quien sabe como hubieran

salido de ahf estabamos seguros de que ibamos aeliminarlos, porque nunca pensamos en acahill' sino

en triunfar.

Dfas despues se puso en paz el conflicto y rodos S ( _ '

encontraban eontentos porque no hubo guerra; ('11

esos momentos el general de la tropa alemana se

puso a pensar como le iba a hacer,porque el grupo

C011ca He carecia de todo. Entonces el general

ordeno a la tropa que se quitaran sus uniformes y se

los regalaran, al igual que sus espadas; estos

obedecieron la orden y solo se quedaron con su

ropa interior. Despues el Hitler fue cargado por

cuatro hombres; 10cargaron dos par las caderas y

dos par los hombros hasta donde habfa acarnpado,

ahi se encontraba la embarcacion en que habfan

llegado y sin esperar mas. se alejaron rumbo al

oceano Pacifico. por donde habian venido.

Unidad Regional Sonora

Direcci6n General de Culturas Populares

69

Page 36: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 36/57

Zix kta m Ba rr il hapahk

Hantx mota hiz hiihka taax koihaaha taax, zix koikii

kaii Barriil hapak zo tok tiik yokii, Tix mos koikiiha

tix. Zix isabfi ha zitkoaaho. Tix izxeen itkoaaho zix

isahfi ha ziti koimaaha.

Hezziimussooj kij ihiin ak hezziitim kokait kij

xnaiikp iizk ak hezzii tin ziti tij to kofij, Han taax

konka'ak kik tatxo ittii toi kooiiha, koskar zit

imiihhiha konka'ak koi iti yaiiha, konka'ak hansaa hx

tatr6ax to kooiika. Hast katj hapak zo haa tapma ihiin

akah iti t6ii yokii. Hant tahak haaha, Ox tpakrarna to

koiyaii iti zixah hitaaitoj ittii kotjx to kooiiha. Zix

koikamiplaa ziti koimjiha.

Ox ipakta iti zaahk xah zo tok tappahaxtama koaamzo tok tij zlx koikii kai ktam aal kiij tiixah Barril

impak. Tiixah tok tij zaahk Imp iti koiyaii hak zix kiik

Imam kiih kiikoot kiik koox kahx hipi itahit to koihiij

iti koaax xikaa kih Imam xah zix kik spahhiitka tintika

tkoo ihit taktim yokii Barril kij kox itahitma. Ox

tpaktama koaam kij toohaa tokoihfij iti koskar koi

kontittaa koskar ano tiihtim yokii.

Tpaktama k6sar koi ano tafpma 6x itaam teettee

yokii koaam kiij:-LMe az ij kohhaaya intoohha", ox itaam teetee

yokii, Ox tpaktarna ktam yak6xl ti kiijah zix kiih koam

hant hiti kiih koox kahx tkoornax hipi hooxo tazoj

koox itaitmax zix zirkoahit zix isfhiit razitkoaa psaak

E I hombr e l lam ad o B a r r il

Se cuenta que en el pas ado hubo un hombre

seri llarnado Barril. Por el lado oeste de

Hermosillo se encuenrra un pueblito

pequefio: ahi vivia mucha gente, pero los

mexicanos no vivian donde los seris. E I Barril

tambien vivia ahi, donde viven los seris; ese

lugar se llama Hast Kaptj, no faltaba ni

comida ni les pasaba ninguna cosa mala.

Despues, un dfa, Barril se cornio el alimento

de todos, por eso la senora de Barril empez6

a Ilorar y fue a ver a los mexicanos; Ilor aba

de hambre. L e dijeron los mexicanos a la

senora de Barril:

-lQue paso, que tiene, por que lIora?

-Mi marido se acabo toda la comida que

tenemos, no tengo nada que comer, tengo

hambre, por eso 1I0ro.

Los mexicanos pusieron cornida en una nlla

y despues de advertirle que ella no deberfa

comersela, Ie dijeron que se la llevara a

Barril.Cuando vio la comida Barril se puso feliz y

se Ia comic tod a. AI rato su est6mago

comenz6 a aumentar de tamafio. Cuando

£, t

I, 71

· I ~ . ' , : , . ' · . ·

Page 37: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 37/57

toxi taaxaho kotpaktama toohhaa teetee yokii

koaam kiij, Ox tpakrarna koskar koi xikaa hapaznij

katxo pak tok tiima zix hox kfissooj zititpakima k6aa

ti.kij kotahkonxot yokii,

Koitakoonniik ox itaam teetee yokii koaam kiij.

Ziskoahhiitta itaai yokki. Barriil hapak kiij tix

kospamjk tix koisfimjkta itaai teetee yokii,Ox tpaktama haa mihoozzii kah kitarnjk yokii, Zix

hitahitiim to koiijiha xo komiijk, koitamjkma iroookra

Iisaax hant t6it xah tamoz 6x tee ykii,

-Me koaakooj hant hiti kiij taax ipaii himmiyyaa

tee yokii.

Zix kiik koisiihhiit ta hak 00 kotpaka xah tamoz

okiiha Barriil kiijaha ox tpaktama t6tj hax ta

itahhittim to koihfij to koihii] iti koox itahhiit yokii

kooxah ita hit to koihiij iti aamoo xah tazkiimmaBariilkiij ox tee yokki:

-iHisxeen ak xoonlojol, ihisxeen ak hax teii tpot hax

xoonljot Ox tee yokki,

Taaxah koihiij iti koaax hax ippaako kotama koaax

yax kiij koihiix ak hax ippaako koihhaa kah koaax

k61x ikisax imaa hax tahii hax tama iissaax kiihfih kiih

kotkam mos ikapittool taax baa hax tahii hax maa xo

fssooj kiij koismfipla taaxo iti koptpaka to koiijiha.

Ox ipakta to koihfij iti hant Ikom itkoaa mos ikaa

ttaajk itkoaa 6x ipakta iti yax kij zix anni ikoopxoj

itmis hax ippaako k6ttaa yokii ox ipakta iti yax kiij

hanso koitkoitaai ittii tijma yasxaako kih koixpa tkaj

...,.

:~~.(

. 1 . !

lleg6 al maximo, revent6 y se Ie empezaron a

salir los intestinos .

-Que chistoso -dijo- ya me la coseran,

como cuando mi cochino se revent6.

Poco a poco se fue poniendo peor, hasta que

se muri6.

Unidad Regional Sonora

Direceion General de Culturas Populares

iJ,:73

Page 38: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 38/57

ale an iti kotazx yokii.

Ittii kotazx tmaakooj haxta ittii tahkama itoozj

hannoo mota hapx tiyatma Barriil kii] ox tee yokii.

