D. D.DISSERTATIO ACADEMICA,

Causfas diverforum de Moralitatea&iomtm bumanarum judicio-

rwn expoiiens.

Quam

Conf. Amplisf Senat. Philof in Reg. Acad. Aboenfi%Publico examini fubjiciunt

CAROLUS BERGMAN,Phil. Mag. & Adj. Antift. in Korpo,

nec non

PETRUS AHLSTRÖM,Smolandus & Stip. Reg.

In Audit. Maj. die V oaobr.s A, MDCCXCVI.H. A. M. S.

ABOMt Typis Fkenckellianis,

KONUNGENSTROMAN och CONTRE- AMIRAL,

Dess General-Adjutant, Chef for

Finska Escadren af Armeens Flottai åbo, commendeur af kongl.

Svår ds-Orden,SAMT

Riddare af Franske O r den

POUR LE MERITE MILITAIRE,

HÖGVÄLBORNE HERREN,HERR

Victor von StedingkNådige Herre,

JL illåt, Nådige Herre, at da jag inftämtner medAllmänhetens Lofqvåde om Herr Contre-Amiralensoch Commendeurens fällfynta bedrifter och flora

förtjänfter mot Fäderneslandet, jag färjkildt genomdesfa

desfa fa blad, hvilka Herr Contre-Amiralen ochCommendeuren i all ödmjukhet tilägnas, utmärkerden vördnad, fom jag och alle Redelige Medborgareåro Herr Contre-Amiralen och Commendeuren.Jkyldige. Blifve Herr Contre - Amiralens ochCommendeurens Lejnadsdagar få mange,fom Defstiit för allmänt, väl fordrar deras[förlängande! MedJadant tänkefatt och i djupefta vårdnad framhärdar a$vara

HögvÅlborne Herr Contre-Amiralensoch Commendeurens

éllerodmjukafle tjenartCARL BERGMAN.

P RJEFATIO.\I enerabundo, ceu par eft, animo agnofcimus, fi-

nem Dei O. M. in hominibus creandis fpe-ftatum, cum meminimus, Summum Numen, diver-fas animi facultates nobis benignisfime largitum esfe,ut non modo in veritates tbeoreticas follerter inqui-reremus, verum etiam pro cujusque acumine in-genii, Legi Naturali convenienter, de Moralitate a-ftionum humanarum judicare poffemus, ficque deeer-tis vitas feliciter tranfigendae regulis rite obfervandis,esfemus folliciti. Nihilo tamen minus, tefte experientiaet annalium fcriptoribus commonftrantibus, fatis fu-perque edocemur, tempora fuisfe et adhue esfe, quibustot fere de moralitate aélionum humanarum esfentfint-que fenfus; qvot capita. Ut enim illos praetereamus,qui falfam adeo de Lege Naturali foverunt fententiam,ut omnino ejus exiftentiam in dubium vocare reli-gioni fibi non ducerent; multi funt alii, quorum judi-cia de Moralitate aélionum , valde esfe inter fe di-verfa, reperimus, etfi cognitione et peritia neeesfariaofficiorum, quae Lex diélitat Naturalis, non deftitu»

A antur.

2antur. Hla judiciorum diverfitas, causfas ergo fuas?habeat, necesfe eft; quas dum Disfertatione hacceAcademica fumfimus exponendas, favreas, CandideLe&or, juvenilibus hifce meditationibt.s. nos vicis-fim operam pro virili dabimus, ut in materia hauctignobili traftanda, expeclationem tuam non omninofefellisfe videamuf, £ »t q.

§" i.Ne incongrua adferre videamur, cum term.nos

in rubro Disfertationis occurrentes, tum quaenam fitmoralitatis indoles, et quomodo de ea formentur ju-dicia, paucis primo explicabimus. Ad pofterius quo_iattinet, judicare dicimur, cum de rebus repraefenta-tis aliquid vel affirmamus vel negamus. Quod per-tinet ad materiam judicii, neminem fugere oportet,in omni judicio confideranda esfe fequentia: primumres, de qua aliquid affirmatur vel negatur, deirideillwL.quod affirmatur ve! negatur, fen, utterminisScholafticorum utamur, et fubjefium et praedieatum,.quorxim aherum åkeri vel convenifc vel repugnat.Judtciura i.aque nobis fignificat repraefentationemconjunftiouis vel fep.arationis ldéartim. Ab unoporro ad alterum progredi folemus judicium; undequaedam caeterorum fpndamentum in fe «ontinent,ut principia, guorum ope concludimus ad res aliasjudicio noflro objeetas: hinc facile patet, veritatemvel falikatem judicii ex veris vel falfjs five princi-