-Ihazim bass a xaha tamoz ihyax kiih koipatjhiz ak

Ittii koxoc zx ox spaktaha, Sahzaplimaha pOD kaakooj

korn hant tahak ittii kotazx xox tazaplimmax

tiippiima sahzaplimha teetee yokii.Ox ipakta iti zj tintika hax ippaako k6taa yokii ox

ipakta iti itoozj Idij tkoo hapx tihma hakx yokii

Barrfil kom,

74

Page 39: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 39/57

Horo Coicasitim quihya quih hiti

coipactaha

Horo coicasitim quihya hant hiti tatax toe coitimiha,

paroj com hant com hiti polxiho hantx coiha hiti

coalx pohoyax hiti tataxma zix quih coitasitim

tequehaquihx, tic'max hitaj yoquih hantxac zitao

pnaiil haptimihi hitazii tixo hitazi hant hitao yoquih

paar timoca hezitim hima zo hant quihtasiit hic'ma

ziquih sectinta toc'cota hehe c'poin zo to cotoma

hiteel taax cail ziti tijma ta ax hiti coita taait yoquih.

iHoro coicasitim quiya me haaya hizxomihta?

Hitac'ma ox hitai yoquih.

He tixa haha, he ox hoxtpacta hant hiquijhitic'pmiitax.

Hant hiti hihie zo tompaax hax hant xac cac'tao ox

hitpacta hant zo coptcoi hc'x.

Horo coicasitim quihya he hasiitim hic'socta he

hinscoasitim xac' ta hic'pyornoz hihahi hast hiti

coc'yasitim quihpoca hic'soxta he hant tij pnail

haptim quij hitca haxtazix zo toe tmic, xac' yoomoz

zix zo to coimihiha, haptco coiyasitim iha, oxac' yee:

Zix zo hiz cotmic'iho intcoataax, me hihasitirnquemic hehe cpoin hincorn an hant hiptij zix hipquij

hiyapatjc taax hano tij ha quijiha caay hiti mihiij hip

cop hitic'pij hipoyai, hic'po, jc, me hitcoasitim ox hitai

yoquih, hihahi catax caay hip cop hitihij xa cafp he

Oro el Tramposo

Oro el Trarnposo era un engafiador; engafiaba

a la gente POf don de qui era. En ese tiernpo

tarn bien los curas andaban por esa tierra. la

misma de Oro, pero no conocian al trarnposo;

luego se die ron cuenta de que andaba por ahf

ese engafiador. Iba de un Iugar a otro, nada

mas traia una bolsa que cargaba en laespalda.

Un dfa, un cura- venia caminando de otra

ciudad. Apenas salio del lugar que abandon6,

se encontr6 al engafiador.

EI cur a le pregunt6:-lTu eres Oro el Tramposo?

Y este Ie contest6:

-iYo soy Oro el Tramposo! Soy el rinico que

va de un lugar a otro. No tengo un sitio

propio para vivir, nornas ando de aquf paraalIa.

-Oro el Tramposo, quiero que me engafies-dijo el cura,

-Yo pienso que no puedo, pero voy a

bus car una piedra que tengo para enganar auna persona.

Despues el engaiiador se sent6 sobre una

77

Page 40: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 40/57

hasitirn ox tee yoquih.

Ox tpaetama hiti tij pnail haptim quij mos hitexl

hizc, ae coiyocaix caay cop hax tohoojquihmo eoipatje

quih cotataxim pac. hiquih tataxim yeen hiquih quih

hiyoma.

Ox tpactarna hor coicasitim quihya quijooxac'

hiyoi; hihahi imiplama, zix hip cop hin tcoaho

hansaxc' hintcoatax ox tpaetama paar cop titom ox

hiyoi, hax heo hasitim hic'socta ox hiyoi ox hitaima

oxac' yee.

Hihahi taxa cospacta pitax meacalca xac' mionam

xac mipazaatoj xac, taax pocota hiti hicpoquihrntax

hinsiyac hax himocta hin tcoaaho ox tpactama paar

cop xica hiti hoquihm coi hitaxma hom coicasitim

quihya cop hiti hitaquihm hi taxi caay cop hiti

cotoyam coitiifz hapx hiquih tahojoz caay tintica

hans hiraant timoz hiza hitahojoz to contima paar

teenelim ox tee yoquih hom coicasitim quihya he in

xasiitim he hiin xac' mee oxompactaxo horo

coicasitim quihya tintica hicatom xac zirni xah

quihhax cota toi hintiya haquihx hitita hant xac. zo .

coimaafp cah paaroj coitolea pac hano tafpma xrca COl

hax hanxo hitaitojma coox hiyomae' iit zix quij,

Ox tpactama paaroj coi ox moza ti haaha horo,eoicasitim quiya hiz coijiha zix hipquij xica hiyoj coi

coox hitcoahiriho ox tpactama hitipxlama

yac'failiquihm zix yacoso caixaj ziquih cotacfainma

xepe haa porn han taxi a ponta tix coiyatoizxaj,

piedra; buscaba la bolsa que tenia y luego

dijo:

-No esta la piedra.

Pero el Oro 10 engafiaba y el cura no se dio

cuenta porque el Oro no tenia nada.

-No hay nada; to sigue adelante, no puedoengafiarte. Me sente abajo de aquel arbol -Ie

decfa Oro al cura-, abrf la bolsa, me parece

que ahf esta, Si me prestas tu caballo la voy a

traer y des put's puedo engafiarte.

-Vete con ese caballo. vuelve pronto y

enganame -Ie contest6 el cura,

Despues el enganador se subio ..I caballo y

tarnbien se llevo la bolsa, pero el caballo no

querfa caminar. En eso dijo Oro el Tramposo:

-iQue lastima! este caballo no quiere

camiuar,

-Engafiame -Ie decia el cura.

-Si me prestas tu ropa, tus zapatos y tu

sombrero, voy a ponermelo todo. Creo que asf

el caballo puede caminar bien, porque ahora

no quiere andar,

EI cura Ie presto la ropa a Oro el Tramposo.

Este subio al caballo y camino. Se fue a otra

parte y el cura Ie gritaba:

-!Oro,tramposo! iYa me engafiaste! iVuelve!

' : ; '

79

I , l: 1 11 . .

i ' i l l i

Page 41: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 41/57

' i ~ ' 1 1

"I /I , l l: ' , >

; i i l l: 1 ; ' 1

I'iii.

it li l l l!" I

1 ' 1 ', I

I l i J 'I i ' ,

,I I

I I," ,i

I ! / I. '~

; I l ji l, 1' I '

: , i l ' i l"I

" ' I i

! ' ! ' i ~ i' , , 1 ' ,

1 ' 1 ' 1 111

,

" 1 /i : " i

" ' I' l l,

) '1 80I ~ !I ! . i t

" , I ,

Hantitat hezitim xah zo haa tijrna eosijzcam tama

haho tintica xeoe xac hiquih tazquihrna zix yacoso

caixa tintica haho xac, tintica hitao tataxma heziitirn

quij hiquih tcailcoj zix xac' hisitoja haitai hiquih

tpaijama zix yacoso caixaj tintica hitao haa hintiha

hiti seatoj cacoxalim zo haquihx tijma cotafp yoquih.

Zix tintica hitaho hitiaai hitquetij hiticta hoxac yee,hihamigo haahaxta hizax cotom hizc'coxom hoxac

yee. .Oxtpactama hoac iyoi, hii ox yopacta he ha hiz

cohayoom he hihipi saa ca teque hiz cohamom tootar

hihanl caan hic'pocaotim capt heec quih mos hissal

haxac teque ma hiz coayom. Hihamigo mihomac

coasoom hoxac hiyoi.

Ox tpactarna horo coicasiitim quihya COI11 hoxac

mee.Cohiquih hic'mazo coicom hirnaha hipi hohe

pac'hic'izoc hiti hamom hoxac hiyoi ox tpactama oxac

yee hax hoxo hitaima hoxac rnee, hihahi .

hintcoapatjc'iis Mihisaax com hihisaax com hihax

coihai hac coax hinsiyaaha hcapjc hoxac hiyoi hapatjc

hitae hitapatjc hiti toma hiquih coitfain hitaxi zix

,yacosso caixaj cop coi taxzmahahoo xah tintica hitao

tataxma seatoj, oen coihiton hehe cpoin com

contizquihm hiza yoquih xica, quihxazjoj ta mocat

cotazcarn hitoniic xepe xac coitatizxaj xepe xah hant

xac quihoc'l zo ha toma coitimtoj yoquih hit~xoj

yoquih, horo coihasitim quihya quij haho yait com

Parecfa que Oro el Tramposo no oia nada y

se fue caminando. Ueg6 a una ciudad donde

eneontr6 la casa de unos curas que estaban a

punto de comer. Lleg6 vestido como cura y 10

invitaron a comer, ya que pensaban que era

cura como ellos. Pero era tanta comida para elque no se la termin6. Luego se dieron cuenta

de que ese hombre era Oro el Tramposo.

Avisaron a unos soldados que 10 agarraron y

10 arnarraron de las manns y los pies; despues

10 ataron a un burro y se 10 llevaron al mar.

Iban caminando y cuando estaban cerca de

una ciudad decidieron comprar comida, pero

el burro sigui6 caminando s610. Despuas el

burro y Oro el Tramposo se encontraron con

un cabrero el cualles dijo:

-Creo que es mi amigo; Zpor que estasaqui?

-Si, yo soy Oro, me van a dar cien pollos y

despues me casare con la hija de un senor que

se llama a sf mismo Kapt,

-Oye, mi amigo, yo quiero estar donde

estas tti.

-Si quieres quttame esto, tengo amarradas

las manos y los pies, rapido: yo voy a amarrar

tus rnanos y tus pies y te pondre encima de

81

Page 42: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 42/57

w

1:':,

.:I !i i

, i l"I

1 ' : 1 , 1 1

I r l l l

I i i1

"i, l

I I ! i i1 " l i ,I ! i l l

: : i j l! '.;

r :i i ..

'i:

" I i ii ' l l1 ; : , , ;

i ' l l l"!' ,

' I I :82

il!!'I"I

hiti tij hitaquejim yoquih tom quih seaatoj hant

hitetetim quiheotij toe tiij , yoquih, ox tpactama

haneanoin zotoc tijma xica his quihcj pae ann toi toe

tij harnac quij hiti tij toe tijma xica ta moeat ha

motatma hamae quij coitafin hamt hititjitma tal tacoi

hiti titisit, cootxocoij hauso, tapoinma toe votazeam

yoquih, eotazeam xica taeoi hocac rnoza; zix xepeeoiimtoj xac hoimojeoac hizaax hiti tij hiz e6xiij he

zix hic'rna zo xepe coe'quihmtojiha.

Ox hitama horo coicasitim quihya quij hoxac yee, hii

oxiya, he xac xepe he yaimtej, hizax hiti hic'ptij hiz

coc'piij hant con tha tama xepe he haimtoj ae hac zix

ya hayaipi zano yiic, hezitim quij quipi cacojiha yiij,

xo zix hip quij eoax seatoj hizeoi eotima taxa tipima

heexli hiz coyai hapx payolcatax mapoetantax tom

xaha piz tazlc xaha tom c'zoxojoj xae taxa hapx eosoicae hiz eoi hoxac hiyoi.

Ox tpactama santar coi hoxac moza hieot cap

eoquihtoij sactam ox tpactama xepe coiyatoizxaj haco

cop hisapic'larn piix hitoatj hiyat ca hant eotoi hantac

hitapic'lama anxo tac'picjimx yopaho hacot hislitaxcoj

caha ta mooyolca hipi himapic'jirni ti cop.

Ox tpactama coax hizx tapma coax teo hant ac hiti

toi hitapic'lama mos ana anxo tac'pic'jim quitoa

quihyat tixo hant com hiti cotac'quenx coax yopaho

ox teyoquih ox tpactama hipaa com hiti tpanozxim

hantac anitsicozca tcoma xepe coitimtim hitaxi caitaj

coi hiton hiza tiin yoquih horo eoicasiitim quihya

tintica.

este animal para que sigas caminando. EJ

engafiador se llevo 10 que cuidaba el cabrero

y se fue a otra parte. Vinieron los soldados,

se lIevaron al cabrero a la playa y 10 tiraron

en un pantano.

Oro el Tramposo estaba esperando a los

soldados en la orilla del camino. Preparaba

frijoles en una olla: cuando llegaron los

soldados, el engafiador puso arena alrededor

de Ia alia, parecia que se calentaba sola;

cuando lIegaron los sold ados dijeron:

-lEs este al que echamos al mar? LO fue a

otro?

-Sf, yo soy, a mi me echaron al mar, pero

en Ia parte donde me dejaron esra una ciudaddoude hay much as casas buenas. Esta olla y

estas cabras son 10 que me gusta mas -asi

les contesto.

-Ahara vente con nosotros, vamos a

regresarte ahara mismo -dijeron los

soldados.

Se 10 llevaron al mar y cuando lIegaron, Oro

el Tramposo les propuso:-As6mense para que yean la casa, siernpre

se yen las esquinas de Jas casas ..

Todos los sold ados se asornaron ahf. Oro,

83

Page 43: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 43/57

J . i l

Haintiha cac' hezitim zo coimafp cac capt xae quij

toe tijma coifp cotafp hoxae hiyoi.

Capt haiic' heziitim hinya hipquij hiti hic'pij

hic'psatic'pan, ox tpactama mos coitahihat lila tahac

hiti tic yatic'pan seatoj hiyacoxalim.