piis

3piis five conclufionibus penderej quo enim magisproprias et intimas rerum proprietates, relationes,caufias, efFeéhis et varias circumftantias detegimus,eo etiam veriores coutemplationes, variarum re-rum judicia et conclufiones. formare posliimus, etvice verfa. Quoniam autem de re aliqua vix vale-mus rite judicare, nifi eam fub certis fignis vel no-minibus nobis repraefentemus ; idcirco verba maximeneceffaria funt cenfenda ad notiones diftinélas for-mandas, confervandas et cum aliia communicandas,nec non ad notiones aliorum percipiendas; quareetiam, verborum in judiciis formaudis magnas par-tes esfe, facile videmus. Porro judicium noftrumeo certius et verius evadit, quo clarius atque per-fpicacius rerum rationes, relationes et alias circum-ftantias perfpicimus, quo minus folis fenfationibus etphantafiae repraefentationibus diflrahimur, quoqueplus ideis diftinélis regimur. Diftorquentur autemjudicia noftra et variis errorum labyrinthis implica-mur, fi fenfuum et phantafiae lenocinia diélaminibusrationis praevalere permittimus.

Sequitur, ut Moralitatis etiam indolem breviterperfequamur. Moralitatis vocabulo fignificamus a-clionis humanas bonitatem vel pravitatem, quae utra*que ex aétionis cum Lege Naturali vel convenientiavel pugna innotefck. De aélionum moralitate Eruditiomnium temporum multum difputarunt, utrum nempefnbjeélivaaiiobjeélivaaélionummoralitasfitftatuenda?Etfi tota haec illorum difputatio in meram Logoma-

A 2 chiara

4chiam refolvi poteft; paucis tamen de utraque fign-latim erit nobis disferendum. Moralitatem fubjeéli-vam asferentes contendunt, moralitatem aélionumfe habere confequenter ad Legem, fen quamlibeta&ionemj ideo esfe vel bonam vel malam, quodlege vel praecipiatur vel prohibeatur; fine taii prae-cepto vel interdiélo nec bonam nee malam, fed pla-ne indifferentem futuram. Qui autem pro moralitateobjeéliva pugnarunt, urgere fueverunt, moralitatemaélionum fe habere antecedenter ad Legem, feu aélio-nem quamtibet ideo esfe prseceptam vel prohibitam»quod Sapientisfimus Legislator viderit, quasdam a-éliones esfe in fe bonas, alias vero malas, illas vide-licet fuis perfeélionibus convenientes, has autem re-pugnantes. Enimvero facile pafcere exiftimamus, inmoralitate aélionum dijudicanda duo confiderari posfemomenta, fundamentum videlicet earum et rationemformalem. Fundamentum eft ipfa natura aéluum,cui innititur habitudo illa ad legem feu aélionis cumlege vel convenientia vel difconvenientia; ut adeohabitudo ad Legem Naturalem fit formalis ratio, exqua liquido cognofcimus, an quae aélio moraliter fitvel bona vel mala; fiquidem Lex Naturalis eft aélio-num humanarum norma, unde illarum bonitas velpravitas dijudicatur. Quod ii itaque fententia illa,quae originem moralitatis deducit ex habitudine,quam aélio habet ad voluntatem Dei, lege expres-fam naturali, in eaque manifeftatam, de ratione mo-ralitatis forxnali intelligatur, altera vero, quae ex na-

tura

* ) 5 C **flora aéluum moralitatem eonam arcesfendam esffcdocet, de moralitatis fundamento accipiatur; opprdopatet, totam hane controverfiam, magno animorumfervore olim agitatam , in meram abire logomachiam*