Seatoj hitacoxalim toe eoihictim hoxac teme coax

hipeoj hitac'loj hitcaptax hano topxolim hoxocyosoploj xica coi hiha yapitaj xac himis cac taaxahax

hipactaxaha ihayea hano tictoj hipactaha ox tpactama

hoxac yee.

Capt hocta he ctam quihpiha xica hoentim coi xa

hiha tapitajihi xac hiyooc, zaah xac zo toe tap hax

tama mos hant ziquih yoquetx hant ziquih tc'queetx

haquihxac tic hax ta yoofp, ox tpactarna mos ooxa

yee.

Capt anxo hac'x hintitma anxo hac'x hic'xoait xicahoentim hicaisx tazo hipi ano hinxoma, xica haa

toima hihizat toima hic'ptoenjma cotoilam to coi xo

hamatj paxiatiho xo hitcoama hax hihom com hiquih

tpancojc haant han hant coteme hantezj cozilil com

contiitatma zix xo xompaho ox tapactama hippcoj coi

hitaclojma to coihiha hant hac cotazeama xica tacoi

seatoj coi hipcoj coi zo ha tomax hip cop hitafitox

cap xac hoac cop coimacoc'ta xica hiz coi haptco

quihtlilca hintcoctaho, hapi tocoop pala coc'psiin

hahi hic'pornjcta hapoxapjta xica ta coi hipxomeoi

popaiita hicaisx hano mosaha hoxac tee rniitax pal a

cotiin xc' tete hant hac hano tafp hoxac mee.

84

que estaba arras de ellos, los empuj6; todos

los soldados cayeron al mar y murieron.

Despues Oro el Trarnposo se dirigi6 a otra

p~rte. Si~ embargo, no encontro ninguna

ciudad m rancho; despues de unos dias Ilego a

un r~nc~o donde vivia un senor Ilamado Kapt;Ilego ahi el engafiadcr y le dijo al senor:

-Oye, voy a estar en tu rancho, voy a

trabajar. El duefio del rancho Ie dio trabajo,

en esa ocasion como cabrero.

El Oro Ie hizo a las cabras unos agujeros

cerca de la cola y les echo aire para que

estuvieran bien gordas, pero no era asf, nada

mas tenfan puroaire,

Despues dijo elengafiador:

-Kapt, mira que bueno soy, ya esran

engordando las cabras que yo cuido.

Un dia Oro se Ilevo a todas las cabras,

despues de poco tiempo regres6 diciendo a supatron:

-Kapt, perdiste tanto y yo perdi tanto. De

. 1

. . . .' . : ' . " . ' : ' , : ,. las cabras que yo cuido no salio nada, estabanen la sornbra de un arbol y yo estaba tocando

,,' la guitarra, las cabras estaban baiJando y

tenian sed, pero no me di cuenta y se cayeron

., en un pantano, no qued6 rastro de elias.

1 ; , ' 85

Page 44: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 44/57

He pala zo coiiniha hoxornpactaxo zix zo hic'pohit

hic'poxii pala cop hic'pasiin ha temee capt zix zix

zitahit hitaxi pala cop hitaza tiin yoquih,

haintihacaha hezitirn zo coimafp, caha cram zo

haquihx tijrna coyofp cotafp hoxac hiyoi; ctam hiz hac

hiti quij xica hoen hiz rnoi taax zix quih cam quih

tatax hant quih cotectim zix quih quihsil hiti yooc'x

hitazimax toe tic'max hiquih yopamajx hiquih

yopactax taxa pac ha hiz cotima hie' yoon xica quihya

xahaiihac'quihx coiiha heec hip quijhipal hant hiz hac

hiti hic'ptcoij xac hiyoc.

He rna taai rna quihxi hant com hiti rna capatjc

haha, rna zo hirnpoc he hinasitn ta hitamoz ho

meteha hizx impomaptax mad phexl mac phornanoj

rna hipasanto hiyaco hipcop hano rna hic'pozamta hiz

consiipaha xac hiyoc ox tpactama hax hoxo hitaima

coax hiquih tinlo hitexl hitmanoj hox hitapacta haco

cop zixzix cam cam hic'ma zano moma camoopxa

hapac quij tix horocoicasitim quihya quij haha hipi

zix caai tix xaha toe tijma coitafpma coisitim zac ta

tamozma tac hac'o coimapacta tax hiticoiyatiha.

86

Asf Oro Ie rob6 a este hombre todas sus

cabras; sin embargo. sucedi6 que el quiso

enganar a un hombre que result6 ser Kapt, su

propio creador, quien 10 aplast6 e hizo con el

una figurilla. Este fue el fin de Oro el Tramposo,

aunque un poco despues, la figurilla setransform6 en la gran mariposa nocturna

Hamada ksemopx«.

II~i'

Unidad Regional Sonora

Direcci6n General de Culturas Populates

87

Page 45: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 45/57

Phaar yaij hiticaheme

quihtiquihj quih tiix

hiticolphactaha

Phaar yaij hiticaherne quihtiquihj quiha xiica

quiziil quih coe'j heme hicot comsisijc

phac'toc'toirna hitintima tocohihiha

hoxtphactama zac xazotoc'taphaxtama hal x

eaiyaquihj himam hitaitim hehe an com hano

tictim haquihx quihtimiha. hoxtpactarna

quihsil quihj toe tacailma hoxtpactarna ziix

coqueet haffitlam, zithazi han quih hititic

tim coyocolc, phaar quihj hixaca cohizithaoo

rna phaar quihj eohitatomxojma hit ipjc

hitfalquilun hanzitithazquihma, zaaxquihsiit

cohiquiha quihj hiquihtpatnima hitiaiy

hithenac haantip pac hanitetetima hac'x tmic

rna himatimoca taf ziix hitieohiha hac

cotharnirima cohitatornxojma hant hitihie hac

cotinhax hithasi cohax hiconip com

cohitnipatirn hac xitamic iit rna toeotom

yoquih, phaar yaij thicaheme quihtiquihj

quih thaax hocotpacta hac ximic.

Cuento de un misionero

·En aquellos tiempos el Padre Kino vivia en un lugar

lIamado Cones 'sc yahij hiticaheme. que significa

Carnpamenro de Luna; en estas generaciones

anteriores, despues del Padre Kino, hubo otro

misionero que llegaba a la nacion Conca 'sc; pero no

.se sabe su nombre. Este misionero tenia algunos

nifios huerfanos, Estos nino~ pracricamenre

aprendieron poco sobre la religion catolica: un dia

uno de ellos fue a recolectar pitahaya: durante varias

:·horas no regresaba, finalmente regres6 ya muy tarde.

Antes de llegar, otro hermano menor que el, tenia

una resortera, andaba cazando pajaritos; en una partese eneontr6 una paloma, Ie disparo y la mat6; esa

paloma era una de las que habia traido el padre a ese

ino. Resulta que los demas que 10 habian visto Ie

ijeron al padre. Este foe a buscar al nino. 10

· ncontr6 y 10 arnarro de los pies y los brazos y 10 dej6

era de Ia easa. EIp adre orden6 a uno de los nifios

· ue fuera a echarle sal en la boca, hasta que perdi6 elentido y muri6.

A la hora que regres6 el hermano mas grande·ncoutr6 rnuerto al pequeno y comenz6 a preguntar

• ue Ie habian hecho a su hermano: Ie dijeron que

at6 a una de las palomas que tenia el padre y que el

abfa matado a su hermano. Despues ese muchacho

89

se fue hacia su pequefia choza a tomar agua. De

Page 46: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 46/57

iI,

;~~"

regreso trafa una lanza: el padre estaba descansando,

de repente lIeg6 el muchacho y Ie dio con fa lanza en

el cuello, asf muri6 el padre y el otro nino veng6 a su

hermann, aS I termin6 este cuento.

Unidad Regional Sonora

Direcci6n General de Culturas Populares

91

----- -- -__---

La leyenda de una senora

Page 47: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 47/57

Ziix coham Peetra hapac zotoe'tie

hiti eohipae' eta yoqui

Hantx motama hiz coica tax cohia yoqui Conca'ac com

hant comiri coiom tax zix coham Peetra hapaczotoc'tic xicaoc'tazcama tojoz hastac'coj hapac'cap

hitantoit teteyoqui Conca'ac coi hac'x hitamic'tajma

xica qui xaz jojooi hantiaca ha hastaco] zaj

pac'titac'cama hantax anantoitete yoqui oxtpac'tama

zixcam tonom ha pac'qui zoto c'cota hitac'ho zaj taha

hasatoj qui caoc'l qui coit poilquim hapx hant

coiscoitatax hocoita yoqui oxtpac'tama tax hanihij

qui hanta zoe teme teteyoqui hanso hax hisisitax hant

hac' hitaix teteyoqui.

Conca'ac qui xica coizcarnac' hiapl yoqui xo mos

hiapI tax mos hiti he mecotaftete yoqui, zix quiscaha

tazoj.ma hitait tete yoqui tonom quitirnx zix cam

quiraoc'max zaj hac'hanitamjc max taxoha hitait tete

yoqui, tisxox zix hiti cohisai ha hirnazo himah ayax

toxa tallaxi hax tama hast cap taheojc quij hic'coizc'

hac tax hic'torin rna hamac ha petolim qui hitao

teteuoqui, haxt pactama haxit quepe hote teyoquihamac'coi coihoac hox timoz tete yoqui cohiqui zo

haquix himac'cail xoca moz Teyoqui taxaha haco

tpactama hintim teteyoqui haastaacoj hapac'comaha

zaj pac hititac'cama taxaha han hant toit tete yo qui

que se lIamaba Petra

En aqueJIas generaciones en que vivian los Conce'ec

habia una senora Hamada Petra que se fue a esconder

a los cerros cuando Ilegaron los soldados blancospues estos comenzaron a matar a los seris: ella s~ fue

al monte, subi6 a un cerro qne Ie Ilaman Cerro

Grande. Ahf encontro una cueva donde descansar; asf

estaba cuando Jleg6 un animal enorme, .era un leon y

en lugar de matar a la senora, tapo Ia entrada con

piedras para que no se saliera. Lasenora qued6 ahf

encerrada durante un afio, nada mas salfa a vecespara tomar agua.

Cua~do atacaron los bIancos a los seris era tiernpode fr~o;y.cuando regres6 elle6n, tambien era tiempo

de fno; dicen que Ia senora Petra cornta pura carne

cruda de animales que habfa matado el leon y que el

Ie dejaba en la cueva; aunque estaban crudas se las

comfa porque no habfa otra cosa que comer.

Despues de un tiempo decidi6 salir de Ia cueva. Dio

la vuelta ~or el otro lado de la Isla del Tiburon y de

~epen~eV10 las fogatas que encendia la gente de la

Isla. Dicen que Ie dio mucho gusto verlas: ella pens6

que no habia quedado ninguno de sus farniliares

vivos, por eso no habfa regresado al carnparnento. En

eI cerro donde estaba, que se llama Haastacaacoj y

93

extpac'tama haast cap hiyat taxaha cail quitacoj hano que significa Cerro Grande, estaba una parte plana y

Page 48: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 48/57

tij teteyoqui hox rpac'tamah hantic' pac'caha hax

quititac'ca teteyoqui, oxtpac'tarna hant, haitamic

cohax haast cap hantc'siptaitai teteyoqui, hixap tzox

hiharnoc'tzox teteyoqui hox tpac'tama coaaxhantit

tafteteyoqui tmia tatotimo tatax teteyoqui; zic

ec'que qui cohac patjqui hitahox hilit quij hitac'coitac'timax hinos cap hocoit tac'cx hititcazx hitoz

qui hapxitac'x hasaj yazi cao hititax qui max hitac'l

coma'cototij max hitait teteyoqui tax hocoi pac'taca

ha hixap tzoxc'ma hant titsifata zix catotim zitaho

. hitexi hitafc hasaj yazicap hititcaix hamihacaha

hantit com cotafin coax hitac'l cornhalx cototijma

hitai hiti himej cap coitacoix hinJoj xaha hitoit qui hit

capcax hasaj yazi cap hiti taqui ha mia caha xah ha

pac' hac' hantax hiti zajtoitma mosni qui titijma hiticamaiyac' hantimac quij taiqui coi hano toxal catete

yoqui oxtpac'tama mos hitait teteyoqui zix hehetc'oij

zix hicjoj hoen coi hiramama hitait teteyoqui xo

mizpata ihait hitcoha teteyoqui hiasitimo caha xo

Taixajma.Coa'hamac zix cohasi zohimac'it caya haitac'hataha

teyoqui.

Hiquic'mia soto cantita rna hitao. Hita calim

teteyoqui toomas quiet cotimia teteyoqui zix quisax

cazimahaxo coi'qui xazo 'Iac'tijma.

Hioxa qui coita misot teteyoqui oxrpac'tama cohax

harnac' quij titajma hitac'tma.

en la parte mas baja tiene un pequefio aguaje.