J.ILDam ad rem propofitam dijudicandam propiu*

jam progredimur, et causfas diverforum de morali-tate aélionum humanarum judkiorum exponere co-namur, obfervare licet: nimiam In judieando praecf-pitantiam diverfitatis modo memoratae primam esfecausfam. Natura hominum ita comparata eft, utnon raro vifa pro compertis habeat, et hujnsmodiindoles, tota quanta fit, illornm proclivitati nimisperfunélorie et praecipitanter de rebus et aélionibusvariis, fenfibus vel phantafiae obverfantibus judican-di, eft adfcribenda» Inde nata eft praecipitantia injudieando de rebus phyficis, tali modo magis ml-nusve claras cuiqueyfefe praebentibus, et fic causfamdiverfi de illis judicii nobis fiftentibus. Ex eodenxfonte etiam noftra in judieando de aélionibus mora-libus oritur praecipitantia. Antequam de moralitateaélionum humanarum rite judicare valemus, omnescircumftantias Ularum familiares nobis reddere debe-mus; quod negotium quum multi intermittant, et exparticulari ad univerfale concludant, fieri aliter nonpoteft, quam ut pro diverfis, quae praemisfas ingre-diuntur, circumftantiis, diverfa de uoa eademque a-

A 3 élione

f ) 6 { *t■Äione ferant judicia. Nontiullje praeterea aélionesejus funt indolis, ut primo quafi intuitu quandam bo-nitatis vel pravitatis fpeciera nobis objiciant; indoleautem il lar\xm accuratius confiderata,fententias pror-fus contrarias ferre cogimur. Quis igitur non videt,praecipitantiam in judieando, non expenfis circum-ftantiarum momentis, haud minimam esfe causfamdiverfitatjs judiciorum de aélionum moralitate?

$. ni.Circa seftknandam aélionum moralitatem phi-

lautia etiam faepe noftra pervertit judicia. Noto no-tius eft, philautiam a multis male audiisfe, et locovitii, angue et pefte pejoris, esfe habitam; fedquumhoc vocabulo intelligi posfit rationalis fui ipfius a-mor, cuique patet, quod per eam, fic explicatam,deducamur ad offieiaDeo, aliis et nobismetipfis itapraeftanda, ut veram inde fine aliorum damno etdetrimento, capiamus felicitatem. Hoc itaque in-tuitu philautia noilris non officit judiciis. Contin-git autem faspisfime, ut homines fe reéle non ament,fed fepofitis fanae rationis diclaminibus blanditiasfenfuum fuorum audiant, adeoque bonum apparensvero praeferapt. Hac perverfa philautia animumfafcin-ante, ita aéliones fuas inftituit, ut cumaliorum jaétura et damno fuam quaerat felicitatem,ac injufte aliis fe praeferat; quin igitur noxia etperverfa hinc exiftant judicia, nullum eft dubium.

Ejus-

K37 ( *Ejustftodi homines certam rei rationem, expForatiS.fimasque Veritates toliére atque negare molirintur.Etfi enim non nifi dimidias' quafi rerum rationesperfpexeruut, eas tamen totas fe vidisfe arbitrantur,eé quamvis aura leviores fuerint in judiciis . feren-dis, animo tamen pervicaci enixe et vehementefcontendunt, judicium fuum firmis niti fundamentis;idque eam ob causfam, quod forma rei animo eon-cepta ipforum imaginationi conveniat. Experien-tiam et fanas rationis ufum nnnquam confulunt,quoties illa philautiae adverfantur. Quare haec ju-dicium adeo pervertit, ut tota acies mentis humans©quafi obturi-.at.ur et omnem moralitatem aélionumex fola utilitrtt- privata, quam quis ex illis vel per>cipit vel exipeélat, metiatur.

§" IV.Inter plures etiam, quae hic kfe fpe&ancfas

nobis fiftunt causfas diverfitatis judicii praåici, jur©referimus noftram adalios relationen, j pro hujus e-nim diverfitate de a&ionibus diveriimode judicamus.