Trato de Uegar abajo: despues de cuatro dfas y de

cuatro noches lleg6 a la parte deseada; segun dijo ella

camino muy despacio; tarnbien se dice que nada mas

, comia pajaritos y palomitas, si acaso los encontraba;

nada mas les cortaba Ia cabecita y les abria elestomago con la una y los ponfa en la cesta que trafa,

~.mientras se secaban un poco y los comia asi, Camino

durante cuatro dias: antes de llegar abajo, sin querer,

encontr6 a una tortuga; la agarro y Ie quebr6 el pecho

asf la Ilevaba; carninaba lentamente. Cuando llego a

, la parte de abajo, la tortuga estaba un poquito seca;

la senora comenz6 a quitarle el pecho a la tortuga,

, despues le quito las patas y las manos y las puso en

, la cesta y sigui6 carninando. Iba lIegando cerca delcampo Alamo. En ese lugar habian estado algunas

.personas de Sll camparnento, estaba todavia la fogata

•donde habfan preparado la caguama para

!alimentarse; aun habia brasas. Despues comenz6 a

...hacer lumbre otra vez, a guisar las paras de la tortuga

:que traia y comic, Dijo la senora que desde hacia

.mucho tiempo no cornta una cosa que oliera a

lumbre; Ie parecia que olia mucho. 'Iambien se

encontro en ese lugar una huella que se parecia

mucho a la de Tomas, su hermano, y comenzo a

lhablarle con cariiio, aunque no sabia ni siquiera de

.quien era; pero Ie daba gusto. como si se hubiera

95

Toomas quij ox teyoqui hipoyai hisoc'ta atetequi encontrado a una persona en ese lugar.

Page 49: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 49/57

zix cazsilla xac'tatamoz oxteyoqui cohiqui hic'ma

zoc'sate cohiqui hic'ma zititaxaya hipac' xaha

Peetra xac'haha oxte cotin yoqui has cam com

hititij corin yoqui oxtpac'tama coax harnia caha,

taxac'ta yaxi axtama coax hamotama yasqui qui

hiti teteyoqui; coitxapma hax tanojo teteyoquioxatpac'ta haxtama coax haxoj tom yoqui toomas

quitaitom oxteyo. iMequiya! tema Peetra qui ox

teyoqui, Toomas Meaya te yoqui extema Toomas

qui ox teyoqui Peetra meaya teyoqui oxtpac'tama

oxitai yoqui me ac'x coi yocamoz teyoqui

oxtpac'tarna mos oxitai yoqui zix hac'x coi'xa

pitaiz coip oc'tac'aha oxte tasim ax te yoqui.

Me ac'xcoixaha tamj zac' quiti hatoix hi co a cap

tixoha hayaizi hita yoqui mos oxitai xo quimeoxotazoj hisol hanac'x hin coi haxtarna oxitai

yoqui.

Oxtpac'tama coax has cam corny hitic'caix hitazi

zoznhi cac'sxa] hapac'cap coitaix yoqui tomas xaha

Peetra xaha hiti coi pac'toj quitax iti coiyatia.

96

Luego, regreso uno de ellos, que era Tomas, para

saber quien estaba haciendo lumbre nuevamente.

Pensaba Tomas que no podia ser otra persona, que a

10 mejor era su herrnana Petra, porque en esos

lugares no habfa andado otra persona que no fuera

de 1afamilia. Regreso hacia el campamento remandorecio; de repente se escucharon las remadas y tard6

un buen tiempo para Uegar al camparnento, cuando

llego hablo y dijo:

-lQuien eres?

-Tomas i.eres to? ---Contesto Petra.

-Hermana, eres to, nosotros pensabamos que

estabas muerta, a 10 mejor es probable que seas una

muerta -y empezo a reirse-, pensabamos que

estabas rnuerta, todos los dfas Ilorabamos mucho de

tristeza y dolor. Creiarnos que to eras la unica que

habia muerto de la familia.

Despues se la llevo en su balsa hacia el

carnpamento, en un campo de la Isla del Tiburon que

se llama ZOZIlhi esc sxe].

Asi termina la leyenda de Tomas y Petra.

Unidad Regional Sonora

Direcci6n General de Culturas Populares

97

X ika a ha px ikii kojookkarn Los que se fueron enojados

Page 50: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 50/57

I' : ' 1

!::

i i ! i'

, i i i l! , i ~,Ii i,ill

I

1 1 , 1 "':

' : , : , ' 1

Xfkaa ktamko kookj pitikyakj pale tok tih hajha hant

taax iti toi hapx ikii tojjookam yokii. 'Iok toi koisiilxa

taax kiisaiilkij ktan oyakj kiij ox atai yokii:

-Konkaak hiz koi haseaaxojaha ox tee yokii.

Iistok themloj tok toima ta hak 00koee yokii.

Ox tpaktama ihmaa kiij ihhaax kotisax ox itai yokii:

-lhhaahi. Hatkoaaxoj ox tee yokii.

Ox tpaktama hooxah teme konk' aak koi itaaxoj

yokii.

Haskan ziti tahka hant zikii titof yokii,

Hant ikii ihit6ij zimpaa hant oziit zipakta zimpaaha

xo haskarn korn iti koiihka hak raheoko kiij itaaxoj

hant ihiin ti kom tiix kontittaat yokii. Hant ihiin koikontitat xeppee kaakoooj tintika itait haa intfhhaat ka

haxxooj korn kofizkarn. Haxxooj korn kotaxkarnma

haxxaj toiti haskam kom hant kotoihaskarn kom

itaaxo] bast korn kontfttaat yokii, Hant oziit zimaaj

xahxaiiha xo has kom kontitat haa intihhaat iti hax

pak hakiix tahkama kotazkarn yokii, Hax ak kotazkam

it kotoi toktoii hax tama xikaa pak to kootat kiinoo

tazkam yokii.

Xikaa, taax kookaat taax hant ihiyaxi koajiik hapahtaaxah pak to kootatma zakarnmalk yokii xikaa taax,

Xikaa ta koi hax hit ak iti toi tok toima itaht ikii

koihiin ale tixt to kooii haa yax kazfim hax ta to

kniihka ak Ooxo sahmpa ihaiziljaa leah itnaizilka yokii.

98

Habia dos hombres que eran hermanos y en una

ocasion salieron muy enojados. Vivian en 'Iecomate.

Cuando estaban a punto de salir, el mellor le dijo a su

hermano:

-Abandonemos a esta gente porque esta muy

enojada.

EI otro hermano estuvo de acuerdo y Ie contest6:

-Esta bien, abandonernosla,

Despues que abandonaron a su gente, tomaron una

balsa y salieron de la Isla del Tibur6n; no sabian a

d6nde ir, nadie sabe a d6nde se fueron, pero salieron

en balsa de la Isla del Tiburon yendo hacia la Baja

California; llegaron a una tierra extrafia y despues quebajaron de la balsa, se fueron hasta los cerros; no

sabfan a d6nde ir, pero se fueron a los cerros.

Lnego encontraron un ojo de agua y ahf vivieron

unos cuantos dias, cuando Ilegaron unas mujeres

gigantes y j6venes. Esas mujeres que viuieron

encontraron ahl a estos dos hermanos, en el ojo de

agua, pero como eran bien chiquitos y bonitos, estas

mujeres quisieron agarrarlos y despues los atraparon.

Se los pusieron en la cintura y los llevaron al lugarde donde vinieron. Despues llegaron, pero no Ie

dijeron nada a nadie. En la noche se acosta ron juntos,

pero no durmieron por reirse de ellos. Despues una

vieja regafio a estas dos muchachas, pues no sabta 10

99

Itnaizifka koikii koaam hiz kih kolx hantojiit xahque les pasaba y dijo:

Page 51: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 51/57

· · ' · · ' 1 '

"'.

I,

"

II

I'

I' 100.: :

yopah tataax ipnail hitaaix kolx hant itjitrnax fttii

timx to k6yyoom. Tix haa kom tiix an itakmolka

yokii. Ti kop zitazi ihmaa iikop mos zitazima taaxo

korpaktama itoonniik, taanniipxar yokii. Itoonniik

taannipxat hemmee mfizkam xo itkoamxojiho.

Itkoamxoj to koiyaii kah thammookma koaax moshipi ptihax ikxt6iti yo kii xfkaa ta hak koitolkakomox

tpaktama ihammook kop iti toiti taax iti toiti thfima

tassintolka tkomka hat t6ii yokii.

Ox tpaktama konkaii zo to kotom zix iti koihhaa

zimaaha xo ox itai yokii xikaa ta koi:

-iHlima! iHiima! IXok6m1Gl!lAz haxehheeya haa tih

mazi tanoppaalirna rnatkoima? ltah yokii konkaii kom

ox itai yokii.

Taxah koiyaii iti mos piima hax para hant tfimattaplamax ox toozzaayokii xikaa koajiik ta koi:

-Xikaa pak hayooht, Xikaa kaxiim haxooht teeyo,

Ox tpaktama fhhaa kotmakojma eoaa itarnxoj yoldi:

-Konkaak xahxaii hooxo kiixilihi hamiiht.. Mizziil

xo miteemmoosoj teeyo yokii.

Ox tpaktama hapx itakmolkarna itookramrna hooxo

tizil to kooii. Inloj iizjk taaxah iti tiyolka otk toima

koitakoktarn yokii Ihooktam to koiyaii iti koaax tpaii

inloj Iizjk xaha isxapkoj kii taax kooxo

tahtaxxoolimma ihataxxolim kaha hair hax

iraammoma zihapx koom ilit nooz hantip hano

tahizjma ttapoma koaax it6aatj iizjoj xaha inl Iizjoj

-Callense que no puedo dormir.

Esa vi,eja se daba cuenta de que ternan algo, pero

no sabfa muy bien que.

Durmieron; cuando amaneci6 comentaban las

muchachas de 10 que se habfan encontrado y

pensaban que eran bien bonitos; despues las

mujeres los querian ver y decian:

.-Son ~arecidos a nosotros pero bien chiquitos ytrenen bigotes.

Despues los sacaron para verlos mejor, porque

eran muy pequefios. Esas gentes de Sonora son

grandes, pero para los gigantes son bien chiquitos.

Una de elias, para verlos bien, se los puso en la

mano.

Despues les hicieron una rascaderacon unapiedra bien filosa en las manos, las paras y la

cabeza y les sali6 sangre. Luego los curaron con

cerebro de ballena y Ies echaron sal, pero atin les

dolia mucho. Paso un poco de tiempo cuando, de

repente, estaban grandes como los gigantes y

vivian en el mismo lugar que ellos; andaban en

las balsas. pescaban a las ballenas para

alirnentarse y despues de tanto tiempo dijo el

mayor:-Hinyaak, ya cumplimos un ano, ya vamonos.

Se pusieron de acuerdo para irse. Cuando estaban

a punto de salir el muchacho mas chiquito se

101

xaha ixapjoj kiih kotahnaxka yokii.

Ox itapaktoj itaalajkma tok toima ihammook ikii

qued6 y el mas grande se fue solo a la Isla del

Tiburon; se fue en una balsa. Iba cerca de San

Page 52: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 52/57

tanimmax zaah kiihmrnaa haamota kotaafpmax xikaa

ta hax koii hax imayaxxiat yokii. Taaxo kotpakta to

koiya iikaha teme xikaa kaokl ta kom taaxo kiikot

kotayaxiat tok t6ii yokii, Hipi issoolka ta koi itmis

itaimimot kiikoot t6ii yokii. Koaax taaxo kotpakroj

has kaaj hiti ihhaajka ta korn taax iti tahajka xfkaa

hapx koiitoj ta kom itakotojmax xikaa ta koi itaaito]

yokii,

Taaxo kotpaktoj to ko iyaii taax toox tayaxima

koaax mos kiissiil ti kiijoyaak] kiij 6x itai yokii.

=-Hinyaak, Hant haa xoofp skaanniipxat, Xncejan

siiktoj kiih xomam teeyokii,

Ox tpaktama ihhaax kotisaxma saanniipxat, Hax

tahii hax ta tok toii yokii. To koiyaii iti kissiil kiij taakotijrna ktam kaii tintika tix taanpx yokii, konk kaak

koi kotiin yokii has cam ziti tij.

Hila motama ihiin iti kofteokl hapah ihimkak ano

yop taax koihitai hak hant pale ano tahkama kyajjoj

yopah taax konk'aak hano tai tok toima taax an haxoj

tafp yokii, Haskam kaakooj ziti tij hant ak iti tafp

yokii. Hant ak it haxoj tafp konk'aak koi kiino tafp

koaam aal kiij tiixah kotamiit yokii. Kotamiitma

koitatoomxjma tihiimmeet haa tij hant xnit hapah tahak ano tij haa tlij itai yokii, ox tpaktama iyyaa kaha

to koihiihtim iti hooxah teme tattaax yokii, has kam

kom ta hako iti taxkiim hanto tap hast kom imak

102

Esteban. por un lugar que se llama Kyakooj, ahi

vivian los seris 0 Concs'sc, lIeg6 ahi con esa gente y

andaba preguntando:

-iD6nde esta mi esposa?

Despues Ie dijeron que su esposa estaba casada

con otro hombre; que vivia en un lugar que se llama

Campo espanol, en seri le dicen Xnitt, despues de

un rato se fue a pie y dej6 ahi la balsa.

EI gigante lIeg6 a donde vivian los seris y

pregunt6 otra vez:

-lD6nde esta mi esposa?

Queria matar al nuevo marido de su mujer; agarr6

su arco y las flechas y 10 mat6; la tom6 a ella y a sus

hijos y, poniendolos en un turbante en su cabeza, sefue.

Unidad Regional Sonora

Direccion General de Cul turas Populares

103

toyam tataax yokii hant xnit taax kontittaa yokii.

Zix kameepiit ti moka kaakooj ti moka haa motama

Page 53: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 53/57

,.1

'j

konk'aak koi kiino tafpma koamiit hax pata koaarn

kiij koamiit hax pata ktam Ikaalkijj koaax yaakni zo

to kotoma itexlkoitahizj zix ti moka ihaai zo haa

sfihka xah ta tamoz zix xah zik kosiippii ta tamoz

tsiilirn hant tihtimma ikii tojoz itexl izkapxla hak an

itax kiim Inoo kop ikii totofzma koipajt ak iti

koitkazxma hant xah him itakatxma hakxt tmih to

kottom yoldi.