oranino idea eft, quse, dum iHam cum aliiscomparamus, infmitarum fere confidtrationum an-fara non pr_ebeat. Ejusmodi autem relationes dl-verfae esfe indoiis notura eft. ut etiam homines fen-fationibus naturalibus praediros (ine ulia ad aliosrelatione ejxiftere jure on.i ino negercus: quo pofito,relationes noftras ad alios videri diverfas et pro

feu-

*>8 i *fenfationibus noftris variare, etfi ideas relatiqpis ip-fius easdem interdum habere posfint, qui prorfu^ di-verfam de rebus inter fe comparatis notionem tQ-vent, negaturum före puto neminem. Sic ajio planeinodo de optimatum, alio de fuperiorum, aliq de-doélorum et bene de nobis meritorunj, alio, de ja-ieriorum, alio de ineruditörum , alio denique de'mi-nus celebrium et omnibus vitiis deditorum hoiui-cum aélionibus, pro diverfa noftraadillosrelatione,.judicamus: ita ut e. g. difficijius, et non nifi argu-mentorura fufficientium copia viéli, nobis perfuaderevaleamus, in majorem dignitatem eveélos, quosquedoélrina atque moribus probatos cenfemus, in fuisconfiliis praecipites et devios fuisfe; dumcontra pro-niores fumusad credendum, omnes, quos in officiisobfervandis uegligentes et in vita disfolutos, ac prae-terea variis vitiis infeélos putamus, repraefentatio-ribus mali et Phantafiae ope, facile turbari posfe.Homines praeterea confiderantes, gaudio vel dolorecommotos, honoris atque miferiae compotes; conclu-dere licet, noftram ad alios relationens ex affeéluumnoftrorum indole vehementer pendere et pro eorun-_em vi atque aeftu in judiciis de aliorum aélioni-bus ferendis videri diverfam. Diverfa enim illa adalios relatio hominum ex affeélibus orta, tänto vi-vidior nobis occurrit, quanto certius conftat, homi-nes, vi naturas fuae, fenfationibus boni et mali, vo-luptaris et taedii, confufe repraefentatis, nunc huc,tounc flluc, facile moveri posfe. Sk e, g. non ae-

gre

t )$ ( tgre compellimur, ad benignisfima judicia de ami-corum noftrorum aélionibus, quantumvis fanas ra-tioni et boms moribus reluélantibus, ferenda, et viceverla. Pari modo noftra ad alios relatio fe exferitdiverfe, fi illos refpeélu asqualitatis, originis et alia-rum circumftantiarum refpiciamus. Ad utilitatemnoftram quod attinet, nemo non videt, noftram adalios relationem plane esfe diverfam, et judicia proea variare (a); quare etiam, quod magni ab alterofit, ab altero non raro fusque deque habetur. Exquibus omnibus conficitur, pro noftra ad alios rela-tione, alio alioque tempore diverfisfima, judicia et-iam pro abfolutis habita, re ipfa fuisfe relativa, eteatenus quoque diverfa (£). Hinc maxima judi-ciorum diverfitas.

B §. V.

00 Or, dans tous ces différents cas, nousprifons d'autantplus une idée, que cette idée nous eft plus utile. Lepilote, le médecin et I'ingénieur auront plus déftitaepour le conftru&eur de vaisfeau, le botanifte Ef le mé-ebanicien, que n'en auront, pour ces memes bommes , lelibraire, I'orfevre Ef le magon, qui leur préféreronttoujours le romancier, le desfinateur et farcbiteéle.Helvetius de lEfprit Difc. 11. Cbap. 3. p. 7%.

(b) Eadem relatione nititm* etiam illa diverfitas judicii,quam idem Helvetius non optlmis coloribus depidtamrefert his verbis: // en eft des pétites fociétés cotnme

dun particulier. A- t - il un procés ? fi ce pVocés eftconfidérable . il recevra fon avocat avec plus d'empres-Jement, plus de témoignages de refpecl Ef defiime_, qu'/L

<£ ) Iö ( r-f$. v.

Ut alia causfa diverfitatis judiciorum nobis ul-terius haec occurrit, quod homines aliorum f-repeexpendant aéliones magis ad praejudkiorum, quamad aequitatis tenorem. Quis non videt, id eertorefpeciu, de indole et conditione humana dici posfe,quod Cel. Funtenelltus joeo quafi dixit: Avccausfi pen de raifon, qiCen ont les hommes, il kurfaut antänt de préjugés qufils ont accoi.tumé d'en a-voir. Les préjugés foni le fupplemmt de in raifov,Tout ce qui manque d'im coté, on le tronv. de fanlre.(Dial des Mörts, Dial. V. entré Straton et Raplnuld'Lrrbin.J