Ox tpaktama hatai iiktim zitazi ilit kiij koitkaixma

hoox kotisojma zix ilit ikaaix l<iijan ta hak koaan aal

l<iijxikaa kiiziil koi ikii koitah taax an itakiim itoon

hant zikii tiim yokii. Taaxo kotpakta to kontokaaka.

104

Relato

Papago

Itom

nokkia

Jojcamra paan Cuento del coyotito

Page 54: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 54/57

, i

Muich aaitc mtp mkiki ita paan mupi nits jca occh

paan pac jcai chach sasac matrt tava sicur hoomt.

Pimach ita viapoor fiionach mt po jasmasm

hovipia tomu pijukirnc pac jca chach,

Peach, j~sac pcaich jcai chach iiotaita paan mtpnontac. Nips mach sasac pcaieh; jca paan occh pac

chach paan pimach mach mtp sicur voomt sicur

voomt bcho shai ama shachit motac uuvic

hochuchir amchit jap hoiki cap shai tasochu ita

paan honotac pcaich chach mupi javasa chivia cri

paan peach afii tocuranmt ita rpaan jasa onotaehi.

Java vipiam chuuct java cami pai juehich javapim

rpaan saai behota spit monotach ita cri paan sivu

jca juchich paitmch hoivi sicur jimsicurjimchmtaschu mt eamihopi jca juchich jcldo tasap mui

chujucm paap ap muich tasmupui java liuva jca

juchi chutpava eaich jea cri paan ita viaporc mato

ntm curamt.

Hace muchos alios vivio por ahi un coyotito que cuandodaba v u elta s s e mareaba. Papa coyote Ieredamaba a mama

coyote por que habia tenido un hijito que se mareaba.-iNo te das cuenta que este muchacho no podra

cazar y que se morira de hambre7 -Ie reclamaba a la

madre.-lPor que? -Ie respondfa la madre= zque acaso

es el primer coyote que se marea?-iNo sabes -insistia papa a mama coyote- que el

coyote caza mareando a su presa, que el coyote da

vueltas y vueltas bajo el arbol para rnarear a la

lechuza 0al pajaro para que caigan del arbol?-yque vamos a hacer ... si el coyotito se marea

---<leda con paciencia la madre.

Un dfa aparecio un viejo coyote y les dijo:

-No se preocupen, yo curare al coyotito de sumareo.Luego fue a cazar una lechuza y le quito sus garras.

Fue por el coyotito, que asustado estaba bajo un

arbol temiendo rnarearse. EI viejo coyote 10 aprisiono

fuertemente y le fijo una garra de lechuza en la cola.

EI coyotito se asust6 tanto que quiso quitarse la

garra, pero como estaba en su cola no se la alcanzaba

y asi estuvo dando vueltas y vueltas por dias y pornoches hasta que logro quitarse la garra de la

lechuza, Luego el viejo coyote dijo:-Este muehacho ya esta curado.

Recopilaci6n: Unidad Regional Sonora

e Instituto Sonorense de Cultura

107

:1 1

: I i :i:

:,;n

Page 55: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 55/57

: " . ', I!!

' I ' : '

' , ' , , 1 " .

"

II;,1: ':1

i'! :

Relato

PimaOfeg 0 ob

I '

I

La fie sta d e l Yiirnarl La fie sta d e l Yuma r i

Page 56: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 56/57

Pos hegi' huun kekelyepka-hag ob wes nasge wufkarn

wey nasge nasge hehernk tolt gook tolt dahk-arn

nasge hemp wuahag-em hiumelchi s6mter dewer

weta waps-arn hegi' huk-haahag daarn tuah huk-

haahag 'am tuah hegi' keg huun 'ep 'am tuah wagen

wagen 'ikahmi stideg 'as wagen hegi ab'a wiipe a-ni'i-

wa wesehech haha' me'y nasge nasge am'a sakely dab

hegi' ni'i-wa 'am bahyde tay nat 'am bahyde ha-tarn

bahyde kwandeg gey wes keged 'am wake'i hegi 'am

sontah dunyeg-wa' sasa sasa wake'i am ha-ha-tamY'

tuahag sakely teeyhk dah 'ikahmi wayk makow daarn

'ikahmi teeyhk das huun-wake'i 'am tuahag totpen

totpen wes keged kely wa' 'ob 'fi-hig 'ii-hig wes hemp

nasge 'fi-hig wes hemp ge' lyali'ob-wen 'am soma-hag

lyali'ob wepeg ha't ho'edy hegi' wepeg wake'i wasipdi

wasipdi lyali'ob 'ii-hig wen e s 'fi-hig 'am sontah gege'

ke'kely 'ep ho'edy 'oo'k-wen hernk sfkerek ya'i gam

maas tew huken hernk sfkerek keek keged wake'i

topely 'am 'oyrnar partirtimda h6'edy-im 'ikahmi wes

ho'edy-im makow ha'p "am ho'edy-im hegi' 'ep

ho'edy-im ha-ha' huma'as ho'edy-im waps huma'as 'ii.

110

Pues van a desgranar el mafz, Toda la gente va a

recogerlo; para eso van a recoger cada uno lin

hectolitro, dos hectolitros. Luego juntan rodo para el

"Yumari". Primero meten las hojas de pino abajo, ('U

Ia tierra; arriba echan mas hojas de pino y ahi crhan

el maiz, Ahi Io riegan, 10 riegan COli agua. CU'IIl<!O

brota, 10 rnuelen: luego juntan muchas ollas en

hileras. Lo muelen, 10 cuecen en la lumbre, en las

ollas. Cuando el tesgiiin sale bueuo, 10 echan en las

ollas. Asi estan en una hilera para arriba; tres, cuatro

arriba, ast para arriba. Les echan tesgiiin de antes

para que ferrnente. Cuando esta bueno, la genre ya va

a tomar. Se juntan todos para tornar, los grandes y

tarnbien los nifios. Comienzan dando comida a los

niiios. Primero les sirven tesgiiin, sirven de tomar a

los niiios primero; luego comienzan los grandes, a

quienes tambien les dan. Aqul, con las mujeres en

una rueda, parados en una rued a caminan de aquf

para alla, EI capitan anda repartiendo el tesgiiin: A sf

anda dando cuatro veces. 'Iambien da ollas, luego

reparte, sirve y luego, al final, toma para sf.

Recopilaci6n: Roberto Escalante

111

Page 57: Varios - Relatos Guarijíos

8/4/2019 Varios - Relatos Guarijíos

http://slidepdf.com/reader/full/varios-relatos-guarijios 57/57