Vel minima rerum humanarum confideratio fi-dem nobis facere debet, magnam hominum partemprasjudiciis plerumque regi folere. JVlulti eaim ra-tiones principiorum et rerum veritatem rite ac di-rigenter perpendere et in confentiendo hec non opi-nando fallam atque eu?cam evitare temerkatem, necposfunt nec volunt, fed temerariarum et erronea-rum opinionum jugo adeo premuntur, ut familiarl-

bi s

ne recevroit De.cartes , Locke ou Ccrneille, Le procéseft -il accommodé. c'eft å ces demiers quil marquerale plus de défcrettce" la différevce de fa pofition deci-mera de la dtfference de ces receptions. De lEfpritDifc. 11. Cbap. X. p. 155.

* ) 11 ( *bus fuis principiis ne tantiJlnm quidem diffidant;adeoque tantum abeft, ut reéla certaque veritatisvia tuto progredi posfint, ut contra modo, sequitatiet fana? rationi contrario, temere valde et inconfi-derata de aliorum aélionibus non raro ferant judi-cia. Tanta pra?terea eft difficultas animos a praeju-diciorum malö prpemuniendi, tanta incuria morta-lium ac odium de rebus nondum perfpeélis fobriedubitandi, tanta imbeciliitas ingepii, tantum praeju-diciorum agmen, quod animos obfidet hominum , utpartium ftudio et imagipationis lufibus, nec non va-riis causfis externis magis ferantur, quam diligentirei et ppini(|pum vnlgo receptarum ftudeant ejcami-pi, et propofito dueantur, veritatis evidentiam riteinvefligandi atque rimandi, Quibus rebus efficitur,pt homines a?quitati convenienter de aliorum aélio-pibus vix fepius judicent, quam übi prapjudicjacum veritate quodammodo congruere reperiuntur.Sed übi aequitas vi prsejudiciorum refragatur, omniftudio et contra omneni aeqnitatem in id iaepe incum-bunt, ut niorem eorundem nutui ftrvilirer grni nt.Sjc multi praejudiciorum pefte infecti , perverfas adep demoralitate aélionum humanarum notiones foverpnt,pt reljgioni fibi hand ducermt, ejusmodi diéla fa-élaque afprob.ire, qua' non n-odo f.ilfa & nulli tuto

fundamento fuperftrucra, cnique, faram rationemrite conlpknti, fnnt vila, fed etiam horrenda 6c o-jpnem in genere noftro veram virtutem, magnani-

B % mita-

* *) 12 ( ««"

mitatem _c laudem radkitus tollerent, adeoque o-Bini deftituta esfent gequitate. Veritas hujus reimanifefta radiat liice, cuique rite confideranti na-tales caeci in religionem zeli; diverfas de religion»opiniones; mores atque inftituta multa majorum &fexcenta id genus exempla, quibus diutius enu-jmerandis immorari nolumus. Sufficiat indkasfe,praejudkiorum vitio interdum homines eo magis la-borare, (eoque nomine aliorum aéliones faepe ex-pendere magis ad praejudkiorum, quam ad asquita-tis lancem,) quo manifeftius eft, otium, fpatium se-tatis, tandem alia adminicuia iis rite examinandis,exuendis atque expellendis fufficientia, non fuperesfe..

$. VLPorro obfervare licet, cuique, vel paullulum

conditionem humanam eonfideranti, clarisfime ap-parere, judicia noftra de aélionum moralitate nonraro variare pro diverfo animi noftri ftatu. Quernfugit, judicia noftra de aliorum aélionibus ex no-tione etiam & modo quafi doélrinae, de illis a no-bis comparatae, interdum pendere, ita ut, cum ad-fuetudine diligentius attendendi judkandique aecu-ratione adhibenda pra?eepta moralia nobis incnlcarecuravimus & vitia illis oppofita nobis deteftandareddidimus, ac deniceps omnibus adminiculis, fininoftro propofito fervientibijs rite ufi fumus, citius

atque

* )n i tåtque tutius de aélionum moralitate judicare rafe-femus, quam übi his fubfidiis deftituti temere aciöconfulte ad judicia de aélionibus facienda acces-fimus. Nihilo tamen minus nemo nefcit, ftatumänimi noftri fibi non femper conftare, fed ut flu--luantem idemtidem & fubinde valde diverfum, con-fiderandnm esfe. Percipimus enim appetitus & a-verfationis fenfationes, etiam nobis exofas, quibusinfenfibiliter adfuefcimus, & quarum rationes velnullo modo, vel non fine accuratisfima adhibita di-ligentia indagare Vakmus. Unde fit, ut judicia no-ftra ipfis nobis faepe perverfa videantnr & tameneadem emendare neqneamus. Cupidicatum & do-lbrum fenfationes tantam furoris vim _. tantas in-fidias animo noftro clanculum ftruunt, ut mentemöccascare & virtutis fenfum quafi obtundere paulla-tlm posfint. Unde colligere oportet, (ope intimi& arélisfimi cömmercii, quod corpus inter & ani-mum intercedit, & ingenti validisfimaque idearumobfcurarum cohorte in auxilium vocata, nec nonadfociatis huic temperamentis hominum diverfis,)judicia noftra de aélionum moralitate non raro prodiverfo animi noftri ftatu vehementer variare. Sicdoloris quodarn fenfu hypochondriaci atque melan-cholici vehementer afficiuntur, & animo etiam in-itia in ejusmodi cogitationes incidere posfunt, quastota mente horrent, quasque fenfum eorum vege-tiorem valde contriftant & pervertunt; vel fi cor-

B 3 pus

* ) '4 C tpns alio quodam morbo fit aifeélum, animi olimvegeti, laeti atque acris alacritas plerumque oppri-mitur, adeoque is diverfimode in judieando pro-greditur; quare etiam facile patet, varias opera-fciones phyficas, mechanica quafi organifationis cor-poreae difpofitione, non posfe non in animi fen-fationes plane diverfum habere influxum & con-fequenter judicia noftra vario modo fleélere.

J. VII.Supereft, ut paucis de eo disferamus, an ve-

rum fit, quod communiter dicitur: cuivis feeulofuum esfe gebium? Notum fcilicet eft, uno laudaritempore, quod alio vituperatur; ac hinc plurimasres fenfu _k judicio majorum exoptatisfimas, nuncfibiiis explodi & e fcena quafi expelli, Attamephic feculi genius, accurate loquendo, pon ab ipfotempore, quo homines vixerunt & vivunt, fed abhomipum conditione, legibus & cupidinibus, ut a-pud varias Nationes, ita aliis a'iisque feeulis di-vetfis, eft repe.tendus. Res aeque manifefta eft, de quaCornelius nos jam monuit: non eadem omnibus esfe ho-nefla atque turpia,fed omnia majorum inftitutis judicari,— Neaue enim Liuioni fuit turpe, Athenienfium fummgviro, förorem germanani habere in matrimonio: quippecum cives ejus codem uterentur inftituto. At id..qui-dem noftris moribus nefas habetur etc (a). Sic multi.

populi(a) Vid. Prsef. Corn, I~iEV,

t ) 15 ) *fjopuli Afiatki vitia varia pro aélionibus habueruotkitis; (v. g. de Perfis memoriae prodit Origtkes:

Perfarum leges non arcere nec mattes a filioruni, necpatres a filiarum connubio; (Jb) quam connubioruminceftorum rationem ipfi nefciunt, quamquam omnesmoratiores gentes fummo juftoque eam horrore pro-fequantur & fic in ceteris) in quo majorum infti-tuta & confuetudines, morum loco homines ftimu-lant incitantque. Quod de his Nationibus dicTum,valet etiam fuo modo de quaque gente, cujus ftu-dia & conditiones variant, prout vel fumma neces-fitate premitur, vel vitae genus magis magisque hi-lare ac commodum in illa obtinet: majorum eniminftitutis, fortuna?, famae & exiftimationi nec nonaliis circumftantiis adeo cedere plerumque folenthomines, ut difficulter de moralitate aélionum hu-manarum aliter judicent, quam prout eorundemflioribus conveniat; in antecesfnm de erroribus in-telleclus medendis, prasjudiciis fubmovendis, rela-tionibus probe expendendis ut veritatem dilucideperfpicerent, non follkiti.

(b) Lib. V. Contra Celfum §. 3.